Wille miejskie Katowic by Silesian Museum

Spis treści

Część 1

Słowo od Wydawcy 9 Słowo od Autora 13

Wstęp

Katowice epoki przemysłowej Uwarunkowania rozwoju miasta Urbanistyka i architektura 50 Właściciele rezydencji miejskich

43 45 58

Formy stylowe willi w Katowicach

Określenie grupy stylowej 65 Wczesne wille neoklasycystyczne 68 Wille w typie włoskim 70 Wille w typie berlińskim 75 Nurt neogotycki 77 Nawiązania do renesansu północnego 80 Landhausstil 82 Odniesienia do innych obiektów willowych 86

Wille katowic – ich kształt funkcjonalny i przestrzenny

105

Typ funkcjonalny 105 Układ pomieszczeń 107 Wystrój wnętrz 114 Konstrukcja 115

Ogrody przywillowe

127

XIX-wieczne koncepcje w sztuce ogrodowej 127 Tereny zieleni komponowanej w Katowicach 131 Systemy zieleni ogrodów willowych w tkance urbanistycznej miasta Usytuowanie i funkcja ogrodów przywillowych 141 Elementy kompozycji założeń ogrodowych 143 Zabudowa towarzysząca 150

Katowickie wille współcześnie

163

Stan zachowania willi w Katowicach 165 Elementy zabytkowe 167 Znaczenie zabudowy willowej dla dziedzictwa kulturowego miasta

Podsumowanie

171

138

169

Część 2 Wstęp

179

Wille Katowic (z XIX i początku XX wieku) 1 / Willa Paula Fladamscha, ul. Warszawska 25, 27 181 2 / Willa dr. Richarda Holtzego, ul. Warszawska 31 185 3 / Willa inż. Edwarda Nacksa, ul. Warszawska 29 189 4 / Willa braci Ollendorf, ul. Dworcowa 7 193 5 / Willa Salomona Hammera, ul. Dworcowa 1 197 6 / Willa Ignatza Grünfelda, ul. Warszawska 12 201 7 / Willa Friedricha Grundmanna, ul. Warszawska 20 207 8 / Willa braci Abrahama i Josefa Goldsteinów, pl. Wolności 12 9 / Willa Juliusa Haasego, ul. Warszawska 42 223 10 / Willa rodziny von Kramsta, ul. Warszawska 37 229 11 / Willa Eliasa Sachsa, ul. Warszawska 5, 7 235 12 / Willa Ludwiga Schneidera, ul. Kościuszki 31 241 13 / Willa Heinricha Gerdesa, ul. Wojewódzka 42 247 14 / Willa Oskara Działoszyńskiego, ul. Warszawska 55 255 15 / Willa Konstantego Wolnego, ul. Zacisze 3 257 16 / Willa Hugo Grünfelda, ul. Warszawska 14 261 17 / Willa Louisa Damego, ul. Sokolska 8 265 18 / Willa Adama Kocura, ul. Stalmacha 17 269 19 / Willa Wojciecha Korfantego, ul. Powstańców 23 275

279

Nazwy ulic

Kalendarium Katowic

283

Architektura Katowic (do roku 1914) – typologia ogólna 289

Bibliograﬁa Spis ilustracji Summary

213

297

307

Zusammenfassung

309

287

Formy stylowe willi w Katowicach Wille katowickie z XIX wieku we współczesnej tkance miejskiej wyróżniają się przede wszystkim skalą oraz wystrojem fasady, która w wielu przypadkach nie zachowała swego pierwotnego wyglądu. Kompozycja elewacji oraz zastosowany detal architektoniczny stanowi jedną z najważniejszych cech willi, decydującą o charakterze obiektu oraz wnętrza urbanistycznego, jakie współtworzy. W przypadku obiektów rezydencjonalnych z terenu Katowic wpływ na wybór tzw. kostiumu architektonicznego miało kilka czynników. Z pewnością jednym z nich była osoba właściciela, jego status społeczny, majętność, odbyte podróże czy poczucie estetyki, które z kolei mogły decydować o osobie zatrudnionego projektanta. W obiektach powstałych w pracowniach tych samych architektów (np. firma Ignatza Grünfelda, Juliusa Haasego) możliwe jest doszukanie się pewnych analogii stylistycznych, które wynikały zarówno z indywidualnego stylu tychże twórców, przebytej edukacji praktyki zawodowej, jak i nawiązań do istniejących już wzorców budowlanych. Analiza wątków stylowych willi z terenu Katowic pozwala na sprecyzowanie ich indywidualnych cech oraz wskazanie kręgu kulturowego, z którego zostały zaczerpnięte. Warto również zdawać sobie sprawę, że Katowice w ówczesnym czasie były młodym, rozwijającym się miastem przemysłowym, położonym peryferyjnie, czego wynikiem mogły być nieco skromniejsza forma i detal obiektu, a także położenie większego nacisku na jego użyteczność, niż reprezentacyjność. Z pewnością pierwsze z budynków willowych, które powstały na obszarze dzisiejszego śródmieścia, sąsiadujące z istniejącą zabudowa chłopską, stanowiły element na tyle odmienny, a zarazem prestiżowy, iż mniejszą uwagę przykładano do wystroju elewacji.

