ΜΑΪΟΣ 2024 1 ΠΌΝΤΌΣ. Ένας τόπος ευλογημένος με εξέχουσα θέση στον γεωγραφικό χάρτη. Μια γη που χέρια ελληνικά έκαναν σημείο αναφοράς για αιώνες. Ένας τόπος όπου τα γράμματα, ο πολιτισμός και το εμπόριο συνεχώς άνθιζαν. Κι όλα αυτά χάθηκαν μέσα σε λίγα χρόνια, με χειρουργική ακρίβεια. Οι φυσικοί και οι ηθικοί αυτουργοί είχαν χρησιμοποιήσει πολλές φορές τα εργαλεία της Γενοκτονίας και ήξεραν πώς να υλοποιήσουν τα ζοφερά σχέδιά τους. Η γη ποτίστηκε με ελληνικό και χριστιανικό αίμα. Όλα όσα οι Έλληνες του Πόντου έφτιαχναν επί αιώνες, παραδόθηκαν στην πυρά, γκρεμίστηκαν, κλάπηκαν, πουλήθηκαν, ατιμάστηκαν. Οι «γκιαούρηδες» έπρεπε να εξαφανιστούν από τον τόπο. Τίποτα δεν έπρεπε να τους θυμίζει. Ούτε αυτούς, ούτε τον Θεό τους. Οι κατάλληλοι «άνθρωποι» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στις κατάλληλες θέσεις, άλλαξαν βίαια την ανθρωπογεωγραφία του Πόντου. Στα βουνά όπου κάποτε ηχούσε η ποντιακή διάλεκτος, βασίλευε πλέον η σιωπή. Όσοι μπόρεσαν να γλιτώσουν από τον άμεσο θάνατο και το μαχαίρι των Τούρκων, βρέθηκαν κυνηγημένοι να περπατούν στις λευκές πορείες με προορισμό το άγνωστο. Όσοι δεν συνάντησαν στον δρόμο τους τις παραστρατιωτικές ομάδες που «καθάριζαν» τα ελληνικά χωριά του Πόντου, δεν στάλθηκαν στα τάγματα καταναγκαστικής εργασίας ή δεν κατέληξαν από κάποια ασθένεια, αποτέλεσαν τους αδιάψευστους μάρτυρες της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Ενός εγκλήματος που ενώ τεκμηριώνεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, όχι μόνο από ελληνικές αλλά και από τουρκικές και διεθνείς πηγές, δεν έχει σταθεί αρκετό για να γίνει το επόμενο βήμα, αυτό της διεθνούς αναγνώρισής του. Πρέπει να γίνει κατανοητό και αποδεκτό από όλους όσοι βρίσκονται σε θέσεις ευθύνης, πως δεν πρόκειται για θέμα που αφορά μόνο τον ποντιακό ελληνισμό αλλά για μια εθνική και πανανθρώπινη υπόθεση. Η 19η Μαΐου δεν είναι μόνο η μέρα που αποτίνουμε φόρο τιμής στα θύματα της Γενοκτονίας, αλλά και η μέρα που οι Έλληνες οφείλουμε να έρθουμε αντιμέτωποι με ένα χρέος το οποίο βαραίνει όλους μας της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου ΤΣΑΡΛΣ ΝΤΈΞΤ Έ Ρ Μ Ο ΡΙΣ Παγκόσμιο χρέος η αναγνώριση ΓΡΑΦΌΥΝ: Βλάσης Αγτζίδης Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας και μαθηματικός Θεοδόσης Κυριακίδης Διδάκτωρ Ιστορίας, επιστημονικός συνεργάτης της Έδρας Ποντιακών Σπουδών ΑΠΘ Ηλίας Κ. Πετρόπουλος Καθηγητής ΔΠΘ, διευθυντής του Εργαστηρίου Μελέτης, Καταγραφής και Διάσωσης της Ποντιακής Διαλέκτου Κωνσταντίνος Σαμουρκασίδης Ιστορικός Κωνσταντίνος Φωτιάδης Ομ. καθηγητής Ιστορίας Νέου Ελληνισμού, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας ΔΗΜΌΣΙΌΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Μια κινούμενη ανθρωπογραμμή, η οποία γινόταν όλο και μικρότερη… Καραβάνια χριστιανών στις πεδιάδες του Χαρπούτ, το «Άουσβιτς εν ροή» κατά τον αείμνηστο Πολυχρόνη Ενεπεκίδη.
1913
Οι
1915
2 ΜΑΪΟΣ 2024 1856 Με το αυτοκρατορικό διάταγμα Χάτι Χουμαγιούν ολοκληρώνεται η μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Εγκαταλείπεται μετά από αιώνες η ισλαμική Σαρία και υιοθετείται το Δυτικό αστικό δίκαιο. Οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ανθούν οικονομικά και πολιτιστικά, και σύντομα θα αποτελέσουν τη σημαντικότερη και ουσιαστικότερη μερίδα της νέας υπό διαμόρφωση προοδευτικής και εκσυγχρονιστικής οθωμανικής αστικής τάξης. 1912 Η αυταρχική αντιμειονοτική πολιτική των Νεότουρκων συσπειρώνει τα έως τότε εχθρικά και ανταγωνιζόμενα μεταξύ τους χριστιανικά κράτη της Βαλκανικής, με αποτέλεσμα τη συντριβή των Οθωμανών κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο και την απώλεια μεγάλου μέρους των ευρωπαϊκών εδαφών. Η Ελλάδα, παρά τις αντιρρήσεις του παλαιοκομματικού κατεστημένου, εντάσσεται την τελευταία στιγμή -χάρη στη στρατηγική αντίληψη του Ελευθέριου Βενιζέλου- στη Βαλκανική Συμμαχία που είχαν δημιουργήσει οι υπόλοιπες χριστιανικές χώρες των Βαλκανίων. 1911 Τον Οκτώβριο αποφασίζεται και επισήμως στην οθωμανική Θεσσαλονίκη, σε συνέδριο του νεοτουρκικού Κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος», η εξόντωση ή η αφομοίωση διά της βίας των χριστιανικών πληθυσμών.
Οι ήττες των Νεότουρκων στο ανατολικό μέτωπο από τους Ρώσους επέσπευσαν τις απο φάσεις τους για τη Γενοκτονία των Αρμενίων, η οποία άρχισε τον Απρίλιο και περατώθηκε εντός λίγων μηνών με εκα τοντάδες χιλιάδες θύματα. Την ίδια εποχή, η μοναρχική κυβέρνηση της Ελλάδας, ακολουθώντας φιλογερμανική πολιτική καθ’ υπόδειξιν του Ιωάννη Μεταξά, απέχει από τις προσπάθειες των Συμμάχων να κατανικήσουν τους Νεό τουρκους και να επισπεύσουν το τέλος του πολέμου. 1914 Τον Απρίλιο πραγματοποι ούνται οι πρώτες μαζικές διώξεις κατά των Ελλήνων στην Ανατολική Θράκη. Τον Μάιο διατυπώνεται -χωρίς επιτυχία- στην ελληνική κυβέρνηση η πρόταση περί ανταλλαγής πληθυσμών. Τον Ιούνιο ξεκινά το πογκρόμ κατά των Ελλήνων στη δυτική Μικρά Ασία, με αποκορύφωμα την καταστροφή της ιωνικής Φώκαιας. Παράλληλα περι ορίζεται η δυνατότητα των χριστιανικών πληθυσμών στην αγορά εργασίας, εντείνονται οι διώξεις και οι εσωτερικές εκτοπίσεις, ενώ οι στρατεύσι μοι αποστέλλονται σε τάγματα καταναγκαστικής εργασίας. Θεωρείται ότι τότε ξεκίνησε η πρώτη φάση της Γενοκτονίας που διήρκεσε μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, με δεκάδες χιλιάδες θύματα από τον άμαχο πληθυσμό.
Νεότουρκοι οργανώνουν το «Γραφείο Εγκατάστασης Φυλών και Μεταναστών» με στόχο την εκτόπιση των μη μουσουλμανικών πληθυσμών. Παράλληλα δημιουργούν έναν παρακρατικό ένοπλο μηχανι σμό (Teskilat i-mahsusa) για την υλοποίηση των βίαιων αποφάσεων. 1880 Το περιοδικό «Εύξεινος Πόντος» της Τραπεζούντας υπολογίζει ότι περίπου 100.000 Έλληνες είχαν ήδη μετοικήσει στην Κριμαία και στον Καύκασο. Η μετανάστευση ήταν αποτέλεσμα του εποικιστικού ρωσικού προγράμματος, που διήρκεσε από την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα έως τις παραμονές του Α' Παγκόσμιου Πολέμου. 1908 Κίνημα Νεότουρκων στην οθωμανική Θεσσαλονίκη. Οι στρατιωτικοί εθνικιστές καταλαμβάνουν την εξουσία και υποβαθμίζουν την παραδοσιακή (υπερεθνική και μουσουλμανική) οθωμανική εξουσία του σουλτάνου. Το νεοτουρκικό-παντουρκιστικό κίνημα στοχεύει στη δημιουργία μιας νέας αυτοκρατορίας καθαρά τουρκικής, απαλλαγμένης από κάθε άλλη εθνική ομάδα. 1910 Οι Νεότουρκοι λαμβάνουν αυταρχικά, κατασταλτικά μέτρα κατά των χριστιανικών κοινοτήτων της αυτοκρατορίας. 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
1916
1917
ΜΑΪΟΣ 2024 3
Αρχίζουν τη Γενοκτονία στις περιοχές του δυτικού Πόντου, ενώ ο ρωσικός στρατός καταλαμβάνει τον ανατολικό Πόντο και δημιουργεί την υπό ρωσικό έλεγχο Προσωρινή Κυβέρνηση της Τραπεζούντας.
Η πολιτική της εθνικής εκκαθάρισης συνεχίζεται έως το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και τη συνθηκολόγηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Ελλάδα εισέρχεται στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων μετά την άνοδο του βενιζελικού χώρου στην εξουσία. 1921 • Τον Φεβρουάριο συνέρχεται η Συνδιάσκεψη του Λονδίνου. Οι σύμμαχοι αλλάζοντας στάση και ζητούν από τη νέα ελληνική κυβέρνηση να εγκαταλείψει τη Μικρά Ασία. Η Ελλάδα διαβεβαιώνει ότι μπορεί μόνη της να νικήσει τον Μουσταφά Κεμάλ και να καταλάβει την Άγκυρα. Δήλωσε δημοσίως ότι θα αποστείλει στρατό στον Πόντο, χωρίς όμως να έχει κανένα αντίστοιχο στρατιωτικό σχέδιο. Εξαιτίας αυτής της διακήρυξης, ο Μουσταφά Κεμάλ αρχίζει τη πλήρη εθνική εκκαθάριση του Πόντου, ώστε τα ελληνικά στρατεύματα να μην βρουν φιλικό κοινωνικό χώρο. Αυτή είναι η κύρια αιτία της δεύτερης φάσης της Γενοκτονίας των Ποντίων. • Από την άνοιξη αρχίζουν οι μαζικές βίαιες μετακινήσεις του ελληνικού πληθυσμού του Πόντου στο εσωτερικό. Όσοι επιβιώνουν, καταλήγουν τελικά στις υπό γαλλικό έλεγχο χώρες Συρία και Λίβανο. Στο μικρασιατικό μέτωπο παρατηρείται ενίσχυση του κεμαλικού στρατού από τους μπολσεβίκους, τους Ιταλούς και τους Γάλλους. Η αποτυχημένη εκστρατεία προς την Άγκυρα (Αύγουστος) υπήρξε η πρώτη σημαντική ήττα. 1922 Ο Ελληνικός Στρατός καθηλώνεται στις όχθες του Σαγγάριου ποταμού, ενώ οι μοναρχικές κυβερνήσεις επιζητούσαν διπλωματική παρέμβαση για απαγκίστρωση της Ελλάδας από τη Μικρά Ασία. Τον Ιούλιο ψηφίζεται ομόφωνα ο νόμος 2870/1922, που έφερε στη Βουλή η κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος. Με το νόμο αυτόν απαγορευόταν η έξοδος από τη Μικρά Ασία των Ελλήνων και των Αρμενίων χωρίς την άδεια των συμμαχικών Αρχών. Τον Αύγουστο εκδηλώνεται η μεγάλη τουρκική αντεπίθεση. Ο Ελληνικός Στρατός συντρίβεται και αποχωρεί από τη Μικρά Ασία. Ο άμαχος πληθυσμός εγκαταλείπεται στο έλεος των νικητών. Αρχίζουν τον Νοέμβριο στη Λοζάνη οι συνομιλίες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. 1923 Στις 30 Ιανουαρίου υπογράφεται από τις αντιπροσωπείες Ελλάδας και Τουρκίας η σύμβαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή προσώπων και περιουσιών. Το πρωτόκολλο της σύμβασης για την ανταλλαγή των πληθυσμών ενσωματώθηκε στην τελική συνθήκη και υπογράφηκε από όλα τα συμβαλλόμενα μέρη στις 24 Ιουνίου του 1923. Η Συνθήκη της Λοζάνης, που αντικατέστησε τη Συνθήκη των Σεβρών, ρύθμιζε το σύνολο των θεμάτων που ήταν σε εκκρεμότητα - τόσο των ελληνοτουρκικών όσο και αυτών που σχετίζονταν με τη χρήση των Στενών και το διακανονισμό οικονομικών και δημοσιονομικών διαφορών κάποιων κρατών με την κεμαλική Τουρκία. 1918 Μετά την μπολσεβικική επανάσταση και τη Συνθήκη του ΜπρεστΛιτόφσκ (Φεβρουάριος), οι Ρώσοι εγκαταλείπουν τις περιοχές του ανατολικού Πόντου και του Καυκάσου (Καρς και Αρνταχάν). Δεκάδες χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι καταφεύγουν ως πρόσφυγες στις ρωσικές περιοχές. Τον Οκτώβριο οι Νεότουρκοι παραδίδονται στους Συμμάχους και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τελειώνει. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο υπολογίζει ότι σε όλη την έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περισσότεροι από 400.000 Έλληνες υποχρεώθηκαν να μετακινηθούν, ενώ δεκάδες χιλιάδες έχασαν τη ζωή τους. 1919 Οι πρόσφυγες από Πόντο, Ιωνία, Ανατολική Θράκη αρχίζουν να επιστρέφουν στις πατρίδες τους ελπίζοντας στην πολιτική και κοινωνική χειραφέτησή τους. Τον Μάιο αποβιβάζεται ο Ελληνικός Στρατός στη Σμύρνη εκ μέρους των Συμμάχων, ενώ την ίδια περίοδο αυτονομείται ο Οθωμανός αξιωματικός Μουσταφά Κεμάλ και προσπαθεί να συγκροτήσει τον εθνικιστικό στρατό του στην Ανατολία. Την ίδια εποχή το ποντιακό αντάρτικο προσπαθεί να εδραιώσει τη θέση του στον Πόντο. 1920 Το χρονικό του ξεριζωμού των Ελλήνων του Πόντου • Οι συνομιλίες μεταξύ των νικητών του Α΄ ΠΠ καταλήγουν στην απόδοση του σαντζακίου Σμύρνης στην Ελλάδα υπό όρους, και στην άμεση ένωση της Αν. Θράκης. Ο Πόντος εξαιρείται των ρυθμίσεων. Η Συνθήκη των Σεβρών (Αύγουστος) ρυθμίζει τα της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Κεμάλ αναπτύσσεται και συνεργάζεται με τις παλιές παρακρατικές νεοτουρκικές ομάδες, οι οποίες ξεκινούν και πάλι τη γενοκτονία κατά των ελληνικών πληθυσμών από την περιοχή της Βιθυνίας. • Οκτώβριος: Υπόμνημα Βενιζέλου στον Βρετανό πρωθυπουργό Λόιντ Τζορτζ. Ζητά κοινή ελληνοβρετανική επίθεση κατά του Κεμάλ με στόχο τη συντριβή του κινήματός του εν τη γενέσει, και προτείνει αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών εις βάρος της Τουρκίας, με τη δημιουργία δύο νέων κρατών: Πόντου και Κωνσταντινουπόλεως. • Νοέμβριος: Οι αντιβενιζελικοί κερδίζουν τις εκλογές με αντιπολεμικά συνθήματα. Προεκλογικά είχε δημιουργηθεί μεγάλο βασιλοκομμουνιστικό μέτωπο που υπονόμευε την πολεμική προσπάθεια. Το σχέδιο για κοινή ελληνοβρετανική δράση κατά των κεμαλικών και ένταξη της περιοχής του Πόντου στην πολεμική προσπάθεια, εγκαταλείπεται. • Οι νικητές των εκλογών διαλύουν τη συμμαχική σχέση με την Αντάντ, αγνοώντας τελεσίγραφο για μη επαναφορά του Κωνσταντίνου στο θρόνο. Η έως τότε διασυμμαχική προσπάθεια για τη διαμόρφωση του μεταοθωμανικού χώρου μετατρέπεται πλέον σε ελληνοτουρκικό πόλεμο. • Τον Δεκέμβριο οι κεμαλικοί, σε συντονισμό με τους Μπολσεβίκους, συντρίβουν το αρμενικό κίνημα. Του Βλάση Αγτζίδη Δρ Σύγχρονης Ιστορίας και μαθηματικός.
