Inpersialismoa by Nahikaricc

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

PĂĄgina 128

Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

1 Bigarren Industria Iraultza 2 Demografia-hedapena eta migrazio handiak 3 Europaren inperialismoa 4 Beste herrialde batzuen inperialismoa

AURRETIKO GALDERAK F

Irudian, Alemaniako Krupp enpresaren fabrika multzoa ageri da. Ba al dakizu zer-nolako parte-hartzea izan zuen herrialde horrek Bigarren Industria Iraultzan? Zer beste herrialdek parte hartu zuten prozesu horretan?

Zer fenomeno historiko adierazten da mapan?

Zergatik gertatu zen fenomeno hori?

128

XIX. mendearen bigarren erdian, beste industrializazio-aldi bat izan zen: Bigarren Industria Iraultza. Aldi horretan, aurrerapen handiak egin ziren zientzian, eta berrikuntza horiek aurrerapen ekonomikorako aplikatu ziren. Gainera, bi energia-iturri berri sortu eta gero eta gehiago erabili ziren: elektrizitatea eta petrolioa. Oinarrizko industriak garatu ziren gehien; hala nola, altzairugintza, kimika-industria, elektrizitatea eta petrolioa. Garraiobideetan eta komunikazioetan ere aurrerapenak izan ziren.

Europan, demografia-hazkunde izugarria izan zen; batez ere, ekonomia-hazkundeagatik. Hori dela-eta, migrazio-mugimendu handiak izan ziren, gizadiaren historian inoiz izandako jendetsuenak. Milioika europar, hainbat boladatan, beste kontinente batzuetara joan ziren aukera bila, Europa jada gainjendeztatuta baitzegoen. Aldi horretako industria-garapenarekin batera, agerian jarri zen Europaren nagusitasuna, eta inperio kolonial handiak eratu zituzten; inperio horiek prestigioa eta botere ekonomikoa nahiz politikoa eman zieten Europako herrialdeei. Bestalde, Estatu Batuetan eta Japonian ere industria-garapena gertatu zen, eta XIX. mendearen bukaeratik XX. mendearen hasierara bitartean, hedapen inperialistari ekin zioten.

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Pรกgina 129

espazioa Mundua, 1914an: inperio kolonialak OZEANO ARTIKOA

GROENLANDIA

ISLANDIA E R R U S I A R

I N P E R I O A

KANADA

DANIMARKA HERBEHEREAK ALEMANIA BELGIKA FRANTZIA ITAL IA Azore uh. PORTUGAL ESPAINIA ERRESUMA BATUA

ESTATU BATUAK

OZEANO

KOREA

JAPONIA

Madeira uh. Kanariar uh.

BAREA

LIBIA

OZEANO

Cabo Verde uh. GUYANAK

INDIA

EGIPTO

MENDEBALDEKO SAHARA ESPAINIARRA AFRIKA

INDOTXINA

SUDAN FRANTSESA KAMERUN GINEA ESPAINIARRA

BAREA

KONGO A T L A N T I K O A GABONBELGIKARRA

EKI A LD EK O

Seychelle uh. TANGANYIKA

ANGOLA KE

Ascension uh.

ZA MB I

Sta. Elena uh. HEGO-MENDEBALDEKO AFRIKA

FILIPINAK

SOMALIA ABISINIA SOMALIA

OZEANO

MADAGASKAR

IN D

IA NE

DERLAN

D A RR A K

INDIAKO

Maurizio uh. Reunion uh.

KALEDONIA BERRIA

AUSTRALIA

OZEANOA

HEGOAFRIKAR BATASUNA

ZEELANDA BERRIA

JABETZAK Britainiarrak

Espainiarrak

Italiarrak

Estatubatuarrak

Daniarrak

Frantsesak

Portugaldarrak

Alemaniarrak

Belgikarrak

Holandarrak

Japoniarrak

denbora Bigarren Industria Iraultza (1855-1911)

Hedapen inperialista (1869-1911)

1855 Bessemer altzairu-bihurgailua

1869 Suezko kanalaren inaugurazioa

1898 Fashodako krisia

1877 Ingalaterrako Viktoria erregina, Indiako enperatriz

1898 Espainiaren eta Estatu Batuen arteko gerra Kuban eta Filipinetan

Stanleyren espedizioa Kongo ibaiaren bokaleraino iritsi zen

1899-1902 Ingelesen eta boerren arteko gerra; Erresuma Batuak Hegoafrika osoa menderatu zuen

1859 Pensilvanian (AEB), petrolioa erauzten hasi ziren 1864-1867 Martin eta Siemensen labe elektrikoa 1867 Elektrizitatea ekoizteko dinamoa Nobelek dinamita asmatu zuen Hormigoi armatuaren bidez, eraikuntza teknikak hobetu ziren 1876 Bellek telefonoa patentatu zuen 1877 Fonografoa

1878 Harizpi gorizko lanpara (bonbilla) 1879 Lehen etxe orratza Chicagon 1886 Benzek automobila asmatu zuen 1896 Irratiak iraultza ekarri zuen telekomunikazioetan 1897 Haririk gabeko telegrafia 1903 Wright anaien aireplanoa 1911 Tankea

1882 Ingelesek Egipto okupatu zuten 1884-1885 Berlingo Konferentzia 1887 Indotxinako Batasun Orokorra sortu zen, Frantziaren mende 1894-1895 Txina eta Japoniaren arteko gerra

1900 Boxerren matxinada (Txina) 1905 Errusiaren eta Japoniaren arteko gerra Marokoko lehen krisia (Tanger) 1911 Italiak Libia anexionatu zuen Marokoko bigarren krisia

129

1 Bigarren Industria Iraultza XIX. mendearen bigarren erdian â&#x20AC;&#x201C;bereziki, 1870etik 1914ra bitarteanâ&#x20AC;&#x201C;, ekonomia-garapenaren bigarren aldia izan zen. Prozesu horrek ezaugarri bereziak izan zituen, industria-iraultzaren lehen aldian ez bezalakoak: energia-iturri eta industria berriak garatu ziren, eta aurrerapen handiak egin ziren garraiobide eta komunikazioetan.

Aldi horretan, enpresa-kontzentrazioaren prozesua gertatu zen, eta finantza-kapitalismoa garatu zen; izan ere, kapital-merkatua are gehiago integratu zen, eta lehia areagotu egin zen nazioarteko merkataritzan; gainera, britainiarrek industrian zuten nagusitasuna galdu zuten, beste industriapotentzia batzuk sortu baitziren, bai Europan, bai Europatik kanpo. 1. DOK. ZIENTZIA- ETA TEKNIKA-AURRERAPENA

F Zer sektoretan izan ziren lehenengo berrikuntzak? F Garai hartako zer asmakizun erabiltzen ditugu gaur egun?

130

F Zer asmakizun izan ziren garrantzitsuenak Bigarren

Industria Iraultza garatzeko?

6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 131

1.1. Energia-iturri eta industria berriak Ekonomia modernoaren ezaugarrietako bat teknika-berrikuntzak ekonomia-jardueretan aplikatzea da. Ikerketaren eta enpresaren arteko harreman hori indartu egin zen XIX. mendearen bigarren erdian F (3. dok.). Horrekin batera, patenteak orokortu ziren, asmakizunak sustatzeko eta babesteko. Gainera, zientziaren, ingeniaritzaren eta industriaren artean gero eta elkarmendekotasun handiagoa sortu zen, eta haien ekimenez, ikerketa-laborategi publikoak nahiz pribatuak sustatu ziren. Sektore askotan izan ziren berrikuntza handiak: kimika aplikatuan, armagintzan, garraiobideetan, medikuntzan, etab. Garai hartan sortu ziren argazkigintza eta zinema, bai eta elikagaiak kontserbatzeko, gordetzeko eta banatzeko teknikak ere. Baina, Bigarren Industria Iraultzan, teknika-berrikuntzak industriako hiru sektore nagusietan aplikatu ziren, batez ere: siderurgian, kimika-industrian eta elektrizitate-industrian F (1. dok.).

Metalgintza Ekonomian eragin handia izan zuten teknologia-berrikuntzen artean, siderurgian egindakoak nabarmendu ziren bereziki; hori dela-eta, garai horri altzairuaren aroa esaten zaio. Izan ere, kalitate hobeko eta kostu txikiagoko altzairua ekoiztea lortu zuten F (2. dok.); aldaketa hori Bessemerren bihurgailuari eta Martin eta Siemensek asmatutako labeari esker gertatu zen, bai eta Thomas-Gilchristek patentatutako burdina mota batzuei fosforoa kentzeko metodoari esker ere.

2. DOK. BESSEMER BIHURGAILUA. F Zer zen Bessemer bihurgailua?

Zer-nolako garrantzia izan zuen asmakizun horren aplikazioak siderurgian?

