Architectural Research by Marianthi Vasilaki

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2012-13

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Τίτλος

Σκέψεις για τον σύγχρονο δημόσιο χώρο με κεντρικό άξονα το αθηναϊκό τοπίο του 21ου αιώνα

Όνομα Βασιλάκη Μαριάνθη Μαντούση Σπυριδούλα

Επιβλέπων Αθανάσιος Σπανομαρίδης

Πάτρα, Φεβρουάριος 2013

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματεύεται την έννοια του δημόσιου χώρου και επιδιώκει να αναγνωρίσει τα στοιχεία και τις ποιότητές του με κεντρικό άξονα την αθηναϊκή πόλη του 21ου αιώνα. Επιχειρείται ο προσδιορισμός και η διερεύνηση της έννοιας του όρου «δημόσιο» και πώς αυτή προσεγγίζεται από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Η βιβλιογραφική έρευνα καθιστά επιτακτική την σύνδεση του δημόσιου χώρου με τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις βάσει των οποίων μετασχηματίζεται, μεταλλάσσεται και τέλος παραμορφώνεται. Οι τέσσερεις αυτές παράμετροι (κοινωνία, πολιτική, οικονομία και δημόσιος χώρος) τοποθετούνται σε διαλεκτική σχέση, άρρηκτα συνδεδεμένες και αλληλοεπηρεάζονται. Η διερεύνηση της έννοιας δεν περιορίζεται στο αθηναϊκό τοπίο, αλλά, ανάλογα με τις χρονικές περιόδους, γίνεται αναφορά σε κομβικές περιοχές της Ευρώπης, και όχι μόνο. Η θεωρητική προσέγγιση της έννοιας του δημόσιου χώρου επιχειρείται να παρουσιάσει της μεταλλάξεις του σύγχρονου δημόσιου χώρου και παρουσιάζονται δύο πεδία μελέτης τα οποία, εκ πρώτης όψης, είναι ασύνδετα. Επιλέγονται δύο ακραία πεδία τα οποία, όμως, φαντάζουν ιδανικά για την διερεύνηση του δημόσιου χώρου του 21ου αιώνα. Για την πληρέστερη προσέγγιση των δύο πεδίων πραγματοποιείται ιστορική μελέτη που παρουσιάζει την εξέλιξή τους. Το ένα πεδίο μελέτης αφορά την περιοχή Εξάρχεια-Μουσείο-Νεάπολη, ενώ το άλλο αφορά το εμπορικό κέντρο, με αναφορά στο The Mall Athens ως παράδειγμα. Το πρώτο αποτελεί έναν αστικό δημόσιο χώρο, ενώ το άλλο αναδύεται ως ο «νέος» δημόσιος χώρος. Η παρούσα εργασία δεν επιχειρεί την απάντηση στα ερωτήματα τα οποία προκύπτουν από την μελέτη αυτή, αλλά περισσότερο τον προβληματισμό με στόχο τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης μας με την πόλη, την σχέση μας με τον δημόσιο αστικό χώρο, ο οποίος εγκολπώνει την κοινωνική και πολιτική ζωή.

ABSTRACT This research discusses the concept of public space and seeks to identify the elements and qualities centered around the Athenian city of the 21st century. An attempt to define and explore the concept of ‘public’ and how it is approached from antiquity until today. The literature search makes it imperative to connect the public space with the social, political and economic developments upon which it has been transformed, mutated and deformed. These four parameters (society, politics, economy and public space) are placed in dialectical relation, interrelated and influence each other. The explora tion of the concept is not limited to the Athenian landscape, but, depending on the time periods, the research refers to key areas of Europe and beyond. The theoretical approach to the concept of public space seeks to present the mutations of contemporary public space and there are two fields of study which, at first sight, are unrelated. We select two extreme fields which, however, seem ideal to explore the public space of the 21st century. To best approach to the two fields, we make a historical study showing their evolution. The one field is about the region Exarchia-Museum-Naples, while the other is the shopping center, with reference to The Mall Athens as an example. The first is an urban public space, while the other is emerging as the “new” public space. This paper does not attempt to answer the questions that arise from this study, but rather a questioning aiming to redefine our relationship with the city, our relationship with the public urban space that encapsulates the social and political life.

iii

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Η παρούσα ερευνητική εργασία αποτελεί την θεωρητική προσέγγιση του δημόσιου χώρου με στόχο την διεύρυνση του γνωστικού πεδίου και την απόκτηση θεωρητικού υπόβαθρου για την εκπόνηση της διπλωματικής εργασίας, η οποία θα αφορά την παρέμβαση και επανασχεδίαση του δημόσιου χώρου της πόλης των Αθηνών, στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας, για την ολοκλήρωση των σπουδών μας. Ευελπιστούμε ότι η συνέχεια της ερευνητικής εργασίας θα επιφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα σε σχέση με τις προσδοκίες μας για το σύγχρονο δημόσιο χώρο. Σίγουρα σε αυτή την θεωρητική αναζήτηση της έννοιας του δημόσιου χώρου σημαντικό ρόλο έλαβε ο καθηγητής μας, Αθανάσιος Σπανομαρίδης, με τις συμβουλές του, οι οποίες δεν ήταν περιοριστικές, αλλά μας βοήθησαν στο να προσεγγίσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ανησυχίες μας και τους προβληματισμούς μας σε σχέση με το θέμα και το πεδίο έρευνάς μας. Σε αυτή την συνεργασία η απλή παράθεση ευχαριστιών φαντάζει μικρή σε σχέση με το σύνολο των όσων μας προσέφερε με ευχαρίστηση και αδιαμφισβήτητο χιούμορ.

Αφιερωμένο στους γονείς και στους φίλους μας. v

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Περίληψη Abstract Προοίμιο

_i _iii _v

1_ΕΙΣΑΓΩΓΉ 2_ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 2.1_Η ιστορική εξέλιξη της έννοιας του δημόσιου χώρου στο χρόνο 2.1.1_Προσέγγιση της έννοιας του «δημόσιου» χώρου 2.1.2_Ο δημόσιος χώρος και η σύνδεσή του με την αγορά

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

2.2_Ο δημόσιος χώρος στον 21ο αιώνα. Η πόλη της Αθήνας 2.2.1_Η ατομική διάσταση του δημόσιου χώρου 2.2.2_Η έννοια της οικειοποίησης του δημόσιου χώρου 3_ΕΞΑΡΧΕΙΑ- ΜΟΥΣΕΙΟ- ΝΕΑΠΟΛΗ 3.1_Η Νεάπολις από τα μέσα του 19ου αιώνα ως τον 20ο 3.2_Η Νεάπολις στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα 3.3_Η Νεάπολις στις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 3.4_Έντονη πολιτική έκφραση στην περίοδο μετά το ‘30 3.5_Η Νεάπολις στη δεκαετία του ‘80 3.6_Η Νεάπολις από τη δεκαετία του ‘90 ως σήμερα ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

4_ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ 4.1_Ορισμός 4.2_Σύντομη ιστορική αναδρομή ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3

4.3_Η ελληνική πραγματικότητα 4.3.1_Το πρόσφατο παρελθόν (1960-2000) 4.3.2_Η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα - 21ος αιώνας 5_ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΩΡΟ ΠΗΓΕΣ

_9 _9 _17 _31 _59 _73 _83 _95 _107 _109 _115 _119 _127 _139 _160 _167 _174 _191 _199 _215 _223 vii

Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι ο δημόσιος χώρος αποτελεί καθρέπτη των κοινωνικών συγκροτήσεων και του τρόπου με τον οποίον αντιλαμβάνεται η εκάστοτε κοινωνία τον δημόσιο εαυτό της.1

Η παρούσα εργασία πραγματεύεται την έννοια του δημόσιου χώρου και προσπαθεί σε συνδυασμό με την ανάγνωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, η οποία στις μέρες μας χαρακτηρίζεται από αμυντισμό, ατομισμό -συνδυασμός των οποίων, ίσως, να οδηγεί στην παθητική συμπεριφορά- καθώς και την σύνδεσή της με την οργάνωση και τη λειτουργία της κοινωνίας -με την ευρύτερη έννοια του όρου- να προσδιορίσει τη μορφή του δημόσιου χώρου σήμερα. Πεδίο μελέτης και παρατήρησης αποτελεί η αθηναϊκή πόλη και η έννοια του δημόσιου χώρου μέσα από κάποια ακραία παραδείγματα καθώς και ο εντοπισμός της ενδεχόμενης αλλοίωσης της έννοιας αυτής, σε σχέση με την μέχρι πρόσφατη προσέγγισή της. Στόχος είναι η προσέγγιση και ο προβληματισμός και όχι η καθολική απάντηση στα ερωτήματα, τα οποία προκύπτουν μέσα από την κριτική προσέγγιση του δημόσιου χώρου, σε πλήρη αλληλεπίδραση με άνθρωπο και κοινωνία. Στα πλαίσια, στα οποία η κοινωνία και η ανθρώπινη συμπεριφορά –δυο έννοιες που υπάρχουν σε διαλεκτική σχέση- αλλάζουν, αλλοτριώνονται, μεταλλάσσονται και, ίσως, παραμορφώνονται, καθώς τοποθετούνται σε αλληλεπίδραση με τον δημόσιο χώρο -διότι συμβαίνουν σε αυτόν- αναδύεται φυσικά η αντίστοιχη αλλοίωση, αλλοτρίωση, μετάλλαξη, ακόμα και παραμόρφωση του δημόσιου χώρου. Η σημερινή κοινωνία χαρακτηρίζεται μάλλον ως καταναλωτική· δεν θα ήταν υπερβολικός ο ισχυρισμός ότι η κατανάλωση τοποθετείται στο επίκεντρο του δημόσιου χώρου, αν και υπάρχουν πληθώρα προτάσεων οι οποίες τον θέτουν εκτός καταναλωτικής δραστηριότητας, τουλάχιστον όχι με την καθολική της εφαρμογή και επιρροή. Παρόλα αυτά, πολλές φορές αποτελεί σημείο εκκίνησης για τη διαμόρφωση ή ανάπλασή του, χωρίς όμως η καταναλωτική δραστηριότητα να είναι η μοναδική που

Τουρκινιώτης Παναγιώτης, [2006] Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, Futura, σελ.117, όπως αναφέρεται: Καμπαστάνα Δέσποινα, [2008] Ιστορική ανάλυση των εμπορικών κέντρων (malls) και η εμφάνισή τους στην Ελλάδα, Ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πάτρα, σελ.2

αναδύεται σε αυτόν, αλλά εντοπίζονται και άλλες, όπως είναι η κοινωνική συναναστροφή, η ψυχαγωγία, η διασκέδαση, ακόμα και η προσέγγιση του πολιτισμού της κοινωνίας μέσα από την διαδικασία του περιπάτου. Καθώς στην πόλη αναδύεται και προβάλλεται ο πολιτισμός της κοινωνίας, ο οποίος ξεπερνά τα χρονικά όρια της ζωής του εκάστοτε περιπατητή. Η πόλη αναδύεται ως εγκυκλοπαίδεια η οποία συνδέει τις νέες γενιές με τον πολιτισμό του παρελθόντος, που, ανάλογα την κριτική σκέψη του καθενός, αποτελεί είτε παράδειγμα προς μίμηση, είτε προς αποφυγή για την εξέλιξη του πολιτισμού από τη νέα γενιά. Όπως αναφέρει ο Τάσης Παπαϊωάννου ο «[…] πολιτισμός δεν είναι κάτι ιδεατό, αφηρημένο και ομιχλώδες, αλλά αντιθέτως κρίνεται σε καθημερινή βάση από τις δράσεις και τις συμπεριφορές μας.»2 Τάσης Παπαϊωάννου

Ένα στοιχείο το οποίο αναδεικνύεται έντονα στον πολιτισμό, τον οποίο διαμορφώνει η σημερινή κοινωνία, είναι η κατανάλωση. Η καταναλωτική δραστηριότητα δεν αποτελεί μια διαδικασία η οποία είναι φορτισμένη με αρνητική ή θετική χροιά, καθώς είναι δεδομένα αναγκαία για την λειτουργία και την κάλυψη κοινωνικών αναγκών, συνδέεται με την αγορά εργασίας και δημιουργεί θέσεις εργασίας. Πρόκειται για μια δραστηριότητα που έχει κοινωνική συναλλαγή καθώς έρχονται σε επαφή καταναλωτής και πωλητής, υπάρχει ένα είδους κοινωνικοποίησης μεταξύ τους. Δεν παύει όμως να υπερισχύει των άλλων δραστηριοτήτων. Σύμφωνα με την παραπάνω προσέγγιση, προβάλλεται το υπόβαθρο πάνω στο οποίο δομείται και εξελίσσεται η κοινωνία και ο δημόσιος χώρος. Σήμερα αποκαλύπτεται ένας νέος, κατασκευασμένος «δημόσιος» χώρος, ο οποίος δεν αποτελεί φυσική εξέλιξη της πόλης και του ιστού της, αλλά «προσγειώνεται» είτε στα προάστια, είτε στον ιστό της, χωρίς να στοχεύει στην ένταξη, τη σύνδεσή του με τον υπάρχοντα δομημένο χώρο και δεν αποτελεί συνέχεια του υπάρχοντος δημόσιου χώρου, αν υπάρχει. Πολλές φορές είναι ογκώδης και εκτός κλίμακας, σε σχέση με αυτήν που προσδιορίζεται από τα υφιστάμενα περιφερειακά κτίρια. Αυτός δεν

Παπαϊωάννου Τάσης, [2008] Η αρχιτεκτονική και η πόλη, Καστανιώτης, Αθήνα, σελ.123

είναι άλλος από τα εμπορικά κέντρα (malls) τα οποία έχουν εμφανιστεί στο αθηναϊκό τοπίο στα τέλη του 20ου αιώνα· πέρασαν από πολλά στάδια μέχρι να εντοπιστεί η «φόρμα» η οποία θα αποτελέσει πόλο έλξης για την ελληνική κοινωνία. Η «φόρμα» επιτυχίας, ίσως, να είναι αυτή του «The Mall Athens», το οποίο είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα των σύγχρονων εμπορικών κέντρων σύμφωνα με τα πρότυπα του εξωτερικού και συγκεκριμένα των Η.Π.Α., καθώς αποτελεί «προϊόν» των προαστίων τους. Σύμφωνα με τις σχεδιαστικές και λειτουργικές επιλογές δημιουργούν τόπους υπέρ-τοπικού χαρακτήρα και παράλληλα δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την ανάδειξη μιας πόλης μέσα στην υπάρχουσα πόλη. Η έντονη εισροή ανθρώπων αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός, το οποίο πραγματοποιείται στο εσωτερικό ενός χώρου-«ομοίωμα» του δημόσιου χώρου, μια τεχνική εμπειρία του δημόσιου χώρου. Σε αυτό το σημείο αναδύεται το ερώτημα τι είναι ο δημόσιος χώρος σήμερα και τι είναι αυτό που καθιστά το εμπορικό κέντρο δημόσιο χώρο; Στην προσπάθεια να εντοπιστούν τα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν «δημόσιο», καθίσταται επιτακτική η ανάγκη διερεύνησης, αρχικά, του δημόσιου χώρου, καθώς συχνά γίνεται αναγωγή της έννοιας του στους χώρους των εμπορικών κέντρων. Σύμφωνα με αυτό προσεγγίζεται το κέντρο της πόλης των Αθηνών, καθώς αποτελεί έναν αναμφισβήτητα δημόσιο αστικό χώρο. Πιο συγκριμένα, η περιοχή Εξάρχεια-Μουσείο-Νεάπολη φαντάζει ιδανική για την προσέγγιση του δημόσιου χώρου, καθώς αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του αστικού ιστού της πόλης των Αθηνών, με έντονη ιστορική μνήμη, με αρχιτεκτονική και πολιτισμική κληρονομιά -καθώς είχε πολλά νεοκλασικά κτίρια- και παράλληλα αποτελεί μέρος του Ιστορικού Κέντρου. Σε αντίθεση με άλλες περιοχές του κέντρου των Αθηνών, η επιλεγμένη περιοχή έχει χαρακτηριστεί ως περιοχή αμιγούς κατοίκησης, η οποία δέχτηκε ελάχιστες παρεμβάσεις τις τελευταίες δεκαετίες. Η ταυτότητά της δεν μεταλλάχθηκε σε αυτό το χρονικό διάστημα και, ίσως, το γεγονός αυτό να έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διατήρησή της, χωρίς όμως αυτό να είναι φορτισμένο με θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Η ταυτότητα αυτή όμως, ίσως, να προσδιορίζει εκείνο το πλαίσιο το οποίο βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το μέρος του κοινωνικού συνόλου το οποίο δραστηριοποιείται αλλά και κατοικεί στην περιοχή. Ίσως η σταθερότητα αυτή να έχει συνδιαμορφωθεί από την μνήμη της περιοχής και από αυτό το μέρος του κοινωνικού συνόλου. Μάλλον η συνδιαμόρφωση αυτή άντεξε στον χρόνο, διότι 3

στον τόπο αυτό δεν έχουν υπάρξει παρεμβάσεις από «εξωτερικούς» παράγοντες -οι οποίοι δεν συμμετέχουν σε αυτή την διαλεκτική σχέση- ή και όποιες κι αν επιχειρήθηκαν δεν ήταν τόσο δραστικές για να συμβάλλουν στην αλλοίωση της ήδη συνδιαμορφωμένης ταυτότητας. Σημαντικός παράγοντας στην διαμόρφωση αυτή αναδύεται η έντονη πολιτική ζωή η οποία πολλές φορές έπαιξε σημαντικό ρόλο για τον τρόπο εξέλιξης και δομής της κοινωνίας. Ωστόσο, η διαδικασία αυτή δεν έχει ολοκληρωθεί, ούτε έχει κατοχυρώσει την ταυτότητά της, καθώς στην ταυτότητα του εκάστοτε χώρου δίνεται η δυνατότητα μετάλλαξής της, καθώς βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το μέρος του κοινωνικού συνόλου, το οποίο δραστηριοποιείται εκεί, αλλά και με τον ίδιο τον τόπο. Όλα τοποθετούνται σε μια διαρκή ανατροφοδότηση η οποία επηρεάζει και τους τρεις παράγοντες (τόπος, ταυτότητα, κοινωνικό σύνολο). Από την άλλη πλευρά, τα εμπορικά κέντρα διαθέτουν εξαρχής συγκεκριμένη ταυτότητα. Όχι από τη στιγμή κατά την οποία εισρέει μέρος του κοινωνικού συνόλου σε αυτά -ώστε λόγω αυτού να αναδυόταν μια σχέση διαλεκτική, η οποία θα σκιαγραφούσε την ταυτότητα του «τόπου»- αλλά προσδιορίζεται από την στιγμή της σχεδίασής τους. Σχεδιάζονται για να έχουν την ταυτότητα ενός καταναλωτικού κέντρου, αντλώντας αποσπασματικά χαρακτηριστικά του δημόσιου αστικού χώρου, και καθίστανται επιτυχημένα όταν η εισροή των ανθρώπων είναι η αναμενόμενη. Η εισροή αυτή δεν επηρεάζει τη ταυτότητα του, παρά μόνο την επιτυχία ή την αποτυχία του. Δεν πρόκειται για μια σχέση ανατροφοδότησης, αλλά για μια μονοσήμαντη σχέση. Το εμπορικό κέντρο δίνει ταυτότητα στον χρηστή, ο χρήστης όχι. Η επιλογή αυτών των δύο αποτελεί, με μια πρώτη προσέγγιση, μια επιλογή δυο ετερόκλητων «τόπων», οι οποίοι εμπεριέχουν σαφώς ανομοιογενή χαρακτηριστικά. Παρόλα αυτά, αποτελούν δύο δημόσιους χώρους οι οποίοι κατακλύζονται από την εισροή ανθρώπων, για λόγους κατανάλωσης, διασκέδασης και ψυχαγωγίας. Διαθέτουν και οι δύο υπέρ-τοπικό χαρακτήρα, καθώς αποτελούν πόλο έλξης για το σύνολο της πόλης. Στόχος αποτελεί η εμβάθυνση στην έννοια του δημόσιου χώρου, στην περιοχής των ΕξαρχείωνΜουσείου-Νεάπολης και των εμπορικών κέντρων μέσα από βιβλιογραφική έρευνα, αλλά και από προσωπικές παρατηρήσεις. Η κατανόηση αυτών θα αποτελέσουν βοηθητικά στοιχεία 4

για την προσέγγιση του ερωτήματος τι είναι σήμερα ο δημόσιος χώρος για την κοινωνία, πως τον αντιλαμβάνεται, τι χαρακτηριστικά διαθέτει προκειμένου να αποτελεί πόλο έλξης για αυτήν και τέλος τι πρεσβεύει ο δημόσιος χώρος της αθηναϊκής κοινωνίας του 21ου αιώνα. Δεν επιδιώκεται απαραίτητα η απάντηση, αλλά περισσότερο ο προβληματισμός, καθώς ο δημόσιος χώρος, όπως έχει ήδη αναφερθεί, είναι ρευστός και αλληλένδετος με το κοινωνικό σύνολο. Ένας προβληματισμός, όμως, ίσως μπορέσει να οδηγήσει σε συμπεράσματα και να σκιαγραφήσει το πλαίσιο στο οποίο καθίσταται ζωντανός και ένας τόπος προς οικειοποίηση για το σύνολο της κοινωνίας.

Το κεφάλαιο αυτό, μέσα από τον ορισμό της έννοιας του δημόσιου χώρου, καθώς επίσης και από την σύνδεσή του με την έννοια της δημόσιας σφαίρας και την εκάστοτε μονάδα του κοινωνικού συνόλου που δραστηριοποιείται σε αυτόν -στοιχεία τα οποία βρίσκονται σε μια σχέση διαλεκτική- στοχεύει στην προσέγγιση της έννοιας του δημόσιου χώρου, ο οποίος, αναφέρεται στα πλαίσια του συμπαγούς αστικού ιστού του κέντρου της πόλης. Μέσα από αυτή τη διαδικασία επιχειρείται να προσδιοριστούν οι αλλαγές και οι μεταλλάξεις του δημόσιου χώρου, αλλά και του εκάστοτε ατόμου, το οποίο αρχικά εντάσσεται και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του κοινωνικού συνόλου, δρα με ενεργό ρόλο, όμως σε βάθος χρόνου μεταλλάσσεται, λόγω κοινωνικοπολιτικών συνθηκών -οι οποίες παρουσιάζονται παράλληλα με την εξέλιξη της έννοιας του δημόσιου χώρου- σε ένα άτομο που δραστηριοποιείται βάσει ατομικών κριτηρίων, απομακρυσμένο από συλλογικές διαδικασίες στα πλαίσια της κοινωνικής οργάνωσης.

2.1_Η ιστορική εξέλιξη της έννοιας του δημόσιου χώρου στο χρόνο 2.1.1_Προσέγγιση της έννοιας του «δημόσιου» χώρου Ο καταλληλότερος ίσως τρόπος αποσαφήνισης της έννοιας του δημόσιου χώρου γίνεται μέσα από τη διάκριση του δίπολου ιδιωτικό/ δημόσιο: «Το ιδιόκτητο και το κοινό, το προστατευμένο και το εκτεθειμένο, την εργασία και την αναψυχή, το ατομικό και το συλλογικό, το παραδοσιακό και το πρωτοποριακό.»1 Τζέλα Ταγκαλίδου

Κατά τη διάρκεια της βιβλιογραφικής έρευνας με στόχο στην προσέγγιση της έννοιας του δημόσιου χώρου αναδεικνύονται οι εξής έννοιες: «δημόσια/ιδιωτική/πολιτική/κοινωνική σφαίρα», έννοιες οι οποίες αναδύονται στο πλαίσιο της ιστορικής και πολιτικής εξέλιξης των πόλεων και της κοινωνίας. Καθίσταται απαραίτητος ο προσδιορισμός των παραπάνω εννοιών με στόχο να αναδυθεί το πλαίσιο το οποίο σκιαγραφείται με την έννοια του δημόσιου χώρου. Η «δημόσια σφαίρα» τοποθετείται αντιπαραθετικά με την «ιδιωτική σφαίρα» και χωροθετούνται σε πλήρη διαχωρισμό, καθώς η πρώτη αφορά την πόλη και την πολιτική δράση, ενώ η δεύτερη αφορά τον οίκο-νοικοκυριό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πόλη-κράτος των Αθηνών. Στα πλαίσια της πόλης εντάσσεται η «πολιτική σφαίρα», η οποία αφορά την ενασχόληση με τα κοινά μέσω συλλογικών διαδικασιών. Η «πολιτική σφαίρα» «[…]προκύπτει άμεσα από την συνύπαρξη, από την «συμμετοχή στους λόγους και στα έργα».»2. Ενώ η «δημόσια σφαίρα» αφορά τις κοινωνικές σχέσεις και συνδιαλλαγές στο πλαίσιο του «δημόσιου». Η Hannah Arendt αναφέρεται διεξοδικά στην προσέγγιση των όρων αυτών στο βιβλίο της Η ανθρώπινη κατάσταση. Για να προσεγγίσει την έννοια της «δημόσιας σφαίρας», αρχικά, ορίζει την έννοια του «δημόσιου», το οποίο γεννά δύο στενά αλληλένδετες, όχι όμως και ταυτόσημες, πτυχές. Αρχικά, εντοπίζει τον τρόπο αντίληψης της έννοιας, αλλά με μία, ίσως, αντικειμενική σκοπιά από το άτομο, όπου μέσω αυτής της διαδικασίας επιβεβαιώνει την ύπαρξή

Ταγκαλίδου Τζέλα, Δημόσιες Στιγμές - Ο δημόσιος χώρος ως ιδιωτικός, Πηγή: www.reconstruction.gr/actions_dtls.

Άρεντ Χάννα, [1986] Η ανθρώπινη κατάσταση (Vita activa), Γνώση, Αθήνα, σελ.271

php/38

του. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως ο «δημόσιος» «Σημαίνει, πρώτον, πως ό,τι εμφανίζεται δημοσίως μπορεί να ιδωθεί και να ακουστεί από τον καθένα και πως έχει την ευρύτερη δυνατή δημοσιότητα. Για μας, το φαινόμενο […] αποτελεί πραγματικότητα. […] Η παρουσία των άλλων που βλέπουν ό,τι βλέπουμε και ακούνε ό,τι ακούμε μας βεβαιώνει για την πραγματικότητα του κόσμου και του ίδιου του εαυτού μας […]»3 Hannah Arendt

Με αυτόν τον τρόπο δεν αναφέρεται στην σύνδεση των ηχητικών και ορατών ερεθισμάτων με τα βιώματα και την ενδεχόμενη επαναφορά μνήμης του εκάστοτε ατόμου, καθώς αυτή θα αποτελούσε μια προσωπική σκοπιά των πραγμάτων και σε αυτό το σημείο την απασχολεί η επιβεβαίωση της ύπαρξης του ατόμου. Μια υποκειμενική σκοπιά δεν θα ήταν βοηθητική για αυτή την κοινή ομολογία. Η θέση της αυτή, όμως, δεν αναιρεί την προσωπική σκοπιά, αλλά αντίθετα, σε άλλο σημείο την συνδέει με το νόημα του δημόσιου βίου, δείχνει να φαντάζει απαραίτητη η προσωπική ερμηνεία των εκάστοτε ερεθισμάτων από το κοινωνικό και «φυσικό» περιβάλλον. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως: «Το να είναι κανείς ορατός και ακουστός από τους άλλους αντλεί την σημασία του από το γεγονός ότι καθένας βλέπει και ακούει από διαφορετική θέση. Αυτό είναι το νόημα του δημόσιου βίου.»4 Hannah Arendt

Προσωρινά, λοιπόν, αφαιρώντας την προσωπική θέση, αναφέρεται στην αντικειμενική πληροφορία, εκτός των ψυχολογικών διεγέρσεων που υφίσταται ο εκάστοτε δέκτης. Ίσως να σκιαγραφείται το πλαίσιο αυτό διότι στη συνέχεια αναφέρει πως οτιδήποτε συνδέεται με το συναίσθημα (πόνος) αποτελεί κομμάτι μιας υποκειμενικότητας, η οποία παραμένει στην ιδιωτική ζωή και δεν προβάλλεται σε κοινή θέα στα πλαίσια του «δημόσιου», παρουσιάζοντας διακριτά όρια στην «ιδιωτική» και «δημόσια σφαίρα». «[…] ο πόνος, μια αληθινά οριακή εμπειρία μεταξύ της ζωής ως «παρουσίας ανάμεσα στους ανθρώπους» (inter hominess esse) και του θανάτου, είναι τόσο υποκειμενικός

3 4

Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.74-75 Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.84

και απομακρυσμένος από τον κόσμο των πραγμάτων και των ανθρώπων, ώστε είναι τελείως αδύνατο να προσλάβει εξωτερική μορφή. […] Υπάρχουν όμως πάρα πολλά πράγματα που δεν μπορούν ν’ αντέξουν το αδυσώπητο, έντονο φως της διαρκούς παρουσίας των άλλων στην δημόσια σκηνή· εκεί, μόνον ό,τι θεωρείται σημαντικό, άξιο να το βλέπει ή να το ακούει κανείς, μπορεί να γίνει ανεκτό, κι έτσι το ασήμαντο γίνεται αυτομάτως ιδιωτικό ζήτημα.»5 Hannah Arendt

Η δεύτερη πτυχή η οποία εντοπίζεται από την ίδια αφορά τον χώρο στον οποίον λαμβάνει χώρα το «δημόσιο». Πρόκειται για τον κατασκευασμένο χώρο ο οποίος αποτελεί τον κοινό τόπο για το σύνολο της κοινωνίας, εμπεριέχοντας και τον τόπο της «πολιτικής σφαίρας». Υποστηρίζει, ότι ο κοινός αυτός τόπος προσδιορίζεται από τους ιδιωτικούς χώρους στους οποίους αναδύεται η «ιδιωτική σφαίρα», αποτελεί δηλαδή τον χώρο ο οποίος υπολείπεται του «ιδιωτικού», ενώ παράλληλα στον τόπο αυτό εντάσσει τη «δημόσια σφαίρα». Αναφερόμενη στον κοινό αυτό τόπο προσδιορίζει μια αμφίσημη ιδιότητά του. Ο ίδιος τόπος ενώ ενώνει, ταυτόχρονα, διαχωρίζει την εκάστοτε μονάδα του κοινωνικού συνόλου, παρομοιάζοντας αυτήν την ιδιότητα με την σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε αυτούς οι οποίοι κάθονται γύρω από ένα τραπέζι. Ο κοινός τόπος παρομοιάζεται με το τραπέζι, ενώ η εκάστοτε μονάδα με αυτόν ο οποίος κάθεται περιμετρικά του. Παρατίθεται η ακριβής αναφορά της, υποστηρίζοντας πώς το «δημόσιο» δηλώνει: «[…] τον ίδιο τον κόσμο, στην έκταση που είναι κοινός για όλους μας και διακρίνεται από τον χώρο που κατέχουμε ιδιωτικά μέσα σ’ αυτόν. […] Συνδέεται μάλλον με το ανθρώπινο τεχνούργημα, με το κατασκεύασμα των ανθρώπινων χεριών καθώς και με όσα συμβαίνουν μεταξύ εκείνων που κατοικούν από κοινού τον δημιουργημένο από τον άνθρωπο κόσμο. […] ο κόσμος, όπως κάθε τι που βρίσκεται «μεταξύ», συνδέει και συγχρόνως χωρίζει τους ανθρώπους.»6 Hannah Arendt

Μέσα από τους πρώτους ορισμούς παρατηρείται η αντιπαράθεση του «δημόσιου» με τον «ιδιωτικό» χώρο προκειμένου να ορισθεί. Γίνεται προφανές όμως ότι η έννοια του «δημόσιου»

5 6

Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.76-77 Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.78

συνδέεται με την κοινωνική ζωή και το δημόσιο βίο, με ότι περιλαμβάνει αυτός (κοινωνικοποίηση, κατανάλωση, ψυχαγωγία, αναψυχή, εργασία κα). Οι πρώτες καταγεγραμμένες χρήσεις του όρου «δημόσιο», σύμφωνα με τον Richard Sennett, εντοπίζονται για πρώτη φορά στην αγγλική γλώσσα τον 15ο αιώνα και αναφερόνται στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και συνδέονται με το κοινό συμφέρον της κοινωνίας, ενώ εβδομήντα περίπου χρόνια αργότερα στον όρο προστίθεται και η έννοια της κοινής θέας. Στην Γαλλία, από τη άλλη πλευρά, σύμφωνα με τον ίδιο, παρουσιάζεται ανάλογα στην περίοδο της Αναγέννησης, τον 17ο αιώνα, στην οποία ο όρος συνδέεται με το κοινό καλό και το πολιτικό σώμα. 7 Στα πλαίσια στα οποία η κοινωνία εξελίσσεται είναι αναμενόμενο να εξελίσσεται και η έννοια του «δημόσιου» χώρου, ο οποίος αρχίζει να γεννά νέα στοιχεία σε πλήρη αλληλεπίδραση με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες του εκάστοτε τόπου. Συγκεκριμένα η αλληλεπίδραση αυτή, σύμφωνα με τον Sennett8, αναδύεται στην πρώτη περίοδο του 18ου αιώνα, στον Λονδίνο και στο Παρίσι. Η έννοια του «δημόσιου» έκτοτε εμπεριέχει τα «μοντέρνα» χαρακτηριστικά, τα οποία περιλαμβάνουν την συμβίωση πολλών και διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, γνωστών και ξένων μεταξύ τους, και ισχύουν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, το οποίο θα αναλυθεί σε επόμενες ενότητες (βλ. 2.2 και 2.2.1), μέχρι και σήμερα. Σε αυτό το σημείο στην έννοια του «δημόσιου» εμπλέκεται και η συνύπαρξη των διαφόρων κοινωνικών και οικονομικών τάξεων, οι οποίες απαρτίζουν το κοινωνικό σύνολο της εκάστοτε κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, ο Sennett αναφέρει ότι ο όρος «δημόσιο» αφορά στην έκθεση του ατόμου στο σύνολο της κοινωνίας, το οποίο είναι άγνωστό για αυτό, ενώ το «ιδιωτικό» αφορά έναν κλειστό, ελεγχόμενο χώρο, ο οποίος αναδύεται ως καταφύγιο από την έκθεση του ατόμου σε κοινή θέα στο άγνωστο και ξένο προς αυτό. Το «ιδιωτικό» αποτελείται από γνώριμα επιλεγμένα πρόσωπα. Στο «δημόσιο» δεν υπάρχει αυτή η επιλογή της συναναστροφής. 7

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] Η τυραννία της Οικειότητας – Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος στον Δυτικό πολιτισμό, Νεφέλη, Αθήνα, σελ.31-32 8 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.32

Χαρακτηριστικά, ο Sennett παραθέτει για την περίοδο του 18ου αιώνα: «”Δημόσιο” σήμαινε ανοικτό στην εξονυχιστική εξέταση του καθένα, ενώ “ιδιωτικό” σήμαινε προστατευμένη περιοχή της ζωής, οριζόμενη από την οικογένεια και τους φίλους […]»9 Richard Sennet

Με την δημιουργία των εθνικών κρατών, η οποία αρχίζει να εξαπλώνεται τον 19ο αιώνα, γεννάται η έννοια της «κοινωνικής σφαίρας», η οποία δεν αποτελεί διακριτό κομμάτι της «δημόσιας» ή της «ιδιωτικής σφαίρας». Η «κοινωνική σφαίρα» συνδέεται με την έννοια ενός οίκου εθνικής κλίμακας, μια έννοια που παρουσιάζεται εκείνη την περίοδο, σαν η εθνική χώρα να αποτελεί μια οικογένεια η οποία εμπεριέχει το εκάστοτε νοικοκυριό. Η χώρα οργανώνεται από μια απρόσωπη εξουσία, βασισμένη στην γραφειοκρατία και, σύμφωνα με την Arendt, μπορεί να αποτελέσει την πιο τυραννική μορφή εξουσίας. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «[…] απρόσωπη εξουσία του κανενός. Όμως αυτός ο κανείς, το υποτιθέμενο κοινό συμφέρον της κοινωνίας ως συνόλου στην οικονομία καθώς και η υποτιθέμενη κοινή γνώμη της καλλιεργημένης κοινωνίας των σαλονιών, δεν έπαψε να κυριαρχεί επειδή έχασε την προσωπικότητα του. Καθώς γνωρίζουμε από την πιο κοινωνική μορφή διακυβέρνησης, δηλαδή από την γραφειοκρατία, η εξουσία του κανενός δεν είναι απαραιτήτως μη εξουσία· στην πραγματικότητα, κάτω από ορισμένες περιστάσεις, μπορεί ακόμη και ν’ αποδειχτεί μια από τις πιο σκληρές και πιο τυραννικές μορφές εξουσίας»10. Hannah Arendt

Στο παραπάνω περιγραφόμενο πλαίσιο, γεννάται η αλληλοδιείσδυση της «δημόσιας» και «ιδιωτικής σφαίρας». Καθίσταται δύσκολη η διάκριση μεταξύ τους και σε αυτό ακριβώς το σημείο αναδύεται η «κοινωνική σφαίρα». Αυτή η συνύπαρξη «δημόσιου» και «ιδιωτικού» αποτελεί απόρροια της εισροής οικιακών υποθέσεων -όπως είναι η συντήρηση και η επιβίωση της οικογένειας, οι κανόνες συμπεριφοράς συμβίωσης μεταξύ των μελών του- στον δημόσιο χώρο, καθώς πλέον διαμορφώνονται «κατά το υπόδειγμα του νοικοκυριού»11 και αποτελούν

9 10 11

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.31 Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.62 Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.55

14 2a. Σκηνές από την ταινία Dogville

μέριμνα του κράτους.12 Χαρακτηριστικά ο Myrdal Gunnar, σύμφωνα με την διατύπωση της Arendt, υποστηρίζει ότι: «Με την εμφάνιση της κοινωνίας, δηλαδή την εμφάνιση του νοικοκυριού (οικία) ή των οικονομικών δραστηριοτήτων στον δημόσιο τομέα, η οικιακή διαχείριση και όλα τα ζητήματα, όσα άνηκαν πρώτα στην ιδιωτική σφαίρα της οικογένειας, έχουν γίνει «συλλογική» μέριμνα.»13 Myrdal Gunnar, όπως αναφέρεται από την Hannah Arendt

Μια πιο σύγχρονη προσέγγιση τη έννοιας του «δημόσιου» χώρου είναι του Γερμανού κοινωνιολόγου Walter Siebel, η οποία αναπτύσσεται στο βιβλίο Αύριο οι πόλεις. Πλέον παρουσιάζεται ο σημερινός τρόπος με τον οποίον ορίζεται ο «δημόσιος» χώρος. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι: «από νομική άποψη ο δημόσιος χώρος διέπεται από το δημόσιο δίκαιο, ο ιδιωτικός από διατάξεις που προστατεύουν την ιδιοκτησία και την εστία. Από άποψη λειτουργιών, στο δημόσιο χώρο έχουν καταχωρισθεί οι λειτουργίες της αγοράς, της αναψυχής, καθώς και οι πολιτιστικές και πολιτικές δραστηριότητες, ενώ αντιθέτως στους ιδιωτικούς χώρους της επιχείρησης και της κατοικίας πραγματοποιούνται η παραγωγική και αναπαραγωγική διαδικασία. Τέλος οι διαφορές μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών χώρων είναι κοινωνικά προσδιορισμένες. Ο δημόσιος χώρος είναι ο χώρος της τελετουργικής ανωνυμίας, μιας επιτηδευμένης συμπεριφοράς που κρατά τις αποστάσεις, ενώ αντίθετα ο ιδιωτικός χώρος είναι ο χώρος της οικειότητας, της σωματικότητας και του συναισθηματισμού.»14 Walter Siebel

12 13

βλ. Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.47 Gunnar Myrdal, The Political Element in the Development of Economic Theory, 1953, σελ.xI, όπως αναφέρεται στο: Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.53 14 Λέφας Παύλος, [2003] Siebel Walter, Binde Jerome, Αύριο οι πόλεις, Πλέθρον, Αθήνα, σελ.87, όπως αναφέρεται στο: Μπίστη Μαριάνα, [2012] Δημόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται, Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα, σελ.15

2b. Κάτοψη της Αγοράς στο απόγειο της ανάπτυξής της, γύρω στο 150 μ.Χ., πράσινο: Ρωμαϊκά , κίτρινο: Κλασικά, ρόζ: Αρχαϊκά, μπλε: Ελληνιστικά

2c. Αθήνα,

περιοχή της Αγοράς, 150 μ.Χ.

2.1.2_Ο δημόσιος χώρος και η σύνδεσή του με την αγορά Στις προσπάθειες για την οργάνωση των πόλεων (αρχαία Αθήνα), και κατ’ επέκταση και του δημόσιου χώρου τους, κεντρικό σημείο τόσο της κοινωνικής όσο και της χωρικής οργάνωσής τους (συνήθως) αποτελούσε η αγορά. Δεν θα ήταν υπερβολή ο ισχυρισμός ότι η αγορά, τόσο ως φυσικός χώρος, όσο και ως διαδικασία, αποτελούσε την χωρική έκφραση της δημόσιας σφαίρας (κατά Hannah Arendt, ο όρος αναλύεται στο προηγούμενο κεφάλαιο 2.1) καθώς εκεί πραγματοποιείται η συνδιαμόρφωση συλλογικών αποφάσεων και η συμμετοχή στα κοινά. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα όπου η αγορά είχε τον παραπάνω ρόλο είναι αυτός της αρχαίας πόλης-κράτους των Αθηνών, όπου η αγορά της πόλης ήταν ταυτόχρονα το κέντρο των συλλογικών αποφάσεων μέσα στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτεύματος, με την έννοια των ελεύθερων αθηναίων ανδρών, ή πιο απλά των συμμετεχόντων στη δημόσια σφαίρα -έστω και αν είναι μόνο μία μερίδα της κοινωνίας, 17

2d. Κάτοψη του Ρωμαϊκού

Forum στην εποχή της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας

2e. Trajan’s Market, Ρώμη, 100-110 μ.Χ.

καθώς δεν διαθέτουν όλοι την ιδιότητα του ελεύθερου αθηναίου άνδρα. (βλ. Παράρτημα 1) Αντίστοιχα, στην Ρωμαϊκή περίοδο, στον ιστό των πόλεων οι οποίες περιέχονται στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αναπτύσσεται μια πλατεία-αγορά (forum), η οποία διαθέτει πλήθος κοινών γνωρισμάτων με τις αγορές της πόλης-κράτους των Αθηνών, καθώς αντλούν στοιχεία από αυτήν.15 (βλ. Παράρτημα 1) Εύλογα εγείρεται το ερώτημα αν η αγορά ως χώρος προηγείται της διαμόρφωσης των κέντρων αποφάσεων και εξουσίας, ή αν ακριβώς ο δημόσιος χαρακτήρας των κέντρων αυτών διαμορφώνει τις προϋποθέσεις ώστε να αναδυθεί η αγορά ως χρήση σαν συνέχεια αυτών. Σε κάθε περίπτωση όμως, το συμπέρασμα ότι η αγορά συνδέεται με τη δημόσια σφαίρα όπου λαμβάνονται αποφάσεις και ασκείται εξουσία, έχει εύλογη ιστορική βάση. Ακόμα και σε περιπτώσεις όμως που το πολίτευμα δεν ήταν δημοκρατικό, φαίνεται ότι η αγορά παρέμενε ο πυρήνας της κοινωνικής διαμόρφωσης, όχι ως προς την ύπαρξη μιας συνδιαμόρφωσης συλλογικών αποφάσεων, αλλά ως προς το γεγονός ότι σε αυτήν λάμβανε χώρα η κοινοποίηση των αποφάσεων του ανώτερου άρχοντα στο λαό. Παράδειγμα που είναι χαρακτηριστικό σε πόλεις της Μέσης Ανατολής, όπως είναι η αρχαία πόλη Mari, της Αιγύπτου, όπως το Κάιρο (9ος – 13ος αι. μ.Χ.) και της Ασίας, όπως η Κωνσταντινούπολη (600 μ.Χ.).

Πηγή: www.eie.gr/archaeologia/gr/index.aspx, λήμμα: Ρωμαϊκή Αθήνα

2f. Σιέννα

2g. Piazzza del Campo, Σιέννα

2h. Σιέννα

Ωστόσο, στην περίοδο του Μεσαίωνα, αξιοσημείωτο στοιχείο αποτελεί ο μη σχεδιασμός της πλατείας της πόλης, καθώς προκύπτει από την σταδιακή επέκταση του αστικού ιστού, η οποία δεν πραγματοποιείται με βάση κάποιον κεντρικό σχεδιασμό.16 Οι χώροι αυτοί ουσιαστικά προκύπτουν ως κενά ανάμεσα σε δημόσια κτίρια πολιτικού ή θρησκευτικού χαρακτήρα. Σε αυτό το σημείο αναδεικνύεται η βαρύτητα η οποία δίνεται στους κλειστούς χώρους, καθώς το καθεστώς προωθεί όχι τη δημόσια ζωή, αλλά την ιδιωτική η οποία συμπορεύεται με τον στοχασμό και τον μυστικισμό. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την απομάκρυνση των πολιτών από τη res publica, κάτι το οποίο οδηγεί σταδιακά στην επικράτηση του θρησκευτικού φρονήματος.17 (βλ. Παράρτημα 1)

βλ. Πιρέν Ανρί, [2003] Οι πόλεις του Μεσαίωνα, Βιβλιόραμα, Αθήνα, όπως αναφέρεται: Δανιήλ Μαρία, [2007] Δημόσιος χώρος και δημόσια ζωή στη σύγχρονη πόλη. Κοινωνικοψυχολογική προσέγγιση του εμπορικού πολυλειτουργικού κέντρου στην Ελλάδα, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σελ.58 17 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.15

2i. Αναγέννηση - Συμμετρία- Βιτρούβιος άνθρωπος

2j. Piazza San Pietro, Ρώμη

Στην Αναγέννηση η οργάνωση του δημόσιου χώρου, σε αντίθεση με το Μεσαίωνα, αποτελεί εξίσου σημαντικό παράγοντα για τη σχεδίαση του αστικού ιστού με την οργάνωση δημόσιων και μη κτιρίων18. Ο δημόσιος χώρος πλέον αποτελεί συνέχεια-εξωτερικό χώρο των δημόσιων κτιρίων και αφορά στην προβολή της νέας πολιτικής, της νέας οικονομικής εξουσίας και της νέας κοινωνικής δομής (η οποία στην Ιταλία φαίνεται να εξέρχεται από το Φεουδαλισμό και η κοινωνία της να στηρίζεται στους εμπόρους και τις συναλλαγές19), ενώ ταυτόχρονα, οι προηγούμενες πλατείες (μεσαιωνικές) συνεχίζουν να παραλαμβάνουν λειτουργίες κοινωνικού, θρησκευτικού και εμπορικού χαρακτήρα.20 (βλ. Παράρτημα 1)

18 βλ. Zucker Paul, [1959] Town and Square: From the Agora to Village Green, Columbia University Press, New York, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.59 19 βλ. el.wikipedia.org, λήμμα: Αναγέννηση 20 Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.60 23

2k. Νέοι κοινωνικοί χώροι του 18ου αιώνα

2l. Ιδιαίτερη προσοχή στον ρουχισμό και την συμπεριφορά για τον δημόσιο χώρο και την δημόσια εμφάνιση

Στον 18ο αιώνα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, η μορφή και διάρθρωση και κυρίως οι κοινωνικές σχέσεις λαμβάνουν τα χαρακτηριστικά της σημερινής εποχής όπως έχει αναλύσει ο Sennett. Η μετατροπή των κοινωνικών σχέσεων αντλεί τα χαρακτηριστικά της από την έντονη εσωτερική μετανάστευση, πραγματοποιούμενη στο Λονδίνο και στο Παρίσι και σε αυτό το πλαίσιο αναδύονται νέοι χώροι κοινωνικής συνεύρεσης, όπως είναι τα καφενεία, οι κήποι των πόλεων κα.21 (βλ. Παράρτημα 1)

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.32-35, 76

2m. Η Στοά αντικαθιστά την πλατεία με ότι αυτή περιλαμβάνει (δημόσια σφαίρα)

2n. Παρίσι, μετά την ανάπλαση του Haussmann, Βουλεβάρτα (19ος αιώνας)

Στον 19ο αιώνα αναδύονται οι πρώτοι κλειστοί-στεγασμένοι δημόσιοι χώροι στους οποίους όμως η είσοδος είναι προκαθορισμένη, καθώς αποτελούσαν έναν διάδρομο εκατέρωθεν του οποίου χωροθετούνται χώροι κατανάλωσης και ψυχαγωγίας καθώς επίσης και κατοίκησης. Ο χώρος αυτός δεν αφορά άλλον, παρά τις στοές ή αλλιώς τις λεγόμενες Arcades. Στα μέσα του 19ου αιώνα πραγματοποιείται και η ανάπλαση του Βαρόνου Haussmann στο Παρίσι. Αφορά μια πολεοδομική παρέμβαση η οποία άλλαξε δραματικά την κοινωνική σφαίρα -με την έννοια του όρου όπως έχει οριστεί στο προηγούμενο κεφάλαιο. Οι ταξικές διαφορές αποκτούν και χωρική διάκριση, καθώς η συμβίωση των τάξεων παύει να υφίσταται. (βλ. Παράρτημα 1)

2o. Ville Radieuse του Le Corbusier, 1924

2p. Μοντέρνο Κίνημα

Στον 20ο αιώνα η κοινωνία περνά από πολλά δεινά σε ευρωπαϊκό επίπεδο λόγω του Α’ και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη την περίοδο στο επίκεντρο τοποθετείται η ανάγκη για την δημιουργία κατοικιών, αξιοποιώντας τα νέα τεχνολογικά επιτεύγματα με κεντρικό άξονα την διασφάλιση συνθηκών υγιεινής. Λόγω αυτού, ο αστικός σχεδιασμός με την έννοια της διαμόρφωσης του δημόσιου χώρου τοποθετείται σε δεύτερη μοίρα. Σύμφωνα με το πολεοδομικό πρόγραμμα του Le Corbusier, το οποίο θέτει στο επίκεντρο την λειτουργία της κατοίκησης, ενώ τις άλλες ως συμπληρωματικές της. Με τον τρόπο αυτό εκτοπίζεται η έννοια της δημόσιας σφαίρας και, αντί για πλατείες, προτείνει ζώνες πρασίνου. Σε αυτές τις ζώνες τοποθετούνται οι συμπληρωματικές λειτουργίες. Η πόλη οργανώνεται σύμφωνα με το αποκαλούμενο «zoning» το οποίο βασίζεται στον διαχωρισμό των λειτουργιών σε λωρίδες στο επίπεδο της μοντέρνας πόλης, της «Λειτουργικής Πόλης». Ο δημόσιος χώρος προκύπτει έμμεσα, ως το κενό που υπολείπεται του χώρου που καταλαμβάνουν τα κτίρια και η πλατεία υποβαθμίζεται σε κυκλοφοριακό κόμβο, θέτοντας τον πεζό σε δυσμενή θέση. (βλ. Παράρτημα 1) 29

Συνοψίζοντας, ο δημόσιος χώρος περιλαμβάνει αρχικά την δημόσια σφαίρα, καθώς επίσης και την πολιτική. Με την εξέλιξή όμως των δομών την κοινωνίας, αυτή η πραγματικότητα αλλάζει και έτσι ο δημόσιος χώρος διευρύνεται και δράσεις, οι οποίες αποτελούσαν αρχικά αναπόσπαστο κομμάτι του, μεταφέρονται σταδιακά είτε σε ιδιωτικούς χώρους κάθε αυτούς, είτε σε ιδιωτικούς χώρους που προσφέρονται για δημόσιες δραστηριότητες. Στην ουσία, ο δημόσιος χώρος δεν αναφέρεται πλέον μόνο στην πλατεία-αγορά, αλλά και σε χώρους οι οποίοι αρχικά, τον 18ο αιώνα, συνδέονται με κοινωνικές και εμπορικές δραστηριότητες και στην συνέχεια σε αυτούς επικρατεί η εμπορική δραστηριότητα εκτοπίζοντας ή αποδυναμώνοντας την σημασία της δημόσιας σφαίρας -όπως έχει οριστεί από την Arendt. Μια πραγματικότητα η οποία φτάνει στο απόγειο της στον 21ο αιώνα, ενώ αρχίζει να διαμορφώνει διακριτά χαρακτηριστικά από τον 19ο αιώνα. Στην συνέχεια πραγματοποιείται προσπάθεια προσέγγισης του δημόσιου χώρου στον 21ο αιώνα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 1.1_Η αρχαία Πόλη – Κράτος των Αθηνών Στην πόλη – κράτος των Αθηνών, το 500π.Χ. η αγορά αποτελεί το κέντρο των διοικητικών, δικαστικών και συλλογικών αποφάσεων της οργανωμένης κοινωνίας, στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος. Σε αυτήν, εκτός από τις εμπορικές συναλλαγές, λαμβάνουν χώρα και κοινωνικές δραστηριότητες που συνδέονται με την οργάνωση και τη λειτουργία της πόλης. Οι κάτοικοι της συνδιαλέγονται και κοινωνικοποιούνται, ενώ παράλληλα ενημερώνονται για τα τοπικά νέα, είτε αυτά αφορούν τις πολιτικές εξελίξεις, είτε εμπεριέχουν κοινωνικό ενδιαφέρον. Με άλλα λόγια, στην αγορά υπάρχει και διαμορφώνεται η κοινωνική και πολιτική ζωή, η οποία οριοθετεί και μετασχηματίζει σε βάθος χρόνου την δημόσια σφαίρα. Η κοινωνικοπολιτική οργάνωση της αρχαίας πόλης-κράτος των Αθηνών μεριμνά για τους δημόσιους χώρους, αλλά και για τα δημόσια κτίρια τα οποία αφορούν το σύνολο της κοινωνίας.1 Η αναγκαιότητα των δημόσιων χώρων και το αίσθημα συνοχής με το κοινωνικό σύνολο, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την γέννηση της απαραίτητης σύνδεσης της πόλης με τους δημόσιους χώρους και τα δημόσια – διοικητικά κτίρια καθώς επικρατεί η άποψη ότι πόλη χωρίς δημόσια - διοικητικά κτίρια και χώρους δημόσιου χαρακτήρα, δεν είναι πόλη. Ο Γεώργιος Λάββας, χαρακτηριστικά, αναφέρει στο βιβλίο του Επίτομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, πως εκείνο που διαφοροποιεί την αρχαία πόλη – κράτος των Αθηνών από άλλες, εκτός από το μικρό μέγεθός της είναι το: «[…] επίπεδο πολιτισμού, συγκριτικά με προγενέστερους, καθώς και το νεότροπο ήθος και ύφος αυτής της κοινωνίας: μια πόλη για τους Έλληνες δεν θεωρούταν πόλη, έστω κι αν είχε μεγάλη οικοδομημένη έκταση, αν δεν είχε δημόσια (κυβερνητικά) κτίρια, γυμνάσιο, θέατρο, αγορά και κρήνες για την ύδρευση των κατοίκων της.»2 Γεώργιος Λάββας

1 2

Μπούρας Xαράλαμπος, [1999] Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, πρώτος τόμος, Συμμετρία, σελ.133-134 Λάββας Γεώργιος, [2002] Επίτομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, University Studio Press, σελ.75

