Mapy
Surrealne światy Jerzego Skarżyńskiego
wyobraźni
Mapy wyobraźni Surrealne światy Jerzego Skarżyńskiego
zdjęcie z przodu okładki: Jerzy Skarżyński (1924–2004) fot. Zbigniew Bielawka własność autora zdjęcie z tyłu okładki: archiwum prywatne
ISBN 978-83-62593-33-0
20
Mapy wyobraźni
Surrealne światy Jerzego Skarżyńskiego
Jerzy Skarżyński – praca z okresu nauki w Kunstgewerbeschule w Krakowie, lata 1941–1943 własność prywatna
Edukacja Skarżyńskiego, kontynuowana po ukończeniu szkoły podstawowej w krakowskim gimnazjum, została przerwana przez wybuch drugiej wojny światowej. Po krótkim epizodzie ze szkołą handlową i budowlaną, zaczął uczęszczać na zajęcia w szkołach konspiracyjnych, jednak najbardziej interesujące okazały się prywatne lekcje rysunku udzielane mu przez przesiedlonego z Wielkopolski malarza2. Ten, wyczuwając wielki talent chłopca, namówił jego opiekunów, aby szesnastoletniego Skarżyńskiego posłali do otwartej w 1939 roku Zawodowej Szkoły Przemysłu Artystycznego – Kunstgewerbeschule, mieszczącej się w budynku zamkniętej Akademii Sztuk Pięknych. Szkoła ta, kontrolowana przez okupantów, miała przygotowywać dekoratorów, witrażystów, tkaczy i snycerzy, ale w rzeczywistości jej poziom artystyczny wykraczał daleko poza ramy 2 Por. K. Filimoniuk, Jerzy Skarżyński. Chwile z życia malarza i scenografa, Olszanica 2004, s. 11.
rzemiosła. Nie mogło zresztą być inaczej, skoro uczyli tu wybitni polscy profesorowie: Józef Mehoffer, Stanisław Kamocki, Fryderyk Pautsch, Ignacy Pieńkowski i wielu, wielu innych. Atmosfera panująca w Kunstgewerbeschule nie tylko ukształtowała, ale i zbliżyła do siebie uczących się w niej przyszłych artystów. Skarżyński poznał tu Marka Rostworowskiego, Alego Bunscha, Kazimierza Mikulskiego, Jerzego Nowosielskiego, Wojciecha Hasa, Mieczysława Porębskiego oraz Tadeusza Kantora i swoją przyszłą żonę, Lidię Minticz. Niezwykłym źródłem inspiracji dla młodych twórców stał się teatr. Skarżyński, pomagając przy wystawieniu przez Kantora Balladyny i Powrotu Odysa (oczywiście nieoficjalnie i w prywatnym mieszkaniu), ponownie „odkrył” scenę. Bardzo szybko zresztą wokół Podziemnego Teatru Eksperymentalnego powstała Grupa Młodych Plastyków, która w 1942 roku zorganizowała pierwszą wystawę prac swoich członków. Nie zabrakło wśród nich obrazów Skarżyńskiego. Kontrowersyjna działalność Kunstgewerbeschule i zbytnia pobłażliwość jej dyrektora nie uszła uwagi władz okupacyjnych – w 1943 roku szkoła została zamknięta. Skarżyński zmuszony był poszukać jakiegoś zajęcia. Do końca okupacji imał się przeróżnych prac, miał przy tym sporo szczęścia, trafił bowiem ostatecznie do pracowni kreślarskiej zakładów remontujących silniki lotnicze, gdzie poznał zasady tworzenia rysunków technicznych. Dla przyszłego scenografa okazało się to doświadczeniem wprost bezcennym3. Po wojnie Skarżyński zdał maturę i przez pewien czas studiował anglistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Później uczęszczał na zajęcia w Akademii Sztuk Pięknych i w Instytucie Sztuki Filmowej. Jednak tym, co najbardziej go wówczas pochłaniało, była kontynuacja poszukiwań artystycznych w ramach wspomnianej Grupy Młodych Plastyków. Już w 1946 roku w lokalu Związku Literatów Grupa otworzyła wystawę malarstwa awangardowego, a dwa lata później wzięła udział w Ogólnopolskiej Wystawie Sztuki Nowoczesnej. Niestety, z powodu niewłaściwej wymowy ideologicznej wystawa szybko została zamknięta. Dla artystów w Polsce skończył się czas wolności.