Altzairuaren ezaugarriak baliatuz –elastikotasuna, gogortasuna eta erresistentzia–, zehaztasun handiagoko makinak eta motorrak egin ahal izan zituzten, arinak eta txikiak; gainera, material hori ezin hobea da trenbideak, itsasontziak, zubiak, etab. eraikitzeko ere. Altzairu bereziak edo aleazio-altzairuak ere garatu ziren (altzairu kromatua, altzairu nikeleztatua eta altzairu herdoilgaitza), bai eta metal berriak ere (aluminioa); horrek bide eman zuen XX. mendeko industriaren sektore adierazgarrienak garatzeko: automobilgintza, aeronautika eta armagintza.

Kimika-industria Kimika-industria XIX. mendearen erdialdera sortu zen, zientzia- eta teknika-aurrerapenei esker; hala nola, ehunak zuritzeko soda ekoizteko Solvay metodoa, eta konposatu organikoen sintesia; haren bidez, koloragarriak, lehergailuak eta zuntz artifizialak sortu ziren. Berrikuntzak farmazia-produktuak, sendagaiak eta lurrinak sortzeko ere erabili ziren. Baina kimika-sektorean gehien ekoitzi ziren produktuak hauek izan ziren: oinarrizko produktuak (azido sulfurikoa), harrikatza destilatuta lortutako azpiproduktuak (bentzola eta mundruna), landutako ongarri mineralak eta lehergailuak.

Petrolioa eta elektrizitatea Bigarren Industria Iraultzan, gainera, bi energia-iturri berri sortu ziren: elektrizitatea eta petrolioa. Bi energia-iturri horiek, pixkana, ikatza eta lurruna ordezkatu zituzten. Elektrizitatea, XIX. mendearen hasieran, zientziako bitxikeria bat besterik ez zen. Baina, gerora, korronte elektrikoa eraldatzeko eta banatzeko Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

3. DOK. EDISON, ASMATZAILEA

Edison (1847-1931) hiru hilabetez soilik joaten da eskolara. Izan ere, irakasleak ezgaitzat eta buruarintzat dauka, denen atzetik ibiltzen baita gauzen zergatia eta zertarakoa galdetuz. Ama izan zuen irakasle, eta hark sortu zion irakurzaletasuna. Hamabi urte zituenean, egunkariak saltzen hasi zen, bizimodua ateratzeko, Port Huronen eta Detroiten arteko trenbide-linean. Treneko bagoietako batean muntatu zuen bere laborategi txikia. […] 1876an, Menlo Parkera joan zen, eta gau eta egun egin zuen lan. Fonografoa asmatu zuen (giza ahotsa grabatzeko, gordetzeko eta erreproduzitzeko), bai eta lanpara elektrikoa eta ikatzezko mikrofonoa ere. […]. Lanpara elektrikoarentzako harizpia bilatzeko hainbat material probatu zituen […]. Mila tresna baino gehiago sortu zituen. JOHN DOS PASSOS, 42. paraleloa, 1930 F Edisonen zer ezaugarri nabarmentzen

dira?

131

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

PĂĄgina 132

4. DOK. ENERGIAREN MUNDUKO EKOIZPENA, MERKATURATZE-FORMAN.

Petrolioa

Gasolina

Gas Energia naturala hidraulikoa

Urteak

Ikatza

Lignitoa

1860

1.057

1.079

1870

1.628

1.606

1880

2.511

2.623

1890

3.797

109

4.056

1900

5.606

179

213

6.089

1910

8.453

271

467

162

9.387

1920

9.540

394

1.032

854

11.289

1930

9.735

493

2.045

575

128

13.053

1940

10.904

789

2.037

867

193

15.882

1950

11.632

902

5.439

163

2.088

332

20.556

Milaka milioi Kwh-ren baliokidetan. F Noiz hasi ziren erregai fosilak

garrantzitsuak izaten? F Utzi al zitzaion ikatza

erabiltzeari?

Iturria: C. M. CIPOLLA, Urte-liburuak (Ekonomiak, Gizarteak, Zibilizazioak), 3. zk, 1961

Guztira

arazoak gainditzea lortu zuten, hainbat berrikuntzaren bidez: Grammek asmatutako dinamoa, Edisonek hobetutako harizpi gorizko lanpara, motor elektriko eramangarriak eta instalatzeko errazak, eta zentral hidroelektrikoetan elektrizitatea ekoizteko turbina hidraulikoak. Berehala ohartu ziren elektrizitateak aplikazio ugari zituela, hainbat esparrutan: argiztapen publikoan, garraioetan (tranbia eta trenbide elektrikoak), komunikazioetan (telegrafoa eta telefonoa), aisian (fonografoa, zinematografoa), etab. Gainera, elektrizitatea garatzearekin batera, enpresa eta elkarte handiak sortu ziren; hala nola, Philips, Herbehereetan; Siemens eta AEG, Alemanian; eta General Electric eta Westinghouse, Estatu Batuetan. Beste energia-iturri batek, petrolioak, gero eta garrantzi handiagoa hartu zuen, nahiz eta energia sortzeko lehengai nagusia oraindik ere ikatza izan F (4. dok.). Petrolioa azpiproduktuak eta material plastikoak lortzeko lehengaitzat erabiltzen hasi ziren, eta horrela sortu zen petrokimika-industria. Baina, zalantzarik gabe, petrolio-industriaren hedapena batez ere eztanda-motorra edo barne-errekuntzako motorra sortu zenean gertatu zen; motor horrek petrolioa erabiltzen zuen erregaitzat, eta automobilgintzan erabili zen. F (5. dok.).

1.2. Aurrerapenak garraiobide eta komunikazioetan XIX. mendearen bigarren erdian eta XX. mendeko lehen hamarkadetan,

hainbat garraiobide mota garatu ziren: trenbidea, lurrun bidezko nabigazioa, tranbia, metroa, bizikleta, automobila eta lehenengo hegazkinak. Gainera, izugarrizko aurrerapena izan zen telekomunikazioetan ere.

5. DOK. AUTOENTZAKO GASOLINA-MARKA

Garraiobide eta komunikazioetako aurrerapenek ondorio ekonomiko eta sozial garrantzitsuak izan zituzten: kontinenteetako merkatuak nahiz ozeanoz bestaldekoak integratu eta espezializatu egin ziren, nazioarteko merkataritzaren hazkundea gertatu zen, eta migrazioak orokortu egin ziren.

BATEN PUBLIZITATE-KARTELA.

EugĂ¨ne Le Mouelek egin zuen, 1900 inguruan.

Trenbidea eta nabigazioa

F Zer dela-eta egiten da kartel horretan

XIX. mendearen bigarren erdiko teknika-aurrerapenen bidez, trenbidea bi-

gasolina-marka baten publizitatea?

132

hurtu zen garraiobide nagusia. Altzairuak burdina ordezkatu zuenean, errail sendoagoak eta bagoi handiagoak egin ahal izan zituzten, abiadura 6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 133

eta segurtasuna areagotu zen, eta prezioak merkatu ziren; horrela, trenbidearen erabilera orokortu egin zen.

1850 1870 1900 1913 EUROPA

23,5

104

282

359

1870. urtearen inguruan, kontinenteetako trenbide-sare handiak jada eratuta zeuden; horrela, merkatu nazionalak bateratu ziren, bai Europan, bai Estatu Batuetan F (6. dok.).

Erresuma Batua

10,5

24,5

Alemania

19,5

Frantzia

17,5

36,5

49,5

Lurrun bidezko nabigazioa

Errusia

10,5

14,8

357

457

HEGO AMERIKA ETA ERDIALDEKO AMERIKA

–

107

ASIA

–

8,4

108

AFRIKA

–

1,8

0,04

1,5

Itsas garraioan, 1865etik aurrera, lurrunontziek belaontziak (clippers) ordezkatu zituzten, bi arrazoirengatik F (7. dok.): • Teknika-berrikuntzengatik: zurezko kroskoen ordez, burdinazkoak eta altzairuzkoak egiten hasi ziren, eta palen ordez, helizeak erabiltzen. Horrela, mantenurako gastuak murriztu ziren, eta bai salgaientzat, bai bidaiarientzat, leku gehiago izatea lortu zuten. • Suezko (1869) eta Panamako (1914) kanalak ireki zirelako; horrela, distantziak murriztu eta prezioak merkatu ziren. Gainera, hozte-tekniketan berrikuntzak izan ziren, eta haien bidez, haragia eta beste nekazaritza-produktu batzuk hotzak edo izoztuta garraia zitezkeen ontzietako sotoetan, Amerikatik Europara eta alderantziz.

Automobila eta abiazioa

IPAR AMERIKA

OZEANIA

6. DOK. TRENBIDEEN GARAPENA MUNDUAN,1850-1913. Milaka km-tan. Iturria: J. P. RIOUX, Industria Iraultza, 1780-1880, 1971

F Zer eskualdetan garatu zen gehien

trenbide-sarea? Zergatik? F Zer-nolako garrantzia izan zuten

trenbideek ekonomian?

