Uniwersytet U Uni wersytet Śląski w Katowic Katowicach
Wydawcy y y
ISBN 978-83-62593-08-8
W obcym kraju...
prof. Ryszard Kaczmarek
Wojska sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922
Publikacja Muzeum Śląskiego w Katowicach ma pionierski, wyjątkowy charakter w badaniach na temat powstań i plebiscytu. Po raz pierwszy konfrontuje bowiem różne poglądy na skomplikowany proces pobytu wojsk brytyjskich, francuskich i włoskich na Górnym Śląsku. Widzimy to zjawisko nie tylko, jak do tej pory, opisywane wyłącznie z perspektywy polskiej lub niemieckiej. Tym razem opisują je także badacze z krajów, z których pochodzili żołnierze wojsk sprzymierzonych. Ich spojrzenie na prawie trzyletnie walki polsko-niemieckie jest neutralne, w ich opisach walka o Górny Śląsk nabiera rzeczywistego wymiaru z europejskiego punktu widzenia. Publikacja jest również wyjątkowa ze względu na swoją zawartość faktograficzną. Do tej pory anonimowe raczej wojska sprzymierzone stały się zbiorowością, którą potrafimy zidentyfikować, opisać dzieje dowódców, p y walki i zachowania żołnierzy, ich sposoby życie codzienne.
W obcym kraju... Wojska sprzymierzone na Górnym Śląsku 1920–1922
W obcym kraju... Wojska sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922
1 | Francuska mapa górnośląskiego obszaru plebiscytowego używana przez Naczelne Dowództwo Wojsk Sprzymierzonych. Zaznaczono posterunki graniczne brytyjskie, francuskie, włoskie i Policji Górnego Śląska (Apo) – sygnał „zamknięcia” obszaru plebiscytowego
24
2 | Przybycie trzech komisarzy Komisji Międzysojuszniczej do Katowic. Z lewej widoczni gen. Alberto de Marinis (salutuje), płk Harold Percival, gen. Henri Le Rond, 1920 lub 1921 r.
Powołanie i funkcje Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej Podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r., a w drugiej połowie roku ratyfikowany przez zwycięskich sojuszników4 traktat wersalski wszedł w życie dopiero w styczniu 1920 r. Jako że Niemcy aż do grudnia 1919 r. stosowali liczne środki prawne opóźniające ratyfikację traktatu5, praktyczne wytyczne odnośnie interwencji aliantów na Górnym Śląsku mogły zostać ustalone dopiero między 30 grudnia 1919 a 9 stycznia 1920 r. W myśl artykułu 88. traktatu wersalskiego i aneksów dotyczących spraw Górnego Śląska, władza w regionie, zgodnie z ideą „pokojowej okupacji w czasie nieagresji” w ciągu dwóch tygodni miała zostać przekazana międzynarodowej Komisji (Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej – Commission Interalliée de Gouverment et de Plébiscite de Haute Silésie). „Niemieckie wojska i władze muszą opuścić obszar objęty plebiscytem (...). Wszelkie organizacje militarne i im podobne utworzone przez mieszkańców tegoż rejonu zostaną rozwiązane”, stwierdzano dalej. Ta demilitaryzacja regionu z sił niemieckich winna umożliwić mieszkańcom Górnego Śląska swobodne opowiedzenie się za tym, „czy chcą być przyłączeni do Niemiec, czy do Polski”. Po rezygnacji Amerykanów ze współdecydowania o losach Europy, główny ciężar przejściowego nadzoru nad regionem spadł na Francuzów (Paryż miał największy wpływ na całość działań aliantów), a dalej także na Włochów i Brytyjczyków. 4 Za wyjątkiem Stanów Zjednoczonych. 5 listopada 1919 r. – kilka miesięcy po zakończeniu I powstania śląskiego – republikański senator Henry Cabot Lodge zainicjował wprowadzenie wielu poprawek [m.in. o nieprzystąpieniu USA do Ligii Narodów – przyp. tłum.]. Wpłynęło to na unieważnienie podstawowych założeń będącego w trakcie ratyfikacji traktatu, co z kolei zmusiło zwolenników prezydenta Wilsona do odrzucenia jego zmienionej wersji. 5 Jeszcze 21 grudnia 1919 r. rząd berliński zgłosił państwom Ententy „sprzeciw wobec zajęcia Górnego Śląska przez kraje alianckie”. 6 stycznia 1920 r. dawni sojusznicy ze zdziwieniem skonstatowali „liczebność niemieckiego wojska na terytorium górnośląskim”.