η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
19
19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ 4 ΜΑΪΟΣ 2024 Γ ια τους Έλληνες ποντιακής καταγωγής η 19η Μαΐου αποτελεί μια ημέρα-ορόσημο, μια ημέρα τιμής και μνήμης των θυμάτων της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου από τους Νεότουρκους και τους κεμαλικούς. Για να φθάσουμε όμως στη 19η Μαΐου, είχε προηγηθεί η 24η Φεβρουαρίου του 1994. Φέτος συμπληρώθηκαν 30 χρόνια από την ιστορική απόφαση της Βουλής των Ελλήνων, με την οποία καθιερώθηκε η 19η Μαΐου ως «Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας». Και είναι ιδιαίτερα σημαντική αυτή η ημέρα γιατί αναδεικνύει την ιστορική διαδρομή του ποντιακού ελληνισμού από την αρχική του εγκατάσταση στη μητέρα πατρίδα, την Ελλάδα, μέχρι και σήμερα. Παράλληλα, αναδεικνύει τον αγώνα των ίδιων των προσφύγων για την κατάκτηση του δικαιώματός τους στη μνήμη. Γιατί το δικαίωμα των Ποντίων στη μνήμη δεν ήταν κάτι δεδομένο. Πώς όμως μετατράπηκε η τραυματική προσφυγική μνήμη του 1922 σε επίσημη μνήμη του ελληνικού κράτους; Το ελληνικό κράτος προώθησε επίσημα μια πολιτική λήθης για τα γεγονότα στη Μικρά Ασία. Η επιλογή αυτή θα μπορούσε να αποδοθεί στην από κοινού προσπάθεια Ελλάδας - Τουρκίας για την αποκλιμάκωση των μεταξύ τους σχέσεων και τη σταθεροποίηση των εύθραυστων ισορροπιών στην περιοχή, γεγονός που θα εξασφαλιζόταν μέσα από την επίτευξη εθνικής ομοιογένειας στις δύο χώρες. Η αλλαγή σελίδας στις ελληνοτουρκικές σχέσεις επισφραγίστηκε το 1930 με την υπογραφή του Ελληνοτουρκικού Συμφώνου Φιλίας, με το οποίο οι δύο χώρες διευθέτησαν τις μεταξύ τους διαφορές. Είχε προηγηθεί η υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης και η συμφωνία για την ανταλλαγή των πληθυσμών. Η συμφωνία Ελλάδας - Τουρκίας και η μετέπειτα πρόταση του Ελευθερίου Βενιζέλου για την απονομή του Βραβείου Νόμπελ Ειρήνης στον Μουσταφά Κεμάλ παγίωσε μια κατάσταση που επικράτησε μέχρι και τη δεκαετία του 1980, και είχε ως κύριο χαρακτηριστικό της τη διαγραφή της μνήμης των προσφύγων από την επίσημη μνήμη του ελληνικού κράτους. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι ίδιοι οι πρόσφυγες κλήθηκαν να διαχειριστούν μόνοι τους το τραύμα της Γενοκτονίας. Ενεπεκίδης, Κούνδουρος, Ψαθάς Καθ’ όλη τη διάρκεια των 72 ετών επίσημης «σιωπής» του ελληνικού κράτους, από το 1922 έως και το 1994, υπήρξαν στιγμές όπου Πόντιοι διανοούμενοι επέφεραν σοβαρό «πλήγμα» στην πολιτική αυτή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο μεγάλος Πόντιος ιστορικός Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, ο οποίος παρά την προσπάθεια του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών να παρεμποδίσει την έρευνά του στα επίσημα αρχεία της Αυστρίας και της Γερμανίας της περιόδου 1908-1918, κατάφερε όχι μόνο να ερευνήσει τα αρχεία αλλά μας παρέδωσε ένα ανεκτίμητης αξίας έργο που τεκμηριώνει και στοιχειοθετεί πλήρως το έγκλημα της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Στο ίδιο πλαίσιο ρήξης κινήθηκε και ο σκηνοθέτης Νίκος Κούνδουρος με την κινηματογραφική ταινία «1922», η οποία παρέμεινε απαγορευμένη τέσσερα ολόκληρα χρόνια, για διπλωματικούς λόγους. Την πολιτική λήθης του επίσημου ελληνικού κράτους είχε καυτηριάσει και ο σπουδαίος συγγραφέας και δημοσιογράφος Δημήτρης Ψαθάς. Στο εμβληματικό έργο του "Γη του Πόντου" σημείωνε: «Η άστοχη τακτική της αποσιώπησης των γεγονότων της Ιστορίας ήταν ίσως κι ένας απ’ τους λόγους που τόσο άσκημα πορεύτηκε η "φιλία" με τους Τούρκους. Να ρίξουμε τον πέπλο της λήθης στο παρελθόν αλλά να ξέρουμε, όχι να κρύβουμε...». Και φθάνουμε στα χρόνια μετά τη δικτατορία των συνταγματαρχών, όπου Πόντιοι διανοούμενοι δόμησαν τη μνήμη τους με στόχο την ανάδειξη του πολιτισμού και της ιστορίας του Πόντου. Πρόκειται για μια περίοδο που χαρακτηρίστηκε από την «έκρηξη» ίδρυσης ποντιακών συλλόγων, τη δημιουργία μνημείων και τη θέσπιση αναμνηστήριων τελετών, ενώ την ίδια περίοδο ξεκίνησε και η συγκρότηση της «ποντιακής ταυτότητας» ως αυτόνομης συλλογικής ταυτότητας. «Το ποντιακό ζήτημα σήμερα» Σημείο καμπής αποτέλεσε το Β΄ Παγκόσμιο Ποντιακό Συνέδριο, που διεξήχθη το καλοκαίρι του 1988 στη Θεσσαλονίκη. Στην εισήγησή του, με τίτλο «Το ποντιακό ζήτημα σήμερα», ο αείμνηστος Μιχάλης Χαραλαμπίδης έθεσε επίσημα ενώπιον των αντιπροσώπων των ποντιακών οργανώσεων από όλο τον κόσμο το ζήτημα της διεκδίκησης, από την πλευρά των Ποντίων, της διεθνούς αναΓράφει ο Κωνσταντίνος Σαμουρκασίδης Ιστορικός - Μ.Α. στη Δημόσια Ιστορία Καζαντζάκης, Νιρβάνας, Δροσίνης, Γρυπάρης, Σικελιανός, Ξενόπουλος, Σβορώνος, είναι μεταξύ των συγγραφέων και καλλιτεχνών που απέστειλαν σε Ευρωπαίους και Αμερικανούς διανοουμένους ψήφισμα διαμαρτυρίας για τη σφαγή των Ελλήνων στον Πόντο. Ένα ντοκουμέντο που περιγράφει όσα φρικιαστικά διέπραξαν οι Τούρκοι… «Οι Έλληνες συγγραφείς και καλλιτέχναι απηύθυναν προς τους διανοουμένους της Ευρώπης και Αμερικής την κάτωθι διαμαρτυρίαν: Mετά βαθυτάτης συγκινήσεως οι συγγραφείς και καλλιτέχναι της Ελλάδος απευθύνονται προς τους διανοουμένους του πεπολιτισμένου κόσμου όπως γνωστοποιήσουν εις αυτούς την τραγωδίαν χιλιάδων οικογενειών του ελληνικού Πόντου. Ξηρά, εξηκριβωμένα και αναμφισβήτητα τα γεγονότα είναι τα εξής: Οι Τούρκοι εφόνευσαν όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους της πόλεως Mερζιφούντος, αφού την ελεηλάτησαν και την επυρπόλησαν. Τους προσπαθήσαντας να διασωθούν ετυφέκισαν και εθανάτωσαν καταλαβόντες τας διόδους. Mετετόπισαν όλον τον άρρενα πληθυσμόν των πόλεων Τριπόλεως, Κερασούντος, Ορδούς, Οινόης, Αμισού και Πάφρας και καθ' οδόν κατέσφαξαν τους πλείστους εξ αυτών. Έκλεισαν εντός του ναού του χωρίου Έλεζλη εν Σουλού-Τερέ 535 Έλληνας και τους κατέσφαξαν διασωθέντων μόνον τεσσάρων. Πρώτους έσφαξαν 7 ιερείς διά πελέκεως προ της θύρας του ναού. Απηγχόνισαν εν Αμασεία 168 προκρίτους Αμισού και Πάφρας. Ψήφισμα διαμαρτυρίας διανοουμένων της 22ας Νοεμβρίου 1921 «Οι Τούρκοι πέταγαν στον τοίχο τα μωρά για να τα σκοτώσουν» 19η Μαΐου: Από τον αποκλεισμό στην αναγνώριση
Η ποδοσφαιρική ομάδα «Πόντος»
πριν από τη θανάτωσή της από τα «Δικαστήρια» της Αμάσειας με την
(πηγή: The Trustees of Anatolia College). Καλοκαίρι του 1910 στη Μερζιφούντα. Το προσωπικό μπροστά στο κεντρικό κτήριο του «Ανατόλια». Πίσω διακρίνεται ο πύργος του ρολογιού.
ΜΑΪΟΣ 2024 7 ΜΕ ΦΉΜΉ και στον ελλαδικό χώρο λόγω του επιπέδου μόρφωσης των αποφοίτων του, το «Ανατόλια», το κολέγιο που ιδρύθηκε το 1886 στη Μερζιφούντα του Πόντου (ανατολικά της Σαμψούντας) από ομάδα Αμερικανών προτεσταντώνκαλβινιστών ιεραπόστολων, έγραψε το δικό του κεφάλαιο κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας των Ποντίων. Προτού κλείσει οριστικά με απόφαση του τουρκικού κράτους το 1921 και μεταφερθεί στη Θεσσαλονίκη (μετά από πρόταση του Ελευθέριου Βενιζέλου), είχε αναστείλει τη λειτουργία του από το 1916 έως το 1918. Οι υπεύθυνοι του κολεγίου είχαν κατηγορηθεί ότι βοήθησαν επαναστατικές ομάδες ανταρτών, ενώ από τα Δικαστήρια Ανεξαρτησίας της Αμάσειας καταδικάστηκαν σε θάνατο δι’ απαγχονισμού δύο καθηγητές, δύο απόφοιτοι και ένας μαθητής. Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του «Ανατόλια» είχε ιδρυθεί το 1903 από μαθητές και αποφοίτους ο Ελληνικός Αθλητικός Σύλλογος Μερζιφούντας «Πόντος». Στη διοίκησή του συμμετείχαν και καθηγητές, και η πολυσχιδής δραστηριότητά του αφορούσε τους τομείς του αθλητισμού, του πνεύματος και της τέχνης. Έτσι, διοργανώνονταν ερασιτεχνικές θεατρικές παραστάσεις, είχε δημιουργηθεί μια εξαιρετική βιβλιοθήκη, ενώ το 1910 ο σύλλογος ανέλαβε την έκδοση του περιοδικού «Πόντος - Μηνιαίον δημοσίευμα φιλολογικόν, επιστημονικόν και παιδαγωγικόν». Επίσης διατηρούσε τμήμα μουσικής και από το 1913 ορχήστρα εγχόρδων υπό τη διεύθυνση του Ν.Σ. Σειρηνίδη. Στις 12 Φεβρουαρίου 1921 οι Τούρκοι περικύκλωσαν το κολέγιο, στο οποίο ζούσαν οικότροφοι κυρίως Αρμένιοι και Έλληνες σπουδαστές. Ψάχνοντας τις εγκαταστάσεις, στο γραφείο του προέδρου Τζορτζ Γουάιτ οι κεμαλικοί εντόπισαν δύο χάρτες που απεικόνιζαν την περιοχή του Πόντου σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους. Στη συνέχεια κατευθύνθηκαν στη βιβλιοθήκη του Συλλόγου «Πόντος», όπου υπήρχαν εκατοντάδες έργα στην ελληνική -και ειδικότερα στην αρχαιοελληνική- γλώσσα, και βιβλία κλασικών συγγραφέων, τυπωμένα τα περισσότερα στην Αθήνα. Ένα σημειωματάριο, όμως, με τις δραστηριότητες του συλλόγου θεωρήθηκε «επαναστατικό», ενώ τη σειρά των τραγικών γεγονότων πυροδότησε και η φωτογραφία του ποδοσφαιρικού τμήματος, καθώς οι εμφανίσεις είχαν άσπρες και μπλε οριζόντιες ρίγες που συμβόλιζαν τη γαλανόλευκη σημαία, και το γράμμα «Π» στο στήθος. «Αστέρι» του συλλόγου θεωρούνταν ο ταμίας, Συμεών Ανανιάδης. Εξαιρετικός αθλητής του στίβου, είχε στόχο να καταρρίψει το παγκόσμιο ρεκόρ στα 100 μέτρα και να φοιτήσει στην αμερικανική ιατρική σχολή στη Βηρυτό, και στη συνέχεια στη Βιέννη. Είχε γεννηθεί στη Σαμψούντα και είχε εισαχθεί στο «Ανατόλια» το 1919. Μετά την είσοδο των κεμαλικών στο κολέγιο, συνελήφθη μαζί με τα άλλα μέλη του «Πόντος» που είχαν αναδειχθεί στις τελευταίες εκλογές, τον Μάιο του 1920. Πρόεδρος ήταν ο καθηγητής Δημήτρης Θεοχαρίδης, αντιπρόεδρος ο Χαράλαμπος Ευσταθιάδης, γραμματέας ο Αναστάσιος Παυλίδης. Μόνο ο Γρηγόριος Τσακάλωφ, υπεύθυνος του αθλητικού τμήματος, δεν περιλαμβανόταν στα περίπου 120 άτομα που τέθηκαν υπό κράτηση, διότι ήταν Ρώσος πολίτης. Όσοι συνελήφθησαν το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1921, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν. Την ίδια μοίρα είχαν και άλλες 173 επιφανείς προσωπικότητες του ποντιακού ελληνισμού τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς στην κεντρική πλατεία της Αμάσειας. Ο Συμεών Ανανιάδης θεωρούνταν το «Αστέρι» του συλλόγου. Η Ελληνική Aθλητική Ομάδα «Πόντος» Μερζιφούντας το ακαδημαϊκό έτος 1906/7, σύμφωνα με τη λεζάντα της φωτογραφίας
κατηγορία ότι η φανέλα της ομάδας, με μπλε και άσπρες ρίγες, θύμιζε την ελληνική σημαία. Απαγχονίστηκαν επειδή φόρεσαν τη γαλανόλευκη φανέλα 12 Φεβρουαρίου 1921, Μερζιφούντα. Πάνω από εκατό μαθητές του «Ανατόλια», μέλη του Αθλητικού Συλλογου «Πόντος», βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
8 ΜΑΪΟΣ 2024 «[…] Πιστεύω ότι στο όνομα του ανθρωπισμού θα εμποδίσετε την επανέναρξη της μεταφοράς αυτών των γυναικόπαιδων από τη Σαμψούντα. »Η ανθρωπότητα είναι βέβαιο ότι θα θεωρήσει τον φόνο όσων βρίσκονταν υπό τη φύλαξη για στρατιωτικούς λόγους ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια πολέμου. Οποιαδήποτε μεταφορά γυναικόπαιδων που θα συνεπάγεται απώλειες ζωής, ασφαλώς θα αντιμετωπιστεί με έντονη ανησυχία και θα δημιουργήσει μια ιδιαίτερα δυσμενή εντύπωση για εσάς και τον λαό σας». Απόσπασμα από το τηλεγράφημα του ναυάρχου Μπρίστολ στον Μουσταφά Κεμάλ. Ημερομηνία αποστολής από την Κωνσταντινούπολη: 19 Ιουλίου 1921 Της Γεωργίας Βορύλλα
MOKING GUN, ή αλλιώς «το όπλο που “καπνίζει”», ένας αγγλικός όρος που παραπέμπει στα ατράνταχτα, τα αδιάσειστα αποδεικτικά στοιχεία για ένα έγκλημα ή μια παρόμοια πράξη. Τέτοια… όπλα αναζητούν για τη φαρέτρα τους ιστορικοί και ερευνητές που ασχολούνται με τα εγκλήματα που έγιναν κατά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αυτά που η σημερινή Τουρκία αρνείται χαρακτηρίζοντάς τα ως παράλληλες απώλειες, αντί για ένα οργανωμένο σχέδιο εξόντωσης όλων των χριστιανικών πληθυσμών (Αρμενίων, Ελλήνων και Ασσυρίων). Και αν ο ρόλος πολλών ευρωπαϊκών κρατών στη ροή των γεγονότων είναι λίγο-πολύ γνωστός, ήρθε η ώρα να κοιτάξουμε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στις τότε ουδέτερες ΗΠΑ, με τη βοήθεια του συνταξιούχου μηχανολόγου μηχανικού Σάββα Κοκτζόγλου και του πρώην αξιωματικού του Ναυτικού των ΗΠΑ δρ Ρόμπερτ Σενκ, που έφυγε αναπάντεχα από τη ζωή τον Ιανουάριο του 2021. Η έρευνά τους στα Ημερολόγια Πολέμου του Αμερικανικού Ναυτικού, μια αμερόληπτη και ελάχιστα γνωστή πηγή, για πρώτη φορά φέρνει στο φως τα συγκεκριμένα ιστορικά αρχεία σε αυτή την έκταση. «Η Γενοκτονία των Ελλήνων μέσα από τα Ημερολόγια Πολέμου του Αμερικανικού Ναυτικού» είναι ο τίτλος του βιβλίου τους· στον υπότιτλο που υπάρχει στο εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης (Δίσιγμα), γράφει: «Κυβερνήτες του Ναυτικού υποβάλλουν αναφορές και διαμαρτυρίες για τις πορείες θανάτου και τις σφαγές στον Πόντο, 1921-1923». Στα αγγλικά κυκλοφορεί από το Πανεπιστήμιο της Νέας Ορλεάνης, γεγονός που το καθιστά ακαδημαϊκή μελέτη. Ο στολίσκος του Πολεμικού Ναυτικού των ΗΠΑ βρισκόταν στα τουρκικά ύδατα την περίοδο 1919-1923. Πιο συγκεκριμένα, είχε παρουσία στον Εύξεινο Πόντο και στη Σαμψούντα συνεχώς από τον Μάιο του 1921 έως το φθινόπωρο του 1922, για την προστασία των Αμερικανών πολιτών λόγω του Ελληνοτουρκικού Πολέμου και των όσων ακολούθησαν μετά την επανάσταση στη Ρωσία. Η προστασία των χριστιανικών πληθυσμών θεωρούνταν ήσσονος σημασίας. Ο Σάββας Κοκτζόγλου ζει μόνιμα στις ΗΠΑ και έχει προσφυγική καταγωγή - το βιβλίο το έχει αφιερώσει στον παππού του από την πλευρά της μητέρας του, Σταύρο Ξυγαλά, που εκτελέστηκε στην Αμάσεια στις 21 Σεπτεμβρίου 1921, αλλά και στους γονείς του που, παιδιά τότε, έχασαν πολλούς συγγενείς κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας και αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν από την Ελλάδα. Η αφορμή για να ασχοληθεί ερευνητικά με το συγκεκριμένο θέμα ήταν ένα βιβλίο που είχε ο πατέρας του, του Αντώνιου Γαβριηλίδη, με τίτλο «Σελίδες εκ της Μαύρης Εθνικής Συμφοράς του Πόντου». Σε ένα σημείο υπήρχε αναφορά στο ολοκαύτωμα του χωριού του που λεγόταν Α(ν)τά. Στην ίδια σελίδα ο συγγραφέας ανέφερε πως όταν ο κυβερνήτης του αμερικανικού αντιτορπιλικού με αριθμό 243, που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι της Σαμψούντας, πληροφορήθηκε το γεγονός, πήγε επιτόπου και είδε ερείπια και απανθρακωμένα πτώματα. Αυτή η αναφορά τον έκανε να υποθέσει ότι ο Αμερικανός κυβερνήτης ενδεχομένως να σημείωσε αυτά που είδε στο ημερολόγιό του. Κατά την επιστροφή του από την Ελλάδα στις ΗΠΑ, το 1987, είχε ήδη την ιδέα να κάνει έρευνα για να εντοπίσει το ημερολόγιο του κυβερνήτη ή του πλοίου. Μόνο όμως όταν συνταξιοδοτήθηκε, το 2012, η έρευνα έγινε πιο συστηματική. Με υπόδειξη του δρ Χάρη Ψωμιάδη, πρώην καθηγητή στο City University της Νέας Υόρκης, έκανε δύο ταξίδια στην Ουάσινγκτον, στα Εθνικά Αρχεία, προκειμένου να εντοπίσει τα ντοκουμέντα που αναζητούσε. Ονομάζονται «Ημερολόγια Πολέμου» και είναι το προσωπικό ημερολόγιο του κυβερνήτη κάθε πλοίου του αμερικανικού στόλου. Ενδεικτικό της σπουδαιότητάς τους είναι ότι φυλάσσονται μαζί με τα πρωτότυπα της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας, του Συντάγματος και τη Διακήρυξης των Δικαιωμάτων. 