Automobilaren sorrera bi asmakizunen garapenari zor zaio: gasolinaz mugitutako barne-errekuntzako motorra eta pneumatikoa. Lehen automobil arina eta herrikoia, direkzio-bolantea eta motorra aurreko aldean zuena, frantsesek (Armand Renault) garatu zuten lehenik. Baina berehala, Estatu Batuak nagusitu ziren gasolinazko motorreko autoen ekoizpenean; batez ere, Henry Fordek bere Ford T ospetsua egin zuenean: 1913tik aurrera ekoitzi zen, muntaketa-katean, eta horrela prezioa merkatu zen. Baina automobilak garraiobidetzat 1945etik aurrera izan zuen arrakasta, batez ere. Garai hartan, abiazioa ere hasi zen pixka bat garatzen: XX. mendearen hasieran, Wright anaiek aireplanoa asmatu zuten. Baina garraiobide hori batez ere Lehen Mundu Gerran (1914-1918) garatu zen, arrazoi militarrak zirela-eta, aeronautikaren garapena sustatu baitzen.

Beste garraiobide batzuk XIX. mendearen amaieran, tranbiak eta lur azpiko trenbide elektrikoak sortu ziren; horrela, barneko zirkulazioa hobetu zen, eta hirien fisonomia aldatu zen. XIX. mendeko azken herenean, ikuspuntu teknologikotik eta sozialetik garrantzi handia izan zuen asmakizun bat egin zuten: bizikleta. Hura sortu zenean, errepideak hobetu egin ziren, eta horrek bidea ireki zion automobilari.

Komunikazioak Komunikazioetan ere aurrerapen bikainak egin ziren, eta horrek ondorioak izan zituen, bai gizartean, bai ekonomian. Telefonoaren eta haririk gabeko telegrafiaren bidez, albisteak ia bat-batean transmiti zitezkeen. Berehala hasi ziren enpresa eta merkatari handiak, bankua eta burtsa asmakizun horiek erabiltzen. Prentsan eta arte grafikoetan ere teknika berriak sortu ziren, eta horrekin batera, masa-prentsa garatu zen eta informazio-enpresak sendotu ziren. Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

1850 1870

1910-1913

Erresuma Batua

g l

3.565 5.691 168 1.113

11.700 10.700

Estatu Batuak

g l

1.586 1.517 45 193

928 618

Frantzia

g l

Alemania

g l

Herbehereak

g l

Norvegia

g l

Italia

g l

688 14

1.072 154

1.463 838

982 82

3.000 2.500

293 3

390 19

565 523

298

1.023 14

1.526 896

1.012 32

1.107 345

7. DOK. MERKATARITZA-ONTZIDIA: GUZTIRA (G) ETA LURRUNEZKOAK (L). Milaka tonatan. Iturria: J. NERÉ, Gaur egungo historia, 1977

F Zer herrialde izan zen nagusi

munduko itsas nabigazioan XIX. mendearen erdialdetik XX. mendearen hasierara bitartean? F Zer dela-eta ordezkatu zituzten

lurrunontziek belaontziak?

133

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 134

1.3. Industria-potentzia berriak 1870 Italia % 2,4

Beste batzuk % 12,4

Belgika % 2,9 Errusia % 3,7

Erresuma Batua % 31,8 Frantzia % 10,3 Alemania % 13,2

AEB % 23,3

1870ean, Erresuma Batua zen munduko manufaktura-ekoizle nagusia; baina 1913an, Estatu Batuek aurrea hartu zioten, bai eta, neurri txikiagoan, Alemaniak ere F (8. dok.). Bi herrialde horiek nabarmendu ziren Bigarren Industria Iraultzan garatutako sektore nagusietan: siderurgian (altzairugintza), kimika-industrian eta elektrizitate-industrian. Hala ere, Erresuma Batua nagusi izan zen ekonomian eta merkataritzan Lehen Mundu Gerrara arte. Garai hartan, libera esterlina zen, urrearekin batera, nazioarteko trukeetan erabiltzen zen diru nagusia.

Alemania

1913 Japonia % 1,2

Beste batzuk Belgika % 16,6 % 2,1 Italia % 2,7 Errusia % 5,5

AEB % 35,8

Frantzia % 6,4 Erresuma Batua % 14,0

Alemania % 15,7

8. DOK. MUNDUKO MANUFAKTURAEKOIZPENA. Munduko ekoizpenaren ehunekotan. F Azaldu 1870etik 1913ra bitartean

manufaktura-ekoizpenean izandako aldaketarik esanguratsuenak.

Alemaniako II. Reichean ekonomia-hazkunde handia izan zen, eta 1900etik aurrera, munduko bigarren industria-potentzia bihurtu zen; 1913an, bigarrena zen munduko merkataritzan. Alemaniako industrializazio azkar hori batez ere lau faktorerengatik gertatu zen: • Garraiobideen garapena: trenbide-sarea nahiz merkataritza-ontzidia dezente garatu ziren. • Teknika berriak berehala aplikatu ziren, eta ekoizpena modu zientifikoan antolatu zen. • Industria- eta finantza-kontzentrazio handia: enpresa handiak sortu ziren eta kartelak* eratu ziren. Bankuak eta kartelak funtsezkoak izan ziren bigarren industrializazioko oinarrizko industrietako enpresa handiak garatzeko: altzairugintzan, Krupp eta Thyssen; kimika organikoan, Bayer, Hoechst eta Basf; eta elektrizitatean, Siemens eta AEG. • Alemaniako gobernuaren politika protekzionista zen, eta lur-jabe eta siderurgiako enpresari handien alde egin zuen; gainera, industria- eta finantza-kontzentrazioa sustatu zuen.

Estatu Batuak XIX. mendearen azken herenean, industrializazio azkarra izan zen Estatu Batuetan, eta munduko lehen industria-potentzia bihurtu zen. Hori zenbait faktorerengatik gertatu zen:

9. DOK. HENRY FORD FORD T AUTO BATEAN, HAREN ENPRESAREN KANPOALDEAN. Automobilgintzan, beste industria-sektore batzuetan bezala, kontzentrazio-prozesu bizkorra izan zen. F Zer dela-eta sortu ziren korporazio eta

industria-kontzentrazio handiak Estatu Batuetan?

134

• Barne-merkatu izugarria: XIX. mendearen amaieran, migrazio handia izan zen Europatik, eta horren ondorioz, Estatu Batuetako biztanleria oso azkar hazi zen; gainera, herritarrek erosahalmen handia zuten. • Baliabide ugari zituen: mineralak (burdina, harrikatza, urrea, petrolioa), lehengaiak eta lur emankorrak. • Trenbide-sarea oso azkar eraiki zuten, eta herrialdea ekialdetik mendebaldera zeharkatzen zuen; horri esker, jendeztatu gabe zeuden lurraldeak kolonizatu eta nazioaren baitan merkatu integratua eratu zuten. • Lanaren banaketa geografikoa: eskualde bakoitza lan batean espezializatu zen: mendebaldea nekazaritza-ekoizpenean oinarritzen zen; iparekialdea, industria-ekoizpenean; eta hego-ekialdea, lehengaien ekoizpenean (kotoia, tabakoa). • Teknika-berrikuntzak berehala aplikatu zituzten; batez ere, amerikar manufaktura-sistema delakoa: sistema hori masako ekoizpenean eta produktuen ekoizpen estandarizatuan oinarritzen zen. Teknologia-aurrerapen horiek oso lotuta zeuden industria-elkarte handiekin; berehala, elkarte horiek trust* bilakatu ziren. Industria-enpresa moderno handia Estatu Batuetan sortu zen. 1880ko hamarkadan, korporazio handiak sortu ziren sektore nagusietan: altzairugintzan (United States 6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Pรกgina 135

10. DOK. TAKANAWAKO TRENBIDEA. 1872. urtean jarri zen

abian Japoniako lehen trenbide-linea, Tokio eta Yokohama hirien artean. F Zer dela-eta hartu zuen

bere gain industrializazioa Japoniako estatuak, hasieran?

Steel), petrolio-ekoizpenean (Standard Oil), elektrizitate-sektorean (General Electric eta Westinghouse), telegrafo eta telefonoen eraikuntzan (Western Union eta American Telephone and Telegraph), eta automobilgintzan (Ford Motor Company) F (9. dok.). Gobernuak trusten aurkako legeak egin zituen (1890eko Sherman legea), lehia askea babesteko, baina ez zuen lortu.