Χαρακτηριστικό της πόλης - κράτους αποτελεί το γεγονός ότι ο κεντρικός πυρήνας όπου βρίσκεται η Ακρόπολη και η Αγορά, αποτελεί το μόνο «σχεδιασμένο» τμήμα της πόλης.3 Παρόλα αυτά, η Αγορά δεν αποτέλεσε από την αρχή έναν σαφώς προσδιορισμένο χώρο, καθώς η αρχική μορφή της ήταν «ακανόνιστη», ενώ οριοθετούνταν από δημόσια κτίρια. Η Αγορά της Αθήνας συγκεντρώνει σταδιακά κτίρια τα οποία κτίζονται σε μακρύ χρονικό διάστημα μέχρι που καταστρέφεται στο τέλος του 3ου αιώνα π.Χ.. Στην μετέπειτα περίοδο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στις περισσότερες περιπτώσεις, ο χώρος της Αγοράς μετατρέπεται σε χώρο για εμπορικά παζάρια.4 Κατά κύριο λόγο, η αγορά είναι πλαισιωμένη από κτίρια, στα οποία αναπτύσσονται εμπορικές δραστηριότητες, καθώς και δημόσιες λειτουργίες. Ολόκληρη, όμως, «η αγορά διέθετε πλήθος βωμών και βάθρων για ρήτορες»5, προβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο τον κεντρικό χαρακτήρα της κοινωνικής και πολιτικής δραστηριοποίησης των ελεύθερων αθηναίων ανδρών, ή πιο απλά των συμμετεχόντων στη δημόσια σφαίρα -έστω και αν είναι μόνο μία μερίδα της κοινωνίας, καθώς δεν διαθέτουν όλοι την ιδιότητα του ελεύθερου αθηναίου άνδρα. Η πόλη – κράτος των Αθηνών σε συνδυασμό με το πολίτευμά της «[…] δεν θα μπορούσε να υπάρξει δίχως έναν τέτοιο πολυσυλλεκτικό πυρήνα [αγορά], αλλά και, από την άλλη πλευρά, αυτός δημιουργήθηκε και επικράτησε χάρη στην κοινωνική συνοχή του αρχαίου αυτού οικισμού.»6 Η συμβίωση αποτελεί ένα συμπέρασμα το οποίο διαθέτει ιστορική βάση. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Δημητριάδη, η συνάθροιση και η κοινωνική συνεύρεση προηγείται της εγκατάστασης της εμπορικής δραστηριότητας, χαρακτηριστικά αναφέρει: «[…]η λειτουργία της αγοράς συνίσταται αρχικά ως περιοχή συνάθροισης των πολιτών για κοινωνική επαφή και δημόσιες υποθέσεις. Αργότερα άρχισε να προσελκύει

3 Webb Michael, [1990] The City Square, Thames& Hudson, London, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.54 4 Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.54 5 Καμπαστάνα Δέσποινα, [2008] Ιστορική ανάλυση των εμπορικών κέντρων (malls) και η εμφάνισή τους στην Ελλάδα, Ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πάτρα, σελ.2 6 Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.55 32

και το εμπόριο, ο αριθμός […] των θρησκευτικών κτιρίων (βωμοί, ναοί) ήταν ικανοποιητικός, χωρίς φυσικά να συγκρίνεται με την Ακρόπολη»7 Ευάγγελος Δημητριάδης

Ίσως σε αυτό το σημείο να προσεγγίζεται ως ένα βαθμό η απάντηση στο ερώτημα, το οποίο τέθηκε στην εισαγωγή του κεφαλαίου (αν η αγορά ως χώρος προηγείται της διαμόρφωσης των κέντρων αποφάσεων και εξουσίας, ή αν ακριβώς ο δημόσιος χαρακτήρας των κέντρων αυτών διαμορφώνει τις προϋποθέσεις ώστε να αναδυθεί η αγορά ως χρήση σαν συνέχεια αυτών). Φαίνεται η σύνδεση αυτών των δύο να βρίσκεται σε πλήρη αλληλεπίδραση. Δεν έχει σημασία ποιο πρωτοεμφανίζεται, αλλά το γεγονός ότι αυτά τα δύο συνυπάρχουν και αλληλοεπηρεάζονται. Βρίσκονται σε μια διαλεκτική σχέση. 1.2_Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία «Στο Forum συνοψίζεται όλη η Ρώμη και συγχρόνως αυτό το Forum αποτελεί τμήμα της.»8 Aldo Rossi

Αντίστοιχα, στην Ρωμαϊκή περίοδο, στον ιστό των πόλεων οι οποίες περιέχονται στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αναπτύσσεται μια πλατεία-αγορά (forum), η οποία διαθέτει πλήθος κοινών γνωρισμάτων με τις αγορές της πόλης-κράτους των Αθηνών, καθώς αντλούν στοιχεία από αυτήν.9 Η ρωμαϊκή πόλη αναπτύσσεται περιμετρικά της πλατείας-αγοράς η οποία χωροθετείται στη διασταύρωση των δύο κεντρικών οδικών αξόνων, κάθετων μεταξύ τους. Περιμετρικά της πλατείας-αγοράς, αναπτύσσεται το σύνολο των διοικητικών, στρατιωτικών και άλλων κτιρίων. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γεώργιος Λάββας στο βιβλίο του Επίτομη Ιστορία της

Δημητριάδης Ευάγγελος, [1995] Ιστορία της πόλης και της πολεοδομίας, αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, σελ.90, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.54-55 8 Rossi Aldo, [1991] Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, σελ.176 9 Πηγή: www.eie.gr/archaeologia/gr/index.aspx, λήμμα: Ρωμαϊκή Αθήνα

Αρχιτεκτονικής: «Δύο βασικές κάθετες οδικές αρτηρίες, η cardo (ή Via Praetoria) από Β. προς Ν. και η decumanus (Via Principalis) από Α. προς Δ., δημιουργούσαν στο σημείο της συνάντησής τους το κέντρο της πόλης όπου βρισκόταν η αγορά, το πραιτώριο και τα άλλα διοικητικά και στρατιωτικά κτίρια, όπως δείχνουν τα πολεοδομικά σχέδια ρωμαϊκών παραδειγμάτων […]»10 Γεώργιος Λάββας

Πιο συγκεκριμένα, η Ρωμαϊκή Αγορά, ή όπως συνηθίζεται να αποκαλείται, το forum, αρχικά αποτέλεσε τον μοναδικό σχεδιασμένο χώρο της πόλης, όπως αντίστοιχα συμβαίνει και στην αρχαία πόλη-κράτος των Αθηνών. Ο Λάββας αναφέρει: «[…] η Ρώμη, όπως και η Αθήνα είναι κτισμένες στον αρχικό τους πυρήνα χωρίς τον αυστηρό γεωμετρικό κάνναβο του λεγόμενου «ιπποδάμειου» συστήματος. [Ωστόσο], οι νεοϊδρυμένες όμως πόλεις και τα κάστρα στις επαρχίες που περιέρχονταν στην ρωμαϊκή εξουσία, ήταν υπόδειγμα γεωμετρικής κανονικότητας και αξονικής σύνθεσης.»11 Γεώργιος Λάββας

Περιμετρικά του forum, αναπτύσσονται εμπορικά, πολιτικά, διοικητικά και θρησκευτικά κέντρα καθώς και πολυώροφα κτίρια τα οποία διατίθενται προς κατοίκηση. Στο χώρο της αγοράς (forum) χωροθετούνται και δημόσιοι κλειστοί χώροι οι οποίοι λειτουργούν ως βοηθητικοί για την διατήρηση της υγιεινής, στους οποίους πραγματοποιούνται και κοινωνικές συναναστροφές, ενώ παράλληλα υπάρχουν και βιβλιοθήκες οι οποίες προωθούν την εκπαίδευση των πολιτών. Συγκεκριμένα, ο Λάββας αναφέρει τα κτίρια τα οποία παρουσιάζονται στη ρωμαϊκή αγορά: «Μνημειακά συγκροτήματα, με άξονες συμμετρίας και επιβλητικές στοές, είναι και οι ρωμαϊκές αγορές (Forum). Αποτελούν κέντρα εμπορικά, πολιτικά, διοικητικά και θρησκευτικά και συνήθως είναι πελώρια, κλειστά ολόγυρα, αστικά συγκροτήματα […] Γνωστά βέβαια είναι και τα Fora της Ρώμης, με τα ιερά και τα κοινοτικά κτίσματα. Βασικά επίσης συγκροτήματα ήταν οι Θέρμες, τα δημόσια λουτρά […] και οι Βιβλιοθήκες […]

10 11

Λάββας Γεώργιος, [2002] ό.π. σελ.102-103 Λάββας Γεώργιος, [2002] ό.π. σελ.102

Εκτός από τα δημόσια κτίρια υπάρχουν πολυώροφες οικοδομές για κατοικίες του πληθυσμού στις πόλεις μαζί με εμπορικά καταστήματα.»12 Γεώργιος Λάββας

Σε γενικές γραμμές, ο Rossi αναφέρει στο βιβλίο του Η αρχιτεκτονική της πόλης, πως το Forum διατηρεί το βασικό του γνώρισμα, το οποίο αφορά «τόπο συγκέντρωσης» και παράλληλα «κέντρο της Ρώμης» μέχρι και την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, παρά τις μετατροπές και τις επεκτάσεις που δέχτηκε.13 Κεντρικό σύστημα οργάνωσης αποτελεί η res publica, η οποία είναι συλλογικό όργανο στο οποίο συμμετέχουν οι ύπατοι (consules), η σύγκλητος (senatus) και ο λαός (populus). Οι προτάσεις κοινοποιούνται από πους υπάτους, οι οποίοι ασκούν εκτελεστική εξουσία, στις λαϊκές συνελεύσεις, κατά τις οποίες πραγματοποιείται ψηφοφορία με τη συμμετοχή του λαού προκειμένου να καταστούν νόμοι του κράτους, στην περίπτωση όμως κατά την οποία καθίσταται αναγκαία απόφαση μείζονος σημασίας, ακολουθούν τις αποφάσεις της συγκλήτου.14 Σε αυτό το σημείο διακρίνεται η, ως ένα βαθμό, συμμετοχική διαδικασία του συνόλου της κοινωνίας για τον τρόπο λειτουργίας του. Οι Ρωμαίοι μέσα από αυτή τη διαδικασία δρουν, ως ένα βαθμό15, συλλογικά στο πλαίσιο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, η οποία δεν αποτελεί ένα καθεστώς που εμπεριέχει την ίδιας βαρύτητας συμμετοχική διαδικασία, καθώς ο εκάστοτε αυτοκράτορας άλλοτε συσσωρεύει την εξουσία στα «χέρια»16 του, και άλλοτε προωθεί συμμετοχικές διαδικασίες του συνόλου της κοινωνίας. Μια

12 13 14 15

Λάββας Γεώργιος, [2002] ό.π. σελ.102 βλ. Rossi Aldo, [1991] ό.π. σελ.174 el.wikipedia.org, λήμμα: Ρωμαϊκή Δημοκρατία Καθώς τα «[…] τρία στοιχεία δεν διατελούσαν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Και αυτό γιατί η σύγκλητος, τα μέλη της οποίας προέρχονταν από την παραδοσιακή αριστοκρατία, ήταν που εξέλεγε τους υπάτους. Έτσι αυτοί, λόγω της σύντομης διάρκειας της θητείας τους και του ότι ήταν και οι ίδιοι μέλη της συγκλήτου, συνήθως λειτουργούσαν ως εκτελεστικά όργανα της τελευταίας. Ακόμα και οι λαϊκές συνελεύσεις ελέγχονταν από την παραδοσιακή αριστοκρατία, εξαιτίας αφενός του τρόπου στάθμισης των ψήφων, σύμφωνα με τον οποίο η ψήφος των πλουσίων είχε πολλαπλάσιο βάρος από εκείνη των φτωχότερων, και αφετέρου των δικτύων πατρωνίας, μέσω των οποίων οι πλούσιοι λειτουργούσαν ως προστάτες των οικονομικά ασθενέστερων με αντάλλαγμα την εξαγορά ψήφων. Ουσιαστικά η παραδοσιακή αριστοκρατία (nobilitas) ασκούσε επομένως απόλυτο έλεγχο στο πολιτικό σύστημα, κάτι που εκφραζόταν με τη μεγάλη ισχύ της συγκλήτου.», Πηγή: el.wikipedia.org, λήμμα: Ρωμαϊκή Δημοκρατία 16 βλ. el.wikipedia.org, λήμμα: Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Ρωμαϊκή Δημοκρατία, Οκταβιανός Αύγουστος, Ιούλιος Καίσαρας

πραγματικότητα η οποία σκιαγραφείται και στην κοινωνική διάσταση μέσα από τον τρόπο δράσης και αντίληψης του λαού για το «κράτος». Ο Sennett χαρακτηριστικά αναφέρει: «Καθώς έφθινε η εποχή του Αυγούστου, οι Ρωμαίοι άρχισαν ν’ αντιμετωπίζουν τη δημόσια ζωή ως ζήτημα υποχρεωτικής τήρησης των τύπων. Οι δημόσιες τελετές, οι στρατιωτικές ανάγκες της αυτοκρατορίας, οι τελετουργικές επαφές με άλλους συμπολίτες εκτός του οικογενειακού κύκλου, όλα έγιναν καθήκοντα – καθήκοντα στα οποία οι Ρωμαίοι συμμετείχαν με όλο και πιο παθητική διάθεση, συμμορφούμενοι προς τους κανόνες της res publica, επενδύοντας ωστόσο όλο και λιγότερο πάθος στις πράξεις συμμόρφωσής τους.»17 Richard Sennett

Στην περίοδο εξέλιξής του το Forum διαχωρίζεται σε δύο «λειτουργικές» χρήσεις. Η μία αφορά την εμπορική δραστηριότητα -και στη συνέχεια την συνύπαρξή της με την κατοίκηση όπως η Αγορά του Τραϊανού, η οποία παρουσιάζεται στη συνέχεια- και η άλλη αφορά τη πολιτική και κοινωνική ζωή. Αυτός ο διαχωρισμός παρατίθεται από τον Rossi και έχει πρωτοδιατυπωθεί από τον Αριστοτέλη. Ο Aldo Rossi αναφέρει ότι: «στον 4ο αιώνα το Forum σταματά να είναι χώρος αγοράς (χάνει δηλαδή μια λειτουργία που ήταν βασική) και γίνεται μια σωστή και αληθινή πλατεία σύμφωνα με τα λόγια του Αριστοτέλη, που περίπου αυτά τα χρόνια έγραφε […]18. Και ακριβώς αυτή την εποχή το Forum γεμίζει με αγάλματα, ναούς και μνημεία»19 Aldo Rossi

Η περιγραφή, η οποία αφορά την συνύπαρξη κατοικίας και εμπορικής δραστηριότητας, αντιστοιχεί στην Αγορά του Τραϊανού (Trajan’s Market) στη Ρώμη, η οποία βρίσκεται στην πλατεία του Τραϊανού (Trajan’s Forum). Η συγκεκριμένη αγορά χτίστηκε πιθανότατα γύρω στο 100-110 μ.Χ. από τον Απολλόδωρο της Δαμασκού, και πιστεύεται ότι είναι το παλαιότερο εμπορικό κέντρο στον κόσμο και αποτελεί προάγγελο του shopping mall.20 Πρόκειται για μια

17 18

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.15 «Η δημόσια πλατεία… δεν θα είναι ποτέ γεμάτη από μικροπωλητές και η είσοδος θα απαγορεύεται στους τεχνίτες… (…) Μακριά και καλά χωρισμένη από αυτήν θα βρίσκεται μια άλλη πλατεία που θα είναι προορισμένη για αγορά» όπως αναφέρεται στο: Rossi Aldo, [1991] ό.π. σελ.174 19 Rossi Aldo, [1991] ό.π. σελ.174 20 www.mariamilani.com/ancient_rome

σύνθεση και μια συνύπαρξη της κατοίκησης και της εμπορικής δραστηριότητας, η οποία αποτελείται από δύο επίπεδα. Η προβολή της πολυτέλειας αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της σύνθεσης αυτής, ακόμα και μέσα από την επιλογή του τρόπου διακόσμησης αλλά και των συνθηκών άνεσης που αγγίζει τα όρια του υπερβολικού πλούτου. Ο Λάββας αναφέρει: «Οι μονοκατοικίες και οι βίλες με αίθρια, στοές, συμμετρική οργάνωση, πλούσια διακόσμηση, πλήθος ανέσεων και χλιδής, εκφράζουν ακριβώς το ρωμαϊκό πνεύμα των κοινωνικών διαφορών και αντιθέσεων, ως θεμιτό status ζωής και κοσμοθεωρίας.»21 Γεώργιος Λάββας

Ένα άλλο παράδειγμα ρωμαϊκού forum αποτελεί και η Πλατεία του Καπιτωλείου, η οποία δημιουργήθηκε το 100π.Χ., στη Ρώμη, στη βάση του Καπιτωλείου και «αποτελεί δικαστικό και πολιτικό κέντρο της πόλης»22. Πρόκειται για μία ορθογωνική πλατεία, όπου γύρω της αναπτύσσονται κτίρια στα οποία στεγάζονται εμπορικά καταστήματα.

21 22

Λάββας Γεώργιος, [2002] ό.π. σελ.102 Vasaly Ann [1996] Representations: Images of the World in Ciceronian Oratory, Berkeley: University of California Press, σελ.61, όπως αναφέρεται στο: en.wikipedia.org, λήμμα: Roman Forum

1.3_Από τον Μεσαίωνα στον 18ο αιώνα Μεσαιωνική πόλη Στο Μεσαίωνα επικρατεί το θρησκευτικό φρόνημα. Το σύνολο της κοινωνίας στρέφεται στην λατρεία του Θεού. Στο επίκεντρο της εξουσίας πλέον δεν τοποθετείται ο αυτοκράτορας, όπως συμβαίνει μέχρι την μετάβαση από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στην εποχή του Μεσαίωνα και του Βυζαντίου. Πλέον η εκκλησία και το σύνολο των κληρικών που την συνοδεύουν, αλλά και η πίστη γενικότερα, έρχονται στο προσκήνιο. Πιο συγκεκριμένα, οι μοναχοί, τα μοναστήρια και γενικότερα το σύνολο των κληρικών επιδρούν στην θρησκευτική και πολιτική ζωή, καθώς αποτελούν τους έμπιστους αλλά και τους συμβούλους του βασιλιά και των ισχυρών οικογενειών. Σημαντικό ρόλο λαμβάνουν και στην εκπαίδευση και την παιδεία.23 Στο πλαίσιο αυτό η κοινωνία ακολουθεί τις επιταγές της θρησκευτικής πίστης. Στο σύνολο της κοινωνίας, οτιδήποτε δεν ακολουθεί το θρησκευτικό φρόνημα καταδιώκεται με οποιοδήποτε μέσο. Στον Μεσαίωνα, η αγορά, εκτός από πολιτικός χώρος, «ήταν επίσης και χώρος εμπορίου, ένας χώρος ευχάριστης απώθησης όπου τα σώματα, οι λέξεις, οι δράσεις των πολιτών, και η παραγωγή βρίσκονταν σε αμοιβαία έκθεση, και όπου συντελούνταν οι κρίσεις, οι αποφάσεις και τα παζάρια24».25

23 24

βλ. en.wikipedia.org, λήμμα: Middle Ages «Ο αρχέτυπος χώρος της αρχαίας αγοράς, ο οποίος συνενώνει τη θρησκευτική λατρεία, τη διοικητική εξουσία και την εμπορική δραστηριότητα, σταδιακά διασπάται, κυρίως στην Ιταλία σε τρεις τύπους δημόσιων χώρων: α) την πλατεία του duomo, συνυφασμένη με τη θρησκευτική εξουσία, β) την signoria, το Δημαρχείο και γ) το mercato, την αγορά, το παζάρι», όπως αναφέρεται στο: Μάινα Άννα, [2007] Ψηφιακός τόπος ή Δημόσιος Χώρος;, Διπλωματική Εργασία, ΔΠΜΣ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα, σελ.18-19 25 Hartley John, The Politics of Pictures: The Creation of the Public in the Age of Popular Media, Routledge, 1992, σελ.30, στο: Mitchell Don, The Importance of Public Space in Democratic Societies, The Right to the City: Social Justige and The Fight for Public Space, New York, σελ.131, όπως αναφέρεται στο: Γάκη Αλεξάνδρα, [2009] Κατανάλωση και δημόσιος χώρος. Μια μελέτη για τις μεταλλαγές του δημόσιου χώρου σήμερα, μέσα από τους μετασχηματισμούς των χώρων κατανάλωσης, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, ΔΠΜΣ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα, σελ.60

Χαρακτηριστικό της εποχής είναι η ανέγερση εκκλησιών γοτθικής αρχιτεκτονικής, μια μορφή η οποία τοποθετεί ως κεντρικό άξονα σχεδίασής της την ανύψωση του θρησκείας. Στο δημόσιο χώρο των μεσαιωνικών πόλεων, και συγκεκριμένα στις πλατείες, εξελίσσονται πέραν των θρησκευτικών και πολιτικών τελετών, γιορτές, οι γνωστές εκτελέσεις δια αποκεφαλισμού, αλλά και οι καθημερινές ανεπίσημες συναντήσεις των κατοίκων. Πέρα από την εξασφάλιση της λειτουργίας της κοινωνίας -στο πλαίσιο του θρησκευτικού φρονήματος- διαμέσου της παραδειγματικής τιμωρίας στην κεντρική πλατεία της πόλης, στον ίδιο χώρο, λαμβάνουν χώρα και λειτουργίες ψυχαγωγίας και εμπορικής δραστηριότητας. Πιο περιγραφικά, «Εκθέσεις με τροβαδούρους και ακροβάτες δίνουν παραστάσεις στους δρόμους, έμποροι που πωλούν αγαθά στη πλατεία της πόλης, τυχερά παιχνίδια που πραγματοποιούνταν σε τοπικές ταβέρνες […]».26 Αξιοσημείωτο, στοιχείο αποτελεί ο μη σχεδιασμός της πλατείας στην μεσαιωνική πόλη, καθώς προκύπτει από την σταδιακή επέκταση του αστικού ιστού, η οποία δεν πραγματοποιείται με βάση κάποιον κεντρικό σχεδιασμό.27 Οι χώροι αυτοί ουσιαστικά προκύπτουν ως κενά ανάμεσα σε δημόσια κτίρια πολιτικού ή θρησκευτικού χαρακτήρα. Σε αυτό το σημείο αναδεικνύεται η βαρύτητα η οποία δίνεται στους κλειστούς χώρους, καθώς το καθεστώς προωθεί όχι τη δημόσια ζωή, αλλά την ιδιωτική η οποία συμπορεύεται με τον στοχασμό και τον μυστικισμό. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την απομάκρυνση των πολιτών από τη res publica, κάτι το οποίο οδηγεί σταδιακά στην επικράτηση του θρησκευτικού φρονήματος. Ο Sennett, αναφέρει πως «καθώς η δημόσια ζωή του Ρωμαίου αποστεωνόταν, αναζήτησε στην ιδιωτική μια νέα εστία για τις συγκινησιακές του δραστηριότητες, μια νέα αρχή δέσμευσης και πίστης. Αυτή η ιδιωτική δέσμευση είχε μυστικιστικό χαρακτήρα, αφορούσε τη φυγή από τον κόσμο εν γένει και από τους τύπους της res publica ως μέρος αυτού του κόσμου. Διοχετευόταν σε ποικίλες αιρέσεις της Εγγύς Ανατολής, μεταξύ των οποίων

26 27

www.medieval-life.net/life_main.htm βλ. Πιρέν Ανρί, [2003] Οι πόλεις του Μεσαίωνα, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.58

κυριάρχησε βαθμηδόν ο χριστιανισμός […]»28 Richard Sennett

Συμπερασματικά, και στη περίοδο του μεσαίωνα ο δημόσιος χώρος συνδέεται με την κοινωνική ζωή αλλά και με την προβολή του τρόπου λειτουργίας της κοινωνίας. Σε κεντρικά σημεία της πόλης (όπως είναι οι πλατείες) πραγματοποιείται η άσκηση εξουσίας από το σύνολο της θρησκευτικής κοινότητας η οποία λαμβάνει καθοριστικό ρόλο για την λειτουργία και τον προσδιορισμό του πλαισίου στο οποίο οφείλουν οι πολίτες να συμμορφώνονται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκεκριμένης μορφής αποτελεί η Piazza del Campo της Σιένας, η οποία δημιουργείται τον 12ο αιώνα. Πρόκειται για έναν ανοιχτό χώρο, με κτίρια γύρω του, όπου στο κέντρο του συναντιούνται έντεκα δρόμοι με μαγαζιά.29 Μέχρι το 1270, με την Κυβέρνηση των Είκοσι Τεσσάρων (Governo dei Ventiquattro, 1236-1270), ο χώρος πο μελλοντικά γίνεται η συγκεκριμένη πλατεία χρησιμοποιείται για εκθέσεις και αγορές. Ήταν στην πραγματικότητα σε μια ιδιαίτερα ευνοϊκή, για τη συνάντηση των πολιτών, τοποθεσία, ως ένα σημείο συμβολής των Sena Vetus, ή του ρωμαϊκού κέντρου (το τρίτο της πόλης), και των δύο βασικών προαστίων St Martin και Camollia που βρίσκονται κατά μήκος της Via Francigena.30 Αναγεννησιακή πόλη Στην Αναγέννηση τοποθετείται στο κέντρο ο άνθρωπος και αναδεικνύεται ο ανθρωπισμός (Ουμανισμός). Είναι ρεύμα πνευματικό, το οποίο στοχεύει στην πολιτιστική και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Θεοφοβικού31 προτύπου που επικρατούσε ως τότε (Μεσαίωνας). Η κοινωνία αμφισβητεί το θρησκευτικό ιδεώδες, κάτι το οποίο ανθεί στην μεσαιωνική περίοδο. Σε πολιτικό επίπεδο, η κοινωνία διαρθρώνεται ιεραρχικά, «[…] οι κοινωνικοί ρόλοι γίνονται συνήθως κατανοητοί όπως όταν στέκεται κανείς υψηλότερα ή χαμηλότερα σε μια πυραμίδα

28 29 30 31

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.15 en.wikipedia.org, λήμμα: Piazza del Campo it.wikipedia.org, λήμμα: Piazza del Campo el.wikipedia.org, λήμμα: Ουμανισμός

γοήτρου».32 Παρά το γεγονός ότι, στην πράξη, είναι ολιγαρχική, και φέρει λίγη ομοιότητα με μια σύγχρονη δημοκρατία, έχει δημοκρατικές λειτουργίες και ανταποκρίνεται ως κράτος, με μορφές συμμετοχής στη διακυβέρνηση και την πίστη στην ελευθερία.33 Η σχετική πολιτική ελευθερία που παρέχεται συνέβαλε στην ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική εξέλιξη.34 Η οργάνωση του δημόσιου χώρου, σε αντίθεση με το Μεσαίωνα, αποτελεί εξίσου σημαντικό παράγοντα για τη σχεδίαση του αστικού ιστού με την οργάνωση δημόσιων και μη κτιρίων35. Η ουσιαστική διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι στο Μεσαίωνα ο δημόσιος χώρος (πλατείες) προέκυπτε, όπως έχει αναλυθεί στο προηγούμενο κεφάλαιο (1.1.3.1.), ενώ στην Αναγέννηση λαμβάνεται σχεδιαστική μελέτη. Οι πλατείες των αναγεννησιακών πόλεων χαρακτηρίζονται από τις βασικές αρχές της Αναγέννησης, όπως είναι η συμμετρία, η αρμονία, η τάξη και η προοπτική. Ο δημόσιος χώρος πλέον αποτελεί συνέχεια-εξωτερικό χώρο των δημόσιων κτιρίων. Σε αυτούς πραγματοποιούνται εκδηλώσεις μνημειακού χαρακτήρα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Μαρία Δανιήλ36. Στην ίδια πηγή αναφέρεται η προβολή της νέας πολιτικής, της νέας οικονομικής εξουσίας και της νέας κοινωνικής δομής (η οποία στην Ιταλία φαίνεται να εξέρχεται από το Φεουδαλισμό και η κοινωνία της να στηρίζεται στους εμπόρους και τις συναλλαγές37), ενώ ταυτόχρονα, οι προηγούμενες πλατείες (μεσαιωνικές) συνεχίζουν να παραλαμβάνουν λειτουργίες κοινωνικού, θρησκευτικού και εμπορικού χαρακτήρα.

32 33

Cohen Elizabeth, Cohen Thomas, Daily Life in Renaissance Italy, Πηγή: www.fvhslibrary.com Skinner Quentin, The Foundations of Modern Political Thought, vol I: The Renaissance; vol II: The Age of Reformation, Cambridge University Press, σελ.69, όπως αναφέρεται στο: en.wikipedia.org, λήμμα: Renaissance 34 Burckhardt, Jacob, [1878] The Republics: Venice and Florence, The Civilization of the Renaissance in Italy, όπως αναφέρεται στο: en.wikipedia.org, λήμμα: Renaissance 35 βλ. Zucker Paul, Town and Square: From the Agora to Village Green, Columbia University Press, New York, 1959 όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.59 36 Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.60 37 βλ. el.wikipedia.org, λήμμα: Αναγέννηση

Η πόλη του 18ου αιώνα Η περίοδος αυτή μπορεί να συμπτυχθεί σε μία φράση: «Δημόσιο και ιδιωτικό δημιούργησαν από κοινού ό,τι θ’ αποκαλούσαμε σήμερα «σύμπαν» κοινωνικών σχέσεων» Richard Sennett

Στην περίοδο του 18ου αιώνα παρατηρείται έντονη μεταναστευτική δραστηριότητα στο Παρίσι καθώς και στο Λονδίνο. Η δράση αυτή γεννά ερωτήματα σχετικά με του λόγους, οι οποίοι οδήγησαν στην πληθυσμιακή αυτή μετατόπιση. Οι λόγοι δεν αφορούν πολεμικές συρράξεις, ούτε αφορούν μια οικονομική μετανάστευση για λόγους κάλυψης πρωτογενών βιολογικών αναγκών, όπως είναι η έλλειψη σε τροφή. Τα μεταναστευτικά στρώματα αφορούν νέους, άγαμους άνδρες οι οποίοι κατοικούσαν σε κοντινές επαρχιακές περιοχές των πόλεων της Αγγλίας και της Γαλλίας. Ο Sennett, στηριζόμενος στην έρευνα του Louis Henry « The Population of France in the 18th Century», παραθέτει: «[…]το Παρίσι, όμοια με το Λονδίνο, άντλησε το πληθυσμιακό δυναμικό του από μετανάστες οι οποίοι ζούσαν σε απόσταση τουλάχιστον δύο ημερών από την πόλη, από νέους και εργένηδες, οι οποίοι, όπως και στην Αγγλία, δεν σπρώχτηκαν από την πείνα ή τον πόλεμο στην πόλη, καθώς συνέβη αργότερα, αλλά μάλλον εγκατέλειψαν την ύπαιθρο με δική τους θέληση για να βρουν καλύτερη τύχη.»38 Richard Sennett

Μέσα από αυτή την μεταναστευτική δράση γεννάται η συνθήκη κατά την οποία η πόλη δέχεται πλήθος νέων κατοίκων οι οποίοι εντάσσονται στο κοινωνικό σύνολο, και με αυτόν τον τρόπο διευρύνεται το σύνολο αγνώστων το οποίο κινείται στο δημόσιο χώρο. Σύμφωνα πάντα με την ίδια πηγή (Sennett) το πλήθος αυτό απαρτίζεται από διάφορες εθνικότητες. Η επαφή με τους ξένους που κατέφθασαν στην πρωτεύουσα, η οποία αποτελεί το «επίκεντρο της δημόσιας ζωής»39, δημιουργεί την αναζήτηση διαχωρισμού στον τρόπο συμπεριφοράς προς αυτούς -για λόγους ευγενείας- και στους γνώριμους, καθώς η πρωτεύουσα αναδύεται ως «χώρος

38 39

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.76 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.33

γνωστών και ξένων»40 ο οποίος περιλαμβάνει στο εσωτερικό του μια «ποικιλία ανθρώπων»41. Η αναζήτηση στους τρόπους συμπεριφοράς επεκτείνεται και σε αναζήτηση τρόπου ομιλίας καθώς και ένδυσης, οι οποίοι θα δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για τον σαφή διαχωρισμό μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου βίου, ή μάλλον καλύτερα όπως το διατυπώνει ο Sennett, οι τρόποι αυτοί «θα διαχώριζαν τούτη τη ζωή από τον ιδιωτικό χώρο της οικογένειας και των φίλων»42. Οι παραπάνω παράγοντες ορίζουν το «μοντέρνο νόημα»43 του «δημόσιου». Την ίδια περίοδο διαμορφώνονται μεγαλοπρεπείς κήποι, καθώς και οι πρώτοι σχεδιασμένοι και οργανωμένοι περίπατοι που δημιουργούν το πλαίσιο ψυχαγωγίας και αναψυχής -το οποίο εμπεριέχει στοιχεία κοινωνικοποίησης και κοινωνικής ζωής- στο οποίο πλέον συμμετέχει και η εργατική τάξη. Τα «κοινωνικά κέντρα»44, όπως χαρακτηρίζονται εκείνη την εποχή οι καφενέδες και τα πανδοχεία, καθώς και τα θέατρα κι οι όπερες διευρύνουν το κοινό στο οποίο απευθύνονται, καθώς εισέρχονται πλέον και κατώτερα κοινωνικά στρώματα.45

40 41 42 43 44 45

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.32 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.32 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.34 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.32 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.33 βλ. Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.32-35. Επίσης: Habermas Jürgen, [1997] Αλλαγή δομής της δημοσιότητας. Έρευνες πάνω σε μια κατηγορία της αστικής κοινωνίας, Νήσος, Αθήνα, σελ.90

1.4_Ο δημόσιος χώρος και η αγορά στον 19ο αιώνα Στοές Οι στοές εμφανίζονται στον αστικό ιστό στις αρχές του 19ου αιώνα, αν και στην Κωνσταντινούπολη εντοπίζεται η πρώτη στοά το 1461, η Grand Bazaar, η οποία διαθέτει αποκλειστικά καταστήματα. Η στοά αυτή ξεκίνησε με δύο μόνο χώρους αποθηκών και έχει φτάσει σήμερα να έχει 5.000 καταστήματα.46 Καθοριστικός παράγοντας για την δημιουργία των στοών του 19ου αιώνα αποτελεί η πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται ως η εποχή του άνθρακα και του σιδήρου, υλικό το οποίο δίνει νέες δυνατότητες στην κατασκευή. Ο δημόσιος χώρος της πλατείας, ο οποίος αποτελεί πόλο έλξης για την κοινωνία έχει αρχίσει να παρακμάζει, διότι πλέον έχει χάσει την λειτουργική του βάση που ήταν η σύνδεση με την αγορά και την δημόσια σφαίρα, όπως έχει οριστεί από την Hannah Arendt στο κεφάλαιο 1.1.1. Η παρακμή της πλατείας έχει εντοπιστεί ήδη από τον προηγούμενο αιώνα. Ο Sennett παραθέτει: «Εάν ανακαλέσει κανείς στη μνήμη του την εκκένωση των δημόσιων πλατειών κατά τον προηγούμενο αιώνα, μπορεί να φανταστεί αυτές τις απέραντες ανοικτές places που παρέμειναν άδειες στις αρχές του 19ου αιώνα και τώρα περιβάλλονταν από περιοχές μέσα στις οποίες ασφυκτιούσε ο πληθυσμός.»47 Richard Sennett

Η κοινωνική κατάσταση της εποχής χαρακτηρίζεται από έντονα μεταναστευτικά στρώματα τα οποία εισρέουν στις πόλεις της Γαλλίας και της Αγγλίας, τα οποία δεν αφορούν πλέον νέους και εργένηδες -όπως συνέβαινε στην εποχή του 18ου αιώνα- αλλά αφορούν οικογένειες από τη ύπαιθρο. Στην περίοδο αυτή πραγματοποιείται η λεγόμενη «αστυακή ανάπτυξη» 48 του 19ου αιώνα και λόγω αυτού πραγματοποιείται αύξηση του πληθυσμού κι έτσι «το πρόβλημα της

46 Στην επίσημη ιστοσελίδα του Grand Bazaar, Grand Bazaar Instabul, Πηγή: www.grandbazaarinstabul.org, λήμμα: The Grand Bazaar 47 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.176 48 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.175

πλατείας μεγεθύνθηκε»49 καθώς οι «άνθρωποι σιγά-σιγά έχασαν την αμοιβαία λειτουργική επαφή τους εκτός οικίας. Υπήρχαν περισσότεροι ξένοι και ήσαν πιο απομονωμένοι»50 . Πλέον η αγορά χωροθετείται σε κλειστούς στεγασμένους διαδρόμους οι οποίοι αποτελούν συνέχεια του αστικού ιστού της πόλης. Στο σημείο αυτό παρουσιάζεται έντονα η μετατροπή της υπαίθριας αγοράς σε έναν «διάδρομο» στεγασμένο. Κατά μια έννοια ο δημόσιος χώρος της αγοράς μεταλλάσσεται και πλέον στο εσωτερικό του πραγματοποιούνται κοινωνικές σχέσεις. Η συμμετοχική και συλλογική διαδικασία, για τη λήψη συλλογικών-κοινωνικών αποφάσεων, που παρατηρείται την εποχή της αρχαιότητας εκλείπει πλέον αισθητά. Δεν αλλοιώνεται όμως μόνο η έννοια του δημόσιου χώρου και η σύνδεσή του με τη δημόσια σφαίρα, αλλοιώνεται και η έννοια της αγοράς, καθώς οι υπαίθριες αγορές και τα καταστήματα μικρής εμβέλειας δεν αποτελούν πόλο έλξης για την καταναλωτική δραστηριότητα του ατόμου. Πλέον τα πολυκαταστήματα αποτελούν τον νέο τόπο καταναλωτικής δραστηριότητας. Ο Sennett χαρακτηριστικά αναφέρει: «Η μάζα των αγοραστών δημιούργησε νέα μορφή δημόσιου εμπορίου που επικεντρωνόταν στα πολυκαταστήματα, εις βάρος των κλασσικών υπαίθριων αγορών και των μικροκαταστημάτων. Σ’ αυτήν τη νέα μορφή λιανικού εμπορίου, φανερώθηκαν όλες οι περιπλοκές και τα προβλήματα της δημόσιας ζωής του 19ου αιώνα· τούτο το εμπόριο ήταν παράδειγμα των μεταβολών στον δημόσιο χώρο.»51 Richard Sennett

Σε αυτό το πλαίσιο ανθούν οι στοές (Arcades). Στο κείμενο του Benjamin «Το Παρίσι της Δεύτερης Αυτοκρατορίας στον Μπωντλαίρ», παρατίθεται ένα απόσπασμα από έναν εικονογραφημένο οδηγό του Παρισιού στα 1852, το οποίο τεκμηριώνει την ύπαρξη των στοών- Arcades ως δημιούργημα που αξιοποίησε την πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση και παρουσιάζει τη δομή, τη φαντασμαγορία και τη λάμψη που το διακατέχει: «Οι στοές, μια πρόσφατη εφεύρεση της βιομηχανικής πολυτέλειας είναι διάδρομοι

49 50 51

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.178 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.178 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.172

στεγασμένοι με γυαλί, επιστρωμένοι με μάρμαρο, που περνούν μέσα από ολόκληρους όγκους σπιτιών, οι ιδιοκτήτες των οποίων ενώθηκαν ενόψει τέτοιων επιχειρήσεων. Στις δύο πλευρές αυτών των διαδρόμων, που φωτίζονται από πάνω, βρίσκονται παρατεταγμένα τα πιο κομψά εμπορικά καταστήματα, έτσι ώστε μια τέτοια στοά είναι μια πόλη, ένας κόσμος σε μικρογραφία»52 Η πολυτέλεια και οι ανέσεις που προβάλουν οι στοές εντάσσεται στα πλαίσια της νεωτερικότητας της εποχής του 19ου αιώνα, η οποία συνδεόταν με «τον μύθο της προόδου»53. Την περίοδο αυτή πραγματοποιείται μια παραγωγή καινούριων υλικών αγαθών τα οποία γίνονται αποδεκτά από το κοινωνικό σύνολο, χωρίς να το απασχολεί η προέλευσή τους και ο λόγος δημιουργίας τους. Στρέφεται στη ζήτηση του καινούργιου.54 Στα πλαίσια αυτά οι στοές, όπως αναφέρει ο Σταύρος Σταυρίδης, κατακλύζονται από «[…] θαμπωμένους περαστικούς που χαζεύουν τα καταστήματα «νεοτερισμών», εκείνους που κάνουν την επιδεικτική βόλτα τους, όλο αυτό το πολύχρωμο πλήθος που πηγαινοέρχεται όχι εκτεθειμένο στη δύνη της κίνησης αλλά σε μια προφυλαγμένη περιοχή ανάμεσα στο δρόμο και τον ιδιωτικό χώρο των καταστημάτων και των σπιτιών».55 Σταύρος Σταυρίδης

Ο Benjamin χαρακτηρίζει τις στοές ως μια ενδιάμεση κατάσταση η οποία παρατίθεται ανάμεσα στον εσωτερικό και εξωτερικό χώρο. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως «Οι στοές είναι κάτι ενδιάμεσο μεταξύ δρόμου και εσωτερικού [interieur]».56 Το 1819 ανοίγει στο Λονδίνο η στοά Burlington Arcade. Πρόκειται για ένα σχέδιο του Samuel Ware όπου χωροθετούνται κατά μήκος ενός και μόνο πεζόδρομου 72 καταστήματα.57 Αξιοσημείωτο από αρχιτεκτονικής άποψης, αποτελεί η οροφή της στοάς καθώς διαθέτει

52 Benjamin Walter, [2002] Σαρλ Μπωντλαίρ, ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού, Επίμετρο: Adorno Theodor, Tiedemann Rolf, Buck-Morss Susan, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σελ.45 53 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ.23 54 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.22 55 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.343 56 Benjamin Walter, [2002] ό.π. σελ.45 57 en.wikipedia.org, λήμμα: Burlington Arcade

ανοίγματα από γυαλί. Θα αποτελέσει πρότυπο για αντίστοιχες στοές στο Μιλάνο, τις Βρυξέλλες και την Αμερική, όπως η στοά Providence Arcade η οποία χτίστηκε το 1828 στο Rhode Island, καθώς και η Cleveland Arcade στο Οχάιο το 1890.58 Αυτές οι στοές του 19ου αιώνα θα αποτελέσουν την βασική τυπολογία των εμπορικών κέντρων τα οποία θα δημιουργηθούν στην Αμερική στις αρχές του 20ου αιώνα. Αξιοσημείωτη στοά του 19ου αιώνα αποτελεί και η Galleria Vittorio Emanuele II, μία από τις πιο γνωστές γκαλερί του κόσμου, η οποία σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Guiseppe Mengoni το 1865 και υλοποιήθηκε στο Μιλάνο της Ιταλίας το 1877.59 Για το σχεδιασμό του στεγάστρου αξιοποιούνται τα επιτεύγματα της Βιομηχανικής Επανάστασης καθώς αποτελείται από μεταλλική κατασκευή η οποία πλαισιώνει τα υαλοστάσια του στεγάστρου. Τα Βουλεβάρτα στο Παρίσι, μέσα 19ου αιώνα Στην πόλη του Παρισιού στα μέσα του 19ου αιώνα πραγματοποιείται από τον Βαρόνο Haussmann, νομάρχη στην περιοχή του Σηκουάνα, στον οποίο αναθέτει ο Ναπολέων Βοναπάρτης, την ανάπλαση της γαλλικής πρωτεύουσας, με στόχο την «παραγωγική κινητοποίηση των παγωμένων κεφαλαίων και την απορρόφηση της ανεργίας»60. Για την ανάπλαση υπολογίζεται ότι κατεδαφίστηκε το «60% των κτιρίων της γαλλικής πρωτεύουσας. […] Ολόκληρες εργατικές συνοικίες εξαφανίζονται […] για να δημιουργηθούν στη θέση τους τα περίφημα μεγάλα βουλεβάρτα»61

58 59 60

en.wikipedia.org, λήμμα: Shopping mall en.wikipedia.org, λήμμα: Galleria Vittorio Emanuele II Ανώνυμο, [2010] Το Πρόσωπο: Ζορζ Εζέν Οσμάν - Το τίμημα του εκσυγχρονισμού, άρθρο στην Καθημερινή, 18 Ιουλίου 2010, Πηγή: news.kathimerini.gr 61 Ανώνυμο, [2010] ό.π.

Τα βουλεβάρτα του Haussmann θεωρούνται κατασκευασμένοι χώροι οι οποίοι εξυπηρετούσαν «στρατιωτικούς σκοπούς, με στόχο την επίβλεψη και τον έλεγχο»62 του δημόσιου χώρου και της κοινωνίας γενικότερα, καθώς η οργάνωση και η εξέλιξη του Παρισιού, μέχρι την ανάπλαση από τον Haussmann, δημιούργησε «στενούς ελικοειδείς δρόμους και έκαναν την στρατιωτική καταστολή του 1848 δύσκολη»63. Ωστόσο, ο στρατιωτικός έλεγχος, παρόλο που αποτελούσε ένα γεγονός, δεν ευθύνεται για τις ριζικές κοινωνικές ανακατατάξεις που πραγματοποιήθηκαν εκείνη την εποχή στο Παρίσι, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο David Harvey: «Η στρατιωτική κυριαρχία δεν ήταν πάντως παρά μόνο μια δευτερεύουσα πλευρά της κατασκευής των νέων βουλεβάρτων» 64 David Harvey

Η κατασκευή των μεγάλων λεωφόρων έδωσε χώρο στην σύνδεση του δημόσιου χώρου με χώρους κατανάλωσης όπως μπαρ, καμπαρέ και εμπορικά κέντρα. Η πόλη αρχίζει να παίρνει χαρακτηριστικά θεάματος, συνδέεται με τη φαντασμαγορία και την λάμψη, όπως αναφέρει για την πόλη του Παρισιού του 1840, ο Σταύρος Σταυρίδης65. Τα μεγάλα εμπορικά κέντρα, τα οποία παρουσιάζονται στον αστικό ιστό, χαρακτηρίζονται από τον Walter Benjamin ως τόποι «προσκυνήματος του φετιχισμού του εμπορεύματος».66 Ο David Harvey αναλύει τις σχεδιαστικές χαράξεις των βουλεβάρτων και πώς αυτές επηρέασαν την αξία της γης και τον δημόσιο χώρο σε οργανωτικό, λειτουργικό και κοινωνικό επίπεδο: «Κατά πρώτο λόγο πρόκειται για δημόσιες επενδύσεις σχεδιασμένες για να προωθήσουν τα ιδιωτικά κέρδη μετά την εμφάνιση της σοβαρής οικονομικής ύφεσης της περιόδου 1847–1849. Χρηματοδοτούμενα από το έλλειμμα, υπήρξαν μια

articles

Harvey David, [2005] The Political Economy Of Public Space, άρθρο, New York, Πηγή: www.davidharvey.org/

63 Βελεγράκης Γιώργος, Ο Nτέιβιντ Χάρβεϋ και η πολιτική οικονομία του δημόσιου χώρου της Αθήνας, άρθρο, Πηγή: www.enthemata.wordpress.com 64 Harvey David, [2005] ό.π. 65 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.17-18 66 Harvey David, [2005] ό.π. Η φράση «φετιχισμός του εμπορεύματος» χρησιμοποιείται από τον Marx για να περιγράψει το φαινόμενο κατά το οποίο τα ομοιόμορφα φυσικά αγαθά, χάρη στη διαφήμιση, αποκτούν ιδιότητες που τα καθιστούν ως «ερεθιστικά μυστήρια τα οποία έπρεπε ν’ αποκτηθούν για να κατανοηθούν». βλ. Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.37

εκδήλωση αυτού που αργότερα έγινε γνωστό σαν μίγμα πολιτικού και στρατιωτικού κεϋνσιανισμού. Σαν τέτοιο έκανε πολλά για να αναζωογονήσει την οικονομία και να αυξήσει τις αξίες της ιδιωτικής ιδιοκτησίας τόσο άμεσα, όσο και έμμεσα. Οι ιδιοκτήτες γης και ακίνητης περιουσίας […] κατάφερναν να διογκώνουν τις τιμές της γης και των ακινήτων για δικό τους όφελος. Η σημασία των νέων δημόσιων χώρων εξαρτιόταν ξεκάθαρα σε μεγάλο βαθμό από τα ιδιωτικά συμφέροντα που την υποστήριζαν, όπως αυτά των γαιοκτημόνων, των κατασκευαστών, των εργαζομένων στις κατασκευές και των εμπόρων όλων των ειδών.»67 David Harvey

Σε αυτό το σημείο γίνεται φανερό ότι ο δημόσιος χώρος γίνεται εκφραστής ιδιωτικών συμφερόντων και μέσο προβολής ισχύος της άρχουσας τάξης. Ο ρόλος της είναι τόσο καταλυτικός για το δημόσιο χώρο, που αρχίζουν και παρουσιάζονται τα πρώτα δείγματα αστικού δημόσιου χώρου, ο οποίος αποτελεί τόπο έκφρασης και ψυχαγωγίας της αστικής τάξης και μόνο. Το σύνολο της κοινωνίας διαχωρίζεται σε επίπεδο κοινωνικών τάξεων. Τώρα αυτός ο ταξικός διαχωρισμός εκφράζεται και σε χωρικό επίπεδο και η συμβίωση των τάξεων σε κοινό χώρο αναιρείται, καθώς στα μεγάλα βουλεβάρτα κατοικούν μόνο οι αστοί, ενώ παλιότερα τα τετραώροφα συγκροτήματα κατοικιών κατοικούνταν από αστούς, έμπορους, εργάτες και φτωχούς. Τότε ο ταξικός διαχωρισμός πραγματοποιούταν καθ’ ύψος, καθώς, πριν την διάνοιξη των βουλεβάρτων, στα συγκροτήματα κατοίκησης ο προσδιορισμός της ταξικής «ταυτότητας» αναδυόταν στους ορόφους, καθώς η εικόνα της οικίας του Παρισιού στις αρχές του 19ου αιώνα είναι η εικόνα «μιας εύπορης οικογένειας στον πρώτο όροφο, μιας αξιοπρεπούς οικογένειας στον επόμενο όροφο και ούτω καθ’ εξής, μέχρις ότου φθάσει κανείς στους υπηρέτες στη σοφίτα. […] Με την ανάπλαση της πόλης από τον Haussmann στις δεκαετίες του 1850 και 1860 η ανάμιξη των τάξεων στο εσωτερικό των περιφερειών μειώθηκε σκοπίμως. Οποιαδήποτε ανομοιογένεια γεννιούνταν αυθόρμητα με τον διαχωρισμό των ιδιωτικών οικιών σε διαμερίσματα κατά το πρώτο ήμισυ του αιώνα αντισταθμιζόταν τώρα από μία προσπάθεια να καταστούν οι γειτονιές ομοιογενείς οικονομικές μονάδες»68 Richard Sennett

67 68

Harvey David, [2005] ό.π. Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.176

Στο ισόγειο των κατοικιών στεγάζονται καταστήματα που εξυπηρετούν τους κατοίκους του συγκροτήματος. Με τα μεγάλα βουλεβάρτα τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, μεταφέρονται σε περιοχές εκτός πόλεως, καθώς οι συνοικίες απαλλοτριώνονται. «[…]οι παραγωγικές δραστηριότητες και η εργατική τάξη εξωθούνται στα προάστια, δημιουργούνται και οι συνθήκες για την ταξική πόλωση μεταξύ των συνοικιών των πλουσίων και […] των λαϊκών τάξεων[…]»69 Βελεγράκης Γιώργος

Ο δημόσιος χώρος των εργατικών συνοικιών, ως χώρος κοινωνικοποίησης και αμφισβήτησης συχνά της εξουσίας, απομακρύνεται από το κέντρο της πόλης και οδηγείται στα προάστια. «Ο Ωσμάν έθεσε σε εφαρμογή μια διαδικασία «μπουρζουαδοποίησης» του κέντρου της πόλης [...]. Επιχείρησε να εκδιώξει τις μεταποιητικές δραστηριότητες (και πιο συγκεκριμένα τις οχλούσες όπως η βυρσοδεψία) και την συνδεδεμένη μαζί τους εργατική τάξη, που συχνά βρίσκονταν στο επίκεντρο κάθε πολιτικής ανταρσίας, από το κέντρο της πόλης.»70 David Harvey

Με αυτήν τη συνθήκη παρουσιάζεται άλλος ένας τρόπος έκφρασης της ταξικής διαφοράς, αυτός των «ταξικών» συνοικιών. Τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα δεν διώχνονται μόνο από τις κατοικίες τους. Στην πραγματικότητα, δεν επιθυμείται η παρουσία τους ούτε στα καφέ και στο δημόσιο αστικό χώρο των βουλεβάρτων. Η συμβίωση των κοινωνικών τάξεων καταλύεται. Αυτός ο χωρικός διαχωρισμός είναι αποτέλεσμα, όχι της χάραξης των βουλεβάρτων, αλλά της αύξησης της δύναμης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. «Όλο και περισσότερο, όπως σημειώνει ο Ρίτσαρντ Σέννεττ, το «δικαίωμα στην πόλη» κατέληγε ένα προνόμιο της αστικής τάξης. Ο κοινωνικός έλεγχος και η επιτήρηση για το ποιοι αποτελούνε (ή δεν αποτελούνε) το «κοινό» στο οποίο η πόλη απευθύνεται προχωρούσαν αναλόγως. Η επιβεβαίωση του χαρακτήρα των νέων δημόσιων χώρων (δηλαδή η μεγαλοπρέπεια που επιδείκνυαν τα βουλεβάρτα) εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τον έλεγχο των ιδιωτικών λειτουργιών και δραστηριοτήτων που

69 70

Βελεγράκης Γιώργος, ό.π. Harvey David, [2005] ό.π.

ελάμβαναν χώρα στα όριά τους.»71 David Harvey

Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο όπου ο αρχιτέκτονας καλείται από την άρχουσα τάξη να σχεδιάσει χώρους και πόλεις, είναι επόμενο να γίνεται μέσο έκφρασης των συμφερόντων της. Η αρχιτεκτονική, γενικότερα, ακολουθεί τις επιταγές της εξουσίας. Στην ανάπλαση του Παρισιού, ωστόσο, σύμφωνα με τον Harvey, ο Haussmann επέλεξε την ταξική σύνδεση ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, καθώς η πολυτέλεια του δημόσιου χώρου ανεγείρεται από αυτήν που προβάλλουν οι ιδιωτικοί χώροι με δημόσια λειτουργία (καφέ, μπαρ, καμπαρέ κτλ). Στην πράξη, η διαμόρφωση των ιδιωτικών χώρων -στους οποίους πραγματοποιούνται δημόσιες δραστηριότητες- από τους ιδιοκτήτες τους, δημιουργεί το κάδρο της φαντασμαγορίας και της πολυτέλειας της εποχής και του δημόσιου χώρου, όπως παρουσιάζεται και από τον Σταύρο Σταυρίδη (έχει αναφερθεί σε προηγούμενη παράγραφο). Το πλαίσιο αυτό αναδύει πιο έντονα τον ταξικό διαχωρισμό, αποκλείοντας την «φυσική» παρουσία των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, όπως περιγράφτηκε προηγουμένως. Ο Harvey αναφέρει, πιο συγκεκριμένα, ότι η ανάπλαση του Haussmann: «Υπαγόρευσε αυστηρά κριτήρια στον σχεδιασμό και την μορφολογία, τόσο των δημόσιων όσο και των ιδιωτικών κατασκευών πάνω και γύρω από τα βουλεβάρτα – που είχαν διαρκή επίδραση στην αρχιτεκτονική και γενικότερα στην αισθητική του Παρισιού. Κάθε ιδιωτική δραστηριότητα εξαναγκάστηκε να τεθεί στην υπηρεσία του πολιτικού στόχου, που ήταν ο σχηματισμός ενός συγκεκριμένου είδους δημόσιου χώρου ο οποίος αντανακλούσε το αυτοκρατορικό μεγαλείο, την στρατιωτική προστασία και τον πλούτο και την αφθονία της αστικής τάξης. Ο Ωσμάν επιδίωξε να καταστήσει τους ιδιωτικούς και τους δημόσιους χώρους του Παρισιού αμοιβαία αλληλοϋποστηριζόμενους. Όμως αυτό το έκανε με ταξικούς όρους [...]»72 David Harvey

Μέσα από το ποίημα του Charles Pierre Baudelaire, «Τα μάτια των φτωχών», παρουσιάζεται η σύγκρουση των κοινωνικών τάξεων, σε ένα σκηνικό μη ολοκληρωμένο. Εκείνη την εποχή

71 72

Harvey David, [2005] ό.π. Harvey David, [2005] ό.π.