Określenie grupy stylowej Architektura XIX wieku, ze względu na swoją różnorodność związaną z rozmaitością stosowanych stylów historycznych, trudna jest do jednoznacznej oceny. Na jej

34. Katowice, widok na Friedrichstraße, pocztówka z 1905 roku

kształt wpływ miały nie tylko dokonania artystyczne poprzednich epok, ale przede wszystkim nowe idee i prądy filozoficzne związane z rozwojem przemysłu, gospodarki, urbanistyki oraz przemianami politycznymi. Pojęcie historyzmu zdominowało sztukę i jej formy treściowe, kulturę oraz życie społeczne omawianej epoki – posiadało odcienie zarówno pozytywne, jak i negatywne1. Zagadnieniem architektury XIX-wiecznej zajmowało się wielu wybitnych badaczy2 i nadal jest to temat budzący różnorodne pytania. Wyodrębnienie kierunków w ówczesnym budownictwie i przypisanie ich konkretnym obiektom jest zazwyczaj bardzo trudne lub niemożliwe, co związane jest z ich wielowątkowością i różnorodnością. Stanisław Jaroszewski wymienia wśród stylów dominujących:

P. Krakowski, Teoretyczne podstawy architektury wieku XIX, Kraków 1979 (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 525, Prace z Historii Sztuki, z. 15), s. 6 nn. 1

Problematykę historyzmu i eklektyzmu w sztuce XIX wieku podjęli m.in.: W. Krassowski, Architektura XIX wieku, [w:] Sztuka XIX wieku w Polsce. Naród – miasto, red. H. Lisińska, Warszawa 1979, s. 59–68, C. Mignot, Architektur des 19. Jahrhunderts, Stuttgart 1983; Z. Ostrowska-Kębłowska, Problem historyzmu w badaniach nad architekturą wieku XIX, [w:] Myśl o sztuce, Warszawa 1976, s. 75–93; Z. Tołłoczko, Główne nurty historyzmu i eklektyzmu w sztuce XIX wieku, t. I – architektura, Kraków 2005; Z. Tołłoczko, „Sen architekta”, czyli o historii i historyzmie architektury XIX i XX wieku. Studia i materiały, Kraków 2002; M. Zgórniak, Wokół neorenesansu w architekturze XIX wieku. Podstawy teoretyczne i realizacje, Kraków 1987 (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 874, Prace z Historii Sztuki, z. 18). 2

Formy stylowe willi w Katowicach

klasycyzm, neogotyk, neorenesans, neobarok, neoromanizm i styl bizantyjski3, natomiast K. Stefański: klasycyzm pierwszych dekad XIX wieku, historyzm wczesny, historyzm dojrzały i historyzm późny, w ramach których pojawiają się wszelkie odmiany neostyli4. Zdecydowanie najbliżej prawdy zdaje się być Irma Kozina, która pisząc o wystroju architektonicznym, określa jego stylizację: np. neoklasyczną (związaną m.in. z formami antycznej sztuki Grecji i Rzymu oraz wczesnego renesansu włoskiego), nawiązującą do renesansu włoskiego, francuskiego lub niemieckiego i niderlandzkiego5. Pojawiające się w XIX wieku koncepcje pluralizmu stylowego, określanego właśnie mianem historyzmu, będące przeciwieństwem eklektyzmu łączącego rożne wątki w jednej budowli, spowodowały, iż określenie to posiadało jeszcze w połowie wieku XIX zabarwienie pejoratywne, stosowane raczej do teorii niż praktyki architektonicznej. Zabudowa XIX-wieczna posiada bowiem zazwyczaj w dekoracji i kształtowaniu bryły zasób wielu motywów historycznych, często wręcz niemożliwych do sprecyzowania. Przenikające się wątki dawnych mistrzów z czasem zaczęto również łączyć z nowymi motywami stylistycznymi – secesją i modernizmem – a także formami nawiązującymi T. S. Jaroszewski, Od klasycyzmu do nowoczesności. O architekturze polskiej XVIII, XIX i XX wieku, Warszawa 1996. 3

35. Katowice, widok na Friedrichstraße, po lewej fragment willi Grundmanna, po prawej willa inż. Nacksa, w oddali willa Kramstów, pocztówka z 1915 roku

K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, Warszawa 2005.

I. Kozina, Pałace i zamki na pruskim Górnym Śląsku w latach 1850 –1914, Katowice 2001.

do budownictwa regionalnego (styl zakopiański, styl szwajcarski) i orientalnych (motywy chińskie, indyjskie). Również w architekturze willowej Katowic odnaleźć można nawiązania stylowe i różne odcienie motywów historycznych, uniemożliwiające jednoznaczne zakwalifikowanie wielu willi do konkretnej grupy formalnej. Dlatego też, dla istoty niniejszej pracy, rozważania na temat kostiumu stylowego tychże obiektów przeprowadzone zostaną poprzez charakterystykę typów budownictwa o charakterze willowym. Warto jednak przypomnieć, iż rozmaite uwarunkowania lokalne, jakie zaistniały w Katowicach w XIX oraz w początkach XX wieku, spowodowały, iż architektura ta posiada również swoje indywidualne cechy, do których zaliczyć można mniejszą skalę czy skromniejszy detal. Wille katowickie zostały więc sklasyfikowane na podstawie analizy funkcji, bryły, układu wnętrz, proweniencji wystroju elewacji, a także nawiązania do innych rezydencji (z różnych okresów i kręgów kulturowych6), wśród których wymienić można np. willę w typie włoskim (Italienische Villenstil), willę w formie zamku (Burgenvillen) czy w stylu domu wiejskiego (Landhaus). Mimo iż przedział czasowy, w jakim powstawały wille na terenie Katowic, jest relatywnie krótki, to jednak można wyodrębnić pewne okresy w budownictwie tego typu, które zazwyczaj powiązane są ze stylistyką tych obiektów. W I okresie (1850 –1869) powstawały proste, skromne wille o wystroju klasycyzującym, w II – przypadającym na lata 70. XIX wieku – o bardziej rozbudowanym detalu o cechach klasycznych oraz renesansu włoskiego. Kolejny etap stanowią lata 90. XIX wieku, kiedy to zbudowane zostały rezydencje o cechach renesansu północnego oraz neogotyku, natomiast w ostatnim (1900 –1914) – o charakterze podmiejskim (Landhausstil). Pierwszymi budynkami o typie willowym, powstałymi na terenie Katowic, były niewielkie, skromne obiekty odwołujące się do klasycznych wzorców wypracowanych w kręgu kultury niemieckiej, związanych z twórczością Karla Friedricha Schinkla.