1.800 σελίδες με συνομιλίες Ο Σάββας Κοκτζόγλου φωτογράφισε περίπου 1.800 σελίδες στις οποίες Το εξώφυλλο του βιβλίου των Σάββα Κοκτζόγλου και δρ Ρόμπερτ Σενκ. Τεκμήρια από το Ναυτικό των ΗΠΑ Οι συγγραφείς-ερευνητές Σάββας Κοκτζόγλου και δρ Ρόμπερτ Σενκ μάς χάρισαν ατράνταχτα αποδεικτικά στοιχεία για τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου μέσα από τα Ημερολόγια Πολέμου του Ναυτικού των ΗΠΑ Ένα από τα αντιτορπιλικά «USS Fox» (DD-234). (Αρχείο Σάββα Κοκτζόγλου) Φωτογραφία σελίδας ενός από τα Ημερολόγια Πολέμου στην πρωτότυπη δακτυλογραφημένη μορφή (φωτ.: αρχείο Σάββα Κοκτζόγλου) Σάββας Κοκτζόγλου
η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
19
ΜΑΪΟΣ 2024 9 κυβερνήτες έχουν καταγράψει τις συνομιλίες τους με Τούρκους αξιωματούχους της Σαμψούντας (η επικοινωνία με τον δήμαρχο και τον στρατιωτικό διοικητή ήταν σχεδόν καθημερινή), Αμερικανούς διευθυντές εταιρειών καπνού και υπαλλήλους αμερικανικών ανθρωπιστικών και ιεραποστολικών οργανώσεων, Έλληνες κατοίκους, καθώς και όλα όσα είδαν να συμβαίνουν στην πόλη. Και ενώ η παρουσία των ΗΠΑ στην περιοχή σχετιζόταν και με τα οικονομικά τους συμφέροντα, ένα άλλο ενδιαφέρον συμπέρασμα από τα ημερολόγια είναι πως ο ίδιος ο Αμερικανός ύπατος αρμοστής, ο ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ, ο οποίος είχε ως έδρα την Κωνσταντινούπολη, υπηρετούσε τη δική του ατζέντα και απέβλεπε σε πολύ μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη σε σύγκριση ακόμα και με αυτά που επιδίωκε η ίδια του η χώρα μετά την πιθανή επικράτηση των κεμαλικών στην εξουσία. Αυτό και μόνο. Οι Αμερικανοί αξιωματικοί είχαν τακτική ενημέρωση για ό,τι συνέβαινε μέσα στην πόλη της Σαμψούντας και στην περιοχή της, και συνεπώς πληροφορίες από πρώτο χέρι για τις ωμότητες των κεμαλικών, ενώ είχαν και επικοινωνία με τους αξιωματικούς των ελληνικών πολεμικών πλοίων που περιπολούσαν στον Εύξεινο Πόντο. Βέβαια, οι κυβερνήτες στις αναφορές τους στον ναύαρχο Μαρκ Μπρίστολ με τα ημερολόγια πολέμου -τα οποία του έστελναν τακτικά-, συμπεριλάμβαναν και τις διαμαρτυρίες που υπέβαλλαν στους Τούρκους αξιωματούχους της πόλης για τους εκτοπισμούς άμαχων Ελλήνων, γυναικών, παιδιών και ηλικιωμένων. Μάλιστα, μια αναφορά τους στον ναύαρχο είχε ως αποτέλεσμα να μην εκτοπιστούν περίπου 12.000 γυναικόπαιδα της Σαμψούντας. Τους συνεχείς εκτοπισμούς οι αξιωματικοί του Στόλου τους περιγράφουν με απίστευτες λεπτομέρειες. Επίσης, έχουν περιγράψει την απαγόρευση απομάκρυνσης των Αμερικανών κατοίκων, με σκοπό να αποτελέσουν ανθρώπινη ασπίδα για να αποτρέψουν ενδεχόμενο βομβαρδισμό της Σαμψούντας από το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό. Εντολές κατευθείαν από την 'Αγκυρα Ένα από τα πιο σπουδαία στοιχεία που προκύπτουν από τα αρχεία είναι η παραδοχή εκ μέρους του Τούρκου δημάρχου πως οι εντολές για τους εκτοπισμούς προέρχονταν από την Άγκυρα και πως δεν μπορούσε να κάνει κάτι διαφορετικό, παρά τις αμερικανικές επεμβάσεις. Επιπλέον, από τις αναφορές των κυβερνητών των πλοίων και του προσωπικού των ανθρωπιστικών οργανώσεων επιβεβαιώνεται για μια ακόμη φορά ότι οι Τούρκοι είχαν ως πρόθεση και στόχο την εξολόθρευση του ελληνικού πληθυσμού - είναι ντοκουμέντα που στοιχειοθετούν το έγκλημα της γενοκτονίας, και επειδή τεκμηριώνονται από τα Ημερολόγια Πολέμου του Ναυτικού των ΗΠΑ δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να αμφισβητηθούν. Κατά τον Σάββα Κοκτζόγλου, μπορούμε να συμπεραίνουμε πως οι κεμαλικοί χρησιμοποίησαν τους εκτοπισμούς των αμάχων -δηλαδή τις πορείες θανάτου- αντί της άμεσης εξόντωσης, γιατί… διευκόλυναν την άρνηση της γενοκτονίας («Άουσβιτς εν ροή» έχει περιγράψει αυτή την πρακτική ο ιστορικός Πολυχρόνης Ενεπεκίδης). Απόδειξη της αμεροληψίας των συγγραφέων είναι το γεγονός πως μέσα στο βιβλίο αναφέρουν και περιπτώσεις Τούρκων που ήταν αντίθετοι με τους εκτοπισμούς των Ελλήνων, διακινδυνεύοντας έτσι τη δική τους θέση, ακόμη και τη ζωή τους. Επίσης αναφέρουν και περιπτώσεις βιαιοτήτων από Έλληνες αντάρτες, οι περισσότερες των οποίων όμως συνέβησαν είτε ως άμυνα είτε ως αντίποινα, όπως τονίζουν. Μέχρι τώρα το βιβλίο «Η Γενοκτονία των Ελλήνων μέσα από τα Ημερολόγια Πολέμου του Αμερικανικού Ναυτικού» στην ελληνική έκδοση βρίσκεται στις βιβλιοθήκες των περισσοτέρων ελληνικών πανεπιστημίων, και στην αγγλική σε περίπου 220 πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες των ΗΠΑ (μεταξύ των οποίων αυτές των Harvard, Princeton, Yale, MIT και Stanford), αλλά και του Καναδά και της Ευρώπης. Φορτηγίδα με πρόσφυγες ρυμουλκείται σε πλοίο που θα αποπλεύσει για την Κωνσταντινούπολη. Στο βάθος η Σαμψούντα. Ελληνίδες σε αναγκαστική πορεία προς τα παράλια (πηγή: "Certain Samaritans" της Έσθερ Λάβτζοϊ) 'Αρθρο 'Αγγλου δημοσιογράφου στην «Daily Telegraph» Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ εφημερίδα «Εμπρός» στις 3 Φεβρουαρίου 1923 δημοσιεύει μια ανταπόκριση Άγγλου δημοσιογράφου απ’ την Κωνσταντινούπολη στην οποία περιγράφεται το δράμα των προσφύγων του «Σελιμιέ». «Προ ολίγου επανήλθον», γράφει ο ανταποκριτής, «εκ του στρατώνος “Σελιμιέ”, όπου 10.000 εκ των Ελλήνων εκδιωχθέντων των πλείστων άνευ προειδοποιήσεως εκ του νομού Τραπεζούντος και άλλων πόλεων του Πόντου και του εσωτερικού ευρίσκονται από ημερών υπό κάθαρσιν. Οι Έλληνες ούτοι εξεδιώχθησαν κατά τας τελευταίας εβδομάδας εκ των υποστατικών των, των καταστημάτων, των οικιών αυτών. Άλλοι συνελήφθησαν» συνεχίζει ο Άγγλος ανταποκριτής «εν μέση οδώ και συνεσωρεύθησαν αγεληδόν επί των ατμοπλοίων, μη φέροντες μεθ’ εαυτών άλλο ειμή τα ενδύματα, άτινα εφόρουν και ερρίφθησαν εις τον στρατώνα εκείνον, αναμένοντες ευκαιρίαν μεταφοράς των εις την Ελλάδα… Η ευφλογία μαστίζει ήδη τους δυστυχείς αυτούς πρόσφυγας. Το εκεί πλησίον ελληνικόν νοσοκομείον στεγάζει τριακοσίους ασθενείς και είναι κατάμεστον. Ουδεμία τροφή δίδεται εις τους πρόσφυγας αυτούς υπό της τουρκικής κυβερνήσεως, παρ’ όλον ότι είναι τουρκικής υπηκοότητος. Μόνον η Αμερικανική Επιτροπή Βοηθημάτων Νήαρ Ηστ τους δίδει ήμισυ άρτον καθ’ εκάστην…». Ο δημοσιογράφος, συνεχίζοντας, περιγράφει την κόλαση του «Σελιμιέ» την αηδιαστική βρωμιά, το τρομερό αδιαχώρητο, όπου οι σταύλοι, τα αποχωρητήρια, οι βρωμεροί διάδρομοι, οι σκάλες και οι πιο απίθανες γωνιές έγιναν καταλύματα. Μέσα σ’ έναν μικρό χώρο - δωμάτιο, μέτρησε ο Άγγλος ανταποκριτής 147 άτομα. […] • Απόσπασμα από το βιβλίο του Γ.Ν. Λαμψίδη: «Τοπάλ Οσμάν - Ένα χρονικό μιας άγνωστης ελληνικής τραγωδίας (1914-1924», 6η εκδ., Βιβλία για όλους, Αθήνα χ.χ. [1η έκδ. 1969], β΄ τόμος, «Η τελευταία πράξη», σ. 150. Στην κόλαση του «Σελιμιέ» Το στρατόπεδο «Σελιμιέ» σε φωτογραφία του Τζέιμς Ρόμπερτσον (πηγή: kulturenvanteri.com) 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
Zübeyde Yalιn Öktem
σημαία μήκους 1.919 μέτρων, την οποία περιέφεραν στους ώμους
10 ΜΑΪΟΣ 2024 Η Τουρκάλα ακαδημαϊκός
του Πανεπιστημίου Μαρμαρά της Κωνσταντινούπολης αναρωτιέται σε άρθρο της στην εφημερίδα "Cumhuriyet" στις 14 Μαΐου 1994 «γιατί οι Έλληνες επέλεξαν ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας την 19η Μαΐου, την ημέρα που εμείς οι Τούρκοι την γιορτάζουμε ως “Εορτή Νεολαίας και Αθλητισμού”; Συνεχίζουν ακόμη να ζουν ως όργανα των ιμπεριαλιστών με τον πόνο ότι δεν έχουν πραγματοποιήσει τις προσδοκίες τους;». Το υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας κάθε χρόνο διαμαρτύρεται για τις εκδηλώσεις μνήμης της 19ης Μαΐου στην Ελλάδα, αρνούμενο αυτά που οι ξένοι διπλωμάτες και παρατηρητές είχαν καταγράψει σχετικά με τη σφαγή των Ελλήνων του Πόντου από τους Νεότουρκους, τον Κεμάλ και τους συνεργάτες του. Συγκεκριμένα, το 2012 εξέδωσε την παρακάτω ανακοίνωση: «Οι δραστηριότητες που πραγματοποιούνται και φέτος στην Ελλάδα με αφορμή τη “δήθεν” ημέρα μνήμης των Ποντίων, στηρίζονται σε ισχυρισμούς που δεν συμβαδίζουν με την ιστορική πραγματικότητα, και σε ηθικώς προβληματική στάση που στερείται επιστημονικής βάσης […]. Καταδικάζουμε και αρνούμαστε την αντίληψη αυτή», αναφέρεται στην ανακοίνωση, η οποία καταλήγει: «Τέτοιες πρωτοβουλίες προκαλούν βλάβη στις προσπάθειες για την ανάπτυξη των σχέσεων και τη συνεργασία μεταξύ του τουρκικού και του ελληνικού λαού». Άμεση και ικανοποιητική ήταν η αντίδραση του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, που τόνισε ότι: «...στις 19 Μαΐου οι Έλληνες τιμούν τη μνήμη των αδελφών τους που μαρτύρησαν στον Πόντο. Η ιστορία δεν παραγράφεται, ούτε ξαναγράφεται με ανακοινώσεις. Απαιτεί σεβασμό, ώστε να μπορέσουμε να οικοδομήσουμε μέλλον ειρήνης». Τουρκικές προκλήσεις Με αμείωτη ένταση κάθε χρόνο συνεχίζονται οι προκλήσεις της Τουρκίας την Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ποντίων. Ιδιαίτερα το υπουργείο Άμυνας όχι μόνο απορρίπτει την τεκμηριωμένη Γενοκτονία στον Πόντο, αλλά κατηγορεί με τη σειρά του ότι οι Έλληνες διέπραξαν τις θηριωδίες πριν από έναν αιώνα: «Απορρίπτουμε πλήρως τους ισχυρισμούς για τον “Πόντο” των ελληνικών Αρχών, που αρνούνται κάθε είδους ορθολογική και λογική αλήθεια και συνεχίζουν επίμονα τις προσπάθειές τους να διαστρεβλώνουν την ιστορική πραγματικότητα αγνοώντας την. Καταδικάζουμε αυτή την ανήθικη στάση των Ελλήνων πολιτικών, που είπαν ανοιχτά ψέματα τόσο στον δικό τους λαό όσο και σε όλο τον κόσμο, προβάλλοντας αυτούς τους αβάσιμους ισχυρισμούς. Αν η Ελλάδα αναζητά την επαίσχυντη πραγματικότητα του παρελθόντος, θα πρέπει να αντιμετωπίσει τις φρικαλεότητες βαμμένες με αίμα των προγόνων της που επιχείρησαν βάναυσα να εισβάλουν και να κατακτήσουν την Ανατολία». Ανιστόρητα μηνύματα με αφορμή την Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ποντίων στέλνει επίσης κάθε χρόνο και ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ισχυριζόμενος ότι «το τουρκικό έθνος ξεσηκώθηκε ενάντια στις αποικιακές δυνάμεις κατοχής και επέδειξε έναν επικό ηρωισμό ξεκινώντας έναν ολοκληρωτικό αγώνα για την ίδρυση του τελευταίου και παντοτινού κράτους, της Δημοκρατίας της Τουρκίας, πετυχαίνοντας μια ευλογημένη νίκη». Πέρυσι ο Τούρκος υπουργός Άμυνας Χουλουσί Ακάρ προσπάθησε να τετραγωνίσει τον κύκλο με αφορμή πάλι την επέτειο της Γενοκτονίας των Ποντίων, στο τηλεοπτικό δίκτυο CNN Τürk, ισχυριζόμενος ότι οι δηλώσεις των Ελλήνων αξιωματούχων ήταν "ατυχείς": «Ενώ διάγουμε μια τέτοια περίοδο, είναι πραγματικά ατυχές το γεγονός να βγαίνει και να μιλάει έτσι και να χρησιμοποιεί τέτοιες εκφράσεις, για Πόντο κ.λπ. Είναι πραγματικά ατυχές. Εμείς λέμε, μην μπαίνουμε σε τέτοια θέματα, μην μιλάμε γι’ αυτά, ας αφήσουΓράφει ο Κωνσταντίνος Φωτιάδης Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ισχυρίζεται ότι «το τουρκικό έθνος ξεσηκώθηκε ενάντια στις αποικιακές δυνάμεις κατοχής και επέδειξε επικό ηρωισμό». Η 19η Μαΐου εκείθεν και εντεύθεν του Αιγαίου 2 1. Υπηρεσιακή διαταγή για τον αφανισμό όλων των Ελλήνων. 2. Το 2012 η τοπική Νομαρχία της Σαμψούντας, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που οργάνωσε για την 93η επέτειο της αποβίβασης του Κεμάλ στη Σαμψούντα
κατασκεύασε μια
δέκα
3. Δημοσίευμα για το ταξίδι του Κεμάλ που ξεκινούσε στις 16 Μαΐου 1919 για τη Σαμψούντα. 4. Στο λιμάνι της Σαμψούντας υπάρχει αντίγραφο του πλοίου «Μπάντιρμα» (SS Βandirma), που μετέφερε τον Μουσταφά Κεμάλ στον Πόντο. (Φωτογραφίες από το αρχείο του κ. Κ. Φωτιάδη) ΠΡΩΤΌΤΥΠΗ ΔΙΑΤΑΓΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ 1 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
(19/5/1919),
τους μέσα στην πόλη
χιλιάδες μαθητές σχολείων.