Japonia Meijia Asian, Japoniako industrializazioa berezia izan zen, oraindik ere herrialde feudala baitzen. 1854. urtean, Estatu Batuetako gerraontzi batek mehatxu egin zion Japoniari: merkatuak zabaldu ezean, Tokio bonbardatuko zuela adierazi zuen. Lau urte geroago, Japoniak merkataritza-itunak sinatu behar izan zituen, nahiz eta berdintasun-egoeran ez izan. Atzerriko presio horrek sistema feudalaren amaiera eragin zuen 1868an, eta modernizazio ekonomikoa sustatu zuen. Urte horretan, Mutsu-Hito enperadoreak Meiji* gobernua izendatu zuen, eta erreforma sakonak egin zituzten, Mendebaldeko industrializazio-ereduei jarraiki. Hasieran, herrialdea industrializatzeko ardura estatuak hartu zuen, herrialdearen independentzia ziurtatzeko eta potentzia handi bihurtzeko. 1868tik 1880ra bitartean, estatuak ia monopolizatu egin zuen enpresa-jarduera: industria zibiletan inbertitu eta enpresa publikoak sortu zituen, ehungintzan, meatzaritzan, siderurgian, ontzigintzan, trenbide-eraikuntzan, telegrafo-lineetan...; gainera, enpresa pribatuei diru-laguntzak eman zizkien F (10. dok.). Estatuak, bestalde, lehen hezkuntza derrigorrezkoa izatea bultzatu zuen (1900. urtean, bertako biztanleria guztia alfabetatuta zegoen), eta atzerriko teknologien eta aholkularien inportazioa sustatu zuen. Aldi berean, finantza-sarea hedatu eta modernizatu zuen. 1880-1882tik aurrera, estatuak gobernuaren enpresak erosteko aukera eman zien kapitalista handiei. Horrela, industria- eta finantza-kontzentrazioa gertatu zen, eta enpresek trusten antzeko egitura hartu zuten; zaibatsu* esaten zitzaien Japonian. XX. mendearen hasieran, oso ekonomia-garapen bizkorra gertatu zen, la-

neskua ugaria eta merkea zelako eta ekoizpen-tasak altuak zirelako. Baina barne-merkatua ez zen gai hainbesteko ekoizpena kontsumitzeko. Hori dela-eta, korporazio handiek Japonia Pazifikoan eta Asian hedatzearen alde egin zuten. 1914. urtea baino lehentxeago, Japoniako industrializazioa eta kanpo-merkataritza asko hazi ziren, eta herrialde horrek Pazifikoan zuen nagusitasuna sendotu zen. Horrela, Japonia munduko potentzia handi bihurtu zen. Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

*Kartela: ekonomia-jarduera bereko zenbait enpresaren aldi baterako elkarketa, lehiarik ez izateko eta merkatua monopolizatzeko. *Meiji: argi edo argitsu esan nahi du. Mutsu-Hitoren gobernu ilustratua (1868-1912) adierazteko erabiltzen da. *Trusta: ekonomia-jarduera bereko zenbait enpresaren kontzentrazioa edo bat-egitea, korporazio erraldoi bat eratzeko. Haren helburua lehia desagerraraztea eta merkatua menderatzea da. *Zaibatsu: familia gutxi batzuek (Mitsubishi, Sumimoto, Mitsui) kontrolatutako enpresa-korporazio handiak. Banku bat izan ohi da buru, eta zenbait industria-sektoretako enpresak biltzen dituzte (metalgintza, ehungintza, meatzaritza), bai eta trenbide-sareak eraikitzeko enpresak ere. 135

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 136

1.4. Ekonomia kapitalistaren lehen mundializazioa, 1870-1914

11. DOK. BANKUEN ETA INDUSTRIAREN ARTEKO HARREMANAK

Ekonomia-garapenaren aldi horretan, ekonomia nazioartean funtzionatzen hasi zen. Mundializazio-prozesu horretan, hiru elementu izan ziren oinarrizkoak: enpresak antolatzeko modu berriak, kapitalak mugitzeko nahiz trukeak egiteko nahikoa askatasuna, eta pixkana-pixkana urre-patroia* ezartzea.

Arrazoi teknikoak eta ekonomikoak direla-eta […], gero eta gehiago ari dira sortzen industria-kontzentrazio handiak, lehengaiak, manufakturak nahiz produktu erdilanduak ekoizten dituztenak. Garapen hori ezinezkoa izango zen […] diruaren eta kredituaren merkatuak horretarako antolatu izan ez balira; hau da, horretarako beharrezkoak diren finantza-transakzioak egiteko prest dauden banku boteretsuak izango ez balira.

Ekoizpenaren antolaketa berria Bai Europan bai Europatik kanpo beste industria-potentzia batzuk agertzearekin batera, lehia areagotu egin zen. Enpresek, arrakasta izateko, hazi eta indartu egin behar zuten. Horretarako, hiru bide erabili zituzten: sozietate anonimoak hedatu ziren, enpresa-kontzentrazioaren prozesuak izan ziren eta bankuen kapitala industrian sartu zen.

[…] Hori dela-eta, askotan bankuek industria-korporazioak kontrolatzeko boterea dutela dirudi […].

Enpresa txikiek ez zuten nahikoa ekonomia-baliabiderik teknika-berrikuntzetan inbertsioak egiteko eta beste merkatu batzuk zabaltzeko. Hori dela-eta, enpresa horietako asko sozietate anonimo bihurtu ziren; horrela, akzioak salduz, kapital handiagoa lor zezaketen.

Bankuetako zuzendariak industria-korporazioetako zuzendaritza-batzordeetako kide dira, eta beti prest daude bankuen interesak defendatzeko […].

Bestalde, 1870etik 1914ra bitarteko aldian, ekonomia kapitalistan enpresa-kontzentrazioaren prozesu orokorra izan zen; batez ere, Alemanian, Estatu Batuetan eta Japonian. Kontzentrazio hori bi motatakoa izan zen: horizontala (ekonomia-jarduera bereko enpresen bat-egitea) eta bertikala (ekoizpen-prozesu berean zenbait enpresa osagarrik bat-egitea) F (12. eta 13. dok.).

Bestalde, bankuen eta industria-korporazioen arteko harremanak adiskidetsuak izan daitezen, enpresetako zuzendariei postuak ematen zaizkie bankuetako zuzendaritza-batzordeetan.

Kontzentrazio modu horien bidez (kartela, trusta, zaibatsua, holdinga*), enpresa handiak praktika monopolistak ezartzen saiatu ziren, prezioak eta merkatuak kontrolatuz, eta lehia murriztuz edo desagerraraziz. Hori benetako mehatxua zen liberalismo ekonomikoaren oinarrizko printzipio batentzat: lehia askearentzat.

ROBERT FRANZ, Alemaniar bankuen historia estatistikoa, 1910

F Laburbildu testuko ideia nagusia.

Azkenik, bankuak industrian parte hartzen hasi ziren. Negozio-bankuak eratu ziren: enpresei epe luzerako maileguak ematen zizkieten, eta industria-balioekin burtsan negoziatzen zuten. Industria-kapitalaren eta bankukapitalaren arteko bat-egite horren bidez, finantza-kapitalismoa sortu zen, aldi horretan F (11. dok.).

ENPRESA-KONTZENTRAZIO BERTIKALA Automobilak ekoizteko eta saltzeko, prozesu horretan parte hartzen duten enpresa asko daude: • Piezen ekoizpena (pneumatikoak, torlojuak, elementu mekanikoak, beirak, etab.). • Piezak fabrikaraino garraiatzea. • Automobilen ekoizpena (motorren, bastidoreen eta osagarrien muntaketa). • Automobilak saltokietaraino garraiatzea.

ENPRESA-KONTZENTRAZIO HORIZONTALA Automobilak ekoizteko eta saltzeko, prozesu horretan parte hartzen duten enpresa asko daude:

Enpresa bakar batek ekoizpen-prozesuaren urrats guztietan esku hartzen duten enpresak biltzen ditu.

Korporazio handiak ekoizpen-prozesuaren etapa guztiak menderatzen ditu, eta, beraz, prozesua hobeto kontrolatzen du.

• Piezen ekoizpena (pneumatikoak, torlojuak, elementu mekanikoak, beirak, etab.). • Piezak fabrikaraino garraiatzea. • Automobilen ekoizpena (motorren, bastidoreen eta osagarrien muntaketa). • Automobilak saltokietaraino garraiatzea.

Penumatikoen ekoizpenean espezializatutako enpresa batek pneumatikoak ekoizten dituzten merkatuko gainerako enpresa guztiak erosten ditu.

Pneumatikoen ekoizpenean monopolioa lortuta, enpresa gai da merkatua bere interesen arabera antolatzeko: • Lehengaiak saltzen dituzten enpresei prezio baxuak eska diezazkieke, bezero bakarra baita. • Automobil-fabrikei nahi duen prezioan sal diezazkieke pneumatikoak, hornitzaile bakarra baita.

12. ETA 13. DOK. HELBURU MONOPOLISTAK DITUZTEN ZENBAIT MOTATAKO ENPRESA-KONTZENTRAZIOAK. F Azaldu zer alde dauden enpresa-kontzentrazio horizontalaren eta bertikalaren artean. F Zer helburu dute enpresen bat-egite horiek?

136

6. gaia

14. DOK. EUROPAK ETA ESTATU BATUEK KANPOAN EGINDAKO KAPITAL-INBERTSIOAK,

1914. URTERA ARTE. F Munduko zer eskualdek izan zituzten

Europako kapital-inbertsioen onurak? F Zer herrialde izan ziren Europako

kapital-inbertsioen hartzaile nagusiak?

Kapital-merkatuen integrazioa Banku-sistema espezializatua eta finantza-erakundeak garatu ahala, kapitalen eta inbertsioen mugimenduak mundu osora hedatu ziren. Esportatutako kapitalaren jatorria Mendebaldeko Europa izan zen; bereziki, Erresuma Batua; Londres izan zen munduko finantzagune nagusia 1914ra arte. Frantziak eta Alemaniak ere mailegu asko eman zituzten. Kapitalak inbertitzeko, kontuan hartzen zuten inbertitutakoak zer herrialdetan ematen zuen etekinik handiena. Hori dela-eta, Europako kapitalak batez ere Amerikan, Errusian eta norberaren inperio kolonialetan inbertitu zituzten F (14. dok.).