Wczesne wille neoklasycystyczne Willa dr. Richarda Holtzego (Friedrichstraße 31) oraz willa Paula Fladamscha (Friedrichstraße 25) nie zachowały się do czasów współczesnych – w ich miejscu na przełomie wieku XIX i XX powstały nowe kamienice. Braki w archiwalnej dokumentacji budowlanej oraz kilka zachowanych ilustracji pozwalają jedynie na bardzo ogólne scharakteryzowanie tych obiektów. Były one prawdopodobnie pierwszymi jednorodzinnymi obiektami mieszkalno-reprezentacyjnymi w obszarze Katowic. Widoczne są one już na mapie górniczej mierniczego Frankego, która powstała w roku 1855. Przypuszczalnie zaprojektował je ten sam architekt – Julius Haase, do którego pierwotnie należała druga z willi. Forma tego typu budownictwa jednorodzinnego była dość powszechna na terenie Niemiec w latach 40. XIX wieku za sprawą projektów malarza i scenografa, Szczególnego znaczenia nabiera w tym przypadku powszechny w ówczesnym okresie dostęp do wzorników architektonicznych oraz popularność korzystania z nich. Dla niniejszych rozważań ważne staje się również peryferyjne położenie miasta Katowice oraz osoba architekta (jego pochodzenie, ukończone szkoły, praktyki zawodowe czy podróże) wpływające na formę architektoniczną obiektów. 6

Formy stylowe willi w Katowicach

profesora berlińskiej Bauakademie – Karla Friedricha Schinkla (1781 –1841) nawiązujących do wczesnego renesansu włoskiego. Wzorcem dla kolejnego pokolenia architektów stał się z pewnością budynek bramny w parku Klein Glienicke – kubiczny, parterowy, nakryty rozłożystym dachem o skromnym detalu. W dorobku projektowym ucznia i współpracownika Schinkla, Ludwiga Persiusa (1803 –1845), odnajdujemy przykłady rozwiązań, które przyczyniły się do wzrostu zainteresowania tymi niewielkimi, aczkolwiek malowniczymi obiektami. Zaliczyć można do nich szereg obiektów z terenów Poczdamu, szczególnie mniej reprezentacyjnych, takich jak założenia mieszkalno-gospodarcze dla ogrodników, myśliwych i leśniczych (np. Höfgartnerhaus Handtmann – dom nadwornego ogrodnika, Handtmanna, z 1833 roku). Uniwersalizm tych obiektów spowodował, iż przyjęły się nie tylko w Poczdamie, ale także w innych miastach pruskich. Ich klasyczna formuła w powiązaniu z lokalnymi tradycjami wkomponowała się na stałe w XIX-wieczny krajobraz, nie tylko pod postacią niewielkich rezydencji (np. w Elblągu) i obiektów pomocniczych (domy ogrodnika, stajnie), ale także jednorodzinnej zabudowy osiedli, koloni i miast przemysłowych (np. Zabrze, Rybnik)7. Obiekty o stylizacji klasycznej z obszaru Katowic zakomponowane na prostokątnym rzucie, o zwartej bryle składającej się z parteru oraz użytkowego poddasza,

J. Kamiński, Typ rybnicki w budownictwie jednorodzinnym na uprzemysłowionej części Górnego Śląska na początku XX wieku, [w:] O sztuce Górnego Śląska i przyległych..., dz. cyt., s. 180 –188. 7

36. Elbląg, willa przy ul. 3 Maja 13

37. Katowice-Bogucice, budynek przy ul. Leopolda Markiefki 57

nakryte zostały dwuspadowymi dachami o niewielkim nachyleniu z dość mocno wysuniętym okapem. Gładko tynkowane elewacje posiadały detal w formie skromnych, profilowanych opasek okiennych, gzymsu międzypiętrowego oraz boniowanych cokołów. Wejście do willi dr. Holtzego prawdopodobnie zlokalizowane zostało od strony zachodniej, elewacja wschodnia ożywiona została wykuszem z tarasem nad nim, z wyjściem do rozległego, otaczającego willę ogrodu. Elewacja frontowa – północna była symetryczna, sześcioosiowa. Dodatkowo parter budynku charakteryzowało płytkie boniowanie oraz płaskie naczółki nad otworami okiennymi. Z kolei w willi Fladamscha z wejściem od głównej ulicy (północy) poprzedzonym drewnianym gankiem, najprawdopodobniej również sześcioosiowa fasada uzyskała płytki centralny ryzalit zwieńczony tympanonem. Obiekty te z całą pewnością związane są genealogicznie, a także stylistycznie z malowniczymi willami w typie włoskim o bardziej rozczłonkowanych bryłach i rozbudowanych formach.