ΜΑΪΟΣ 2024 11 με τους ιστορικούς να κάνουν αυτό που είναι να κάνουν. Αυτό που εμείς προτάσσουμε είναι ο αμοιβαίος διάλογος». Αντίσταση Απάντηση στους στρατευμένους προβληματισμούς του υπουργείου Εξωτερικών της Τουρκίας δίνουν εκπρόσωποι των λαών της Μικράς Ασίας που αντιστέκονται ακόμη στην πολιτική τουρκοποίησης των στρατοκρατικών μετακεμαλικών κυβερνήσεων. Στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας "Αtιlιm" (Πρόοδος) της Σαμψούντας στις 22 Μαΐου 1999, ο συντάκτης του άρθρου υποστηρίζει ότι η εμφάνιση του Μουσταφά Κεμάλ στη Σαμψούντα στις 19 Μαΐου 1919, στο μωσαϊκό των λαών της Μικράς Ασίας συνοδεύτηκε με την ταφή ενός ακόμη λαού, εκτός των Αρμενίων, των Ελλήνων του Πόντου. Ο Μουσταφά Κεμάλ, σύμφωνα πάντα με τον ανώνυμο αρθρογράφο, ξεκινά την εκκαθάριση οργανώνοντας και υποκινώντας τους Τούρκους -οι οποίοι πληθυσμιακά αποτελούν μειοψηφία- εναντίον των Ποντίων. Από τη Σαμψούντα μεταβαίνει στη Χάβζα, όπου συναντιέται κρυφά με τον Οσμάν Αγά, τον οποίο υποκινεί εναντίον των χριστιανών Ποντίων. Το περιοδικό "Κaldιraι" (Μοχλός) της τουρκικής Αριστεράς στην Κωνσταντινούπολη, σε άρθρο του, με τίτλο «19 Μαΐου 1919 και η διαδικασία της ποντιακής αφομοίωσης», το οποίο υπογράφουν με ψευδώνυμα οι Ρaskalos-Μomas-Lukas, υποστηρίζει ότι η οθωμανική «κολλημένη» ιδεολογία έστειλε στις 19 Μαΐου τον Μουσταφά Κεμάλ, ο οποίος εφάρμοσε μια καινούργια αφομοιωτική πολιτική στηριγμένη στις μεγάλες γενοκτονίες, με στόχο να ελεγχθεί το κίνημα των Ποντίων. Συγκρότησε σώματα με τσέτες που είχαν βαμμένα τα χέρια τους με αίμα. Αξιοποίησε τον Τοπάλ Οσμάν και άλλους αδίστακτους εγκληματίες, οι οποίοι προχώρησαν σε μεγάλα ολοκαυτώματα, με σκοπό να μην μείνει ούτε ένας χριστιανός Πόντιος. Διαστρέβλωση της αλήθειας Με την έναρξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου τέθηκε σε εφαρμογή το σατανικό σχέδιο αφανισμού των χριστιανικών λαών της Μικράς Ασίας. Αρμένιοι, Έλληνες, Ασσυροχαλδαίοι ήταν τα θύματα του εγκλήματος της Γενοκτονίας. Οι τουρκικές κυβερνήσεις μέχρι σήμερα όχι μόνο αρνούνται το παγκοσμίως γνωστό ιστορικό γεγονός, αλλά προσπαθούν να κρύψουν την αλήθεια από τον ίδιο τον τουρκικό λαό, διαστρεβλώνοντας την αλήθεια, καταργώντας την ελευθερία της γνώμης και ωθώντας τη νεολαία -με εμβόλιμα προπαγανδιστικά μαθήματα- στην άρνηση της Γενοκτονίας. Παραγνωρίζοντας την αρχή ότι μια κοινωνία που αρνείται να αναγνωρίσει τις γενοκτονίες που κρύβει η ιστορία της, δεν μπορεί να έχει μέλλον. Είναι καταδικασμένη ηθικά, ιστορικά και πολιτικά. Προπαγάνδα Η 19η Μαΐου αποτελεί για το κράτος του Μουσταφά Κεμάλ, που δημιουργήθηκε με το αθώο αίμα εκατομμυρίων χριστιανών, τη μεγαλύτερη ημέρα εθνικής γιορτής, την οποία ο ίδιος, για λόγους πολιτικής προπαγάνδας και καιροσκοπισμού, αφιέρωσε στην τουρκική νεολαία και τον αθλητισμό. Σε όλες τις πόλεις και τα χωριά της Τουρκίας πραγματοποιούνται φασιστικού τύπου εκδηλώσεις με τη συμμετοχή όλων των πολιτικών, στρατιωτικών και κρατικών Αρχών. Ουσιαστική είναι η συμμετοχή των μαθητών, των φοιτητών και των πολιτιστικών και αθλητικών οργανώσεων, με παρελάσεις, πορείες, θεατρικές παραστάσεις, κακόγουστες φιέστες ρωμαϊκών επινοήσεων, αναπαραστάσεις πολεμικών συγκρούσεων και ομιλίες σε πολυπληθείς συγκεντρώσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το εξής: το 2012 η τοπική Νομαρχία της Σαμψούντας, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που οργάνωσε από 1 έως 27 Μαΐου για την 93η επέτειο της αποβίβασης του Κεμάλ στη Σαμψούντα (19/5/1919), κατασκεύασε μια σημαία μήκους 1.919 μέτρων, την οποία περιέφεραν στους ώμους τους μέσα στην πόλη δέκα χιλιάδες μαθητές σχολείων. Στην πορεία προηγούνταν οι πολιτικές και στρατιωτικές Αρχές της πόλης και ακολουθούσαν οι μαθητές με την τεράστια σημαία. Ένας ουδέτερος ξένος επισκέπτης που παρακολουθεί τέτοιου επιπέδου εθνικές γιορτές και αλαζονικά πανηγύρια, με βεβαιότητα θα συμφωνήσει ότι η Τουρκία απέχει παρασάγγας από τα ευρωπαϊκά ιδεώδη και τις θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας. Παραμένει μια άκρως ανατολίτικη θεοκρατική χώρα. Εντός της Ελλάδας Σε αντίθεση με τη γείτονα χώρα, η πολιτική και πνευματική ηγεσία στην Ελλάδα θα φροντίσει -αυτό συμβαίνει τα τελευταία χρόνια παρά την αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ποντίων από το Κοινοβούλιο- να περάσει η 19η Μαΐου με ανώφελες δηλώσεις, κενές πολιτικού περιεχομένου. Χωρίς εθνική στρατηγική, το Ποντιακό Ζήτημα είναι ένα σαπιοκάραβο που παλεύει ακυβέρνητο μέσα σε φουρτουνιασμένα κύματα. Αν δεν βούλιαξε ακόμη, αυτό οφείλεται στους επιζώντες της Γενοκτονίας και στους απογόνους τους που έχουν υψηλή αίσθηση του χρέους. Δεν είναι υπερβολή αν παραδεχτώ, εξαιτίας της εμπλοκής μου με το προεδρείο της Βουλής για την έκδοση των ντοκουμέντων, ότι η αναγνώριση της Γενοκτονίας του Πόντου είχε και έχει αντίπαλο την Ελλάδα και τους πολιτικούς της. Είναι πολύ χρήσιμο να γνωρίζουμε και να θυμόμαστε τι συνέβη στις 19 Μαΐου 1919 στον Πόντο, ειδικά σε τόσο ερμαφρόδιτες εποχές όπως η σημερινή, όπου τόσο μεθοδικά και συστηματικά η ιστορία αποδομείται και ξαναγράφεται, όπου με τόση ευκολία βαφτίζονται η σφαγή «συνωστισμός» και ο ρατσισμός «φιλοπατρία». Οι τουρκικές κυβερνήσεις όχι μόνο αρνούνται το παγκοσμίως γνωστό γεγονός, αλλά προσπαθούν να κρύψουν την αλήθεια από τον ίδιο τον τουρκικό λαό. 3 4 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
12 ΜΑΪΟΣ 2024 Όχι στη Γενοκτονία της Μνήμης Η ιστορία είναι μια κρίσιμη ανάγκη της μνήμης απέναντι στον αναπόφευκτο θάνατό μας, μια προϋπόθεση για να κατανοούμε τη ζωή. Γιατί παράλληλα με τη Γενοκτονία των Ποντίων υπάρχει και άλλο ένα μαζικό έγκλημα που επιχειρείται στις μέρες μας, στο οποίο πολλές φορές όλοι μας γινόμαστε εκούσια ή ακούσια συνένοχοι. Και αυτό το έγκλημα δεν είναι παρά η Γενοκτονία της Μνήμης. Όταν χάνεται η μνήμη ενός γεγονότος, χάνεται μαζί και η σημασία του. Η συγκάλυψη του γεγονότος μπορεί προσωρινά να διευκολύνει τις σχέσεις, θεμελιώνει όμως ένα αβέβαιο και επικίνδυνο μελλοντικό καθεστώς. Η άρνηση υποκρύπτει τη φρίκη μπροστά στα εγκλήματα και αποβλέπει στον εξαγνισμό των ενόχων. Συμβολικά ταυτίζεται με τη δολοφονία της αξιοπρέπειας των επιζώντων, τη δολοφονία της λογικής και της ίδιας της Ιστορίας. Οι Έλληνες του Πόντου υπήρξαν θύματα εξαντλητικών πορειών, ασιτίας, επιδημιών, φρικτών μαρτυρίων και ταπεινώσεων, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο. Γνωστά ανυπότακτα στοιχεία συνέχιζαν να οργιάζουν κάθε νύχτα στα ελληνικά χωριά πυροβολώντας, λεηλατώντας και βιάζοντας τους ανυπεράσπιστους χωρικούς. Η ζωή των Ελλήνων είχε καταντήσει ένα απέραντο μαρτυρολόγιο. Το διάστημα που ο Τοπάλ Οσμάν μαζί με τους εθελοντές του προσπαθούσε να καθαρίσει τους αντάρτες των Ρωμιών, ο Μουσταφά Κεμάλ, με εντολή του σουλτάνου και με την ιδιότητα του επιθεωρητή της 9ης Στρατιάς, ξεκινούσε στις 16 Μαΐου 1919 για τη Σαμψούντα, για να προστατέψει τους Ρωμιούς και τους Αρμένιους από τις τουρκικές συμμορίες (τσέτες). Ο Μουσταφά Κεμάλ και οι 21 φίλοι του έφτασαν στο λιμάνι της Σαμψούντας στις 19 Μαΐου 1919. Όταν πληροφορήθηκε ο Τοπάλ Οσμάν την επιθυμία του Μουσταφά Κεμάλ να συναντηθεί μαζί του, σύμφωνα με τον βιογράφο του Ιener Cemal, πήρε τους στενούς του συνεργάτες, τον Temoιlu Ιsmail Αιa, τον Dargaroιlu Βilal και τον Kara Ahmet από την περιοχή Cavak και πήγε στη Xάβζα, όπου πραγματοποιήθηκε η πρώτη συνάντηση γνωριμίας στις 29 Μαΐου 1919. Ο Οσμάν αγάς παρουσίασε μια λεπτομερή αναφορά για τις δραστηριότητες των Ρωμιών και των Αρμένιων στην Κερασούντα και τα περίχωρά της. Ο Μουσταφά Κεμάλ, αφού τον συνεχάρη, τον συμβούλεψε να συνεχίσει τον πατριωτικό του αγώνα και του υποσχέθηκε ότι θα τον στηρίξει με νέους και θρασείς αξιωματικούς, οι οποίοι με την πρώτη ευκαιρία που θα δώσουν οι Έλληνες του Πόντου θα τους καθαρίσουν όλους. Η λεκτικά γενοκτονική συμβουλή του Μουσταφά Κεμάλ είναι αποκαλυπτική της ενοχής του Τοπάλ Οσμάν, αλλά και του ιδίου, ως ηθικού αυτουργού. Ενθουσιασμένος ο Τοπάλ Οσμάν από τα κολακευτικά λόγια και την ουσιαστική αναγνώριση της προσφοράς του, υποσχέθηκε ότι θα προσφέρει τέτοιο «θυμίαμα» στους Ρωμιούς του Πόντου, που θα πνιγούν σαν τις σφήκες στις σπηλιές. Έκτακτες τουρκικές εφημερίδες εκτυπώνονταν με μαύρα πένθιμα πλαίσια, καθημερινές συγκεντρώσεις, πορείες διαμαρτυρίας και θρησκευτικές τελετές συμπλήρωναν το σκηνικό της αντίδρασης και της άρνησης της συνθήκης για αρκετές ημέρες. Ο Μουσταφά Κεμάλ κήρυξε το τουρκικό έθνος σε διωγμό και ξεσήκωνε τον λαό στον αγώνα για την υπεράσπιση της πατρίδας. Η κυβέρνηση της Άγκυρας ανακήρυξε την περιοχή του Πόντου εμπόλεμη ζώνη και αποφάσισε την εξ ολοκλήρου εξορία όλων των Ελλήνων του Πόντου στις 21 Ιουνίου 1921. Εξάλλου οι περισσότερες επαρχιακές περιοχές είχαν ήδη εκκενωθεί και τα χωριά είχαν πυρποληθεί. Μετά την απόφαση αυτή, η Εκτελεστική Επιτροπή, με τον φόβο μιας ελληνικής απόβασης στη Σαμψούντα, αποφασίζει τον εκτοπισμό όλων των Ελλήνων της περιοχής από 16 μέχρι 50 ετών. Αρχίζει η σύλληψη όλων των ανδρών στις περιοχές Σαμψούντας, Μπάφρας και Αλατσάμ. Στις επιθέσεις αυτές παίζουν σημαντικό ρόλο οι άτακτες ομάδες του Τοπάλ Οσμάν και του Saki Αli από την Τοκάτη. Η παρουσία του Μουσταφά Κεμάλ στον Πόντο υπήρξε η ταφόπλακα του ελληνισμού στην περιοχή αυτή. Ο αρθρογράφος της εφημερίδας Daily Τelegraph, σχολιάζοντας τους κεμαλικούς διωγμούς του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας στην Τραπεζούντα το 1919, γράφει: «Οι τωρινοί εκτοπισμοί και οι σφαγές στη Μικρά Ασία είναι χωρίς προηγούμενο στην τουρκική ιστορία. Ξεπερνούν σε σημασία αυτές της εποχής του Gladstone και ακόμη και αυτές που πραγματοποιήθηκαν το 1915». Στις περιοχές όπου οι αντάρτες δεν μπορούσαν να δράσουν, οι κεμαλικοί ανενόχλητοι συνέχιζαν το καταστροφικό τους έργο. Καθημερινά τα μηνύματα που έφταναν ήταν τραγικά. Οι φοβερές ειδήσεις ξεσήκωσαν όλους τους Ποντίους του εξωτερικού. Οι συμμορίες των Εθνικών Οργανώσεων, συσπειρώνοντας σε κάθε χωριό τους φανατικούς μουσουλμάνους κατοίκους, πολιορκούσαν τα ειρηνικά ελληνικά χωριά. Και μαζί με τον αφανισμό των κατοίκων, εξαφάνιζαν από το πρόσωπο της γης και την ύπαρξη των κτισμάτων του χωριού. Η τρομοκρατία ξεπέρασε κάθε όριο. Οι συμμορίες λυμαίνονταν τις περιοχές του Πόντου. Δηλητηρίαζαν τους πάντες και τα πάντα και διατυμπάνιζαν ότι αν οι όροι της Ειρήνης δεν ήταν ικανοποιητικοί, τότε η γενική καταστροφή θα ήταν πραγματικότητα. Μαζί με τις οργανωμένες κεμαλικές ομάδες συνυ Daily Τelegraph: «Οι τωρινοί εκτοπισμοί και οι σφαγές στη Μικρά Ασία είναι χωρίς προηγούμενο στην τουρκική ιστορία. Ξεπερνούν σε σημασία αυτές της εποχής του Gladstone»
Τοπάλ Οσμάν, ο Άιχμαν του ποντιακού ελληνισμού. 6. Στην εφημερίδα "Αtιlιm" (Πρόοδος) της Σαμψούντας στις 22 Μαΐου 1999, ο συντάκτης του άρθρου υποστηρίζει ότι η εμφάνιση του Μουσταφά Κεμάλ στη Σαμψούντα στις
Μαΐου 1919, στο μωσαϊκό των λαών της Μικράς Ασίας συνοδεύτηκε με την ταφή ενός ακόμη λαού, εκτός των Αρμενίων, των Ελλήνων του Πόντου. 7. Αφίσα για την ''Εορτή Νεολαίας και Αθλητισμού'' στην Τουρκία στις 19 Μαΐου. 8. Ο πρώην υπουργός Εθνικής Άμυνας της Τουρκίας Χουλουσί Ακάρ. 9. Τουρκικό σχολείο. (Φωτογραφίες από το αρχείο του κ. Κ. Φωτιάδη) 6 5 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
5.