τα βουλεβάρτα δεν είχαν ολοκληρωθεί. Το ποίημα περιγράφει τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής και τον διαφορετικό τρόπο βίωσης της παρέμβασης του Haussmann και των συνθηκών που δημιουργήθηκαν ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις και τάξεις. Η ιστορία διαδραματίζεται μπροστά και μέσα σε ένα καφέ, σε ένα μη ολοκληρωμένο βουλεβάρτο, όταν ο Baudelaire ρωτάει την ερωμένη του αν καταλαβαίνει γιατί ξαφνικά την μισεί. (μέρος του ποιήματος παρατίθεται παρακάτω) Στο ποίημα παρατηρείται η διάθεση της αστικής τάξης να εκτοπίσει από το χώρο των βουλεβάρτων τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα δημιουργώντας έντονες ταξικές διαφορές ακόμα και χωροταξικά. Με μια πρώτη ματιά, συμπεραίνεται ότι αυτή η πράξη ίσως να πηγάζει από το γεγονός ότι τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα δεν έχουν την δυνατότητα της «υλικής» λάμψης της αστικής τάξης, και ίσως να αποτελούν μια οντότητα που εισβάλει βίαια και καταστρέφει την αισθητική της. Τα βουλεβάρτα είναι εκτυφλωτικά, κάτι που τονίζεται από τον Baudelaire. Στην πρόθεσή του να τα περιγράψει, χρησιμοποιεί φράσεις που προβάλουν αυτό το χαρακτηριστικό τους, ακόμα και όταν δεν έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες. Συγκεκριμένα γράφει: «[…] καινούριο καφέ, στην γωνία ενός νέου βουλεβάρτου, που παρά τα ακόμη σκορπισμένα οικοδομικά υλικά, ήδη αποκάλυπτε ένδοξα την ημιτελή του μεγαλοπρέπεια. Το καφέ αστραποβολούσε.»73 Charles Pierre Baudelaire, «Τα μάτια των φτωχών», απόσπασμα

Σε αυτή την σκηνή μια οικογένεια που φορούσε κουρέλια, ίσως να σοκάρει, και αποτελεί μια ετερότητα74, την οποία όμως δεν επιθυμεί κανένα άτομο να προσεγγίσει και να υιοθετήσει. Μια ετερότητα που προκαλεί φόβο και ανασφάλεια. Αυτό το γεγονός προσεγγίζεται από τον Baudelaire την στιγμή που η ερωμένη του σοκάρεται από τα ορθάνοιχτα μάτια της κατώτερης τάξης: «Αυτοί οι άνθρωποι μου είναι ανυπόφοροι με αυτά τα ορθάνοιχτα μάτια τους σαν

73 74

Harvey David, [2005] ό.π. Ως ετερότητα ορίζεται οτιδήποτε άγνωστο και ξένο, κάτι το οποίο είναι διαφορετικό και ίσως συνδέεται με το αίσθημα του φόβου που προκαλεί στο εκάστοτε άτομο. Έχουν διατυπωθεί διάφοροι τρόποι προσέγγισης και οικειοποίησης ετεροτήτων, όπως είναι η θεατρική συμπεριφορά. Όλα αυτά αναλύονται στην ενότητα 2.2.1. Η έννοια αυτή χρησιμοποιείται ευρέως από τον Σταύρο Σταυρίδη στο βιβλίο του «Από την Πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή».

τις πόρτες της καρότσας.»75 Διότι αυτή η ετερότητα πρεσβεύει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που πρόβαλε με τόσο έντονο τρόπο η διαμόρφωση των βουλεβάρτων, την λάμψη και την αφθονία, πρεσβεύει και προβάλει ταυτόχρονα τις έντονες κοινωνικές και ταξικές διαφορές της κοινωνίας. Η ετερότητα αυτή επιχειρείται να εκτοπιστεί από το συγκεκριμένο δημόσιο χώρο. Χαρακτηριστική είναι η φράση που χρησιμοποιεί η ερωμένη του Baudelaire: «Δεν μπορείς να ζητήσεις από τον μαιτρ του καφέ να τους διώξει από ‘δω;»76 Στο παράδειγμα του Παρισιού του 19ου αιώνα παρουσιάζεται η σχέση της σχεδίασης των πόλεων με τα συμφέροντα και την εξασφάλιση της διατήρησης των υπαρχόντων συνθηκών που ευνοούν την άρχουσα τάξη. Η σχεδίαση, γενικότερα, όχι μόνο σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού, αλλά και σε επίπεδο κτιρίου, αποτελεί μια πολιτική πράξη, η οποία έχει πολιτικό και ιδεολογικό περιεχόμενο, καθώς ο καθένας αποτελεί πολιτικό όν, με πολιτική βούληση. Ο αρχιτέκτονας καλείται από την άρχουσα τάξη να σχεδιάσει χώρους και πόλεις, είναι επόμενο έτσι να γίνεται μέσο έκφρασης των συμφερόντων της. Η αρχιτεκτονική, γενικότερα, ακολουθεί τις επιταγές της εξουσίας. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι ο αρχιτέκτονας δεν αποτελεί ένα άβουλο ον άνευ πολιτικού και ιδεολογικού περιεχομένου, ωστόσο, πολλές φορές αναδύεται ως μέσο έκφρασης των συμφερόντων της εκάστοτε άρχουσας τάξης. Στην βάση ότι η σχεδίαση των πόλεων γίνεται από την κυρίαρχη τάξη, είναι φυσικό επακόλουθο ο σχεδιασμός να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτικής και ιδεολογικής δράσης της και γίνεται προφανές ότι η διαμόρφωση του αστικού δημόσιου χώρου αποτέλεσε μέσο άσκησης εξουσίας. Ο Σταύρος Σταυρίδης σε μια σύντομη περιγραφή του στον νέο δημόσιο χώρο του 19ου αιώνα στο Παρίσι, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ανάπλαση αυτή δημιούργησε τις κατάλληλες προϋποτεθείς για την εξελικτική πορεία του δημόσιου χώρου, ο οποίος πλέον συνδέεται με την φαντασμαγορία και τη λάμψη της καταναλωτικής δραστηριότητας. Το πλαίσιο αυτό

75 76

Harvey David, [2005] ό.π. Harvey David, [2005] ό.π.

παρουσιάζεται στην σημερινή κοινωνία, προφανώς αλλαγμένο, αλλά κινείται στους ίδιους βασικούς άξονες. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Η κλίμακα του αστικού τοπίου άλλαξε δραματικά από τα μέσα του 19ου αιώνα. Τότε ήταν που στο Παρίσι ξεκίνησε η πιο φιλόδοξη πολεοδομική παρέμβαση […] επηρεάζοντας καθοριστικά την μορφή και τα εκρηκτικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης μεγαλούπολης. Τα βουλεβάρτα διέλυσαν τα όρια της παραδοσιακής πόλης, καταστρέφοντας τις γειτονιές-οχυρά των φτωχών και «επικίνδυνων», προσφέροντας λαμπρούς άξονες κυκλοφορίας, μνημεία μιας κοινωνίας της επιδεικτικής κατανάλωσης και της αναμφίβολης υπεροχής των αστών που τη διαχειρίζονταν. Δεν είναι τυχαίο που την ίδια εποχή φτιάχτηκαν τα πρώτα πολυκαταστήματα […] και πήρε τη σημερινή θεαματική της μορφή η διαφήμιση. Από εδώ και στο εξής στη πόλη θα δεσπόζουν υλοποιημένες σε ένα διακριτό κτιριακό πολιτισμό οι αξίες της εμπορικής φαντασμαγορίας. Το πολύβουο πλήθος θα συνωστίζεται στα μεγάλα καταστήματα, η κίνηση όλο και θα αυξάνει, τα διαφημιστικά μηνύματα θα κυριεύουν όλο και σε μεγαλύτερη έκταση τον οπτικό ορίζοντα των κατοίκων […]»77 Σταύρος Σταυρίδης

Charles Pierre Baudelaire, «Τα μάτια των φτωχών» «[…] Το βράδυ, λίγο κουρασμένη, θέλησες να καθίσουμε μπροστά από ένα καινούριο καφέ, στην γωνία ενός νέου βουλεβάρτου, που παρά τα ακόμη σκορπισμένα οικοδομικά υλικά, ήδη αποκάλυπτε ένδοξα την ημιτελή του μεγαλοπρέπεια. Το καφέ αστραποβολούσε. Οι λάμπες φωταερίου άπλωναν όλη την ζεστασιά των εγκαινίων και φώτιζαν με όλη τους την ισχύ την εκτυφλωτική λευκότητα των τοίχων, τις ακτινοβόλες επιφάνειες των καθρεπτών, τις χρυσές κορνίζες … τις νύμφες και τις θεές που κουβαλούσαν στα κεφάλια τους φρούτα, πατέ και θηράματα … όλη η ιστορία και όλη η μυθολογία προσφορά στην υπηρεσία της λαιμαργίας. Στο δρόμο ακριβώς μπροστά μας, στέκονταν όρθιος ένας άξιος άνδρας γύρω στα σαράντα, με κουρασμένο πρόσωπο και γκρίζα γένια, κρατώντας από το ένα χέρι ένα μικρό αγόρι και κουβαλώντας στο άλλο ένα ακόμα μικρότερο, πολύ αδύναμο για να

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.18

περπατήσει. Έκανε τη νταντά και είχε βγάλει τα παιδιά έξω για να πάρουν το βραδινό τους αέρα. Όλοι φορούσαν κουρέλια. Τα τρία πρόσωπα ήταν ασυνήθιστα σοβαρά και εκείνα τα έξι μάτια είχαν καρφωθεί πάνω στο καινούριο καφέ με ισότιμο θαυμασμό, διαφορετικής όμως απόχρωσης ανάλογα με την ηλικία. Τα μάτια του πατέρα έλεγαν: «Τι όμορφο που είναι! Τι όμορφο που είναι! Θα έλεγε κανείς ότι όλο το χρυσάφι του φτωχού μας κόσμου χρωματίζει αυτούς τους τοίχους.» – Τα μάτια του μικρού αγοριού: «Τι όμορφο που είναι! Τι όμορφο που είναι! Είναι όμως ένα μέρος που η είσοδος επιτρέπεται μόνο σε κόσμο που δεν είναι σαν εμάς.» – Όσο για τα μάτια του μικρότερου, αυτά ήταν τόσο μαγεμένα που δεν μπορούσαν να εκφράσουν τίποτα πέρα από άμυαλη και βαθύτατη χαρά. Οι τροβαδούροι λένε ότι η ευχαρίστηση εξευγενίζει την ψυχή και μαλακώνει την καρδιά. Και τα τραγούδια είχαν δίκιο εκείνο το βράδυ σε ότι αφορά εμένα. Όχι μόνο είχα συγκινηθεί από εκείνη την οικογένεια ματιών, αλλά ένιωθα και κάποια ντροπή για τα ποτήρια και τα μπουκάλια μας, που ήταν πολύ μεγάλα για τη δίψα μας. Γύρισα το βλέμμα μου στο δικό σου, ακριβή μου αγάπη, για να διαβάσω εκεί τις σκέψεις μου. Βυθιζόμουνα μέσα στα μάτια σου τα τόσο όμορφα και τόσο αλλόκοτα γλυκά, μέσα στα πράσινα μάτια σου, που κατοικούνται από το καπρίτσιο και εμπνέονται από τη Σελήνη, όταν μου είπες: «Αυτοί οι άνθρωποι μου είναι ανυπόφοροι με αυτά τα ορθάνοιχτα μάτια τους σαν τις πόρτες της καρότσας. Δεν μπορείς να ζητήσεις από τον μαιτρ του καφέ να τους διώξει από ‘δω;» Πόσο δύσκολο είναι να σε καταλάβω, αγαπημένε μου άγγελε, και πόσο αμεταβίβαστες είναι οι σκέψεις, ακόμα και ανάμεσα σε ανθρώπους που αγαπιούνται.»78

Harvey David, [2005] ό.π.

1.5_Η πόλη του 20ου αιώνα - Μοντέρνο κίνημα Όπως ήδη παρατηρήθηκε, για πολλούς αιώνες η πόλη χαρακτηρίζεται από τα βασικά στοιχεία του δρόμου και της πλατείας, στοιχεία τα οποία, από την μία, αποτελούν συστατικά για την οργάνωση του αστικού ιστού και, από την άλλη, λειτουργούν ως τόποι ζωτικής σημασίας για τη δημόσια σφαίρα, τη συλλογική δραστηριότητα, την καθημερινότητα της πόλης και τη ζωή του κοινωνικού συνόλου. Στο Μοντέρνο Κίνημα του 20ου αιώνα η προσοχή του σχεδιασμού επικεντρώνεται στο κτίριο. Η λειτουργία, η μορφολογία και η χωροθέτηση του κτιρίου αποτελούν τους παράγοντες που ρυθμίζουν το αστικό τοπίο. Ο δημόσιος χώρος προκύπτει έμμεσα, ως το κενό που υπολείπεται του χώρου που καταλαμβάνουν τα κτίρια. Η Άννα Γοσποδίνη χαρακτηριστικά αναφέρει πως στη μοντέρνα πόλη «[…] τα ίδια τα κτίρια καταλαμβάνουν συγκεκριμένους χώρους, ενώ ο υπαίθριος χώρος είναι το άμορφο υπόλοιπο.»79 Άννα Γοσποδίνη

Το κεντρικό σημείο της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής σκέψης του μοντέρνου είναι η κατοικία. Σύμφωνα με τον Le Corbusier, αλλά και τους υπόλοιπους εκφραστές του Μοντέρνου, η κύρια λειτουργία της «Λειτουργικής Πόλης» του 4ου C.I.A.M. που πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο είναι η κατοικία80, ενώ οι υπόλοιπες λειτουργίες αποτελούν τα συμπληρωματικά στοιχεία που εξυπηρετούν την πρώτη. Σύμφωνα με το πολεοδομικό πρόγραμμα του Le Corbusier, το οποίο διαμορφώνεται μεταξύ του 1933 –που έγινε το 4ο C.I.A.M.- και του 1943 –που εκδόθηκε η Χάρτα των Αθηνών- ένα από τα βασικά καθήκοντα του πολεοδόμου είναι «[…] η πρωτοκαθεδρία της κατοικίας, με το απαραίτητο σύγχρονο συμπλήρωμά της την αναψυχή, απέναντι στις υπόλοιπες περιφερειακές λειτουργίες της εργασίας και

σελ.37

Γοσποδίνη Άννα, [1991] Τύπος και τυπολογία. Η ωω της πλατείας, άρθρο στο Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 25,

80 «Η πρώτη λειτουργία που πρέπει να τραβήξει την προσοχή του πολεοδόμου είναι η κατοικία, και μάλιστα η καλή κατοικία!» βλ. Le Corbusier, [1987] Η Χάρτα των Αθηνών, Ύψιλον, Αθήνα, σημείο 89, σελ.110

της κυκλοφορίας.»81 Μία από τις βασικότερες αρχές του Μοντέρνου, το γνωστό «Form follows Fuction», υποστηρίζει ότι η λειτουργία, κι όχι η μορφή, καλείται να παίξει κυρίαρχο ρόλο. Η αρχή αυτή αποτελεί κριτήριο για την σχεδίαση, όχι μόνο του κτιρίου, αλλά και ολόκληρου του αστικού χώρου. Η πόλη οργανώνεται βάσει της λειτουργίας σε ζώνες, τη γνωστή διαδικασία του «zoning»: «Ο χωρισμός σε ζώνες είναι επέμβαση που γίνεται σε ένα σχέδιο πόλης με σκοπό να αποδοθεί σε κάθε λειτουργία και σε κάθε άτομο η σωστή του θέση. Βασίζεται στην αναγκαία διάκριση ανάμεσα στις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες που απαιτούν η καθεμιά τον ιδιαίτερο χώρο της: χώρους κατοικίας, βιομηχανικά ή εμπορικά κέντρα, αίθουσες ή γήπεδα ψυχαγωγίας.»82 Το zoning, από την μία πλευρά οδήγησε σε ένα χωρικό διαχωρισμό των δραστηριοτήτων που, τελικά, αποδείχτηκε άγονος για τον δημόσιο χώρο της πόλης και, από την άλλη πλευρά, ο σχεδιασμός με βασικό κριτήριο την λειτουργία δεν ήταν δυνατό να προσφέρει χαρακτηριστικά που θα προσδώσουν μια ολοκληρωμένη ποιότητα σε έναν χώρο. Η οργάνωση αυτή του χώρου απέβη, πολλές φορές, μοιραία και για την αστική πλατεία, καθώς, όπως υποστηρίζει η Γοσποδίνη, οι μοντέρνες πλατείες «σε αντίθεση με τις παραδοσιακές, στερούνται τυπολογίας, επειδή τα επιμέρους στοιχεία τους έχουν συντεθεί σε μία ενότητα με βάση τη λειτουργία, που είναι έννοια που δεν επαρκεί για να ορίσει τη δομή και τον σχηματισμό του αντικειμένου.»83 Αντί της πλατείας στο Μοντέρνο Κίνημα, ως απάντηση στο πρόβλημα της έλλειψης πρασίνου κι ως μια άμεση λύση για υγιεινές και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, προτείνονται μεγάλες πράσινες ζώνες, οι οποίες έχουν την μορφή πάρκου, όμως, σχεδιάζονται κι αυτές ως υποστηρικτικά κομμάτια του δομημένου χώρου της πόλης. Αποτελούν έναν χώρο που συνδέει τον χώρο μεταξύ των κτιρίων κατοικίας, αλλά και μεταξύ των ζωνών της πόλης, ενώ άλλες φορές γίνονται διαχωριστικό μεταξύ των δρόμων ταχείας κυκλοφορίας και των ζωνών κατοικίας. Επιπλέον, οι ζώνες πρασίνου φέρουν διάφορες λειτουργίες αναψυχής:

81 82 83

Le Corbusier, [1987] ό.π. σελ.13 Le Corbusier, [1987] ό.π. σημείο 15, σελ.51 Γοσποδίνη Άννα, [1991] ό.π. σελ.37

«Οι καινούριες επιφάνειες πρασίνου πρέπει να εξυπηρετούν σαφώς καθορισμένους σκοπούς: να περιέχουν τις παιδικές χαρές, τα σχολεία, τα κέντρα νεότητας ή οποιοδήποτε άλλο κτίριο κοινής χρήσης και να τα συνδέουν στενά με την κατοικία».84 Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, ο ρόλος του ιδιωτικού μέσου μεταφοράς επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη ζωή, αλλά και τον ζωτικό χώρο των ανθρώπων. Η οργάνωση της πόλης με βάση τις προδιαγραφές του αυτοκινήτου, η σημασία της κυκλοφοριακής λειτουργίας, ως η τέταρτη λειτουργία-κλειδί85 για την πολεοδομία, φαίνονται χαρακτηριστικά στα πορίσματα της Χάρτας των Αθηνών: «Η κυκλοφορία έχει γίνει σήμερα πρωταρχική λειτουργία του αστικού βίου. Απαιτεί πρόγραμμα μελετημένο προσεκτικά που θα προβλέπει οτιδήποτε χρειάζεται για να εξομαλυνθεί η ροή κυκλοφορίας, να δημιουργηθούν οι απαραίτητες διέξοδοι ώστε να καταργηθούν τελικά οι κυκλοφοριακές συμφορήσεις και η μόνιμη δυσφορία που προκαλούν».86 Σε αυτό το πλαίσιο, η πλατεία, από την μία πλευρά, υποβαθμίζεται λειτουργώντας ως κυκλοφοριακός κόμβος και χάνοντας σταδιακά τον ρόλο της ως κοινωνικός χώρος. Όπως ήδη έχει αναφερθεί, άλλωστε, μέρος των λειτουργιών της πλατείας έχουν μεταφερθεί σε νέους εσωτερικούς χώρους. Από την άλλη πλευρά, η κλίμακα της πόλης του 20ου αιώνα αλλάζει και η ζωή του ατόμου ως πεζού δυσχεραίνει σημαντικά. Παρά τις προθέσεις των πολεοδόμων87 -οι οποίες όμως εκφράζονται μόνο θεωρητικά- η ανθρώπινη παράμετρος παραμερίζεται μπροστά στην εξυπηρέτηση των τροχοφόρων και την εξασφάλιση της ομαλής ροής τους.

84 85

Le Corbusier, [1987] ό.π. σημείο 37, σελ.69. Το κείμενο στο πρωτότυπο είναι με κεφαλαία γράμματα. «Ο διαχωρισμός σε ζώνες θα λάβει υπόψη του τις λειτουργίες-κλειδιά –κατοικία, εργασία, αναψυχή- και θα βάλει τάξη στον αστικό γεωγραφικό χώρο. Η τέταρτη λειτουργία, η κυκλοφορία, πρέπει να έχει μόνιμο σκοπό: να κάνει τις άλλες τρεις να συγκοινωνούν επωφελώς» βλ. Le Corbusier, [1987] ό.π. σημείο 81, σελ.104 86 Le Corbusier, [1987] ό.π. σημείο 57, σελ.85 87 «Για τον αρχιτέκτονα, που εδώ καταγίνεται με δουλειές της πολεοδομίας, το εργαλείο μέτρησης θα είναι η ανθρώπινη κλίμακα» βλ. Le Corbusier, [1987] ό.π. σημείο 87, σελ.108. Το κείμενο στο πρωτότυπο είναι με κεφαλαία γράμματα.

2.2_Ο δημόσιος χώρος στον 21ο αιώνα. Η πόλη της Αθήνας Το κοινωνικό σύνολο των Αθηνών που δημιουργείται την εποχή κατά την οποία η πόλη καθίσταται πρωτεύουσα του κράτους, επανδρώνεται από κοινωνικά στρώματα τα οποία προέρχονται από εσωτερική μετανάστευση, αλλάζοντας τις σχέσεις των λιγοστών κατοίκων. Δεν αποτελεί μια διαδικασία η οποία έχει συγκεκριμένη χρονική στιγμή κατά την οποία ολοκληρώνεται, καθώς η πρωτεύουσα διευρύνεται πληθυσμιακά συνεχώς, ενώ ο ρυθμός αυξάνεται την περίοδο μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Αντίστοιχη πληθυσμιακή μετατόπιση πραγματοποιείται στην πόλη του Παρισιού και του Λονδίνου τον 18ο αιώνα, αλλά και τον 19ο αιώνα με πιο έντονα χαρακτηριστικά. Η εσωτερική μετανάστευση αλλάζει το πλαίσιο του κοινωνικού συνόλου, καθώς διευρύνεται. Οι παλαιότεροι κάτοικοι των περιοχών του 18ου αιώνα αντιμετωπίζουν αυτούς τους ανθρώπους «αγνώστου προελεύσεως»1 ως «ετερόκλητους», «κακόμορφους, «ύποπτους», «αμόρφωτους», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Sennett.2 Από την στιγμή κατά την οποία τα μεταναστευτικά στρώματα, οι νέοι κάτοικοι, δεν γίνονται αποδεκτά από τους παλαιότερους κατοίκους, καθίσταται δύσκολη η ενσωμάτωση και προσαρμογή τους. Τον 19ο αιώνα ο Sennett αναφέρει ότι «υπήρχαν περισσότεροι ξένοι και ήσαν πιο απομονωμένοι»3 και ίσως στο πλαίσιο αυτό οι νέοι κάτοικοι βιώνουν των χώρο της πόλης ως ξένο, ενώ στους παλαιότερους μάλλον γεννάται το αίσθημα της ξενοφοβίας. Το κοινωνικό αυτό φαινόμενο αντλεί τα χαρακτηριστικά αυτά σε αλληλεπίδραση με τη γενικότερη κοινωνική και πολιτική κατάσταση της εποχής και συγκεκριμένα, στην Γαλλία, με την παρέμβαση του Haussmann4 η οποία πολώνει τις ταξικές διαφορές. Σύμφωνα με τον Σταυρίδη, εκείνη την περίοδο, επιπλέον, κάνει την είσοδό της η «θεαματική διαφήμιση»,5 η οποία τοποθετείται σε πλήρη εξάρτηση με την ανάδυση των πρώτων πολυκαταστημάτων

Με αυτόν τον τρόπο περιγράφεται από τον Marivaux, η πόλη του Παρισιού, στα μυθιστορήματά του La vie de Marianne, La Paysan Parvenu, όπως αναφέρεται στο: Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.77 2 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.76 3 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.178 4 βλ. παράρτημα 1 5 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.18

2q. Ξένος μεταξύ ξένων

και των Βουλεβάρτων του Haussmann. Η μετάλλαξη της πόλης σχετίζεται με την πληθυσμιακή διεύρυνση, αλλάζοντας την εσωτερική οικονομία της, το πλήθος θα συνωστίζεται στα πολυκαταστήματα ενώ τα μέσα μεταφοράς για τις ανάγκες των κατοίκων θα αυξήσουν συνεχώς την ταχύτητά τους.6 Το πλαίσιο αυτό χαρακτηρίζεται ως μητροπολιτικό σοκ και ο Simmel το αποδίδει στην «εντατικοποίηση της νευρικής διέγερσης η οποία προκαλείται από τη γρήγορη και αδιάκοπη μεταβολή των εξωτερικών και εσωτερικών ερεθισμάτων»7 Στην Αθήνα, από την άλλη πλευρά, οι νέοι κάτοικοι οι οποίοι αντιμετωπίζονται με αντίστοιχο τρόπο είναι αυτοί μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο λόγω έντονης αστικοποίησης.8 Ο χώρος της πόλης βιώνεται ως κάτι ξένο για αυτούς και αναπτύσσονται αντίστοιχες κοινωνικές σχέσεις. Επιπλέον, η αστικοποίηση του Αθηναϊκού τοπίου συμβαδίζει με την ανέγερση των πρώτων πολυκαταστημάτων και με την μέθοδο της αντιπαροχής, το αθηναϊκό τοπίο οικοδομείται με πολυάριθμες πολυκατοικίες, αλλάζοντας τα δεδομένα στον αστικό ιστό της πρωτεύουσας. Ο Γιάννης Αίσωπος στο πλαίσιο της πολυκατοικιοποίησης τονίζει ότι η ελληνική πόλη μπορεί: «[…] να ιδωθεί ως μία κατεξοχήν «ιδιωτική πόλη» […] Ενώ η πόλη είναι «ιδιωτική» στην παραγωγή της δομής της, στο επίπεδο των δραστηριοτήτων που την ενεργοποιούν είναι δημόσια. Η ζωή στην ελληνική πόλη είναι σε μεγάλο βαθμό δημόσια.»9 Γιάννης Αίσωπος

Στο πλαίσιο της δημόσιας αυτής ζωής, η εμπειρία της πόλης του 21ου αιώνα αναδύεται στο πλαίσιο του μητροπολιτικού σοκ, όπως στο Παρίσι. Ο χαρακτηρισμός αυτός δόθηκε για την πόλη του 19ου αιώνα, μπορεί όμως να αποδοθεί και στον 21ο, με διαφορετικά χαρακτηριστικά και, ίσως, πιο έντονα από ότι στους προηγούμενους αιώνες, καθώς η ταχύτητα με την οποία μεταβάλλονται τα ερεθίσματα που λαμβάνει το άτομο στον δημόσιο χώρο έχει αυξηθεί

6 7

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.18 Simmel Georg, [1993] Η πόλη και η ψυχή, μτφ Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Έρασμος, Αθήνα, σελ.14, όπως αναφέρεται στο: Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.18 8 Η περίοδος αυτή προσεγγίζεται στις ενότητες 3.2-3.3 στην περιοχή Νεάπολη-Μουσείο-Εξάρχεια η οποία σχετίζεται με την εσωτερική μετανάστευση. 9 Αίσωπος Γιάννης, [2003] Ο ελληνικός δημόσιος χώρος, άρθρο στο Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 37 / 2003, σελ.142

2r. Παγκοσμιοποίηση

δραματικά, στα πλαίσια μιας συνεχούς μεταβολής του αστικού τοπίου. Ο Σταυρίδης αναφέρει χαρακτηριστικά: «Καθώς το τοπίο συνεχώς μεταβάλλεται έστω και επιφανειακά, οι εντυπώσεις των κινούμενων (πεζών ή με αυτοκίνητα) απαρτίζονται από ένα άθροισμα θραυσμάτων χρόνου και χώρου που διαδέχονται το ένα το άλλο με εντυπωσιακή ταχύτητα.»10 Σταύρος Σταυρίδης

Στο πλαίσιο αυτό η συμβίωση καθίσταται μεταξύ ξέων, οι οποίοι δημιουργούν το αίσθημα του φόβου καθώς ο δημόσιος χώρος κυριεύεται από το άγνωστο και απρόσμενο ενδεχόμενο συμβάν. Λόγω του φόβου αναπτύσσει μεθόδους προσέγγισης του άγνωστου και του ξένου (έτερου) αλλά και υιοθέτησης κοινωνικών ταυτοτήτων οι οποίες τον καθιστούν αναγνωρίσιμο. Γίνεται αποδεκτός από το κοινωνικό σύνολο καθώς υιοθετεί ταυτότητες οι οποίες διαθέτουν κοινωνικό κύρος και προβάλλονται από τη διαφήμιση. (τα στοιχεία αυτά αναλύονται στην ενότητα 2.2.1) Η παγκοσμιοποίηση (κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική, πληροφόρησης και επικοινωνίας) διευρύνει το «σώμα» των ξένων με αποτέλεσμα να εντείνεται ο φόβος. Η γέννηση των πολυκαταστημάτων συνδέεται επιπλέον και με την παγκοσμιοποίηση, καθώς προωθείται η ελεύθερη αγορά και στο πλαίσιο αυτό οι μεταλλάξεις του δημόσιου αστικού χώρου πληθαίνουν. Σήμερα η πόλη μεταλλάσσεται και εξελίσσεται στα πλαίσια ενός καπιταλιστικού συστήματος με κεντρικό άξονα την ελεύθερη αγορά. Στη λειτουργία και την ιστορική εξέλιξη του σημερινού συστήματος, και στην διαμόρφωση των χαρακτηριστικών που τον προσδιορίζουν, η καταναλωτική δραστηριότητα έχει κεντρικό ρόλο. Σε αυτό το πλαίσιο, τόσο στον σχεδιασμό όσο και στη δυναμική ανάδυση του δημόσιου χώρου (και ειδικότερα των χώρων κατανάλωσης) δεδομένα η κατανάλωση και οι καταναλωτικές συνήθειες έχουν διαμορφωτικό χαρακτήρα, όπως αναδύεται από την ιστορική αναδρομή, η οποία παρουσιάζεται στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ο δημόσιος αστικός χώρος, συνδέεται πλέον, σχεδόν αποκλειστικά με την καταναλωτική δραστηριότητα, έχοντας αποκλείσει τη δημόσια σφαίρα. Το παραπάνω γεγονός φαίνεται γεννά τον τρόπο με τον οποίο το άτομο

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.19

2s. “Ψωνίζω άρα υπάρχω”. Διάσημο έργο της αμερικανίδας Barbara Kruger, που συνοψίζει με τον πιο εύγλωτο τρόπο την “ουσία” του Δυτικού κόσμου. (1987)

αντιλαμβάνεται τον δημόσιο χώρο και την δραστηριοποίησή του σε αυτόν και ταυτόχρονα ανατροφοδοτείται από αυτόν. Ο αστικός δημόσιος χώρος, αν και διατηρεί τον δημόσιο χαρακτήρα του, φαίνεται σταδιακά να χάνει τον κοινωνικό του ρόλο, καθώς το άτομο αδυνατεί να τον οικειοποιηθεί και να τον συνδέει ουσιαστικά με τον καθημερινό του βίο. Ο Γιάννης Αίσωπος συνδέει την παγκοσμιοποίηση με τις μεταλλάξεις του δημόσιου χώρου οι οποίες ανάγονται στο εξομοιούμενο οικονομικό υπόβαθρο, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «Σε μια εποχή παγκοσμιοποιημένης πληροφόρησης και επικοινωνίας οι εμπειρίες και τα ήθη τείνουν και αυτά να εξομοιωθούν. Το εξομοιούμενο οικονομικό υπόβαθρο της παγκοσμιοποίησης μεταλλάσσει σε παγκόσμιο επίπεδο τις πόλεις και τον δημόσιο χώρο τους.»11 Γιάννης Αίσωπος

Στο δημόσιο χώρο αναδύεται η καταναλωτική δραστηριότητα ως η επικρατέστερη. Η μορφή της δεν σχετίζεται με αυτή της πλατείας-αγοράς, καθώς νεκρώνεται η δημόσια σφαίρα. Πλέον ο δημόσιος χώρος συνδέεται με την εμπορική δραστηριότητα η οποία λειτουργεί ως κινητήριος δύναμή του. «Ο δημόσιος χώρος μετασχηματίζεται από έναν ελεύθερο χώρο συλλογικότητας σε έναν ορισμένο χώρο συνεύρεσης δημιουργημένο από την κατανάλωση και βασισμένο σε αυτή. Η κατανάλωση προηγείται του δημόσιου χώρου και αποτελεί προϋπόθεση ύπαρξής του. Αυτή είναι μια θεμελιώδης μεταστροφή που, αν συνεχιστεί, θα οδηγήσει κάποια στιγμή στην αντικατάσταση του παραδοσιακού δημόσιου χώρου από τον «νέο δημόσιο χώρο» της κατανάλωσης και της ψυχαγωγίας.»12 Γιάννης Αίσωπος

Το κοινωνικό σύνολο, στην ατομική του έκφανση, συνδέει την εργασία ως μέσο για την κατάκτηση της «ευτυχίας», η οποία συνδέεται με την απόκτηση υλικών αγαθών. Τα εμπορικά κέντρα γεννούν τον «νέο» δημόσιο χώρο, όπως έχει χαρακτηριστεί από πολλούς, έναν χώρο καθαρά ιδιωτικό ο οποίος προσφέρεται για δημόσιες δραστηριότητες. Στον «νέο» αυτό δημόσιο χώρο αναδεικνύονται στοιχεία του παραδοσιακού, ο οποίος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του συμπαγούς αστικού ιστού, μεταφέροντας ουσιαστικά «εικονικά» χαρακτηριστικά του προκειμένου να καθίσταται προσιτός από το κοινωνικό σύνολο -στην ατομική του

11 12

Αίσωπος Γιάννης, [2003] ό.π. σελ.144 Αίσωπος Γιάννης, [2003] ό.π. σελ.144

2t. Potsdamer Platz, Βερολίνο

έκφανση- καθώς προσφέρει καταναλωτικές δραστηριότητες στις οποίες εντάσσονται και χώροι ψυχαγωγίας και διασκέδασης. Χώροι οι οποίοι έχουν χαρακτηριστεί και ως «μη-τόποι» από τον Marc Auge13 και αναφέρεται σε σύγχρονους χώρους στους οποίους κάποιος παραμένει για λίγο, ενώ δεν συνδέονται σε τον ιστό της πόλης και είναι αυτόνομοι, σαν μια πόλη μέσα στην πόλη. Κάτι χαρακτηριστικό για τα πολυκαταστήματα και τα εμπορικά κέντρα. Ο «νέος» δημόσιος χώρος, ή αλλιώς, ο «επιχειρηματικός χώρος», όπως αναφέρεται από τον Νίκο Καζέρο, «[…] δανείζεται προς όφελός του, στοιχεία του «παραδοσιακού» δημόσιου χώρου και υλοποιείται μέσα από πολύπλοκα λειτουργικά και σχεδιαστικά προγράμματα, όπως τα προγράμματα των αχανών εμπορικών κέντρων, των αεροδρομίων-αγορών, των πολιτιστικών κέντρων κλπ.»14 Νίκος Καζέρος

13 14

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.140 Καζέρος Νίκος, [2002] Το ιδιωτικό και το δικό του, άρθρο στο περιοδικό Αρχιτέκτονες, τεύχος 34 - Περίοδος Β, Ιούλιος/Αύγουστος 2002, σελ.83

Σε αυτό το σημείο παρουσιάζεται η έννοια της κατανάλωσης του ίδιου του δημόσιου χώρου, καθώς προσφέρει δραστηριότητες κυρίως διαμέσου της κατανάλωσης. Ο Νίκος Καζέρος αναφερόμενος στον δημόσιο αστικό χώρο, ορίζει μια «φυσική» σύνδεσή του με την οικονομική εκμετάλλευση μέσω της ιδιοκτησίας. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Είναι ο σύγχρονος τρόπος χρήσης του δημόσιου χώρου που συνηγορεί στην άποψη, ότι η παραγωγή του αφορά τελικά την κατανάλωσή του από το ιδιωτικό. Είναι η παράλογη θεώρηση του δημόσιου ως φυσική ιδιοκτησία του ιδιωτικού που επιτρέπει την οικονομική εκμετάλλευσή του.»15 Νίκος Καζέρος

Ο Πάνος Δραγώνας ορμώμενος από την σχετικά πρόσφατη ανάπλαση στο Βερολίνο, στην Potsdamer Platz, σχολιάζοντας την σύνδεση της πλατείας με τον συμπαγή αστικό ιστό, σκιαγραφεί την μετάλλαξη του κέντρου της πόλης η οποία επαναλαμβάνεται στο θεματικό αυτό πάρκο. Παρατίθεται η ακριβής περιγραφή του: «[…] μία απομονωμένη νησίδα αναψυχής στο κέντρο της πόλης, η οποία προσελκύει συγκεκριμένους ανθρώπους για συγκεκριμένες δραστηριότητες κατανάλωσης την ημέρα και αναψυχής τη νύχτα. Δεν αποτελεί πέρασμα, δεν συνιστά σημείο συνάντησης και συνύπαρξης διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, όπως συμβαίνει στις μητροπολιτικές πλατείες. Πρόκειται για ένα κομμάτι περιφέρειας, ένα θεματικό πάρκο το οποίο έχει εμφυτευτεί στο κέντρο της πόλης και κατά τραγική ειρωνεία έχει ως θέμα του μία αποστειρωμένη εκδοχή του ίδιου του κέντρου της πόλης.»16 Πάνος Δραγώνας

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η συγκεκριμένη ανάλυση, καθώς ο Πάνος Δραγώνας δεν συνδέει την επιτυχία της Potsdamer Platz με το γεγονός ότι, ακόμα και με τα χαρακτηριστικά που έχει, αποτελεί πόλο έλξης για το κοινωνικό σύνολο. Αντίθετα μπαίνει σε μια διαδικασία κριτικής και προβληματισμού, καθώς αρχικά στο ίδιο άρθρο αναρωτιέται κατά πόσο στην περιοχή της Potsdamer Platz αναδύεται ένας «ζωντανός δημόσιος χώρος»17.

15 16

Καζέρος Νίκος, [2002] ό.π. σελ.83 Δραγώνας Πάνος, [2003] Η σκηνοθεσία του αστικού θεάματος. Ο δημόσιος χώρος στην Ευρώπη σήμερα, άρθρο στο Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 37 / 2003, σελ.64 17 Δραγώνας Πάνος, [2003] ό.π. σελ.64

2u. Television Boys Control, graffiti σε τοίχο

Επιπλέον, σε παράλληλο πλαίσιο τοποθετείται και η τεχνολογική εξέλιξη, που λόγω αυτής αναπτύσσεται ένας ακόμη «νέος» δημόσιος χώρος. Ένας χώρος εικονικός, άυλος, ο οποίος δεν αφορά άλλον από το διαδίκτυο στο οποίο αναπτύσσονται χώροι κοινωνικής δικτύωσης και πληροφόρησης. Η «αγορά» των παλαιότερων εποχών υπάρχει εξαϋλωμένη στους χώρους αυτούς. Εκεί πραγματοποιούνται απρόσωπα, ή και όχι, είτε δραστηριότητες που στοχεύουν στην επικοινωνία, είτε στην ενημέρωση. Αυτοί προσφέρονται για μια απομακρυσμένη επικοινωνία, αλλά πλέον και για συνδιαλλαγή κοινωνικών ομάδων και δραστηριότητες εμπορικές. Σαν η δημόσια σφαίρα να μεταφέρεται σε αυτούς. Πρόκειται για τη μετάλλαξη όμως της δημόσιας σφαίρας, καθώς σύμφωνα με την Arendt η δημόσια σφαίρα ανήκει στην πράξη και την ομιλία και η ύπαρξή της προϋποθέτει τον χώρο της δημόσιας εμφάνισης, ο οποίος «[…] γεννιέται εκεί όπου οι άνθρωποι συνευρίσκονται διαμέσου της ομιλίας και της πράξης».18 Αντίθετα, στον άυλο δημόσιο χώρο δεν αποτελεί πλέον καθοριστική προϋπόθεση η φυσική παρουσία του δρώντος. Η συνδιαλλαγή και η κοινωνικοποίηση αναπτύσσονται στο πλαίσιο του εικονικού και άυλου «νέου» δημόσιου χώρου. Ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης αναφέρεται στην τεχνολογική εξέλιξη και στον τρόπο με τον οποίο αυτή επηρεάζει τον δημόσιο χώρο, καθώς: «[...] μειώνει την εξ επαφής και αυξάνει την εξ αποστάσεως επικοινωνία, όπου όλοι μοιάζει να μπορούν να έρθουν σε επαφή με όλους σε έναν απεριόριστο δυνητικό χώρο που αλλάζει τα δεδομένα της ατομικής και της συλλογικής ζωής. Πρόκειται πράγματι για μία μετατόπιση της δημόσιας σφαίρας στην τεχνολογική «νοοσφαίρα» και μία ριζική μεταβολή των αισθητηριακών μας αντιλήψεων.»19 Τζιρτζιλάκης Γιώργος

Δεν θα ήταν υπερβολή ο ισχυρισμός ότι ο δημόσιος χώρος έχει διασπαστεί, κατά μια έννοια, σε δύο χώρους: σε αυτόν των εμπορικών κέντρων -όπου η φυσική παρουσία καθίσταται απαραίτητη- και σε αυτόν του διαδικτύου. Πρόκειται για μία προβληματική κατάσταση καθώς γεννά πληθώρα κοινωνικών προβλημάτων, όπως είναι η αποξένωση, η αλλοτρίωση και

18 19

Άρεντ Χάννα, [1986] ό.π. σελ.272 Τζιρτζιλάκης Γιώργος, [2003] Ο χώρος των σχέσεων και η μεταβιομηχανική πόλη, άρθρο στο Αρχιτεκτονικά θέματα, τεύχος 37 / 2003, σελ.70

2v. Παραμόρφωση του δημόσιου χώρου

2w. “this could be a title”, φωτογραφία της Μ. Μπίστη

άλλα. Μέσω του διαδικτύου παρουσιάζεται μια έντονη αλληλοδιείσδυση του δημόσιου στον ιδιωτικό χώρο, καθώς η πρόσβαση στον εικονικό αυτό δημόσιο χώρο πραγματοποιείται και από τον χώρο της κατοικίας, χώρος ανέκαθεν ιδιωτικός. Πλέον τα όρια είναι αδιάκριτα ανάμεσα σε αυτούς, κάτι που αποτελεί μια πραγματικότητα για τη σημερινή πόλη. Στο περιγραφόμενο πλαίσιο, η προβληματική που αφορά στη σχέση δημοσίου χώρου – κατανάλωσης (αγορά) εγείρεται σχεδόν αυτονόητα όταν η κατανάλωση, μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια -οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά- μετατρέπεται σε κυρίαρχη παράμετρο διαμόρφωσης του αστικού περιβάλλοντος, είτε από την κατανάλωση προϊόντων καθαυτή, είτε από την ίδια την αγορά, κάτι το οποίο φαίνεται να αναδύεται φυσικά και να έχει ιστορική βάση. 71

2x. Ερμού, Αθήνα

2.2.1_Η ατομική διάσταση του δημόσιου χώρου Ο Σταυρίδης αναφέρεται στην υπερπαραγωγή του «διαφορετικού», στην συνεχή προβολή νέων πραγμάτων που στα πλαίσια της μητρόπολης ενσωματώνονται με γρήγορους ρυθμούς, σε αντίθεση με μικτότερες πόλεις οι οποίες έχουν σταθερό, επαναλαμβανόμενο περιοδικό χρόνο που συνδέεται με την καθημερινότητά τους (εποχές-αγροτική ζωή, σπορά, θέρος κτλ). Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Η μητρόπολη ζει στο ρυθμό μιας υπερπαραγωγής της διαφοράς. Μιας διαφοράς που η μητρόπολη ενσωματώνει με απίστευτη ταχύτητα, αν τη συγκρίνει κανείς με τους οικισμούς της παραδοσιακής κοινωνίας, με το σταθερό τους χώρο και τον κυκλικό τους χρόνο. Θραύσματα χώρου και χρόνου εισβάλλουν από παντού στη συνείδηση του κατοίκου, συνθέτοντας καλειδοσκοπικά νέες εικόνες, εφήμερες όσο και εντυπωσιακές.»20 Σταύρος Σταυρίδης

Το αστικό τοπίο σήμερα περιλαμβάνει κτίρια μεγάλης κλίμακας, αδιάβατους οδικούς άξονες ενώ παράλληλα σε αυτό το τοπίο εντάσσονται και επιγραφές που προωθούν καταναλωτικές προσταγές. Ο δημόσιος χώρος, παράλληλα, βιώνεται από το κοινωνικό σύνολο, χαρακτηριζόμενο από την αποξένωση και την αλλοτρίωση και αντλώντας στοιχεία από το άτομο, που δραστηριοποιείται σε αυτό, το οποίο αναδεύεται μέσα από την ατομικότατα, την απομόνωση και τον φόβο που το διακατέχει. Το κοινωνικό σύνολο, με την έννοια της συλλογικής δράσης, εκλείπει σήμερα, καθώς η κοινωνία καθορίζεται από το ατομικό συμφέρον και την ατομική δράση. Οι δράσεις του κοινωνικού συνόλου, στην ατομική τους έκφανση, αποτελούν μια κατακερματισμένη πραγματικότητα, η οποία πραγματοποιείται στον δημόσιο αστικό χώρο, μετατρέποντάς τον σε ένα συνονθύλευμα θραυσμάτων το οποίο εξελίσσεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα. «Ο χώρος της πόλης κατακερματίζεται […] σε μικρά ιδιωτικά κελιά, άπειρους περιχαρακωμένους μικρόκοσμους που ο ένας είναι αποκομμένος από τον άλλο. […] Μιας πόλης που κάθε μέρα χάνει τη συνοχή της, αποτελώντας ένα συνονθύλευμα θραυσμάτων από αυτό που ήταν στο παρελθόν, εκφράζοντας με τον πιο

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.22

2y. Advertisement

αποκαλυπτικό τρόπο την διάλυση του κοινωνικού ιστού. Κλεισμένοι ερμητικά στους ιδιωτικούς μας χώρους, απαξιώνουμε συνεχώς τη δημόσια λειτουργία της πόλης, ως χώρους συμμετοχής, συλλογικών δραστηριοτήτων και αλληλεγγύης, διαβρώνοντας επικίνδυνα τη δομή της ίδιας της κοινωνίας.»21 Παπαϊωάννου Τάσης

Το κοινωνικό σύνολο, στην ατομική του διάσταση, καλείται να επιβιώσει σε ένα περιβάλλον χαρακτηριζόμενο από τις ανάγκες του. Ανάγκες που, ως επί το πλείστον, προσδιορίζονται από τα προβαλλόμενα μηνύματα και πρότυπα της διαφήμισης που κατακλύζει τον καθημερινό βίο, δημιουργώντας πλασματικές ανάγκες, παρουσιαζόμενες ως μέσο για την κατάκτηση της ευτυχίας. Οι διαφημίσεις προβάλλονται στον δημόσιο και ιδιωτικό χώρο, από τους τόπους ψυχαγωγίας, κοινωνικοποίησης, περιπάτου, τα μέσα μαζικής μεταφοράς -χώροι, σε γενικές γραμμές, μαζικής και δημόσιας χρήσης- μέχρι και τον ιδιωτικό χώρο της κατοικίας. Η καθημερινότητά του βασίζεται στην αγωνιώδη προσπάθεια κάλυψης των πλασματικών αυτών αναγκών, την αναζήτηση της δικής του ευτυχίας και των αντικειμένων εκείνων που θα του προσφέρουν την μεγαλύτερη ικανοποίηση. Σε μεγάλο βαθμό οι ανάγκες του αντλούνται από τα διαφημιστικά σποτ τα οποία κατακλύζουν τον καθημερινό βίο και αφορούν προϊόντα προς κατανάλωση, προβάλλοντας πρότυπα βίου, τα οποία αναδεικνύουν την καταναλωτική δραστηριότητα ως μέσο κατάκτησης της ευτυχίας. Από την άλλη πλευρά, η εκάστοτε μονάδα του κοινωνικού συνόλου καλείται να κινηθεί και να δραστηριοποιηθεί σε έναν δημόσιο χώρο απαρτιζόμενο από αγνώστους-ξένους προς αυτή, οι οποίοι καλούνται ως ετερότητες, προκαλώντας φόβο.22 Στο πλαίσιο της μητρόπολης η δραστηριοποίηση του κοινωνικού συνόλου, στην ατομική του διάσταση, βρίσκεται σε αμηχανία, καθώς δεν γνωρίζει τι θα συναντήσει και θα αντιμετωπίσει όσο βρίσκεται εκτεθειμένο στο δημόσιο χώρο. Καλείται σε συνεχόμενη εγρήγορση για να μπορέσει να αντιμετωπίσει οποιοδήποτε απρόσμενο συμβάν. Η συμμετοχή του στην ροή του πλήθους φαντάζει ως ασπίδα, η οποία αντικρούει οποιαδήποτε απειλή εισβάλει το πεδίο κίνησης του. Ο Σταύρος

21 22

Παπαϊωάννου Τάσης, [2008] Η αρχιτεκτονική και η πόλη, Καστανιώτης, Αθήνα, σελ.129 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.21

2z.