Wille w typie włoskim W XIX wieku italienische Villenstil stał się niezwykle popularnym typem budownictwa rezydencjonalnego w państwie pruskim. Przyczyną tego zjawiska były zapewne estetyczne upodobania Fryderyka Wilhelma IV, który zafascynowany był architekturą wczesnego renesansu włoskiego, zwłaszcza toskańskiego. Drugą postacią, która wpłynęła na rozprzestrzenianie się włoskiego stylu willowego, był współpracujący z władcą architekt, malarz i scenograf, profesor berlińskiej Bauakademie –

Formy stylowe willi w Katowicach

38. Poczdam, Dom Ogrodnika, K. F. Schinkel, L. Persius, 1829 –1830 39. Siemianowice Śląskie, wieża willi Fitznera (architekt nieznany)

Karl Friedrich Schinkel8. Kilka z jego projektów, m.in. Nowy Pawilon (Neuer Pavillon) w parku Charlottenburgu wybudowany w latach 1824 –1825, przebudowa rezydencji w Klein Glienicke (zamek i Kasyno, 1824 –1827) oraz obiekty powstałe w Poczdamie, w szczególności Dom Ogrodnika (1829 –1830), wywarły szczególny wpływ na dalsze pokolenia architektów. Skupiona wokół Schinkla grupa twórców, tzw. szkoła berlińska nawiązująca do jego rozwiązań formalnych, wkrótce wypracowała podstawowe elementy budownictwa charakterystycznego i rozpoznawalnego we wszystkich środowiskach architektonicznych9. Propagatorem tej stylistyki był także Ludwig Persius, twórca projektów kilkudziesięciu willi i domów mieszkalnych w Poczdamie i okolicach, takich jak: Villa Schöningen (1843 –1845), Villa Illaire (1844 –1846) czy własna willa architekta – Villa Persius z 1838 roku. Włoski styl willowy łączył w sobie formy architektoniczne rezydencji antycznych z renesansowymi: obiekty posiadały swobodny rzut, wynikający z zasady Zainteresowanie Schinkla renesansem włoskim wynikało z jego licznych podróży studialnych, a także z zafascynowania twórczością Andrea Palladio, Sebastiano Serlio i innych architektów odrodzenia, również traktatami antycznymi Witruwiusza i Pliniusza. Konwencja willi włoskiej znakomicie wpisywała się w modny wówczas nurt krajobrazowy w sztuce ogrodowej. 8

Problematykę dotyczącą „szkoły berlińskiej”, nazywanej także „szkołą Schinklowską” w architekturze niemieckiej przeanalizowała Eva Börsch-Supan (E. Börsch-Supan, Berliner Baukunst nach Schinkel 1840 –1870, [w:] Studien zur Kunst des 19. Jahrhunderts, Bd 25, Munchen 1977) oraz Manfred Klinkott (M. Klinkott, Martin Gropius und die Berliner Schule, Berlin 1971), a jej wpływy na budownictwo ziem polskich rozwija Zbigniew Białkiewicz (Z. J. Białkiewicz, Wpływ środowiska berlińskiego na architektów krakowskich w drugiej tercji XIX wieku, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1998, t. 30, s. 167–185) oraz Katarzyna Klimala (K. Klimala, „Szkoła berlińska” w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 2002, t. 67, s. 183 –209). 9

grupowania brył o różnych wysokościach, zazwyczaj płaskie, dwuspadowe dachy z wysuniętym okapem oraz wieżę, która stanowiła element dominujący nad całością. Gładkie ściany posiadały skromny klasycyzujący detal – proste opaski okienne, gzymsy międzykondygnacyjne i wieńczące o klasycznym detalu, trójkątne naczółki. Często stosowanymi architektonicznymi formami były również arkady, półkoliście zamknięte otwory okienne, loggie, tarasy oraz pergole. Stylistyka willi włoskiej przyjęła się nie tylko w Poczdamie, ale także w Berlinie (Villa Borsig, J. H. Strack, 1849), jak i w innych miastach niemieckich (Villa Henschel w Kassel, R. Lucae, 1868–1870) oraz europejskich (dom Thomasa Hope’a, Deepdene, Anglia, początek XX wieku)10, mniej w Stanach Zjednoczonych (Villa in the Italian style, A. J. Downing, projekt obiektu z The Architecture of Country

40. Katowice, pl. Wolności 12a, willa braci Goldstein, ok. 1872, elewacja wschodnia

10 Włoska architektura willowa spopularyzowana została w XVIII wieku w Anglii i związana była z nowym wówczas nurtem w sztuce ogrodowej – angielskimi ogrodami krajobrazowymi. Pierwszym obiektem w tym stylu był pawilon projektu Johna Nasha w Cronkhill z około 1802 roku. Obiekt ten opublikowany został w wydanym w 1805 roku wzorniku Lugara. Typ willi włoskiej rozpowszechnił się również dzięki innym publikacjom z tego okresu, m.in: J. C. Loudona, An Encyclopædia of Cottage, Farm, and Villa Architecture and Furniture, London 1839.

