Ziemie Górnego Śląska od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza by Silesian Museum

Mapa z najważniejszymi pod względem archeologicznym miejscowościami Górnego Śląska.

Odra Dobrzeń Mały

Mała Panew województwo śląskie

Opole Nysa sa Kłodzka

Izbicko

województwo opolskie

Strzelce Opolskie

Świbie TTarnowskie Góry

Kłodnica Osobłoga

Bytom Gliwice

Psina

Opava

Troja N a Cerekwia Now Cerekw Nowa

Kietrz Racibórz

Samborowice mbo

Úvalno Stěbořice

Pietraszyn szyn Velké Hoštice

Lubomia Olza

Opava

Bielsko-Biała czyc Wlk. Kończyce Ostrava

Odra

Wisła

Chotěbuz

Cieszyn n

Jaworze

2012

ISBN 978-83-62593-25-5

Muzeum Śląskie w Katowicach

oprac. Krzysztofa Frankowska

Moravskoslezský kraj

Imielin

Pietrowice ow Wlk.

Dzierżysław Roz Ro Rozum ozumice ic Rozumice

Katowice

Ziemie Górnego Śląska od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza

Stobrawa

Edelgarda M. Foltyn Eugeniusz Foltyn

Ziemie Górnego Śląska od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza

Ziemie Górnego Śląska

3 cm

C D

F E

I H

Ryc. 14 • Młodsza faza środkowego paleolitu. Tradycja mikocka (A, B) i mustierska (C-I). A – pięściak, B – nóż, C, D, H – ostrza, G, I – zgrzebła, E, F – wióry. Bielsko-Biała Kozia Góra (A), Gliwice-Sośnica 4 (H), Kornice (G, I), Ozimek (C, E), Pietrowice Wielkie 23 (B), Pietraszyn 11 (D, F). Opracowano na podstawie: Foltyn, Foltyn 1998 (H), Foltyn, Jochemczyk 2009 (A), Foltyn i in. 2007 (B-F), Jamka 1960 (I), Jamka 1965 (G)

Pierwsi przybysze. Homo erectus i neandertalczyk

zwierzęta leśne (jeleń) i stepowe (koń). Osiedlanie się wokół dolin rzecznych przemawia za tym, iż polegano podczas polowań na topografii terenu. Strefy rozlewisk lub zwężeń stanowiły dogodne łowiska, szczególnie, że przychodzące na żer lub do wodopoju zwierzęta miały tu ograniczoną swobodę ruchu. Ostatnie badania nad narzędziami tradycji mustierskiej i mikockiej pozwalają do grotów oszczepów zaliczyć ostrza (liściowate, mustierskie, lewaluaskie), noże, zgrzebła i zwykłe odłupki. W dziedzinie surowcowej zadowalano się w zupełności krzemieniem górnośląskim. Jedynie pięściak z Bielska-Białej Kozia Góra przygotowany został z surowca importowanego. Na koniec wypada zasygnalizować znalezisko obrobionej kości zwierzęcej z Pietraszyna 11, będącej sztyletem albo oprawką. Pod pojęcie przejawów kultury duchowej podpadają dwa wisiory czy zawieszki ze stanowiska Pietraszyn 11, zrobione ze skamielin Belemnitela Mucronata, posiadające dookolne wyżłobienia na jednym końcu. 2.3. Pod znakiem ostrza liściowatego Po kryzysie I pleniglacjału (74–55 tys. lat temu = OIS 4) w interpleniglacjale (55–28 tys. lat temu = OIS 3) Górny Śląsk dostał się w orbitę wpływów kultur wczesna faza tzw. przejściowych, idących z Moraw. Klimat interpleniglacjału był umiargórnego paleolitu kowanie chłodny, oceaniczny. W krajobrazie przeważała roślinność parkowa lub zielna. Polarna granica lasu pokrywała się mniej więcej z północną krawędzią wyżyn środkowopolskich. W Karpatach płaty leśne, bogatsze gatunkowo, wykazywały większe zwarcie. Jako pierwsze pojawiły się, >40–38 tys. lat temu, gromady kultury bohunickiej. Później nieco, około 36 tys. lat temu, przybyli nosiciele kultury szeleckiej. W kwestii genezy kultury bohunickiej dopuszcza się dwie opcje, przyjmując rodowód europejski lub pozaeuropejski. W myśl pierwszej hipotezy kultura ta, kultura bohunicka będąca produktem homo sapiens neanderthalensis, wykształciła się na kultura szelecka podłożu kultury mustierskiej z techniką lewaluaską. Druga alternatywa sprowadza się do wniosku, że powstanie tej kultury zawdzięczamy tzw. emirienowi, który z Bliskiego Wschodu drogą przez Bałkany dotarł do Europy Środkowej. Co więcej, twórcą tak powstałej kultury miałby być homo sapiens sapiens. Podobnych problemów nie przyczynia kultura szelecka, według zgodnej opinii biorąca swój początek z kultury mikockiej. Fragment żuchwy z jaskini Szeleta (Węgry) powoduje, iż uważa się ją za dzieło neandertalczyka. Kultura bohunicka posługiwała się technologią lewaluaską, wiórową i przejściową „bohunicką”. Kultura szelecka wyzyskiwała rdzenie, zasadniczo wióroodłupkowe i odłupkowe krążkowate. Wśród narzędzi w tych kulturach na plan pierwszy wybijają się rdzeniowe i odłupkowe ostrza liściowate (jedno- i dwustronne), zgrzebła, narzędzia zębato-wnękowe, rylce, drapacze, wiórowce, w kulturze bohunickiej dodatkowo ostrza wiórowe jerzmanowickie i lewaluaskie (ryc. 15–17).

