wykonywane przez dzieci
W XIX wieku, w latach międzywojennych i jeszcze wiele lat po wojnie na dzieci, zwłaszcza wiejskie i z uboższych, robotniczych rodzin, nakładano wiele obowiązków związanych z pracą w polu, zagrodzie, w domu. Jednak zawsze potrafiły znaleźć czas na zabawę, wymknąć się spod czujnego i surowego oka rodziców. Miejscem zabawy na wsi było pastwisko, a w dzielnicy robotniczej plac przed domem, ulica, łąka, na przemysłowym Ślą-
sku czasem hałda; w domach najczęściej kuchnia lub sień. Do dobrej zabawy niekoniecznie potrzeba było zabawek kupionych w sklepie. Starsze dzieci potrafiły wykonać je własnoręcznie. Strugały z drewna sanki, łyżwy, wózki, piszczałki, gwizdki, robiły latawce, proce. Zabawką mógł być prawie każdy napotkany na polu lub podwórku przedmiot, gdyż dziecięca wyobraźnia nie znała granic. Dzieci bawiły się podczas wypasania krów czy kóz, opiekowania się młodszym rodzeństwem. Chłopcy uwielbiali „pędzić z kołami”. Na początku XX wieku były one drewniane o przekroju kwadratowym,
25
następnie metalowe. Najlepiej nadawały się obręcze ze starych beczek czy zepsutych rowerów. Wystarczyło znaleźć patyk, dobrać odpowiednie tempo, takie, by koło nie uciekło ani się nie przewróciło, i już można było je toczyć, czyli – jak mówiono na Śląsku – kulać felgę, urządzając wyścigi. Chłopcy, wykorzystując proste przedmioty z otoczenia, przygotowywali zabawki i inicjowali zabawy, które nie zawsze były bezpieczne. Do ćwiczenia spostrzegawczości i precyzji używano proc, zwanych na Śląsku szlojdrami. Wystarczył patyk – samorodek w kształcie litery Y, kawałek łatki, paski gumy i proca gotowa. Strzelano haczy-
kami lub kamykami, a mierzono przede wszystkim do... gołębi, kotów, wróbli, a nawet do kolegów. Przy okazji wybijano niejedną szybę. Chłopcy przygotowywali też „wybuchy”. Robili domowym sposobem petardy z nadmanganianu potasu, czasem do wnętrza klucza wpychali siarkę zeskrobaną z zapałek podkradanych ojcu lub dziadkowi i powodowali wybuch, uderzając nim o ścianę. Zabawką mogła być zwykła puszka po farbie. Wypełniano ją karbidem, podpalano i wybuch murowany. Na Śląsku w latach międzywojennych i jeszcze po II wojnie starsze dzieci używały karbidu do wielu zabaw. Podkradały
go rodzicom, gdyż karbid przynosili ojcowie z kopalń, gdzie stosowano go jako paliwo do lamp górniczych. Większość zabaw z użyciem rekwizytów i zabawek wykonanych przez dzieci odbywała się na świeżym powietrzu. Prezentowane zabawki to głównie rekonstrukcje wykonane przez Józefa Chmielniaka, rzeźbiarza z Czechowic-Dziedzic, urodzonego w 1933 roku. Przygotował je współcześnie na wzór tradycyjnych, którymi bawił się w dzieciństwie, i zilustrował rysunkami.
Lale, misie, koniki...
1
45
2
3
4
5
1, 4–5 Bażant, Dzięcioł, Sowa, drewno sosnowe, barwnie malowane. Wyk. ręcznie Emilia Leśniak, Stryszawa, 1987, MŚK/E/1409, 1408, 1407
2–3 Dudek, Kukułka, drewno sosnowe, barwnie malowane. Wyk. ręcznie Emilia Leśniak, Stryszawa, 1991, MŚK/E/2171, 2170
148
Lale, misie, koniki...
8
8 Ford combi, blacha stalowa, wnętrze i podwozie z oddanymi szczegółami z blachy litografowanej, na masce znak firmowy samochodu, pojazd posiada napęd na tylne koła. Wyrób fabryczny, sygnowany MADE IN JAPAN, Japonia, l. 60. XX w., MSK/E/6855
149 9
9 Mercedes, blacha stalowa, koła gumowe, szybki z tworzywa sztucznego, pojazd posiada napęd na tylne koła. Wyrób fabryczny, niesygnowany, l. 80. XX w., MŚK/E/6197
Firma węgierska z siedzibą w Budapeszcie, znana z zabawek blaszanych wykonywanych z blachy litografowanej. Stosowane znaki firmowe to E. Flim Lemezárugyáregyseg, łatwiejszy skrót E. Flim Lemez, a także zdecydowanie prostszy do wymówienia Foreign, którym oznaczano najczęściej zabawki wysyłane za granicę.