*Holdinga: beste enpresa batzuen jarduerak kontrolatzen dituen finantza-elkartea; horretarako, enpresaren akzio guztiak edo gehienak erosten ditu. *Urre-patroia: nazioarteko diru-sistema; 1872tik 1914ra bitartean izan zuen goren aldia. Nazioko diruaren urre-bihurgarritasunean oinarritzen da; bihurgarritasun hori dagokien banku zentralek onetsitako balio finko baten araberakoa da.

Aldaketak nazioarteko merkataritzan XIX. mendean zehar, hazkunde handia izan zen nazioarteko merkataritzan, industria-ekoizpenean baino are handiagoa. 1913an, trukeen balioa 1820koa baino 25 aldiz handiagoa zen. 1860tik 1880ra bitartean merkataritza librearen aldia izan ondoren, potentzia gehienek (Erresuma Batuak izan ezik) politika protekzionista ezarri zuten, beren industria berrien hazkundea sustatzeko. Baina, hala ere, munduko merkataritzan hazkundea gertatu zen.

Nazioarteko merkataritzaren garapena sustatu zuten faktoreen artean, hiru dira nagusiak: • Lehenik, produktuen prezioen beherakada, eta, horrekin batera, kontsumitzaile kopuruaren hazkundea. Beherakada hori ekoizpena antolatzeko metodo berriei esker gertatu zen: makinak, lanabes espezializatuak eta serieko ekoizpena. • Bigarrenik, garraiobideen iraultza; hari esker, produktuak munduko leku guztietara hel zitezkeen, eta garraioaren prezioa merkatu egin zen. • Hirugarrenik, nazioarteko diru-sistemaren garapena; Mendebaldeko Europako potentzia nagusiek eta Estatu Batuek urre-patroia onartu zuten. Europa izan zen nagusi munduko gainerako lekuekiko merkataritzatrukeetan. Lehengaiak (kotoia, lihoa, burdina, kobrea, beruna) eta elikagaiak inportatzen zituen; inportazio horiek munduko merkataritzaren % 40 ziren. Eta manufakturak esportatzen zituen: ehunak eta ekipamendu-ondasunak. Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

Ikasteko gaiak 1 Definitu: kartela, trusta, zaibatsua, monopolioa, sozietate anonimoa, holdinga, negozio-bankuak, Meiji. 2 Azaldu zer dela-eta areagotu ziren zientziaren eta industriaren arteko harremanak industrializazioaren bigarren aldi horretan. 3 Laburbildu: • Bigarren Industria Iraultzako aldaketa nagusiak. • Zer-nolako aldaketak izan ziren sistema kapitalistan eta zer dela-eta gertatu zen ekonomiaren mundializazioa. 4 Alderatu Estatu Batuetan, Japonian eta Alemanian izandako industrializazio-prozesuak. 5 Baloratu zer-nolako garrantzia izan zuten garraiobideek eta komunikazioek ekonomia-aldaketetan.

137

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 138

2 Demografia-hedapena

eta migrazio handiak Europako biztanleriak hazkunde-erritmo izugarria izan zuen XIX. mendearen bigarren erdian F (18. dok.). 1850ean, 270 milioi biztanle inguru zituen, eta 1900ean, berriz, 400 milioi. Demografia-iraultzaren bigarren aldi horretan, zenbait faktorek izan zuten eragina: heriotza-tasa azkar eta etengabe murriztu zen, medikuntzan eta higienean aurrerapenak egin zirelako F (15. eta 16. dok.), eta jaiotza-tasa oraindik ere altua zen.

15. DOK. BAZTANGAREN AURKAKO TXERTATZE-KANPAINA DOAKOA, FRANTZIAN.

F Zer-nolako eragina izan zuten

medikuntza-aurrerapenek Europako demografiaren bilakaeran, XIX. mendeko bigarren erdian?

Europako biztanleriaren hazkunde horrek eta mende amaieran gertatutako industrializazioaren hedapenak bi gertaera oso garrantzitsu ekarri zituzten: pertsona asko eta asko hirietara joatea (hiritartzea), eta europarren emigrazio jendetsua itsasoz bestaldera. Langile askok eta askok itsasoz bestaldera emigratu izana, XIX. mendean eta XX. mendearen lehen zatian, zenbait faktoreren bidez azal daiteke: F (19. dok.). • Berezko hazkundearen tasa altua; beraz, lan egiteko adinean zegoen biztanleria gaztearen ehunekoa hazi egin zen. • Jatorriko herrialdearen eta helmugakoaren arteko soldata-desberdintasuna, eta pobreziatik atera nahi izatea. • Jada helmuga-herrialdeetan zeuden emigranteek ere eragina izan zuten, informazioa eta bidaia ordaintzeko dirua bidaltzen baitzuten. • Beste batzuk: garraiobideen prezioak merkatzea, immigranteak sartzeko murriztapenik ez izatea eta erabili gabeko lurrak eskuratzeko aukera. XIX. mendean, emigrante gehienak europarrak ziren. 60 milioi europarrek emigratu zuten Europatik kanpoko lekuetara. Batez ere Ameriketara joan ziren; bostetik hiru, Estatu Batuetara. Eta beste leku batzuetara ere emigratu zuten, baina ez hainbeste: Ipar Afrikara, Hegoafrikara, Australiara eta Zeelanda Berrira F (17. dok.).

Europarren emigrazioa bi alditan gertatu zen: ‰-tan

Ingalaterra

Alemania

27,2

26,8

Frantzia

25 22,4

23,5

21,4

20 18

18,7 19 17 15,4

• 1845etik 1846ra bitarteko krisi ekonomikoaren ondorioz, Europako eskualde batzuetan itsasoz bestalderako emigrazioa hasi zen, 1880. urtera arte. Gehienak irlandarrak, ingelesak eta alemaniarrak ziren. • 1870etik 1880ra bitartean, europarren emigrazioa areagotu egin zen: XX. mendearen hasierara bitartean, urtero milioi bat pertsonak baino gehiagok emigratu zuen. 1880tik aurrera, emigrante gehienak Europako hegoaldekoak eta ekialdekoak ziren. Indiarren eta txinatarren emigrazioa ere nahiko ugaria izan zen. 4 edo 5 milioi pertsona biztanleria-dentsitate txikiko Asiako eremuetara joan ziren: Zeilan, Birmania, Ekialdeko India Nederlandarrak eta Malaysiara.

1841-1850

1871-1880

1881-1890

1891-1900

1900-1910

Ikasteko gaiak

16. DOK. HERIOTZA-TASAREN BILAKAERA INGALATERRAN, ALEMANIAN ETA FRANTZIAN (1841-1910).

6 Azaldu zer dela-eta gertatu zen Europako biztanleriaren hazkunde bizkorra 1850etik 1914ra bitartean.

F Zer dela-eta gertatu zen

7 Aztertu zer faktorek eragin zuten langileek itsasoz bestaldera erruz emigratzea.

demografia-hazkundea Europako estatu gehienetan, XIX. mendearen bigarren erdian?

138

8 Alderatu XIX. mendeko emigrazioa eta gaur egungoa, eta azaldu antzekotasunak eta aldeak.

6. gaia

17. DOK. KONTINENTEARTEKO MIGRAZIOAK. Grafiko horietan, aldi bakoitzeko emigranteen urteko batez bestekoa adierazten da. Mapa XIX. mendearen amaierako migrazioei buruzkoa da. F Aipatu, ordenatuta, zer herrialdetatik irten zen biztanleria gehien.

Herrialde bakoitzaren ondoan, idatzi nora jo zuten bertako emigranteek, ordenari jarraiki. F Azaldu zer alditan izan zen britainiar eta alemaniar emigrante gehien, eta

zer alditan izan ziren Mediterraneoko herrialdeetako (Italia, Espainia eta Portugal) emigranteak aurrekoak baino gehiago.

Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

139

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 140

20. DOK. HEDAPEN KOLONIALAREN

3 Europaren inperialismoa

JUSTIFIKAZIO BAT

Ikuspuntu ekonomikotik, zergatik koloniak? […] Koloniak, herrialde aberatsenentzat, kapital-inbertsiorik onena dira, abantaila handiak baitituzte […]. Nik esaten dizuet Frantziak –beti izan ditu kapital handiak eta haietako asko atzerrira esportatu ditu […]– interes berezia duela auzi kolonialaren alderdi horretan. Baina, jaunak, auzi horretan bada beste alderdi bat, aipatutakoa baino are garrantzitsuagoa dena. […] Garai hauetan, Europako industria guztiak krisian daudela, kolonia bat eratzeak merkatu bat sortzea esan nahi du. Esan izan da, hain zuzen ere –eta horren adibideak ugariak dira herrialde modernoen historia ekonomikoan–, nahikoa dela ama-aberriaren eta hark sortutako kolonien artean harreman kolonialak irautea, nagusitasun ekonomiko horrek bide eman dezan eta lagun dezan, nolabait, nagusitasun politikorako. JULES FERRY, Hitzaldia Diputatuen Ganberan, 1885eko uztaila

F Zer arrazoi ekonomikok justifikatzen

zuten Frantziaren hedapen koloniala, Jules Ferryren arabera?