Formy stylowe willi w Katowicach

Houses)11. Najczęściej były to budynki o funkcji rezydencji podmiejskiej, ale uniwersalność i plastyczność tej konwencji powodowała, że przyjmowały ją także obiekty użyteczności publicznej12. Projekt willi braci Goldstein, która znajduje się w Katowicach przy placu Wolności 12 a, powstał w pracowni nieznanego architekta. Z całą pewnością obiekt ten związać można z twórczością „szkoły berlińskiej”. Jego elewacje frontowe (budynek narożny) kształtowane zostały bardzo plastycznie (centralne ryzality, łączący skrzydła półokrągły ryzalit, motyw trójarkady, okna ujęte w pilastry, boniowany parter) i posiadają dekorację nawiązującą do dojrzałego renesansu włoskiego (motyw putta, szerokie fryzy o cechach klasycznych, kapitele w porządku toskańskim). Od strony dawnego podwórza ściany budynku są skromniejsze, zakomponowane niesymetrycznie, o prostym detalu. Charakterystycznym 11 Odmienne uwarunkowania kulturowe sprawiły, iż w Stanach Zjednoczonych dominowała odrębna stylistyka związana z architekturą willową (częściej określaną mianem country house, cottage – dom wiejski), np. Tudor Style, Old English Style czy Rural Gothic. Por. J. S. Ackerman, The Villa. Form and Ideology of Country Houses, Washington 1990, s. 248.

41. Willa braci Goldstein, elewacja północna

12 Przykładami zastosowania włoskiego stylu willowego mogą być np. obiekty zaprojektowane przez Ludwiga Persiusa dla Fryderyka Wilhelma IV w Poczdamie (mieszkalne, ogrodowe, gospodarcze, takie jak: Maschinen- Und Gärtenhaus w Glienicke), budynki mieszkalne (F. Hitzig, Haus Lennéstraße 8, Berlin) czy dworzec w Pawłowsku (F. A. Stüler, J. H. Starck).

elementem tej willi jest płaskorzeźba alegoryczna oraz czworoboczna wieża nakryta czterospadowym daszkiem, mieszcząca klatkę schodową. O ile od frontu budynek sprawia wrażenie typowo neorenesansowego, to jednak całość posiada charakter typowy dla stylu willi włoskiej. Drugą z katowickich willi, która nawiązuje swoją formą do italienische Villenstil, jest rezydencja Friedricha Grundmanna. Powstawała ona w dwóch fazach: pierwsza przypada na lata 1868 –1869, kiedy to architekt Carl Häusler zbudował willę przy Friedrichstraße na zlecenie pierwszego właściciela, Hermanna Rossé’a, o rzucie zbliżonym do kwadratu, symetrycznym układzie wnętrz i detalu o stylistyce klasycznej. Posiadała piętrowy korpus główny z dachem dwuspadowym oraz boczne parterowe bryły nakryte daszkami pulpitowymi z szerokim fryzem i wydatnym gzymsem wieńczącym. Wejście główne zlokalizowano od strony zachodniej i poprzedzone było portykiem z kariatydami, zaś elewacja od strony Friedrichstraße w części centralnej posiadała ryzalit zwieńczony tympanonem oraz wykusz. Druga faza nastąpiła około roku 1872 kiedy to nowy właściciel willi, Friedrich Grundmann, zlecił temu samemu architektowi rozbudowę założenia. Powstało wówczas skrzydło wschodnie (wzdłuż Friedrichstraße) stanowiące pomieszczenia gospodarcze (m.in. stajnie i mieszkania dla służby) oraz północne 42. Willa braci Goldstein, elewacja od strony podwórza z wieżą

Formy stylowe willi w Katowicach

mieszczące pokój pana i garderobę, połączone ze szklarnią, oba o prostym detalu renesansowym. Elementem wiążącym nowe obiekty z rezydencją była czworoboczna wieża z belwederem, nakryta płaskim, czterospadowym dachem.

Wille w typie berlińskim Przedstawiciele „szkoły berlińskiej” nie ograniczali się jednak w swojej twórczości jedynie do repertuaru form związanych z italianizującym stylem willowym. Równie chętnie sięgali do form stylowych inspirowanych antykiem, włoskim renesansem (quattrocenta i cinquecenta) czy stylem arkadowym (Rundbogenstil)13. Rezydencje projektowane przez architektów takich jak: Ludwig Persius, Ferdinand von Arnim, Friedrich August Stüler, Ludwig Ferdinand Heese, a także Martin Gropius, Richard Lucae czy biuro architektoniczne „Ende & Böckmann” wpisały się w tkankę urbanistyczną Berlina (Tirergartenstraße, Bellevuestraße) i Poczdamu (Helene-Lange-Straße, Am Neuen Garten), a za ich pośrednictwem – innych miast europejskich. Obiekty te, zazwyczaj miejskie (w willach podmiejskich stosowano formy bardziej swobodne), posiadają zwarty, kubiczny korpus ożywiony elementami takimi jak: werandy, wykusze, galerie, pergole, arkadowe portyki. W przeciwieństwie do „willi włoskich” ich dekoracja była mocniej rozbudowana, natomiast bryła zwarta, kubiczna i symetryczna, często z centralnym ryzalitem. Posadowione na cokole, posiadają płasko ukształtowane elewacje, często o delikatnym boniowaniu piętra i wydatniejszym parteru, z klasycznym detalem. Chętnie stosowano trójarkady, kariatydy oraz inne motywy o proweniencji antycznej. Kompozycja układu wnętrza oraz rozwiązania zewnętrzne podyktowane były zasadami symetrii i osiowości przy jednoczesnych tendencjach do horyzontalności (wydatne gzymsy, fryzy, płaski dach). Na terenie Katowic wille tego typu stanowią największy zespół rezydencji i mimo iż wszystkie posiadają wyżej wymienione cechy, każda przedstawia nieco odmienne rozwiązania formalne, wynikające zapewne z indywidualnego warsztatu projektowego ich twórców, a także z gustu i potrzeb właściciela. Do grupy tej należą: 13