Brand, το σύμβολο της εποχής

Σταυρίδης συγκεκριμένα αναφέρει: «Κάθε στιγμή πρέπει να μπορεί να αντιδράσει γρήγορα και αποτελεσματικά για να προφυλαχθεί ή για να πετύχει αυτό που επιδιώκει. Οι πιο πολλοί γύρο του είναι άγνωστοι και γι’ αυτό οι διαθέσεις τους φαντάζουν απειλητικές.[…] Εκτεθειμένος ο καθένας στην εισβολή απειλών και επιταγών από παντού, νιώθει μια προσωρινή ασφάλεια μετέχοντας στη ροή του πλήθους, σαν μια κοινή μοίρα να απαλύνει τις συμφορές. Ταυτόχρονα όμως, ξένος μεταξύ ξένων, νιώθει μόνος χωρίς προοπτική υποστήριξης και επικοινωνίας, θωρακισμένος στην προσωπική του πανοπλία, που αντηχεί καθώς ακουμπά στις πανοπλίες των άλλων»23 Σταύρος Σταυρίδης

Γίνεται σαφής λοιπόν ο τρόπος με τον οποίο το άτομο βιώνει τον δημόσιο χώρο του 21ου αιώνα και πως αυτό εμπίπτει στην σχέση που αναπτύσσει με την διαφορετικότητα-ετερότητα. Έναν εξυγιαντικός μηχανισμός των ετεροτήτων, σύμφωνα με τον Σταυρίδη, είναι η διαφήμιση. Πολλές φορές, ετερότητες έχουν παρουσιαστεί με τέτοιο τόπο, έτσι ώστε να οικειοποιηθούν από το κοινωνικό σύνολο. Παρατίθεται το επόμενο απόσπασμα: «[…] είναι εντυπωσιακό πως την ενδυματολογική διαφοροποίηση κάποιων μειονοτήτων (θρησκευτικών ή εθνικών), η διαφήμιση μπορεί να τη μετατρέψει σε μόδα «έθνικ», σε «τσιγγάνικο λουκ» κ.λπ.»24 Σταύρος Σταυρίδης

Το άτομο επειδή βρίσκεται μεταξύ αγνώστων υιοθετεί κοινωνικές ταυτότητες οι οποίες γίνονται κοινά αποδεκτές, προκειμένου να μην αποτελεί διακριτό-διαφορικό-ξένο-έτερο στοιχείο του κοινωνικού συνόλου. Η κοινωνική ταυτότητα αναδύεται μέσα από τα πρότυπα προβολής των διαφημιστικών μηνυμάτων, στα πλαίσια της προώθησης της καταναλωτικής δραστηριότητας. Λόγω της προβολής και την σύνδεσης με την κατάκτηση της ευτυχίας μέσω της κατανάλωσης, τα πρότυπα αυτά καλούνται κοινά αποδεκτά. Στο πλαίσιο της μητρόπολης και του μητροπολιτικού σοκ, το οποίο προκαλείται λόγω της γρήγορης εναλλαγής εσωτερικών και εξωτερικών ερεθισμάτων, όπως υποστηρίζει ο Simmel, σε συνδυασμό με το άγνωστο το

23 24

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.19 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.21

οποίο κατακλύζει το δημόσιο χώρο, το άτομο επιλέγει «[…] έναν τύπο συμπεριφοράς που αναζητά καταφύγει σε μια συλλογική ταυτότητα ώστε να αντιμετωπίσει το σοκ του ετέρου. Στη γενική της μορφή μια τέτοια συμπεριφορά μπορεί να ονομαστεί μιμητική.»25 Σταύρος Σταυρίδης

Στο πλαίσιο όπου οι περισσότερες ταυτότητες αντλούν το κύρος τους μέσω της προβολής των διαφημιστικών μηνυμάτων, και όπου τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και η διαφήμιση «[…] οπτικοποιούν τα μηνύματα τους, […] τα πρότυπα είναι εικονογραφημένα και εικονογραφικά».26 Υπό αυτήν την έννοια, οι κοινωνικές ταυτότητες-πρότυπα βιώνονται σε έναν χώρο «που δεν υφίσταται παρά ως κατοικημένη εικόνα»27, προσαρμόζονται στην εικόνα ενός πρότυπου το οποίο περιβάλλεται με «κοινωνική αξία»28. Σύμφωνα με τον Alain Badiou29 η μίμηση είναι μια αναζήτηση ταυτότητας, μιας ταυτότητας όμως που είναι απόλυτα κενή, καθώς πρόκειται για μια μίμηση που ψάχνει να οικοδομήσει μια ταυτότητα που τελικά χάνεται. Η καταναλωτική μίμηση κάποια στιγμή αποκαλύπτεται ως κενή και το γεγονός ότι είναι εντελώς πλαστή εξηγεί ότι θα καταβαραθρωθεί στην κενότητά της και μέσα σε αυτήν θα εξαφανιστεί. Ο Badiou συνδέει αυτή την συλλογιστική με το σημερινό πολιτικό πλαίσιο στο οποίο δομείται και εξελίσσεται η κοινωνία και δεν είναι άλλο από το καπιταλιστικό σύστημα. Η μιμητική ταυτότητα, ή αλλιώς η «μιμητική προσχώρηση στις εικόνες»30 από το εκάστοτε άτομο, δημιουργεί τις προϋποθέσεις έτσι ώστε αυτό να κατοικεί εικόνες, οι οποίες προβάλλονται από κοινωνικά πρότυπα αλλά και από τους μιμητές τους, καθώς η εκάστοτε μονάδα του κοινωνικού συνόλου, πριν από όλα, αποτελεί θέαμα. «Ο ξένος στο δόμο, στο μετρό ή στο 25 26 27 28 29

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.26 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.26 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.132 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.26 Badiou Alain, [2008] Τι σημαίνει να ζεί κανείς κρίση του καπιταλισμού (The meaning of life - a discussion), ντοκιμαντέρ του Κρανιδιώτη Γιώργου στο κανάλι ΒΟΥΛΗ, μια συζήτηση με τον φιλόσοφο Alain Badiou, τον ποιητή Γιώργο Βέλτσο, τον ψυχαναλυτή-εκδότη του περιοδικού «αληthεια» Δημήτρη Βεργέτη και τον συγγραφέα Σάββα Μιχαήλ, Πηγή: www.youtube.com 30 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.133

λεωφορείο είναι πριν απ’ όλα θέαμα.»31, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Σταύρος Σταυρίδης. Ένας άλλος τρόπος συμπεριφοράς στο πλαίσιο του μητροπολιτικού σοκ είναι η θεατρική συμπεριφορά, η οποία αφορά ρόλους, όχι με την έννοια ότι η «ασφάλεια μιας ταυτότητας»32 αναδεικνύεται μέσα από την ταύτιση μιας εικόνας με κοινωνικό κύρος, αλλά με την έννοια της όμοιας συμπεριφοράς και έκφρασης, οι οποίες είτε αφορούν γλωσσικές, είτε σωματικές εκφράσεις. Οι δύο τρόποι συμπεριφοράς συνοψίζονται στην εξής φράση: «Στην πρώτη περίπτωση [μιμητική συμπεριφορά] μιλάμε για είδωλα, στην δεύτερη [θεατρική] ίσως θα έπρεπε να μιλήσουμε για μάσκες. […] Η μάσκα όπως και ο ρόλος που συνοψίζει, μπορεί να καλύψει το πρόσωπο του ηθοποιού, δεν καταφέρνει όμως, ούτε επιζητά, να γίνει ένα με τη μορφή του.»33 Σταύρος Σταυρίδης

Στο πλαίσιο όπου ο ξένος αποτελεί πριν από όλα θέαμα, εγείρεται φυσικά η διαπίστωση ότι το άτομο λειτουργεί ως παρατηρητής της εκάστοτε μονάδας του κοινωνικού συνόλου που το περιβάλλει και ταυτόχρονα ως παρατηρούμενος από αυτή. Μέσω της κίνησής του μέσα στο δημόσιο χώρο προβάλλει την κοινωνική του ταυτότητα και, μέσω αυτής, αναγνωρίζεται, γίνεται αποδεκτό από τους όμοιούς του, ή δέχεται αποκλεισμό από υποσύνολα του κοινωνικού συνόλου. Συχνά, επιλέγει να παρευρίσκεται σε χώρους με προσδιορισμένη και σαφή ταυτότητα, προκειμένου να προβάλλεται, μέσω της ταυτότητας του τόπου, και η δική του. Ο Σταυρίδης χαρακτηριστικά αναφέρεται στη: «δύναμη της εικόνας μια και δεν είναι η μιμητική αναφορά σ’ αυτήν που συνέχει την ομάδα αλλά και η αίσθηση πως η εικόνα η ίδια, αποκτώντας υλικό έρεισμα, αναλαμβάνει να κάνει απτή και όχι αφηρημένη την ταυτότητα των μελών της ομάδας. […] Δεν είναι τυχαίο που η ομαδοποιητική μίμηση συνδυάζεται με μια έντονη αίσθηση αναφοράς της ομάδας σε ένα χώρο, ένα στέκι, έναν τόπο.»34 Σταύρος Σταυρίδης

31 32 33 34

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.21 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.28 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.28 Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.111-112

Συμπερασματικά, ο δημόσιος χώρος στον 21ο αιώνα είναι ένας χώρος συμβίωσης, ένας χώρος συνάντησης πολλών ετεροτήτων, οι οποίες αυτοπροβάλλονται και παρατηρούνται. Είναι ένας τόπος, μια σκηνή, στην οποία παρουσιάζονται και αναγνωρίζονται ετερότητες. Είναι μια σκηνή όπου παίζονται ρόλοι. Κι έτσι παράγεται μια μορφή κοινωνικοποίησης. Το κοινωνικό συνόλο, στην ατομική του έκφανση, ακόμα και όταν δεν έχει γλωσσική επικοινωνία, έχει σωματική και αλληλοεπηρεάζεται από αυτά που το περιβάλλουν. Συνδετικό κρίκο αποτελεί το είδος συμπεριφοράς που λαμβάνει χώρα στο δημόσιο χώρο, «[…] μια συμπεριφορά προσηλωμένη στη μαγική επιρροή των σύγχρονων εικόνων, καθιστά την εμπειρία του χώρου καθοριστική στην ανέγερση κοινωνικών ταυτοτήτων.»35 Η εμπειρία του χώρου, παράλληλα, όμως συνδέεται και με τον τρόπο με τον οποίο η εκάστοτε μονάδα του κοινωνικού συνόλου αντιλαμβάνεται (ή με αυτόν τον τρόπο έχει μάθει να αντιλαμβάνεται) το δημόσιο χώρο. Η πρακτική της κατανάλωσης υποκατέστησε την υιοθέτηση μιας πολιτικής γνώμης και της προβολής της προσωπικής ταυτότητας. Στο παρελθόν, μέσω της πολιτικής ταυτότητας κυρίως προσδιορίζονταν τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε προσωπικότητας, ενώ σήμερα αυτό επιτυγχάνεται μέσω της καταναλωτικής δραστηριότητας. Τότε ο δημόσιος χώρος αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού και πολιτικού βίου, αυτό είναι μια πραγματικότητα η οποία μεταλλάχθηκε. Ο δημόσιος χώρος αποτελεί πλέον αναπόσπαστο και ίσως τον μοναδικό πραγματικό τόπο, αν εξαιρεθούν οι διαδικτυακοί δημόσιοι τόποι (εικονικοί), της εμπορικής δραστηριότητας με ό,τι αυτή συνεπάγεται. Καθίσταται αναγκαία σε αυτό το σημείο η προσέγγιση της έννοιας της οικειοποίησης του δημόσιου χώρου, καθώς πέρα από την έμπρακτη επιλογή του τρόπου δράσης και αντίληψής του, αναδύονται και άλλοι τρόποι οι οποίοι δεν δέχονται διακριτή αναγνώριση, αλλά αναδύουν μια αίσθηση για τον τρόπο με τον οποίο βιώνεται ο δημόσιος χώρος. Στο σημείο αυτό γίνεται αναφορά στην στάση του σώματος. Οι διαφορετικές στάσεις σώματος δημιουργούν ένα διάλογο ανάμεσα στους παρευρισκόμενους στο σκηνικό του αστικού δημόσιου χώρου, δηλώνοντας πώς αισθάνονται μέσα σε αυτό το σύστημα ισορροπίας κοινωνικών 35

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.95

ετεροτήτων. Οικεία ή μη. Σε αυτό το σημείο παρουσιάζεται η έννοια της οικειοποίησης του δημόσιου χώρου.

81 2aa. Προβολή λογότυπου μέσω του ατόμου

82 2ab.

Ώρα αιχμής

2.2.2_Η έννοια της οικειοποίησης του δημόσιου χώρου Αρχικά επιχειρείται ο ορισμός της έννοιας της οικειοποίησης μέσα από την εύρεση της ετυμολογίας του όρου. Οικειοποιούμαι: οικείων + ποιούμαι. Το «οικείων» αφορά κάτι γνώριμο και όχι άγνωστο, ο όρος ποιούμαι αφορά την πράξη, την ενέργεια και την δημιουργία. Επομένως ο όρος οικειοποιούμαι αφορά την ενέργεια κατ τη οποία «κάνω κάτι δικό μου». Στην συνέχεια παρατίθενται οι ακριβείς ορισμοί οι οποίοι αντλούνται από το Νεοελληνικό Λεξικό του Γεώργιου Μπαμπινιώτη: οικείος, -α, -ο: 1α. αυτός που είναι γνώριμος και φιλικός, 1β. γνώριμος και συνηθισμένος, 2α. αυτός που σχετίζεται με εμάς τους ίδιους, με υποθέσεις που μας αφορούν, ετυμολογικά, από το αρχαίο οικείος < οίκος, αναφερόταν εξαρχής σε πρόσωπα και πράγματα που ανήκουν στο ίδιο τον οίκο, σημαίνει, «αρμόζω, ταιριάζω». οικειοποιούμαι: κάνω δικό μου (κάτι που ανήκει σε άλλον) –οικειοποίηση, η Αναδύεται έτσι η σύνδεση της έννοιας με την ενέργεια «το κάνω δικό μου». Εύλογα γεννάται το ερώτημα το οποίο αφορά την εξής συλλογιστική. Για να υπάρξει η επιθυμία «να κάνω κάτι δικό μου», και όχι με την έννοια της ιδιοκτησίας αλλά με την έννοια ότι αποτελεί μέρος της καθημερινότητας και του βίου «μου», πρέπει να μην είναι «δικό μου». Πώς είναι λοιπόν δυνατόν να μιλάμε για οικειοποίηση του δημόσιου χώρου, όταν εξορισμού η έννοια του δημόσιου χώρου αφορά το σύνολο της κοινωνίας -ακόμα και με την έννοια της ιδιοκτησίαςκαθώς δημιουργείται, συντηρείται και πρώτα από όλα υπάρχει από αυτό; Χωρίς την φυσική παρουσία της κοινωνίας δεν υφίσταται δημόσιος χώρος. Υπάρχει μια διαλεκτική σύνδεση δημόσιου χώρου και ατόμου, τα οποία ανατροφοδοτούν το ένα το άλλο. Πώς γίνεται λοιπόν να αμφισβητείται η σύνδεση του δημόσιου χώρου με το κοινωνικό σύνολο, και στην συλλογική αλλά και στην ατομική έκφανση του; Πώς είναι δυνατόν να μιλάμε για ανάγκη οικειοποίησης του δημόσιου χώρου, όταν μάλιστα ιστορικά ο δημόσιος χώρος αφορά κατεξοχήν τον κοινωνικό βίο και την δημόσια σφαίρα; Μήπως η σύνδεση με τον κοινωνικό βίο και την δημόσια σφαίρα είναι τα στοιχεία τα οποία ανατροφοδοτούν αυτή τη διαλεκτική σχέση; Μήπως η απουσία αυτών δημιουργούν τις προϋποθέσεις για να μιλάμε για ανάγκες οικειοποίησης; 83

2ac. Οι «κανόνες» των άλλων - Ο χώρος των άλλων

Μάλλον ναι… Στόχος λοιπόν, της ενότητας αυτής, αποτελεί η αναζήτηση, ενεργειών οι οποίες αναδεικνύουν την πρόθεση οικειοποίησης του δημόσιου χώρου του 21ου αιώνα στην πόλη. Και η αναζήτηση εκείνων των συνθηκών κατά τις οποίες πραγματοποιείται η οικειοποίηση. Η συλλογιστική πορεία που ακολουθεί αποτελεί προϊόν προσωπικής παρατήρησης αλλά και σκέψης. Στην αναζήτηση του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται το άτομο το δημόσιο χώρο σήμερα, αναδεικνύονται τρεις περιπτώσεις, οι οποίες συνδέονται με την κουλτούρα της εκάστοτε κοινωνίας και με τον τρόπο κατά τον οποίο λειτουργεί το κράτος, αλλά και την επίδραση που έχει αυτό στην ατομική-υποκειμενική αντίληψη του δημόσιου χώρου. Ένας τρόπος με τον οποίο το άτομο εν δυνάμει αντιλαμβάνεται το δημόσιο χώρο, είναι αυτός, 84

στον οποίο το άτομο τον αντιλαμβάνεται ως τόπο που ανήκει στους «άλλους» και όχι σε αυτόν, και λόγω αυτού του γεγονότος δεν μπορεί να παρέμβει, βγάζοντας τον εαυτό του από το σύνολο της κοινωνίας, κάτι που συμβαίνει κυρίως σε πόλεις της Ευρώπης. Επικρατεί η άποψη ότι στο δημόσιο χώρο πραγματοποιούνται δραστηριότητες με την προϋπόθεση αυτές να μην ενοχλούν το εκάστοτε άτομο το οποίο βρίσκεται στον ίδιο δημόσιο τόπο, όχι όμως με την έννοια της υπακοής στο νομικό πλαίσιο, το οποίο εφαρμόζεται για το σύνολο της κοινωνίας, αλλά με την έννοια των εν δυνάμει κανόνων που μπορεί να θέσει στο δημόσιο χώρο το εκάστοτε άτομο το οποίο δραστηριοποιείται εκεί. Δίνεται αυτή η δυνατότητα στους «άλλους», όχι έμπρακτα αλλά θεωρητικά, σύμφωνα με την πεποίθηση και την εντύπωση που έχει δημιουργηθεί στο εκάστοτε άτομο. Γεγονός το οποίο συνδέεται με το ότι το άτομο 85

δίνει προσοχή στους εν δυνάμει «κανόνες» -οι οποίοι μάλλον δεν υφίστανται πραγματικάχωρίς να θεωρεί ότι έχει τη δυνατότητα, ή ακόμα και το δικαίωμα να θέσει τους δικούς του «κανόνες». Δεν θεωρεί ότι ο δημόσιος χώρος είναι ένας τόπος στον οποίο μπορεί να παρέμβει, «σεβόμενος» τις επιθυμίες και τους κανόνες του «άλλου». Με αυτόν τον τρόπο αντιλαμβάνεται το δημόσιο χώρο παθητικά. Ένα χαρακτηριστικό κι απλό παράδειγμα, που περιγράφει αυτή τη σύνθετη αντίληψη του δημόσιου χώρου από το άτομο, είναι ο τρόπος με τον οποίο γεμίζουν οι θέσεις στον αστικό εξοπλισμό στάσης (παγκάκια). Όταν υπάρχουν δύο παγκάκια στον χώρο, πρώτα θα βρεθεί ένα άτομο σε κάθε παγκάκι και ύστερα θα βρεθούν δύο άτομα -ή και παραπάνω- στο ίδιο παγκάκι. Όλο αυτό οδηγεί σε ένα φαύλο κύκλο καθώς είναι αδύνατον να αντιληφτεί και να καταλάβει τους ενδεχόμενους «κανόνες» που θέτει το εκάστοτε άτομο, με αποτέλεσμα η δραστηριοποίηση του ατόμου να αδρανοποιείται και να περιορίζεται σε κοινά αποδεκτές ενέργειες. Επιπλέον, το άτομο είναι πιθανόν να αντιλαμβάνεται το δημόσιο αστικό χώρο αποκλειστικά δικό του. Όχι όμως με την έννοια της συμμετοχής του στην διαμόρφωση και στην προστασία του, αλλά στο πλαίσιο στο οποίο μπορεί να πράξει οποιαδήποτε ενέργεια ανάλογα με την διάθεσή του και τις επιθυμίες του. Οι ενέργειες αυτές έχουν τόσο μεγάλο βαθμό ελευθερίας, όπου συχνά η ελευθερία του ενός αρχίζει να καταπατά την ελευθερία του άλλου. Αυτός ο τρόπος αντίληψης τους δημόσιου χώρου δεν συνδέεται με την συντήρηση, προστασία και διαμόρφωσή του αλλά ίσως με την καταστροφή του, όχι επιτηδευμένα, άλλα ίσως λόγω έλλειψης ευθύνης. Μάλλον νιώθει πως ο δημόσιο χώρο του «ανήκει» όχι όμως σε τέτοιο σημείο έτσι ώστε να τον προστατέψει. Ίσως η μετατροπή του «δημοκρατικού πολιτεύματος» σε αντιπροσωπευτική δημοκρατία, η οποία συνεπάγεται την ελλιπή συμμετοχή και ρόλο του κοινωνικού συνόλου στις πολιτικές αποφάσεις και τη σύγχρονη παρακμή και δυσπιστία στους πολιτικούς θεσμούς σε παγκόσμιο επίπεδο, η μόνη σύνδεση του κοινωνικού συνόλου με το κράτος φαίνεται να είναι η φορολογία. Από την άλλη πλευρά, ο δημόσιος χώρος, κατά κύριο λόγο, παράγεται από απόμακρους κρατικούς μηχανισμούς, υπερβαίνοντας την έκφραση γνώμης (γνωμοδότηση) ή συμμετοχή του κοινωνικού συνόλου. Στο πλαίσιο αυτό αναδύεται η αποξένωση του 86

κοινωνικού συνόλου από το δημόσιο χώρο, η οποία ίσως αποδίδεται στο γεγονός ότι αυτό, όχι μόνο απομακρύνεται (μέσω των πολιτικών θεσμών), αλλά και αποποιείται μόνο του τον ρόλο της διαχείρισης των συλλογικών προβλημάτων και κατ’ επέκταση της επέμβασης στο χώρο. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν θεωρεί ότι ο δημόσιος χώρος δεν αποτελεί προσωπική του υπόθεση, αλλά του ιδιοκτήτη του, και αυτός δεν είναι άλλος από το κράτος. Στο Αθηναϊκό τοπίο, ίσως να αναδεικνύεται η συνύπαρξη-συνδυασμός των δύο τελευταίων τρόπων αντίληψης του δημόσιου χώρου. Όπως και να έχει καθίσταται βάσιμος ο ισχυρισμός ότι ο πολίτης αδυνατεί να οικειοποιηθεί τον αστικό δημόσιο χώρο της πόλης του. Στο πλαίσιο αυτό παρατηρείται είτε η αδυναμία οικειοποίησης του δημόσιου χώρου, είτε η παρερμηνεία της έννοιας αυτής, όμως σε αυτό το δίπολο, το οποίο συγκροτείται σε συνδυασμό με τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας, υπάρχουν δράσεις που παρουσιάζουν μια εικόνα στην οποία αναδύεται η ανάγκη του ατόμου να δράσει συλλογικά ή ατομικά προκειμένου να διεκδικήσει, κατακτήσει το δημόσιο χώρο και, πολλές φορές, μέσα από την πράξη αυτή να πράξει πολιτικό λόγο. Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν πληθώρα παραδειγμάτων, τα οποία, δεν αφορούν κάθε αυτό την οικειοποίηση, αλλά την άρθρωση πολιτικού λόγου και πολιτικής διαφωνίας, η οποία όμως συνοδεύεται και με την οικειοποίηση του δημόσιου χώρου. Ένα από τα πιο πρόσφατα και χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το «Κίνημα των αγανακτισμένων» στην πλατεία Συντάγματος. Παρόμοιες πράξεις, σε μικρότερο βαθμό, παρουσιάζονται σε διάφορα σημεία της πόλης, όχι απαραίτητα του κέντρου της άλλα και σε γειτονιές. Σκόπιμο είναι να εντοπιστούν τα στοιχεία τα οποία αναδεικνύουν την οικειοποιητική δράση του ατόμου στον αστικό ιστό των Αθηνών, καθώς «[…] Η κατάκτηση και οικειοποίηση του δημόσιου χώρου της πόλης αποτελεί το πρωταρχικό ζητούμενο για την εξασφάλιση ενός συνεκτικού τρόπου κατοίκησης μέσα στο διαρκώς μεταβαλλόμενο και ρευστό τοπίο της νέας αστικότητας.»36 Πρόδρομος Νικηφορίδης - Bernard Cuomo

Αρχικά, το κοινωνικό σύνολο, στην ατομική του έκφανση, προκειμένου να νιώσει οικεία μέσα

36 Νικηφορίδης Πρόδρομος, Cuomo Bernard, Οικειοποίηση / Η κατάκτηση του δημόσιου χώρου, επίσημο site: www. nikiforidis-cuomo.com 87

2ad. Μεταφορά «σπιτικών» δράσεων στον δημόσιο χώρο

στο χώρο που δρα, καθιστά αναγκαία την οικειοποίησή του. Με τον όρο οικειοποίηση, νοείται εκείνη η πρακτική που θα εφαρμόσει το άτομο, ή η ομάδα, προκειμένου να προσαρμόσει τον τόπο στις ανάγκες του. Να παρέμβει έμπρακτα σε αυτόν και να τον διαμορφώσει. Η διαμόρφωση, η παρέμβαση αυτή, όμως, πρέπει να κυμαίνεται σε πλαίσια έτσι ώστε να μην διαταράσσεται η ισορροπία της κοινωνίας, καθώς συγκροτούνται συγκεκριμένοι κανόνες -οι οποίοι έχουν οριστεί από την κοινωνία- με στόχο να οριοθετήσουν και να προσδιορίσουν το σύστημα ισορροπίας της «συμβίωσης» στο εσωτερικό του δημόσιου αστικού χώρου. Εδώ αναδεικνύεται ότι ο δημόσιος αστικός χώρος μάλλον δεν είναι ελεύθερος, έχει διαβαθμίσεις ελευθερίας, διότι έχει κανόνες και οι χρήστες οφείλουν να τους ακολουθούν. Λειτουργεί κάτω από συμβάσεις που έχουν γίνει στα πλαίσια της κοινωνίας, έτσι ώστε να έχει τις προϋποθέσεις να ισορροπεί, να διασφαλίζεται η ομαλή λειτουργία και συμβίωση στο εσωτερικό του. Είναι ένας χώρος συμβίωσης, ένας χώρος συνάντησης. Ένας χώρος που ίσως μπορεί να μεταφέρει οικιακές δραστηριότητες, σεβόμενος τους κοινωνικούς «κανόνες» που έχουν τεθεί. Έτσι είναι πολλά τα παραδείγματα τα οποία τεκμηριώνουν ότι το άτομο αντιλαμβάνεται το δημόσιο χώρο, ορισμένες φορές, ως μια ιδιωτική επικράτεια επέκτασης «σπιτικών» δραστηριοτήτων, όπως όταν κάποιος «παίρνει […] έναν υπνάκο το μεσημέρι σε μία σκιερή γωνιά»37. Ίσως αυτή η πράξη να δηλώνει μια μορφή οικειοποίησης στα πλαίσια του οικείου. Νιώθει άνετα ούτως ώστε να μεταφέρει οικιακές δραστηριότητες στη σφαίρα του δημόσιου. Η έννοια της οικειοποίησης δεν είναι απαραίτητα μια ενέργεια η οποία φέρει αρνητικό ή θετικό πρόσημο. Αποτελεί ένα μέσο, μια πρακτική προσέγγισης του δημόσιου χώρου και όχι μόνο, καθώς την ίδια πρακτική εφαρμόζει το άτομο ακόμα και στους χώρους κατοίκησης, προκειμένου να οικειοποιηθεί τον χώρο του. Στο πλαίσιο της οικειοποίησης παρουσιάζεται και η έννοια της συμμετοχής και των συλλογικών διαδικασιών και αποφάσεων οι οποίες αφορούν την χρήση και την αναδιαμόρφωση του δημόσιου χώρου με πρωτοβουλίες πολιτών. Ο τρόπος με τον οποίο, το κοινωνικό σύνολο στην ατομική του έκφανση, αντιλαμβάνεται 37

Σταυρίδης Σταύρος, [2002] ό.π. σελ.335

2ae. Φωτεινές επιγραφές στη Λεωφόρο Κηφισίας

το δημόσιο αστικό χώρο, συνδέεται με τον τρόπο που λειτουργεί η κοινωνία, η οποία θέτει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος την καταναλωτική δραστηριότητα. Ακόμα και οι οδικές αρτηρίες έχουν ανασχεδιαστεί και προσαρμοστεί στην πραγματικότητα της καταναλωτικής δραστηριότητας. Στους δρόμους ταχείας κυκλοφορίας ο αστικός ιστός σαν να υπερμεγενθύνεται. Στα δώματα των κτισμάτων τοποθετούνται φωτεινές επιγραφές που στοχεύουν στην προσέλκυση των διερχομένων, αν και τα τελευταία χρόνια οι πινακίδες αυτές έχουν καταργηθεί για λόγους ασφαλείας των διερχόμενων οδηγών. Στην θέση τους παρουσιάζονται εμπορικά κέντρα τα οποία είναι αντίστοιχα εκθαμβωτικά. Η δομή αυτή έχει ξεκάθαρες πολιτικές και ιδεολογικές αναφορές της κοινωνικής πραγματικότητας του σήμερα. Όπως χαρακτηριστικά, ο Τάσης Παπαϊωάννου, στου βιβλίο του «Η αρχιτεκτονική και η πόλη», αναφέρεται στους οδικούς άξονες υποστηρίζοντας ότι: «Είναι αγωγοί κυκλοφορίας όχι μόνο ανθρώπων και υλικών αγαθών, αλλά και ιδεών. 90

2af. Πανεπιστημίου

Περιέχουν πολλαπλά μηνύματα. Και αυτά τα μηνύματα δεν είναι μόνο εμπορικά ή διαφημιστικά, είναι ταυτόχρονα αισθητικά και εντέλει πολιτικά. Τα μέτωπα των δρόμων […] αποδίδουν, με άλλα λόγια, τα κυρίαρχα πρότυπα της εποχής.»38 Παπαϊωάννου Τάσης

Παπαϊωάννου Τάσης, [2008] ό.π. σελ.31

3a. Παρουσιάζονται με σαφήνεια τα όρια της πόλης, Μπλε: Θεμιστόκλειο τείχος, του 478 π.Χ. Μωβω: Διατείχισμα, συμπλήρωσε το Θεμιστόκλειο, το 310 π.Χ. σε σχέση με την ανάπτυξη του αστικού τοπίου των Αθηνών στο πέρασμα του χρόνου. Παρατηρείται ότι η περιοχή μελέτης είναι ένα προάστιο, για αυτό λόγω εξάλλου ονομάστηκε αρχικά «Προάστιο» και στη συνέχεια «Νεάπολη», από το Νέα πόλης.

3b. Αθήνα 1840, Δεξιά Εξάρχεια

3.1_Η Νεάπολις από τα μέσα του 19ου αιώνα ως τον 20ο Η ευρύτερη περιοχή Εξάρχεια – Μουσείο – Νεάπολη, ονομαζόταν «Προάστιο» και αργότερα «Νεάπολις». Συγκεκριμένα η περιοχή των Εξαρχείων, όπως επεκτείνεται σύμφωνα με την σημερινή χωροθέτησή της, μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, ονομαζόταν «Πιθαράδικα» λόγω των εργαστηρίων που λειτουργούσαν στην περιοχή για την κατασκευή πιθαριών. Αργότερα, ονομάστηκε Εξάρχεια από κάποιον έμπορο, ονόματι Έξαρχο, ο οποίος διατηρούσε στην οδό Θεμιστοκλέους μεγάλο, για τα δεδομένα της εποχής, κατάστημα γενικού εμπορίου.1 Στο εξής η περιοχή μελέτης Εξάρχεια – Μουσείο – Νεάπολη θα αναφέρεται είτε ως Προάστιον είτε ως Νεάπολις ανάλογα με την χρονική περίοδο. Από τους αρχαίους χρόνους έως την εποχή της απελευθέρωσης της Ελλάδας από την Τουρκοκρατία, η περιοχή του «Προαστίου», χωροθετείται μακριά από την ανάπτυξη της πόλης και έξω από τα τείχη της (εικόνα 3a). Η ανάπτυξη των Αθηνών δεν είχε επεκταθεί, μέχρι και τους νεότερους χρόνους, σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε η εξάπλωση της πόλης να φτάσει ως το «Προάστιον». Παρόλα αυτά υπάρχουν ενδείξεις πιθανής ύπαρξης αρχαίων, καθώς στην περιοχή του Αγίου Σιδερέα, στον Λυκαβηττό, έχουν βρεθεί τάφοι ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών χρόνων.2

1 2

el.wikipedia.org, λήμμα: Εξάρχεια Καιροφύλας Γιάννης, [2002] Η ωραία Νεάπολις και τα παρεξηγημένα Εξάρχεια, Φιλιππότη, Αθήνα, σελ.55

3c. Αθήνα 1852

Η Αθήνα μετά την απελευθέρωση είναι ένα φθαρμένο τοπίο, γεμάτο ερείπια. Το οδικό δίκτυο, πλατείες και εκκλησίες δεν αποτελούν διακριτά σημεία του τόπου των Αθηνών, καθώς όλα είναι κατεστραμμένα, όπως περιγράφει ο Γάλλος ιστορικός και περιηγητής Μισώ.3 Τον Αύγουστο του 1832, ο Λουδοβίκος Ρος αναφέρει όταν επισκέφτηκε την Αθήνα: «Αυτό δεν είναι η λαμπρή ιοστεφής Αθήνα! Είναι ένας φοβερός σωρός από ερείπια, μια άμορφη, μονότονη, γκριζοπράσινη μάζα από στάχτη και σκόνη. Μια ντουζίνα φοινικόδεντρα και κυπαρίσσια υψώνονται έχοντας αντισταθεί στην καθολική ερήμωση»4 Λουδοβίκος Ρος

Την οργάνωση και σχεδίαση της πόλης την αναλαμβάνουν οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Schaubert, μαθητές του Γερμανού νεοκλασικού αρχιτέκτονα Karl Friedrich Schinkel. Μετά από αίτημα του Κλεάνθη στη προσωρινή Κυβέρνηση, δίνεται εντολή στους δύο αρχιτέκτονες, τον Μάιο του 1832, να αναλάβουν επίσημα την μελέτη του σχεδίου της νέας πόλης των Αθηνών, χωρίς να αναφέρεται ως πρωτεύουσα του νέου κράτους, καθώς δεν έχει ορισθεί ακόμα.5 Μέσα στο γενικότερο πλαίσιο οργάνωσης και σχεδίασης την νέας πρωτεύουσας η περιοχή των Εξαρχείων δεν υφίσταται ούτε ως ονομασία, ούτε ως συνοικία. Τα πρώτα χρόνια πάνω από την Βουλεβαρίου (σημερινή Ακαδημίας) προς το λόφο του Λυκαβηττού και του Αγχεσμού (σημερινού Στρέφη) και δυτικά προς τον Κυκλοβόρο χείμαρρο (η περιοχή όπου κατασκευάστηκε το Αρχαιολογικό Μουσείο), δεν υπήρχε καθόλου οικοδόμηση. Η περιοχή αποτελούταν από εκτάσεις γης με ελαιόδεντρα και αμπέλια.6 Επομένως, πρόκειται για μια περιοχή η οποία είναι εκτός σχεδίου πόλης, αλλά παρόλα αυτά οικοδομείται από τεχνίτες που εργάζονται στα μεγάλα έργα για την δημιουργία της νέας

3 Μπίρης Κώστας, [1966] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ο αιώνα, Ίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών, Αθήνα, σελ.9 4 Ρος Λουδοβίκος, [1976] Αναμνήσεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα (1832-1833), Αφοί Τολίδη, Αθήνα, σελ.281 5 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.21-23 6 Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.21 97

3d. Η περιοχή των Εξαρχείων μετά το 1850, 3e. Λόφος Στρέφη 1916

πρωτεύουσας.7 Εργάτες οι οποίοι έρχονται από επαρχιακές πόλεις και νησιά της Ελλάδας.8 Ο τόπος ήταν επόμενο να συνδεθεί με τους κατοίκους του. Η σύνδεση αυτή παρουσιάζεται από την φράση του Κώστα Μπίρη, ο οποίος αναφέρει: «[…] ο οικισμός υπήρξεν η κοίτις των περισσοτέρων από τους ονομαστούς τεχνίτας και καλλιτέχνας του 19ου αιώνος και των αρχών του 20ου.»9 Κώστας Μπίρης

Οι κάτοικοι του οικισμού δίνουν οι ίδιοι τα ονόματα των δρόμων, τα οποία διατηρούνται μέχρι και σήμερα.10 Το 1840, η δόμηση στην περιοχή κηρύσσεται παράνομη -παρόλο που έχουν οικοδομηθεί ήδη οι πρώτες κατοικίες των τεχνιτών- καθώς στην περιοχή παρατηρείται έντονη παραβατική συμπεριφορά.11 Το Προάστιο στα μέσα του 19ου αιώνα, όπως αναφέρει ο Κώστας Μπίρης, αποτελούσε: «Ένα πραγματικό χωριουδάκι, με τα μαγαζάκια του, με δρομάκια εις αυτοφυές δίκτυον, με εξήντα περίπου μικρόσπιτα περιβαλλόμενα από αυλήν και κάποιο αμπελάκι.

7 8

βλ. Παράπρτημα 2 «[…] οι τεχνίτες και εργάτες που είχαν φθάσει στην Αθήνα από τις Σποράδες, τις Κυκλάδες και άλλα σημεία της χώρας […] καθώς δεν μπορούσαν να αγόρασαν οικόπεδο εντός σχεδίου, άρχισαν να κτίζουν αυθαίρετα σπίτια εκτός σχεδίου. Έτσι στο βορειότερο τμήμα της οδού Ακαδημίας δημιουργήθηκε ένας ολόκληρος συνοικισμός, με γραφικά σπιτάκια και περιβόλια και με δική τους ρυμοτομία, που ονομάστηκε τότε «Προάστιο» […]» Πηγή: Χαραλαμπίδου Βάσω, [1994] Τα πρώτα αυθαίρετα στα Εξάρχεια, άρθρο στο ΤΟ ΒΗΜΑ, 18 Σεπτεμβρίου 1994 9 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.80 10 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.80, βλ. παράρτημα 2 11 βλ.Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.32-34, βλ. παράρτημα 2

3f. Αθήνα, Νοτιοδυτιά του Λυκαβητού, 1874

Οι Αθηναίοι της εποχής το ονόμασαν δικαίως «Προάστιο», όνομα το οποίον επί πολλάς δεκαετίας κατόπιν διετηρήθη εις την κεντρικήν οδό ήτις αργότερα το διέσχισε, μετονομασθείσαν επί των ημερών μας εις οδόν Εμμ. Μπενάκη»12 Κώστας Μπίρης

Η δομή της περιοχής ακολουθεί τη μορφή των προαστίων, κατοικίες νεοκλασικού τύπου με κήπους στον ακάλυπτο χώρο του εκάστοτε οικοπέδου. Χαρακτηριστικό της αποτελούν οι στενοί δρόμοι, οι οποίοι έχουν έντονη κλίση, και τα σκαλιά, κοντά στο λόφο του Αγχεσμού και του Λυκαβηττού. Δρόμοι και σκαλιά οριοθετούν τα ανοργάνωτα οικοδομικά τετράγωνα.13 Σημαντική έλλειψη στην περιοχή είναι η απουσία κοινόχρηστων χώρων και χώρων πρασίνου.14 Παρόλα αυτά, όμως, λόγω της χαμηλής δόμησης και των αυλών, οι συνθήκες καθίστανται ικανοποιητικές. Το 1850 στην περιοχή δημιουργείται μια πρόχειρη αγορά από 20 παραπήγματα, πρόχειρες προσωρινές εγκαταστάσεις, με σκοπό να καλυφθούν οι καταναλωτικές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής, που όλο αυξανόταν καθώς η οικοδόμηση ήταν έντονη.15 Στο πλαίσιο αυτό αποτελεί μια περιοχή με χαρακτηριστικά συνοικίας.

12 13 14 15

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.80 βλ.Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] Πολεοδομικά Τετράδια, Νεφέλη, Αθήνα, σελ.14 βλ.Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.15 βλ.Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.21-22

3g. Ρυμοτομική εξέλιξη στην πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα. Αριστερά: Αθήνα 1908 Δεξιά: Αθήνα 1911

3i. Ρυμοτομική εξέλιξη στην πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα. Αριστερά: Αθήνα 1908 Δεξιά: Αθήνα 1911

3h. Κόκκινο: Νέα ρυμοτομική επέκταση της πόλης με το σχέδιο 1864-65 Μπλε: η περιοχή η οποία εντάσσεται στο σχέδιο πόλης.

Η διαδικασία για την επέκταση του ρυμοτομικού σχεδίου της πόλης πραγματοποιείται την περίοδο 1864-1865. Στις 6 Φεβρουαρίου του 1864 εγκρίνεται από την Επιτροπή η επέκταση του ρυμοτομικού σχεδίου στο βορειοδυτικό τμήμα -μέχρι την οδό Στουρνάρη- το ρέμα Κυκλοβόρου και την οδό Σαλαμίνος. Ενώ στις 6 Απριλίου του 1865 εγκρίνεται η επέκταση του ρυμοτομικού σχεδίου, το οποίο περιλάμβανε την περιοχή όπου βρίσκεται το Πολιτικό Νοσοκομείο -στην Βουλεβαρίου (σημερινή Ακαδημίας 50)- την οδό Ακαδημίας -μέχρι τους οδικούς άξονες Στουρνάρη, Αραχώβης, Ζωοδόχου Πηγής, Διδότου, Σίνα, Σκουφά, Πινδάρου, Αναγνωστοπούλου- και την πλατεία Κολωνακίου.16 (το νέο τμήμα το οποίο προστίθεται στο ρυμοτομικό σχέδιο παρουσιάζεται στην εικόνα 3h) Στη δεκαετία του 1870, πραγματοποιείται η διάνοιξη της Λεωφόρου Αλεξάνδρας που συνδέει την Πατησίων με την Κηφισίας (γενικότερα συνδέει τη λεκάνη του Κηφισού με τη λεκάνη του Ιλισού).17 Από τον χάρτη που σχεδίασε ο Kaupert το 1875, παρατηρείται η επέκταση της πόλης ως τους πρόποδες του λόφου του Αγχεσμού και του Λυκαβηττού (εικόνα 3i). Όπως παρουσιάζεται και στην εικόνα 3g, μέσα σε τρία χρόνια, η επέκταση της περιοχής είναι μεγάλη και πυκνή σε σχέση με το 1875 (εικόνα 3i). Οι χάρτες (εικόνα 3g) παρουσιάζουν την πολεοδομική εξέλιξη από το 1908 στο 1911. Είναι φανερή η επέκταση της περιοχής, η οποία έχει πλησιάσει αρκετά τη Λ. Αλεξάνδρας.

16 17

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.161-163 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.189

101

102

3j. Χάρτης των Αθηνών 1895

Η συνοικία την περίοδο 1880-1910 εμπλουτίζεται με καταστήματα εμπορίου και κοινωνικής συνάθροισης, μπακάλικα, ταβέρνες, καφενεία και μπιραρίες.18 Εκείνη την περίοδο παρατηρείται στη περιοχή έντονο το καλλιτεχνικό στοιχείο, το οποίο συμβαδίζει με την παρουσία λόγιων, ποιητών, επιφανών πολιτικών προσώπων της εποχής, όπως είναι ο Χαρίλαος Τρικούπης, του οποίου το όνομα δίνεται στην οδό Πινακωτών το 1906. Οι χώροι εστίασης κατακλύζονται και έτσι η περιοχή συνδέεται και χαρακτηρίζεται από αυτούς, οι οποίοι όμως δεν είναι περαστικοί, αλλά πολλοί κατοικούν στην περιοχή της Νεαπόλεως. Έντονη είναι κι η παρουσία φοιτητών, λόγω των παρακείμενων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που περικλείουν την περιοχή. Δεν είναι τυχαία η πνευματική εισροή, εφόσον η περιοχή χωροθετείται στο κέντρο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, στα οποία πλέον έχουν ολοκληρωθεί τα έργα κατασκευής και λειτουργούν καθημερινά. Ο Κώστας Μπίρης παραλληλίζει τη περιοχή της Νεαπόλεως με το Καρπέ Λατέν του Παρισιού. 19 «Την άνοιξη του 1900 η Νεάπολη ήταν για την Αθήνα ότι το Καρπέ Λατέν για το Παρίσι η μποέμικη γειτονιά των ποιητών, των φοιτητών, των τροβαδούρων […] στις αρχές του 20ου αιώνα δυο μεγάλοι δρόμοι τη διέσχιζαν η οδός Προαστίου και η οδός Πινακωτών. Στη Νεάπολη κατοικούσαν τότε οι πιο γνωστοί ποιητές και λόγιοι […]20 καθώς γειτόνευε και με το Πανεπιστήμιο το Πολυτεχνείο και όλες τις άλλες σχολές και Βιβλιοθήκες […] και οι πιο γνωστοί καλλιτέχνες του Εθνικού Μελοδράματος.» 21 Κώστας Μπίρης

Η στέγαση των τμημάτων του Πανεπιστημίου, του Πολυτεχνείου και των άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων22 προσέλκυσε, από τα μέσα του 19ου αιώνα, διανοούμενους και φοιτητές, γεγονός

Βασιλείου Κατερίνα, [2009] Κοινωνικοοικονομικός επαναπροσδιορισμός και αλλαγές στην οργάνωση και λειτουργία του κέντρου της Αθήνας (Εξάρχεια) : διαδικασίες, τάσεις, κρατική παρέμβαση, Διπλωματική Εργασία, ΔΠΜΣ Πολεοδομίας – Χωροταξίας, σελ.52 19 Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.53 20 ο Κωστής Παλαμάς, ο Μπάμπης Άννινος, ο Δημήτριος Καμπουρόγλου, ο Γεώργιος Σουρής ο Νικόλαος Πολίτης, ο Σκόκος, ο Ταγκόπουλος, ο Βερναρδάκης, ο Δαραλέξης κ.α. Τα περίφημα φιλολογικά σαλόνια του Σουρή τα οποία αρχικά βρίσκονταν στην οδό Διδότου, αργότερα στην οδό Πινακωτών και ύστερα στην οδό Ζωοδόχου Πηγής, «είχαν αφήσει εποχή» Πηγή: Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. 21 Πηγή: Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.53 22 Αναλυτική παράθεση των ιδρυμάτων βρίσκεται στο παράρτημα 2

103

3k. Λόφος Αγχεσμού-Στρέφη, Νεάπολις 1916

που επηρέασε τον χαρακτήρα και την ταυτότητα της περιοχής της Νεαπόλεως, αλλά και των Εξαρχείων ειδικότερα.. Στα Εξάρχεια γίνεται η πρώτη εξέγερση φοιτητών, τα γνωστά Σκιαδικά (1859), αποτελώντας έτσι, ήδη από τότε, σημείο αγώνα των φοιτητών. Το 1901 οι φοιτητές, με αφορμή τη μετάφραση του Ευαγγελίου στη δημοτική, πραγματοποιούν διαδηλώσεις, με αποτέλεσμα την παραίτηση της κυβέρνησης και του Αρχιεπισκόπου.23

el.wikipedia.org, λήμμα: Εξάρχεια

105

3l. Μπλε πολυκατοικία, Πλατεία Εξαρχείων, 1933

3.2_Η Νεάπολις στο πρώτο μισό του 20ου αιώναs Με το Προεδρικό Διάταγμα (Π.Δ.) της 07.06.1908 πραγματοποιείται η πρώτη24 επίσημη διαίρεση της πόλης σε συνοικίες. Τα Εξάρχεια προσδιορίζονται ως η περιοχή, η οποία αναπτύσσεται περιφερειακά της συμβολής των οδών Θεμιστοκλέους, Σολωμού και Σπυρίδωνος Τρικούπη.25 Η περιοχή αυτή αποτελεί υπο-περιοχή της ευρύτερης συνοικίας της Νεάπολης. Συνεπώς, οποιαδήποτε αναφορά γίνεται στη Νεάπολη αφορά και τα Εξάρχεια. Πλέον παρατηρείται η ύπαρξη περιοχών στα πλαίσια της Νεάπολης με υπερτοπικό χαρακτήρα.26 Σταδιακά η περιοχή αρχίζει να συμβιώνει και με άλλες χρήσεις, πέραν της κατοικίας και της εμπορικής δραστηριότητας που εξυπηρετεί τις ανάγκες των κατοίκων. Ο υπερτοπικός χαρακτήρας αναδύεται σε κεντρικούς άξονες όπως στην Ιπποκράτους και την Σόλωνος27. Την ίδια περίοδο εφαρμόζεται ο νόμος «Περί ιδιοκτησίας κατ’ ορόφους» (1929), ο οποίος επιτρέπει την κατάτμηση του κτίσματος σε ανεξάρτητες εμπορικά μονάδες, δηλαδή τα διαμερίσματα. Ενώ ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός της Ελλάδας του 1930 επιτρέπει υψηλούς συντελεστές εκμετάλλευσης και, κατόπιν, το Διάταγμα του 1934 «Περί ύψους οικοδομών Αθηνών και Περιχώρων» δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την δημιουργία μιας διαφορετικής οικιστικής ανάπτυξης, στα πρότυπα της πολυκατοικίας. 28 Σε αυτό το πλαίσιο η ανοικοδόμηση της Νεάπολης ολοκληρώνεται τη δεκαετία του ’40. Στην περιοχή, έτσι, αναπτύσσεται μια «ραγδαία πολυκατοικιοποίηση»29 την περίοδο του 1955. Παρόλα αυτά, τα Εξάρχεια, μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’50, αποτελούν έναν τόπο με χαρακτηριστικά, τα οποία την προσδιορίζουν ως μια «κλασική παραδοσιακή γειτονιά»30. 24 25 26 27 28 29 30

Σκιαδάς Ελευθέριος, Οι συνοικίες των Αθηνών, Πηγή: www.cityofathens.gr Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.55 βλ. παράρτημα 2 Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.55 Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.57 Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.58 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.16

107

3m. Πλατεία Εξαρχείων 1965

3.3_Η Νεάπολις στις δεκαετίες του ’60 και του ’70 Στις επόμενες δεκαετίες του ’60 και του ’70 το τοπίο της περιοχής έχει πλέον αλλοτριωθεί και έχει αλλάξει ριζικά. Κατεδαφίζονται νεοκλασικές κατοικίες, οι οποίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τον πολιτισμό και την ιστορία του κοινωνικού συνόλου. Η μετάλλαξη της περιοχής δεν αποτελεί προσωπικό της «προνόμιο», καθώς συμβαδίζει με την γενικότερη μετατροπή της λειτουργικής διάρθρωσης του αθηναϊκού κέντρου, καθώς αυτό «εξελίσσεται» σε ένα κέντρο «διευθυντικών δραστηριοτήτων και δραστηριοτήτων γραφείου αλλά και εμπορικών υπηρεσιών»31. Παρατηρείται ότι, την περίοδο αυτή, το αθηναϊκό τοπίο «αλλάζει» στα πλαίσια ενός γενικότερου συστήματος «εξέλιξης». Χαρακτηριστικά, ο Σπύρος Τσαγκαράτος αναφέρει για την «εξέλιξη» της περιοχής των Εξαρχείων: «Οι κύριες αιτίες για την απαξίωση, καταστροφή και υποβάθμιση της γειτονιάς παρουσιάζονται ως πολεοδομική εξέλιξη!, ως «προσαρμογή στις σύγχρονες τάσεις και ανάγκες», ενώ στην πραγματικότητα καθορίζονται από την πολιτική βούληση της εποχής ,που ταυτίζει την «ανάπτυξη» με την κερδοσκοπία στη γη, την έλλειψη οργάνωσης, την εγκατάλειψη της προστασίας και ανάδειξης της πολιτισμικής κληρονομιάς.»32 Σπύρος Τσαγκαράτος

Έτσι και στην περιοχή των Εξαρχείων, οι κατοικίες κατεδαφίζονται και η θέση τους καταλαμβάνεται από κτίρια γραφείων, ενώ στη Σόλωνος μεταφέρονται τα τυπογραφεία, οι εκδόσεις εντύπων και βιβλίων. Το φαινόμενο της κατεδάφισης και της ανέγερσης κτιρίων, τα οποία στεγάζουν γραφεία, παρουσιάζεται στις κεντρικές αρτηρίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και της Πατησίων. Παράλληλα, στην περιοχή δημιουργείται ένα «δίκτυο» φροντιστηρίων, ειδών σχεδίασης (τα οποία εξυπηρετούν το Πολυτεχνείο), γραφεία μηχανικών κ.ά.. Ο μεγάλος Συντελεστής Δόμησης (μ.ο. 3), το συνεχές οικιστικό σύστημα και η ανοχή της πολεοδομικής νομοθεσίας δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την κατεδάφιση του μεγαλύτερου αριθμού των νεοκλασικών κατοικιών και την κατασκευή πολυκατοικιών ή κτιρίων γραφείων πέντε και

31 32

Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.58 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.16-18

109

3n. Πλατεία Εξαρχείων 1967

3o. Τζαβέλλα & Μεσολογγίου, Εξάρχεια 1965-1966, 3p. Τζαβέλλα & Μεσολογγίου, Εξάρχεια 1967

έξι ορόφων.33 Το περιβάλλον που δημιουργείται, χαρακτηρίζεται από έλλειψη ελεύθερου χώρου και αύξηση της πυκνότητας, μιας και η περιοχή αποτελείται από στενούς δρόμους και ψηλά κτίρια, και σε συνδυασμό με την έλλειψη πρασίνου, δημιουργεί ένα ασφυκτικό περιβάλλον, κάτι που δεν ήταν έντονο στο παρελθόν, καθώς οι κατοικίες δεν ήταν μεγάλου ύψους και διέθεταν κήπους με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αραιώματα στον συνεχή ιστό της συνοικίας. Πολλές από τις νεοκλασικές κατοικίες μετατράπηκαν σε κέντρα εστίασης και αναψυχής, ενώ τα γραφικά στενά της άλλοτε παραδοσιακής συνοικίας μετατράπηκαν σε χώρους στάθμευσης οχημάτων. Πλέον οι κάτοικοι της περιοχής απαρτίζουν μέρος του εργατικού δυναμικού των γραφείων και του κέντρου της πόλης, χαμηλότερων εισοδημάτων, καθώς και φοιτητών και οικογενειών εσωτερικής μετανάστευσης, οι οποίοι αντιλαμβάνονται την περιοχή ως «σκάλα» για να μεταφερθούν, ανάλογα με την οικονομική τους ανέλιξη, σε κάποια «καλύτερη» περιοχή μακριά από το κέντρο της πόλης.34

33 34

Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.18-20 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.20

111

3q. Τ έρμα Σόλωνος, Εξάρχεια, 1967

Στο πλαίσιο αυτό τα Εξάρχεια, στην δεκαετία το ’70, αναδύουν την εικόνα μιας υποβαθμισμένης περιοχής, όπου, λόγω της κύριας χρήσης γραφείων και φροντιστηρίων, δημιουργούνται κατά τόπους περιοχές έρημες, τις ώρες κατά τις οποίες οι επαγγελματικοί χώροι δεν λειτουργούν. Το γενικό πλαίσιο το οποίο χαρακτηρίζει την περιοχή είναι η απομόνωση, η παρακμή, η εγκατάλειψη και η αλλοτρίωση της ταυτότητάς της. Παράλληλα, περιφερειακά από την πλατεία Εξαρχείων αναδύονται χώροι εστίασης και αναψυχής, αναψυκτήρια, καθώς επίσης και εστιατόρια γρήγορου και οικονομικού φαγητού για τους νέους. Η ίδια η πλατεία αποτελεί πόλο έλξης για τους νέους της περιοχής, αλλά και για νέους από όλη την Αθήνα.35 Παράλληλα, στην πλατεία παρουσιάζονται οι πρώτοι χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών, οι οποίοι γίνονται η αφορμή για την τόνωση της, ήδη, υποβαθμισμένης περιοχής.36

35 36

Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.20-21 βλ. παράρτημα 2

112

3r. Διδότου, Εξάρχεια, 1967

Με το ΠΔ του 1979, (ΦΕΚ Δ 567/1979: «Περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακού τμήματος της πόλεως των Αθηνών (Ιστορικόν Κέντρον)») καθορίζονται οι περιοχές του κέντρου της πόλης οι ποίες εντάσσονται στο Ιστορικό Κέντρο, όπως παρουσιάζεται στο διάγραμμα ΚΑΤΙ. Μεταξύ άλλων, η περιοχή μελέτης περιλαμβάνεται σε αυτό και λόγω αυτού ο οικισμός ελέγχεται από την Επιτροπή Ενασκήσεως Αρχιτεκτονικού Ελέγχου (ΕΕΑΕ). Η επιτροπή αποφασίζει -εγκρίνει ή απορρίπτει- παρεμβάσεις στις περιοχές αυτές, ζητώντας αναλυτικά σχέδια, χρωματολόγια, φωτογραφίες ή οτιδήποτε άλλο σχετίζεται με τις εργασίες που επιδιώκονται σε κτίρια των περιοχών.37

Εθνικό Τυπογραφείο, Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Τεύχος τέταρτο, Αριθμός Φύλλου 567, 13-10-1979, Πηγή: www.et.gr, λήμμα: Αναζήτηση Φ.Ε.Κ.: ΦΕΚ Δ 567/1979

113

3s. Σκηνές από τον Β’ Παγόσμιο Πόλεμο

3t. Σκηνές από τον Β’ Παγόσμιο Πόλεμο

3.4_Έντονη πολιτική έκφραση στην περίοδο μετά το ’30 Μέρος της Νεάπολης αποτελούν τα Εξάρχεια, όπου αναδύεται έντονη πολιτική και ιδεολογική δράση, η οποία συνδέεται με την αντίστοιχη ιστορική περίοδο. Την περίοδο της Γερμανικής κατοχής τα Εξάρχεια αποτελούν κέντρο αντιστασιακών δράσεων. Η Μπλε πολυκατοικία του αρχιτέκτονα Κυριάκου Παναγιωτάκου, η οποία κατασκευάστηκε την περίοδο 1932-1933, επί της οδού Αραχώβης, στην πλατεία Εξαρχείων, αποτέλεσε κέντρο αντιστασιακού αγώνα. Οι κάτοικοι της πολυκατοικίας, πραγματοποίησαν πληθώρα αντιστασιακών δράσεων και στο εσωτερικό της, αλλά και στα καφενεία και ζαχαροπλαστεία της πλατείας. Έπειτα και στον εμφύλιο η πολυκατοικία παίζει σημαντικό ρόλο.38

38 Η Μπλε Πολυκατοικία Των Εξαρχείων, ντοκιμαντέρ στην εκπομπή Περίτσης Γεώργιος, Μαρτυρίες, 1994, Πηγή:www.greektube.org, λήμμα: Η μπλε πολυκατοικία των Εξαρχείων 115

3u. Μπλόκο στην οδό Στουρνάρη, Εξάρχεια, Δεκεμβριανά, 1944

Στην εκπομπή του Περίτση Γεώργιου «Μαρτυρίες», ο Λεωνίδας Κύρκος, ο οποίος κατοικούσε στην πολυκατοικία αναφέρει: «Αυτή η πολυκατοικία, λοιπόν, διαδραμάτισε ένα ρόλο και σαν χώρος, μέσα στον οποίο αναπτύχθηκαν δραστηριότητες και σαν οίκημα, σαν σπίτια πολλών ανθρώπων και πολλών οικογενειών που υπηρέτησαν αυτόν τον τόπο από διαφορετικούς χώρου [εννοεί πολιτικούς και ιδεολογικούς] και πολλές φορές αντάμωσαν και μεταξύ τους και αντάμωσαν και με την ευρύτερη κοινωνία, ξεκινώντας από εκεί.»39 Λεωνίδας Κύρκος

Στα Δεκεμβριανά του 1944 στα Εξάρχεια διαδραματίζονται γεγονότα του Εμφυλίου Πολέμου, καθώς στον τόπο δραστηριοποιούνται οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και των κυβερνητικών. Συγκεκριμένα, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ οχυρώνονται στον λόφο του Στρέφη και στα γύρω κτίρια, ενώ και η Μπλε πολυκατοικία είχε καταληφθεί, για ένα διάστημα, από τους Ελασίτες. Οι κυβερνητικοί, από την άλλη πλευρά, είναι οχυρωμένοι στο Χημείο και το Κολωνάκι. Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, λοιπόν, σημειώθηκαν αρκετές συγκρούσεις στην περιοχή.40

39 Λεωνίδας Κύρκος, Η Μπλε Πολυκατοικία των Εξαρχείων, ντοκιμαντέρ στην εκπομπή Περίτσης Γεώργιος, Μαρτυρίες, 1994, Πηγή:www.greektube.org, λήμμα: Η μπλε πολυκατοικία των Εξαρχείων 40 el.wikipedia.org, λήμμα: Εξάρχεια 116

3v. Σκηνές από το Πολυτεχνείο

Στο διάστημα μετά τον Εμφύλιο και πριν τη δικτατορία των συνταγματαρχών, στην περιοχή των Εξαρχείων, οι ομάδες με αριστερές πολιτικές και ιδεολογικές πεποιθήσεις, βρίσκουν σε καφενεία και λέσχες, τα κρυφά στέκια τους. Στην περιοχή έχει ήδη διαμορφωθεί κλίμα συσπείρωσης των ομάδων του αγώνα από τα προηγούμενα έτη και, εξαιτίας της γειτνίασής της με τις Ανώτατες Σχολές που λειτουργούσαν ως εφαλτήρια στον αγώνα κατά της δικτατορίας, τα Εξάρχεια αποτελούν ένα από τα βασικά κέντρα των αντιδικτατορικών εξελίξεων, συγκεντρώνοντας διανοούμενους, αναρχικούς, φοιτητές, αριστερούς και πολλούς άλλους. Αυτός ο χαρακτήρας διατηρείται και κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο, καθώς γύρω και εντός των Εξαρχείων, ομάδες της ευρύτερης αριστερής ποιητικής και ιδεολογικής δράσης, καθώς και ομάδες του αποκαλούμενου «χώρου», οργανώνουν τη δράση τους εκεί.41 Στην περιοχή, επίσης, στεγάστηκαν (και στεγάζονται) τα γραφεία οργανώσεων της κοινοβουλευτικής και εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς, καθώς και χώροι ζυμώσεων και δράσης για αναρχικές ομάδες. Ο τόπος των Εξαρχείων έχει πλέον συνδεθεί έντονα με την πολιτική δράση και στο

41 Γληνού Αικατερίνη-Νίκη, [2004] Εξάρχεια : ανάλυση των μεθόδων της ανάπλασης και επιπτώσεις στην κοινωνική οργάνωση του χώρου, Σπουδαστική εργασία, ΔΠΜΣ Πολεοδομίας- Χωροταξίας, όπως αναφέρεται στο: Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.61 117

εσωτερικό του διαδραματίζονται συνελεύσεις και συνδιαλλαγές των εκάστοτε πολιτικών ομάδων. Η δράση αυτή αποτυπώνεται ακόμα και στον ιστό της περιοχής, καθώς υπάρχουν συνθήματα, με πολιτικά χαρακτηριστικά, στις όψεις των κτιρίων, αλλά και πληθώρα αφισών με το ίδιο περιεχόμενο. Πέρα όμως από το «αποτύπωμα», το οποίο αφήνεται στον ιστό της περιοχής, στο εσωτερικό της δημιουργούνται συχνά συγκρούσεις των πολιτικών ομάδων με την αστυνομία και τις Μονάδες Αποκατάστασης Τάξης (ΜΑΤ). Αναφέρονται συνοπτικά ορισμένα από τα σημαντικότερα συμβάντα που διαδραματίστηκαν στην περιοχή των Εξαρχείων στο πέρασμα των χρόνων. Το Σεπτέμβρη του 1984 η νεοϊδρυόμενη Ελληνική Αστυνομία (ΕΛ.ΑΣ.) εξαπολύει «επιχειρήσεις αρετής» διακηρύσσοντας ως στόχο την πάταξη της πολίτικης βίας, της εγκληματικότητας και της διάδοσης των ναρκωτικών. Επεισόδια συνοδεύουν τις πορείες του Πολυτεχνείου το 1984 και 1985.42 Το Νοέμβριο του 1985 δολοφονείται ο 15χρονος Μιχάλης Καλτεζάς, από αστυνομικό των ΜΑΤ, έξω από το ΕΜΠ, μετά την διαδήλωση για την επέτειο του Πολυτεχνείου. Μετά την δολοφονία, στην περιοχή διαδραματίζονται εκτεταμένα επεισόδια και κατάληψη του Χημείου, η οποία λαμβάνει τέλος με την κατάλυση του ασύλου για πρώτη φορά. Ένα ακόμα έντονο γεγονός πραγματοποιείται στα μέσα του Φλεβάρη του 1986, όταν εκδιώκονται από ομάδες αναρχικών οι έμποροι ηρωίνης από την πλατεία Εξαρχείων. Ακολουθεί επέμβαση των ΜΑΤ και ΜΕΑ με φυγάδευση εμπόρων και συλλήψεις οκτώ ατόμων με την κατηγορία του «αναρχικού».43 Μέσα σε αυτό το φορτισμένο πολιτικό κλίμα, που, πολύ συνοπτικά, περιγράφηκε ανωτέρω, τον Απρίλη του 1986 ανακοινώνεται για πρώτη φορά και από την τηλεόραση η ανάπλαση της περιοχής.