3 Tamże, s. 19.
27
Pomiędzy skrajnościami
Sylwia Ryś
Lidia i Jerzy Skarżyńscy – projekt dekoracji do Księcia niezłomnego J. Słowackiego w reżyserii J. Kaliszewskiego, Teatr Śląski im. S. Wyspiańskiego, Katowice 1975 ze zbiorów Centrum Scenografii Polskiej Oddział Muzeum Śląskiego w Katowicach
Lidia i Jerzy Skarżyńscy – projekt dekoracji do Życie jest snem P. Calderona de la Barca w reżyserii B. Hussakowskiego, Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej, Kraków 1969 ze zbiorów Centrum Scenografii Polskiej Oddział Muzeum Śląskiego w Katowicach
32
Mapy wyobraźni
Surrealne światy Jerzego Skarżyńskiego
Zdjęcia z budowy planu filmowego Lalki w reżyserii W. J. Hasa, Zespół Filmowy „Kamera”, 1968 fot. J. Troszczyński własność Fototeki Filmoteki Narodowej
Od fundamentów została także skonstruowana dekoracja do Rękopisu znalezionego w Saragossie, która powstała we wrocławskim atelier oraz w naśladujących hiszpański krajobraz plenerach Jury Krakowsko-Częstochowskiej. W ten sam sposób zaistniało filmowe Powiśle i Nowy Świat w Lalce, zbudowane na miejskim śmietnisku we Wrocławiu, czy też żydowskie miasteczko w Sanatorium pod Klepsydrą, wzniesione na krakowskich Skałkach18. Zabiegi te były podyktowane przekonaniem Skarżyńskiego, że absolutna wierność historycznym realiom jest zbędna. Chociaż w filmie nie można sobie pozwolić na zbyt daleko idącą umowność, wybór elementów charakterystycznych dla danej epoki, miejsca czy sytuacji wystarcza, aby wiarygodnie przedstawić je widzowi19. Dlatego wielokrotnie swoje scenografie tworzył od podstaw. Nawet wykorzystując naturalne plenery – co robił rzadko i tylko wtedy, gdy istniejące miejsca pasowały 18 Tamże, s. 128, 130, 133. 19 Por. J. Skarżyński, [w:] Lidia Minticz, Jerzy Skarżyński…, dz. cyt., s. 5, 8.
do tych wcześniej zaprojektowanych – poddawał je zmianom, przekształcał, uzupełniał, deformował20. Hiszpańskie krajobrazy w Rękopisie Skarżyński zamierzał wykreować wbrew typowemu o nich wyobrażeniu. Ponieważ nigdy ich nie widział, za wzór posłużyło malarstwo Goi i El Greca. Kluczową rolę spełniły też rysunki Gustava Dorego, dziewiętnastowiecznego rysownika, który w trakcie swoich podróży utrwalił w szkicach hiszpańskie miasta, wsie, krajobrazy oraz ludzi w trakcie ich codziennych czynności. Skarżyński posłużył się także starymi fotografiami, zamieszczonymi w magazynie „Nieznana Hiszpania”21. Źródła te miały pomóc mu w stworzeniu romantycznego obrazu, na który składałyby się pełne przepychu pałace, zachwycające ogrody i parki, gwarne ulice oraz sklepy, a także tajemnicze pustelnie, fantastyczne venty, groty i cmentarze. Dzięki niepowtarzalnej, sugestywnej scenografii powstał film znakomicie oddający magiczny i oniryczny klimat powieści, pełnej zazębiających się historii i pętli czasowych.