43. Poczdam, wille przy Am Neuen Garten

K. Klimala, dz. cyt., s. 183 nn.

– willa inż. Edwarda Nacksa, ul. Warszawska 29 / Francuska; – willa braci Ollendorf, ul. Dworcowa 7 / Dyrekcyjna; – willa Salomona Hammera, ul. Dworcowa 1 / Mielęckiego; – willa własna Ignatza Grünfelda, ul. Warszawska 12; – willa własna Juliusa Haasego, ul. Warszawska 42; – willa rodziny Kramstów, ul. Warszawska 37; – willa Sachsa, ul. Warszawska 5, 7; – willa własna Hugo Grünfelda, ul. Warszawska 14 / Szkolna. Willa inżyniera Nacksa (proj. J. Haase) posiada prostokątny rzut, symetryczną siedmioosiową elewację z płytkim, centralnym ryzalitem oraz werandą, zwieńczona została pełną attyką. Kolejne dwa budynki (wille: Ollendorf i Hammera) charakteryzują się ściętymi narożnikami oraz rzutem na planie litery L, jednak detal jest analogiczny jak w willi Ignatza Grünfelda, projektanta tychże obiektów. Ten sam architekt zupełnie odmienną formę nadał willi Sachsa – o układzie korytarzowym i symetrycznie zakomponowanej, siedmioosiowej fasadzie, z dwoma ryzalitami bocznymi zwieńczonymi ażurową attyką. Z kolei jego dom własny uzyskał symetryczne, centralne wnętrze, z reprezentacyjnym hallem ze schodami pośrodku. Na archiwalnych rysunkach elewacji budynku należącego do Hugo Grünfelda, widoczne 44. Katowice, ul. Warszawska 29, willa inż. E. Nacksa, proj. J. Haase, ok. 1855

jest podobieństwo do willi jego ojca, zarówno w koncepcji fasady (z centralnym

Formy stylowe willi w Katowicach

portykiem kolumnowym i tarasem), jak i układzie funkcjonalnym. Rezydencja należąca do kolejnego z ważniejszych architektów XIX-wiecznych Katowic – Juliusa Haasego – stanowi zwartą kubiczną bryłę o układzie korytarzowym, sześcioosiowej fasadzie z centralnym ryzalitem zakończonym tympanonem. Znajdująca się naprzeciw rezydencja stanowiąca własność spadkobierców von Kramsty prawdopodobnie została zaprojektowana przez tego samego twórcę. Jej obecna, nieco przekształcona forma oraz brak archiwalnej dokumentacji budowlanej powoduje, iż niemożliwe jest rozpoznanie jej pierwotnego wystroju elewacji. Jednak zasadniczy układ fasady (czteroosiowa z centralnym pseudoryzalitem) oraz obszerne wnętrze o układzie centralnym, trójtraktowym, pozwala na zaliczenie jej do tej grupy stylistycznej.

Nurt neogotycki Nurt neogotycki w budownictwie niemieckim czerpał z gotyckiej sztuki angielskiej, lecz przede wszystkim inspirowany był XIX-wiecznymi koncepcjami architektonicznymi, związanymi z nurtem sztuki ogrodowej – picturesque (z ang. malowniczy – przyp. red.). Nawiązywał on do ówczesnej mody na tajemniczość, malarskość, zafascynowanie średniowieczem, wywodzącej się między innymi z popularnych wówczas dzieł literackich (poematy The Lanscape Richarda Payne Knighta czy tzw. gothic story) oraz malarskich (Claude Lorrain). Dzięki wydawnictwom, takim jak A Collection of Design of Rural Retreats, Principally in the Gothic and Castle Styles of Architecture Jamesa Maltona z 1802 roku czy Plans and Views of Buildings Executed in England and Scotland in the Castellated and Other Styles Roberta Lugara (1811 rok, Londyn), obiekty w stylu angielskiego gotyku znane były na całym świecie. Podstawowe zasady tego nurtu, m.in. budowanie „od wewnątrz na zewnątrz”, odpowiednie przy rozbudowie obiektów związanie architektury z rozległymi założeniami 45. Katowice, ul. Zacisze, willa Konstantego Wolnego, w tle nowy gmach Akademii Muzycznej