42 43

Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.63 Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.63

118

3v. Πολυκατοικιοποίηση, Κάνιγγος

3.5_Η Νεάπολις στη δεκαετία του ’80 Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1971-1981, ο συνολικός πληθυσμός της περιοχής Μουσείο – Εξάρχεια – Στρέφη – Νεάπολη έχει δεχθεί πτώση. Σύμφωνα με τις επίσημες απογραφές της Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος (ΕΣΥΕ), η περιοχή έχει δεχθεί μείωση κατά 20%. Πρόκειται για μια σημαντική πληθυσμιακή μείωση, η οποία όμως είναι μικρότερη από την μείωση του συνόλου του Α΄ Διαμερίσματος, η οποία ανέχεται στο 25,7%44. Η πτώση του συνόλου του πληθυσμού, ο οποίος κατοικεί στο κέντρο συνδέεται και με την μετατόπιση του πληθυσμού την περιφέρεια -λόγω της έντονης οικοδόμησής της, διαμέσου της αντιπαροχής- η οποία άνθησε το συγκεκριμένο διάστημα. Συγκεκριμένα, στην περιοχή των Εξαρχείων η πληθυσμιακή μείωση είναι της τάξης του 21,9%.45 Στην δεκαετία του ’80 η δόμηση συνεχίζει να είναι πυκνή. Σύμφωνα με την απογραφή κτιρίων της ΕΣΥΕ, το 1980, τα Εξάρχεια αποτελούνται από 657 κτίρια, εκ των οποίων το 48% είναι εξαώροφες πολυκατοικίες, και το 61% των κτιρίων κατασκευάστηκαν στην περίοδο 19661970, ενώ η κατασκευή κτιρίων μετά το 1976 και ως το 1980 μειώνεται στο 23,4%.46

44 45 46

Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.61 Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.62 Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.62

119

3x. Διδότου Εξάρχεια

Περιμετρικά της πλατείας των Εξαρχείων, αλλά και σε μικρότερο βάθος, γύρω από αυτήν, εγκαθίστανται κέντρα αναψυχής, bar, αναψυκτήρια, εστιατόρια γρήγορου και φθηνού φαγητού. Ενσωματώνοντας, έτσι, τις χρήσεις αναψυχής που την περιβάλλουν -οι οποίες απευθύνονται σε νέους κυρίως- εκείνη την περίοδο η πλατεία αποτελεί βασικό πυρήνα ανάπτυξης και έκφρασης του φοιτητικού κινήματος, κινήσεων διανοουμένων και καλλιτεχνών, ανταλλαγής απόψεων, χωνευτήρι ζυμώσεων νεολαίας και, ταυτόχρονα, υποδοχέα των σύγχρονων προβλημάτων των νέων, των ναρκωτικών, της απομόνωσης, της ανεργίας.47 Την δεκαετία του ’80 τα Εξάρχεια τοποθετούνται στο επίκεντρο πολιτικών εντάσεων -οι οποίες παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο- αλλά και πολεοδομικών. Στα πλαίσια της υποβαθμισμένης περιοχής, την δεκαετία του ’80 σημαντικό γεγονός αποτελεί το σχέδιο ανάπλασης στην Νεάπολη και συγκεκριμένα στην περιοχή των Εξαρχείων, καθώς η περιοχή εντάσσεται στο Ιστορικό Κέντρο της Πόλης, με το Ρυθμιστικό Σχέδια Αθήνας (ΡΣΑ) το 1985, αξιοποιώντας τα εναπομείναντα νεοκλασικά κτίρια και επιδιώκοντας να επαναφέρουν την περιοχή στον συνοικιακό της χαρακτήρα, ο οποίος συνδέεται με τον πολιτισμό του τόπου. Μια ανάπλαση, η οποία συνδέεται με την αρχιτεκτονική και πολεοδομική ιστορική εξέλιξη. Στα ίδια πλαίσια έχει ολοκληρωθεί η Ανάπλαση της Πλάκας, η οποία ξεκίνησε το 1980 και ολοκληρώθηκε το 1985. Η Πλάκα αποτέλεσε το σημείο αναφοράς για την ανάπλαση των Εξαρχείων, καθώς οι δύο περιοχές διαθέτουν παρόμοια χαρακτηριστικά και, λόγω της εγκατάστασης κέντρων αναψυχής και γραφείων, η πρώτη χάνει τον συνοικιακό της χαρακτήρα, αποτέλεσμα που οδήγησε στην εγκατάλειψή της από τους κατοίκους της και στην υποβάθμισή της. Όμως το διάστημα 1980-1985 πραγματοποιείται πρόγραμμα το οποίο οδηγεί στην αλλαγή του χαρακτήρα της και στην αναβάθμιση της, με αποτέλεσμα να αποτελεί πρότυπο για ολόκληρο το Ιστορικό Κέντρο.48 Με πρότυπο το πρόγραμμα που ακολουθήθηκε στη περιοχή της Πλάκας, το Υπουργείο

47 48

Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.21 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.27

121

ΠΕΧΩΔΕ, με επικεφαλή τον Ευάγγελο Κουλουμπή, οραματίζεται την μεταφορά της επιτυχίας της Πλάκας, στα Εξάρχεια. Σύμφωνα με τον Σπύρο Τσαγκαράτο το σχέδιο αυτό αποτέλεσε τη «βιτρίνα» για την αντιμετώπιση κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων, τα οποία αναπτύσσονται στην περιοχή των Εξαρχείων. «Η ανάπλαση των Εξαρχείων θα ήταν ένα έργο […] όντας προικισμένο με την αίγλη της παρέμβασης στο Ιστορικό Κέντρο και έχοντας ταυτόχρονα την πολιτική βαρύτητα και σημασία, που προσδίδει η υπέρβαση από […] την υποβάθμιση, που μαστίζει το κέντρο και την πολιτική αδυναμία να μην μπορεί να αντιμετωπίσει μια χούφτα αναρχικών και ναρκομανών, που δρουν στην Πλατεία.»49 Σπύρος Τσαγκαράτος

Το Μάιο του 1985, ο Ευάγγελος Κουλουμπής αποστέλλει στον πρωθυπουργό απόρρητη επιστολή, ζητώντας του την έγκριση για παρέμβαση στα Εξάρχεια. Μία εβδομάδα αργότερα ο Πρωθυπουργός απαντά θετικά στο αίτημα ζητώντας να αρχίσουν άμεσα - εντός δύο, τριών μηνών- τα απαραίτητα έργα και παρεμβάσεις.50 Η εντολή είναι σαφής51: • Να ολοκληρωθεί άμεσα μελέτη - πρόγραμμα ανάπλασης για τα Εξάρχεια. Να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων. • Να προταθούν έργα ριζικής βελτίωσης της αισθητικής της περιοχής, κατά το πρότυπο της Πλάκας. • Και κυρίως, να επιλυθεί «το πρόβλημα της Πλατείας» με την απομάκρυνση των αναρχικών και των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών και να αποδοθεί αυτός ο σημαντικός χώρος στους κατοίκους και στους χρήστες του Ιστορικού Κέντρου. Η ανάπλαση των Εξαρχείων αποτελεί «βιτρίνα», καθώς ουσιαστικός στόχος είναι, όχι η ουσιαστική αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων που αναδύονται στην περιοχή -όπως είναι η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών- και η ανάδειξη του ιστορικού-παραδοσιακού συνοικισμού -ο οποίος έχει υποβαθμιστεί λόγω πολεοδομικών αποφάσεων- αλλά ο ακόμα

49 50 51

Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.28-29 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.28 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.29

122

μεγαλύτερος αποκλεισμός των, ήδη, αποκλεισμένων παθογόνων κοινωνικών ομάδων από τον συγκεκριμένο τόπο. Με άλλα λόγια, στόχος της ανάπλασης είναι η μεταφορά των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών σε άλλες περιοχές της Αθήνας και η απομάκρυνση των «ενοχλητικών» ομάδων του αναρχικού χώρου. Αυτό που επικυρώνει την παρούσα άποψη είναι το ερώτημα που τέθηκε στην ομάδα που είχε αναλάβει τη μελέτη για την ανάπλαση της περιοχής, όταν παρουσίασε το πρόγραμμα στον Υπουργό Ευάγγελο Κουλουμπή. Το ερώτημα παρουσιάζει ο συνεργάτης του ΥΠΕΧΩΔΕ και συντονιστής της σχεδιαστικής ομάδας, Σπύρος Τσαγκαράτος, στο βιβλίο του «Πολεοδομικά Τετράδια»: «[…] ήταν πράγματι εφικτό με αισθητικές παρεμβάσεις, αλλαγές χρήσεων, διαμορφώσεις, πολιτιστικά δρώμενα κ.α. να φύγουν οι ναρκομανείς και αναρχικοί από την Πλατεία; Να μετατραπούν τα Εξάρχεια από υποβαθμισμένο ghetto, πηγή προβλητών και υποθάλπτουσας βιαιότητας, σε ήσυχη γειτονιά κατοικίας; Και σε πόσο χρόνο;»52 Σπύρος Τσαγκαράτος

Ενδιαφέρον έχει και η ιστορία που είχε γράψει σε άρθρο ο δημοσιογράφος Τάκης Καμπύλης: το ΥΠΕΧΩΔΕ ανέθεσε σε ομάδα πολεοδόμων να εξαγγείλει ένα πρόγραμμα ανάπλασης των Εξαρχείων, με πεζοδρομήσεις και κίνητρα για ανάπτυξη της κατοικίας και ήπιες παρεμβάσεις. Μια μέρα πριν την ανακοίνωση του σχεδίου, τα ΜΑΤ εισέβαλαν στην πλατεία και ακολούθησε χάος, ακυρώνοντας στην πράξη την εξαγγελία του προγράμματος. Όπως αναφέρει το άρθρο, ο επικεφαλής της ομάδας πολεοδόμων, κ. Τσαγκαράτος, αποκάλυψε ότι ανώτατο στέλεχος της ΕΛ.ΑΣ. του είπε πως η επέμβαση έγινε διότι η αστυνομία χρειαζόταν τα «πρεζάκια» και τα «βαποράκια» ως πηγές πληροφόρησης και δεν διακινδύνευε να τα χάσει «με πεζοδρομήσεις και αναπλάσεις».53 Γεγονός που επικυρώνει επιπλέον την αξιοποίηση της ανάπλασης ως «βιτρίνα» δράσης του πολιτικού συστήματος, είναι η εισβολή των «[…] ΜΑΤ στην περιοχή για να την εκκαθαρίσουν

52 53

Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.52 Αγγελίδης Δημήτρης, [2010] Η βελούδινη επανάσταση μιας γειτονιάς - Πλατεία Εξαρχείων - Ο ντίλερ δεν είναι πια εδώ, άρθρο στην Ελευθεροτυπία, 01 Αυγούστου 2010, Πηγή: www.enet.gr

123

από τους αναρχικούς και να επιβάλουν την τάξη.»54 Το σχέδιο ανάπλασης της περιοχής δεν υλοποιείται σύμφωνα με το πρόγραμμα που είχε σχεδιάσει η ομάδα που είχε αναλάβει τη μελέτη. Αντίθετα, «εκφυλίσθηκε»55 διότι στην περιοχή πραγματοποιούνται τα εξής μεμονωμένα έργα σε βάθος χρόνου. Με το Προεδρικό Διάταγμα των Χρήσεων γης, το οποίο θεσμοθετείται οκτώ χρόνια αργότερα, επιβάλλεται ως κυρίαρχη χρήση στην περιοχή η κατοικία και απαγορεύεται η εγκατάσταση γραφείων, μπαρ, εντατικών λειτουργιών τριτογενούς τομέα. Επιπλέον, τα επιλεγμένα, από την ομάδα μελέτης, παραδοσιακά κτίρια κηρύσσονται διατηρητέα. Από το ΥΠΕΧΩΔΕ πραγματοποιείται άμεσα η πεζοδρόμηση της Θεμιστοκλέους. Εδώ επισημαίνεται πως μετά τη Βουκουρεστίου και τη Φωκίωνος Νέγρη, η Θεμιστοκλέους υπήρξε ο τρίτος μεγάλος πεζόδρομος, με ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα στη διαμόρφωση ενός θετικού κλίματος για ττην κατασκευή και διαμόρφωση των κοινόχρηστων χώρων. Τέλος, η πλατεία φυτεύεται και φωταγωγείται, ενώ ένα μέρος της αποτέλεσε χώρο υποδοχής των χρηστών των γύρω καταστημάτων.56 Το 1989, με ΠΔ (ΦΕΚ Δ 411/89: «Χαρακτηρισμός ως παραδοσιακού τμήματος της πόλης των Αθηνών και καθορισμός ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης των οικοπέδων των περιοχών Εξαρχείων-Μουσείου-Στρέφη») επεκτείνονται τα όρια του Ιστορικού Κέντρου (Ι.Κ.). Προστίθεται ακόμα το βορειοανατολικό μέρος της περιοχής των Εξαρχείων-Μουσείου-Στρέφη στο Ι.Κ. και χαρακτηρίζεται ως παραδοσιακό τμήμα της πόλης των Αθηνών. Καθορίζονται ειδικοί όροι για την περιοχή όσο αφορά την δόμηση των οικοπέδων, καθώς επίσης και την οργάνωση των προσόψεων, οι οποίοι αφορούν μελλοντικές κατασκευές στην περιοχή. Οι όψεις πρέπει να συσχετίζονται και να εναρμονίζονται με την αρχιτεκτονική και την κλίμακα των παραδοσιακών κτιρίων του άμεσου περιβάλλοντος. Επιπλέον απαγορεύεται κάθε είδους επιγραφή ή διαφήμιση στις προσόψεις, ενώ επιτρέπονται πινακίδες οι οποίες ενημερώνουν για τη χρήση του κτιρίου. Η περιοχή χωρίζεται σε πέντε τομείς για τον προσδιορισμό του

54 55 56

Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.52 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.56 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.55-56

124

συντελεστή δόμησης και του ύψους του κτιρίου και της όψης. 57 Οι τομείς αυτοί προβλέπουν: • Τομέας Ι:  Συντελεστής δόμησης: 2,10  Ύψος: 10,80μ.  Ύψος πρόσοψης: • Τομέας ΙΙ:  Συντελεστής δόμησης: 2,40  Ύψος: 14μ.  Ύψος πρόσοψης: 10,80μ. • Τομέας ΙΙΙ:  Συντελεστής δόμησης: 2,80  Ύψος: 14μ.  Ύψος πρόσοψης: • Τομέας ΙV:  Συντελεστής δόμησης: 3,10  Ύψος: 17μ.  Ύψος πρόσοψης: 14μ. • Τομέας V:  Συντελεστής δόμησης: 3,5  Ύψος: 17,20μ.  Ύψος πρόσοψης:-

Εθνικό Τυπογραφείο, [1989] Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Τεύχος τέταρτο, Αριθμός Φύλλου 411, 16-06-1989, Πηγή: www.et.gr, λήμμα: Αναζήτηση Φ.Ε.Κ.: ΦΕΚ Δ 411/1989

125

3y. Ζωοδόχου Πηγής & Διδότου Εξάρχεια

3z. Κατοικίες, Εξάρχεια

3.6_Η Νεάπολις από τη δεκαετία του ’90 ως σήμερα Οι πολεοδομικές αποφάσεις οι οποίες αφορούν την περιοχή μελέτης συνεχίζονται και στην δεκαετία του ’90. Συγκεκριμένα, το 1993 με ΠΔ (ΦΕΚ Δ 1075/1993: «Καθορισμός ειδικών χρήσεων γης στις περιοχές Εξαρχείων, Μουσείου και Λόφου Στρέφη του Δήμου Αθηναίων») οι αποφάσεις του οποίου ισχύουν ως και σήμερα, η περιοχή των Εξαρχείων χωρίζεται σύμφωνα με τις χρήσεις στην Βορειοανατολική και Νοτιοδυτική ζώνη (διάγραμμα ΚΑΤΙ).58 Πιο αναλυτικά, στην Ζώνη Ι (Βορειοανατολική) επιτρέπονται μεταξύ άλλων οι εξής χρήσεις: • • • • •

Κατοικίες Ξενώνες μικρού δυναμικού (20 κλίνες) Εμπορικά καταστήματα κάλυψης τοπικών αναγκών, κατοίκων Εγκαταστάσεις κοινωνικής πρόνοιας Κτίρια πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης

58 Εθνικό Τυπογραφείο, [1993] Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Τεύχος τέταρτο, Αριθμός Φύλλου 1075, 03-09-1993, Πηγή: www.et.gr, λήμμα: Αναζήτηση Φ.Ε.Κ.: ΦΕΚ Δ 1075/1993 127

• • • • •

Αθλητικές εγκαταστάσεις Παιδικές χαρές Θρησκευτικοί χώροι Πολιτιστικά κτίρια και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις Κτίρια στάθμευσης οχημάτων

Στην Ζώνη Ι απαγορεύεται η μετατροπή υφιστάμενων κτιρίων με χρήση κατοικίας σε καταστήματα, ενώ στα διατηρητέα κτίρια επιτρέπεται η χρήση γραφείων. Ενώ στην Ζώνη ΙΙ περιλαμβάνονται οι εξής χρήσεις: • Κατοικία • Ξενώνες μικρού δυναμικού (20 κλίνες) • Εμπορικά καταστήματα, με εξαίρεση τις υπεραγορές και τα πολυκαταστήματα καθώς και τα καταστήματα εύφλεκτων υλών, χρωματοπωλεία, εμπόριο ξυλείας • Γραφεία, Τράπεζες, Ασφάλειες, Κοινωφελείς οργανισμοί • Κτίρια εκπαίδευσης • Εστιατόρια και αναψυκτήρια, χωρίς μουσικά όργανα και γενικά καλλιτεχνικό πρόγραμμα, ζαχαροπλαστεία κλπ, (την πυκνότητα των χρίσεων αυτών την ελέγχει ο Δήμος και για το λόγω αυτό είναι δυνατόν να μην επιστέψει την λειτουργία ορισμένων σε περίπτωση όχλησης των κατοικιών) • Θρησκευτικοί χώροι • Επαγγελματικά εργαστήρια χαμηλής όχλησης και περιορισμένου αριθμού απασχολημένων Όλες οι χρήσεις για την Ζώνη ΙΙ προβλέπεται η επέκτασή τους στο ισόγειο και τον πρώτο όροφο ενώ από τον δεύτερο προβλέπεται μόνο η χρήση της κατοικίας. Με βάση τον ΦΕΚ απαγορεύεται, επιπλέον, η περεταίρω επέκταση χώρων ψυχαγωγίας, ενώ επιτρέπεται η διατήρηση των υπαρχόντων στην περίπτωση που δεν οχλούν τη χρήση της κατοικίας.59 Στο ΦΕΚ παρουσιάζονται αναλυτικά οι χρήσεις (ανά οδικό άξονα) οι οποίες δεν παρατίθενται στην παρούσα έρευνα.

Εθνικό Τυπογραφείο, [1993] ό.π.

129

3aa. Ζωοδόχου Πηγής & Διδότου Εξάρχεια

3ab. Πλατεία Εξαρχείων

Το 2003, με απόφαση του ΥΠΕΧΩΔΕ, και στο πλαίσιο των ολυμπιακών έργων, επιχειρούνται εργασίες οι οποίες αφορούν την ανάπλαση της πλατείας Εξαρχείων. Η ανάπλαση περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την ανύψωση του επιπέδου της πλατείας, αποκόπτοντάς την από το γύρω περιβάλλον της, ενώ για την ανάπλαση χρησιμοποιείται μπετόν το οποίο καλύπτει το φυσικό στοιχείο της και τα στοιχεία φύτευσης περικλείονται από αυτό. Επιπλέον, η διαμόρφωσή της περιλαμβάνει προκαθορισμένες πορείες, σπάζοντας την συνέχεια και την ελεύθερη κίνηση στο χώρο της πλατείας, σύμφωνα με την Ελένη Πορτάλιου, καθηγήτρια στο ΕΜΠ στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, η οποία τονίζει, μεταξύ άλλων, ότι «[…] η αρχιτεκτονική της πόλης, η αρχιτεκτονική του δημόσιου χώρου είναι κατά κάποιο τρόπο έμψυχη. Ο χώρος δεν είναι […] αλλά η ζώσα ιστορία της πόλης και ο φορέας της ατομικής και συλλογικής μνήμης. Είναι μια πολυκύμαντη και πολυσήμαντη θεατρική σκηνή των κοινωνικών πρακτικών και των πολιτικών γεγονότων που δημιουργούν οι άνθρωποι. Ο γεωμετρικός χώρος μεταμορφώνεται σε τόπο από τη ζωή που πάλλεται μέσα του, χρωματίζεται και νοηματοδοτείται από τον κόσμο που τον κατοικεί. Η πρώτη ύλη της αρχιτεκτονικής δεν είναι μόνο τα υλικά του κτίστη αλλά και η ίδια η ζωή.»60 Ελένη Πορτάλιου

60 Πορτάλιου Ελένη, [2003] Οι κάτοικοι των Εξαρχείων υπερασπίζονται την πλατεία τους, άρθρο στην ΑΥΓΗ, 3 Αυγούστου 2003, Πηγή: www.asda.gr/elxoroi/exarxeia.htm 131

3ac. Πλατεία Εξαρχείων

Η πρόταση αυτή προχωρεί σε αναθεώρηση μετά από την παρέμβαση των κατοίκων, οι οποίοι καθορίζουν τους «όρους» με τους οποίους πραγματοποιείται στην συνέχεια η νέα μελέτη-πρόταση για την ανάπλαση της πλατείας. Κεντρικό άξονα αποτελεί η διατήρηση του χώματος και του πρασίνου και η ένταξη του σχεδίου στις φυσικές κλίσεις του εδάφους, ώστε η πλατεία να καθίσταται αβίαστα προσπελάσιμη από του χρήστες της. Σαν να λειτουργεί σε συνάρτηση με το υφιστάμενο περιβάλλον της.61 Τον Μάρτιο του 2009, η δημιουργία μιας πλατείας, ή μάλλον καλύτερα, ενός νέου πάρκου από τους κατοίκους της περιοχής ενεργοποιεί το σύνολο των κατοίκων της περιοχής. Στην προσπάθεια να δημιουργήσουν τις συνθήκες του περιβάλλοντός τους, παρεμβαίνουν σε έναν ανοιχτό χώρο στη συμβολή των οδών Χαρ. Τρικούπη, Ναυαρίνου και Ζωοδόχου Πηγής, που μέχρι πρότινος λειτουργούσε ως ιδιωτικός χώρος στάθμευσης. Στόχος της παρέμβασης ήταν η μετατροπή του σε χώρο πρασίνου, ο οποίος καλείται από τους δημιουργούς του ως «αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο»62. Η παρέμβασή τους δημιούργησε έναν τόπο συνάντησης και συνδιαλλαγής, ο οποίος αφορά όλο το ηλικιακό εύρος του κοινωνικού συνόλου, καθώς δημιουργήθηκε ακόμα και χώρος που προσελκύει μικρής ηλικίας κοινωνικό σώμα. Το πάρκο λειτουργεί μέσα από συλλογικές διαδικασίες, γενικές συνελεύσεις, στις οποίες συναποφασίζονται οι κοινωνικές δράσεις που λαμβάνουν χώρα εκεί. Η παρέμβαση αυτής της μορφής συλλογικότητας δηλώνει την ανάγκη του ατόμου να καταστήσει τον δημόσιο αστικό χώρο οικείο του. Παρεμβαίνει σε αυτόν και τον διαμορφώνει σύμφωνα με τα ιδανικά του και τις ανάγκες του. Πέρα από την παρέμβαση για την δημιουργία συνθηκών «άνεσης» στον δημόσιο χώρο, στην περιοχή των Εξαρχείων υπάρχει έντονο το στοιχείο των συνθημάτων-Graffiti με πολιτικό περιεχόμενο. Η περιοχή αποτελεί έναν καμβά έκφρασης των «ανησυχιών» και προβληματισμών της νεολαίας, ενάντια στο κατεστημένο. Κατειλημμένα κτίρια, στέκια μεταναστών, πολιτικά στέκια κάνουν αισθητή την παρουσία τους

61 62

Πορτάλιου Ελένη, [2003] ό.π. Επιτροπή πρωτοβουλίας κατοίκων Εξαρχείων, [2009] Ένας πνεύμονας πρασίνου για τη γειτονιά μας, άρθρο online στο Παίρνουμε τη γειτονιά στα χέρια μας, 11 Φεβ 2009, Πηγή: exarchia.pblogs.gr, λήμμα: Φεβρουάριος 2009

133

3ad. Πάρκο Ναυαρίνου & Τζαβέλλα

3ae. Πάρκο Ναυαρίνου & Τζαβέλλα

στα στενά. Οι πεζόδρομοι κατακλύζονται από κοινωνικές ομάδες, οι οποίες επιλέγουν να ψυχαγωγηθούν μακριά από τα καταναλωτικά πρότυπα της εποχής και μετατρέπουν τους μεταβατικούς αυτούς χώρους σύνδεσης ιδιωτικού-δημόσιου χώρου, σε χώρους στάσης και κοινωνικοποίησης. Ο τρόπος λειτουργίας των Εξαρχείων περιέχει ένα ξεκάθαρο πολιτικό περιεχόμενο και δείχνει την ανάγκη αμφισβήτησης του σχεδιασμένου δημόσιου χώρου, ο οποίος έχει τα χαρακτηριστικά για την κάλυψη ψευδαισθητικών αναγκών, που δημιουργούνται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα πρότυπα που προβάλλονται. Χαρακτηριστικά, ο Βασίλης Παπαδογιάννης, αντιπρόεδρος του τοπικού συλλόγου κατοίκων και επαγγελματιών, δηλώνει στον Ελεύθερο Τύπο: «Τα Εξάρχεια είναι μια από τις λίγες “γειτονιές” της Αθήνας. Εδώ όλοι γνωριζόμαστε μεταξύ μας και ξέρουμε τα προβλήματα που απασχολούν τον καθένα μας. Είναι μια περιοχή ιδιότυπης κουλτούρας. Έμεναν και μένουν εδώ άνθρωποι αξιόλογοι, που απλώς δεν θέλουν να μείνουν αλλού. Υπάρχουν βεβαίως προβλήματα.»63 Βασίλης Παπαδογιάννης

Βασιλάκη Χριστίνα, [2007] Στο αρχείο… η ιστορία των Εξαρχείων, άρθρο στην Ελεύθερος Τύπος, 6-12-07, Πηγή: www.asda.gr/elxoroi/exarxeia.htm

135

3af. graffiti στην οδό Τζαβέλλα, Εξάρχεια

Η ψυχαγωγία, η διασκέδαση, ο προσδιορισμός της κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου, στοιχεία που λαμβάνουν χώρα στο δημόσιο χώρο, έχουν συνδεθεί με την κατανάλωση συγκεκριμένων προϊόντων και την παρουσία σε χώρους που κλειδώνουν την κοινωνική ταυτότητα που θέλει να προβάλει το εκάστοτε άτομο.

137

2a. Σκαλιά, Εξάρχεια

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 2.1_Γενικότερο Ιστορικό πλαίσιο Η ιστορική αναδρομή της περιοχής αρχίζει με αφετηρία την απελευθέρωση της Ελλάδας από την Τουρκοκρατία, η οποία κατοχυρώνεται, με το πρωτόκολλο του Λονδίνου, που υπογράφεται την 3η /15η Φεβρουαρίου το 18301, καθώς αυτή την περίοδο παρατηρείται η εξάπλωση της πόλης προς την περιοχή του «Προαστίου». Η Αθήνα εκείνη την περίοδο ήταν ένα φθαρμένο τοπίο, γεμάτο ερείπια. Το οδικό δίκτυο, πλατείες και εκκλησίες δεν αποτελούσαν διακριτά σημεία του τόπου των Αθηνών, καθώς όλα ήταν κατεστραμμένα, όπως περιγράφει ο Γάλλος ιστορικός και περιηγητής Μισώ.2 Παρά την κατοχύρωση ότι η Ελλάδα αποτελεί ελεύθερο κράτος από το Φεβρουάριο του 1830, όπως ήδη προαναφέρθηκε, η τουρκική φρουρά αποχώρησε οριστικά από το φρούριο της Ακρόπολης την 31η Μαρτίου το 18333. Οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Schaubert, μαθητές του Γερμανού νεοκλασικού αρχιτέκτονα Karl Friedrich Schinkel, ήδη από το Νοέμβριο του 1831 έχουν εγκατασταθεί στην Αθήνα, με σκοπό την τοπογράφηση της πόλης. Μετά από αίτημα του Κλεάνθη στη προσωρινή Κυβέρνηση, δίνεται εντολή στους δύο αρχιτέκτονες, τον Μάιο του 1832, να αναλάβουν επίσημα την μελέτη του σχεδίου της νέας πόλης των Αθηνών, χωρίς να αναφέρεται ως πρωτεύουσα του νέου κράτους, καθώς δεν έχει ορισθεί ακόμα. Δύο χρόνια αργότερα, δηλαδή το 1834 η Αθήνα γίνεται και πρακτικά πρωτεύουσα, καθώς από την 1η Ιανουαρίου του 1834 μεταφέρονται στην πόλη όλες οι κρατικές υπηρεσίες. Ο βασιλιάς Όθωνας έχει επισκεφθεί για πρώτη φορά τη πρωτεύουσα του νέου Ελληνικού κράτους το Μάιο του 18334.

1 2 3

Μπίρης Κώστας, [1966] σελ.9 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.9 Καλλιβρετάκης Λεωνίδας, Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Από επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου – «Η Αθήνα ήταν ένα χωριό», άρθρο στο: Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Τμήμα Βυζαντινών Ερευνών (ΚΒΕ), Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών, Πηγή: www.eie.gr 4 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.21-23

139

2.2_Προάστιο – Νεάπολις (Νέα πόλη) από τα μέσα του 19ου στον 20ο αιώνα Η περιοχή, μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, ονομαζόταν «Πιθαράδικα» λόγω των εργαστηρίων που λειτουργούσαν στην περιοχή για την κατασκευή πιθαριών. Αργότερα ονομάστηκε Εξάρχεια από κάποιον έμπορο, ονόματι Έξαρχο, ο οποίος διατηρούσε στην οδό Θεμιστοκλέους μεγάλο, για τα δεδομένα της εποχής, κατάστημα γενικού εμπορίου.5 Τα Εξάρχεια εντάσσονται στην ευρύτερη περιοχή της Νεαπόλεως, η οποία αποτέλεσε προάστιο της πόλης των Αθηνών, καθώς τοποθετείται έξω από την «κύρια μάζα της πόλεως»6. Στην Αθήνα του 1840, η πόλη έχει αρχίσει να οργανώνεται και να απομακρύνει με γρήγορους ρυθμούς την εικόνα μιας κατεστραμμένης πόλης. Εκείνη την περίοδο η μόνη περιοχή όπου πραγματοποιούταν οικοδόμηση, έξω από τη νέα πόλη, ήταν η βορειοδυτική πλευρά, η οποία ονομάστηκε για αυτό το λόγο Νεάπολις, ενώ στην ανατολική, στους οδικούς άξονες του Βουλεβαρίου (Ακαδημίας) και Σταδίου, επικρατούσε ερημιά7. Γίνεται σαφές πως η Νεάπολις αρχίζει να αναδύεται στο αστικό τοπίο την νέας πρωτεύουσας, με την οικοδόμηση βόρεια από την οδό Ακαδημίας. Η περιοχή της Νεάπολις - Προάστιο, εκτεινόταν μέχρι και το σημερινό Μεταξουργείο. Το 1850, όμως, ο Άγγλος επιχειρηματίας Αύγουστος Μπρέϊμ αγόρασε την δυτική πλευρά της Νεαπόλεως και τότε το Μεταξουργείο αποκόπηκε από το σύνολο του Προαστίου. Η περιοχή αυτή ονομάστηκε έτσι λόγω της δημιουργίας του μεγαλύτερου κέντρου μεταξουργίας της Ευρώπης.8 Έτσι λοιπόν, η Νεάπολις περιορίστηκε στις περιοχές που περικλείονται από την οδό Βουλεβαρίου (σημερινή Ακαδημίας) μέχρι την σημερινή λεωφόρο Αλεξάνδρας, περιλαμβάνοντας και τις περιοχές Τσακαγιάννη9 και Πινακωτά, οι οποίες τοποθετούνταν

5 6 7 8 9

www.wikipedia.org, λήμμα: Εξάρχεια Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.19 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.76 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.99 Στην περιοχή δραστηριοποιείται ο Τσακανιάννης, οποίος περιφερόταν κατά τη διάρκεια της μέρας στους δρόμους πουλώντας πρόβειο γάλα ή περιφερόταν με ένα κοπάδι από κατσίκες και πουλούσε επιτόπου το γάλα. Πηγή: Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.248

μεταξύ του λόφου του Λυκαβηττού και του Αγχεσμού (Στρέφη).10 Κεντρικός οδικός άξονας της Νεαπόλεως αποτελούσε η σημερινή Εμμανουήλ Μπενάκη, η οποία ονομαζόταν τότε «Προαστίου»11. Το Προάστιο στα μέσα του 19ου αιώνα, όπως αναφέρει ο Κώστας Μπίρης, αποτελούσε: «Ένα πραγματικό χωριουδάκι, με τα μαγαζάκια του, με δρομάκια εις αυτοφυές δίκτυον, με εξήντα περίπου μικρόσπιτα περιβαλλόμενα από αυλήν και κάποιο αμπελάκι. Οι Αθηναίοι της εποχής το ονόμασαν δικαίως «Προάστιο», όνομα το οποίον επί πολλάς δεκαετίας κατόπιν διετηρήθη εις την κεντρικήν οδό ήτις αργότερα το διέσχισε, μετονομασθείσαν επί των ημερών μας εις οδόν Εμμ. Μπενάκη»12 Κώστας Μπίρης

Η περιοχή, όταν άρχισε να οικοδομείται, βρισκόταν εκτός σχεδίου, καθώς δεν είχε περιληφθεί αρχικά στην πολεοδομική μελέτη που είχε πραγματοποιήσει ο Κλεάνθης και ο Schaubert. Εκείνη την περίοδο, η Δημοτική αρχή έδωσε έντονο βάρος στη δημόσια ασφάλεια, καθώς η Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του 1840 είχε μετατραπεί σε έναν τόπο με έντονη εγκληματι-

10 11 12 2b. Λόφος Αγχεσμού-Στρέφη, 1910

Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.22 Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.19 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.80

2c. Με κόκκινο η οδός Φειδίου, όριο πόλεως στις αρχές του 1840, με απόφαση της Δημοτικής αρχής.

κότητα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γιάννης Καιροφύλας, η πόλη των Αθηνών «είχε μεταβληθεί σε κέντρο δολοφόνων, κλεφτών και φαυλοβίων»13 Η δημοτική αρχή σε συνεργασία με την αστυνομία αποφάσισε να απαγορεύσει την επέκταση του σχεδίου της πόλης πέρα από τη οδό Φειδίου (εικόνα 2c), καθώς είχε εντοπιστεί πως στην περιοχή αυτή, η οποία απαρτιζόταν από εκτάσεις με αμπέλια, οικόπεδα και πολλά ερείπια, λειτουργούσε ως καταφύγιο για το σύνολο των φαυλοβίων. Οι εκτάσεις αυτές, που αποτελούσαν το καταφύγιο των ομάδων με παραβατική συμπεριφορά, αποτελούν την περιοχή της Νεάπολης και των σημερινών Εξαρχείων, η οποία δημιουργήθηκε λίγα χρόνια αργότερα.14 Μέσα σε αυτό το πλαίσιο επικυρώνεται η χωροθέτηση της περιοχής, εκτός σχεδίου. Ωστόσο, στην περιοχή άρχισαν να κατασκευάζονται και να κατοικούνται τα πρώτα αυθαίρετα. 15 Η παράνομη δόμηση, ωστόσο, δεν εμπόδιζε τους κατοίκους να οργανώνονται, να συναποφασίζουν για την συνοικία τους. Το 1843, ενώ ο τόπος βρίσκεται ακόμα εκτός σχεδίου, αποφάσισαν να κατασκευάσουν εκκλησία και προέβησαν στην οργάνωση εράνου. Ωστόσο ο έρανος δεν έφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα. Ύστερα από αρκετές δυσχέρειες,

13 14 15

Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.32 Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.32-34 Πηγή: Χαραλαμπίδου Βάσω, [1994] ό.π.

την ανοικοδόμηση την εκκλησίας την αναλαμβάνει ο δήμος το 1850 και το Μάρτιο του 1852 ολοκληρώνεται, η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής.16 Παράλληλα το 184617 συντάχθηκε επιτροπή για την συμπλήρωση του υπάρχοντος σχεδίου πόλεως για δύο σκοπούς. Ο ένας αφορούσε την αυθαίρετη οικοδόμηση του «Προαστίου». Ο Κώστας Μπίρης, στο βιβλίο του «Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ο αιώνα», αναφέρει μεταξύ άλλων: «Άλλη ανάγκη, η οποία επέβαλλε την σύνταξη ενιαίου σχεδίου των Αθηνών, ήτο το να ενταχθεί εις αυτό, με την δέουσαν ρυμοτομικήν διευθέτησιν, η αυθαίρετος και άτακτος οικοδόμησις του Προαστίου, προτού η περαιτέρω πύκνωσίς της καταστήση τούτο δυσχερέστερον ή αδύνατον»18 Κώστας Μπίρης

Μέσα από αυτές τις αναφορές γεννάται η εικόνα του Προαστίου ως ένας τόπος με άναρχη δόμηση, εκτός πολεοδομικού σχεδιασμού. Ένας συνοικισμός, ο όποιος οικοδομείται παράνομα. Οι εκάστοτε αρχές καθυστέρησαν να αναλάβουν την ένταξη της περιοχής στο σχέδιο πόλεως. Έτσι η ανάδυση της περιοχής πραγματοποιείται διαμέσου της αυθαίρετης δόμησης, η οποία πραγματοποιείται από τους τεχνίτες και οικοδόμους, που ήρθαν στην Αθήνα για να εργαστούν στα μεγάλα δημόσια έργα, αλλά και ιδιωτικά, τα οποία πραγματοποιούνταν την εποχή εκείνη σε όλη την πόλη. Πρόκειται για τεχνητές οι οποίοι έφτασαν στον Αθηναϊκό τόπο από πολλά μέρη της Ελλάδας. Μερικά από αυτά είναι: Τήνος, Κάρπαθος, Σκόπελος, Νάξος. Ο τόπος της Νεάπολις ήταν επόμενο να συνδεθεί με τους κατοίκους της. Η σύνδεση αυτή παρουσιάζεται από την φράση του Κώστα Μπίρη, ο οποίος αναφέρει: «[…] ο οικισμός υπήρξεν η κοίτις των περισσοτέρων από τους ονομαστούς τεχνίτας και καλλιτέχνας του 19ου αιώνος και των αρχών του 20ου.» 19 Κώστας Μπίρης

Η ανάπτυξη της περιοχής πραγματοποιείται στα πλαίσια του υφιστάμενου χώρου, όπως αυτός είναι ήδη διαμορφωμένος. Οι κάτοικοι της περιοχής κατασκεύασαν τις κατοικίες τους σε

16 17 18 19

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.137-138 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.83 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.83 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.80

μία περιοχή η οποία διαθέτει ήδη στενούς δρόμους, όπως «υπαγορευόταν από το ανάγλυφο της περιοχής»20. Οι κάτοικοι της περιοχής έδωσαν οι ίδιοι τα ονόματα στα στενά της Νεάπολης, ονόματα τα οποία διατηρούνται ακόμα και σήμερα. Οι σημερινοί οδικοί άξονες Νικηταρά, Μαυροκορδάτου, Κιάφας, Ζαλόγγου, Σουλίου Γραβιάς, Λόντου, Κωλέττη, Τζαβέλλα, Μάνης, Μεσολογγίου, είναι υπολείμματα των στενών του Προαστίου και της Νεαπόλεως.21 Ονόματα τα οποία σκιαγραφούν του ήρωες και τους τόπους της Επανάστασης. Η σύνδεση των στενών με την περίοδο της επανάστασης, από τους κατοίκους της περιοχής, γεννά το πλαίσιο μέσα στο οποίο, εκείνη την περίοδο, οι κάτοικοι της Αθήνας «εργάζονται» για να δημιουργήσουν την πρωτεύουσα του ελεύθερου κράτους. Και η ονομασία των στενών αποτελεί, ίσως, τον πιο άμεσο και απλό τρόπο προκειμένου να συνδεθεί η καθημερινότητα των κατοίκων με τους ήρωες και τους τόπους της Επανάστασης. Ο τόπος αυτός εκτεινόταν νοτιοδυτικά του λόφου του Αγχεσμού (Στρέφη) έως την οδό Βουλεβαρίου (σήμερα Ακαδημίας), η οποία αποτελούσε το όριο22 της πόλης στην βορειοανατολική πλευρά της, καθώς ο Κλεάνθης και ο Schaubert, αρχικά δεν είχαν εντάξει την περιοχή στο σχέδιο πόλεως όπου κατέθεσαν και στην συνέχεια εγκρίθηκε από τις αρμόδιες υπηρεσίες. Η Νεάπολης στα τέλη του 19ου αιώνα αναδύεται ως η κυριότερη συνοικία της πρωτεύουσας του νέου ελεύθερου Ελληνικού κράτους. Σχετική αναφορά κάνει ο Γιάννης Καιροφύλας στο βιβλίο του «Η ωραία Νεάπολις και τα παρεξηγημένα Εξάρχεια»: «Στα τέλη του 19ου αιώνα η Νεάπολις έχει καταστεί η κυριότερη συνοικία της πρωτεύουσας […]»23 Γιάννης Καιροφύλας

Η διαμόρφωση των Αθηνών συνεχίζεται, και οι δημοτικοί αρχηγοί διαδέχονται ο ένας τον

20 21 22 23

Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.14 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.80 Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.74 Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.23

άλλον, καθώς το πολιτικό σύστημα είναι ακόμα ασταθές. Τον Αύγουστο του 1851, ωστόσο, ανέλαβε τα καθήκοντα του Δημάρχου της πόλης των Αθηνών ο Κόνιαρης. Την περίοδο εκείνη πραγματοποιούνται πληθώρα δημόσιων έργων. Συγκεκριμένα, στην περιοχή της Νεαπόλεως, δημιουργήθηκε μια πρόχειρη αγορά από 20 παραπήγματα, πρόχειρες προσωρινές εγκαταστάσεις, με σκοπό να καταλειφθούν οι καταναλωτικές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής, που όλο αυξανόταν, καθώς η οικοδόμηση ήταν έντονη.24 Στην δεκαετία του 1850, παράλληλα, ανοίγεται η οδός Πινακωτών, η οποία μετονομάστηκε σε Χαριλάου Τρικούπη το 1898, η Ζωοδόχου Πηγής και η Προαστίου, η οποία ονομάστηκε αργότερα Εμμανουήλ Μπενάκη, το 1928.25 2.2.1_Στάδια Ρυμοτομικής Εξέλιξης Στο πλαίσιο της ρυμοτομικής εξέλιξης αν και η περιοχή αποτελείται από στενούς δρόμους, η δομή και η κλίμακα των κατοικιών δημιουργούν ένα περιβάλλον βιώσιμο, στις αρχές του 20ου αιώνα. Η πυκνότητα τοποθετείται σε χαμηλά και ελεγχόμενα επίπεδα. Σημαντική έλλειψη στην περιοχή αποτελεί η απουσία κοινόχρηστων χώρων και χώρων πρασίνου. Γεγονός το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει καταλυτικό ρόλο στην πυκνή δόμηση της περιοχής, η οποία αναδύεται από το συνεχές σύστημα δόμησης.26 Η συνοικία την περίοδο 1880-1910 εμποτίζεται με καταστήματα εμπορίου και κοινωνικής συνάθροισης, μπακάλικα, ταβέρνες, καφενεία και μπιραρίες. Ο αριθμός τους δεν είναι ανάλογος με την, αρκετά μεγάλη, πυκνότητα δόμησης, καθώς η πλειοψηφία των κατοίκων επιλέγει να χρησιμοποιήσει αντίστοιχα που τοποθετούνται στον συμπαγή ιστό του κέντρου της πόλης. Η Ευγενία Μελαμπιανάκη, στη Διδακτορική διατριβή «Οι πλατείες της Αθήνας 1834-1945. Διαδικασία διαμόρφωσης, λειτουργία, πολεοδομική σημασία», αναφέρει: «πολλοί από τους κατοίκους πολύ συχνά χρησιμοποιούν τα αντίστοιχα του

24 25 26

Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.21-22 Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.23 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.15

κέντρου, εκτός από τους φοιτητές, που προτιμούν για φαγητό τα καταστήματα της περιοχής» 27 Ευγενία Μελαμπιανάκη

Όπως προσθέτει η Στέλλα Χρηστίδου, στη περιοχή αυξάνονται οι χώροι ψυχαγωγίας, χώροι κάποιοι από τους οποίους λειτουργούν ακόμα και στις μέρες μας. Η επέκταση των κοινωνικών και ψυχαγωγικών χώρων τοποθετούνται σε κεντρικούς άξονες οι οποίοι διατηρούν τον κεντρικό τους χαρακτήρα. «Την περίοδο 1880-1910 αυξήθηκαν και οι χώροι ψυχαγωγίας στην περιοχή. Ανάμεσα στα καταστήματα αυτής της περιόδου ανήκει και το Καφενείο «Μουριά» και «Σοφός Κοραής» που λειτουργούν μέχρι σήμερα (1990). Στην ίδια περίοδο ιδρύεται και το πρώτο θέατρο στη Λ. Αλεξάνδρας. Τα περισσότερα από τα καταστήματα αυτής της 50ετίας βρίσκονταν στις οδούς Σόλωνος, Προαστίου, Πινακωτών, Ιπττοκράτους. Χώροι […] της διανόησης στην περιοχή ήταν το «Καφέ-Τσουράπι» στα Πευκάκια και ο «Φοιτητικός Φιλολογικός Σύλλογος» στην Ιπποκράτους» 28 Στέλλα Χρηστίδου

Εκείνη την περίοδο παρατηρείται στη περιοχή έντονο το καλλιτεχνικό στοιχείο, το οποίο συμβαδίζει με την παρουσία λόγιων, ποιητών, επιφανών πολιτικών προσώπων της εποχής, όπως είναι ο Χαρίλαος Τρικούπης, του οποίου το όνομα δίνεται στην οδό Πινακωτών το 1906. Οι χώροι εστίασης κατακλύζονται από αυτούς, και έτσι η περιοχή συνδέεται και χαρακτηρίζεται από αυτούς, οι οποίοι όμως δεν είναι περαστικοί, αλλά πολλοί από αυτούς κατοικούν στην περιοχή της Νεαπόλεως. Έντονη είναι κι η παρουσία φοιτητών, λόγω των παρακείμενων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που περικλείουν την περιοχή. Δεν είναι τυχαία η πνευματική εισροή στην περιοχή, εφόσον χωροθετείται στο κέντρο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, στα οποία πλέον έχουν ολοκληρωθεί τα έργα κατασκευής τους και λειτουργούν καθημερινά. Ο Κώστας Μπίρης παραλληλίζει τη περιοχή της Νεαπόλεως με το Καρπέ Λατέν του Παρισιού. «Την άνοιξη του 1900 η Νεάπολη ήταν για την Αθήνα ότι το Καρπέ Λατέν για το Παρίσι

27 Μελαμπιανάκη Ευγενία, [2006] Οι πλατείες της Αθήνας 1834-1945. Διαδικασία διαμόρφωσης, λειτουργία, πολεοδομική σημασία, Διδακτορική Διατριβή, σελ.220, όπως αναφέρεται στο: Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.52 28 Πηγή: Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.52-53

η μποέμικη γειτονιά των ποιητών, των φοιτητών, των τροβαδούρων […] στις αρχές του 20ου αιώνα δυο μεγάλοι δρόμοι τη διέσχιζαν η οδός Προαστίου και η οδός Πινακωτών. Στη Νεάπολη κατοικούσαν τότε οι πιο γνωστοί ποιητές και λόγιοι […]29καθώς γειτόνευε και με το Πανεπιστήμιο το Πολυτεχνείο και όλες τις άλλες σχολές και Βιβλιοθήκες […] και οι πιο γνωστοί καλλιτέχνες του Εθνικού Μελοδράματος.» 30 Κώστας Μπίρης

Η στέγαση των τμημάτων του Πανεπιστημίου, του Πολυτεχνείου και των άλλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων προσέλκυσε, από τα μέσα του 19ου αιώνα, διανοούμενους και φοιτητές. Στα Εξάρχεια έγινε η πρώτη εξέγερση φοιτητών, τα γνωστά Σκιαδικά (1859), αποτελώντας έτσι, ήδη από τότε, σημείο αγώνα των φοιτητών. Το 1901 οι φοιτητές, με αφορμή τη μετάφραση του Ευαγγελίου στη δημοτική, πραγματοποίησαν διαδηλώσεις με αποτέλεσμα την παραίτηση της κυβέρνησης και του Αρχιεπισκόπου.31 Στο επόμενο κεφάλαιο παρατίθενται τα εκπαιδευτικά ιδρύματα τα οποία επηρέασαν τον χαρακτήρα και την ταυτότητα της περιοχής της Νεαπόλεως γενικότερα, και των Εξαρχείων ειδικότερα. 2.2.2_Κτίρια που σχημάτισαν το χαρακτήρα της περιοχής Σε αυτό το σημείο κρίνεται σημαντικό να παρατεθούν τα σημαντικά κτίρια τα οποία κατασκευάστηκαν στην περιοχή, και συνέβαλαν στην μετέπειτα ταυτότητά της, καθώς η χρήση των κτιρίων αυτών συνδέεται και με το σύνολο του κοινωνικού συνόλου, το οποίο κατοίκησε, και δραστηριοποιήθηκε στη συνέχεια, στην Νεάπολη και μετέπειτα στα Εξάρχεια, εφόσον σε κάποιο σημείο το χρονικού άξονα, μέρος της Νεαπόλεως, λαμβάνει την ονομασία Εξάρχεια, από κάποιον έμπορο, ονόματι Έξαρχο, ο οποίος διατηρούσε στην περιοχή κατάστημα γενικού εμπορίου.