20 Por. K. Filimoniuk, Jerzy Skarżyński. Chwile z życia…, dz. cyt., s. 121. 21 Tamże, s. 128.
44
Mapy wyobraźni
Surrealne światy Jerzego Skarżyńskiego
Scena z serialu Janosik w reżyserii J. Passendorfera, Zespół Filmowy „Panorama”, 1973 fot. R. Sumik własność Fototeki Filmoteki Narodowej Jerzy Skarżyński – projekt planszy komiksu Janosik, 1972–1973 własność prywatna
Inaczej niż w klasycznym komiksie, gdzie wydarzenia opowiadane są za pomocą następujących po sobie rysunków oddzielonych ramkami o zbliżonych proporcjach i formacie, w Janosiku Skarżyński posłużył się zróżnicowanymi formami graficznymi. Artysta stworzył ramki dynamiczne, o nieregularnych kształtach, wypełnione ekspresywnym rysunkiem i jaskrawymi kolorami. Tekst został ograniczony do minimum, a jednostką kompozycyjną był nie pojedynczy „kadr”, ale cała plansza. Od strony plastycznej Janosik nawiązywał zarówno do rodzimych góralskich drzeworytów, jak i do poszukiwań popartu i fowistów. Zwracała uwagę także typowa dla filmu duża liczba zbliżeń twarzy, dłoni i przedmiotów przy stosunkowo niewielkiej, jak na komiks, liczbie scen zbiorowych. Ponieważ prace przy komiksie postępowały równolegle z serialem, na kartach można rozpoznać twarze występujących w nim aktorów, a sytuacje filmowe niejednokrotnie stanowiły odbicie scen stworzonych przez Skarżyńskiego. Porównanie filmowych kadrów i plansz komiksu wyraźnie wskazuje na większą dynamikę i żywiołowość tych ostatnich. Poszczególne
79
Surrealne poszukiwania pod wspólną banderą
Justyna Tomczykowska
Jerzy Skarżyński – Niepodzielne szczęście, 1966; technika własna, 99 × 69 cm; nr inw. MJM.WM. 156 fot. Sebastian Fituch ze zbiorów Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu Jerzy Skarżyński – Portret nieobecnego, 1966; technika własna, 99 × 68,5 cm; nr inw. MJM.WM. 190 fot. Sebastian Fituch ze zbiorów Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu
ta, ulegając szybkiemu awansowi, czerpała posiłki ze strony wiodącej. Lata sześćdziesiąte zadecydowały o miejscu grafiki w układzie głównych sił plastycznych. Natomiast elementy warsztatu graficznego powróciły do malarstwa parę lat później, w okresie jego kryzysu i dezintegracji47. Nurt informel zdominował malarstwo Jerzego Skarżyńskiego w latach sześćdziesiątych, wywierając silny wpływ na jego twórczość rysunkową. Niespokojna linia budująca materię oraz tusz rozlany w przypadkowe, wielokształtne plamy, zdają się być rysunkową kopią taszystowskich obrazów. Zauważalna jest próba połączenia dwóch światów: malarskiego i rysunkowego. Wzrok przykuwa również eksplozja żywych i różnorodnych plam barwnych oraz 47 D. Wróblewska, Polska grafika współczesna, Warszawa 1988, s. 16–17.
nagromadzone reliefowo linie, które z niezwykłą precyzją obrysowują lub wypełniają na pół abstrakcyjne, wypełnione farbą kształty. Skarżyński traktował płaszczyznę obrazu w sposób rzeźbiarski: wycinał w nich dziury, nakładał grubo farbę lub swobodnie rozlewał wielobarwne tusze. Ostateczną kompozycję artysta kształtował poprzez obrysowanie niezdyscyplinowanych, fakturalnych plam za pomocą linii.