46. Katowice, budynek przy ul. Pocztowej 7

Formy stylowe willi w Katowicach

parkowymi oraz stylistyczne nawiązania do przeszłości powodowały, iż styl ten szczególnie odpowiedni był dla podmiejskich i wiejskich siedzib arystokracji. Dzięki twórczości Augusta Friedricha Schlegla czy publikacjom typu Gotisches A-B-CBuch Friedricha Hoffstadta nurt ten rozprzestrzenił się również w Prusach, szczególnie w Kolonii i Hanowerze, a także na Górnym Śląsku14. Powstały tu m.in. rezydencje takie jak: zamek w Miechowie przebudowany według projektów Richarda Lucae czy pałac w Szymonkowie zaprojektowany przez Georga Friedricha Heinricha Hitziga (1807–1875), nawiązujące do średniowiecznej architektury obronnej. Nieco inne formy przybierały budynki neogotyckie sytuowane w tkance urbanistycznej, takie jak kościoły (Rybnik, kościół pw. św. Antoniego Padewskiego, L. Schneider, 1903 –1907), szkoły (Bytom, Szkoła Muzyczna, P. Jackisch, 1870) czy ratusze (Ząbkowice Śląskie, A. Langer, 1862 –1864) oraz rezydencje (Hanover, willa Solms, E. Oppler, 1862 –1863). Jednak wszystkie obiekty XIX-wieczne o stylistyce gotyckiej cechuje swobodnie zakomponowany rzut, zwielokrotnianie i przenikanie się poszczególnych form, różnokształtne wieże, wysokie dachy, ceglane ściany oraz kamienny detal nawiązujący do form średniowiecznych – krenelaży, wykuszy, szczytów schodkowych, maswerków. Willa Konstantego Wolnego przy ul. Zacisze 3 w Katowicach, obecnie mieszcząca rektorat Akademii Muzycznej, została zaprojektowana na niesymetrycznym rzucie, z dwukondygnacyjnym hallem i klatką schodową w części centralnej. Posiada mocno rozczłonkowaną bryłę oraz niesymetryczne elewacje, dodatkowo podkreślone zróżnicowanymi otworami okiennymi oraz detalem z ciemnej cegły. Głównym elementem elewacji frontowej jest centralny ryzalit zakończony schodkowym szczytem. Z kolei w części tylnej zastosowane zostały dekoracyjne elementy szachulcowe. Całość nawiązuje do sąsiadującego z willą budynku uczelni (dawnej Szkoły Budowlanej). Jednak w jej bryle odnajdujemy formy neogotyckie charakterystyczne dla innych obiektów z terenów Śląska, w szczególności sakralnych15. Widoczne jest to na przykładzie twórczości Paula Jackischa (1825 –1912), który zaprojektował m.in. kościół pw. św. Szczepana w Katowicach-Bogucicach i kościół pw. Świętej Trójcy w Bytomiu, czy Ludwiga Schneidera (1854 –1943), twórcy m.in. szpitala i klasztoru oo. bonifratrów w Katowicach-Bogucicach i świątyni pw. św. Józefa w Katowicach-Załężu.

I. Kozina, dz. cyt., s. 39.

Architektura sakralna na Górnym Śląsku stanowi odrębne zagadnienie stylistyczne, jednakże typowe dla niej formy wywodzą się także z berlińskiego nurtu neogotyku schinklowskiego. Por. E. Börsch-Supan, dz. cyt., s. 159 nn.; D. Głazek, Domus Celebrima. Architektura sakralna (katolicka) przemysłowej części Górnego Śląska 1879 –1914, Katowice 2003. 15

Willa Wojciecha Korfantego

Adres: ul. Powstańców 23 / ul. Sienkiewicza (Benhardtstraße / Gustav-Freitag-Straße) Czas powstania: około 1908 roku Architekt: Paul Frantzioch Styl: cottage Pierwotny właściciel: Paul Frantzioch Źródła: akta budowlane AMK, sygn. 1/1858 Numer rejestru zabytków, data wpisu: 1565/94, 30.12.1994

Kalendarium: 1907 – projekt budynku mieszkalnego wykonany przez Paula Frantziocha jako dom własny; 1908 – rozpoczęcie budowy, projekt ogrodzenia posesji; do 1922 – własność rodziny Frantzioch; 1923 – przebudowa budynku, arch. Jan Szprot; 92. Wille przy Bernhardtstraße, pierwsza z prawej – Wojciecha Korfantego, lata 30. XX wieku

91. Elewacja frontowa willi Wojciecha Korfantego

276

1923 –1935 – dom Wojciecha Korfantego; od ok. 1941 – własność „Grundstückgesellschaft der Haupttreuhandstelle Ost”; 1942 – zmiana układu funkcjonalnego wnętrz, proj. Wolfgang Dronke; 1947 – sprzedaż domu przez Elżbietę Korfantową (siedziba Towarzystwa Powierniczego „Wschód”); od 1953 – siedziba Przedsiębiorstwa Budowy Płytkich Kopalń w Katowicach (od 1969 – Przedsiębiorstwo Robót Górniczych); od 1957 – budynek użytkowany jako Przedszkole Miejskie nr 23 (własność: miasto Katowice); 1991 – ogólny remont obiektu.

Konstrukcja Willa murowana, piętrowa, z sutereną i wysokim poddaszem, częściowo użytkowym. Schody wewnętrzne o stalowej konstrukcji policzkowej, z drewnianymi stopnicami, łamane, dwubiegowe. Schody do piwnicy oraz na zewnątrz obiektu – murowane. Stropy nad piwnicą prawdopodobnie odcinkowe na belkach stalowych, pozostałe belkowe, drewniane. Dach drewniany, o konstrukcji płatwiowo-kleszczowej z zastrzałami, nad bryłą główną dwuspadowy, kryty dachówką karpiówką.