19
«Εγύμνωσαν
ΜΑΪΟΣ 2024 13 πεύθυνος στον ξεσηκωμό του λαού ήταν και ο οθωμανικός Τύπος. Εννέα μεγάλες αποστολές χρειάστηκαν για να εκτοπιστούν οι Έλληνες της πόλης Αμισού μέσα σε διάστημα ολίγων ημερών. Το έγκλημα της Γενοκτονίας θα έπρεπε να ολοκληρωθεί γρήγορα πριν προλάβουν να διαμαρτυρηθούν τα μέλη των διεθνών ανθρωπιστικών οργανώσεων αλλά και κάποιες από τις συμμαχικές χώρες. Ο Γεώργιος Βαλαβάνης στο βιβλίο του "Σύγχρονη Γενική Ιστορία του Πόντου" (Αθήνα 1924, σ. 225), γράφει: «…οι συνοδεύοντες τους Έλληνας χωροφύλακες, τρόφιμοι κατέργων, ληστοφυγόδικοι και επαγγελματίαι δολοφόνοι, ως είναι τα 90% της Τουρκικής χωροφυλακής, μόλις εξώθησαν την θλιβεράν συνοδείαν μέχρι του προσδιορισμένου μέρους, όπου παρεφύλαττον και οι ένοπλοι Τούρκοι των παρακειμένων χωρίων, κατηύλισαν αυτήν εκεί μέχρι νυκτός, οπότε εκ των πέριξ ερρίφθησαν, κατά παραγγελίαν, πυροβολισμοί τινες, δίδοντες το σύνθημα της επιθέσεως κατά των ανυπόπτων Αμισηνών». Η κεμαλική επέτειος της 19ης Μαΐου εμφανίζεται μυθοποιημένη στα σχολικά εγχειρίδια της Τουρκικής Δημοκρατίας. Η χρησιμοποίηση μάλιστα των εμπρηστικών μηνυμάτων της επετείου, εκ παραλλήλου με τη σημειολογία περί νεολαίας και περί αθλητισμού, εγείρει προβληματισμούς για το μέλλον της ίδιας της δημοκρατίας και των θεσμών της, αφού η διαδικασία της προπαγάνδας η οποία περνά μέσα από τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς είναι και η πιο επικίνδυνη. Η χρησιμοποίηση της επετείου της 19ης Μαΐου από τα σχολικά εγχειρίδια της Τουρκικής Δημοκρατίας ως συμβόλου για τη διαμόρφωση μιας ορισμένης οπτικής γωνίας θεώρησης της ιστορίας, εναρμονισμένης με τη διαδικασία εθνικού φρονηματισμού που επιβάλλει το καθεστώς, επαναλαμβάνεται πολλές φορές στα εγχειρίδια του Δημοτικού Σχολείου. Η 19η Μαΐου θα πρέπει να διεκδικήσει την ιστορική θέση που της αρμόζει από την πολιτεία, την επιστημονική κοινότητα και τον οικουμενικό ελληνισμό. Ο αγώνας για τη δικαίωση δεν είναι ζήτημα μόνο των Ποντίων. Όλοι μας πρέπει να είμαστε Πόντιοι, όπως όλοι είμαστε Κρήτες, Μωραΐτες, Κύπριοι, Ηπειρώτες, Μακεδόνες, Αιγαιοπελαγίτες, Θρακιώτες, Στερεοελλαδίτες. Το μήνυμα του Πόντιου διανοούμενου και πολιτικού Μιχάλη Χαραλαμπίδη «Οι Πόντιοι χωρίς την αναγνώριση της Γενοκτονίας δεν έχουν Ιστορία» θα πρέπει να γίνει κτήμα και σύνθημα όλων μας. Η 19η Μαΐου είναι η Μεγάλη Παρασκευή των Ελλήνων του Πόντου και όλης της Μικράς Ασίας. Είναι όμως και ημέρα άλωσης της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας πολλών μουσουλμανικών εθνοτήτων που αντιδρούσαν και αντιδρούν στην πολιτική τουρκοποίησης των κεμαλικών και μετακεμαλικών κυβερνήσεων. 7 8 9 Μαρτυρία ενός νέου από το Καπέκκλησε της Τρίπολης για τις πορείες θανάτου ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΙ ο Γ.Ν. Λαμψίδης στο έργο του «Τοπάλ Οσμάν». «Όταν είδαν και αποείδαν οι φευγάτοι στα βουνά πατριώτες μου πως δεν θα έρθουν οι Ρώσοι, κατέβηκαν και παραδόθηκαν στους Τούρκους. Οι τροφές τούς είχαν τελειώσει και τα γυναικόπαιδα δεν άντεχαν πια. Όμως τι να σας πω, τι είδαν τα μάτια μου. Ήταν τόσο φοβερό. Μερικούς τους σκότωσαν αμέσως ή τους σφάξανε μπροστά στα μάτια μας, και τους άλλους τους άρχισαν με χοντρά ραβδιά στο ξύλο. Όταν πια τελείωσαν όλα αυτά, μας ανάγκασαν όλους να γδυθούμε, άντρες και γυναίκες, και να βαδίσουμε. Βαδίσαμε έτσι σ’ αυτά τα χάλια δύο μέρες μέσα στα βουνά. Ο ένας ντρεπόταν τον άλλο και οι κακόμοιρες οι γυναίκες μας προσπαθούσαν να σκεπαστούν με τα κουρέλια και τα τσουβάλια που βρήκαν σ’ ένα έρημο ελληνικό χωριό. Μας πήγαιναν στο Καράχισαρ. Για να πάμε στο Καράχισαρ έπρεπε να περάσουμε το βουνό Εΐριπελ που ήταν χιονισμένο. Κρύος παγωμένος αέρας τρυπούσε τα γυμνά κορμιά μας. Εκεί ήταν το τέλος. Κάπου 450 ψυχές πάγωσαν στο Εΐριπελ. Το πρώτο χιόνι είχε σκεπάσει όλους. […] Μάνα μου, μάνα μου. Την κρατούσα ως την τελευταία στιγμή. Και τον Ισαάκ, τον μικρότερο αδερφό μου, τον έσερνα από το χέρι, ώσπου τον άφησα κάτω. Δεν μπορούσε πια να περπατήσει. Νικόλα, μου είπε, κρυώνω, παγώνω. Και έκλεισε το στόμα του. Πάγωσε. Τρεις σωθήκαμε. Εγώ έφυγα και πήγα στο Τζαλ, βρήκα ρούχα και έπεσα μέσα στα βουνά να βρω σωτηρία. Το βράδυ εκείνο, στο χάνι του Τας-Χαν ήταν κλαυθμός και οδυρμός. Έκλαιγαν κι ολοφύρονταν. Τι τους περίμενε πλέον; Ο θάνατος, ένας θάνατος βασανιστικός και αργός. - Φθάνει πια, φώναξε ένας ηλικιωμένος. Κλαίμε τους άλλους και δεν κοιτάμε τι θα κάνωμε εμείς. Και εκεί θάνατος και εδώ θάνατος... Όπου κι αν είναι θα παλαίψωμε να σωθούμε... Οι φωνές αυτές έφεραν κάποια ησυχία στο χάνι και πολλοί κούρνιασαν να κοιμηθούν τον ανήσυχο ύπνο τους. [...] • Απόσπασμα από το βιβλίο του Γ.Ν. Λαμψίδη: «Τοπάλ Οσμάν - Ένα χρονικό μιας άγνωστης ελληνικής τραγωδίας (1914-1924)», 6η εκδ., Βιβλία για όλους, Αθήνα χ.χ. [1η έκδ. 1969], σ. 127-128.
άνδρες και γυναίκες»
η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
19
ποντιόφωνους της σύγχρονης Τραπεζούντας, πολλοί εκ των οποίων δεν γνώριζαν ή δεν μπορούσαν ποτέ να πιστέψουν (ίσως λόγω και της μεθοδευμένης από το επίσημο τουρκικό κράτος παραπληροφόρησης) ότι πρόκειται για
μια ελληνικής προέλευσης γλώσσα.
Μάλιστα, ορισμένα νεαρά μέλη της
ποντιόφωνης κοινότητας της Τραπεζούντας έφθαναν σε σημείο να διατείνονται ότι πρόκειται για κάποια
παραλλαγή της περσικής γλώσσας και όχι για μια καθαρά ελληνική. Η χρήση της τεχνολογίας και οι εκπληκτικές δυνατότητες
14 ΜΑΪΟΣ 2024 Τ α τραγικά γεγονότα της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου κατά το διάστημα 19131922 είχαν ως επακόλουθο τον ξεριζωμό από τις πατρογονικές εστίες και την αναγκαστική προσφυγιά χιλιάδων Ποντίων προς Δυσμάς, δηλαδή προς την ελληνική επικράτεια και κυρίως τη Μακεδονία και τη Θράκη. Ένα μέρος του πληθυσμού, ωστόσο, ακολούθησε και βόρεια και ανατολική πορεία προς ελεύθερα εδάφη της ομόδοξης Ρωσικής Αυτοκρατορίας στην Υπερκαυκασία, δηλαδή σε περιοχές της σημερινής Γεωργίας, Αρμενίας και νότιας Ρωσίας, όπου, ως γνωστόν, μέχρι και σήμερα διαβιούν συμπαγείς ποντιόφωνοι πληθυσμοί. Όλα αυτά είχαν ως φυσικό αποτέλεσμα κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920 να δημιουργηθεί μια τεράστια διασπορά ποντιόφωνων προσφύγων τόσο ανά την Ελλάδα όσο και σε ολόκληρο το ανατολικό ημισφαίριο του Ευξείνου Πόντου, ξεκινώντας από ορισμένα σημεία της Κριμαίας και καταλήγοντας με τη φορά του ρολογιού μέχρι τον Πόντο, όπου είχαν απομείνει κάποιες χιλιάδες ποντιόφωνων ελληνικής καταγωγής στην ευρύτερη περιοχή της Τραπεζούντας και του Όφεως επειδή είχαν ήδη από τον 19o αι. αρχίσει να ασπάζονται το Ισλάμ και ως εκ τούτου δεν επλήγησαν από την εξοντωτική μανία των Νεοτούρκων και δεν εξεδιώχθησαν, όντας μωαμεθανοί. Το γεωγραφικό φάσμα αυτής της διασποράς άρχισε να επεκτείνεται κατά τη διάρκεια των δύο επόμενων δεκαετιών, όταν ποντιόφωνοι από διάφορα σημεία του σοβιετικού πλέον Καυκάσου, και με βάση το αβάσιμο πρόσχημα της κατηγορίας «εχθροί του λαού», μεταφέρθηκαν βιαίως κατά χιλιάδες ως εξόριστοι σε συγκεκριμένους τόπους της Κεντρικής Ασίας, κυρίως στο σημερινό Καζαχστάν. Αυτός ο νέος εκτοπισμός πραγματοποιήθηκε μέσα στο πλαίσιο μιας από παλαιότερους αιώνες γνώριμης ρωσικής πολιτικής αναγκαστικών «μετακινήσεων» που είχε υιοθετήσει και εφήρμοσε με τον ίδιο ζήλο και το σοβιετικό κράτος από τη δεκαετία του 1930 και μετέπειτα. Τέλος, κατά τις επόμενες δεκαετίες και εξαιτίας της οικονομικής μετανάστευσης, όταν ποντιόφωνοι από Ελλάδα και Τουρκία βρέθηκαν σε διάφορα σημεία του πλανήτη και κυρίως στη Γερμανία, το Βέλγιο, αλλά και σε ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία και αλλού, η ποντιακή διάλεκτος γνώρισε μια άνευ προηγουμένου γεωγραφική επέκταση, αφού όπου πήγαιναν μετέφεραν μαζί τους ως φυσικοί ομιλητές την πολύφερνη πολιτιστική παρακαταθήκη και το μοναδικό αυτό γλωσσικό εργαλείο επικοινωνίας με τα τόσα ιδιώματα και τις κατά τόπους ιδιαιτερότητες. Εργαλείο επικοινωνίας Αποτέλεσμα αυτής της διασποράς ήταν η αναπόφευκτη και μοιραία συνάντηση μετά την πάροδο 40 και πλέον χρόνων σε διάφορα σημεία, και δη σε εργασιακούς χώρους, ως επί το πλείστον της Γερμανίας, ανθρώπων που αν και τύποις είχαν διαφορετικά διαβατήρια, άρχισαν προς έκπληξή τους να αντιλαμβάνονται ότι ένα πολύ σημαντικό παρελθόν θα πρέπει να τους συνέδεε, εφόσον ήταν σε θέση, Έλληνες και Τούρκοι, να συνεννοηθούν άψογα στην ίδια -ούτε τουρκική ούτε νεοελληνική- γλώσσα. Η ανακάλυψη αυτής της σπουδαίας δυνατότητας έφερε κοντά «αλλόφυλους» ανθρώπους και φαίνεται πως στάθηκε μια καλή αφορμή για την αφύπνιση
ται
αν
πολύ
που παρατηρεί-
τα τελευταία χρόνια,
και υπό
σκληρή επιτήρηση και περιορισμούς, σε
που προσφέρουν σήμερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης
σύσφιξης των δύο βιαίως αποσχισμένων μερών του ποντιόφωνου λαού σε Ελλάδα και Τουρκία. Αλλοιώσεις Μέσα σε όλη αυτήν την εντυπωσιακή πορεία μετακίνησής τους οι ποντιόφωνοι πληθυσμοί, όπως είναι λογικό, βρέθηκαν σε αλλόγλωσσα πολιτισμικά περιβάλλοντα όπου η ποντιακή σίγουρα δεν ήταν προτεραιότητα, και εκ των πραγμάτων ήταν αναγκασμένοι να αποδεχθούν την επίσημη γλώσσα του εκάστοτε κράτους όπου έβρισκαν καταφυγή. Έτσι λοιπόν αρχίζει μια σταδιακή και σταθερή διαδικασία συνεχών επιρροών από την επίσημη γλώσσα προς την ποντιακή με αποτέλεσμα ήδη από τη δεύτερη γενιά προσφύγων να παρατηρούνται διαφοροποιήσεις και πιθανόν αλλοιώσεις στην ποντιακή γλώσσα των πρώτων μεταναστών-προσφύγων, διότι η γλώσσα εν γένει είναι ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται και δεν είναι δυνατόν να παραμείνει στατικός. Άλλωστε, ας μην λησμονούμε ότι πλέον δεν υφίστατο καν η ανάγκη διατήρησης της διαλέκτου, εφόσον η δυνατότητα επικοινωνίας μέσω αυτής δεν ξεπερνούσε τα στενά όρια του οικείου περιβάλλοντος ή του ευρύτερου κύκλου των στενών συγγενών. Έτσι, η διάλεκτος από τη δεύτερη και κυρίως την τρίτη γενιά προσφύγων, οι οποίοι αποτελούσαν τμήμα μιας νέας εθνοκοινωνικής δομής και είχαν αρχίσει να φοιτούν σε σχολεία και πανεπιστήμια αλλά και να δραστηριοποιούνται σε διάφορους επαγγελματικούς θώκους με αποκλειστική χρήση της επίσηΓράφει ο Ηλίας Κ. Πετρόπουλος Καθηγητής ΔΠΘ, Διευθυντής του Εργαστηρίου Μελέτης, Καταγραφής και Διάσωσης της Ποντιακής Διαλέκτου. Όταν ποντιόφωνοι από Ελλάδα και Τουρκία βρέθηκαν σε διάφορα σημεία του πλανήτη και κυρίως στη Γερμανία, το Βέλγιο, αλλά και σε ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία και αλλού, η ποντιακή διάλεκτος γνώρισε μια άνευ προηγουμένου γεωγραφική επέκταση. Η ποντιακή διάλεκτος μετά τη Γενοκτονία Επιτακτική η ανάγκη για ενδελεχή μελέτη, επιστημονική καταγραφή και διάσωσή της Σε κάποιες περιπτώσεις (φέρ’ ειπείν σε ορισμένα χωριά της Τσάλκας του Καυκάσου) έχει διαπιστωθεί ότι η ομιλούμενη ποντιακή διάλεκτος αποτελεί μίξη δύο ή περισσοτέρων διαφορετικών ιδιωμάτων της ποντιακής διαλέκτου. 1 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
έχουν ευτυχώς και επιτυχώς επιτείνει τη δυναμική
16 ΜΑΪΟΣ 2024 Ο ΟΜΈΡ ΑΣΑΝ (Ömer Asan) γεννήθηκε στις 28 Μαΐου 1961 στην Τραπεζούντα. Η καταγωγή του είναι από τον Πόντο, ο ίδιος όμως δεν είχε ιδέα για την ιστορία του τόπου του μέχρι σχεδόν τα 30 του χρόνια, όταν έπεσε στα χέρια του η «Κύρου Ανάβασις» του Ξενοφώντα. Διαβάζοντας το απόσπασμα που αφορούσε τις ταλαιπωρίες των Μυρίων, αναγνώρισε έκπληκτος τα μέρη όπου είχε μεγαλώσει, πήγαινε σχολείο κι έπαιζε όταν ήταν παιδί. Ήταν το έναυσμα για να αρχίσει να ερευνά σχετικά με τον πολιτισμό της Μαύρης Θάλασσας και τα ρωμαίικα, όπως λένε την ποντιακή διάλεκτο οι ελληνόφωνοι της Τουρκίας. Όπως έχει δηλώσει σε παλιότερη συνέντευξή του στο περιοδικό «Αρμενικά» και στην Ήρα Τζούρου, στις σελίδες του Ξενοφώντα βρήκε την ταυτότητά του κι από τότε δεν έχει σταματήσει να μελετά την ιστορία του πολιτισμού του Εύξεινου Πόντου. Ο Ομέρ Ασάν εκτιμά ότι η πιο μεγάλη ατυχία του είναι ότι δεν πρόλαβε να συναντήσει τη γενιά που υπήρξε μάρτυρας αυτής της τραγωδίας. «Η προγιαγιά μου ήταν μάρτυρας της κατάληψης της Τραπεζούντας από τους Ρώσους, της εξορίας των Αρμενίων και Ποντίων. Δεν μίλαγε καν τουρκικά, μιλούσε μόνο ρωμαίικα. Πέντε χρόνια μετά τον θάνατό της άρχισα τις έρευνές μου. Δεν μπόρεσα όμως να ρωτήσω τις γενιές που ήταν μάρτυρες της τραγωδίας. Γι’ αυτόν το λόγο αναζητώ σήμερα τα αρχεία, τα ψάχνω, πιέζω κόσμο, αναζητώ οτιδήποτε έχει σχέση με την Τραπεζούντα εκείνης της εποχής και θέλω να τα αναπαραστήσω στο κοινό, επειδή, δυστυχώς, δεν καταγράφηκε μια τέτοια μνήμη» είχε δηλώσει χαρακτηριστικά. Ποιος είναι Συγγραφέας, λαογράφος, πρωτοπόρος των ελληνόφωνων της Τουρκίας, αριστερός διανοούμενος, κάτοχος του Βραβείου Ιπεκτσί για τη συμβολή του στην ελληνοτουρκική φιλία, αλλά και φωτογράφος. Ο Ομέρ Ασάν προκαλεί συζητήσεις στην Τουρκία με τα άρθρα και τις έρευνές του, τα οποία δημοσιεύονται σε διάφορα περιοδικά και εφημερίδες. Το 2005 ίδρυσε στην Τουρκία τον εκδοτικό οίκο Heyamola και μέσα σε 19 χρόνια έχει κυκλοφορήσει 450 βιβλία. Στην Ελλάδα είναι κυρίως γνωστός για το βιβλίο του «Ο πολιτισμός του Πόντου», στο οποίο αναφέρει, μεταξύ άλλων, την ύπαρξη σημαντικού αριθμού μουσουλμάνων ομιλητών της ποντιακής διαλέκτου στη σημερινή Τουρκία. Μάλιστα το συγκεκριμένο βιβλίο τον έστειλε στα δικαστήρια, καθώς κατηγορήθηκε από την τουρκική κυβέρνηση ότι έκανε «γραπτή προπαγάνδα με σκοπό τον διαμελισμό της Τουρκίας και την εξύβριση της μνήμης του Μουσταφά Κεμάλ». Παράλληλα έχει σκηνοθετήσει το ντοκιμαντέρ «Αδερφέ πού πας; - Η Ανταλλαγή», το οποίο πραγματεύεται το ιστορικό αποτύπωμα της προσφυγιάς σε δεύτερης και τρίτης γενιάς Τούρκους και Έλληνες πρόσφυγες, που εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη και τη Δράμα για τα Κοτύωρα, και τον Πόντο για τη Μακεδονία αντίστοιχα. Στην
έχει επίσης κυκλοφορήσει το βιβλίο του «Η κεμεντζέ του Νίκου», αφιερωμένο στη μνήμη του μεγάλου Πόντιου λυράρη Νίκου Παπαβραμίδη. Η αρχή στο Ερένκιοϊ με ρωμαίικα Τα πρώτα έξι χρόνια της ζωής του τα πέρασε στο χωριό Τσορούκ (Ερένκιοϊ) της επαρχίας του Όφι και στη συνέχεια βρέθηκαν οικογενειακώς στην Τραπεζούντα. Στην ηλικία 14 ετών μετανάστευσε στην Κωνσταντινούπολη. Τελείωσε το Πανεπιστήμιο Αναντολού, πήρε μέρος στην αντίσταση κατά του πραξικοπήματος της 12ης Σεπτεμβρίου 1980, και το 1984 συνελήφθη και φυλακίστηκε. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και μετά την περεστρόικα στη Σοβιετική Ένωση, οι Τούρκοι σοσιαλιστές σκορπίστηκαν κι εκείνος άρχισε να μελετά Ιστορία. Τότε ήταν που ανακάλυψε τον Ξενοφώντα και την ποντιακή καταγωγή του. «Η Ελλάδα δεν μας ήξερε, κανείς δεν γνώριζε την ύπαρξή μας, ποιοι ήμασταν. Στα συνολικά 23 χρόνια που έρχομαι στην Ελλάδα, ταξίδεψα σε πόλεις και χωριά, μίλησα με ανθρώπους που κατάγονταν από τον τόπο μου. Η μοναδική μας διαφορά ήταν ότι εκείνοι ήταν χριστιανοί, ενώ εμείς μουσουλμάνοι. Το 1996 εκδόθηκε το πρώτο μου βιβλίο στα ελληνικά. Έκτοτε έχω μια άρρηκτη σχέση, έναν δεσμό με την Ελλάδα» είχε αναφέρει με περηφάνια στη συνέντευξή του. Οι εξισλαμισμένοι Πόντιοι που ανακάλυψαν την καταγωγή τους Αυτό που ξεκίνησε ο Ομέρ Ασάν με το βιβλίο του για τον Πόντο, οδήγησε σε βαθιές συζητήσεις και αναζητήσεις Τούρκων πολιτών στα κοινωνικά δίκτυα. Πολλοί άρχισαν να αναρωτιούνται για το ποιοι είναι οι Πόντιοι, οι Ρωμιοί. Ορισμένοι είχαν αρχίσει να ψάχνουν το δικό τους χωριό και τις ρίζες τους, σε σημείο που δημιουργήθηκε μια τάση στην Τουρκία κάθε χωριό να εκδίδει το δικό του βιβλίο για την ιστορία του. Όπως προέκυψε από την έρευνα του Ασάν, σήμερα στον Πόντο υπάρχουν γύρω στα 65 χωριά όπου μιλούν την ποντιακή διάλεκτο, και περίπου 50.000 εξισλαμισμένοι Πόντιοι. Ο ίδιος έχει διατυπώσει την άποψη ότι οι ακαδημαϊκοί της Τουρκίας θα έπρεπε να είχαν προ καιρού αναλάβει να ασχοληθούν και να ενημερώσουν τον λαό για τα γεγονότα αυτά, καθώς θα έπρεπε να υπάρχει επίσημο αρχείο για τον Πόντο. «Στις μνήμες των χιλιάδων ανθρώπων υπάρχει το ερώτημα πού πήγε ο γείτονάς του, τι απέγινε. Αυτοί που μέχρι χθες περπατούσαν μαζί στα σοκάκια της Τραπεζούντας για να πάνε στην εκκλησία και στο τζαμί, φιλίες αιώνων τερματίστηκαν με μια τραυματική μνήμη» κατέληγε η συνέντευξή του.