29 ο Κωστής Παλαμάς, ο Μπάμπης Άννινος, ο Δημήτριος Καμπουρόγλου, ο Γεώργιος Σουρής ο Νικόλαος Πολίτης, ο Σκόκος, ο Ταγκόπουλος, ο Βερναρδάκης, ο Δαραλέξης κ.α. Τα περίφημα φιλολογικό σαλόνια του Σουρή τα οποία αρχικά βρίσκονταν στην οδό Διδότου, αργότερα στην οδό Πινακωτών και ύστερα στην οδό Ζωοδόχου Πηγής, «είχαν αφήσει εποχή» Πηγή: Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. 30 Πηγή: Βασιλείου Κατερίνα, [2009] σελ.53 31 www.wikipedia.org, λήμμα: Εξάρχεια

2d. Πανεπιστήμιο Αθηνών

Πανεπιστήμιο Αθηνών Το Πανεπιστήμιο Αθηνών ανεγείρεται στην Πανεπιστημίου 30, σε σχέδια του Δανού αρχιτέκτονα Hans Christian Hansen. Οι κατασκευαστικές εργασίες άρχισαν τον Ιούλιου το 1839 και ολοκληρώθηκαν το 1864.32

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.116-118

2e. Εθνική Βιβλιοθήκη

Εθνική Βιβλιοθήκη Η Εθνική Βιβλιοθήκη κατασκευάστηκε στην οδό Πανεπιστημίου 32, στην ανατολική πλευρά του κτιρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα σχέδια έγιναν από τον αρχιτέκτονα Theophil Hansen, ενώ η επίβλεψη πραγματοποιήθηκε από τον αρχιτέκτονα Ernst Ziller. Οι εργασίες άρχισαν το 1887 και τελείωσαν το 1902.33

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.214-216

2f. Ακαδημία Αθηνών

Ακαδημία Αθηνών Η Ακαδημία Αθηνών κατασκευάστηκε στην συμβολή των οδών Πανεπιστημίου 28 και Σίνα, στην δυτική πλευρά του κτιρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών, του οποίου οι εργασίες κατασκευής είχαν ήδη αρχίσει. Η Ακαδημία σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Theophil Hansen, ενώ η επίβλεψη των εργασιών συνεχίστηκε, από κάποιο σημείο και έπειτα, από τον βοηθό του Ernst Ziller. Οι εργασίες άρχισαν τον Αύγουστο του 1859 και περατώθηκαν το 1885.34

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.151-154

2g. Παλαιό Χημείο

Παλαιό Χημείο Το Παλαιό Χημείο κατασκευάστηκε στην συμβολή των οδών Σόλωνος και Χαριλάου Τρικούπη. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια αναλαμβάνονται από τον Βαυαρό αρχιτέκτονα Εrnst Ziller, στην συνέχεια, όμως, η πρότασή του τροποποιήθηκε από τον αρχιτέκτονα Καραγιαννόπουλο, καθώς τα αρχικά σχέδια του Ziller δεν μπορούσαν να πραγματοποιηθούν στο γήπεδο της οδού Σόλωνος. Αρχικά, το Χημείο αποτελείται από το σημερινό υπόγειο προς την πλευρά της Χαριλάου Τρικούπη, το ισόγειο και τον πρώτο όροφο. Οι εργασίες άρχισαν το 1877 και το κτίριο άρχισε να λειτουργεί κανονικά στις 18 Ιανουαρίου του 1890. Το 1911, όμως, το κτίριο καίγεται και το μεγαλύτερο μέρος του καταστρέφεται. Έτσι, το 1914 αρχίζουν οι εργασίες ανοικοδόμησής του, με βάση τη μελέτη του καθηγητή Ζέγγελη. Τότε προστίθεται ο δεύτερος όροφος, ενώ το 1929 προστίθεται ο τρίτος. Με τις προσθήκες αυτές, το Χημείο απέκτησε τη σημερινή του μορφή.35 Με την ανακαίνιση του κτιρίου, στο χώρο του Παλαιού Χημείου θα βρουν στέγη τρεις σημαντικότατες λειτουργίες του Πανεπιστημίου: η Βιβλιοθήκη Κοινωνικών Επιστημών (για τα Τμήματα του κέντρου), το Μουσείο Ιστορίας Φυσικών Επιστημών και Τεχνολογίας και οι πολιτιστικές δραστηριότητες στο, ιστορικό, μεγάλο αμφιθέατρο και στο μικρό, μετά την κεντρική είσοδο.

Καιροφύλας Γιάννης, [2002] ό.π. σελ.49-53

2h.Ελληνικό Εκπαιδευτήριο

Ελληνικό Εκπαιδευτήριο Το Ελληνικό Εκπαιδευτήριο χωροθετείται στη συμβολή των οδών Ακαδημίας 48 και Μασσαλίας. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια έγιναν από τον αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη. Η εργασίες άρχισαν το 1856 και ολοκληρώθηκαν το 1857. «Το 1870 αγοράστηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και εγκαταστάθηκαν εκεί τα εργαστήρια φαρμακολογίας, μικροβιολογίας, ορυκτολογίας (και αργότερα ιατροδικαστικής και τοξικολογίας), ενώ στην πίσω αυλή του κτίστηκε το πρώτο χημείο και ανατομείο. […] Σήμερα στεγάζει το Πανεπιστημιακό Πολιτιστικό Κέντρο και το εντευκτήριο των καθηγητών, υπό την επωνυμία «Κτίριο Κωστή Παλαμά»[...]..36»

www.eie.gr/archaeologia, λήμμα: Ελληνικό Εκπαιδευτήριο

2i. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Το Πολυτεχνείο χρειάστηκε μια μεγάλη περίοδο κατασκευής, του καλύπτει το χρονικό διάστημα 1862 – 1957. Τοποθετείται στον κεντρικό οδικό άξονα της Πατησίων στον αριθμό 42. Η ανέγερσή του βασίστηκε σε σχέδια του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταζόγλου, ο οποίος δέχεται επιρροές από τον Theophil Hansen. Η τελική μορφή του περατώθηκε σε τρία στάδια. Το πρώτο αφορά την περίοδο 1862 – 76. Αρχικά μέχρι το 1870 κατασκευάζονται οι δύο πτέρυγες επί της Πατησίων και με την δωρεά του Μετσοβίτη, Γεώργιου Αβέρωφ, στον οποίο οφείλεται και η ονομασία Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ολοκληρώνεται και το κεντρικό κτίριο το 1876.37 Το δεύτερο αφορά την περίοδο 1930 – 1935. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του Πολυτεχνείου τον 20ο αιώνα, αυξάνονταν ολοένα και περισσότερο οι ανάγκες του Ιδρύματος. Για αυτό το λόγο οικοδομήθηκε το κτίριο Γκίνη στην οδό Στουρνάρη, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Κώστα Κιτσίκη.38 Το τρίτο και τελευταίο στάδιο αφορά την περίοδο 1950 – 1957. Στη πλευρά της οδού Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας προστίθεται κτίριο σε σχέδια του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Κριεζή. Στις πτέρυγες αυτές στεγάστηκαν τα τμήματα Χημικών Μηχανικών και Μηχανολόγων.39

37 38 39

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.155-157 www.eie.gr/archaeologia, λήμμα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο www.eie.gr/archaeologia, λήμμα: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

2j.Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ανεγέρθηκε στην συμβολή των οδών Πατησίων 44 και Τοσίτσα 1, στο χώρο δίπλα από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Τα σχέδια του μουσείου τα αναλαμβάνει ο αρχιτέκτονας Παναγιώτης Κάλκον. Η επίβλεψη του έργου γίνεται αρχικά από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα, όμως στη συνέχεια πραγματοποιείται από τον Αρμόδιον Βλάχον, καθώς ο Κάλκον εν τω μεταξύ είχε αποβιώσει. Οι εργασίες αρχίζουν στις 3 Οκτωβρίου του 1866 και περατώνονται το 1880.40

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.210-211

2k. Σχολή Ευελπίδων

Σχολή Ευελπίδων Η Σχολή Ευελπίδων χωροθετήθηκε στην ομώνυμη οδό, στο Πεδίο του Άρεως. Κατασκευάστηκε βάσει των σχεδίων του αρχιτέκτονα Ernst Ziller, ενώ η επίβλεψη πραγματοποιήθηκε από τον στρατιωτικό αρχιτέκτονα Ιφικράτη Κοκκίδη. Η θεμελίωση του έργου πραγματοποιήθηκε το Μάιο του 1900 και η ολοκλήρωσή του συνετελέσθη το 1904.41

Μπίρης Κώστας, [1966] ό.π. σελ.222

2.3_Η Νεάπολις στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα Την περίοδο μέχρι το 1940 η περιοχή έχει εμπλουτιστεί με κέντρα κοινωνικής συνάθροισης, καταστήματα εμπορίου, θέατρα και κινηματογράφους. Τα κέντρα κοινωνικής συνάθροισης αφορούν χώρους εστίασης, στους οποίος εισρέουν οι φοιτητές, οι οποίοι κατοικούν και σπουδάζουν στην περιοχή. Ορισμένοι από αυτούς τους χώρους αποτελούν πυρήνες με λογοτεχνικό χαρακτήρα και συγκεντρώνουν θαμώνες, οι οποίοι κατοικούν όμως και σε άλλες περιοχές. Ορισμένα από τα καταστήματα, τα οποία τοποθετούνται σε κεντρικούς άξονες, διαθέτουν υπερτοπικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικό της περιοχής αποτελούν τα τυπογραφεία και τα βιβλιοπωλεία, τα οποία εισρέουν στην περιοχή.42 Μέσα στο νέο πλαίσιο το οποίο αρχίζει να διαμορφώνεται και να εξελίσσεται αυτή την περίοδο, στην περιοχή της Νεαπόλεως γεννάται έντονη κοινωνική ζωή και στην περιοχή εισρέει μέρος του κοινωνικού συνόλου, το οποίο διαθέτει χαρακτηρίστηκα που συμβαδίζουν με το χαρακτήρα που αρχίζει να παίρνει η περιοχή. 2.4_Η Νεάπολις στις δεκαετίες του ’50, του ’60 και του ’70 Η περιοχή είναι συνδεδεμένη με την πολιτισμική κληρονομιά ενός παραδοσιακού οικισμού, στον οποίο επικρατούν νεοκλασικά κτίρια, ενώ ο ιστός της με τα χαρακτηρηστικά δρομάκια, τις σκάλες, τα ξέφωτα «σε ακανόνιστο σχήμα αλλά λειτουργικά», σύμφωνα με τον ίδιο, συμπληρώνουν την εικόνα του παραδοσιακού αυτού ιστού. Παράλληλα όμως, στον παραδοσιακό ιστό έχουν ανεγερθεί, την περίοδο του Μεσοπολέμου, στους περιφερικούς κεντρικούς οδικούς άξονες (Αλεξάνδρας, Χαριλάου Τρικούπη, Σόλωνος, Πατησίων αλλά και στη γύρω περιοχή του Πολυτεχνείου - Μουσείου), οι οποίοι οριοθετούν την περιοχή, πολυώροφα κτίρια τύπου Bauhaus, η μορφή, ο χαρακτήρας και η κλίμακά των οποίων «εντάσσεται, εναρμονίζεται και συμπληρώνει το Νεοκλασικό περιβάλλον».43 Σύμφωνα με τον Αγγελίδη, στη γειτονιά των Εξαρχείων, ως μέρος της ευρύτερης περιοχής

42 43

Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.56 Τσαγκαράτος Σπύρος, [2001] ό.π. σελ.16

2l. Πολυκατοικιοποίηση

της Νεαπόλεως, οι αξίες γης την εν λόγω περίοδο αυξήθηκαν. Τα επίπεδα αύξησης είναι ιδιαιτέρα ψηλά στα τμήματα, τα οποία γειτνιάζουν με την περιοχή του κέντρου της Αθήνας.44 Σε αυτό το σημείο παρουσιάζεται η σύνδεση των ρυθμιστικών διατάξεων με την αξία γης, στην εκάστοτε περιοχή που εφαρμόζονται. Ακόμα ένα σημείο της περιόδου αυτής είναι η μέθοδος αντιπαροχής, η οποία παρουσιάστηκε με έντονο τρόπο στο Αθηναϊκό τοπίο.

44 Αγγελίδης Μ. [1989] Το κέντρο της Αθήνας και οι τάσεις εξέλιξης του, σελ.138, 145, στο: Burgel Guy, Η νεοελληνική πόλη, Εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα, όπως αναφέρεται στο: Βασιλείου Κατερίνα, [2009] ό.π. σελ.58

4a. “Fashion Therapy”. Από την ομάδα του Fashion Art Toronto (FAT)

4.1_Ορισμός Συνηθίζεται η έννοια του «εμπορικού κέντρου» πολλές φορές να συνδέεται με ένα ευρύτερο πλαίσιο που αφορά την ευρύτερη εμπορική δραστηριότητα ακόμα και σε επίπεδο γειτονιάς. Ωστόσο, η έννοια που επιχειρείται να οριστεί δεν αναφέρεται στην παραπάνω περίπτωση, αλλά σε έναν συγκεκριμένο κτιριακό οργανισμό-σύστημα στον οποίο αναδύεται η καταναλωτική δραστηριότητα, αλλά και η παροχή άλλων υπηρεσιών -διαμέσου της κατανάλωσης (ψυχαγωγία, διασκέδαση κλπ)- καθώς και, σε ορισμένες περιπτώσεις, χώρων προσωρινής κατοίκησης (ξενοδοχειακές μονάδες όπως στο Water Tower του Σικάγο) αλλά και επαγγελματικών χώρων (γραφεία). Ο κτιριακός οργανισμός του κέντρου αυτού διαθέτει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τα οποία προσδιορίζονται από το International Council of 160

Shopping Centers (ICSC)1. Το ICSC διατυπώνει έναν γενικό ορισμό του «εμπορικού κέντρου», ο οποίος όμως γίνεται πιο συγκεκριμένος όταν οριστεί με βάση την εκάστοτε εξειδικευμένη κατηγορία2 στην οποία εντάσσεται. Σύμφωνα με το ICSC, το «εμπορικό κέντρο» είναι: «ένα σύμπλεγμα οικοδομημάτων/οργανισμών λιανικού και ευρύτερου εμπορίου που αντιμετωπίζεται σαν μία ενιαία ιδιοκτησία ως προς τον σχεδιασμό, την ανάπτυξη, την κυριότητα, την διαχείριση/διοίκηση, και παρέχει επιτόπιο χώρο στάθμευσης. Το μέγεθος και ο προσανατολισμός του κέντρου γενικά καθορίζονται από τα χαρακτηριστικά της αγοράς της εμπορικής περιοχής που αυτό εξυπηρετεί. Οι τρεις κύριοι φυσικοί σχηματισμοί εμπορικών κέντρων είναι τα “malls”, τα “κέντρα ανοικτού τύπου”, και τα “κέντρα υβριδικού τύπου”».3 International Council of Shopping Centers

Ο γενικός ορισμός του ICSC αναφέρεται στο πώς έχουν διαμορφωθεί και, συνεπώς, έχουν οριστεί τα εμπορικά κέντρα στα τέλη του 20ου αιώνα, μιας και η ίδρυσή του γίνεται το 1957. Μέσα από αυτόν αναδεικνύονται τρία αναγνωρίσιμα και ευδιάκριτα χαρακτηριστικά που αφορούν την κτιριακή εγκατάσταση, καθώς και την λειτουργική δομή του εμπορικού κέντρου. Παρατίθενται, σύμφωνα με τον πιο πάνω ορισμό, τα εξής: i. Στο πλαίσιο του «εμπορικού κέντρου» διακρίνεται μια κτιριακή εγκατάσταση στην οποία

πραγματοποιείται καταναλωτική δραστηριότητα, που αφορά το λιανικό εμπόριο αλλά και την ευρύτερη εμπορική δραστηριότητα, μαζί με άλλες υπηρεσίες καταναλωτικού χαρακτήρα. ii. Το «εμπορικό κέντρο» αφορά έναν ιδιωτικό οργανισμό ο οποίος διαθέτει ενιαία

σχεδιαστική, αναπτυξιακή, ιδιοκτησιακή, διαχειριστική και διοικητική αντιμετώπιση. Με

Το επίσημο όργανο σχετικά με το εμπορικό κέντρο στην Αμερική και παγκοσμίως. Το ICSC, ένας ιδιωτικός οργανισμός, από το 1957 (έτος ίδρυσης), ασχολείται με μία ευρεία γκάμα θεμάτων που απευθύνονται σε επενδυτές. εμπόρους, νομικούς, σχεδιαστές, δημόσιους λειτουργούς κα. Πηγή: International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitions, www.icsc.org 2 Οι κατηγορίες αναφέρονται στην επόμενη ενότητα, ενώ αναλύονται στο παράρτημα 3 3 International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitions, ό.π.

161

4b. Εμπορικό Κέντρο Macy’s, Manhattan, New York

4c. Morocco Mall, Casablanca, Morocco, 2011

άλλα λόγια, οτιδήποτε αφορά τη δημιουργία και την λειτουργία του εμπορικού κέντρου προσδιορίζεται από τον ιδιοκτήτη του. iii. Στοιχείο-προϋπόθεση

με βάση το οποίο ορίζεται ένας χώρος καταναλωτικής δραστηριότητας ως «εμπορικό κέντρο» είναι αυτό του χώρου προσωρινής στάθμευσης ιδιωτικών οχημάτων.

Στο σημείο αυτό παρατηρείται η έντονη σημασία του ιδιωτικού μέσου μεταφοράς, παράμετρος η οποία εντάσσεται σε μία από τις βασικές για την σχεδίαση. Με την σχεδιαστική αυτή πράξη, όμως, διαχωρίζεται η κίνηση των πεζών και των αυτοκινήτων, κάτι που δεν συμβαίνει όταν η εμπορική δραστηριότητα πραγματοποιείται στον συμπαγή αστικό ιστό. Πρόκειται για έναν «κυκλοφοριακό» διαχωρισμό.

163

Σύμφωνα με τον Logan το εμπορικό κέντρο αποτελεί την «πιο πετυχημένη αρχιτεκτονική σύλληψη [του 20ου αιώνα] […] στον τομέα της λειτουργίας»4. Η ταυτότητα του χώρου προσδιορίζεται-καθορίζεται από τη στιγμή της σχεδίασής του. Σχεδιάζεται προκειμένου να διαθέτει την ταυτότητα της καταναλωτικής «δράσης», υιοθετώντας χαρακτηριστικά του αστικού χώρου. Επομένως, η ταυτότητα του χώρου είναι προκαθορισμένη και ο δρών δεν συμβάλει στην διαμόρφωσή της. Δεν υπάρχει κάποια διαλεκτική σχέση μεταξύ τους όσο αφορά αυτόν τον προσδιορισμό του χώρου. Η ταυτότητα του χώρου, αλλά και η μορφή του σχετίζονται με την λειτουργία του. Η μορφή εξυπηρετεί την προώθηση της καταναλωτικής δραστηριότητας. Η Μαρία Δανιήλ χαρακτηριστικά παραθέτει στην διατριβή της, με θέμα Δημόσιος χώρος και δημόσια ζωή στη σύγχρονη πόλη- Κοινωνικοψυχολογική προσέγγιση του εμπορικού πολυλειτουργικού κέντρου στην Ελλάδα, τα εξής: «Η μορφή […] υποστηρίζει απόλυτα τη λειτουργία καθώς τα κριτήρια επιλογής της απορρέουν από τον εμπορικό χαρακτήρα και τους καταναλωτικούς στόχους του [εμπορικού] κέντρου. Ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό του εμπορικού κέντρου είναι η χωρική συγκέντρωση ποικιλίας προϊόντων.»5 Μαρία Δανιήλ

Σύμφωνα με την διατύπωση της Δανιήλ, ο Parent Claude υποστηρίζει πώς πρόκειται για έναν κτιριακό τύπο ο οποίος, «[…] συγκεντρώνει ομαδοποιημένα στον ίδιο τόπο τόσο τα απαραίτητα για τις καθημερινές καταναλωτικές ανάγκες εμπορικά μαγαζιά, όσο και άλλα καταστήματα που διαθέτουν προϊόντα δεύτερης ανάγκης.»6 Στην ίδια πηγή, το εμπορικό κέντρο προσδιορίζεται και ως οικονομικό μοντέλο, καθώς συνδέεται με την αγορά και την κυκλοφορία του κεφαλαίου, απαραίτητη προϋπόθεση για την εξασφάλιση της βιωσιμότητας του συστήματος λειτουργίας της κοινωνίας. Χαρακτηριστικά το εμπορικό κέντρο, αναφέρει η Δανιήλ 4

Logan D, [1973] Shopping Centers, στο περιοδικό Architectural Design 43, no 2, στο: Καραμάνου-Ροδολάκη Ζωή, Ζωίδης Γεώργιος, Εμπορικό κέντρο. Γενική προβληματική: Ιστορικό - Αρχές οργάνωσης, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1982-83, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.129 5 Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.129 6 βλ. Parent Claude, [1959] Les centres commerciaux, no 83, σελ.28-31, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.129

164

«[…] βρίσκεται σε απόλυτη συνάρτηση με οικονομικά και αναπτυξιακά μεγέθη. […] πρόκειται για έναν οργανισμό του οποίου τα γνωρίσματα τον καθιστούν, σε σημαντικό βαθμό, οικονομικό μοντέλο -πέρα από κτιριακό τύπο.»7 Μαρία Δανιήλ

Είναι γεγονός πως τόσο στον σχεδιασμό όσο και στη δυναμική ανάδυση του δημόσιου χώρου (και ειδικότερα των χώρων κατανάλωσης), δεδομένα, η κατανάλωση και οι καταναλωτικές συνήθειες έχουν διαμορφωτικό χαρακτήρα πλέον. Αρχικά το εμπορικό κέντρο ή πιο σωστά το πολυκατάστημα, όπως αναφέρεται σε επόμενο κεφάλαιο, ακολούθησε τις πληθυσμιακές μετατοπίσεις και συσσωρεύσεις στα αστικά κέντρα, παίζοντας, αρχικά, συμπληρωματικό ρόλο στην δημιουργία της νέας μητροπολιτικής πόλης του 19ου αιώνα. Ωστόσο, σήμερα πληθαίνουν τα παραδείγματα στα οποία η ανέγερση εμπορικών κέντρων προηγείται της οικιστικής ανάπλασης και επέκτασης της πόλης. Σαν τα εμπορικά κέντρα να παίζουν διαμορφωτικό χαρακτήρα στην επέκταση των προαστίων της πόλης, και λόγω αυτού αποτελούν καθοριστικό-διαμορφωτικό παράγοντα για την αύξηση της αξίας γης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το The Mall Athens, το οποίο συντέλεσε στην επέκταση της περιοχής του Αμαρουσίου προς αυτό και στην ανέγερση, κυρίως διώροφων, κατοικιών για οικογένειες -όχι οικονομικά ασθενείς.

Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.129

165

4d. Στοά (Arcade) στο Cleveland του Ohio, 1890

4.2_Σύντομη ιστορική αναδρομή Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται η προσέγγιση, η ανάλυση και η εύρεση των στοιχείων που καθιστούν το «εμπορικό κέντρο», ως τον «νέο» δημόσιο χώρο. Ακολουθεί σύντομη ιστορική αναδρομή8, με βάση την οποία θα προσδιοριστούν οι στόχοι της κατασκευής τους και πώς αυτό γεννάται και υπάρχει στον συμπαγή αστικό ιστό της σημερινής πόλης αλλά και στα προάστια, και συγκεκριμένα στην πόλη των Αθηνών. Πρόγονοι του εμπορικού κέντρου, όπως έχει σκιαγραφηθεί στην προηγούμενη ενότητα, είναι η Αρχαία Αγορά της πόλης-κράτους των Αθηνών9 και το Forum της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας10, και συγκεκριμένα η Αγορά του Τραϊανού11 η οποία προέβλεπε πέραν της εμπορικής δραστηριότητας και χώρους κατοίκησης. Μέχρι τότε η εμπορική δραστηριότητα πραγματοποιείται σε υπαίθριο χώρο (πλατεία), ενώ από τα μέσα του 19ου αιώνα παρουσιάζεται ο πρώτος στεγασμένος εμπορικός χώρος, η στοά (Arcade)12 -αν και η πρώτη στοά παρουσιάζεται τον 15ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη, η Grand Bazaar. Τον 19ο αιώνα παρουσιάζονται ταυτόχρονα τα πρώτα πολυκαταστήματα, ενώ στο Παρίσι με την ανάπλαση του Βαρόνου Haussmann, τα Βουλεβάρτα13 συνδέονται με την καταναλωτική δραστηριότητα και τη φαντασμαγορία, εμπεριέχοντας την λάμψη και την πολυτέλεια. Ο Charles Pierre Baudelaire, στο ποίημά του «Τα μάτια των φτωχών»14 περιγράφοντάς τα επικυρώνει την λάμψη, την πολυτέλεια και τον έντονο χωρικό, ταξικό διαχωρισμό που διακατέχει την σχεδιαστική και πολεοδομική αυτή μελέτη.15

8 9 10 11 12 13 14 15

Αναλυτική ιστορική αναδρομή βλ. παράρτημα 3 βλ. Παράρτημα 1 βλ. Παράρτημα 1 βλ. Παράρτημα 1 βλ. Παράρτημα 1 βλ. Παράρτημα 1 βλ. Παράρτημα 1 Σχετικός σχολιασμός γίνεται από τον David Harvey. βλ. Παράρτημα 1

167

Ο Sennett τοποθετεί την αρχή των πολυκαταστημάτων το 1852, όταν ο Aristide Boucicault άνοιξε ένα μικρό κατάστημα λιανικών πωλήσεων στο Παρίσι με την ονομασία Bon Marché.16 Ωστόσο, το πρώτο εμπορικό κέντρο εμφανίζεται στα προάστια των Η.Π.Α. το 1922 στο Kansas City στο Missouri. Πρόκειται για το Country Club Plaza, το οποίο αποτελείται από μια ομάδα καταστημάτων, ενώ η πρόσβαση πραγματοποιείται μόνο μέσω αυτοκινήτου.17 Η ιδέα αυτή αποδίδεται από τον J.C. Nichols. Στόχος είναι η μεγάλης κλίμακας αστική ανάπτυξη σε μία εργατική τότε περιοχή.18 Ενώ σύμφωνα με τον Samuel Feinberg (1960), τα εμπορικά κέντρα είχαν ξεκινήσει λίγο νωρίτερα, το 1907, σε μια γειτονιά της Βαλτιμόρης όπου μια ομάδα καταστημάτων εγκαταστάθηκε σε ένα χώρο στάθμευσης που βρισκόταν εκτός δρόμου.19 Η προσέγγιση του σύγχρονου εμπορικού κέντρου ακολουθεί την πορεία του στον αμερικανικό τόπο, καθώς σε αυτόν αναδύεται το πρωτότυπο αλλά και το μοντέλο που επαναλήφθηκε -όχι πάντα με την πρωταρχική του μορφή αλλά, ίσως, αλλοιωμένο και προσαρμοσμένο στις «μοναδικές» ιδιαιτερότητες του εκάστοτε τόπου ή στους σκοπούς για τους οποίους κατασκευάστηκε, δηλαδή κατά πόσο συνδέεται με την καταναλωτική δραστηριότητα ή μέσα σε αυτό υιοθετούνται και άλλες χρήσεις προς σύνδεση του εμπορικού κέντρου με τον δημόσιο χώρο και το περιεχόμενό του όπως συνέβαινε στην Αρχαία Αγορά της πόλης-κράτους των Αθηνών, στο Forum της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κ.α.- αναπτύχθηκε, εξελίχθηκε και κυριάρχησε, σταδιακά, σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο, ο οποίος θέτει την καταναλωτική δραστηριότητα ως επίκεντρο της λειτουργίας του. Αυτή η εξελικτική πορεία εντοπίζεται τα πρώτα χρόνια εφαρμογής του. Στα πλαίσια της χρονικής του εξέλιξης, το εμπορικό κέντρο αποκτά συγκεκριμένους άξονες πάνω στους οποίους κινείται η σχεδιαστική του δημιουργία, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την ανάδυση ενός «νέου» δημόσιου χώρου στο εσωτερικό του, οι

16 Το Bon Marché είχε την ιδιαιτερότητα ότι οι τιμές των εμπορευμάτων θα ήταν σταθερές και εμφανώς αναγεγραμμένες, το ποσοστό κέρδους για κάθε τεμάχιο θα ήταν μικρό, αλλά ο όγκος των εμπορευμάτων θα ήταν μεγάλος, και η είσοδος θα ήταν ελεύθερη χωρίς να είναι απαραίτητη κάποια αγορά. βλ. Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.185-190 17 Feinberg Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, Volume 18, Πηγή: www.acrwebsite.org 18 International Council of Shopping Centers, A Brief History of Shopping Centers, Πηγή: www.icsc.org 19 Feinberg Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. 168

οποίοι (άξονες) εφαρμόζονται απαράλλακτοι, καθώς δεν διαφοροποιούνται, στις εκάστοτε ανεπτυγμένες κοινωνίες. Σύμφωνα με τους Richard Feinberg και Jennifer Meoli, ανεξάρτητα από τον χρονικό προσδιορισμό της πρωτοεμφάνισης των εμπορικών κέντρων, η ανάπτυξή τους ακολούθησε τις πληθυσμιακές μετατοπίσεις και πυκνώσεις, τους οικονομικούς παράγοντες, και φυσικά συνδέονται με το ιδιωτικό μέσο μεταφοράς το οποίο αναδύεται ως αναπόσπαστο μέρος της σχεδιαστής μελέτη. «Μέχρι το 1960 υπήρχαν 4.500 εμπορικά κέντρα, που αντιπροσωπεύουν το 14% των λιανικών πωλήσεων. Μέχρι το 1975 υπήρχαν 16.400 εμπορικά κέντρα, που αντιπροσωπεύουν το 33% των λιανικών πωλήσεων. Το 1987 υπήρχαν 30.000 εμπορικά κέντρα, τα οποία αντιπροσωπεύουν πάνω από το 50% του συνόλου των δολαρίων που δαπανήθηκαν στην λιανική.»20 Richard Feinberg - Jennifer Meoli

Τα εμπορικά κέντρα, στην εξέλιξή τους, πέρα από την εμπορική δραστηριότητα, στεγάζουν και άλλες χρήσεις όπως είναι η προσωρινή κατοίκηση (ξενοδοχειακές μονάδες), οι χώροι εστίασης και αναψυχής (εστιατόρια, κινηματογράφους) καθώς και οι επαγγελματικοί χώροι (γραφεία). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Water Tower του Σικάγο, 1975, το οποίο «[…] έχει ξενοδοχεία, εστιατόρια, γραφεία, καταστήματα, εστιατόρια, και οικιστικές μονάδες»21. Επιπλέον, αναδύονται ως κέντρα τα οποία προσφέρονται για κατανάλωση και, σύμφωνα με του ίδιους, αποτελούν κοινωνικούς και κοινοτικούς πυρήνες οι οποίοι προσφέρονται για του κατοίκους της πόλης. «Τα malls είναι τώρα τα λιανικά, κοινωνικά και κοινοτικά κέντρα των κοινοτήτων τους. Πράγματι, τα εμπορικά κέντρα είναι τα κεντρικά κομμάτια για την αναζωογόνηση των αστικών κέντρων […]»22 Κομβικές κτιριακές εγκαταστάσεις των εμπορικών κέντρων της Αμερικής, οι οποίες

20 21 22

Feinberg Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. Feinberg Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. Feinberg Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π.

169

εμπλουτίστηκαν είτε από λειτουργικής, είτε από κυκλοφοριακής άποψης, αλλά και συνθηκών άνεσης (με μεθόδους κλιματισμού κλπ), παρατίθενται συνοπτικά, ενώ η περεταίρω ανάλυση τους παρουσιάζεται στο παράρτημα 3. Λόγος γίνεται για τις εγκαταστάσεις του: • Grandview Avenue Shopping Mall στο Ohio το 1928 • Highland Park Village στο Dallas του Texas το 1931, από τον Hugh Prather, ενδιαφέρον παρουσιάζει ο διαχωρισμός του χώρου στάθμευσης από τα καταστήματα • Northgate στο Seattle της Washington το 1950, από τον John Graham Jr, εδώ παρουσιάζεται για πρώτη φορά ο όρος «mall» ως τυπολογία • Southdale Center στην Edina της Minnesota το 1956, από τοn Victor Gruen, αφορά το πρώτο κλειστό διώροφο εμπορικό κέντρο • King of Prussia Mall στη Pennsylvania της Philadelphia το 1963 (mega-mall) αρχικά είχε σχεδιαστεί ως ένα περιορισμένο, υπαίθριο εμπορικό κέντρο, το οποίο προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970 άκμασε και μετατράπηκε σε ένα, εν μέρει, κλειστό υπερπεριφερειακό mall • West Edmonton Mall στο Edmonton του Canada το 1981, μέχρι και το 2004 θεωρούταν το μεγαλύτερο κλειστό εμπορικό κέντρο του κόσμου • Sawgrass Mills στο Sunrise της Florida τη δεκαετία του ’90 (outlet mall) Το International Council of Shopping Centers ταξινομεί τα εμπορικά κέντρα σύμφωνα με την τυπολογία τους. Η κατάταξη αυτή λαμβάνει υπόψη το κριτήριο του κλειστού ή ανοικτού εμπορικού χώρου ή, διαφορετικά, το κριτήριο της ύπαρξής ή μη ενιαίου κελύφους για το συγκρότημα, ακόμα και την ύπαρξη ενιαίου κτιρίου ή συμπλέγματος κτιρίων. Με άλλα λόγια, αναφέρεται σε βασικές σχεδιαστικές διατάξεις. Αυτή αφορά τρείς τύπους23, οι οποίοι αναλύονται στο παράρτημα 3, εδώ παρατίθενται συνοπτικά: • malls • εμπορικά κέντρα «ανοικτού» τύπου • εμπορικά κέντρα «υβριδικού» τύπου Οι τρεις βασικές κατηγορίες εμπορικών κέντρων υπό-κατηγοριοποιούνται βάσει ειδικών κρι-

International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitions, ό.π.

170

τηρίων. Σήμερα, αναγνωρίζονται επισήμως οκτώ γενικές υπό-κατηγορίες. Τα κριτήρια ταξινόμησης ως προς αυτές ποικίλουν. Συγκεκριμένα, η ταξινόμηση24 γίνεται με βάση: • τον σχεδιασμό, η ταξινόμηση αυτή γίνεται βάσει του τύπου της κάτοψης, η μορφή της οποίας έχει δώσει τις ακόλουθες κατηγορίες:  κέντρα γραμμικής κάτοψης  κέντρα κάτοψης σχήματος L  κέντρα κάτοψης σχήματος T,  κέντρα κάτοψης σχήματος U  εμπορικά κέντρα με σταυροειδές, ορθογωνικό, ή πολυγωνικό σχήμα κάτοψης • τα μεγέθη και άλλα κριτήρια, η ταξινόμηση αυτή αφορά τις δύο από τις τρεις βασικές κατηγορίες, τα «malls» και τα εμπορικά κέντρα «ανοικτού» τύπου. Τα malls χωρίζονται βάσει μεγέθους, σε συνδυασμό με την περιοχή εμβέλειας, σε:  τοπικά (regional) malls, και  υπέρ-τοπικά (superregional) malls ενώ τα κέντρα «ανοικτού» τύπου ταξινομούνται βάσει μεγέθους σε:  «κέντρο της γειτονιάς» (neighborhood center)  «κέντρο της κοινότητας» (community center)  «power center»  «θεματικό κέντρο» ή «κέντρο εκδηλώσεων» (theme/festival center)  «εκπτωσιακό κέντρο» (outlet center), και  «lifestyle center» • τη χωροθέτηση και τις γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, η διάκριση αυτή γίνεται με κριτήριο τη χωροθέτηση των εμπορικών κέντρων μέσα στον αστικό και περιαστικό ιστό. Πρόκειται για δύο περιπτώσεις:  το αστικό εμπορικό κέντρο (urban), και  το προαστιακό (suburban)

International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitions, ό.π.

171

172 4e. Το Shouthdale Center, του Victor Gruen, Edina, Minnesota, 1956

Το σημείο στο οποίο χωροθετείται το εμπορικό κέντρο μπορεί να επηρεάσει σε μεγαλύτερο βαθμό, σε σχέση με τις άλλες ταξινομήσεις, τον αστικό και περιαστικό ιστό ως πόλος έλξης. Αλλά και ως αιτία ανάπτυξης για μια περιοχή επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην οικονομική και κοινωνική γεωγραφία του εκάστοτε τόπου. Σε περιπτώσεις περιφερειακής τοποθέτησης, τα οικονομικά και αναπτυξιακά δεδομένα ανατρέπονται, καθώς είναι πιθανό να ανέβουν οι αξίες γης, να εγκαινιαστεί η επιχειρηματική δραστηριότητα, να πυροδοτηθεί η οικιστική ανάπτυξη, να επεκταθεί η ίδια η πόλη. Ο D. Logan τονίζει: «Παλιότερα το Εμπορικό Κέντρο ακολουθούσε τον πληθυσμό. Τώρα, με υψηλότερο βαθμό προγραμματισμού και σχεδιασμού, το Εμπορικό Κέντρο συχνά προηγείται και κατευθύνει την οικιστική ανάπτυξη μιας περιοχής.»25 D. Logan

Τα ευρωπαϊκά malls είχαν ανάλογη εξέλιξη σε πιο περιορισμένο όµως αριθµό και µεγέθη, καθώς «[…] η έλλειψη χώρου –σε σχέση με την αμερικάνικη ύπαιθρο–, οι υφιστάµενοι πολεοδοµικοί κανονισµοί και τέλος, η ευρωπαϊκή κουλτούρα, επιβάλλουν σαφώς µικρότερες κλίµακες και διαφορετικής αισθητικής αρχιτεκτονήµατα»26 υποστηρίζει η Έλενα Λαΐνα, αρχιτέκτονας MBA-MSc σε άρθρο της. Τα εµπορικά κέντρα των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων αναπτύσσονται στον ιστό της πόλης και τα προάστιά τους από τη δεκαετία του ’50, ενώ τα κέντρα τύπου «malls» εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια, υπακούοντας περισσότερο στην προώθηση των πολυεθνικών εταιρειών, –ειδικά µετά την καθιέρωση του ευρώ– παρά σε καθαυτές πολεοδομικές ανάγκες. «Η ανάγκη δημιουργείται, παρά υφίσταται» αναφέρει χαρακτηριστικά.

25 26

Logan D, [1973] ό.π., όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.147-148 Λαΐνα Έλενα, [2006] Malls: Η διεθνής εµπειρία, άρθρο στο Αρχιτέκτονες, τεύχος 58 - περίοδος B, Ιούλιος/Αύγουστος 2006, σελ.58

173

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 3.1_Η γέννηση των εμπορικών κέντρων «Τα εμπορικά κέντρα δεν συνέβησαν έτσι απλά. Δεν είναι το αποτέλεσμα των σοφών σχεδιαστών που αποφάσισαν ότι οι άνθρωποι των προαστίων, που δεν έχουν κοινωνική ζωή και διέγερση, χρειάζονται ένα μέρος για να πάνε.»1 Erma Bombeck

Ως συνέχεια της εξέλιξης του δημόσιου χώρου ακολουθούν τα πολυκαταστήματα, τα οποία προσφέρουν, εκτός από την φαντασμαγορία που υπήρχε στις στοές, και ένα περιβάλλον ελεγχόμενο, με άψογες συνθήκες για τον καταναλωτή. Στοιχείο επιτυχίας τους είναι η εκμετάλλευση των τεχνολογικών καινοτομιών, που τα καθιστούν ικανά να παρέχουν στους πελάτες τους ευκολία (κυλιόμενες σκάλες, ανελκυστήρες) και φαντασμαγορία (ευχάριστο -ελεγχόμενο- κλίμα, σκηνοθετημένη παράταξη προϊόντων, ανέσεις). Για πρώτη φορά, με την εμφάνιση των πρώτων πολυκαταστημάτων αναγράφονται οι τιμές στα προϊόντα, όπως έχει περιγράψει ο Sennett (βλ. παρακάτω) και, πλέον, η κατανάλωση χαρακτηρίζεται από τις απρόσωπες σχέσεις μεταξύ πελάτη και έμπορου καθώς αλλάζει η μορφή και η δομή της αγοράς. Πλέον δεν έχει την δομή της Αρχαίας Αγοράς της πόλης-κράτους των Αθηνών και των παλαιότερων αγορών που έχουν αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο. (αναλυτικά έχουν αναφερθεί στο παράρτημα 1) Όμως, τα πολυκαταστήματα, ως κατ’ εξοχήν τύπος εμπορικών χώρων, έρχεται να συμπληρωθεί από αυτόν του προαστιακού εμπορικού κέντρου γύρω στο 1920, δηλαδή εβδομήντα περίπου χρόνια αργότερα από την εμφάνιση των πολυκαταστημάτων τα οποία δημιουργούνται γύρω στο 1852 σύμφωνα με τον Sennett2. Τα εμπορικά κέντρα, προσφέρουν στο καταναλωτικό κοινό ακόμα μεγαλύτερη κλίμακα, ακόμα περισσότερα εμπορεύματα και ακόμα μεγαλύτερη ποικιλία ανέσεων. Τα εμπορικά αυτά κέντρα, που ξεκινούν από την Αμε1 Bombeck, Erma, [1985] Lost Forever In A Shopping Mall, The Daily News, Sunday- December 22 1985, σελ.16, όπως αναφέρεται στο: Feinberg A. Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. 2 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.185 174

ρική και αρκετά χρόνια αργότερα υιοθετούνται και από τις Ευρωπαϊκές χώρες, βρίσκονται μακριά από το κέντρο της πόλης και σχεδιάζονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αποτελούν μια πίστη αντιγραφή της. Ο προσεγμένα σχεδιασμένος «δημόσιος» χώρος αυτών των τύπων κατανάλωσης αντικατέστησε, κυρίως στις ΗΠΑ με τα χαλαρά δομημένα κέντρα της, τον πραγματικά δημόσιο χώρο. 3 Πενήντα χρόνια αργότερα, η τεραστία κλίμακα των προαστιακών εμπορικών κέντρων, που άλλοτε προκαλούσε τον θαυμασμό και την προτίμηση του καταναλωτικού κοινού, τα καθιστά πλέον κοινότυπα και «βαρετά» για τους καταναλωτές. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σε αρκετές χώρες η επιστροφή στα κέντρα των πόλεων, όπου αυτόνομα καταστήματα εξαντλούν το μέγεθός τους. Παράλληλα τύποι εμπορικών χώρων όπως αυτές των «big box»4, των μεγάλων αποθηκών και των «category killers»5 εξαπλώνονται κατά μήκος των μεγάλων οδικών αρτηριών.6 Οι εμπορικοί χώροι αποτελούν το μοναδικό, ίσως, πρόγραμμα με απεριόριστη ελευθέρια και δυνατότητες αλλαγής, ώστε να βρίσκονται πάντα στο προσκήνιο, υποχείρια της κάθε «μόδας» ή «τάσης» της εποχής. Αν και αρχικά, σύμφωνα με τους Victor Gruen και Larry Smith, το όραμα για το εμπορικό κέντρο αφορούσε έναν χώρο όπου η εμπορική δραστηριότητα δεν θα υπερτερούσε της κοινωνικής και πολιτιστικής δραστηριότητας. Χαρακτηριστικά αναφέρουν: «Το εμπορικό κέντρο δημιουργήθηκε αρχικά ως ένα κέντρο της κοινότητας,

3 4

Καμπαστάνα Δέσποινα, [2008] ό.π. σελ.6 Κατάστημα τύπου Big-Box: ένα μεγάλο κατάστημα που στέκεται μόνο του και ειδικεύεται σε μια μόνο γραμμή προϊόντων, όπως εξοπλισμός σπιτιού, παιχνίδια κα. Τα εκπτωσιακά καταστήματα που πωλούν μεγάλο όγκο προϊόντων και τα καταστήματα τύπου category-killer είναι συχνά καταστήματα τύπου big-box. Ανάλογο παράδειγμα στην Ελλάδα αποτελεί το κατάστημα της ΙΚΕΑ, Πηγή: Δανιήλ Μαρία [2007] ό.π. σελ. 143 5 Κατάστημα τύπου Category-Killer: μία μεγάλη εθνική αλυσίδα καταστημάτων, η οποία ειδικεύεται σε μια γραμμή προϊόντων, όπως hardware και είδη σπιτιού, είδη γραφείου ή παιχνίδια, που μπορεί να συντρίψει τόσο τους μικρότερους, όσο και τους έχοντες μεγαλύτερη ποικιλία ειδών ανταγωνιστές, εξαιτίας του μεγέθους της, της ποικιλίας των προϊόντων και των τιμών της. Ανάλογα παραδείγματα στην Ελλάδα αποτελούν το κατάστημα της ΙΚΕΑ και τα καταστήματα εθνικών αλυσίδων ηλεκτρικών ειδών (π.χ. Κωτσόβολος), παιχνιδιών (π.χ. Jumbo) κα., Πηγή: Δανιήλ Μαρία [2007] ό.π. σελ.143 6 Καμπαστάνα Δέσποινα, [2008] ό.π. σελ.6

όπου οι άνθρωποι θα συγκλίνουν για ψώνια, πολιτιστική δραστηριότητα, καθώς και κοινωνική αλληλεπίδραση.»7 Victor Gruen – Larry Smith

Σύμφωνα με μια έκθεση, που αφορούσε την ιστορία των εμπορικών κέντρων, από το Consumer Report το 1986, τα εμπορικά κέντρα γεννήθηκαν το 1920 στην Καλιφόρνια, όπου τα σούπερ μάρκετ λειτούργησαν ως μαγνήτης για τη δημιουργία μιας λωρίδας από μικρότερα καταστήματα. Σύμφωνα με τον Samuel Feinberg τα εμπορικά κέντρα είχαν ξεκινήσει λίγο νωρίτερα, το 1907, σε μια γειτονιά της Βαλτιμόρης όπου μια ομάδα καταστημάτων εγκαταστάθηκε σε ένα χώρο στάθμευσης, που βρισκόταν εκτός δρόμου.8 Ο Sennett τοποθετεί την αρχή των πολυκαταστημάτων το 1852, όταν ο Aristide Boucicault άνοιξε ένα μικρό κατάστημα λιανικών πωλήσεων στο Παρίσι με την ονομασία Bon Marché, το οποίο είχε την ιδιαιτερότητα ότι οι τιμές των εμπορευμάτων θα ήταν σταθερές και εμφανώς αναγεγραμμένες, το ποσοστό κέρδους για κάθε τεμάχιο θα ήταν μικρό, αλλά ο όγκος των εμπορευμάτων θα ήταν μεγάλος, και η είσοδος θα ήταν ελεύθερη χωρίς να είναι απαραίτητη κάποια αγορά. Η πρωτοτυπία αυτή έφερε την ανατροπή στη συμπεριφορά του αγοραστικού κοινού, καθώς το παζάρεμα ήταν από τα πιο συνηθισμένα παραδείγματα του καθημερινού θεάτρου στην πόλη, και του δημόσιου ανθρώπου ως ηθοποιού. Το σύστημα σταθερών τιμών του Boucicault κατήργησε την τυποποιημένη αλληλενέργεια του παζαρέματος που διαπλέκει κοινωνικά τον αγοραστή και τον πωλητή και μετέτρεψε την παθητικότητα σε κανόνα, αποσκοπώντας σε χαμηλό ποσοστό κέρδους και μεγάλο όγκο συναλλαγών, όπως επίσης και σε μεγάλο αριθμό πωλητών των οποίων δεν θα μπορούσε να έχει την προσωπική εποπτεία για επιτυχή διαπραγμάτευση, όφειλε να ξεκόψει τη χρονοβόρο θεατρική συμπεριφορά.9 Ο λόγος για τον οποίο ο Boucicault και οι επόμενοι μιμητές του άρχισαν να πωλούν μεγάλο όγκο

7 Gruen Victor, Smith Larry, [1960] Shopping Towns, U.SA.: The Planning of Shopping Centers, Van Nostrand Reinhold, New York, όπως αναφέρεται στο: Feinberg A. Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. 8 Feinberg A. Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. 9 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.185-186

με χαμηλό ποσοστό κέρδους είναι η αλλαγή του παραγωγικού συστήματος. Τα μηχανοποίητα εμπορεύματα παράγονταν ταχύτερα και σε μεγαλύτερες ποσότητες από τα χειροποίητα. Το πολυκατάστημα υπ’ αυτή την έννοια αντιστοιχεί στο εργοστάσιο. Ως συμπλήρωμα του εργοστασίου, ως προϊόν απρόσωπης γραφειοκρατίας, το πολυκατάστημα δεν θα είχε ακόμη επικρατήσει χωρίς μια μάζα αγοραστών. Η κατασκευή των grands boulevards και των συστημάτων μαζικής μεταφοράς διευκόλυνε την μετακίνηση των αγοραστών προς τα νέα πολυκαταστήματα.10 Η μαζική παραγωγή αγαθών, που τη χειριζόταν μια εκτεταμένη γραφειοκρατία, μαζί με μια μάζα αγοραστών, συγκροτούσαν το λόγο της μεταστροφής του πωλητή από τα παλιά πρότυπα του λιανικού εμπορίου στο σύστημα των πολυκαταστημάτων. Οι φθηνότερες τιμές που αντιστοιχούσαν σε προϊόντα ικανοποιητικής ποιότητας ήταν ο λόγος που οδήγησε τους αγοραστές σε νέες καταναλωτικές συνήθειες. Έτσι, σε μικρό χρονικό διάστημα, εδραιώθηκε το νέο σύστημα εμπορίου, ενισχύοντας συνεχώς τις παραμέτρους που το απαρτίζουν. Η τοποθέτηση προθηκών υαλοπινάκων στους ισόγειους χώρους των καταστημάτων, η ψευδαίσθηση σπανιότητας στην προσφορά, η εκκεντρική διακόσμηση, η διευθέτηση των ασυνήθιστων προϊόντων, η συμπαράθεση ετερόκλητων και εξωτικών πραγμάτων, έθιζαν τον αγοραστή στην ιδέα ότι θα βρει στο κατάστημα ότι δεν ανέμενε. Το κέντρισμα για αγορές το προκαλούσε η πρόσκαιρη πηγή της ξενότητας, ο παραπλανητικός χαρακτήρας που αποκτούσαν τα αντικείμενα.11 Ο Μαρξ υποστήριξε ότι τα εμπορεύματα καταναλώνονταν σύμφωνα με την αξία τους ως αντικείμενα γοήτρου, ή ως έκφραση της προσωπικότητας του αγοραστή. Με το κέντρισμα του αγοραστή να επενδύσει σε αντικείμενα προσωπικό νόημα, πάνω και πέραν της χρησιμότητάς τους, εμφανίστηκε ένας κώδικας πίστεως που κατέστησε επικερδές το μαζικό λιανικό εμπόριο και υπήρξε σημάδι ευρύτερης μεταβολής στην έννοια του δημόσιου χώρου.12

10 11 12

Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.187 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.187-190 Σένετ Ρίτσαρντ, [1999] ό.π. σελ.190

Ωστόσο, σύμφωνα με τους Richard Feinberg και Jennifer Meoli, ανεξάρτητα από το πότε και το πού πρωτοεμφανίστηκαν τα εμπορικά κέντρα, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ακολούθησαν την πληθυσμιακή αύξηση των αστικών κέντρων και συνεπώς την μετατόπιση προς τα προάστια. Χαρακτηριστικά αναφέρουν: «Όποια κι όπου κι αν είναι η έναρξη τους, η πρωτοφανής ανάπτυξη και εξέλιξη των εμπορικών κέντρων ακολούθησε φυσικά την μετανάστευση του πληθυσμού έξω από τις πόλεις και παράλληλα την αύξηση της χρήσης του αυτοκινήτου. Μέχρι το 1960 υπήρχαν 4.500 εμπορικά κέντρα, που αντιπροσωπεύουν το 14% των λιανικών πωλήσεων. Μέχρι το 1975 υπήρχαν 16.400 εμπορικά κέντρα, που αντιπροσωπεύουν το 33% των λιανικών πωλήσεων. Το 1987 υπήρχαν 30.000 εμπορικά κέντρα, τα οποία αντιπροσωπεύουν πάνω από το 50% του συνόλου των δολαρίων που δαπανήθηκαν στην λιανική. Τα malls είναι τώρα τα λιανικά, κοινωνικά και κοινοτικά κέντρα των κοινοτήτων τους. Πράγματι, τα εμπορικά κέντρα είναι τα κεντρικά κομμάτια για την αναζωογόνηση των αστικών κέντρων (π.χ. το City-Center της Ιντιανάπολις, το Faneuil Hall της Βοστώνης, το South Street Seaport της Νέας Υόρκης, το Harbour Place της Βαλτιμόρης). Μερικά εμπορικά κέντρα είναι τόσο μεγάλα ώστε να είναι κοινότητες. Το Water Tower του Σικάγο έχει ξενοδοχεία, εστιατόρια, γραφεία, καταστήματα, εστιατόρια, και οικιστικές μονάδες. Το West Edmonton Mall στον Καναδά, το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο στον κόσμο, έχει πάνω από 800 καταστήματα, πατινάζ στον πάγο, 24 οθόνες κινηματογράφων.» 13 Richard Feinberg - Jennifer Meoli

Το 1922 κτίσθηκε το Country Club Plaza, στα προάστια του Kansas City, το οποίο αποτελείται από μια ομάδα καταστημάτων, που είναι προσβάσιμα μόνο μέσω αυτοκινήτου.14 Κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας αρχίζει να αναπτύσσεται η έννοια μιας περιοχής αγορών η οποία θα βρίσκεται έξω από το κέντρο της πόλης. Η ιδέα αυτή αποδίδεται από τον J.C. Nichols και εφαρμόζεται στο κέντρο αυτό. Στόχος είναι η μεγάλης κλίμακας αστική ανάπτυξη σε μία εργασιακή τότε περιοχή.15

13 14 15

Feinberg A. Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. Feinberg A. Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. International Council of Shopping Centers, A Brief History of Shopping Centers, ό.π.