XIX. mendearen hasieran, Aro Modernoko europar kolonializazioaren ezaugarriak desagertu egin ziren; kolonizazio hori XVI. mendetik XVIII. mendera

bitartean izan zen, eta oinarri hauek zituen: eredu merkantilista, metal preziatuen, zetaren eta espezien ustiaketa, eta esklaboen salerosketa. XIX. mendean, beste inperialismo eredu bat garatu zen. Horretan lehe-

nak Frantzia eta Erresuma Batua izan ziren, eta gero, gainerako herrialde industrializatuak. Inperialismo horren oinarriak hiru izan ziren: ekonomia-egoera, industrializazioaren hedapena, eta Afrikako eta Asiako lurraldeen okupazio azkarra. XIX. mendean, mundua menderatzeko lehia zegoen Europako industria-

potentzia handien, Estatu Batuen eta Japoniaren artean. Industria garatzearekin batera, herrialde horiek mendean hartu zituzten hainbat lurralde: Afrika ia osoa, Asia, Ekialde Hurbila eta Pazifikoko uharteak.

3.1. Hedapen inperialistaren zergatiak Inperialismoa fenomeno konplexua izan zen, eta prozesu horretan eragina izan zuten bai faktore ekonomikoek, bai politikoek, bai ideologikoek. Gainera, arrazoi zientifikoek eta erlijiosoek ere eragina izan zuten, bai eta Europako herrialdeen arteko areriotasun nazionalistek ere.

Faktore ekonomikoak 1870eko hamarkadara arte, Europako herrialdeen lurralde-hedapena mugatua izan zen. Merkataritza libreari esker, potentziek beste herrialde batzuetan saltzen zuten beren ekoizpena. Baina 1873ko merkataritzaren krisiarekin batera, nazionalismo ekonomikoa areagotu egin zen, eta herrialde industrializatu gehienek politika protekzionistak ezarri zituzten. XIX. mendeko azken herenean, joera protekzionista indartzeaz gain, beste potentzia ekonomiko batzuk sortu ziren (Estatu Batuak, Alemania, Japonia), eta horrek lehia areagotu egin zuen. Horrenbestez, beharrezkoa zen beste merkatu batzuk bilatzea. Hainbat egileren ustez, protekzionismoa eta hedapen koloniala fenomeno paraleloak dira. Kolonietan, metropoliek ekonomia-baliabideez hornitzea bilatzen zuten; batez ere, lehengaiez eta energia-iturri merkeagoez. Gainera, salgaien eta kapitalen soberakinentzat merkatua zabaldu nahi zuten. Metropolien eta kolonien arteko truke horren bidez, hazkunde etengabea lortuko zutela uste zuten. Beraz, inperialismoaren arrazoi ekonomikoak mota askotakoak izan ziren: industria-ekoizpenaren soberakinentzat beste merkatu batzuk lortzea; kolonietan kapitalak inbertitzea, metropolian baino interes altuagoak lortzeko; eta lehengaiak merke lortzea, Europan urriak baitziren F (20. dok.).

Faktore politikoak Baina Mendebaldeko Europaren eta, neurri txikiagoan, Estatu Batuen eta Japoniaren behar ekonomikoak ez dira hedapen inperialista azaltzeko arrazoi bakarrak. Izan ere, koloniak ez ziren beti errentagarriak metropolientzat. XIX. mendeko azken hamarkadetako hedapen koloniala azaltzeko, beste faktore batzuk ere hartu behar dira kontuan: faktore politikoak, estrategikoak eta militarrak. 140

6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 141

21. DOK. MISIO ZIBILIZATZAILEAREN AITZAKIA

22. DOK. LE PETIT JOURNAL EGUNKARIAREN

Goi-mailako arrazak! Behe-mailako arrazak! Erraza da hori esatea. Ni neu, ez naiz iritzi horretakoa, ikusi baititut alemaniar jakintsuak zientifikoki frogatzen arraza frantsesa alemaniarra baino beheragoko mailakoa dela. Ez, goi-mailako nazioak esaten zaienek ez daukate inolako eskubiderik behe-mailako esaten zaienen gain. Zuk [Jules Ferry] goresten duzun menderakuntza gehiegikeria baino ez da; zibilizazio zientifikoaren indarra baliatzen du, zibilizazio primitiboen aurka, gizakia bereganatzeko, torturatzeko eta haren indarrak ahitzeko, bere burua zibilizatzailetzat agertzen duenaren mesedetan.

GEHIGARRIAREN AZALA, 1911. Oinean: «Beste Frantziaren fideltasuna. Arabiar buruzagiek badakite beren fideltasunzina errespetatzen».

Frantziaren alegoria

GEORGE CLEMENCEAU, Hitzaldia Diputatuen Ganberan,1885eko uztaila

F Beste herri batzuk mendean hartzeko,

europar arraza nagusi zela eta zeregin zibilizatzailea zuela argudiatu zuten. Zer-nolako jarrera du egileak ikuspuntu horrekiko?

F Identifikatu zer adierazten duen frigiar burukoa duen emakumearen irudiak. F Lotu eszena hori hedapen kolonialaren faktore ideologikoekin.

Kolonietako tribuetako buruzagiak metropoliari fideltasuna adierazten.

• Potentzia kolonial handietako gobernuek interes handia zuten estrategikoki garrantzitsuak ziren – bai merkataritzarako, bai ikuspegi militarretik– ibilbideak kontrolatzeko eta menderatzeko; hala nola, Suezko kanala (1869) eta Panamakoa (1914). • Arrazoi estrategikoez gain, prestigio- edo botere-nahia ere aipa daiteke, eta herrialde etsaiei indartzen ez uzteko nahia. Beraz, hedapen inperialista nazioaren interesak defendatzeko modutzat justifikatu zuten, eta horrenbestez, beste lurralde batzuk politikoki menderatu zituzten. Erresuma Batuak, nazioaren interesa defendatzeko, bere nagusitasunari eutsi nahi zion; izan ere, beste herrialde batzuk gero eta gehiago ari ziren industrializatzen –batez ere, Alemania–, eta hori mehatxua zen Erresuma Batuarentzat. Beraz, hedapen inperialista potentzia handien arteko areriotasunaren beste faktore bat izan zen.

Faktore ideologikoak Arrazoi ekonomiko eta politikoez gain, arrazoi ideologikoak ere oso garrantzitsuak izan ziren hedapen kolonialean. Nazionalismoaren gorakadarekin batera, mistika inperialista hedatu zen: nazioaren balioak goresten ziren, eta boterea lortzeko nahia eta handinahia areagotu ziren. Balio horiek sustatzeko, potentziek Historiara jo zuten: Italiak antzinako Erromaren handitasunaren oroitzapena berreskuratu zuen; Erresuma Batuak britainiarren misio zibilizatzailea goraipatu zuen; eta Frantziak, iraultzaren printzipio handiak mundura hedatu izana F (22. dok.). Abertzaletasun grinatsu horrek sentimendu nazionalista areagotu zuen, eta askotan, jarrera oldarkorrak sortu zituen. Gainera, ikuspegi horrek konnotazio arrazistak zituen. Europa osoan hedatu ziren arraza zuriaren Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

141

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Pรกgina 142

nagusitasuna aldarrikatzen zuten jarrera arrazistak; arraza horrek misio zibilizatzailea zuen, kolonizatutako herrialdeetako behe-mailako arrazekiko F (21. eta 22. dok.). Ideologia hori darwinismo sozialaren* onarpenean oinarritzen zen. Politikari, idazle, filosofo eta zientzialari askok ideia hori defendatu zuten, eta biztanleriaren sektore askotan eragin zuten.

Erlijio-faktoreak Inperialismoa justifikatzeko beste arrazoi bat kristautasuna hedatzea izan zen, antzinako praktika erlijiosoei eusten zieten herrietan. Misio katoliko eta protestanteek ebanjelizatze-lan handia egin zuten, bai eta humanitarioa ere (esate baterako, esklabotzaren bazterketa sustatu zuten). Baina, aldi berean, hedapen inperialista legitimatzeko bitartekoa izan ziren, eta haien bidez, Mendebaldeko kultura inposatu zieten europarrek menderatutako herrialdeei. 1880-1890etik aurrera, hedapen koloniala eta misioen ekintza oso lotuta egon ziren F (24. dok.).

Zientzia-faktoreak Zientzian aurrerapenak egiteko, beharrezkotzat jotzen zuten Lurreko eskualde guztiak esploratzea. Esplorazio-bidaiak egin zituzten, eta Afrikako barrualdean oraindik esploratu gabeko eremuak aurkitu zituzten; bertako ibai handiak erabili zituzten lurralde horietan sartzeko eta kolonizatzeko F (23. dok.). 23. DOK. SAVORGNAN DE BRAZZA KONGORA IRITSI ZEN. Le Petit Journal egunkariko irudia. Haren omenez, Kongoko hiriburuak Brazzaville izena hartu zuen. F Deskribatu irudia.