συγγραφέας Ομέρ Ασάν. Ο Ομέρ Ασάν μαθαίνει στους Τούρκους την ιστορία του Πόντου Όπως προέκυψε από την έρευνα του Ασάν, σήμερα στον Πόντο υπάρχουν γύρω στα 65 χωριά όπου μιλούν την ποντιακή διάλεκτο, και περίπου 50.000 εξισλαμισμένοι Πόντιοι. Η οικογενειακή φωτογραφία που δημοσίευσε ο Ομέρ Ασάν. Εικονίζονται ο ίδιος και η αδερφή του, παιδιά, στην αγκαλιά του πατέρα τους, ενώ όρθια είναι η προγιαγιά του. 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
Ελλάδα
Ο
18 ΜΑΪΟΣ 2024 Π ολλές φορές στη ζωή μας τα όμορφα πράγματα κυλούν γλυκά, αλλά σβήνει απότομα η αίσθηση της ευδαιμονίας, με μια μεγάλη δόση πίκρας που σε ακολουθεί για πάντα», γράφει στο βιβλίο της «Πόντος: Άνεμος ευδαιμονίας - Θύελλα οδύνης» η Αντιγόνη Καμπέρου. Οι Έλληνες του Πόντου απολάμβαναν τον άνεμο ευδαιμονίας, όμως τους ρήμαξε η ξαφνική θύελλα οδύνης. Όσοι επέζησαν, έπρεπε να αντέξουν και να βρουν τρόπους να επουλώσουν τα τραύματά τους. Η Μνήμη δεν βοηθούσε. Όμως, χάρη στη μνήμη τους, εμείς οι επόμενες γενιές γνωρίζουμε. Η συμβολή της προσωπικής μαρτυρίας στην πληρέστερη γνώση της ιστορίας είναι μεγάλη και σημαντική. Οφείλουμε όλοι οι απόγονοι των προσφύγων να μετατρέπουμε τη μνήμη σε πράξη, όπως ο πίνακας ενός ζωγράφου, το βιβλίο -καλή ώρα- ενός συγγραφέα, το τραγούδι ενός μουσικού, ακόμη και η ίδρυση ενός σωματείου που θα συγκεντρώνει όλες τις μαρτυρίες και θα αποτελεί την κιβωτό της μνήμης, όπως είναι η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών αλλά και οι σύλλογοι, με τα πολύτιμα αρχεία τους. Αυτοί είναι οι καρποί της μνήμης, που πέρα από προσωπικό χρέος που μπορεί να αισθάνεται κανείς, αποτελούν και καθήκον προς την ιστορική αλήθεια. Η συγγραφέας Αντιγόνη Καμπέρου, ανιψιά του πρώτου Έλληνα στρατιωτικού αεροπόρου Δημήτριου Καμπέρου, του επονομαζόμενου «Τρελοκαμπέρου», ανακαλύπτοντας τις σημειώσεις του πατέρα της Ευάγγελου Καμπέρου με τις διηγήσεις του Πόντιου πεθερού του, Γιώργου Θαλασσινού, ξεκίνησε μια έρευνα. Μια «ανοικοδόμηση ενός αφηγήματος» όπως λέει, μιας αληθινής ιστορίας της οικογένειας της μητέρας της. Ξεκίνησε μια καταγραφή ουσιαστικά «της πεζοπορίας εις θάνατον» (όπως ήταν η φρικτή ποινή που εφηύραν οι δήμιοι των Ελλήνων του Πόντου) αλλά και εις την ζωήν… Αυτός είναι και ο υπότιτλος του βιβλίου: «Καταγράφοντας την πεζοπορία εις θάνατον και εις την ζωήν...». Την ζωήν πριν και μετά τη Γενοκτονία. Η Αντιγόνη Καμπέρου, ορθώς, προβάλλει ως πρωταγωνιστή του βιβλίου τον παππού της Γιώργο Θαλασσινό. Εξάλλου οι διηγήσεις του ήταν το έναυσμα για το όλο εγχείρημά της. Όμως, τολμώ να πω ότι στη σκέψη μου και ο δεκαπεντάχρονος Ισαάκ Τουζτσόγλου διεκδικεί έναν πρωτεύοντα ρόλο. Απαγχονίστηκε λόγω συνωνυμίας με τον μεγαλύτερο ξάδελφό του που είχε καταφύγει στα βουνά και καταζητούνταν. Δεν μπορούσαν να τον βρουν οι Τούρκοι και αποφάσισαν να συλλάβουν τον εντελώς αθώο, μαθητή ακόμα, ξάδελφό του, με ίδιο όνομα και επώνυμο, μιας και ο πραγματικός καταζητούμενος επικηρύχτηκε «επ’ αμοιβή»! Η ιστορία του είναι συγκλονιστική Μια μέρα του Απρίλη του 1919, μπήκαν διά της βίας στο σπίτι του Προδρόμου οι τσανταρμάδες και άρπαξαν τον δεκαπεντάχρονο Ισαάκ. Επειδή είχε το ίδιο όνομα και επώνυμο με τον επικηρυγμένο ξάδερφό του, τον οποίο δεν έβρισκαν, άρπαξαν τον γιο της Δέσποινας. Φώναζε και χτυπιόταν η μάνα του, όμως παρά τις ικεσίες της τον έσυραν έξω και τον οδήγησαν στις φυλακές. Η Δέσποινα πήγε και βρήκε τον Νικόλαο, τον αδελφό του Προδρόμου και πατέρα του επικηρυγμένου Ισαάκ, για να κάνει κάτι. Αυτός έβαλε λυτούς και δεμένους για να τον απελευθερώσουν. Ήξερε πολύ κόσμο και μετρούσε ο λόγος του. Έδωσε γερά μπαξίσια σε πολλούς. Μέχρι που πήγε και βρήκε τον βαλή της Αμάσειας για να του εξηγήσει ότι ο ανεψιός του ήταν μικρός, πήγαινε ακόμη σχολείο και δεν είχε ιδέα από αντάρτικα. Ο βαλής ήταν ανένδοτος. Του έδειξε και το χαρτί της επικήρυξης του γιου του. Στο τέλος, τον διαβεβαίωσε ότι αν του έφερνε τον γιο του, θα άφηνε τον ανεψιό του. «Μα τι λέτε, τι μου ζητάτε να κάνω;! Να σας φέρω να φυλακίσετε τον γιο μου;! Τι κακό έκανε, πείτε μου!» διαμαρτυρόταν ο Νικόλαος. Οι μήνες περνούσαν και τίποτα δεν γινόταν. Η Δέσποινα, που μόλις πριν μερικούς μήνες είχε θάψει τον άντρα της, ξεσπούσε σε λυγμούς κάθε βράδυ. Όλοι στο σπίτι είχαν παγώσει. Δεν ήξεραν τι να κάνουν… Τον δεκαπεντάχρονο Ισαάκ τον συκοφάντησαν ότι ήταν προδότης και τον πέρασαν από τα λεγόμενα «Δικαστήρια της Ανεξαρτησίας», μαζί με άλλους τρεις, τους αδελφούς Πετράκη και Κωνσταντίνο Κοσμίδη και τον Χαρίτωνα Κοσμάντη. Τους κράτησαν φυλακισμένους μήνες στην Αμάσεια. Σ’ αυτούς τους μήνες οι επιστολές του Ισαάκ από το κελί της φυλακής έφταναν στα χέρια της δύστυχης μάνας, που εκλιπαρούσε να κάνουν κάτι για να τον σώσουν. Τα βράδια έμενε ξάγρυπνη προσπαθώντας να βρει μια λύση… Οι μήνες περνούσαν και ο Ισαάκ παρέμενε φυλακισμένος, όσο και να τους εξηγούσαν ότι ο Ισαάκ που είχαν συλλάβει, δεν ήταν αυτός που ήθελαν. Ήταν ένα αμούστακο παιδί, κι ας ήταν ψηλός και έδειχνε μεγαλύτερος από την ηλικία του. Η απάντηση που έπαιρναν, ήταν πάντα η ίδια: Έχει επικηρυχθεί, επ’ αμοιβή κιόλας, και θα ήταν παραβίαση των νόμων του κράτους η απελευθέρωσή του. Μέχρι που η Δέσποινα εκτός εαυτού πήγε στο σπίτι της συννυφάδας της και ούρλιαζε να πάει να βρει η Ιφιγένεια τον γιο της και να τον παραδώσει στις οθωμανικές αρχές. Αν ήταν ποτέ δυνατόν… Ώσπου το φθινόπωρο τους έστειλαν το κακό μαντάτο, ότι τον Ισαάκ, ετών δεκαπέντε, τον κρέμασαν στις φυλακές μαζί με Το ματωμένο πασλούκ του Ισαάκ Ακολουθώντας «την πεζοπορία εις θάνατον και εις την ζωήν...» των θυμάτων της Γενοκτονίας « Της Χριστίνας Χαφουσίδου 1 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
ΜΑΪΟΣ 2024 19 τους άλλους τρεις κρατουμένους, στο όνομα της προστασίας του κράτους. Ως προδότης της πατρίδας ένα ανήλικο, αμούστακο παιδί! Και ας είχαν προσπαθήσει τόσο να τον σώσουν. Η τελευταία του επιθυμία ήταν να παραδώσουν το δακτυλίδι που φορούσε, στη μητέρα του μαζί με μια αποχαιρετιστήρια επιστολή… Τις επιστολές του από τη φυλακή και το δακτυλίδι του τα κρατούσε σαν φυλακτά η Δέσποινα μέχρι να πεθάνει, όπως και το πασλούκ, που της παραδώσανε αφού τον απαγχόνισαν. Αυτό που είχε φτιάξει η ίδια με τα χέρια της για το παιδί της. Μόνο που όταν το παρέλαβε, ήταν στιγματισμένο με χοντρές κηλίδες από το αίμα του! Στο πλαίσιο της έρευνας που έκανε η συγγραφέας, η οποία είναι δισέγγονη της Δέσποινας, πήγε -ανυποψίαστη για το τι επρόκειτο να ακολουθήσει- στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών. Όταν ανέφερε το επίθετο της γιαγιάς της, Τουζτσόγλου, η Έφορος της Επιτροπής τής έφερε ένα πασλούκ από δωρήτρια με το ίδιο επίθετο… Ήταν το πασλούκ του Ισαάκ! Το είχε δωρίσει η αδελφή του και θεία της συγγραφέως Ευσεβία στην Επιτροπή Ποντιακών Μελετών για να εκτεθεί στο Μουσείο. «Μου το έδωσε στα χέρια και εγώ έμεινα να το κοιτάω», περιγράφει η Αντιγόνη Καμπέρου τη συγκλονιστική στιγμή. «Έπειτα από σχεδόν έναν αιώνα, εγώ, η εγγονή της Αντιγόνης, κρατούσα στα χέρια μου τον σκουροπράσινο κεφαλόδεσμο με μωβ φόδρα του αδελφού της. (Όταν διάλεξε η μητέρα του το χρώμα, είπε πως θα ταιριάζει με τα σκουροπράσινα μάτια του… «Ήθελε τόσο πολύ να το φοράει στα πανηγύρια και να παίζει το βιολί που τόσο αγαπούσε!» λέει σε άλλο σημείο η συγγραφέας.) Ξέσπασα σε λυγμούς. Παρατήρησα τις κηλίδες του αίματος που είχε πάνω του. Ήταν το πασλούκ που φορούσε όταν τον κρέμασαν οι Τούρκοι στα δεκαπέντε του. Αυτό το πασλούκ έγερνε από το βάρος μιας γενοκτονίας∙ ήταν ποτισμένο με αίμα και πολύ πόνο. Έναν πόνο που έμεινε ανεξίτηλος σε τόσες και τόσες γενιές». Προσωπικά ως άτομο που επιμελήθηκα την έκδοση, αν και δεν με συνδέουν συγγενικοί δεσμοί με τους ανθρώπους τις ιστορίες των οποίων παρακολουθούμε στις σελίδες του βιβλίου, με εκφράζουν τα λόγια της Αντιγόνης Καμπέρου στην εισαγωγή της: «…αναδύθηκαν πρωτόγνωρα συναισθήματα ταύτισης μαζί τους. Υπάρξεις που ήταν πέρα για πέρα αληθινές. Έζησαν, πόνεσαν, πληγώθηκαν, γέλασαν. Δεν ήταν παραμύθι η ζωή τους. Πόνεσα, πληγώθηκα, γέλασα και εγώ μαζί τους μέσα από τη συγγραφή. Σαν να ζούσα κι εγώ από κοντά τη ζωή τους. Σαν να ήμουν ένα μικρό αόρατο ανθρωπάκι γαντζωμένο στον ώμο τους, να ζω κι εγώ αυτά που έζησαν εκείνοι, από κοντά. Και ταυτόχρονα, μέσα από αυτούς, ψηλαφούσα τη δική μου προσωπικότητα.» Κάθε Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, για την αναγνώριση της οποίας γίνονται φιλότιμοι αγώνες ατόμων και φορέων, θα ήταν ωφέλιμο να προβληματιζόμαστε πάνω από τα ερωτήματα που θέτει η συγγραφέας -εν είδει προτροπής, θα έλεγα- στον πρόλογο: «Άραγε, πέρασε ποτέ από το μυαλό μας αν θα έπρεπε να αγωνιζόμαστε για να καλυτερεύσουμε τον εαυτό μας, τους δικούς μας, την κοινωνία μας; Αναλογιστήκαμε, μήπως πρέπει να δημιουργήσουμε κάτι ωραίο που θα μείνει για να θαυμαστεί αργότερα από τις επόμενες γενιές; Τέλος πάντων, σε τι συνεισφέρουμε σήμερα; Είναι περήφανοι για μας οι πρόγονοί μας που έζησαν, πολέμησαν, θυσιάστηκαν για μια κοινωνία δημοκρατική και ελεύθερη; Μπορούμε εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες να σταθούμε αντάξια δίπλα τους;».