Αργότερα αρχίζουν να αναπτύσσονται στα περίχωρα μικρές λωρίδες αγορών, καθώς οι κεντρικές επιχειρησιακές περιοχές πυκνώνουν. Το χαρακτηριστικό τους όσον αφορά την μορφή είναι μία ευθεία λωρίδα από μαγαζιά με χώρο στάθμευσης στο μπροστινό μέρος. To Grandview Avenue Shopping Mall, το οποίο άνοιξε το 1928 στο Ohio, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Περιλάμβανε 30 καταστήματα και είχε 400 θέσεις στάθμευσης.16 Επανάσταση στο σχεδιασμό των εμπορικών κέντρων αποτέλεσε η λογική του Highland Park Village στο Dallas του Texas, το οποίο αναπτύχθηκε από τον Hugh Prather το 1931. Τα καταστήματα του χτίστηκαν με μία ενοποιημένη μορφή και διοικήθηκαν από έναν ιδιοκτήτη. Σε αντίθεση όμως με το Country Club Plaza, το συγκεκριμένο εμπορικό κέντρο δεν περιείχε δημόσιες οδούς. Δηλαδή όλες οι βιτρίνες των μαγαζιών έβλεπαν προς το εσωτερικό, όπου υπήρχε ένας υπαίθριος χώρος στάθμευσης. Ήταν το πρώτο εμπορικό κέντρο που είχε το δικό του χώρο στάθμευσης με τα καταστήματα να βρίσκονται μακριά από το δρόμο πρόσβασης.17 Στις αρχές του ’50 σηματοδοτήθηκε το άνοιγμα των δύο πρώτων εμπορικών κέντρων που περιλάμβαναν υποκαταστήματα από τα ομώνυμα καταστήματα της πόλης. Η δεκαετία αυτή χαρακτηρίζεται από τις πολλές καινοτομίες στο σχεδιασμό των εμπορικών συγκροτημάτων. Τον Απρίλιο του 1950 άνοιξε το Northgate στο Seattle της Washington, σχεδιασμένο από τον John Graham, Jr. Είναι το πρώτο μεταπολεμικό εμπορικό κέντρο στο οποίο και χρησιμοποιείται για πρώτη φορά ο όρος «mall». Μορφολογικά πρόκειται για δύο λωρίδες καταστημάτων, η μία απέναντι στην άλλη, με έναν πεζόδρομο ανάμεσα τους. Είναι μάλιστα το πρώτο εμπορικό κέντρο που διέθετε και δημόσιες τουαλέτες.18 Την επόμενη χρονιά έκανε την εμφάνιση του το πρώτο διώροφο mall, το Shoppers World στο Framingham της Massachusetts. Η ιδέα βελτιώθηκε το 1954 με την κατασκευή του Northland Mall στο Detroit του Michigan, σχεδιασμένο από τον Victor Gruen. Το συγκεκριμένο κτίριο

16 17 18

International Council of Shopping Centers, A Brief History of Shopping Centers, ό.π. Feinberg A. Richard, Meoli Jennifer, A brief history of the Mall, ό.π. en.wikipedia.org, λήμμα: Northgate Mall

υπήρξε το πρώτο κτίριο με κεντρικό σύστημα κλιματισμού καθώς και θέρμανσης. Η μορφή του είναι στη λογική ενός κυκλικού άξονα αποτελούμενου από μαγαζιά. Εξωτερικά βρίσκεται ο χώρος στάθμευσης στην ίδια λογική.19 Το πρώτο κλειστό διώροφο εμπορικό κέντρο αναπτύχθηκε στην Edina της Minnesota, ένα προάστιο της Minneapolis το 1956. «Σχεδιασμένο για να πάρει τον αγοραστή από τις σκληρές καιρικές συνθήκες, εισήγαγε τον κόσμο στα εμπορικά συγκροτήματα, όπως τους κόσμους εις τους εαυτούς τους – ελεύθερο από κακές καιρικές συνθήκες, τη ζωή, το έγκλημα, τη βρωμιά και τα προβλήματα.»20 Richard Feinberg - Jennifer Meoli

Το Southdale Center, σχέδιο του Victor Gruen άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό τον Οκτώβριο του 1962, προσφέροντάς του 72 καταστήματα και δύο καταστήματα αλυσίδες (Donaldson›s και Dayton›s). Ο Gruen «[…] μισούσε τον προαστιακό τρόπο ζωής της Αμερικής της δεκαετίας του 1950 και θέλησε να σχεδιάσει ένα κτίριο που θα ένωνε τους ανθρώπους σε μια κοινότητα, παρέχοντας ένα σημείο συνάντησης που έλειπε από τις αμερικανικές πόλεις. Θα έρχονταν μαζί για να ψωνίσουν, να πιουν καφέ, και να κοινωνικοποιηθούν. Σχεδίασε το Southdale έχοντας ως πρότυπο τις στοές των ευρωπαϊκών πόλεων, αν και το αρχικό όραμά του ποτέ δεν επιτεύχθηκε.»21 Έβλεπε το εμπορικό κέντρο ως το κέντρο μιας κοινότητας. Όταν αρχικά συνέταξε τα σχέδια για το Southdale, έβαλε το εμπορικό κέντρο στην καρδιά μιας έκτασης 463 στρεμμάτων (1,9 τ.χλμ), το οποίο και ολοκλήρωσε με πολυκατοικίες, σπίτια, σχολεία, ένα ιατρικό κέντρο, ένα πάρκο, μια λίμνη, ταχυδρομείο, ακόμα κι έναν μικρό ζωολογικό κήπο. Το Southdale, κατά τη γνώμη του Gruen, δεν ήταν μια προαστιακή εναλλακτική λύση που ερχόταν να ταχθεί απέναντι στο κέντρο της πόλης της Minneapolis. Ο Gruen είχε στόχο να δημιουργηθεί μια ατμόσφαιρα ελεύθερου χρόνου, ενθουσιασμού και οικειότητας. Για να επιτευχθεί αυτό έβαλε

19 20 21

έργα τέχνης, διακοσμητικά φωτιστικά, σιντριβάνια, τροπικά φυτά, και λουλούδια σε όλο το εμπορικό κέντρο.22 Ο ίδιος αναφέρει πως με «[…] την παροχή ευκαιριών για κοινωνική ζωή και αναψυχή σε ένα προστατευμένο για τους πεζούς περιβάλλον, με την ενσωμάτωση πολιτικών και εκπαιδευτικών εγκαταστάσεων, τα εμπορικά κέντρα μπορούν να γεμίσουν ένα υπάρχον κενό. Μπορούν να παρέχουν έναν χώρο που χρειάζεται, και ευκαιρίες για συμμετοχή στην ζωή της σύγχρονης κοινότητας την οποία η αρχαία ελληνική αγορά, η μεσαιωνική αγορά και οι δικές μας πλατειές των πόλεων παρείχαν στο παρελθόν.» 23 Victor Gruen – Larry Smith

Τα εμπορικά κέντρα την εποχή εκείνη διέθεταν ανοίγματα που έβλεπαν τόσο στην περιοχή στάθμευσης των αυτοκίνητων, όσο και στους εσωτερικούς πεζόδρομους που διέθεταν. Ακόμη, τα περισσότερα από αυτά περιορίζονταν μόνο σε έναν όροφο, κάτι που έκανε την διαδικασία κατανάλωσης κουραστική, αφού οι πελάτες ήταν αναγκασμένοι να διανύσουν αρκετά μεγάλες αποστάσεις, ώστε να επισκεφτούν όλα τα καταστήματα. Η ιδέα του Gruen ήταν να φιλοξενηθεί ολόκληρο το συγκρότημα υπό μια στέγη, αφαιρώντας τα ανοίγματα από τους εξωτερικούς τοίχους και χαρίζοντάς του έναν ακόμη όροφο, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία προς όφελός του (κλιματισμός για άριστες συνθήκες θερμοκρασίας τόσο το καλοκαίρι όσο και τον χειμώνα, καθώς και κυλιόμενες σκάλες για ομαλή ροή των καταναλωτών από τον πρώτο, στον δεύτερο όροφο). Στο κέντρο του κτιρίου, ο Gruen τοποθετεί έναν ανοιχτό χώρο που θυμίζει πλατεία, μαζί με μια μικρή λίμνη, δέντρα και ένα ψηλό κλουβί γεμάτο από εξωτικά πούλια. Έτσι, γίνεται η αρχή των mall έτσι όπως τα ξέρουμε σήμερα: εσωστρεφή κτίρια, με στοιχεία του παραδοσιακού δημόσιου χώρου, αλλά και με «εκπλήξεις» για τους πελάτες τους. Τα υπόλοιπα mall που έπονται του Southdale ακολούθησαν ακριβώς τον τύπο του τελευταίου.24 Η τυπολογία των mall κατά τον Gruen, σύμφωνα με τον Daniel Herman, ήταν η εξής:

22 23

en.wikipedia.org, λήμμα: Southdale Center Gruen Victor, Smith Larry, [1960] Shopping Towns, U.SA.: The Planning of Shopping Centers, Van Nostrand Reinhold, New York, σελ.24, όπως αναφέρεται στο: Καμπαστάνα Δέσποινα, [2008] ό.π. σελ.7 24 Καμπαστάνα Δέσποινα, [2008] ό.π. σελ.13

«[…] να πάρεις 100 στρέμματα ιδανικά επίπεδου εδάφους. Να το περικλύσεις με 500.000 καταναλωτές, οι οποίοι δεν έχουν δυνατότητα πρόσβασης σε άλλες εμπορικές εγκαταστάσεις. Να προετοιμάσεις το έδαφος και να καλύψεις το κεντρικό τμήμα με 1.000.000 τετραγωνικά πόδια κτιρίων. Να το γεμίσεις με πρώτης τάξεως έμπορους που θα πωλούν άριστα εμπορεύματα σε γοητευτικά χαμηλές τιμές. Να περιποιηθείς ολόκληρο το εξωτερικό με 10.000 θέσεις στάθμευσης για αυτοκίνητα και να σιγουρευτείς ότι έχεις κάνει προσβάσεις από πρώτης τάξεως λεωφόρους, οι οποίες υπό-χρησιμοποιούνται, από όλες τις κατευθύνσεις. Τελείωσε με το να διακοσμήσεις με κάποια φυτά σε γλάστρες, με διάφορες παρτίδες από λουλούδια, λίγη γλυπτική, και σέρβιρέ το καυτό στον καταναλωτή.»25 Daniel Herman

Μέχρι το 1964 είχαν δημιουργηθεί 7.600 εμπορικά κέντρα στην Αμερική. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η ανάπτυξη των προαστίων και του πληθυσμού μεγάλωσε δημιουργώντας έτσι την ανάγκη για περισσότερες κατοικίες και πιο πολλά καταστήματα κοντά σε αυτές. Τα εμπορικά κέντρα που χτίστηκαν ανάμεσα στη δεκαετία ‘50 και ‘60 εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των νέων συγκροτημάτων κατοικιών.26 Σε αυτή την περίοδο, το 1963 κάνει την εμφάνιση του ένα Mega mall, για τα τότε δεδομένα, το King of Prussia Mall στη Pennsylvania της Philadelphia. Θεωρείται μέχρι και σήμερα το δεύτερο μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο στην Αμερική, με 365 καταστήματα, 35 εστιατόρια, με χώρους στεγασμένους και μη και με μία κατασκευή που εκμεταλλεύεται το φυσικό φως στο έπακρο. Αρχικά είχε σχεδιαστεί ως ένα περιορισμένο, υπαίθριο εμπορικό κέντρο, το οποίο προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970 άκμασε και μετατράπηκε σε ένα εν μέρει κλειστό υπερπεριφερειακό mall.27 Έως το 1972 ο αριθμός των εμπορικών κέντρων περίπου διπλασιάστηκε φτάνοντας τα 13.174. Περιφερειακά εμπορικά κέντρα όπως το Southdale και το The Galleria στο Houston του Texas,

25 Herman Daniel, [2001] Mall, Harvard Design School Guide to Shopping, Taschen, σελ.460-475, όπως αναφέρεται στο: Καμπαστάνα Δέσποινα, [2008] ό.π. σελ.7 26 International Council of Shopping Centrs, A Brief History of Shopping Centers, ό.π. 27 en.wikipedia.org, λήμμα: King of Prussia Mall

έγιναν μόνιμο χαρακτηριστικό των μεγάλων αγορών και ο κόσμος άρχισε να απολαμβάνει την εξυπηρέτηση και την ευχαρίστηση των εμπορικών συγκροτημάτων.28 Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘80 παρατηρήθηκε πολύ μεγάλη αύξηση στην κατασκευή των εμπορικών κέντρων, αφού κατασκευάστηκαν πάνω από 16.000 Malls. Στη συγκεκριμένη περίοδο κάνουν την εμφάνιση τους και τα περιφερειακά mega - mall των οποίων η ζήτηση ολοένα και αυξάνεται από τους αγοραστές. Μετά από γκάλοπ που έγινε το 1990 παρατηρήθηκε ότι οι άνθρωποι κατευθύνονταν πιο συχνά στα περιφερειακά mega - mall για να κάνουν τις αγορές τους τουλάχιστον τέσσερις φορές το μήνα κατά μέσο όρο. Ανάμεσα στα έτη 1989 και 1993 η εξέλιξη των εμπορικών κένρων μειώθηκε κατά 70%, αφού το 1989 ξεκίνησαν 1.510 νέες κατασκευές, ενώ το 1993 έπεσαν στις 451. Η απότομη πτώση που παρουσιάστηκε αποδόθηκε στην κρίση των δανείων των αποταμιεύσεων. Παρ’ όλη την μείωση των μεγάλων κατασκευών τα εμπορικά κέντρα παρέμειναν, για τους ερευνητές, η πιο αξιοσημείωτη κατηγορία κατά τη διάρκεια της δύσκολης αυτής περιόδου.29 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το εμπορικό κέντρο West Edmonton Mall στο Edmonton του Canada. Κατασκευάστηκε το 1981 και θεωρούταν μέχρι και το 2004 το μεγαλύτερο κλειστό εμπορικό κέντρο του κόσμου. Από την αρχική του κατασκευή έγιναν τρεις ακόμα προσθήκες, οι οποίες σηματοδοτούνται χρωματικά στο εμπορικό κέντρο ως κατευθυντήρια γραμμή για την εύρεση καταστημάτων και αξιοθέατων.30 Τα εκπτωτικά κέντρα αποτέλεσαν έναν από τους πιο αναπτυσσόμενους τομείς στην εμπορική βιομηχανία την δεκαετία του ‘90. Το 1990 υπήρχαν ήδη 183 outlet Malls. Σήμερα υπάρχουν περισσότερα από 230 outlet Malls στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα συγκεκριμένα εμπορικά κέντρα χρησιμοποιούνται από βιομηχανίες που θέλουν να πουλήσουν τα προϊόντα τους σε χαμηλότερες τιμές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των ενεργειών αυτών αποτελεί το Sawgrass Mills στο Sunrise της Florida, όπου περιλαμβάνει καταστήματα λιανικής καθώς και μαγαζιά με

28 29 30

International Council of Shopping Centers, A Brief History of Shopping Centers, ό.π. International Council of Shopping Centers, A Brief History of Shopping Centers, ό.π. en.wikipedia.org, λήμμα: West Edmonton Mall

προϊόντα εκποίησης.31 Κατά το τέλος της δεκαετίας του 1990 το διαδίκτυο ήρθε να επιφέρει αλλαγές και στον χώρο του εμπορίου. Το διαδικτυακό λιανικό εμπόριο είχε αναδειχθεί ως το κύμα του μέλλοντος και αποτελούσε μια απειλή για τη σταθερότητα της βιομηχανίας του εμπορικού κέντρου. Τον Ιούλιο του 1998, το περιοδικό «Time» προέβλεψε την κατάρρευση του εμπορικού κέντρου. Με έντονους χαρακτήρες, το εξώφυλλο του «Time» συμβούλευε τους αναγνώστες του να αποχαιρετήσουν τα mall καθώς οι διαδικτυακές αγορές ήταν πιο φθηνές και πιο γρήγορες, χαρακτηριστικά έγραφε: «Αποχαιρετήστε τα mall σας: Οι αγορές μέσω διαδικτύου είναι ταχύτερες, φθηνότερες και καλύτερες» (“Kiss your Mall Goodbye: Online shopping is faster, cheaper and better”). Η βιομηχανία του εμπορικού κέντρου βρισκόταν υπό επίθεση, για άλλη μια φορά, από μια εναλλακτική μορφή αγορών. Αρκετά χρόνια νωρίτερα, με την εμφάνιση των αγορών μέσω τηλεόρασης από το σπίτι, υπήρχαν παρόμοιες επιπτώσεις στη βιομηχανία. Χαρακτηριστικά, το εξώφυλλο του περιοδικού BusinessWeek, τον Ιούλιο του 1993 έγραφε, «Το Λιανικό Εμπόριο Δε Θα Είναι Ποτέ το Ίδιο: Η Επανάσταση της Αγοράς από το Σπίτι» (“Retailing Will Never Be the Same: The Home Shopping Revolution”).32 Το 1999 η Simon Property Group, η μεγαλύτερη εταιρία ανάπτυξης εμπορικών κέντρων, δημιούργησε δυο ξεχωριστές επιχειρησιακές μονάδες, την clixnmortar.com και την TenantConnect, στην οποία εγκατέστησε ευρυζωνικές (broadband) διαδικτυακές συνδέσεις μέσα στα ίδια της τα εμπορικά κέντρα, αλλά και σε άλλα, ώστε τα καταστήματα να μπορούν να έχουν γρήγορη πρόσβαση στο διαδίκτυο. Μέσω των δύο αυτών προγραμμάτων, οι καταναλωτές κυκλοφορούν με σαρωτές χειρός μέσα στο εμπορικό κέντρο και σαρώνουν τα αντικείμενα, τα οποία ενδιαφέρονται να αγοράσουν. Οι πληροφορίες συγκεντρώνονται σε computer kiosks, από όπου μπορούν οι καταναλωτές, όταν ολοκληρώσουν τις αγορές τους, με τη χρήση της πιστωτικής τους κάρτας να χρεωθούν τα προϊόντα, και είτε να τα πάρουν άμεσα και να φύ-

31 32

International Council of Shopping Centers, A Brief History of Shopping Centers, ό.π. International Council of Shopping Centers, A Brief History of Shopping Centers, ό.π.

γουν, είτε να επιλέξουν να τους τα παραδώσει η εταιρία στο σπίτι.33 Άλλα εμπορικά κέντρα έχουν δικές τους ιστοσελίδες, όπου αναρτούν χάρτη και οδηγίες πρόσβασης σε αυτά, και ενημερώνουν τους πελάτες τους μέσα e-mails για τυχόν εκδηλώσεις και προσφορές που διαθέτει το εμπορικό κέντρο. 3.2_Τύποι εμπορικών κέντρων Η μελέτη βασικών ταξινομήσεων και επόμενων κατηγοριοποιήσεων του εμπορικού κέντρου μας αφορά, καθώς ο γενικός ορισμός της έννοιας, που ήδη αναφέραμε, παραμένει, σχετικά, ασαφής, διότι για να προσδιοριστεί-οριστεί το εκάστοτε εμπορικό κέντρο, σύμφωνα με το ICSC, καθίσταται απαραίτητη η εύρεση του τύπου στον οποίο αντιστοιχεί. Οι ταξινομήσεις που θα ακολουθούν με αναφορές σε κριτήρια και ορισμούς επιμέρους κατηγοριών προσδιορίζουν σαφέστερα την εικόνα. Ο γενικός όρος «εμπορικό κέντρο», άλλωστε, αναφέρεται σε έναν χώρο που διαρκώς εξελίσσεται, με αποτέλεσμα οι διαφορετικές κατηγορίες να μεταβάλλονται αντίστοιχα. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν εξαιρέσεις, υβριδικές περιπτώσεις. Επιπλέον, οι διαφορετικές ταξινομήσεις μπορούν να συνυπάρχουν χωρίς η μία να αναιρεί την άλλη, καθώς οι κατατάξεις γίνονται σύμφωνα με διαφορετικά κριτήρια. Ως πηγή άντλησης στοιχείων επιλέγεται το International Council of Shopping Centers (ICSC).34 Τα στοιχεία του ICSC που παρουσιάζονται στη συνέχεια, παρέχονται από το ερευνητικό του τμήμα. Η πρώτη θεμελιώδης ταξινόμηση που παρέχεται από το ICSC προσδιορίζει τρεις μεγάλες κατηγορίες στις οποίες εντάσσεται το σύνολο των τύπων του εμπορικού κέντρου. Αυτές είναι: α) τα malls, β) τα εμπορικά κέντρα «ανοικτού» τύπου και γ) τα εμπορικά κέντρα «υβριδικού» τύπου.35 Η κατάταξη αυτή λαμβάνει υπόψη το κριτήριο του κλειστού ή ανοικτού εμπορικού χώρου ή, διαφορετικά, το κριτήριο της ύπαρξής ή μη ενιαίου κελύφους για το συγκρότημα,

33 34 35

International Council of Shopping Centers, A Brief History of Shopping Centers, ό.π. International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π. International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π.

ακόμα και την ύπαρξη ενιαίου κτιρίου ή συμπλέγματος κτιρίων. Με άλλα λόγια, αναφέρεται σε βασικές σχεδιαστικές μεθόδους. Οι τρεις αυτές βασικές κατηγορίες εμπορικών κέντρων υπό-κατηγοριοποιούνται βάσει ειδικών κριτηρίων. Σήμερα, αναγνωρίζονται επισήμως οκτώ γενικές υπό-κατηγορίες. Τα κριτήρια ταξινόμησης ως προς αυτές ποικίλουν.36 Ταξινόμηση με βάση τον σχεδιασμό Πιο συγκεκριμένα, η μία ταξινόμηση των εμπορικών κέντρων αφορά τον σχεδιασμό, όπου συνυπολογίζονται γενικά θέματα διάταξης και όγκου, μορφολογίας δηλαδή, αλλά και κάτοψης. Με βάση αυτήν την ταξινόμηση, προκύπτουν τρεις κατηγορίες κέντρων, ή καλύτερα τρεις βασικές σχεδιαστικές διατάξεις, τα «malls»37, τα κέντρα «ανοικτού» τύπου (open air centers) και τα κέντρα «υβριδικού» τύπου (hybrid centers). Το mall, όπως ορίζεται από το ICSC, είναι ένα «περίκλειστο εμπορικό κέντρο με ελεγχόμενο μικροκλίμα και φωτισμό, το οποίο περιλαμβάνει, σε μία ή δύο πλευρές του, εισόδους και βιτρίνες. Ο χώρος στάθμευσης βρίσκεται περιμετρικά της εγκατάστασης.»38 Τα εμπορικά κέντρα «ανοικτού» τύπου, αντίθετα από τα malls, δεν περιβάλλονται από ένα ενιαίο κέλυφος. Πρόκειται για μία ομάδα συνδεδεμένων εγκαταστάσεων που διοικούνται ως ενιαία μονάδα, με παρακείμενο χώρο στάθμευσης και «ανοικτούς» κοινόχρηστους χώρους. Τα καταστήματα συνδέονται με προστεγάσματα, πέργκολες ή στέγαστρα και δεν διατίθενται στεγασμένοι διάδρομοι μεταξύ τους.39 Τέλος, τα εμπορικά κέντρα υβριδικού τύπου αποτελούν μια ενδιάμεση κατάσταση, καθώς συνδυάζουν στοιχεία από τις άλλες δύο βασικές κατηγορίες. Οι συνδυασμοί δεν αφορούν στοιχεία που αναφέρονται στο θέμα «κλειστού» ή «ανοικτού», αλλά στα μεγέθη, τις δραστηριότητες που περιλαμβάνονται, τον προσανατολισμό κα.40

36 37

International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π. Σημειώνεται ότι, εδώ, ο όρος «mall» δεν μεταφράζεται στην ελληνική γλώσσα. Στη διεθνή βιβλιογραφία παρουσιάζεται και ως «shopping mall», αλλά ορισμένες φορές χρησιμοποιείται και με τη γενικότερη σημασία του εμπορικού κέντρου. 38 International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π. 39 International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π. 40 International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π.

Η τυποποίηση της κάτοψης έχει δώσει σχήματα, τα οποία προτιμώνται σε περιπτώσεις συμβατικών και σχετικά μικρών εμπορικών κέντρων, μια ταξινόμηση που αφορούσε στο παρελθόν, όταν τα κέντρα ήταν απλούστερης μορφής. Οι απλούστερες κατόψεις που λειτουργούν αποδοτικά κι έτσι τυποποιήθηκαν, δίνουν τις ακόλουθες κατηγορίες: α) κέντρα γραμμικής κάτοψης, β) κέντρα κάτοψης σχήματος L, γ) κέντρα κάτοψης σχήματος T, δ) κέντρα κάτοψης σχήματος U. Επίσης, αναφέρονται και εμπορικά κέντρα με σταυροειδές, ορθογωνικό, ή πολυγωνικό σχήμα κάτοψης.41 Ταξινόμηση με βάση τα μεγέθη και άλλα κριτήρια Στην ταξινόμηση αυτή εστιάζεται στις δύο από τις τρεις βασικές κατηγορίες που έχουν προαναφερθεί, τα malls και τα εμπορικά κέντρα «ανοικτού» τύπου. Η τυπολογική θεώρηση του ICSC υποδιαιρεί τα malls και τα κέντρα «ανοικτού» τύπου σε οκτώ κατηγορίες.42 Στην περίπτωση των malls, ή αλλιώς, των εμπορικών κέντρων «κλειστού» τύπου, εμφανίζονται δυο μεγάλες τυπολογικές κατηγορίες, οι οποίες προκύπτουν, αρχικά, βάσει μεγέθους, σε συνδυασμό με την περιοχή εμβέλειας: τα τοπικά (regional) και τα υπέρ-τοπικά(superregional) malls. Τα τοπικά παρέχουν προϊόντα γενικού ενδιαφέροντος και μεγάλη ποικιλία υπηρεσιών. Οι «μαγνήτες» για το κοινό συνήθως είναι μεγάλες λιανεμπορικές αλυσίδες, δημοφιλείς φίρμες, εκπτωσιακά καταστήματα ή πολυκατασήματα. Το υπέρ-τοπικό mall διαφέρει, σε πρώτο επίπεδο, ως προς τα μεγέθη και την περιοχή εμβέλειας και, κατ’ επέκταση, τον πληθυσμό στον οποίο απευθύνεται, την ποσότητα καταστημάτων, την μεγαλύτερη ποικιλία προϊόντων και υπηρεσιών που περιλαμβάνει.43 Οι επόμενοι έξι τύποι44 εμπορικών κέντρων αναφέρονται στα κέντρα «ανοικτού» τύπου, κέντρα

41 Καραμάνου Ζωή, [1995] Εξέλιξη εμπορικών συγκεντρώσεων και τυπολογική κατάταξη εμπορικών κέντρων, ανάτυπο από της Εοιστημονική Επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Θεσσαλονίκη, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] σελ.140 42 International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π. 43 International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π. 44 International Council of Shopping Centers, Shopping Center Definitons, ό.π.

τα οποία προτιμώνται σε περιοχές με καλό κλίμα και είναι, μεν, δημοφιλή στην Ευρώπη, αλλά όχι περισσότερο από τα malls της Αμερικής.45 Οι τύποι αυτοί προσδιορίζονται κατά βάση από το μέγεθος. Το «κέντρο της γειτονιάς» (neighborhood center) είναι ένα κέντρο μικρής εμβέλειας, απλής μορφής με μίξη ενοικιαστών (tenant mix) που αναφέρονται στις καθημερινές ανάγκες του γύρω πληθυσμού (μαναβική, snacks, φαρμακεία κτλ). Τύπος μεγαλύτερος είναι αυτός του «κέντρου της κοινότητας» (community center), ο οποίος χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ποικιλία καταστημάτων αναφορικά με τον προηγούμενο τύπο (υπεραγορές, εκπτωσιακά πολυκαταστήματα, καταστήματα τύπου big-box και category-killers). To «power center» είναι κέντρο «ανοικτού» τύπου, ακόμα μεγαλύτερο από τα προηγούμενα με πολλούς anchors (καταστήματα-άγκυρες), οι οποίοι υπερέχουν αριθμητικά και σε εμβαδόν από τα μικρότερα tenants (εταιρίες, οργανισμοί που κατέχουν άδεια για την εκμετάλλευση χώρου στο εμπορικό κέντρο). Πρόκειται για μια αρκετά σύγχρονη κατηγορία, η οποία εμφανίζεται μόνο σε προάστια πόλεων από τη δεκαετία του 1990 και μετά. Μια ακόμη κατηγορία που ορίζει το ICSC είναι αυτή του «θεματικού κέντρου» ή «κέντρου εκδηλώσεων» (theme/festival center). Στην συγκεκριμένη περίπτωση, η ειδοποιός διαφορά δεν είναι τα μεγέθη, αλλά ο χαρακτήρας του εμπορικού κέντρου. Πρόκειται για έναν θεματικό περιβάλλον, όπου όλος ο χώρος, καταστήματα και κοινόχρηστοι χώροι, είναι διακοσμημένος βάσει κάποιου θέματος, κι ακόμα και τα προϊόντα, ως ένα βαθμό, υποστηρίζουν το θέμα αυτό. Ο τύπος του «εκπτωτικού κέντρου» (outlet center) αναφέρεται σε κέντρα όπου έμποροι λιανικής και κατασκευαστές πωλούν τα προϊόντα τους σε χαμηλές τιμές. Τον ρόλο του «μαγνήτη» για την προσέλκυση του κοινού, αναλαμβάνουν καταστήματα με δημοφιλείς φίρμες (brand-

Το 95% των εμπορικών κέντρων στην Αμερική είναι «ανοικτού» τύπου, βάσει στοιχείων του 2005 από το ICSC.

names). Ο τύπος αυτός εμφανίζεται, συχνά, και ως «κλειστός». Η τελευταία κατηγορία εμπορικών κέντρων «ανοικτού» τύπου, είναι αυτή των «Lifestyle Centers». Πρόκειται για έναν σύγχρονο τύπο εμπορικού κέντρου, ο οποίος απευθύνεται σε οικονομικά εύρωστες κοινωνικές ομάδες, καθώς περιλαμβάνει προϊόντα και υπηρεσίες υψηλού κόστους. Η έμφαση δίνεται στην ευχαρίστηση του πελάτη μέσω της εξειδίκευσης και του «εκλεπτυσμένου γούστου», της πολυλειτουργικότητας, του σύγχρονου σχεδιασμού και της μοντέρνας αισθητικής. Σε αντίθεση με τους περισσότερους προγενέστερους τύπους, η σύλληψη του lifestyle center στοχεύει στη βέλτιστη δυνατή ενσωμάτωση, ή τουλάχιστον, την ομαλή συνύπαρξη με τον τόπο που το φιλοξενεί.

4f. Πολυκατάστημα ΜΙΝΙΟΝ

4g. Διαφήμιση για το πολυκατάστημα ΜΙΝΙΟΝ

4.3_Η ελληνική πραγματικότητα 4.3.1_Το πρόσφατο παρελθόν (1960-2000) Με την μέθοδο της αντιπαροχής, η οποία εφαρμόζεται στο αθηναϊκό τοπίο στα μέσα τις δεκαετίας του ’60, και την ταυτόχρονη υποβάθμιση του κέντρου της πόλης παρουσιάζεται μια έντονη οικοδόμηση στα προάστιά της. Μαζί με την επέκταση αυτή παρουσιάζονται και τα πρώτα πολυκαταστήματα στην περιφέρεια. Όπως αναφέρει η Μαρία Δανιήλ αυτό παρατηρείται στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’70, γεγονός που «παρασύρει, μεταξύ άλλων, τα σημεία, τα «κέντρα» της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας. Καθώς η ανθρωπογεωγραφία, λοιπόν, αλλάζει, η ανάγκη για τέτοιου είδους νέα έξω-αστικά δίκτυα που ανακύπτει, διαμορφώνει τις πρώτες προϋποθέσεις για την δημιουργία εμπορικών πυρήνων στην περιφέρεια.»1 Μαρία Δανιήλ

Τα πρώτα πολυκαταστήματα στην Αθήνα είναι αυτά του Λαμπρόπουλου, καθώς επίσης και το Μινιόν, ενώ η πρώτη αλυσίδα πολυκαταστημάτων είναι της εταιρίας Κλαουδάτος με παρατήματα στην Αθήνα, την Θεσσαλονίκη, το Βόλο και την Λάρισα.2 Παρόλα αυτά ενώ τα πρώτα πολυκαταστήματα έχουν κάνει ήδη την εμφάνιση τους στις αρχές του 20ου αιώνα στο κέντρο της πόλης, στα προάστια διακρίνονται τα πρώτα «supermarkets» στη δεκαετία του ’70, τα οποία καλύπτουν κυρίως ανάγκες διατροφής. Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Σταθακόπουλο η υπεραγορά (supermarket) αφορά μια κτιριακή μονάδα εμπορικής δραστη-

1 2

Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.214 Πηγή: el.wikipedia.org, λήμμα: πολυκατάστημα

191

4h. Η αφθονία των

supermarket

ριότητας, η οποία «[…] σημαδεύει την μεταφορά του λιανεμπορίου [στην Ελλάδα] από το κέντρο στα προάστια: “Το supermarket, με την τεράστια επιτυχία που σημείωσε, όχι μόνο δικαίωσε αυτούς που επένδυσαν κεφάλαια για την δημιουργία μονάδων λιανικού εμπορίου μεγάλων επιφανειών στην περιφέρεια αλλά και έκανε εμφανέστατα τα πλεονεκτήματα της μεγάλης [λιανεμπορικής] επιχείρησης.[…] Το επόμενο βήμα, για τη δημιουργία ακόμα μεγαλύτερων μονάδων, είναι πια ζήτημα χρόνου”.»3 Παναγιώτης Σταθακόπουλος

Μέχρι στιγμής ο τύπος των supermarket στα προάστια δεν ακολουθεί το αμερικανικό πρότυπο. Ωστόσο, καθώς παρουσιάζονται ως εγκαταστάσεις λιανικού εμπορίου με χώρο στάθμευσης, σε άξονες ταχείας κυκλοφορίας, διαθέτουν στοιχεία που παραπέμπουν στις βασικές αρχές των περιφερειακών εμπορικών κέντρων της Αμερικής, όπως επίσης και το γεγονός ότι αφορούν εσωστρεφείς εγκαταστάσεις, ελεγχόμενες όσον αφορά τις κλιματικές συνθήκες στο εσωτερικό τους. Οι εγκαταστάσεις αυτές αφορούν χώρους οι οποίοι ακολουθούν τον τύπο «big-box»4. Επιπλέον, διαθέτουν και άλλα χαρακτηριστικά τα οποία επικυρώνουν την σύνδεσή τους με το αμερικανικό πρότυπο, καθώς αποτελούν έναν χώρο εμπορικής δραστηριότητας, ο οποίος εμπεριέχει και χώρους εστίασης (καφέ), συνδυάζοντας έτσι την δραστηριότητα της κατανάλωσης με αυτήν της διασκέδασης. Στην δεκαετία του ’80 παρουσιάζονται νέες εγκαταστάσεις οι οποίες καλούνται «εμπορικά κέντρα», όμως δεν πρόκειται για κέντρα που καλύπτουν τις προϋποθέσεις του ορισμού σύμφωνα με το ICSC. Αυτό οφείλεται στην απουσία ενός και μοναδικού φορέα ανάπτυξης και διαχείρισης μιας ενιαίας μονάδας, καθώς και στο γεγονός ότι , όσον αφορά την σχεδίασή τους, δεν λαμβάνονται υπόψη συγκεκριμένα χαρακτηριστικά για να το ορίσουν ως τέτοιο. Το

3 Σταθακόπουλος Παναγιώτης, [1985] Τα περιφερειακά εμπορικά κέντρα, Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, σελ.52, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.214 4 Κατάστημα τύπου Big-Box: ένα μεγάλο κατάστημα που στέκεται μόνο του και ειδικεύεται σε μια μόνο γραμμή προϊόντων, όπως εξοπλισμός σπιτιού, παιχνίδια κα. Τα εκπτωτικά καταστήματα που πωλούν μεγάλο όγκο προϊόντων και τα καταστήματα τύπου category-killer είναι συχνά καταστήματα τύπου big-box. Ανάλογο παράδειγμα στην Ελλάδα αποτελεί το κατάστημα της ΙΚΕΑ. Πηγή: Δανιήλ Μαρία [2007] ό.π. σελ.143 193

αποτέλεσμα είναι η κατασκευή πολυώροφων «εμπορικών κέντρων» που συνήθως δεν έχουν την αναμενόμενη επιτυχία, αλλά παραπέμπουν σε μια άλλη οικεία μορφή του αθηναϊκού τοπίου, αυτή της πολυκατοικίας. Χαρακτηριστικά, το 1987, ο Γιώργος Σημαιοφορίδης παρατηρεί πως το εμπορικό κέντρο στην Ελλάδα δεν μοιάζει σε τίποτα με αντίστοιχα του εξωτερικού: «Είναι μια κατασκευή -δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν πρόκειται για περισσότερα του ενός οικοδομήματα ή μόνο ένα- που αφορά Χ τετραγωνικά μέτρα ανά όροφο, προς ενοικίαση ή πώληση. Το εμπορικό κέντρο είναι μία άλλη “πολυκατοικία”.»5 Γιώργος Σημαιοφορίδης

Τα εμπορικά αυτά κέντρα διαθέτουν περιορισμένα και εξειδικευμένα προϊόντα, τα οποία αφορούν μια γκάμα ειδών πολυτελείας, χωρίς μεγάλη ποικιλία, από τα οποία απουσιάζουν τα είδη διατροφής και άλλα είδη πρώτης ανάγκης.6 Αν και στην πρωτοεμφάνισή τους αποτελούν πόλο έλξης συγκεκριμένου καταναλωτικού κοινού, στην συνέχεια νεκρώνουν και εγκαταλείπονται. Σύμφωνα με τον Δημήτρη Νανούρη, αυτές οι εγκαταστάσεις δεν ευδοκιμούν και χαρακτηριστικά, το 1997, γράφει: «Τα οργανωμένα εμπορικά κέντρα που συμπληρώνουν είκοσι χρόνια παρουσίας στη χώρα μας δεν κατάφεραν ποτέ να καθιερωθούν και να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες όσων επένδυσαν σ’ αυτά. Σήμερα τα περισσότερα φυτοζωούν. Δουλεύουν μόνο τα ισόγεια καταστήματα και μάλιστα στις καλές εμπορικές πιάτσες, ενώ τα καταστήματα των ορόφων, αν λόγω των λίγων τετραγωνικών δεν χρησιμοποιούνται ως χώροι γραφείων, παραμένουν απελπιστικά άδεια.»7 Δημήτρης Νανούρης

Την εξήγηση της αποτυχίας των εμπορικών κέντρων της δεκαετίας του ’80 δίνει ο Γιώργος Πανηγυράκης, καθηγητής μάρκετινγκ στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, αποδίδοντάς την στο ότι το πλατύ κοινό δεν ταυτίστηκε με αυτούς τους χώρους. Συνδέει την αποτυχία τους με το γεγονός ότι το κοινωνικό σύνολο, στην ατομική του έκφανση, εκείνης της περιόδου έχει

5 Σημαιοφορίδης Γιώργος, [2005] Διελεύσεις: Κείμενα για την αρχιτεκτονική και τη μετάπολη, Futura, Αθήνα, σελ.91, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία [2007] ό.π. σελ.218 6 Σταθακόπουλος Παναγιώτης, [1985] ό.π. σελ 54, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία [2007] ό.π. σελ.218 7 Νανούρης Δημήτρης, [1997] Φυτοζωούν τα εμπορικά κέντρα, άρθρο, 31 Αυγούστου 1997, Οικονομία, Πηγή: www.hri.org 194

4i. Κλείνουν τα πολυκαταστήματα;

ελεύθερο χρόνο κι έτσι το εμπορικό κέντρο δεν φαντάζει ως ένας ιδανικός χώρος για τη δραστηριοποίησή του, σε αντίθεση με σήμερα, που πλέον «[…] ο χρόνος είναι το πολυτιμότερο αγαθό και τα εμπορικά κέντρα φαίνεται ότι συμβάλλουν στην εξοικονόμησή του, γιατί φιλοξενούν από σουπερμάρκετ μέχρι μπουτίκ και από κινηματογράφους μέχρι εστιατόρια, προσφέροντας έτσι διέξοδο από την καθημερινότητα».8 Γιώργος Πανηγυράκης

Πέραν όμως της μη-ταύτισης του κοινού με τα εμπορικά κέντρα που εμφανίστηκαν στην Ελλάδα την δεκαετία του ’80, ο Θόδωρος Χαραγκιώνης, διευθύνων σύμβουλος του ομώνυμου ομίλου, αναλύει τους λόγους που δεν τα κατέστησαν επιτυχή, αποδίδοντάς τους όχι στην αντιμετώπιση από το κοινό αλλά από την πολιτεία και τους κατασκευαστές. Υποστηρίζει πως οι τρεις βασικοί λόγοι της αποτυχίας τους αφορούν πρώτον, τα μικρά οικόπεδα που διατίθονταν -καθότι ήταν πολύ μικρά για να δημιουργηθεί μια αγορά-, δεύτερον, την σχετική άγνοια που υπήρχε εκ μέρους των κατασκευαστών όσον αφορά την κατασκευή των εμπορικών κέντρων, και τρίτον, την χρηματοδότηση.9

8 Πηγή: Αντωνίου Θανάσης, Μελίδου Θώμη, Νικόπουλος Χαράλαμπος, [2009] Τα εμπορικά κέντρα των Ελλήνων, άρθρο στο ΕΘΝΟΣ, 21 Απριλίου 2009, www.ethnos.gr 9 Αντωνίου Θανάσης, Μελίδου Θώμη, Νικόπουλος Χαράλαμπος, [2009] ό.π. 195

4j. Village Center, Μαρούσι, 1997

4k. Village Park, Ρέντη, 1999

Στα μέσα της δεκαετίας του ‘90 παρουσιάζονται τα πρώτα πολύ-σινεμά, τα cinema-multiplex. Πρόκειται για εγκαταστάσεις οι οποίες στεγάζουν πολλές κινηματογραφικές αίθουσες, προσφέροντας ήχο και εικόνα τελευταίας τεχνολογίας. Με την δημιουργία του πρώτου Village Center στο Μαρούσι το 1997, πραγματοποιείται μια πρωτοφανής εισροή πλήθους. Ο χώρος του Village φέρνει τους Έλληνες πιο κοντά στο «τυπικό» προλειτουργικό εμπορικό κέντρο το οποίο έρχεται τελικά από τον τομέα της βιομηχανίας της διασκέδασης, συστεγάζοντας παράλληλα ελάχιστα καταστήματα. «Άλλες υπηρεσίες όπως η εστίαση και το λιανεμπόριο δεν παρέχονται στο «Village» του Αμαρουσίου […]».10

Δανιήλ Μαρία [2007] ό.π. σελ.221

197

Το 1999, με την κατασκευή του Village Park στο Ρέντη, η συνύπαρξη χώρων καταστημάτων και εστίασης πραγματοποιείται στο πλαίσιο του κινηματογράφου. Ο χώρος πλέον χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα και πολυλειτουργικότητα. Εκείνη την περίοδο πραγματοποιείται μια στροφή σε ένα νέο, εξειδικευμένο είδος οργανωμένης διασκέδασης που «[…] εκφράζεται με την κατασκευή τεράστιων συγκροτημάτων που συνδυάζουν την κινηματογραφική απόλαυση σε αίθουσες τελευταίας τεχνολογίας με την ψυχαγωγία και με την κατανάλωση.»11 Δημήτριος Ρηγόπουλος

Οι χώροι των cinema-multiplex, καθώς επίσης και οι χώροι των «supermarkets» παίζουν μάλλον καθοριστικό ρόλο στην άνθηση, στην συνέχεια, των εμπορικών κέντρων σύμφωνα με το αμερικανικό πρότυπο. Ίσως γιατί o καταναλωτής εξοικειώνεται με τους χώρους κατανάλωσης. Όμως, ακόμα και σήμερα, τα εμπορικά κέντρα συστεγάζουν και κινηματογράφους και «supermarkets», χώροι που δεν παρουσιάζονται, όμως, ως η πρωτεύουσα λειτουργία του κέντρου, αλλά ως πρόσθεση παροχή για τον δρώντα. Συγκεκριμένα, οι χώροι αυτοί λειτουργούν ως καταστήματα «άγκυρες»12 στο σύγχρονο εμπορικό κέντρο. Στα εμπορικά κέντρα που κατασκευάζονται μετά το 2000 συνυπάρχει η ψυχαγωγία με την κατανάλωση προϊόντων, καθώς ο συνδυασμός των δύο αυτών βασικών λειτουργιών απέβη τόσο επιτυχημένος, ώστε στηρίζονται τελικά σε αυτόν.

11 Ρηγόπουλος Δημήτριος, [2003] Το Πάζλ της νέας Αθήνας, στο: Καζέρος Νίκος, Λέφας Παύλος, [2003] Χωρίς όρια: Οι αχανείς εκτάσεις των αθηναϊκών προαστίων, Futura, Αθήνα, σελ.182, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία [2007] ό.π. σελ.220 12 Κατάστημα-άγκυρα (anchor-store): πρόκειται για κατάστημα, το οποίο είναι το κυριότερο, το μεγαλύτερο σε διαθέσιμη εμπορική επιφάνεια και, συχνά, ο πρώτος ενοικιαστής ενός εμπορικού κέντρου. Συνήθως, πρόκειται για μία μεγάλη επιχείρηση λιανικού εμπορίου, αναγνωρίσιμη από το αγοραστικό κοινό, το οποίο αυξάνει, μέσω της φήμης του ονόματός του, την κίνηση των αγοραστών στον χώρο που τοποθετείται ή κοντά σε αυτόν. Οι καταναλωτές, προσελκυσμένοι από το όνομα του καταστήματος-άγκυρα, επισκέπτονται την τοποθεσία, το mall, και ως εκ τούτου οι πωλήσεις και τα κέρδη στα κοντινά καταστήματα αυξάνονται λόγω της παρουσίας της «άγκυρας». Πηγή: Konishi Hideo, Sandfort Michael, [2002] Anchor Stores, Boston College Working Papers in Economics 516, Boston College Department of Economics, 14 Nov 2002 198

4.3.2_Η σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα – 21ος αιώνας Σύμφωνα με την μελέτη της διεθνούς εταιρείας συμβούλων ακινήτων FPD Savills στον πίνακα 1 παρουσιάζεται το πλήθος των εμπορικών κέντρων και η έκταση που καταλαμβάνουν συνολικά ανά έτος, από το 1998 έως το 2005. Παρατηρείται μια ραγδαία αύξηση το 2005 όχι σε αθηναϊκό επίπεδο, αλλά σε πανελλαδικό, καθώς η μελέτη αφορά το σύνολο των κέντρων αυτών σε όλη την ελληνική επικράτεια. Ωστόσο ο αριθμός των νέων κέντρων δεν ακολουθεί σταθερή πορεία, καθώς παρουσιάζεται αυξομείωση του συνόλου των νέων ανά έτος, ενώ από το 2003 ως το 2005 έχει αύξηση. Το 2006 η εταιρεία Cushman& Wakefield Hellas SA πραγματοποιεί καταγραφή των εμπορικών κέντρων για την ελληνική επικράτεια και αφορά το σύνολο των οποίων λειτουργούν, βρίσκονται υπό κατασκευή ή υπό σχεδιασμό, καθώς και την επιφάνεια που καταλαμβάνει το καθένα. Στην παρούσα εργασία παρατίθεται μέρος του συνολικού πίνακα, το οποίο αφορά το νομό Αττικής (πίνακας 2). Πίνακας 1 Εμπορικά κέντρα στην Ελλάδα την περίοδο 1998-200513 ΕΤΟΣ

ΤΕΤΡΑΓΩΝΙΚΑ ΜΕΤΡΑ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΝΕΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ

1998

28.000

1999

79.300

2000

56.500

2001

48.600

2002

79.600

2003

22.000

2004

52.000

2005

237.500

9 πηγή: FPD Savills (διεθνής εταιρία συμβούλων ακινήτων)

13 Σούκη Σ., [2006] Θα αυξηθούν τα εμπορικά κέντρα, σύμφωνα με μελέτη της Savills, άρθρο στο Κέρδος, 14 Φεβρουαρίου 2006, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.225 199

Πίνακας 2 Τα κυριότερα εμπορικά κέντρα της Ελλάδας (καταγραφή: Ιούνιος 2006)14 ΕΡΓΟ*

ΤΟΠΟΣ

ΜΙΚΤΗ ΕΝΟΙΚΙΑΣΙΜΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ (τ.μ.)

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

City Link

Αθήνα: Κέντρο

42.000

Λειτουργεί

Village Park

Αττική: Ρέντης

20.600

Λειτουργεί

Millennium Mall

Αττική: Παγκράτι

4.740

Λειτουργεί

The Mall Athens

Αττική: Μαρούσι

58.500

Λειτουργεί

Escape Center

Αττική: Ίλιον

12.000

Λειτουργεί

Star City

Αττική: Ν. Κόσμος

21.000

Λειτουργεί

Υπεραγορά Carrefour

Αττική: Μαρούσι

17.000

Λειτουργεί

Εμπορικό Κένρο Γυαλού

Αττική: Σπάτα

63.790

Υπό σχεδιασμό

Aegean Park

Ν. Φάληρο

53.000

Υπό σχεδιασμό

Εμπορικό Κέντρο Μπ. Βωβός

Αττική: Δέλτα Φαλήρου

13.627

Υπό κατασκευή

Εμπορικό Κέντρο Πειραιώς 180

Αττική: Ταύρος

23.000

Έναρξη λειτουργίας 2007

Helios Plaza

Αττική: Ν. Φάληρο

38.000

Υπό σχεδιασμό

*Σημείωση: ο πίνακας δεν περιλαμβάνει τις επενδύσεις που δρομολογούν οι όμιλοι Χαραγκιώνη-Sonae Sierra στο Γαλάτσι (Κλειστό Γυμναστήριο) και η Lamda Development στο Μαρούσι (κτίριο IBC), μετά την ολοκλήρωση των σχετικών διαγωνισμών της Ολυμπιακά Ακίνητα Α.Ε. Πηγή: Cushman& Wakefield Hellas SA

Μέσα από τις παραπάνω μελέτες παρουσιάζεται η ανοδική πορεία της κατασκευής των εμπορικών κέντρων, γεγονός που δηλώνει ότι πλέον έχει βρεθεί η «φόρμα» η οποία αφορά το κοινωνικό σύνολο του αθηναϊκόυ τοπίου. Όπως παρουσιάστηκε στην σύντομη ιστορική αναδρομή για την ανάπτυξη και εξέλιξη των εμπορικών κέντρων, στο αθηναϊκό τοπίο παρατηρείται μια δυσκολία στην εύρεση της «φόρμας» η οποία θα «πείσει» το καταναλωτικό

14 Λάμπρου Κ., [2006] Τα νέα μεγάλα projects για εμπορικά κέντρα που δρομολογούνται, άρθρο στην Ισοτιμία, 24 Ιουνίου 2006, όπως αναφέρεται στο: Δανιήλ Μαρία, [2007] ό.π. σελ.230. Στον πίνακα για την παρούσα ερευνητική εργασία δεν αναφέρονται τα εμπορικά κέντρα της πηγής που αφορούν περιοχές εκτός Αττικής. 200

κοινό, ούτως ώστε να αποτελέσει κεντρικό χώρο εμπορικής δράσης στα προάστια. Πέρασε από πολλά στάδια, τα οποία συνδέθηκαν και με την βιομηχανία της διασκέδασης, για να καταλήξει το 2005 στην επιτυχημένη πλέον «φόρμα». Εδώ δεν γίνεται λόγος παρά για το The Mall Athens, το οποίο ακολουθεί πλέον το αμερικανικό πρότυπο -με ότι αυτό συνεπάγεται. Η ειδοποιός διαφορά του The Mall Athens με τα προηγούμενα «εμπορικά κέντρα» του αθηναϊκού τοπίου είναι, πρώτα απ’ όλα, η ενιαία ιδιοκτησία, η οποία εξασφαλίζει την ενιαία αντιμετώπιση ως προς την ανάπτυξη, τον σχεδιασμό και την διαχείριση/διοίκηση του κέντρου, καθώς αναπτύσσεται από την Lamda Olympia Village (θυγατρική εταιρεία του ομίλου Lamda Development) και τη διαχείρισή του έχει αναλάβει η εταιρεία ECE-Lamda Hellas A.E (εταιρεία του ομίλου Lamda Development, όπου και συμμετέχει μαζί με την γερμανική εταιρεία ECE).15 Σε αυτό το σημείο παρουσιάζεται η πρώτη παράμετρος που το καθιστά σύμφωνο με τον ορισμό του ICSC, καθώς διαθέτει ένα από τα τρία στοιχεία τα οποία έχει ορίσει. Το The Mall Athens, όμως, καλύπτει πλήρως τις προδιαγραφές του ορισμού του «εμπορικού κέντρου» που αποδίδεται από το ICSC, καθώς διαθέτει ξεχωριστό χώρο στάθμευσης και η εμπορική δραστηριότητα πραγματοποιείται στο πλαίσιο αλυσίδων καταστημάτων, ως επί το πλείστον, με προϊόντα ρουχισμού και όχι μόνο. Συνδέεται με την βιομηχανία του θεάματος, καθώς διαθέτει αίθουσες κινηματογράφου, αλλά και με χώρους εστίασης (καφέ, εστιατόρια, bar κα). Σημαντικό χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου εμπορικού κέντρου είναι ο τόπος όπου επιλέγεται να χωροθετηθεί, καθώς βρίσκεται σε κομβικό σημείο των μέσων μαζικής μεταφοράς, γεγονός που καθιστά εύκολη την πρόσβαση σε αυτό και άνευ οχήματος. Σήμερα εγκαταστάσεις όπως το The Mall Athens, αποκαλούνται ως οι «νέοι» δημόσιοι χώροι, όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο. Αυτός ο «νέος» τύπος δημόσιου χώρου διαθέτει πληθώρα χαρακτηριστικών, τα οποία συγκρούονται με τα στοιχεία που έχουν εντοπιστεί στα όρια ενός δημόσιου χώρου. Αφορά εσωστρεφείς χώρους, μεγάλης κλίμακας -όχι μόνο ως προς την κλίμακα του υφιστάμενου περιβάλλοντος, αλλά και ως προς τη κλίμακα του δρώντα. Πρόκειται για κλειστούς, προστατευμένους και αποκομμένους από το υφιστάμε15

βλ. επίσημο site του ομίλου Lamda Development, www.lamda-development.net

201

4l. Red Sea Mall, Jeddah, Saudi Arabia

νο εξωτερικό περιβάλλον χώρους -όχι μόνο με την έννοια του αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντός, αλλά και με την έννοια της απουσίας φυγών προς την πόλη από το εσωτερικό του, καθώς αποτελείται κυρίως από «τυφλές» όψεις. Τα ελάχιστα ανοίγματα, τα οποία τοποθετούνται σε οριοθετημένο χώρο χρήσης (καφέ-bar), δίνουν την αίσθηση της οθόνης, καθώς καδράρουν την φωταγωγημένη πόλη. Επιπλέον, η εγκατάσταση παρέχει τις ιδανικές συνθήκες άνεσης που παρέχονται από τις ελεγχόμενες κλιματικές συνθήκες στο εσωτερικό του. Η εσωτερική αισθητική αυτού του «νέου» δημόσιου χώρου δεν συνδέεται με την μνήμη της πόλης, μιας και αυτή απουσιάζει, αλλά με τις φωτεινές επιγραφές-βιτρίνες οι οποίες παρουσιάζουν το λογότυπο του προϊόντος. Με άλλα λόγια, η διαφήμιση αναλαμβάνει καθοριστικό ρόλο στην αισθητική του «νέου» αυτού δημόσιου χώρου. Τέλος, η πρόσβαση στο εμπορικό κέντρο πραγματοποιείται σύμφωνα με τις ώρες λειτουργίας του (6:30π.μ. – 2:00π.μ.) και ο χώρος ελέγχεται από κλειστό κύκλωμα παρακολούθησης, ενώ η ασφάλεια εξασφαλίζεται από ιδιωτική εταιρεία security. Στο πλαίσιο της ανάπτυξης των εμπορικών κέντρων αναδεικνύεται το πρώτο εκπτωτικό «χωριό» 202

McArthurGlen Outlet στα Σπάτα, το οποίο λειτουργεί για πρώτη φορά το 2011, προσφέροντας προϊόντα υψηλού κόστους σε χαμηλές τιμές σε σχέση με τις αρχικές, κάνοντας προσφορές 35% με 70%. Πρόκειται για μια νέα τυπολογία των εμπορικών κέντρων, καθώς η εσωστρέφεια και η ασυνέχεια σε σχέση με τον ιστό της πόλης, κάτι το οποίο διακρίνεται στο mall, στο εκπτωτικό «χωριό» χάνεται, καθώς προσφέρει αρχιτεκτονική οργάνωση και δομή που παραπέμπει σε οικείες αστικές δομές. Το συγκεντρωτικό κτίριο πλέον «σπάει» σε μικρότερες μονάδες, οι οποίες συνδέονται με ένα δίκτυο υπαίθριων πεζόδρομων, σαν μια προσομοίωση του παραδοσιακού δημόσιου χώρου της πόλης με τις αστικές οδούς. Ωστόσο, «παρά το σταδιακό άνοιγμα της μορφής, η σχέση των νέων συγκεντρώσεων µε το δρόμο και την πόλη γίνεται όλο και πιο κλειστή, µε αποτέλεσμα τα εμπορικά κέντρα να παραμένουν στο σύνολό τους αυτοαναφορικές και σαφώς οριοθετημένες οργανώσεις».16

16 Σακελλαρίδου Αρετή, Χατζηκωνσταντίνου Ευαγγελία, [2006] Το εμπορικό κέντρο ως αστικός προορισμός, άρθρο στο Αρχιτέκτονες, τεύχος 58 - περίοδος B, Ιούλιος/Αύγουστος 2006, σελ.62 203

4m. The Mall Athens, 2005

The Mall Athens «Η φάση με τα εμπορικά κέντρα τέτοιου τύπου είναι ότι προσφέρουν ένα ολοκληρωμένο πακέτο, μια συνολική εμπειρία, τα περιέχουν όλα σε ένα, γι’ αυτό και το σλόγκαν λέει «All in the Mall»»17 Αφροδίτη Πολίτη

Ένα από τα πιο τυπικά παραδείγματα σύγχρονων εμπορικών πολυλειτουργικών κέντρων στην Ελλάδα είναι το «The Mall Athens», ένα εμπορικό και ψυχαγωγικό κέντρο, το οποίο κατασκευάστηκε τον Νοέμβριο του 2005 στο Μαρούσι, προσφέροντας περίπου 58.000 τ.μ. διαθέσιμο προς χρήση χώρο. Πρόκειται για επένδυση συνολικού ύψους 320 εκατ. ευρώ, η μεγαλύτερη στο είδος της στην Ελλάδα και από τις σημαντικότερες στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Στο πλαίσιο της λειτουργίας του, το κέντρο απασχολεί περισσότερους από 2.500 εργαζομένους. 18 Υπολογίζεται πως την χρονιά του 2011 το εμπορικό κέντρο The Mall Athens δέχτηκε 11,3 εκατομμύρια επισκέψεις.19 Πρόκειται για ένα εμπορικό κέντρο «κλειστού» τύπου, όπου προϊόντα και υπηρεσίες φιλοξενούνται εντός ενός κελύφους. Το κτίριο αναπτύσσεται σε πέντε βασικά επίπεδα και τρία υπόγεια βοηθητικών χώρων και χώρων στάθμευσης, διαθέτει 195 εμπορικά καταστήματα, 25 εστιατόρια και καφέ, 15 «πρωτοποριακές» κινηματογραφικές αίθουσες, πληθώρα βοηθητικών υπηρεσιών καθώς και περίπου 2.100 θέσεις στάθμευσης.20 Το «The Mall Athens» αναπτύχθηκε από τη Lamda Olympia Village (θυγατρική εταιρεία της Lamda Development) και τη διαχείριση του έχει αναλάβει η εταιρεία ECE-Lamda Hellas A.E (εξειδικευμένη εταιρεία στην παροχή υπηρεσιών διαχείρισης εμπορικών και ψυχαγωγικών κέντρων).21 Θεωρείται το μεγαλύτερο πολυλειτουργικό εμπορικό κέντρο της χώρας με αρκετά μεγάλη ποικιλία επιλογών

17 Πολίτη Αφροδίτη, [2005] Χαμένοι στο υπερκατάστημα, άρθρο στην Ελευθεροτυπία, 20 Δεκεμβρίου 2005, Πηγή: www.enet.gr 18 Lamda Development, The Mall Athens, Πηγή: www.lamda-development.net 19 Lamda Development, Ετήσιος Απολογισμός 2011 (Annual Report 2011), σελ.20, Πηγή: www.lamda-development.net, λήμμα: Οικονομικά στοιχεία- Επενδυτικές σχέσεις: Ετήσιος απολογισμός 20 Lamda Development, The Mall Athens, ό.π. 21 βλ. επίσημο site του The Mall Athens, www.themallathens.gr 205

4n. The Mall Athens, 2005

4o. Cafe, The Mall Athens

και, ανάμεσα σε άλλες, βασικές «άγκυρες» έναν πολυκινηματογράφο 15 αιθουσών (Village Center) και μία υπεραγορά (Champion-Μαρινόπουλος), καθώς επίσης και πέντε αλυσίδες-άγκυρες, όπως η αλυσίδα του ομίλου Inditex (Massimo Dutti, Zara, Pull & Bear, Bershka, Oysho, Stradivarius και Zara Home), η ανταγωνιστική του παραπάνω ομίλου ισπανική αλυσίδα ενδυμάτων Sfera, η Sephora, τα Marks & Spencer και η Βάρδας.22 Το εμπορικό κέντρο The Mall Athens χωροθετείται περιφερειακά, στα πρότυπα του «τυπικού» εμπορικού κέντρου, και ταυτόχρονα το σημείο που επιλέχθηκε βρίσκεται πάνω σε «ζώνη μετάβασης», όπου η πρόσβαση γίνεται και με αυτοκίνητο, καθώς το εμπορικό κέντρο γειτνιάζει με την Αττική οδό και άλλους οδικούς άξονες της περιοχής. Η φύση του τόπου, λόγω της ταχείας κυκλοφορίας της Αττικής οδού, καθιστά μάλλον την περιοχή ακατάλληλη να στεγάσει υπαίθριες εγκαταστάσεις. Ίσως το Mall να φαντάζει ιδανικό για την τοποθεσία αυτή, σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά της. Επιπλέον όμως, η πρόσβαση επιτυγχάνεται και μέσω των μέσων μαζικής μεταφοράς (ηλεκτρικός, προαστιακός). Λόγω του Προαστιακού Σιδηρόδρομου, το καταναλωτικό κοινό εμπλουτίζεται και από το αεροδρόμιο, καθώς γίνεται εύκολη η πρόσβαση με αυτόν, αλλά παράλληλα, ο σταθμός Νερατζιώτισσα λειτουργεί και ως κόμβος σύνδεσης με τα Βόρεια προάστια, αλλά και το κέντρο της πόλης διαμέσου του Ηλεκτρικού Σιδηρόδρομου.