Askotan, geografia-elkarteek lagundu zituzten espedizio horiek, eta propaganda kolonialaren iturrietako bat izan ziren. Izan ere, haien txostenen eta aldizkarien bidez, iritzi publikoak kolonietako gaiei buruzko informazioa eskura zezakeen. Bestalde, elkarte kolonialek ere ideologia koloniala hedatzen zuten iritzi publikoan; elkarte horietan hainbat politikari, enpresari, intelektual eta idazle biltzen ziren. Gainera, bidaia-literatura ere hedatu zen; hala nola, Rudyard Kiplingen lanak; haien bidez ere hedatu zen ideologia kolonial hori.

*Darwinismo soziala: Charles Darwinen teorian oinarritutako gizarte-teoria da. Teoria horretan, hautespen naturalaren bidezko bilakaera gizarteen dinamikari aplikatzen zaio. Horren arabera, gizarte garatuek gutxien garatutakoen gain inposatzeko betebeharra dute, gizakia oro har hobetzeko. 142

24. DOK. ERLIJIO-MISIOA. Zentro horietan, oinarrizko prestakuntza ematen zuten, eta aldi berean, kristautasunaren mezua transmititzen zuten. F Aztertu zer-nolako jarrera zuten misiolariek eta indigenek.

6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 143

25. DOK. PUNJAB ESKUALDEKO BRITAINIAR TENIENTE JENERALA, MAHARAJA BATZUEKIN.

F Nor ziren maharajak? F Zure ustez, zer-nolako

zeregina zuen erdian dagoen europarrak?

3.2. Menderakuntza kolonialaren formak Europarrek kolonizatutako lurraldeetan, metropoliaren kontrol politikoa, soziala eta kulturala ezarri zen, eta kolonizatutako herriak haren interes ekonomikoen mende geratu ziren. Lurralde kolonialen tokiko kudeaketa, hasieran, merkataritza-konpainia pribilegiodunen esku geratu zen, botere handiak eman baitzizkieten. Baina berehala, estatuak bere gain hartu zituen funtzio horiek. Koloniak kontrolatzeko, askotariko sistemak izan ziren. Ohikoenak koloniak, dominioak, protektoratuak eta kontzesioak izan ziren. • Koloniak. Kolonietan, biztanleria indigena erabat zegoen potentzia kolonialaren mende. Potentziek gobernu eta administrazio erabat europarrak ezarri zituzten. Metropoliaren boterearen ordezkaria gobernadorea zen. Kolonien sistema hori nagusi izan zen Afrikan eta Asiako eremu batzuetan. Kolonia mota berezi bat populatze-koloniak izan ziren. Kolonia horietan, europar biztanleria ugari kokatu zen, eta beren jatorrizko herrialdeko hizkuntza, bizimodua eta erakundeak inposatu zituzten. Horren adibide adierazgarri bat Aljeria izan zen. • Dominioak. Britainiar Inperioak ezarritakoak ziren. Populatze-koloniak ziren, baina autogobernu-sistema bat zuten. Gobernadorearen botereak kolonoek hautatutako batzar batek mugatzen zituen. Barne-politikan erabateko autonomia izan zuten, baina kanpo-politikari buruzko erabakiak metropolian hartzen ziren. Horren adibide dira Kanada, Zeelanda Berria, Australia eta Hegoafrikar Batasuna. • Protektoratuak. Lurralde kolonialak ziren, baina estatu subirano bat zuten, bere egitura politiko eta kulturala zuena. Potentzia kolonialak, teorian, indigenen gobernua eta administrazioa onartzen zituen, baina botere militarra zuen, kanpo-politika zuzentzen zuen eta ustiaketa ekonomikoa bere esku zegoen F (25. eta 26. dok.). • Kontzesioak. Kolonien kontrol-sistema hori ez zen hain agerikoa. Estatuak lurraldeak potentzia kolonialaren esku uzten zituen, aldi baterako. Potentzia kolonialak zuen ekonomiaren kontrola, baina ez zituen bertara funtzionarioak eta militarrak eramaten. Adibiderik nabarmenena Txina izan zen. Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

26. DOK. TUNISIAKO PROTEKTORATUA

Tunisian, protektoratuaren sistemari eutsiko diogu, abantaila asko baititu. Horrela, herrialde horretan ez dugu administrazio frantsesik ezarri behar izango, eta beraz, Frantziako altxorrak ez die gastu handi horiei aurre egin behar izango. Sistema horrek bide emango digu gobernatzeko eta ikuskatzeko, baina administrazioaren xehetasun guztien ardurarik izan gabe, eta ez dugu kezkatu beharrik izango hutsegite txikiengatik eta bi zibilizazio aurrez aurre jartzean sor daitezkeen gorabeherengatik. Gure ustez, egoera hori da egokiena eta erabilgarriena, horrela garaitutakoaren duintasunari eusten baitzaio; horrek garrantzi handia du arabiar herrialdeetan. Izan ere, garaitutakoaren duintasunari eustea jabetza ziurtatzeko modua da. JULES FERRY, Hitzaldia Diputatuen Ganberan, 1884 F Zergatik uste zuen J. Ferryk Tunisiako

protektoratu frantsesak kolonia batek baino abantaila handiagoak zituela?

143

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 144

27. DOK. LEOPOLDO II.AREN DOMINIO KOLONIALA KONGON

Kolonializazioaren lehen aldi horren ezaugarriak ezjakintasuna, itsutasuna, asmo txarrak eta arraza zuriaren nagusitasunaren ustea dira. Horretan oinarrituz, Leopoldo II.a erregeak eta bere agenteek, aurrerapenaren beharrak aitzakiatzat hartuta, sistematikoki erabili zuten afrikarren aurkako inposizioa eta indarkeria. […] Afrikarrek, estatuaren eta konpainien agenteak boliz eta kautxuz hornitzeaz gain, betebehar ugari zituzten: bortxazko lanak, zamaketari-lanak, zerbitzu pertsonalak, elikagaiak eman beharra, eta zergak eta tasak ordaindu beharra. Betebehar horiek errespetatu ezean, berehala etortzen zen tokiko administrazioaren edo fabrikaren baten erantzuna. Komunikabide modernorik ez zegoela-eta, garraiorako zamaketariak erabiltzea legez onartu zen 1891n, eta kolonia osoan urte askoan iraun zuen, Leopoldville [gaur Kinshasa] eta Matadi lotzen zituen trenbidea (1890-1898) eraiki ondoren ere bai. Lurraldeen kolonializazioa justifikatzeko esklabotza amaiarazi behar zela argudiatu bazuten ere, kolonizatzaileak esklabotza-sistema horren oinordeko izan ziren. Hain zuzen, bortxazko lana legez onartu zen 1892an, errepideak eta lehenengo ekipamenduak eraikitzeko eta mantentzeko, basoak botatzeko, eta zamaketariak garraiobidetzat erabiltzeko. […]. Zuzeneko lekukotasun guztien arabera –bereziki misiolari protestante eta ez-belgikarrenak–, afrikarrek ez zuten kolonizatzaileen mende geratu nahi […]. Hori dela-eta, kolonizatzaileek neurri hertsatzaile izugarriak hartu behar izan zituzten, ez soilik derrigorrezko lanak betearazteko; baita matxinadei aurrea hartzeko eta erreprimitzeko ere […]. MARC FERRO (zuz.), Kolonialismoaren liburu beltza. XVI. mendetik XXI. mendera: sarraskitzetik damutzera, 2005

F Zer-nolako balorazioa egiten du

Kongoren belgikar kolonizazioari buruz testuaren egileak?

144

3.3. Afrikaren banaketa Hedapen inperialista Afrikan hasi zen. 1870era arte, europarrek fabrika batzuk eta esparru kolonial txiki batzuk besterik ez zituzten, itsasotik gertu zeuden eremuetan F (28. dok.). Baina mende horren azken herenean, lurraldea erabat okupatu zuten F (30. dok.). Okupazio bizkor horrek gatazkak sortu zituen herrialde kolonizatzaileen artean.