Ziemie Górnego Śląska

C A

F E

3 cm

Ryc. 18 • Kultura oryniacka. A, B, G – drapacze, C – drapacz z rylcem, D – rylec, E, H – zgrzebła, F – ostrze. Ligota Dolna 1 (A), Wysoka 4 (B), Wysoka 57 (F, C), Zakrzów 41 (D), Ostrava-Hoštálkovice I (E, G, H). Opracowano na podstawie: Bronowicki, Masojć, Bobak 1999 (F), Kozłowski 1964 (A), Masojć, Bronowicki 2003 (B, C, D), Neruda 1997 (E, G, H)

Homo sapiens sapiens i jego górnopaleolityczna rewolucja

3.2. Za śladami mamuta W okresie od 30 do 20 tys. lat temu doszło do ponownego ochłodzenia klimatu. Około 25 tys. lat BP rozpoczął się ze Skandynawii ruch lądolodu, który w fazie maksymalnego rozprzestrzenienia około 20 tys. lat BP (OIS 2) dotarł na terenie Polski po okolice Leszna. W parze z postępującym ochłodzeniem trwał stopniowy zanik zbiorowisk leśnych i ekspansja stepotundry, w tym wielce charakterystycznego tzw. mamuciego stepu. Pojawiające się nowe środowiska roślinne odznaczały się wyjątkową produktywnością zasobów żywnościowych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Na czas ten przypada także sedymentacja lessów. Less pokrył miąższem do 2 m pas wyżyn, przedgórzy i pogórzy. Pogarszającym się stale warunkom klimatycznym towarzyszyły procesy przystosowawcze, jak również wymuszone przez środowisko, bardzo wolne w skali czasu, przesunięcia/migracje ludności. Swoiste ujednolicenie ekologiczne obszarów ówczesnej północnej Europy, pozostającej w zasięgu wpływów lądolodu, doprowadziło do znaczącego ujednolicenia obrazu kulturowego tej części Europy. Rezultat tej unifikacji kulturowej stanowił tzw. kompleks grawecki. Za najstarsze ośrodki kompleksu kompleks grawecki graweckiego uważa się rejony Dolnej Austrii, Moraw Południowych (Góry Pavlovskie) oraz Moraw Środkowych i Północnych (dorzecze Bečvy), będące kolebką kultury pavlovskiej. Jej rozwój trwał między 30/29 tys. do 24/23 tys. lat temu (OIS 3–2). W okresie 24–23 tys. lat temu postępowało przesuwanie się głównych ośrodków kompleksu graweckiego do zachodniej Słowacji. W dolinach Wagu i Nitry kształtowały się zręby tzw. horyzontu ostrzy z zadziorem (kultura kostienkowska). Znakiem szczególnym kompleksu graweckiego wydaje się być istnienie megastanowisk, zajmujących eksponowaną pozycję w dolinach rzek, odznaczających się znacznymi rozmiarami, względnie długotrwałym zasiedleniem oraz złożoną strukturą wewnętrzną. W przedziale 28–20 tys. lat temu grupy ludności graweckiej, wychodzące z obszaru Moraw i Słowacji, docierają na tereny Górnego Śląska. Penetracja tych grup dotyczy przede wszystkim południowej połaci regionu – Płaskowyżu Głubczycko-Hluczyńskiego i Niziny Nadopawskiej, Kotliny Ostrawskiej oraz Płaskowyżu Rybnickiego i Wysoczyzny Golejowskiej. Ponadto pojedyncze ślady kompleksu graweckiego pochodzą z Obniżenia Otmuchowskiego (Wójcice 1), Równiny Niemodlińskiej (Sowin 7), Niecki Kozielskiej (Ruda Kozielska), Płaskowyżu Rybnickiego (Rybnik-Gotartowice J), Beskidu Śląskiego (Istebna). Obecność nosicieli tego kompleksu na Górnym Śląsku wiąże się z zapotrzebowaniem na górnośląskie surowce krzemienne. Frekwencja tego surowca może osiągać do 100% inwentarza na stanowiskach morawskich, 87% na stanowiskach słowackich i do 78% na stanowiskach dolnoaustriackich. Jednocześnie, przychodząc na Górny Śląsk, łowcy przynosili ze sobą w wyrobach surowce morawskie – kwarcyt i rogowiec (Wójcice 1) oraz słowackie – radiolaryt (Ostrava-Petřkovice I, Wójcice 1, Baborów 7). Wśród stanowisk na Górnym Śląsku wyróżniają się obozowiska mieszkalne z pracownią przydomową