Το πασλούκ του Ισαάκ Τουζτσόγλου με τις κηλίδες αίματός του ακόμα εμφανείς στο ιερό αυτό κειμήλιο του Μουσείου Ποντιακού Ελληνισμού της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών.
Ο Ισαάκ στα χέρια της γιαγιάς του (και προπρογιαγιάς της συγγραφέως Αντιγόνης Καμπέρου) Ελισάβετ. Όρθια δεξιά η μητέρα του Δέσποινα, Νεοκαισάρεια, 1908. 3. Η Ελισάβετ με την κόρη της Δέσποινα και τα εγγόνια της Ισαάκ και Αντιγόνη, Νεοκαισάρεια, 1909. 4. Η Δέσποινα με τα παιδιά της, Ευσεβία, Ισαάκ, Αντιγόνη και μικρό Διογένη, το 1918, έναν χρόνο πριν της πάρουν τον δεκαπεντάχρονο Ισαάκ από τα χέρια της. (Φωτ. 2, 3, 4: «Πόντος: Άνεμος ευδαιμονίας - Θύελλα οδύνης», εκδ. Ινφογνώμων, Αθήνα, 2019) 2 4 3 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
1.
2.
26 ΜΑΪΟΣ 2024 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ Δ εν υπάρχει αμφιβολία πως τα πολιτισμικά στοιχεία ενός λαού, άυλα και υλικά, συνιστούν κρίσιμα στοιχεία για την ιδιοπροσωπία του. Η γλώσσα, η θρησκεία, τα ήθη, τα έθιμα αλλά και ο υλικός πολιτισμός που δημιουργείται όπως τα μνημεία, η λόγια γραμματεία, τα χειρόγραφα, η τέχνη αποτελούν βασικά συστατικά της ταυτότητάς του. Το δικαίωμα του ανθρώπου στην ορθή και απρόσκοπτη πρόσβαση στον πολιτισμό του είναι ένα γεγονός που αποτελεί μια πτυχή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με παγκόσμιο χαρακτήρα. Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και ο ξεριζωμός από τις πατρογονικές εστίες διατάραξαν ανεπανόρθωτα αυτήν την αξία, γεγονός που έχει σημαντικές συνέπειες στη διαμόρφωση της ζωής και καθημερινότητας των θυμάτων. Για τους παραπάνω λόγους, τα Ηνωμένα Έθνη έχουν αναλαμβάνει σημαντικές πρωτοβουλίες για να εξασφαλίζουν την πρόσβαση των ανθρώπων στον πολιτισμό τους. Η Γενοκτονία, η φυσική δηλαδή εξόντωση των προσώπων, συνοδεύεται από την άρνηση και τη συνέχιση της προσπάθειας να διαγραφεί η μνήμη όχι μόνο για το τι συνέβη, αλλά και για το ποιοι ήταν οι άνθρωποι που εξοντώθηκαν και τι είδους κουλτούρα είχαν. Το Διεθνές Δίκαιο ορίζει τη γενοκτονία σε σχέση με τη βία που διαπράττεται «με πρόθεση να καταστρέψει, εν συνόλω ή εν μέρει, μια εθνική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα». Το πρόβλημα ωστόσο με τον παραπάνω ορισμό βρίσκεται στο γεγονός πως αυτή η προσέγγιση δεν αναγνωρίζει τις πλήρεις επιπτώσεις της πολιτιστικής καταστροφής που συνεπάγεται μια γενοκτονία, παρά το γεγονός πως ο δημιουργός του όρου, ο νομικός Raphael Lemkin, εξίσωνε την καταστροφή του πολιτιστικού πλούτου ενός λαού με τη φυσική εξόντωσή του. Με άλλα λόγια, Πολιτιστική Γενοκτονία είναι η συστηματική καταστροφή παραδόσεων, αξιών, μνημείων, της γλώσσας και όλων εκείνων των χαρακτηριστικών που διαφοροποιούν μια ομάδα ανθρώπων από μια άλλη. Η διεθνής επιστημονική συζήτηση για την «πολιτιστική γενοκτονία» (Cultural Genocide) βρίσκεται ακόμη σε σχετικά πρώιμο στάδιο, ενώ αφορά κυρίως ιθαγενείς αυτόχθονες λαούς της Αυστραλίας (Αβορίγινες), της Αμερικής και του Καναδά (Ινδιάνοι / First Nations) κ.λπ. Η καταστροφή των αυτόχθονων πολιτισμών ή η μεθοδευμένη αναγκαστική αφομοίωση των αυτόχθονων λαών, οι παραβιάσεις των πολιτιστικών τους δικαιωμάτων, οι οποίες συχνά δεν συνεπάγονται άμεση φυσική δολοφονία ή βία, αποτελούν ευθεία παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μια σύγχρονη χαρακτηριστική μορφή πολιτιστικής γενοκτονίας αποτελούν τα εγκλήματα που διέπραξε τα τελευταία χρόνια το Ισλαμικό Κράτος. Πολιτιστική Γενοκτονία Ο Lemkin αντιλαμβανόταν τον πολιτισμό ως ένα βασικό συστατικό τόσο για την ανθρώπινη ομαδική ζωή, όσο και για την ατομική φυσική ευημερία. Μάλιστα έγραφε ότι «είναι εξίσου απαραίτητες για την ύπαρξή τους όπως οι βασικές φυσιολογικές ανάγκες». Θεωρούσε ότι αν η κουλτούρα μιας ομάδας υπονομεύεται βίαια, η ίδια η ομάδα διαλύεται και τα μέλη αποδιοργανώνονται. Συνεπώς κατέληγε ότι η καταστροφή των πολιτιστικών συμβόλων αποτελεί γενοκτονία, διότι η καταστροφή της λειτουργίας τους «απειλεί την ύπαρξη της κοινωνικής ομάδας που υπάρχει λόγω της κοινής κουλτούρας της». Στο Συνέδριο της Μαδρίτης το 1933 ανέπτυξε μεταξύ άλλων εγκλημάτων την ιδέα των εγκλημάτων βαρβαρότητας και βανδαλισμού, ακριβώς διότι αυτές οι πράξεις εναντίον του υποκειμένου πραγματοποιούνταν εναντίον του ως μέλους μιας συλλογικότητας και σκοπό δεν είχαν να Γράφει ο Θεοδόσιος Κυριακίδης Δρ Ιστορίας, επιστημονικός συνεργάτης της Έδρας Ποντιακών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Η Γενοκτονία υπό το πρίσμα της πολιτιστικής καταστροφής Μαρτυρία Ιγνάτιου Ορφανίδη από το χωριό Αϊ-Γιαννέτ’ (Αϊ-Έννες) Άρδασας (Αργυρούπολη Πόντου) Μακρόνησος, νέα βάσανα και θάνατοι» Σφραγίδες και υπογραφές σε γράμμα της Επιτροπής Κρυφίων Χριστιανών (φωτ.: Επιτροπή Ποντιακών Μελετών) (Η ΜΑΡΤΥΡΊΑ καταγράφηκε στη Δραπετσώνα, 14/6/1962): Εμείς οι Αι-Γιαννέτ’ φύγαμε και πήγαμε στο Νοβοροσίσκ. […] Μείναμε τρία χρόνια στο Νοβοροσίσκ και στις 24 Ιουλίου του 1922 με το ατμόπλοιο «Κίος» ήρθαμε στην Ελλάδα. Οχτώ μέρες ταξίδι κάναμε. Στην 1η Αυγούστου μας κατέβασαν στη Μακρόνησο. Στη Μακρόνησο άρχισαν νέα βάσανα και θάνατοι. Μας έκαναν καραντίνα. Εμείς ιδρύσαμε τη Μακρόνησο. Εμείς χτίσαμε τα παραπήγματα, στέρνα για νερό, ό,τι χρειαζόταν. Έρημο νησί ήταν η Μακρόνησος. Ακατοίκητο. Όλο βράχια. Απ’ τους οχτώ χιλιάδες που έφερε το «Κίος» μείναμε στο τέλος δύο χιλιάδες. Οι άλλοι έξι χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν. Έπεσε αρρώστια και μας θέρισε. Ήταν η κυβέρνηση Γούναρη. Επειδή ήρθαμε απ’ τη Σοβιετική Ρωσία, μας πέρασαν για μπολσεβίκους και ήθελαν να μας εξοντώσουν. Την αρρώστια, στη Μακρόνησο την αποχτήσαμε. Ζούσαμε μες στη βρώμα, στην πείνα και τη δίψα. Νερό δεν υπήρχε στάλα στο νησί. Μια μαούνα μάς έφερνε απ’ το Λαύριο νερό και εκείνο γλυφό και λιγοστό. Μας τάιζαν βρώμικα μακαρόνια, ελιές σκουληκιασμένες, χαλασμένες ρέγγες κι έπεσε τύφος. Και νερό πουθενά. Κάποτε έκανε τρεις μέρες η μαούνα να φέρει νερό. Λιποθυμούσε ο κόσμος από τη δίψα. Μας τάιζαν και αλμυρές ρέγγες, χαλασμένες και… καταλαβαίνεις. Οι εργολάβοι που μας τροφοδοτούσαν μας έφερναν αυτές τις χαλασμένες τροφές και έπιασε τον κόσμο τύφος. Η διοίκηση της καραντίνας τα έβλεπε αυτά αλλά δεν μιλούσε, ούτε συνελάμβανε τους εγκληματίες εργολάβους τροφοδότες. Εκείνοι πλούτιζαν εις βάρος χιλιάδων ανθρώπων. Πάτησαν πάνω στα πτώματά τους. Μια ομάδα νέων, μαζί και γω, δημιουργήσαμε μια επιτροπή. Πήγαμε στον Ελευθεριάδη, τον διευθυντή του λοιμοκαθαρτηρίου, και
28 ΜΑΪΟΣ 2024 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ ΣΟΦΙΑ ΑΜΠΕΡΙΔΟΥ Ένάντια στη φθορά της μνήμης ΗΣοφία Αμπερίδου μίλησε στο pontosnews.gr για την τέχνη της και το «βλέμμα της προσφυγιάς» που η γιαγιά της ζωγράφισε ανεξίτηλα στην καρδιά της, και το οποίο την καθόρισε ως άνθρωπο και ως καλλιτέχνη. «Γεννήθηκα και μεγάλωσα σε οικογένεια προσφύγων που ήρθαν στην Ελλάδα από την Κερασούντα του Πόντου με την ανταλλαγή πληθυσμών, το 1923. Έμαθα την ιστορία του λαού μου από τον παππού και τη γιαγιά μου, η οποία με τις αφηγήσεις της ζωγράφισε στην καρδιά μου το “βλέμμα της προσφυγιάς” και με καθόρισε μοναδικά ως άνθρωπο και ως καλλιτέχνη. »Η ζωγραφική ως τέχνη μού προσφέρει μια αίσθηση πληρότητας κι έναν τρόπο να δημιουργήσω κόσμους μέσα από εικόνες της φαντασίας μου, εμπνεόμενη από γεγονότα της ιστορίας, δρώμενα του πολιτισμού και της λαογραφίας μας, πάντα με πίστη και αγάπη για τη ζωή και τις αξίες της. Τα έργα μου εκφράζουν μια χροιά που περιγράφεται ως χαρμολύπη, με στόχο να οδηγηθεί ο θεατής σε σκέψεις λυτρωτικές που αναπτερώνουν το φρόνημά του. »Δημιουργώ ζωγραφικά έργα με θέμα τον Πόντο από το 1998, πάντα με πάθος, ενάντια στη φθορά της μνήμης και με το αίσθημα ηθικού χρέους, που όσο περνούν τα χρόνια με κάνει να συνειδητοποιώ όλο και πιο βαθιά τη θέση μου απέναντι στην ιστορία του ποντιακού ελληνισμού. Όσο μου επιτρέπουν η ζωή και οι καλλιτεχνικές μου δυνάμεις ευελπιστώ ότι θα δημιουργήσω όλα όσα προστάζει η εσωτερική μου φωνή, και προτρέπω τον κόσμο να βλέπει τα έργα μου ως βιβλία που αφηγούνται μικρές ιστορίες από τη μεγάλη ιστορία του ελληνισμού», υπογράμμισε η γνωστή εικαστικός γεμίζοντάς μας ελπίδα για όλα εκείνα που θα μοιραστεί στο μέλλον μαζί μας. Η τέχνης της Σοφίας Αμπερίδου πονάει, αλλά συγχρόνως γιατρεύει τις βαθιές πληγές… Η τέχνη για τη γενοκτονία χωρίς φόβο και με πολύ πάθος
Πόπης Παπαγεωργίου Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου είναι μία πολλάκις επιστημονικά τεκμηριωμένη πτυχή της ιστορίας μας. Η άρνηση της Τουρκίας -του διάδοχου κράτους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας- να την αναγνωρίσει, όπως και όλες τις Γενοκτονίες των χριστιανών της Ανατολής, δεν μπορεί να αλλάξει την αλήθεια. Οι γιαγιάδες και οι παππούδες της πρώτης γενιάς που ήρθαν από τον Πόντο στη μητέρα πατρίδα, υπήρξαν αδιάψευστοι μάρτυρές της. Και οι σπόροι που φύτεψαν σε παιδιά, εγγόνια, αλλά και σε όποιον ήθελε να ακούσει, ώστε τίποτα να μην ξεχαστεί, ρίζωσαν βαθιά, αναπτύχθηκαν και καρποφόρησαν. Απόδειξη, η ύπαρξη όλο και περισσότερων ανθρώπων έτοιμων να συνδράμουν προς την κατεύθυνση της διεθνούς αναγνώρισης της Γενοκτονίας. Ανάμεσά τους πλήθος καλλιτεχνών σε διάφορες περιοχές του κόσμου, που μέσα από τα έργα τους διηγούνται την ιστορική αλήθεια με συγκλονιστικό τρόπο. Ο Γιώργος Ταξίδης, ο Γεώργιος Κόλα και η Σοφία Αμπερίδου είναι τρεις από αυτούς τους καλλιτέχνες που αποτυπώνουν τα όσα έγιναν, συχνά κόβοντάς μας την ανάσα. Ο Γιώργος Ταξίδης ορμώμενος από την αγάπη για τη γιαγιά του και με όχημα το ταλέντο του, ο Γεώργιος Κόλα καθοδηγούμενος από την εσωτερική του ανάγκη να διηγηθεί μια τραγική αλήθεια διεκδικώντας το σεβασμό για όλους όσοι χάθηκαν, και η Σοφία Αμπερίδου που ζωγραφίζει ενάντια στη φθορά της μνήμης, είναι ξεκάθαρο πως παρέχουν εθνικό έργο. Άνθρωποι σαν αυτούς συνδράμουν με μοναδικό τρόπο στον αγώνα για τη διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας. Το «ευχαριστώ» ίσως είναι λίγο. Σοφία Αμπερίδου: «Αφανείς μάρτυρες της πίστεως εν Πόντω». Έργο εμπνευσμένο από την οικογενειακή ιστορία της Σοφίας Αμπερίδου και τη δολοφονία του ιερέα του χωριού -και προπάππου της- από τους τσέτες Γιώργος Ταξίδης: Εγκατάσταση, χώμα, βαλίτσα, κεριά, εικόνα, γραμματόσημα, διαστάσεις μεταβλητές. Γεώργιος Κόλα: «Γενοκτονία των Ποντίων», ακρυλικό σε καμβά 150x430. Γιώργος Ταξίδης: Πρόσωπα Γυναίκας Ι & ΙΙ (χώμα και στάχτη σε χαρτί 70x100, 2014).