W obcym kraju... Wojska sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922
3 | Statut koła urzędników cywilnych (employés) Komisji Międzysojuszniczej
Wojska francuskie przybyły na Górny Śląsk między 31 stycznia a 9 lutego 1920 r., natomiast 11 lutego 1920 r. w Opolu Komisja Międzysojusznicza, pod przewodnictwem gen. Henriego Le Ronda, rozpoczęła oficjalnie prace. W jej łonie utworzono siedem departamentów odpowiadających pod względem funkcjonalnym ministerstwom. Powołano departamenty: spraw wewnętrznych, skarbu, wojska, gospodarki, sprawiedliwości, komunikacji oraz aprowizacji. W terenie zaś operowali tzw. kontrolerzy powiatowi, jako lokalni reprezentanci władzy alianckiej. By móc efektywnie sprawować władzę, utrzymywać ład publiczny oraz przygotować i przeprowadzić plebiscyt Komisja Międzysojusznicza miała do swej dyspozycji korpus urzędniczy, w którym na początku pracowało 141 oficerów i cywili6, jak również około 12 tys. żołnierzy, stanowiących zaplecze wojskowe Komisji. W skład korpusu militarnego weszły początkowo jedna dywizja francuska i jeden rozbudowany pułk Włochów. Brytyjczycy postanowili nie wysyłać wojsk. Wyznaczyli jedynie cztery bataliony nadzorujące nadreńską granicę, które gotowe były w razie potrzeby do wymarszu na Górny Śląsk. W skład Komisji weszli również przedstawiciele polskich i niemieckich społeczności, po jednym z każdej z nich. Niemców reprezentował dr Kurt Urbanek, burmistrz Rozbarku pod Bytomiem, niezbyt znany, lecz dobrze znający lokalne realia. Reprezentantem strony polskiej w Komisji został Wojciech Korfanty, charyzmatyczny polityk i wpływowy dziennikarz, poseł Reichstagu przed I wojną światową. W 1918 r. był członkiem Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu. Zdając sobie sprawę z niezbyt wielkiego potencjału ilościowego, zarówno militarnego, jak i cywilnego, jakim dysponowali alianci na Górnym Śląsku, w porównaniu z gęstością zaludnienia i zurbanizowaniem regionu, generał Le Rond rozumiał, iż jedyną możliwością uwierzytelnienia swej władzy jest oparcie jej „na prestiżu, jaki zapewniły wspólne wojenne zwycięstwa sojuszników”. Aby „zachować w pełni znaczenie i charakter owego prestiżu”, należy więc „pozostać możliwie najbardziej neutralnym” w stosunku do społeczności polskiej i niemieckiej. Generał zalecił „aby egzekwować prawo, lecz zachować przy tym całkowitą powściągliwość”. Każdy powinien mieć przede wszystkim „na względzie prawa człowieka i poszanowanie traktatu [pokojowego]”7.
6 Podpisując traktat wersalski, Niemcy zgodzili się, by część terytorium została wyłączona spod ich jurysdykcji, tzn. by rządziła na tym terenie władza z zewnątrz. Niemcy pozwolili także na umieszczenie na swym terytorium obcych wojsk, których zadaniem było utrzymanie porządku w tym rejonie. Berlin zachował formalną władzę nad Górnym Śląskiem, a wojska okupantów, zarówno w odniesieniu do infrastruktury, jak i władz instytucjonalnych, stosować miały obowiązujące wcześniej prawo cesarskie. Okupacja nazwana została „pokojową”, ponieważ uznano, iż niemiecki rząd akceptuje zaistniałą sytuację. 7 Archives de la défense, Service historique de la défense, Service historique de l’armée de terre (dalej SHAT), ordre général du 21 janvier 1920 et note n° 13/1 de l’état-major de la 46e DI [sztab generalny 46. Dywizji Piechoty, rozkaz z 21 stycznia 1920 r.].
26
Francja a Górny Śląsk w latach 1920–1922
Przybyciu sojuszniczej armii na Górny Śląsk towarzyszyło bardziej lub mniej spontaniczne przyjęcie ze strony mieszkańców, bardzo różne zależnie od miejscowości – tam, gdzie przeważali Polacy, Francuzów witano bardzo gorąco, w atmosferze niemal ludowego święta. W miastach zamieszkanych w większości przez Niemców rozbijaniu żołnierskich obozów towarzyszyła złowroga cisza i milcząca wrogość, przeradzające się niekiedy we wrogie demonstracje.