Ziemie Górnego Śląska

3 cm

C D 0

2 cm

E 0

2 cm

Ryc. 40 • Kultura ceramiki sznurowej. A – amfora, B-C – puchary, D – grocik krzemienny, E – topór kamienny typu ślężańskiego. Dzielnica (C), Książenice (A), Ludmierzyce (E), Racibórz-Stara Wieś 54 (B), Rozumice 3 (D). Opracowano na podstawie: Arndt 1925 (E), Foltyn 2000 (D), Furmanek 2003 (A), Kurgan-Przybylska 2005 (B), Raschke 1931 (C)

Rewolucja neolityczna

6 cm

2 cm

Ryc. 41 • Grób kurhanowy kultury ceramiki sznurowej z Roszkowic. A – przekrój pionowy kurhanu i rzut poziomy na głęb. 90 cm: wewnątrz wieńca kamiennego humusowe przebarwienia i ślady gleby pierwotnej (szrafury lewo- i prawostronna) oraz fragmenty glinianego pucharu (trójkąty). B – wtórny ciałopalny grób kultury przeworskiej z naczyniem i fragmentem grzebienia. Opracowano na podstawie: Langenheim 1940 F E

D 0

6 cm

Ryc. 42 • Grób szkieletowy kultury ceramiki sznurowej z Kietrza 1. Rzut poziomy, A – amfora, B – siekierka krzemienna, C – wiór krzemienny, D – przedmiot kościany („psala”?), E – topór kamienny, F – szpila kościana. Opracowano na podstawie: Chochorowski 1976

C B

60 cm

0 12 cm

Ryc. 119 • Wczesne średniowiecze. Grodzisko w Lubomi 1. A – plan grodziska składającego się z tzw. grodu właściwego (I) i przedgrodzia (II), linią barwną zakreślony przebieg wałów, B – rozmieszczenie zabudowy w północno-wschodniej części tzw. grodu właściwego, przy bramie wschodniej (1 – chaty słupowe, 2 – jamy osadowe, 3 – piec kopulasty, 4 – doły posłupowe, 5 – usypisko wału, 6 – zasięg wykopu archeologicznego), C – rekonstrukcja umocnień przy bramie wschodniej, D – rekonstrukcja bramy wschodniej, E – rogowy pierścień – fragment oprawki noża (?), F – plastycznie zdobione naczynie zasobowe o nawiązaniach karolińskich, G – posrebrzane zausznice z brązu, charakterystyczne dla kultury wielkomorawskiej, H – wisiorek dzwoneczkowaty z brązu, o południowych nawiązaniach. Opracowano na podstawie: Szydłowski 1974a (F, G), Szydłowski 1982 (D), Szydłowski 1996b (B), Szydłowski, Pierzyna 1970 (C, E, H), Żurowski, Jakimowicz 1939 (A)

40 m

0 6 cm

1 cm

1 2 3

4 5 6

0 5m

216 Ziemie Górnego Śląska

Ryc. 120 • Wczesne średniowiecze. Grodzisko w Chotěbuzu(Kocobędzu)-Podoborze. A – plan grodziska składającego się z tzw. akropolu (I), przedgrodzia pierwszego (II) i przedgrodzia drugiego (III), linią barwną zakreślony przebieg wałów, B – rekonstrukcja bramy prowadzącej na tzw. akropol, widok od strony przedgrodzia pierwszego, C – zausznica z brązu, charakterystyczna dla kultury wielkomorawskiej, D – grzywna siekieropodobna z żelaza, E – naczynia gliniane wykonane na kole garncarskim, F-G – plastyczne odciski na dnach naczyń. Fot. H. Wawreczka, archiwum Muzeum Cieszyńskiego w Czeskim Cieszynie (B). Opracowano na podstawie: Kouřil 1994 (A, C-G) A

0 50 m

0 1 cm

2 cm

5 cm

Przybywają Słowianie

217

5 cm 0

226

Ziemie Górnego Śląska

0 100 m

5 cm

C 0

50 cm

5 cm

F 0

5 cm

E Ryc. 125 • Wczesne średniowiecze. Grodzisko w Hradcu nad Moravicí – grób wojownika w typie wielkomorawskim. A – plan grodziska z systemem fos zaporowych i lokalizacją grobu wojownika (barwny krzyżyk), B – plan grobu z resztkami trumny i inwentarzem grobowym, C – żelazny topór bradatica, D – żelazny grot włóczni, E – żelazne ostrogi paradne ze sprzączkami i przewleczką, F – naczynie gliniane. Opracowano na podstawie: Kouřil 1998b (A), Kouřil 2004 (B-F)

Przybywają Słowianie

3 cm

Ryc. 126 • Z tradycji religii przedchrześcijańskiej – nurt ludowy w sztuce wczesnośredniowiecznej. Drewniana główka koziołka na stylisku i maska – domniemane akcesoria żałobników (maska) i/lub kolędników. Opole – Ostrówek (nawarstwienia grodziska z XI w.). Fot. A. Szczodrak, wł. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo we Wrocławiu. Opracowano na podstawie: Cehak-Hołubowiczowa 1965

227