10
10 Samochód osobowy o charakterze sportowym, blacha stalowa, wnętrze z blachy litografowanej, koła gumowe, z tyłu tablica rejestracyjna, pojazd posiada napęd na tylne koła. Wyrób fabryczny, sygnowany na desce rozdzielczej FOREIGN, firma E. Flim Lemez, Węgry, l. 60. XX w., MŚK/E/6854
182
Lale, misie, koniki...
9 Książeczka-rozkładanka przedstawiająca wioskę Indian Ameryki Północnej, tektura. Wyrób fabryczny, sygnowany, Artia, Praga, l. 50. XX w., MŚK/E6718
9
10 Książeczka-rozkładanka przedstawiająca Cyrk Humberto, tektura. Wyrób fabryczny, sygnowany, Artia, Praga, l. 50. XX w., MŚK/E/6719
10
Cyrk Humberto to jeden z najstarszych i najsławniejszych cyrków czesko-słowackich działający do dnia dzisiejszego. Powstał w pierwszej połowie XIX w., początkowo znany jako Henry.
11 Figurki do bajki o Czerwonym Kapturku, guma barwiona, odlew z formy. Wyrób fabryczny, niesygnowany, Polska, ok. 1938, MŚK/E/2961/1–21
11
183
196
Katowice, l. 30. XX w., wł. Muzeum Śląskie w Katowicach
Ustroń, 1939, wł. Muzeum Śląskie w Katowicach
Śląsk Opolski, 1913, wł. Muzeum Śląskie w Katowicach
197 Gliwice, pocz. XX w., wł. Muzeum Śląskie w Katowicach
Lipsk, pocz. XX w., wł. Muzeum Śląskie w Katowicach
Katowice, ok. 1914, Muzeum Śląskie w Katowicach
224
Lale, misie, koniki...
Karetka z konikami, elementy wycinane mechanicznie i strugane ręcznie z drewna świerkowego i dębowego, para czerwonych koników oraz karetka umieszczone na drewnianej platformie z czterema ruchomymi kółkami, w platformie otwór do zamocowania sznurka umożliwiającego ciągnięcie zabawki, tył i boki zdobione ryzowanymi motywami geometrycznymi oraz barwnie malowane. Wyk. Józef Rumiak, Lachowice, 1988, wys. 16,5 cm, dł. 28 cm, szer. 15,5 cm. Zakup. MŚK/E/1326
Sowy – matka i dwie małe sówki wykonane ręcznie z drewna sosnowego, barwnie malowane, całość umieszczona na kolistej brzozowej podstawie, sowa stoi na stożkowatym pieńku, niżej pisklęta, przymocowane do podstawy za pomocą drucianych nóg. Wyk. Danuta Leśniak, Stryszawa, 1987, wys. 23 cm, śr. podstawy 7 cm. Zakup. MŚK/E/1407
Ptak-dzięcioł wykonany ręcznie z drewna sosnowego, barwnie malowany, ze względu na kolorystykę przypomina dzięcioła zielonosiwego, nogi ptaka zrobione z drutu i przymocowane do brzozowej gałązki, w gałązce metalowa zawieszka. Wyk. Danuta Leśniak, Stryszawa, 1987, wys. 21 cm, szer. 6 cm. Zakup. MŚK/E/1408
Ptak-bażant wykonany ręcznie z drewna sosnowego, barwnie malowany, nogi ptaka zrobione z drutu i przymocowane do brzozowej gałązki, w gałązce metalowa zawieszka. Wyk. Danuta Leśniak, Stryszawa, 1987, wys. 18 cm, dł. 30 cm. Zakup. MŚK/E/1409
Ptak-kukułka wykonany ręcznie z drewna sosnowego, barwnie malowany, nogi ptaka zrobione z drutu i przymocowane do brzozowej gałązki, w gałązce metalowa zawieszka. Wyk. Emilia Leśniak, Stryszawa, 1991, wys. 29 cm, szer. 13 cm. Zakup. MŚK/E/2170
Ptak-dudek wykonany ręcznie z drewna sosnowego, barwnie malowany, nóżki-podstawa ptaka zrobione z drutu. Wyk. Emilia Leśniak, Stryszawa, 1991, wys. 17 cm, dł. 26,5 cm. Zakup. MŚK/E/2171
Kołyska, elementy wycinane mechanicznie i strugane ręcznie z drewna świerkowego, wielobarwnie malowana i zdobiona ryzowanymi motywami geometrycznymi. Wyk. Teodor Biegun, Żywiec, 1987, wys. 9,5 cm, dł. 32,5 cm, szer. od 7 do 11 cm. Dar. MŚK/E/2975