4 | Trzej komisarze Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej Górnego Śląska w ogrodzie siedziby Komisji w Opolu. Od lewej płk Percival, gen. Le Rond, gen. de Marinis. Fotografię wykonano dzień po plebiscycie (21 marca 1921 r.), 26 marca 1921 r. znalazła się na okładce francuskiego tygodnika „L’Illustration” 5 | Siedziba Komisji Międzysojuszniczej, dawne prezydium rejencji opolskiej. Budynek wg projektu K.F. Schinkla, obecnie nieistniejący. Upamiętniająca go tablica na pl. Wolności w Opolu wspomina wyłącznie o obecności władz alianckich
27
W obcym kraju... Wojska sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922
Postawa generała Le Ronda wobec II powstania śląskiego i problemu zbrojnych zamieszek na Śląsku W trakcie pierwszych miesięcy urzędowania na Śląsku, Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa w taki sposób wdrażała w życie nowe lokalne przepisy prawno-administracyjne, aby uwzględnić aspiracje Polaków, co wzbudziło niezadowolenie ludności niemieckiej. Mimo iż prasa potęgowała napięcie, rzadko którykolwiek z incydentów zagrażających porządkowi publicznemu przekształcał się w otwarte i ostre starcia. Sytuacja zmieniła się w chwili, gdy w Polsce doszło do eskalacji konfliktów zbrojnych. W lipcu 1920 r. bolszewicka kontrofensywa na wschodzie była już na tyle silna, iż zaniepokoiła paryskie władze, które, aby wspomóc obronę wschodniej granicy państwa, zmuszone były zwiększyć liczebność francuskich wojsk i zasobów materialnych w Polsce. Wszyscy wiemy, jak wielkie znaczenie dla Polski miał Cud nad Wisłą, często zapominamy jednak o trudnościach Francuzów spieszących z pomocą Polsce, o tym jakie omijali zasadzki przygotowane przez Niemców na drodze ich przemarszu na wschód. Sytuacja na Górnym Śląsku w przededniu bolszewickiego ataku na Warszawę poważnie zaniepokoiła gen. Le Ronda, który z pełną stanowczością domagał się przysłania posiłków, aby móc lepiej kontrolować granicę polsko-górnośląską. Sytuacja w regionie pogorszyła się po gwałtownych niemieckich zamieszkach w Katowicach w dniach 17 i 18 sierpnia. Chaos i zamieszanie ogarnęły wkrótce cały okręg przemysłowy. Wybuchła rewolta polskich Górnoślązaków, wspartych przez grupki Polaków przybyłych z głębi kraju. „Chwycili oni za broń mimo usilnych starań Sicherheitspolizei, której nie udało się uzyskać znaczącej przewagi”8. Podczas gdy polscy Górnoślązacy w ciągu dwóch tygodni opanowali południowy wschód Górnego Śląska, gen. Le Rond, wbrew stanowisku brytyjskiego komisarza, opowiadał się za prowadzeniem, najdłużej, jak to możliwe, rozmów z obydwiema stronami sporu. Spowodowało to pod koniec sierpnia nasilenie antagonizmów francusko-brytyjskich w łonie Komisji, co jeszcze bardziej podsyciło Niemców do szukania wsparcia w Londynie. Decyzja Le Ronda wzmocniła specyfikę i dwuznaczność relacji polsko-francuskich (które nominalnie winny być chłodne i neutralne). Pamiętać należy, że w tym samym czasie francuscy żołnierze brali czynny udział w polskiej kontrofensywie na Wschodzie, wymierzonej przeciw Armii Czerwonej. Opcja prowadzenia dialogu, realizowana przez przewodniczącego Komisji, doprowadziła do podpisania ugody polsko-niemieckiej, której jednym z głównym punktów była likwidacja Sipo, zwolnienie niegórnośląskich policjantów oraz utworzenie tzw. Policji Plebiscytowej – „wspólnej i bezstronnej, złożonej po połowie z Polaków i Niemców”. Była to słuszna i wcześniejsza niż powstanie decyzja, chociaż wówczas odbierano ją jako podjętą pod wpływem narastających wśród polskich Ślązaków antyniemieckich nastrojów. Przeprowadzenie plebiscytu odłożono tymczasem na bliżej nieokreślony termin. Podczas gdy przedstawiciele trzech państw alianckich w Komisji Międzysojuszniczej tkwili w atmosferze wzajemnych podejrzeń i nieufności, polskie i niemieckie środowiska, zachowując pozory respektowania warunków zawieszenia broni, uciekały się do ukrytych aktów przemocy
8
SHAT, Les journaux des marches et opérations, 46e division d’infanterie, 20 août 1920.