Της
ΜΑΪΟΣ 2024 29 ΓΙΏΡΓΟΣ ΤΑΞΙΔΗΣ Με ποντιακές ρίζες και ψυχή Οι λέξεις για να περιγράψει κανείς, μη ειδικός, τη δουλειά του Γιώργου Ταξίδη, ειδικά όταν την δει για πρώτη φορά, είναι φτωχές. Είναι τόσο εντυπωσιακά ζωντανά τα έργα του, που θα έβαζε στοίχημα ότι πρόκειται για φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης και όχι πίνακες ζωγραφικής. Από το 2017 -που μίλησε στο pontosnews.gr με αφορμή έργα του τα οποία αποτυπώνουν τη Γενοκτονία και την προσφυγιά- έως σήμερα, η πορεία του είναι απίστευτη. Τα έργα του εξακολουθούν να προκαλούν τα ίδια συγκλονιστικά συναισθήματα, ανεξαρτήτως του θέματός τους. Για εκείνον ο Πόντος συμβολίζει «μια Ιστορία (με κεφαλαίο Ι) την οποία κουβαλώ μέσα μου και θα προσπαθήσω να μην ξεχαστεί». Όπως είχε εξηγήσει, ως άνθρωπος και ως καλλιτέχνης είχε επηρεαστεί από την ιστορία και τις αφηγήσεις της γιαγιάς του. «Οι πρόγονοί μου πουθενά δεν βρήκανε πατρίδα, αφού ως ξένους τους βλέπανε παντού. Αυτό ήταν για μένα ένα ερέθισμα για να παρατηρώ τις διαθέσεις και τις συμπεριφορές των ανθρώπων ακόμα και στα πιο καθημερινά θέματα», είχε εξηγήσει. Στο πατρικό του υπάρχει ένα έγγραφο με αξία ανεκτίμητη για εκείνον, που το είχε διασώσει ο πατέρας του. «Είναι από το 1918, όταν φεύγανε οι παππούδες μου από το Καρς του Πόντου. Το έγγραφο αναφέρει στα ρωσικά: “Βοήθεια στους πρόσφυγες Έλληνες”. Πήραν μαζί τους λίγο χώμα, μια φωτογραφία των γονιών, και μισοτσακισμένη μια εικόνα της Παναγίας. Κάπως έτσι έφυγαν, θαρρώ, μέσα σε μια νύχτα, και ίσως βάλανε και φωτιά σε ό,τι αφήσανε πίσω», είχε μοιραστεί μαζί μας. ΓΕΏΡΓΙΟΣ ΚΟΛΑ Θα μπορούσε να ήταν Πόντιος… Εκατοντάδες έργα με θέμα τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου φέρουν την υπογραφή του διεθνούς φήμης Αλβανού καλλιτέχνη Γεώργιου Κόλα (Gjergj Kola). Το μεγαλύτερο μέρος τους, εάν όχι όλα, βρίσκονται πλέον στην κατοχή του ομότιμου καθηγητή Σύγχρονης Ιστορίας Κωνσταντίνου Φωτιάδη, από τον οποίο ο καλλιτέχνης έμαθε πολλά για τη Γενοκτονία και γενικότερα το Ποντιακό Ζήτημα. Η πρώτη του έντονη επαφή με Πόντιους και την ποντιακή κουλτούρα, όπως είχε δηλώσει ο ίδιος στο pontosnews.gr, ήταν το 1991 στο χωριό Πλατανιάς της Κοζάνης. «Όλοι οι κάτοικοι του Πλατανιά είναι Πόντιοι, και εγώ τον ένα μήνα που έμεινα εκεί κόντεψα να μάθω και την ποντιακή διάλεκτο! Η ποντιακή λύρα ακουγόταν στα αυτιά μου σαν φωνές αρχαίων Ελλήνων. Έτσι προσπάθησα να μάθω τι λένε τα τραγούδια που έκρυβαν τόσο πόνο και καημό. Αλλά και οι χοροί τους με έκαναν να φαντάζομαι θεατρικές παραστάσεις στην Αρχαιότητα. Δύναμη, χαρά και πόνο μαζί! Άρχισα να μαθαίνω για τη Γενοκτονία των Ποντίων και κατάλαβα πως δεν ήταν μια απλή ιστορία της ανταλλαγής πληθυσμών», είχε πει το 2016, σημειώνοντας ότι από εκεί άρχισαν όλα. Στόχος του είναι να δώσει «κάπως συμβολικά την τεράστια διάσταση της μακάβριας πράξης, όχι όμως κάνοντας τον κόσμο να τρομάζει βλέποντας τα έργα, αλλά να σκέφτονται και να σέβονται τις αδικοχαμένες ανθρώπινες ψυχές». Δεν είναι τυχαίο που ο καθηγητής Φωτιάδης είχε κάποτε χαρακτηρίσει τον Γεώργιο Κόλα «πιο Πόντιο από τους Πόντιους»! Γιώργος Ταξίδης: Πορτρέτο της γιαγιάς του ζωγράφου, με φόντο τα πολύτιμα για εκείνον έγγραφα της προσφυγιάς (ακουαρέλα σε χαρτί 19x14, 2016) Σοφία Αμπερίδου: «Ο ήρωας Νίκος Καπετανίδης»: Ο δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «Εποχή» από την Τραπεζούντα, που απαγχονίστηκε στην Αμάσεια. Σοφία Αμπερίδου: «Αιώνια η Μνήμη»: Έμπνευση οι πορείες εξορίας των Ποντίων αλλά και οι λοιπές γενοκτονίες που συντελούνται ως τις μέρες μας. Γεώργιος Κόλα: Από τη σειρά «Σφαγή», στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, το 2017 Γεώργιος Κόλα: «Η κραυγή της ορφανής». 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ
ΜΝΗΜΗΣ
1.
2.
3.
4.
Ελλάδα. Συνοδεύεται από δύο
φοίτησης του Ωδείου Αθηνών, με εγγραφές από το 1924
το 1933, από ένα σημείωμα του
καθηγητή Φαραντάτου, και από ένα
έγγραφο ανακοίνωσης απονομής
υποτροφίας.
Το ψαλίδι ανήκε σε μια μοδίστρα από την Τραπεζούντα. Το πήρε μαζί της όταν ξεκίνησαν οι διώξεις από τους Νεότουρκους και με την
οικογένειά
30 ΜΑΪΟΣ 2024 Της Γεωργίας Βορύλλα ΚΛΕΊΔΩΣΑΝ τις πόρτες των σπιτιών τους και πήραν μαζί το κλειδί, με τη βεβαιότητα ότι θα επιστρέψουν. Αυτό το κλειδί το κράτησαν στα σπίτια που έφτιαξαν στους τόπους όπου ρίζωσαν, ευλαβικά. Αλλά αλήθεια, όταν τους έδιωξαν από το μέρος που αποκαλούσαν πατρίδα, σε Πόντο, Καππαδοκία, Μικρασία, Ανατολική Θράκη, τι είναι αυτό που έβαλαν στον μπόγο της προσφυγιάς; Πόση ζωή μπορείς να χωρέσεις και να πάρεις μαζί σου; Στο Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού στη Νέα Φιλαδέλφεια, στις εγκαταστάσεις του γηπέδου της ΑΕΚ, στο πολιτιστικό ίδρυμα που κατάφερε να ενώσει τους απογόνους των προσφύγων, ό,τι βρίσκεται στις προθήκες είναι αυθεντικό και κρύβει μια ιστορία. Κάθε αντικείμενο είναι δωρεά, και συμβάλλει στη γραμμική αφήγηση της ιστορίας. Εάν όμως η διευθύντρια του Μουσείου, Έφη Μαυροπούλου, καλούνταν να ξεχωρίσει κάποια, στο πλαίσιο της αφήγησης για τη Γενοκτονία των Ποντίων, αυτά είναι το πιάνο και το ψαλίδι από την Τραπεζούντα, το δαχτυλίδι από τη Φάτσα και η αστική φορεσιά από την Αργυρούπολη. Το πιάνο είναι γερμανικό Carl Scheel in Cassel, χρονολογείται στο 1850 και είναι άγνωστο πώς μεταφέρθηκε από την Τραπεζούντα
στην
βιβλιάρια
ως
της βρήκαν καταφύγιο στη Σοβιετική Ένωση. Όταν και εκεί ξεκίνησαν διώξεις, στο τέλος της δεκαετίας του 1930, αυτό το ψαλίδι ξαναπήρε και το έφερε στην Ελλάδα. Πέρα από την ιστορία της οικογένειας, το κειμήλιο είναι ενδεικτικό της πορείας του ξεριζωμένου ελληνισμού (Πόντος, Σοβιετική Ένωση, Ελλάδα), αλλά και ένα μέσο βιοπορισμού, επιβίωσης. Το χρυσό δαχτυλίδι είναι από τη Φάτσα, ένα οικογενειακό κειμήλιο που δεν ξεπουλήθηκε για τα ναύλα ή για φαγητό. Πολλοί ήταν οι πρόσφυγες που φεύγοντας έραψαν στα ρούχα τους ό,τι πολύτιμο είχανχρήματα και κοσμήματα. Αργότερα, όσοι ήταν τυχεροί και δεν τους τα πήραν στη διαδρομή, τα έδωσαν για να εξασφαλίσουν το ελάχιστο. Η ζουπούνα (το μακρύ φόρεμα) ήρθε από την Αργυρούπολη του Πόντου. Χρονολογείται στα τέλη του 18ου αιώνα. Διασώζονται ακόμα το μεταξωτό σαλβάρι, το καμίς (πουκάμισο), το λαχώρι (μάλλινο ζωνάρι), το τσίτ’ ή λετσέκ’ (κεφαλομάντιλο) και το μαντίλι με τα αρχικά της κατόχου, και ένα τσαντάκι. Η σημασία του κειμηλίου έγκειται σ το ότι είναι αστικού τύπου (σχετικά σπάνια) και στο ότι διασώθηκε ολόκληρη. Για να είναι πληρέστερη η παρουσίαση, από τους επιμελητές του μουσείου προστέθηκαν το τεπελίκι (κόσμημα κεφαλής), η ώρα -δηλαδή η αλυσίδα με το ρολόι- και τα παπούτσια. Κατά την Έφη Μαυροπούλου, που έχει συλλέξει όλα τα κειμήλια, το ταπεινό ψαλίδι αντιπροσωπεύει τον αγώνα για την επιβίωση, το πιάνο την παιδεία, η φορεσιά τη σπανιότητα, και το δαχτυλίδι το πολύ υψηλό βιοτικό επίπεδο.
Το δαχτυλίδι από τη Φάτσα του Πόντου (επάνω). Το δαχτυλίδι μαζί με άλλα αντικείμενα στην προθήκη.
Πίσω και αριστερά στην προθήκη διακρίνεται το ψαλίδι της μοδίστρας από την Τραπεζούντα.
Το πιάνο από την Τραπεζούντα.
Η αστική γυναικεία φορεσιά από την Αργυρούπολη του Πόντου. 4 κειμήλια από το Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού μιλούν για τον Πόντο Σπίτι για αμέτρητα ανεκτίμητης αξίας προσφυγικά αντικείμενα, το υπερσύγχρονο μουσείο στην «Αγια-Σοφιά - ΟΠΑΠ Arena» 2 3 1 4 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
(1972) κ.ά., ενώ μελέτες του δημοσίευε στο επιστημονικό
ΜΑΪΟΣ 2024 31 Ο ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Στ. Κουτσογιαννόπουλος γεννήθηκε στην Αμισό του Πόντου στις 27 Ιανουαρίου 1896, από πατέρα Χιώτη και μητέρα Πολίτισσα. Η καταγωγή του δεν ήταν ποντιακή, η επίδραση όμως που είχε πάνω του ο πολιτισμός του Πόντου, ήταν τεράστια. Τις περιόδους 19101913 και 1920-1923 σπούδασε ευρωπαϊκή και βυζαντινή μουσική στο Ωδείο Αθηνών. Το 1913 επέστρεψε στη γενέτειρά του και συμμετείχε στα πολεμικά γεγονότα, ακολουθώντας στα βουνά της Αμισού τους αντάρτες του Βασίλ αγά. Μετά το 1917 εργάστηκε ως μουσικοδιδάσκαλος και ως δημιουργός μουσικής και θεατρικής κίνησης στην Τραπεζούντα, τη Ριζούντα, το Σοχούμ, τη νότια Ρωσία και τον Καύκασο, ενώ το 1918 δημιούργησε χορωδιακό συγκρότημα στο Βατούμ. Από το 1920 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου εργάστηκε ως καθηγητής Ωδικής στη δημόσια και ιδιωτική μέση εκπαίδευση, και αργότερα εγκαταστάθηκε στη Δράμα όπου δίδαξε μουσική στο Γυμνάσιο της πόλης. Υπηρετώντας στη Δράμα, ίδρυσε σχολή ποντιακών χορών. Ασχολήθηκε με τους ποντιακούς χορούς καταγράφοντάς τους με σημεία πατημάτων δικής του επινόησης. Συγκέντρωσε από την ιδιωτική συλλογή του πατέρα του (Στέφανου Κουτσογιαννόπουλου) και από Πόντιους πληροφορητές περίπου εκατό μελωδίες δημωδών ασμάτων και χορών του ελληνισμού του Πόντου, τις οποίες κατέγραψε στην ευρωπαϊκή παρασημαντική. Οι συστηματικές αυτές εργασίες του δημοσιεύτηκαν στο «Αρχείον Πόντου». Η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών έχει συμπεριλάβει χειρόγραφό του με πενήντα μελωδίες (το οποίο κρίνεται ως πολύ χρήσιμο για τους ερευνητές της ποντιακής μουσικής) στη συλλογή «Μελωδίαι δημωδών ασμάτων και χορών των Ελλήνων Ποντίων» (επιμέλεια Οδυσσέα Λαμψίδη, 1977). Στην αρχή της ανθολογίας του ο μουσικοδιδάσκαλος προέταξε εισαγωγικά τη θεωρία της ποντιακής μουσικής και της τεχνοτροπίας της ποντιακής λύρας, που έχουν παγκόσμια πρωτοτυπία. Από το 1948 έως το 1952 εξέδιδε το μηνιαίο περιοδικό «Οι φίλοι της ποντιακής μουσικής». Στην εργογραφία του συγκαταλέγονται και τα λογοτεχνικάιστορικά «Ποντιακές εκδηλώσεις» (1921, 1961), «Η λύρα του Πόντου» (1927), «Το ταχυδρομείον» (κωμωδία, 1930), «Ανάμεσα στους αντάρτες του Πόντου»
από τον
περιοδικό «Αρχείον Πόντου». Συνεργάστηκε με διάφορες εφημερίδες (τακτικά συνεργάστηκε με τον «Προσφυγικό κόσμο» την περίοδο 1965-1974). ΟΙ ΔΎΟ υποσχέσεις που έδωσε ο Χάρης Τσιρκινίδης όταν ήταν παιδί, σε έναν πρόσφυγα μοναχό από τον Άγιο Γεώργιο Περιστερεώτα και στην Πόντια μητέρα του, έμελλε να αποτελέσουν τη βάση για τη δημιουργία μιας από τις πιο επιτυχημένες ελληνικές τηλεοπτικές σειρές και τη μοναδική που εξιστορεί τους διωγμούς και τον αφανισμό των Ελλήνων του Πόντου από τους Νεότουρκους. Ο Χάρης Τσιρκινίδης, συγγραφέας του βιβλίου «Το κόκκινο ποτάμι», πάνω στο οποίο βασίστηκε η ομώνυμη τηλεοπτική σειρά του OpenTV, μετέφερε στο χαρτί όχι μόνο τις αναμνήσεις της μητέρας του από τη Γενοκτονία και την ιστορία της οικογένειας του Μιλτιάδη Παυλίδη και της γυναίκας του Ιφιγένειας, αλλά κυρίως τις μαρτυρίες ξένων διπλωματών της εποχής, τις οποίες κατάφερε να συγκεντρώσει με επισταμένη έρευνα σε βάθος
Αποτέλεσε τη μοναδική τηλεοπτική σειρά στην ελληνική τηλεόραση που κατάφε-
του Πόντου από τις πατρογονικές του εστίες, την περίοδο 19191923. Και αγαπήθηκε ιδιαίτερα από το τηλεοπτικό κοινό, όπως μαρτυρούσαν κάθε εβδομάδα οι μετρήσεις της τηλεθέασης. «Ήταν πραγματικά ένα ταξίδι ιστορικής γνώσης. Κανένα περιστατικό ή συμβάν που είδαμε στη σειρά δεν είναι φανταστικό. Όλα βασίζονται σε μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα. Αποτυπώσαμε ό,τι μπορούσε να αποτυπωθεί και ό,τι μπορούσε ο τηλεθεατής να ανεχθεί. Γιατί αυτά που έγιναν και οι φρικαλεότητες ήταν πολύ πιο ακραίες από αυτά που εμείς επιλέξαμε να καταγράψουμε. Ήταν πράγματα που δεν μπορούσαμε να τα καταγράψουμε. »Εγκλήματα που δεν τιμωρούνται, επαναλαμβάνονται. Για να μην επαναληφθεί γενοκτονία στον κόσμο, αυτή η Γενοκτονία πρέπει να τιμωρηθεί, τώρα τουλάχιστον μόνο με την αναγνώριση, αυτό είναι το μόνο όπλο που έχουμε, ώστε αυτό να είναι η τιμωρία αυτών που την εκτέλεσαν», είχε δηλώσει ο σκηνοθέτης Μανούσος Μανουσάκη σε τηλεοπτική εκπομπή, κατά τα γυρίσματα του τελευταίου επεισοδίου. Το έργο, που ολοκληρώθηκε σε 30 επεισόδια, δεν είναι πολιτικό. Αφηγείται τον θυελλώδη έρωτα των δύο βασικών πρωταγωνιστών του, Μίλτου και Ιφιγένειας, που μέσα από δραματικές και απάνθρωπες ιστορικές συνθήκες, προσπάθησαν να είναι μαζί. Από την άλλη, στο φόντο μπορούσε κάποιος να διακρίνει την αναλγησία των Μεγάλων Δυνάμεων μπροστά στα συμφέροντα, τις συμμαχίες και τις αντιπαλότητες των Δυτικών. Παράλληλα με τη στάση των «ξένων», διαγραφόταν στο υπόβαθρο και η στάση της ελληνικής πολιτείας. Σε μια στιγμή που στην άλλη άκρη του Αιγαίου αφανίζονταν άνθρωποι κατά εκατοντάδες χιλιάδες, στην Ελλάδα επικρατούσε διχασμός μεταξύ βασιλικών και βενιζελικών, παρά το γεγονός ότι το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου βρήκε την Ελλάδα στην πλευρά των νικητών. Η επιλογή των ιστοριών σε συνδυασμό με τα συγκλονιστικά ιστορικά γεγονότα οδήγησαν στη δημιουργία ενός τηλεοπτικού προϊόντος που αγαπήθηκε πολύ, διαφώτισε αρκετά και δικαίως μπήκε σε κάθε ελληνικό σπίτι. Ο εξ επιλογής Πόντιος που έγινε αντάρτης δίπλα στον Βασίλ’ αγά «Το κόκκινο ποτάμι» Ο Χάρης Τσιρκινίδης αποτύπωσε όχι μόνο τις αναμνήσεις της μητέρας του, αλλά και το πολιτικό παιχνίδι της εποχής. Η συνεισφορά του Δημητρίου Κουτσογιαννόπουλου στη διάδοση του ποντιακού πολιτισμού Η μοναδική σειρά που έβαλε τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου στα σπίτια των τηλεθεατών Η σειρά έδειξε με ρεαλισμό τους διωγμούς και τον ξεριζωμό των Ελλήνων από τον Πόντο. Τραπεζούντα, 1917. Στη μέση, με την μπαγκέτα, ο Δημ. Κουτσογιαννόπουλος Καταγραφή ποντιακών τραγουδιών από Πόντιους πρόσφυγες στη Δραπετσώνα, 1921. 19 η Μαΐου ΗΜΈΡΑ ΜΝΗΜΗΣ
(1936), «Αναμνήσεις
Πόντο»
χρόνων.
ρε να εξιστορήσει τους διωγμούς και τον αφανισμό των Ελλήνων