Dyspozycja wnętrz Zlokalizowane w narożniku północno-zachodnim murowane schody prowadziły na ganek (Vorplatz), z którego wchodziło się do obszernego diele umieszczonego przy ścianie wschodniej, oświetlonego przez dwa okna (jedno z nich zostało zamurowane w 1923 roku). Na wprost znajdowała się kuchnia, na lewo duży pokój mieszkalny, z którego można było wyjść na werandę po stronie południowej lub amfiladowo do pokoi: przy ścianie wschodniej, narożnego i przy ścianie północnej (za czasów Korfantego pełniły one kolejno funkcję: salonu, kabinetu i biblioteki). Podobny układ posiadało piętro, z tym że nad kuchnią znalazł się pokój, a w narożniku południowowschodnim garderoba, łazienka (z wyjściem na balkon) oraz ubikacja nad wejściem. W suterenie oprócz pomieszczeń pomocniczych i magazynowych znajdowały się również pokoje dla służby, a na poddaszu suszarnie. W 1923 roku od południa dobudowano na całej szerokości budynku (11 m) jadalnię, co wiązało się z zabudowaniem werandy i wybiciem okna w kuchni oraz powstaniem tarasu na piętrze. Projekt przebudowy z 1941 roku przewidywał utworzenie trzech odrębnych mieszkań, dlatego też wprowadzono dodatkowe podziały pomieszczeń i przeniesiono z południa na północ kuchnie (istniejąca i nowo projektowane) oraz dodano nowe łazienki. 93. Willa Wojciecha Korfantego, rzut parteru, stan z roku 1907

Wyposażenie wnętrz Kilkukrotne przebudowy budynku (funkcjonalne i formalne) spowodowały, iż nie zachowało się wiele elementów pierwotnego wyposażenia wnętrz. Oryginalny element stanowi jedynie stolarka okienna, natomiast drzwiowa wraz z odrzwiami pochodzi z lat 20. XX wieku, podobnie jak drewniana, wewnętrzna balustrada.

Willa Wojciecha Korfantego

Cechy stylowe Willa stanowi typowy przykład niemieckiego budownictwa określanego mianem Landhaus (tak też określił obiekt sam architekt, tytułując projekt: „Landhaus P. Frantzioch”). Do jego charakterystycznych cech zaliczyć można niesymetryczny, rozczłonkowany rzut, z diele pośrodku i pokojami wokół niego, oraz nieregularną bryłę ze zróżnicowanymi elewacjami z dekoracją szachulcową oraz wysokim dwuspadowym dachem. Elewacja frontowa, szczytowa, posiada wysunięty ryzalit boczny zwieńczony półszczytowym daszkiem oraz schody przed cofniętym wejściem. Zróżnicowany układ i ilość okien dodatkowo podkreśla ich kształt: dwa trójdzielne okna parteru zamknięte zostały łukiem, dwa na piętrze mają kształt prostokątny, a pozostałe dwa stanowią okna balkonowe. Bardzo podobnie ukształtowana była elewacja południowa (przed przebudową z 1923 roku), jednak tu zastosowano dwuosiowy ryzalit z czterema prostymi oknami, natomiast na parterze części głównej półokrągłymi arkadkami utworzono werandę, a nad nią balkon. Elewacja wschodnia została nieco zmieniona przez wybicie wejścia do piwnicy oraz bryłę dawnej jadalni. Doświetlająca piętro, centralna, podłużna lukarna posiada dekorację z półokrągłych drewnianych elementów. Elewacja zachodnia jako jedyna jest symetryczna, trójosiowa z niewielkim wykuszem na parterze. Na szczytach willi umieszczono dekorację drewnianą, nawiązującą swoją formą do konstrukcji szachulcowej.

Zagospodarowanie terenu Teren należący do Paula Frantziocha, na którym wybudował swoją willę, zlokalizowany został w południowej części miasta, na rogu Benhardtstraße i Gustav-Freitag-Straße. Miał kształt wydłużonego prostokąta na osi północ – południe oraz powierzchnię około 2540 m2. W części północnej działki, z wejściem głównym również od tej strony, zlokalizowano budynek mieszkalny, otoczony zielenią. Ogród główny znajdował się z tyłu. Niestety na temat jego wyglądu pozostało niewiele danych, część została zabudowana, a także przekomponowana na plac zabaw (od frontu rósł szpaler lip drobnolistnych). Całość ogrodzona została płotem o murowanych słupach, ceglanych z dwuspadowym daszkiem nakrytym dachówką karpiówką, z kutymi przęsłami pomiędzy nimi. Z zachowanych planów sytuacyjnych wynika, iż 94. Willa Wojciecha Korfantego, elewacja ogrodowa

obiektowi temu nie towarzyszyła żadna dodatkowa zabudowa, co wydaje się jednak mało prawdopodobne.

Stan zachowania Obecny kształt przestrzenny willi jest niemal niezmieniony od czasu przebudowy w 1941 roku, kiedy to przekształcono przede wszystkim parter (na piętrze zmieniono jedynie funkcje pokoi). Podzielono wówczas jadalnię na dwa pokoje, z pokoju mieszkalnego wydzielono łazienkę, a z biblioteki zrobiono kuchnię. Zmiany te jednak nie naruszały ścian nośnych, dlatego też pierwotny podział wnętrz jest nadal czytelny. Zaadaptowanie obiektu na przedszkole spowodowało również jedynie zmiany przeznaczenia poszczególnych pomieszczeń. W roku 1991 willa przeszła gruntowną renowację (elewacji, wymianę pokrycia dachowego) i jest obecnie w dość dobrym stanie.

277