Dziobiące ptaszki – zabawka ruchoma, ptaszki wykonane ręcznie z drewna sosnowego i przymocowane do prostokątnych, drewnianych słupków osadzonych na dwóch równoległych listewkach. Przesuwanie listewek wprawia ptaszki w ruch, które uderzają dziobami o środkowy słupek, wydając charakterystyczny dźwięk. Wyk. Józef Lasik, Stryszawa, l. 80. XX w., wys. 9 cm, dł. 28,5 cm, szer. 5 cm. Zakup. MŚK/E/4567
Grzechotka w formie serca wykonana ręcznie z drewna lipowego, niepolichromowana. Wyk. Jan Puk, Trześń k. Sandomierza, 2007, dł. całk. 30 cm, szer. od 1 do 10 cm. Zakup. MŚK/E/4657
225 Grzechotka w formie ażurowego walca, wykonana ręcznie, wewnątrz wypełniona polnymi kamykami, z długą, drewnianą rączką z drewna dębowego, niepolichromowana. Wyk. Jan Puk, Trześń k. Sandomierza, 2007, dł. całk. 22 cm, śr. walca 6,5 cm. Zakup. MŚK/E/4658
Lalka płacząca, z celuloidu, odlewana z formy, z ruchomymi kończynami i oczami, włosy sztuczne w jasnym kolorze, malowane elementy twarzy – brwi, usta i górne zęby. Ubrana w sukienkę uszytą maszynowo z bawełny w biało-różową kratkę. Wyrób fabryczny, sygnowany na głowie i plecach znakiem podkowy, Ernst Heubach, Köppelsdorf, Turyngia, Niemcy, l. międzywojenne, wys. 64 cm. Dar. MŚK/E/3846
Terkotka żegotka, prostokątna, wykonana ręcznie z drewna lipowego, niepolichromowana. Wyk. Jan Puk, Trześń k. Sandomierza, 2007, wys. 14,5 cm, dł. 17 cm, szer. 2,2 cm. Zakup. MŚK/E/4659
Laleczka-Murzynek z celuloidu, odlewana z formy, z ruchomi kończynami, malowane oczy i usta, ubrana w sukienkę wykonaną szydełkiem z jedwabnych pomarańczowych nici. Wyrób fabryczny, niesygnowany, l. 20./30. XX w., wys. 8 cm. Zakup. MŚK/E/4318
Koziołki – zabawka ruchoma wykonana ręcznie z drewna lipowego, niepolichromowana. Koziołki przymocowane drewnianymi kołkami do dwóch równoległych listewek, przesuwanie listewek powoduje naprzemienny ruch zwierząt połączony z delikatnym dźwiękiem. Wyk. Jan Puk, Trześń k. Sandomierza, 2007, wys. 11,5 cm, dł. 27 cm, szer. 2,3 cm. Zakup. MŚK/E/4660
Lalki, misie, pluszowe cacka Lalka z biskwitową głową, z ruchomymi kończynami, tułów wykonany z papier-mâché i glinki, kończyny z utwardzanej glinki, oczy szklane, zęby porcelanowe, naturalne włosy, malowane usta i brwi, ubrana w białą płócienną haleczkę i białą bawełnianą sukienkę w czerwone kropeczki, ubranka uszyte ręcznie. Wyrób fabryczny, główka sygnowana A.M. 1904 7/0, Armand Marseille, Köppelsdorf, Turyngia, Niemcy, 1904, wys. 28 cm. Zakup. MŚK/E/2962
Laleczka-niemowlę z celuloidu, odlewana z formy, siedząca, z nieruchomymi kończynami, malowane oczy, usta i włosy. Wyrób fabryczny, niesygnowany, l. 20./30. XX w., wys. 4,5 cm. Zakup. MŚK/E/4319
Lalka z celuloidu, odlewana z formy, z ruchomymi kończynami, malowane włosy i elementy twarzy – niebieskie oczy, koralowe usta. Ubrana w sukienkę uszytą maszynowo z jedwabiu sztucznego w kolorze liliowym. Wyrób fabryczny, sygnowany na głowie i plecach znakiem podkowy, Ernst Heubach, Köppelsdorf, Turyngia, Niemcy, l. międzywojenne, wys. 67 cm. Zakup. MŚK/E/4760
Piesek z czarnego pluszu, wypełniony trocinami, oczy i nosek z szarego sznurka, pyszczek z czerwonego. Wyrób domowy, wyk. ręcznie, Śląsk Opolski, l. międzywojenne, wys. od 8 do 16 cm, dł. 24 cm. Zakup. MŚK/E/5235