28
6 | Portret gen. Henriego Le Ronda (1864–1949), przedstawiciela Francji i przewodniczącego Komisji Międzysojuszniczej
W obcym kraju... Wojska sprzymierzone na Górnym Śląsku 1920–1922
29
W obcym kraju... Wojska sprzymierzone na Górnym Śląsku. 1920–1922
i działań wrogich nie tylko wobec siebie, ale i wobec aliantów9. Ponieważ okazało się, że pobyt wojsk sprzymierzonych na Górnym Śląsku będzie dłuższy niż pierwotnie zakładano, cywilni i wojskowi członkowie Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej musieli ponownie sformułować swoje priorytetowe cele. Zgodnie z nowymi założeniami zadaniem aliantów miało być, po pierwsze, zapewnienie utrzymania porządku i spokoju publicznego przez zapobieganie zamachom i zamieszkom, rozbrojenie i rozwiązanie działających grup paramilitarnych, podniesienie rangi Apo. Po wtóre, należało zadbać o warunki życiowe mieszkańców regionu, zwłaszcza osób pochodzących z najuboższych warstw społecznych, przez zapewnienie im dostępu do materiałów grzewczych i aprowizacji, co z kolei wiązało się z koniecznością utrzymania normalnego funkcjonowania przemysłu. Po trzecie, konieczne było rzetelne sprawowanie nadzoru nad codzienną działalnością administracji w regionie, począwszy od kwestii zarejestrowania stanu cywilnego, po sprawy sądowe czy regulację trybu organizacji przyszłego głosowania. Po czwarte, za fundamentalne uznano stanie na straży nienaruszalności granic Górnego Śląska, zapobieganie ich nielegalnemu przekraczaniu przez bojówki lub konwoje wojskowe z Niemiec czy z Polski. By zrealizować nowo sprecyzowane postanowienia kontrolerzy powiatowi, we współpracy z wojskami sprzymierzonymi, musieli szczególnie zadbać o następujące kwestie: zapewnić sobie dostęp do wszelkiego typu informacji (wojskowych, gospodarczych, politycznych, 9 W sprawozdaniu nr 285/199K z 12 września 1920 r. ppłk Thomas, szef wywiadu Komisji, pisał o urzędnikach niemieckich: „Ich starannie zaplanowane zdradzieckie poczynania oplatają nas zewsząd niczym pajęcza sieć. Przez wynikłe z tych działań przeszkody, wszelki wysiłek na rzecz wzniesienia się ponad partykularnymi podziałami, zdaje się złudny”.
7 | Gen. Henri Le Rond, z lewej Marian Seyda, polityk endecki, późniejszy minister spraw zagranicznych, z prawej Daniel hr. Kęszycki, konsul Rzeczypospolitej Polskiej przy Komisji Międzysojuszniczej
30
8 | Gen. Henri Le Rond w otoczeniu m.in. pracowników polskiego konsulatu przy Komisji Międzysojuszniczej. Z prawej konsul Daniel hr. Kęszycki, z lewej minister Marian Seyda
społecznych itp.), po to, by zapobiec ewentualnym sytuacjom konfliktowym; nadzorować sieć komunikacji drogowej i kolejowej, aby zapewnić sobie pełną swobodę działania i ułatwić transport konwojowy; poprawić mobilność i częstotliwość patroli, aby mogły dotrzeć do najmniejszych gmin regionu (częste interwencje patroli na ulicach miast miały „zatuszować” niewystarczającą ilość wojsk alianckich, które służyły na Górnym Śląsku). Nietrudno sobie wyobrazić, jak zmęczeni musieli być żołnierze, których było zbyt mało, by skutecznie kontrolować cały region, a którzy ponadto – by uniknąć zamachu – zmuszeni byli do częstego przemieszczania się między kwaterami. Należy także wspomnieć, że żołnierze musieli dawać sobie radę z milczącą wrogością części mieszkańców, którzy z trudem przyjmowali do wiadomości fakt, że zabrania im się akcji odwetowych w myśl zasady „oko za oko, ząb za ząb”. Podczas gdy, zarówno z polskiej, jak i z niemieckiej strony, nie ustawały pełne demagogicznych haseł akcje propagandowe, Międzysojusznicza Komisja robiła wszystko, by przedstawiciele Polski i Niemiec zaakceptowali wypracowane z wielkim trudem zasady skutecznego przeprowadzenia plebiscytu10. Zanim jednak w kwestii plebiscytowej można było wydać konkretne dyspozycje gen. Le Rondowi, należało rozstrzygnąć trzy kwestie stanowiące zarzewie konfliktu dyplomatycznego na linii Paryż–Londyn. Po pierwsze: czy poszczególne grupy uprawnione do udziału w plebiscycie miały głosować razem czy osobno, tego samego dnia czy 10 „Regulamin plebiscytowy” został opublikowany z opóźnieniem, w trzech kolejno po sobie następujących częściach (3 stycznia, 25 lutego i 2 marca 1921 r.) w „Journal Officiel de Haute Silésie”. Plebiscyt odbył się dopiero 20 marca 1921 r., ponieważ na Radzie Ambasadorów państwa sojusznicze nie potrafiły jednoznacznie ustalić konkretnej, wcześniejszej daty.
12 | Podanie o wpisanie na listę uprawnionych do głosowania w plebiscycie outvoterki (emigrantki) z Bottrop, urodzonej w Krzyżkowicach, pow. Rybnik