22 Ανώνυμο, [2005] Διακόσια ισχυρά ονόματα της λιανικής στο «The Mall», άρθρο στην Ναυτεμπορική, 09 Νοεμβρίου 2005, Πηγή: www.engineering.gr/design/home/default.asp, λήμμα: Real estate 207

4p. Εσωτερική άποψη, The Mall Athens

4q. Εσωτερική άποψη, The Mall Athens

Το «The Mall Athens» αποκαλύπτεται ως αποσπασματική «νησίδα», λειτουργικά και μορφολογικά αποκομμένη από το «περιεχόμενο» της πόλης που το φιλοξενεί. Συγκρίνοντας την «εμπορική “νησίδα”» με τις στοές του Παρισιού του 19ου αιώνα, ο Κώστας Μωραΐτης, επίκουρος καθηγητής στο ΕΜΠ, αναφέρει: «Στο παλαιότερο παράδειγµα των στοών, η ιδιωτική υπόσχεση της απόλαυσης, επιτρέπει εντούτοις τη δηµόσια κίνηση, το πέρασµα passage, την ακολουθία της ζωής της πόλης, η οποία εξακολουθεί να εξελίσσεται στην επόµενη εγγύτατη έξοδο της στοάς. Στο πλησιέστερο στην εµπειρία µας αστικό παράδειγµα, στο περιώνυµο Μall του Αµαρουσίου, ο επισκέπτης αναδύεται σε έναν αποκοµµένο χώρο, που προβάλει αυτόν ακριβώς τον ακρωτηριασµό της προηγούµενης αστικής εµπειρίας, ως κεντρικό του προσόν, ως βασική του ιδιαιτερότητα.»23 Κώστας Μωραΐτης

Πληθώρα δημοσιευμάτων εκείνη την περίοδο κάνουν λόγο για το γεγονός ότι έκανε αισθητή την παρουσία του, ταράζοντας τις ισχύουσες ισορροπίες, τόσο ως προς το οικονομικό και εμπορικό γίγνεσθαι, όσο και ως προς τις συνήθειες, τις επιλογές, την κινητικότητα και δραστηριότητα του πληθυσμού. Χαρακτηριστικά, ένα άρθρο στην Καθημερινή χαρακτηρίζει

23 Μωραΐτης Κώστας, [2006] Από το αστικό «πέρασµα» στον αστικό αποκλεισµό: συγκρίνοντας τη στοά, µε την εµπορική «νησίδα», άρθρο στο Αρχιτέκτονες, τεύχος 58 - περίοδος B, Ιούλιος/Αύγουστος 2006, σελ.56 209

4r. Εσωτερική άποψη, The Mall Athens

4s. Εσωτερική άποψη, The Mall Athens

την εισροή μαθητών στο εμπορικό κέντρο The Mall Athens ως τη «Νέα “εκπαιδευτική” μόδα», καθώς πολλά Γυμνάσια και Λύκεια οργανώνουν ολοήμερες εκδρομές στο εμπορικό κέντρο. «Αντί αρχαιολογικού μουσείου, κατά τα... ειωθότα, οι «επιμορφωτικές» επισκέψεις μαθητών γίνονται σε πολυτελές εμπορικό κέντρο. Τη νέα καταναλωτική μόδα για τα εμπορικά κέντρα ακολουθούν πολλοί, όπως αποδεικνύεται, σύλλογοι εκπαιδευτικών Γυμνασίων και Λυκείων, οι οποίοι αποφασίζουν να... ενδώσουν στα αιτήματα των μαθητών για μία ημερήσια επίσκεψη στα καινούργια εντυπωσιακά εμπορικά κέντρα της Αττικής. Για το θέμα υπήρξαν καταγγελίες γονέων, ενώ οι εκδρομείς έπεσαν και στην... τσιμπίδα των περιοίκων στα εμπορικά κέντρα, οι οποίοι απόρησαν με το καθημερινό κυκλοφοριακό κομφούζιο από σχολικά λεωφορεία στην περιοχή και το κατήγγειλαν στην ΟΛΜΕ. Όπως ανέφερε χθες […] ο πρόεδρος της ΟΛΜΕ κ. Δημήτρης Γεώργας, υπήρξαν αντιδράσεις από κατοίκους που διαπίστωναν καθημερινά έως και 10 σχολικά λεωφορεία να επισκέπτονται το εμπορικό κέντρο της περιοχής.»24 Ενσωματώνοντας πληθώρα χρήσεων, σχετικών με το ευρύτερο εμπόριο και όχι μόνο, λειτουργεί, σε ορισμένο βαθμό, ως ένας νέος πυρήνας συλλογικής δραστηριότητας και ελεύθερου χρόνου, ως μια μικρή «πόλη μέσα στην πόλη», ως ένα «κέντρο» μακριά από το αστικό κέντρο των Αθηνών. Συγκεκριμένα, η ιδιοκτήτρια εταιρεία του The Mall Athens, LAMDA Olympia Village, το χαρακτηρίζει ως «έναν από τους πιο αγαπημένους προορισμούς για αγορές και ψυχαγωγία προσφέροντας μία μοναδική εμπειρία lifestyle στους καταναλωτές»25. Τονίζει πως ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και οι «πρότυπες» βοηθητικές υπηρεσίες του καθιστούν την περιήγηση των επισκεπτών «άνετη, ευχάριστη και ασφαλή», όπου μπορούν να επιλέξουν «εύκολα και αποτελεσματικά αυτό που τους ενδιαφέρει»26. 24

Ανώνυμο, [2006] Μια νέα «εκπαιδευτική» μόδα. «Πάμε εμπορικό κέντρο;» λένε οι μαθητές, άρθρο στην Καθημερινή, 9 Μαρτίου 2006 25 Lamda Development, The Mall Athens, ό.π. 26 Lamda Development, The Mall Athens, ό.π.

211

Με κεντρικό άξονα της συλλογιστικής τα τεκταινόμενα στην περιοχή των Εξαρχείων και του εμπορικού κέντρου The Mall Athens προκύπτουν σκέψεις και συμπεράσματα τα οποία ανάγονται στον συμπαγή αστικό δημόσιο χώρο και στον «νέο» δημόσιο χώρο. Στο γενικό πλαίσιο του δημόσιου αστικού χώρου γεννάται η σύνδεσή του με τον κοινωνικό και πολιτικό βίο της κοινωνίας και κατ’ επέκταση με την ιστορία και τη μνήμη της πόλης. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο δημόσιος αστικός χώρος συμβάλλει στην εκμάθηση και την σύνδεση της ιστορίας του τόπου με τη νέα γενιά η οποία δραστηριοποιείται σε αυτόν, σαν η ιστορία να αφήνει το αποτύπωμά της στο δημόσιο χώρο και ο ρόλος του να είναι η σύνδεση των παλαιότερων γενεών με τις νέες. Ο δημόσιος χώρος, σχηματικά, λειτουργεί ως γέφυρα ιστορικής μνήμης και πολιτισμού. Ο λόγος που γεννάται αυτή η σύνδεση είναι διότι το σύνολο των κοινωνικών, πολιτικών και, συνεπώς, των ιστορικών δράσεων συμβαίνουν εκεί. Σε αντίθεση με τις εγκαταστάσεις των εμπορικών κέντρων, οι οποίες χωροθετούνται απομακρυσμένα, κατά κύριο λόγο, από τον συμπαγή ιστό της πόλης και συνεπώς και από την ιστορική μνήμη του. Αν και αποτελούν νέους χώρους, καθίσταται αδύνατη η σύνδεση με την συλλογική μνήμη της κοινωνίας, καθώς, αν και πολύ-λειτουργικοί χώροι, η καταναλωτική-εμπορική δραστηριότητα λαμβάνει κεντρικό-πρωταγωνιστικό ρόλο και επισκιάζει οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα η οποία θα μπορούσε να συνδεθεί με την ιστορία του τόπου. Ούτως ή άλλως, η εμπορική δραστηριότητα, ακόμα και στην Αρχαία Αγορά της πόλης-κράτους των Αθηνών αλλά και στα Fora της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αποτελεί ένα μέρος των λειτουργιών τους, αλλά δεν κυριαρχεί. Στην ουσία συμπορεύεται με την κοινωνική και πολιτική ζωή της εκάστοτε εποχής, μέσα από συλλογικές και συνδιαλλακτικές διαδικασίες, οι οποίες αφορούν το σύνολο της κοινωνίας και της πόλης. Τα εμπορικά κέντα είναι απομακρυσμένα και, ακόμα και η ταυτότητα του χώρου τους είναι προσδιορισμένη από την ημέρα της ίδρυσής τους. Ακούγεται έντονα πως ο δημόσιος αστικός χώρος νεκρώνει. Ίσως ο ισχυρισμός αυτός να είναι ακραίος, καθώς η φύση του τον καθιστά αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της κοινωνίας, ακόμα και στις μέρες του 21ου αιώνα. Σε αντίθεση με τα εμπορικά κέντρα, τα οποία είναι πολύ πιθανόν να νεκρώσουν, να ξεπεραστούν, ακόμα και να κατεδαφιστούν -με κυριολεκτικό τρόπο και όχι 215

μεταφορικά- όπως για παράδειγμα συνέβη με το Village Center του Αμαρουσίου, το οποίο έκλεισε και δεν λειτουργεί πλέον ως κέντρο κινηματογράφου, ή όπως συνέβη και με τα πρώτα εμπορικά κέντρα τα οποία κυριάρχησαν στο αθηναϊκό τοπίο. Οι «νέοι» δημόσιοι χώροι λοιπόν μπορούν πραγματικά και κυριολεκτικά να νεκρώσουν και να χάσουν διαπαντός της δημόσια χρήση τους. Ο δημόσιος αστικός χώρος μπορεί μεν να μεταλλάσσεται και να επηρεάζεται από τον κοινωνικό και πολιτικό βίο, να αλλάζει χρήση, ακόμα και ταυτότητα, όμως δεν χάνει τον δημόσιο χαρακτήρα του, με ότι αυτό συνεπάγεται. Επιπλέον, το μεσογειακό κλίμα καθιστά εφικτή την κοινωνική και πολιτική δραστηριοποίηση του κοινωνικού συνόλου, και στην ατομική, αλλά και στην συλλογική έκφανσή του -όσο αυτό είναι δυνατόν σε μια κοινωνία η οποία κατακλύζεται από τον ατομισμό και την αποξένωσηστον υπαίθριο δημόσιο αστικό χώρο. Ένας περίπατος στον αστικό δημόσιο χώρο καθίσταται εφικτός, ακόμα και μια υπαίθρια εκδήλωση, είτε κοινωνικού, είτε πολιτισμικού, είτε καλλιτεχνικού ακόμα και πολιτικού ενδιαφέροντος. Σε αντίθεση με τις πόλεις του βορρά, όπου το κλίμα καθιστά πολλές φορές απαγορευτική οποιασδήποτε μορφής δραστηριοποίηση στον ανοικτό δημόσιο χώρο. Σε αυτό το σημείο γεννάται το ερώτημα αν η μεσογειακή πόλη έχει την ανάγκη για κλειστούς προστατευμένους δημόσιους χώρους. Μάλλον όχι, δεν υστερεί κοινωνικής δραστηριοποίησης στην περίπτωση που δεν διαθέτει προστατευμένους κλειστούς δημόσιους χώρους, αντίθετα, ίσως, οι χώροι αυτοί περισσεύουν και αλλοιώνουν τον χαρακτήρα, ή ακόμα και την ταυτότητα της μεσογειακής πόλης. Μια ταυτότητα η οποία θα έπρεπε να συνδέεται με την υπαίθρια δραστηριοποίηση. Η εσωστρέφεια και το προστατευμένο περιβάλλον καθιστά τον χώρο του εμπορικού κέντρου ως έναν «άχρονο» δημόσιο χώρο, καθώς ο φωτισμός του είναι σταθερός και λόγω της απουσίας ανοιγμάτων καθίσταται αδύνατη η σύνδεση με τον εξωτερικό χώρο και επομένως και η σύνδεσή του με το «φυσικό» χρόνο. Από την άλλη πλευρά, το ωράριο λειτουργίας του καθιστά την κτιριακή αυτή εγκατάσταση δημόσια σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο κατά τη διάρκεια της ημέρας, καθώς τις νυχτερινές ώρες ο χώρος κλείνει και νεκρώνει, όχι με πρωτοβουλία των επισκεπτών του, αλλά γιατί με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί το εμπορικό κέντρο. Έτσι λοιπόν για κάποιο διάστημα μέσα στην ημέρα είναι δημόσιος χώρος, ενώ για 216

κάποιο άλλο μετατρέπεται σε ιδιωτικό ο οποίος κλείνει και απαγορεύεται η πρόσβαση σε αυτόν. Όλο αυτό το πλαίσιο συγκρούεται με την έννοια του δημόσιου χώρου, καθώς αυτός καθίσταται προσβάσιμος οποιαδήποτε χρονική στιγμή. Αντί αυτού, όμως, η πόλη «εμπλουτίζεται» με εμπορικά κέντρα, τα οποία κατακλύζονται από μεγάλος μέρος του κοινωνικού συνόλου. Σε αυτό το σημείο γεννάται εύλογα το ερώτημα το οποίο αφορά τους λόγους για τους οποίους εισρέει σε αυτούς τους χώρους. Τα ερωτηματικά πληθαίνουν όταν ο λόγος για τον οποίον οι μάζες κατευθύνονται προς αυτά, δεν αφορά την εμπορική δραστηριότητα, αλλά, αντίθετα, αφορά λόγους περιπάτου και διασκέδασης. Η προσέγγιση αυτού του ερωτήματος κατευθύνει την σκέψη προς την ταυτότητα του χώρου και πως αυτή επηρεάζει το κοινωνικό σύνολο, στην ατομική του έκφανση, το οποίο επιλέγει να δραστηριοποιηθεί εκεί. Όπως έχει αναφέρει ο Σταύρος Σταυρίδης1 η υποκειμενική επιλογή του χώρου, στον οποίο το άτομο επιλέγει να δραστηριοποιηθεί, συνδέεται με την κοινωνική ταυτότητα που προβάλλει ο χώρος και κατ’ επέκταση που προβάλλει το άτομο. Στην πράξη, αυτές οι δύο ταυτότητες βρίσκονται ως ένα βαθμό σε ταύτιση. Αφορά μια διαδικασία η οποία δεν είναι μια συνειδητή πράξη, σε ότι έχει να κάνει με την κοινωνική ταυτότητα που προβάλλει. Μέσα από αυτόν τον τρόπο, όμως, επιβεβαιώνει την κοινωνική του ταυτότητα, ενώ, παράλληλα, βρίσκεται στον ίδιο χώρο με άλλους, οι οποίοι προβάλλουν ίδια ή παρόμοια κοινωνική ταυτότητα. Το σύνολο αυτό καθιστά μια αναγνωρίσιμη ομάδα και από το σύνολο που την απαρτίζει, αλλά και από το υπόλοιπο σύνολο που δεν ασπάζεται την συγκεκριμένη κοινωνική ταυτότητα. Στο πλαίσιο λοιπόν της καταναλωτικής κουλτούρας και της κυριαρχίας των διαφημιστικών μηνυμάτων, ίσως να γεννάται φυσικά η στροφή προς τέτοιους χώρους. Παλαιότερα δεν ευδοκιμούσε μια τέτοια κατάσταση, διότι οι εγκαταστάσεις αυτές απευθύνονταν σε υψηλότερα οικονομικά και κοινωνικά στρώματα. Σήμερα όμως, τα εμπορικά κέντρα απευθύνονται στον μέσο καταναλωτή, έμπρακτα και από σχεδιαστικής άποψης, άλλα και από το εύρος της εμπορικής-καταναλωτικής παλέτας. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η ποικιλία του εμπορεύματος ήταν περιορισμένη και επιπλέον, η ανέγερσή τους δεν 1

βλ. Σταυρίδης Σταύρος [2002] ό.π.

217

γινόταν απαραίτητα σε σημεία της πόλης όπου η πρόσβαση πραγματοποιούταν με τα ΜΜΜ -όπως για παράδειγμα το εμπορικό κέντρο στο Μαρούσι, στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου, κοντά στην INTERAMERICAN, αλλά και αυτό επί της Λεωφόρου Κηφισίας, στο ύψος του Ψυχικού, ή αυτό στην περιοχή του Νέου Ψυχικού, στον εμπορικό πυρήνα του «Φάρου». Πολλά εμπορικά κέντρα που έχουν κατασκευαστεί στην περιοχή της Κηφισιάς, σήμερα νεκρώνουν, συνδέοντας αυτό το γεγονός με την οικονομική κρίση. Θα περίμενε κανείς πως, λόγω των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών συνθηκών της σημερινής εποχής, να νεκρώνει και το The Mall Athens. Αντί αυτού, όμως, ο χώρος κατακλύζεται από κόσμο όχι για να αγοράσει -καθώς τα καταστήματα είναι άδεια ως επί το πλείστον- αλλά «για να κάνει μια βόλτα». Ωστόσο, η πτώση του τζίρου στα εμπορικά κέντρα θα οδηγήσει μοιραία στο κλείσιμο του «νέου» δημόσιου χώρου. Γεγονός το οποίο θα έπρεπε να προβληματίζει τον δρόντα, αλλά και τον αρχιτέκτονα, καθώς ο «νέος» δημόσιος χώρος υπάρχει όσο καθίσταται βιώσιμος από οικονομικής άποψης, σε αντίθεση με τον παραδοσιακό, ο οποίος δίνει την δυνατότητα σε περιόδους κρίσης για οικονομικότερους τρόπους διασκέδασης-ψυχαγωγίας, μακριά από τα καταναλωτικά πρότυπα. Όπως είναι για παράδειγμα ένας περίπατος στην πόλη ή μια συνάθροιση-συνέυρεση σε κάποια πλατεία-πεζόδρομο. Γιατί όμως επιλέγεται το mall ως χώρος περιπάτου; Οι απαντήσεις είναι πολλές που μπορεί να δώσει ο καθένας εκφράζοντας διάφορες κοινωνικές και πολιτικές θέσεις. Για εμάς δεν είναι αυτό το ερώτημα, αλλά για πόσο καιρό ακόμα το mall θα αποτελεί πόλο έλξης για το σύνολο της κοινωνίας, ακόμα και για έναν περίπατο… Και, τέλος πάντων, το εμπορικό κέντρο είναι ιδιωτικός ή δημόσιος χώρος; Είναι ένα πλαίσιο με αστικές ποιότητες ή πρόκειται για μία επιτυχημένη ή αποτυχημένη απομίμηση του αστικού δημόσιου χώρου; Και τέλος, είναι ένας τόπος ή ένας μη-τόπος; Ερωτήματα τα οποία στρέφουν την προσοχή στην ανάγκη επαναπροσδιορισμού της σχέσης μας με την πόλη. Καθώς, λόγω της θέσης και της σημασίας που λαμβάνει το εμπορικό κέντρο από την μία πλευρά στην πόλη και από την άλλη από το κοινωνικό σύνολο, δραστηριότητες οι οποίες αφορούσαν κατά κύριο λόγο τον παραδοσιακό αστικό δημόσιο χώρο, μεταφέρονται κυρίως στον «νέο», γεγονός το οποίο αποπροσανατολίζει την έρευνα για τον σύγχρονο δημόσιο 218

χώρο. Είναι γεγονός ότι ο αστικός δημόσιος χώρος μεταλλάσσεται και λειτουργικά, αλλά και μορφολογικά, χωρίς να χάνει το δημόσιο χαρακτήρα του. Μέσα από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε αντλήθηκαν χρήσιμα στοιχεία για την κατανόηση και την διεύρυνση του γνωστικού πεδίου, τα οποία θα βοηθήσουν στην σχεδιαστική, πλέον, προσέγγισή του, καθώς κύριος στόχος της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι να αποτελέσει το θεωρητικό υπόβαθρο για την εκπόνηση της διπλωματικής εργασίας, η οποία προφανώς θα αφορά την παρέμβαση στο δημόσιο χώρο του κέντρου της Αθήνας. Αναμένεται η αντιμετώπιση προβλημάτων τα οποία θα αναδυθούν λόγω της έλλειψης ενός κεντρικού λεξιλογίου σχεδίασης του δημόσιου χώρου που να αφορά το σύνολο της κοινωνίας, καθώς σήμερα δεν υπάρχει κάτι το οποίο να το συσπειρώνει, μιας και, όπως έχει ήδη αναφερθεί, κατακλύζεται από ατομισμό και το άτομο δρα σύμφωνα με τα υποκειμενικά του συμφέροντα και επιθυμίες. Μια πραγματικότητα η οποία έχει προσεγγιστεί στην παρούσα ερευνητική εργασία. Είναι αναμενόμενο, λοιπόν, λόγω του ατομισμού το κοινωνικό σύνολο, στην ατομική του έκφανση, να αντιλαμβάνεται με διαφορετικό τρόπο το δημόσιο αστικό χώρο.

219

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΑΡΕΝΤ ΧΑΝΝΑ [1986] Η ανθρώπινη κατάσταση (Vita activa)

μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γεράσιμος, Ροζάνης Στέφανος, εκδ. Γνώση, Αθήνα

ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ [2002] Η ωραία Νεάπολις και τα παρεξηγημένα Εξάρχεια εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα

ΛΑΒΒΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ [2002] Επίτομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής – με έμφαση στον 19ο και 20ο αιώνα εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη

ΡΟΣ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ [1976] Αναμνήσεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα (1832-1833) μτφρ. Σπήλιου Α, εκδ. Τολίδη, Αθήνα

ΜΠΙΡΗΣ ΚΩΣΤΑΣ [1966] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ο αιώνα

εκδ. Ίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών, Αθήνα

ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ ΤΑΣΗΣ [2008] Η αρχιτεκτονική και η πόλη εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα

ΣΕΝΕΤ ΡΙΤΣΑΡΝΤ [1999] Η τυραννία της Οικειότητας – Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος στον Δυτικό πολιτισμό επιμ. Λυκιαρδόπουλος Γεράσιμος, μτφρ. Μερτίκας Γιώργος, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα

ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ [2002] Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή εκδ. Ελληνικά Γράμματα, α’ έκδοση, Αθήνα

223

ΤΣΑΓΚΑΡΑΤΟΣ ΣΠΥΡΟΣ [2001] Πολεοδομικά Τετράδια εκδ. Νεφέλη, Αθήνα

ΤΡΑΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ [2005] Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών – Από των προϊστορικών χρόνων μέχρι των αρχών του 19ου αιώνος εκδ: Καπόν, γ’ έκδοση, Αθήνα

BENJAMIN WALTER [2002] Σαρλ Μπωντλαίρ, ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού

επίμετρο: Adorno Theodor, Tiedemann Rolf, Buck-Morss Susan, μτφρ. Γκουζούλης Γιώργος, εκδ. Αλεξάνδρεια, β’ έκδοση, Αθήνα

Le Corbusier [1987] Η Χάρτα των Αθηνών εκδ. Ύψιλον, Αθήνα

ROSSI ALDO [1991] Η αρχιτεκτονική της πόλης

επιμ. Παπαδόπουλος Λόης, Παπακώστας Γιώργος, Τσιτιρίδου Σοφία, μτφρ. Πετρίδου Βασιλική, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη

224

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Σ Ε Ρ Ε Υ Ν Α Σ [δημόσιος χώρος και κοινωνική-πολιτική-οικονομική κατάσταση]

ΒΙΡΙΛΙΟ ΠΩΛ [2004] Πανικόβλητη πόλη – Το αλλού αρχίζει εδώ

μτφρ. Τομανάς Βασίλης, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη

ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ [1995] Ιστορία της πόλης και της πολεοδομίας εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη

ΚΑΖΕΡΟΣ ΝΙΚΟΣ, ΛΕΦΑΣ ΠΑΥΛΟΣ [2003] Χωρίς όρια: Οι αχανείς εκτάσεις των αθηναϊκών προαστίων εκδ. Futura, Αθήνα

ΜΠΟΥΡΖΕΛ ΓΚΥ [1989] Η νεοελληνική πόλη εκδ. Εξάντας, Αθήνα

ΣΗΜΑΙΟΦΟΡΙΔΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ [2005] Διελεύσεις: Κείμενα για την αρχιτεκτονική και τη μετάπολη εκδ. Futura, Αθήνα

ΠΙΡΕΝ ΑΝΡΙ [2003] Οι πόλεις του Μεσαίωνα εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα

ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ ΜΑΞ, ΑΝΤΟΡΝΟ ΤΕΟΝΤΟΡ [1986] Η διαλεκτική του διαφωτισμού μτφρ. Σαρίκας Ζήσης, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα

ANATOLE KOPP [1976] Πόλη και επανάσταση : η Σοβιετική αρχιτεκτονική και πολεοδομία στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια – Η πτώχευση της Αρχιτεκτονικής μτφρ. – επιμ. Λαζαρίδης Παντελής, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα

225

BAUMAN ZYGMUNT [1998] Globalization – The Human Consequences ed. Columbia University Press, New York

BLUNDELL JONES PETER, PETRESCU DOINA, TILL JEREMY [2005] Architecture and Participation ed. Spon Press, New York

CELCA, LA FRANCO [2009] Ενάντια στην Αρχιτεκτονική

μτφρ. Μιτζάλης Νικόλας, εκδ. Το Δόντι, Πάτρα

FRAMPTON KENNETH [1999] Μοντέρνα Αρχιτεκτονική – Ιστορία και κριτική

μτφρ. Ανδρουλάκης Θόδωρος, Πάγκαλου Μαρία, εκδ. Θεμέλιο, β’ έκδοση, Αθήνα

GUNNAR MYRDAL [1953] The Political Element in the Development of Economic Theory ed. Harvard University Press, London

HABERMAS JÜRGEN [1997] Αλλαγή της δομής της δημοσιότητας – Έρευνες πάνω σε μια κατηγορία της αστικής κοινωνίας μτφρ. Αναγνώστου Λευτέρης, εκδ. Νήσος, Αθήνα

HARTLEY JOHN [1992] The Politics of Pictures: The Creation of the Public in the Age of Popular Media ed. Routledge

HARVEY DAVID [2007] Η κατάσταση της Μετανεωτερικότητας- Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής μτφρ. Αστερίου Ελένη, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα

KEVIN LYNCH [1990] The Image of the City

ed. The M.I.T. Press, Twentieth Printine

LEFEBVRE HENRY [2007] Δικαίωμα στην πόλη – Χώρος και πολιτική

μτφρ. Λωράν Κλωντ, Τουρκινιώτης Πάνος, εκδ. Κουκίδα, Αθήνα

226

SENNETT RICHARD [1970] The uses of disorder. Personal Identity and City Life ed. Knopf, New York

SIMMEL GEORG [1993] Η πόλη και η ψυχή

μτφρ. Λυκιαρδόπουλος Γεράσιμος, εκδ. Έρασμος, Αθήνα

SKINNER QUENTIN [1978] The Foundations of Modern Political Thought, vol I: The Renaissance ed. Cambridge University Press, United Kingdom

SKINNER QUENTIN [1978] The Foundations of Modern Political Thought, vol II: The Age of Reformation ed. Cambridge University Press, United Kingdom

VASALY ANN [1996] Representations: Images of the World in Ciceronian Oratory ed. University of California Press, United States

WEBB MICHAEL [1990] The City Square

ed. Thames & Hudson, London

YATES FRANCES [1992] The art of Memory ed. Pimlico, London

ZUCKER PAUL [1959] Town and Square: From the Agora to Village Green ed.Columbia University Press, New York

227

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Σ [εμπορικό κέντρο]

Ε Ρ Ε Υ Ν Α Σ

ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ ΖΩΗ [1995] Εξέλιξη εμπορικών συγκεντρώσεων και τυπολογική κατάταξη εμπορικών κέντρων

ανάτυπο από της Επιστημονική Επετηρίδα της Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Θεσσαλονίκη

ΣΤΑΘΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ [1985] Τα περιφερειακά εμπορικά κέντρα

Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη

BOMBECK ERMA [1985] Lost Forever In A Shopping Mall

The Daily News, Sunday- December 22 1985

GRUEN VICTOR, SMITH LARRY [1960] Shopping Towns, U.SA.: The Planning of Shopping Centers ed. Van Nostrand Reinhold, New York

HERMAN DANIEL [2001] Mall

Harvard Design School Guide to Shopping, ed. Taschen

LOGAN D [1973] Shopping Centers

Architectural Design 43, no 2

PARENT CLAUDE [1959] Les centres commerciaux

L’Architecture d’aujourd’hui, no 83

228

Α Ρ Θ Ρ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

–

Δ Η Μ Ο Σ Ι Ε Υ Σ Ε Ι Σ

ΑΓΓΕΛΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ [2010] Η βελούδινη επανάσταση μιας γειτονιάς - Πλατεία Εξαρχείων - Ο ντίλερ δεν είναι πια εδώ

Ελευθεροτυπία, 01 Αυγούστου 2010 [www.enet.gr]

ΑΙΣΩΠΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ [2003] Ο ελληνικός δημόσιος χώρος

Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 37 / 2003

ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΘΑΝΑΣΗΣ, ΜΕΛΙΔΟΥ ΘΩΜΗ, ΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ [2009] Τα εμπορικά κέντρα των Ελλήνων ΕΘΝΟΣ, 21 Απριλίου 2009 [www.ethnos.gr]

ΑΝΩΝΥΜΟ [2005] Διακόσια ισχυρά ονόματα της λιανικής στο «The Mall»

Ναυτεμπορική, 09 Νοεμβρίου 2005 [www.engineering.gr, λήμμα: Ειδήσεις: Real estate]

ΑΝΩΝΥΜΟ [2006] Μια νέα «εκπαιδευτική» μόδα. «Πάμε εμπορικό κέντρο;» λένε οι μαθητές Καθημερινή, 9 Μαρτίου 2006 [www.kathimerini.gr]

ΑΝΩΝΥΜΟ [2010] Το Πρόσωπο: Ζορζ Εζέν Οσμάν - Το τίμημα του εκσυγχρονισμού Καθημερινή, 18 Ιουλίου 2010 [www.kathimerini.gr]

ΒΑΣΙΛΑΚΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ [2007] Στο αρχείο… η ιστορία των Εξαρχείων

Ελεύθερος Τύπος, 6-12-07 [www.asda.gr/elxoroi/exarxeia.htm]

ΒΕΛΕΓΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Ο Nτέιβιντ Χάρβεϋ και η πολιτική οικονομία του δημόσιου χώρου της Αθήνας [www.enthemata.wordpress.com]

Γοσποδίνη Άννα [1991] Τύπος και τυπολογία. Η περίπτωση της πλατείας Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 25

ΔΡΑΓΩΝΑΣ ΠΑΝΟΣ [2003] Η σκηνοθεσία του αστικού θεάματος. Ο δημόσιος χώρος στην Ευρώπη σήμερα Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 37 / 2003

229

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ [2009] Ένας πνεύμονας πρασίνου για τη γειτονιά μας

Παίρνουμε τη γειτονιά στα χέρια μας, 11 Φεβ 2009 [exarchia.pblogs.gr, λήμμα: Φεβρουάριος 2009]

ΚΑΛΛΙΒΡΕΤΑΚΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ

Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: Από επαρχιακή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρωτεύουσα του Ελληνικού Βασιλείου – «Η Αθήνα ήταν ένα χωριό»

Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, Τμήμα Βυζαντινών Ερευνών (ΚΒΕ), Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών [www. eie.gr]

ΚΑΖΕΡΟΣ ΝΙΚΟΣ [2002]

Το ιδιωτικό και το δικό του

Αρχιτέκτονες, τεύχος 34 - Περίοδος Β, Ιούλιος/Αύγουστος 2002

ΛΑΪΝΑ ΈΛΕΝΑ [2006] Malls: Η διεθνής εµπειρία

Αρχιτέκτονες, τεύχος 58 - περίοδος B, Ιούλιος/Αύγουστος 2006

ΜΩΡΑΪΤΗΣ ΚΩΣΤΑΣ [2006] Από το αστικό «πέρασµα» στον αστικό αποκλεισµό: συγκρίνοντας τη στοά, µε την εµπορική «νησίδα» Αρχιτέκτονες, τεύχος 58 - περίοδος B, Ιούλιος/Αύγουστος 2006

ΝΑΝΟΥΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ [1997] Φυτοζωούν τα εμπορικά κέντρα

31 Αυγούστου 1997, Οικονομία, [www.hri.org]

ΝΙΚΗΦΟΡΙΔΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ, CUOMO BERNARD Οικειοποίηση / Η κατάκτηση του δημόσιου χώρου [www.nikiforidis-cuomo.com]

ΠΟΛΙΤΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ [2005] Χαμένοι στο υπερκατάστημα

Ελευθεροτυπία, 20 Δεκεμβρίου 2005 [www.enet.gr]

ΠΟΡΤΑΛΙΟΥ ΕΛΕΝΗ [2003] Οι κάτοικοι των Εξαρχείων υπερασπίζονται την πλατεία τους ΑΥΓΗ, 3 Αυγούστου 2003 [ www.asda.gr/elxoroi/exarxeia.htm]

ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΟΥ ΑΡΕΤΗ, ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ [2006] Το εμπορικό κέντρο ως αστικός προορισμός Αρχιτέκτονες, τεύχος 58 - περίοδος B, Ιούλιος/Αύγουστος 2006

230

ΣΚΙΑΔΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Οι συνοικίες των Αθηνών [www.cityofathens.gr]

ΤΑΓΚΑΛΙΔΟΥ ΤΖΕΛΑ Δημόσιες Στιγμές - Ο δημόσιος χώρος ως ιδιωτικός [www.reconstruction.gr]

ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ [2003] Ο χώρος των σχέσεων και η μεταβιομηχανική πόλη Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος 37 / 2003

ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ ΒΑΣΩ [1994] Τα πρώτα αυθαίρετα στα Εξάρχεια ΤΟ ΒΗΜΑ, 18 Σεπτεμβρίου 1994

COHEN ELIZABETH, COHEN THOMAS Daily Life in Renaissance [www.fvhslibrary.com]

FEINBERG RICHARD, MEOLI JENNIFER A brief history of the Mall Volume 18, [www.acrwebsite.org]

HARVEY DAVID [2005] The Political Economy of Public Space New York [www.davidharvey.org/articles]

INTERNATIONAL COUNCIL OF SHOPPING CENTERS Shopping Center Definitions [www.icsc.org]

INTERNATIONAL COUNCIL OF SHOPPING CENTERS A Brief History of Shopping Centers [www.icsc.org]

LAMDA DEVELOPMENT [2011] Ετήσιος Απολογισμός 2011 (Annual Report 2011)

[ www.lamda-development.net, λήμμα: Οικονομικά στοιχεία: Επενδυτικές σχέσεις: Ετήσιος απολογισμός]

LAMDA DEVELOPMENT The Mall Athens

[ www.lamda-development.net]

231

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ – ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ – ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ

ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ [2009] Κοινωνικοοικονομικός επαναπροσδιορισμός και αλλαγές στην οργάνωση και λειτουργία του κέντρου της Αθήνας (Εξάρχεια) : διαδικασίες, τάσεις, κρατική παρέμβαση

Διπλωματική Εργασία, ΔΠΜΣ Πολεοδομίας – Χωροταξίας

ΓΑΚΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ [2009] Κατανάλωση και δημόσιος χώρος. Μια μελέτη για τις μεταλλαγές του δημόσιου χώρου σήμερα, μέσα από τους μετασχηματισμούς των χώρων κατανάλωσης Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, ΔΠΜΣ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα

ΔΑΝΙΗΛ ΜΑΡΙΑ [2007] Δημόσιος χώρος και δημόσια ζωή στη σύγχρονη πόλη. Κοινωνικοψυχολογική προσέγγιση του εμπορικού πολυλειτουργικού κέντρου στην Ελλάδα Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

ΚΑΜΠΑΣΤΑΝΑ ΔΕΣΠΟΙΝΑ [2008] Ιστορική ανάλυση των εμπορικών κέντρων (malls) και η εμφάνισή τους στην Ελλάδα

Ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πάτρα

ΜΑΪΝΑ ΑΝΝΑ [2007] Ψηφιακός τόπος ή Δημόσιος Χώρος;

Διπλωματική Εργασία, ΔΠΜΣ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα

ΜΠΙΣΤΗ ΜΑΡΙΑΝΑ [2012] Δημόσιου χώρου χρήστες αναζητούνται

Διάλεξη, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αθήνα

KONISHI HIDEO, SANDFORT MICHAEL [2002] Anchor Stores

Boston College Working Papers in Economics 516, Boston College Department of Economics, 14 Nov 2002

232

Β Ι Ν Τ Ε Ο

–

Ν Τ Ο Κ Ι Μ Α Ν Τ Ε Ρ

ΠΕΡΙΤΣΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ [1994] Η Μπλε Πολυκατοικία Των Εξαρχείων

Μαρτυρίες [www.greektube.org, λήμμα: Η Μπλε Πολυκατοικία των Εξαρχείων]

ΚΕΡΑΜΙΔΙΩΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ [2008] Τι σημαίνει να ζεί κανείς κρίση του καπιταλισμού ( The meaning of life - a discussion)

ΒΟΥΛΗ, Μια συζήτηση με τον φιλόσοφο Alain Badiou, τον ποιητή Γιώργο Βέλτσο, τον ψυχαναλυτή-εκδότη του περιοδικού «αληthεια» Δημήτρη Βεργέτη και τον συγγραφέα Σάββα Μιχαήλ [www.youtube.com]

233

Π Ρ Ο Ε Δ Ρ Ι Κ Α

Δ Ι Α Τ Α Γ Μ Α Τ Α

–

Φ Ε Κ

ΕΘΝΙΚΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ [1979] Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Τεύχος τέταρτο, Αριθμός Φύλλου 567, 13-10-1979 [www.et.gr, λήμμα: Αναζήτηση Φ.Ε.Κ. :ΦΕΚ Δ 567/1979]

ΕΘΝΙΚΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ [1989] Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Τεύχος τέταρτο, Αριθμός Φύλλου 411, 16-06-1989 [www.et.gr, λήμμα: Αναζήτηση Φ.Ε.Κ. : ΦΕΚ Δ 411/1989]

ΕΘΝΙΚΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ [1993] Εφημερίς της Κυβερνήσεως, Τεύχος τέταρτο, Αριθμός Φύλλου 1075, 03-09-1993 [www.et.gr, λήμμα: Αναζήτηση Φ.Ε.Κ. :ΦΕΚ Δ 1075/1993]

234

Δ Ι Α Δ Ι Κ Τ Υ Α Κ Ε Σ

Π Η Γ Ε Σ

el.wikipedia.org en.wikipedia.org exarchia.pblogs.gr it.wikipedia.org www.acrwebsite.org www.asda.gr/elxoroi/exarxeia.htm

www.cityofathens.gr www.davidharvey.org www.eie.gr/archaeologia www.enet.gr www.engineering.gr www.enthemata.wordpress.comvv www.et.gr www.fvhslibrary.com www.grandbazaarinstabul.org www.greektube.org www.hri.org www.icsc.org www.kathimerini.gr www.lamda-development.net www.mariamilani.com/ancient_rome www.medieval-life.net/life_main.htm www.nikiforidis-cuomo.com www.reconstruction.gr www.youtube.com

235

Π Η Γ Ε Σ Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν [ κ ε φ ά λ α ι ο 2 ]

2a. http://naomiswestvillage.files.wordpress.com/2012/01/dogville_productiondesign.jpg,

http://thefunambulistdotnet.files.wordpress.com/2010/12/dogville6.jpg,

http://www.laparafe.fr/wp-content/uploads/2011/06/dogville.png

2b. http://www.agathe.gr/id/Agora/Image/2008.20.0002 2c. http://www3.ascsa.edu.gr/media/agora/agora.html 2d. http://www.emersonkent.com/images/imperial_forum.jpg 2e. Προσωπικό αρχείο 2f. http://c.ymcdn.com/sites/www.istr.org/resource/resmgr/siena/siena2.jpg 2g. http://cincinletseat.files.wordpress.com/2012/09/siena-9.jpg 2h. http://www.1zoom.net/big2/46/206315-frederika.jpg 2i. http://1.bp.blogspot.com/-gcA1idBA_QU/UFDZOttfgxI/AAAAAAAAFsw/FmsS32nJltU/ s1600/1vitruviu.jpg

2j. http://www.pnac.org/wp-content/uploads/2009/08/StPetersSquare-Rome-fromDome.jpg 2k. http://igorristic.files.wordpress.com/2011/04/18th-century.jpg 2l. http://2.bp.blogspot.com/_f4G3TFLiAQ4/TFB3TUXixdI/AAAAAAAACKk/_EViuHVSb6E/s1600/ mad%2Bgeorge%2Bpowdered%2Bwigs.JPG

2m. http://studiosparis.files.wordpress.com/2012/11/passage_choiseul_paris_admin_460x460.jpg 2n. http://2.bp.blogspot.com/-dCJ_d0dlx64/T37uixk9LjI/AAAAAAAAAsg/TD3ew- FlBAY/s1600/ Montmartre_bd_Vue_generale_fin_19eme_45_max1.jpg

236

2o. http://microrayon.wikispaces.com/Mass+housing+in+Europe 2p. http://www.singleaspect.org.uk/wp-content/uploads/2012/11/fhtm.png 2q. http://1.bp.blogspot.com/-jzw_SwacKUM/T76jkjPEHOI/AAAAAAAAAMs/OoKWkalGueo/ s1600/5_susan_bondor.jpg

2r. http://static4.depositphotos.com/1002075/350/v/950/depositphotos_3507498-Globalization.Word-collage-on-black-background.jpg

2s. http://philosophyforchange.files.wordpress.com/2012/07/shop-therefore-i-am.jpg 2t. http://gallery.photo.net/photo/9852519-lg.jpg 2u. http://www.desktopedia.com/bulkupload/Political/part2/Television%20Boys%20Control.jpg 2v. http://falies3.files.wordpress.com/2010/05/pano_city-hall_nathan-phillips-square_tunnel_sq.jpg 2w. http://murplejane.tumblr.com/image/36592498758 2x. http://fc04.deviantart.net/fs71/f/2010/258/a/d/ermou_by_kevrekidis-d2yrhrl.jpg 2y. http://us.123rf.com/400wm/400/400/maxkabakov/maxkabakov1206/

maxkabakov120600006/13884066-pixeled-word-advertisement-on-digital-screen-3d-render. jpg

2z. http://static7.depositphotos.com/1004032/730/i/950/depositphotos_7300003-Brand-relatedwords-in-tag-cloud.jpg

2aa. http://www.mediaispower.com/wp-content/uploads/2012/09/human_brand.png 2ab. http://www.flickr.com/photos/petertandlund/7050621217/sizes/h/in/photostream/ 2ac. http://www.flickr.com/photos/arostron/2358060976/sizes/o/in/photostream/ 2ad. http://murplejane.tumblr.com/image/12289359840 2ae. http://briefcase.pathfinder.gr/download/gxenides/35990/432589/0/kifisias.JPG 2af. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/58/Panepistimiou_Street_2009.JPG

237

Π Η Γ Ε Σ Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν [ κ ε φ ά λ α ι ο 3 ]

3a. http://0.tqn.com/d/ancienthistory/1/0/A/u/2/shepherdAthens.jpg 3b. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3c. http://www.flickr.com/photos/athens_greece/7149229157/lightbox/ 3d. http://www.hellenica.de/Griechenland/Ort/Exarhia.jpg 3e. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3f. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3g. http://www.discusmedia.com/catalog.php?id=24433

http://www.discusmedia.com/catalog.php?id=33389

3h. https://maps.google.gr, Προσωπική επεξεργασία 3i. http://diglit.ub.uni-heidelberg.de/diglit/curtius1895a/0003/scroll?sid=24dacb86481590efc348d1 ef1cb9dd

3j. http://katalog.ub.uni-heidelberg.de/cgi-bin/search.cgi?fsubmit=1&query=athens+&ss=ca1ded 6063a3dc8b3b701f5fd9ae7e55&bestand=lok&sprache=GER&art=

3k. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3l. http://www.lifo.gr/uploads/image/342557/243358_221865807825788_149801415032228_938148_ 3728824_o.jpg

3m. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3n. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3o. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 238

3p. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3q. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3r. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3s. http://yourenotspecialbecause.files.wordpress.com/2012/01/red_army_soldiersraing_the_soviet_flag_on_the_roof_of_the_reichstag_berlin_germany.jpeg

3t. http://www.geneaarchives.com/bacmresearch/affiliate/completeset/World_War_II_Army_Pictorial_Photo_2.jpg

3u. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 3v. http://www.left.gr/upload/13229_1.jpg 3w. http://2.bp.blogspot.com/__8O7_z_02hs/TUkYuLSMUNI/AAAAAAAAACA/ZIWcGhxIFQU/s1600/ DSC03496.JPG

3x. Προσωπικό αρχείο 3y. Προσωπικό αρχείο 3z. Προσωπικό αρχείο 3aa. Προσωπικό αρχείο 3ab. Προσωπικό αρχείο 3ac.Προσωπικό αρχείο 3ad, Προσωπικό αρχείο 3ae. Προσωπικό αρχείο 3af. Προσωπικό αρχείο

239

Π Η Γ Ε Σ Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν [ π α ρ ά ρ τ η μ α 2 ]

2a. Προσωπικό αρχείο 2b. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 2c. https://maps.google.gr 2d. http://oitylo.com/el/ai-athhnai-poy-chathhkan.html 2e. http://oitylo.com/img/upload/ai_athinai_17.jpg 2f. http://4.bp.blogspot.com/_oJ58mNEwghU/TSYJyWrgbKI/AAAAAAAAJFg/4PA4y6xvUtg/s1600/ DSC_3773.JPG

2g. http://edopanepistimio.uoa.gr/images/content/articles/issue_id_17/full/pic_0363_9191.jpg 2h. http://www.uoa.gr/uploads/pics/kthrio_palamas.jpg 2i. http://kapodistriako.uoa.gr/stories/058_th_01/palamas_opsi.jpg 2j. http://www.easypedia.gr/el/images/local/f/f0/Εθνικό_Μετσόβιο_Πολυτεχνείο.jpg 2k. http://www.ntua.gr/ntua_old.jpg 2l. http://commondatastorage.googleapis.com/static.panoramio.com/photos/original/36352438. jpg

2m. Αρχείο ΕΡΤ http://ermisaggelioforos.blogspot.gr/2012/04/2_24.html 2n. www.facebook.com, Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ 2o. http://4.bp.blogspot.com/-mafIm3ykRLg/TlfrYxlSBiI/AAAAAAAAHfw/qfPU6qvTJQY/s1600/ P1300243_1.JPG

240

Π Η Γ Ε Σ Ε Ι Κ Ο Ν Ω Ν [ κ ε φ ά λ α ι ο 4 ]

4a. http://fashionarttoronto.ca/wp-content/uploads/2012/10/BANNAR-IMAGE2013-copy.jpg 4b. http://static2.businessinsider.com/image/50d8d9656bb3f7793500001c-1804-900-/macys-6.jpg 4c. http://www.lauriebuczek.com/wp-content/uploads/2012/01/Moroccon-mall.jpg 4d. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Arcade.jpg/1280px-Arcade. jpg

4e. http://also.kottke.org/misc/images/southdale-mall.jpg 4f. http://mathainoumeellinikiistoria.blogspot.gr/2011/12/90.html 4g. http://2.bp.blogspot.com/-514btDgaNAg/TZzOQMC3M5I/AAAAAAAAAis/C-YZebH8HgY/s1600/ Minion+2.jpg

4h. http://content-mcdn.ethnos.gr/filesystem/images/20111211/low/newego_ LARGE_t_420_54009448.JPG

4i. http://www.agelioforos.gr/files/Katerina%20Chourpouliadou/Genika/louketo%20epixeirhsh.jpg 4j. http://www.plastikotypi.gr/datafiles/news/61.jpg 4k. http://villageshopping.gr/images/gallery/image-1.jpg 4l. http://1.bp.blogspot.com/-qtDsBFCFKVk/UMTl0dbKGsI/AAAAAAAAFNk/Ph0kaZO4RU0/s1600/ DSCF4637+Jeddah_Saudi_Arabia_Red_Sea_Mall_Shop.jpg

4m. Προσωπικό αρχείο 4n. Προσωπικό αρχείο 4o. http://briefcase.pathfinder.gr/download/gm22634/40271/498684/0/The+Mall+Athens+6.JPG 4p. Προσωπικό αρχείο 4q. Προσωπικό αρχείο 4r. Προσωπικό αρχείο 4s. Προσωπικό αρχείο 241