Lehen urratsak Frantziak eta Erresuma Batuak hasi zuten Afrika kolonizatzeko prozesua. Mediterraneoko Afrikan, Frantziak Aljeriaren okupazioa hasi zuen 1830ean, eta 1848an, lurralde frantses izendatu zuen ofizialki. Hala ere, kolonia frantsesaren ezarpena ez zen amaitu 1870. urtera arte. Eta 1881ean, frantsesek protektoratua ezarri zuten Tunisian F (26. dok.). Egipton, frantsesen eta ingelesen arteko gatazka izan zen, Suezko kanaleko ibilbidea (1869an inauguratua) kontrolatu nahi baitzuten. Erresuma Batuak Egipto kontrolatzeko interesa zuen, Indiarako ibilbidea ziurtatzeko. 1882an, matxinada nazionalista izan zen, eta britainiarrek Egipto okupatu zuten militarki; horrela, ingelesen protektoratua bihurtu zen. Misiolariek, esploratzaileek eta abenturazaleek ireki zituzten Afrikako gainerako bideak europarrentzat. XIX. mendearen bigarren erdian, esplorazio- eta aurkikuntza-bidaia ugari egin zituzten, ibai handietan zehar F (29. dok.). Esploratzaile hauek izan ziren nabarmenenak: David Livingstone, Zambezi ibaitik gora Victoria aintzirako ur-jauzietaraino iritsi zena; Henry Stanley, Kongo ibaiaren iturriak aurkitu eta Belgikako Leopoldo II.a erregearen zerbitzura jarri zena; eta Savorgnan de Brazza, Kongo ibaiaren eskuineko ertza esploratu zuena, Frantzia zerbitzatuz F (23. dok.).

Berlingo Konferentzia Frantziaren eta Belgikaren artean areriotasunak sortu ziren Kongo zela-eta; gainera, Alemaniako merkatariek gero eta interes handiagoa zuten Erdialdeko Afrikan. Hori dela-eta, Bismarck alemaniar kantzilerrak Nazioarteko Konferentzia antolatu zuen Berlinen, 1884tik 1885era bitartean. Konferentzia horretan, zenbait itun onartu zituzten, Afrikaren okupaziorako: • Niger eta Kongo ibaietan merkataritzan eta nabigazioan aritzeko askatasuna. • Esklabotzaren debekua. • Kongoko Estatu Librearen onarpena; Leopoldo II.a Belgikako erregearena zen kolonia hori F (27. dok.). • Okupazio eraginkorraren printzipioa: horren arabera, beharrezkoa zen lurraldea benetan okupatzea, norberak eskuratzeko. Printzipio horrek bizkortu egin zuen Afrikaren banaketa, potentziak oraindik beste herrialde batenak ez ziren lurraldeak menderatzera abiatu baitziren. XIX. mendearen amaieran, beste potentzia batzuk hasi ziren esku hartzen Afrikaren banaketan. Garrantzitsuenak Italia eta Alemania izan ziren. Italiak Somalia eta Eritrea bereganatu zituen, baina huts egin zuen Abisiniako erresuma (Etiopia) menderatzeko saioan, bere armada kolonialak porrota izan baitzuen Aduan (1896). Alemania izan zen norgehiagoka kolonialean esku hartzen azkena. 1884tik aurrera, koloniak ezarri zituen Ekialdeko Afrikan (Tanganyika), Togon eta Kamerunen, mendebaldeko kostaldean, eta hego-mendebaldeko basamortu-eremuan; azken eremu horrek Hego-mendebaldeko Afrika Alemaniarra izena hartu zuen. 6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 145

TUNISIA

Medit e

ALJERIA

rrane o

its.

Aljer Me d i t e r

Tanger

EGIPTO

Mogador

a Its

TRIPOLI

Fez

its as o a

Tripoli

a rri Go

Assab (Italia)

Asuan

Obock (Fr.)

Bamako

Jartum

Txad aintzira

iba er

a ai ib

Banjul

GABON

N il

Tonbuktu

Nig

en eg al

ia iba

St. Louis S

SENEGAL GAMBIA GINEA PORTUGALDARRA URREZKO LAGOS KOSTA SIERRA Cotonou LEONA Assini (Fr.) (Fr.)

OZEANO ATLANTIKOA

Fashoda

INPERIOAK

ANGOLA Fernando Po

MOZAMBIKE

Portugesa

Turkiarra Britainiarra Britainiarren okupazioa Frantsesa

Berbera

Freetown

ibai

o ng

aGondokoro Brava Victoria aintzira

TRANSVAAL

Tabora

Loango

BASUTOLANDIA NATAL LURMUTURREKO KOLONIA

Tanganika aintzira

Bagamay

Ujiji

Malawi aintzirai

Luanda

OZEANO

Benguela

ATLANTIKOA am

b ez

i iba i

Antananarivo Quelimane

28. DOK. AFRIKA 1870 INGURUAN.

Kuruman

Frantsesak Caillaud, 1819-1822 René Caillié, 1827-1828 Arnaud y Sabatier, 1840 Panet, 1850 Duveyrier, 1859 Grandidier, 1865-1870 Binger, 1887-1889 Gentil, 1895-1900 Marchand, 1897-1898 Foureau-Lamy misioa , 1898-1900 Britainiarrak James Bruce, 1768-1772 Mungo Park, 1795-1806 Clapperton, 1822-1823 Livingstone, 1840-1873 Baines, 1861 Cameron, 1873-1875 Stanley, 1871-1877 Alemaniarra Wissmann, 1880-1882 Portugaldarra Serpa Pinto, 1877-1879 Italiarra Bottego, 1892-1897 1900. urtean ezezagunak ziren eremuak Europarren jabetzak 1800ean

I N D I A K O Z E A N O A

DurbanO

Portugaldarrak Espainiarrak Frantsesak

Port Elisabeth

29. DOK. AFRIKAREN ESPLORAZIOA XIX. MENDEAN.

Britainiarrak

30. DOK. AFRIKAKO INPERIO KOLONIALAK 1914. URTEAN. OZEANO ATLANTIKOA

MEDITER

MAROKO Aljer Madeira uharteak ESPAINIARRA (Port.) MAROKO FRANTZIARRA Kanariar uharteak (Esp.) ALJERIA

E TUNISIA O

ITSASOA Kairo

LIBIA

EGIPTO

RÍO DE ORO

zientzia-espedizioek Afrikaren banaketan? F Zein izan ziren esplorazio

nagusiak? F Zer inperio kolonial ziren

zabalenak 1914 inguruan? F Zergatik izan zen hain azkarra

Erresuma Batua

KENIA EKIALDEKO AFRIKA Zanzibar (Brit.)

Espainia

ATLANTIKOA

ANGOLA

Alemania Belgika Italia

IPAR RHODESIA mbezi ib Za

Komore uharteak (Fr.)

OZEANO

Portugal

Frantzia

HEGO-MENDEBALDEKO AFRIKA

HEGO RHODESIA

MADAGASKAR Maurizio (Brit.)

BECHUANALANDIA

Estatu libreak KOLONIZAZIOESTRATEGIAK Erresuma Batua Frantzia Alemania

Seychelleak (Brit.)

F Zer-nolako garrantzia izan zuten

SOMALIA ITALIARRA

UGANDA

europarrek okupatuta 1870. urtea baino lehen?

AFRIKA

URREZKO KAMERUN KOSTA Fernando Po Kongo ib. (Esp.) RIO MUNI Sao Tome (Port.) KONGO Annobón GABON BELGIKARRA (Esp.)

F Afrikako zer lurralde zeuden

JABETZAK

SOMALIA FRANTZIARRA SOMALIA ABISINIA BRITAINIARRA

ANGLO-EGIPTOARRA EKUATORE

29. dokumentuetako Afrikako mapek?

F Zer adierazten dute 28. eta

NIGERIA

LIBERIA

TOGO

SIERRA LEONA

ib.

. ib

GINEA PORTUGALDARRA

SUDAN Jartum ERITREA

GAMBIA

MENDEBALDEKO AFRIKA

ib.

Nig

Sen eg

Cabo Verde uharteak (Port.)

HEGOAFRIKAR BATASUNA Lurmutur hiria

Réunion (Fr.)

I N D I A K O O Z E A N O A

Afrikaren banaketa? Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

145

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

PĂĄgina 146

Nazioarteko gatazkak Baina Berlingo Konferentziaren eta haren ondorengo beste nazioarteko itunen bidez ez zen lortu gatazkak amaiaraztea. Inperio jarraituak eratzeko asmoak gatazkak eragin zituen. Erresuma Batuak iparraldea eta hegoaldea batuko zituen afrikar inperioa eratu nahi zuen, eta trenbide-sare baten bidez lotu, Kairotik Lurmutur Hirira F (31. dok.). Baina proiektu hori ez zen bateragarria Frantziaren asmoekin: frantsesek mendebaldetik ekialdera bitarteko ardatz koloniala eratu nahi zuten, Saharako eta Gineako kostaldetik itsaso Gorrira arte. Horrek tirabira sortu zuen, bi potentzietako armadek Fashodan (Sudan) topo egin zutenean (1898). Azkenean, gatazka diplomaziaren bidez gainditu zuten. Hegoaldeko Afrikan, talka egin zuten portugesen eta holandar nahiz alemaniar kolonoen interesek. Portugesak XVI. mendetik zeuden Angolan eta Mozambiken, eta holandar eta alemaniar kolonoak (boer edo afrikanerrak*) Lurmutur Hirian, XVII. mendetik. Gainera, Erresuma Batuak Lurmutur Hiria okupatu zuen 1806an. Areriotasun horiek areagotu egin ziren 1884tik aurrera, Alemania Afrikako hego-mendebaldean sartu zenean.

31. DOK. RODASKO KOLOSOA, CECIL RHODES BRITAINIARRAREN KARIKATURA.

F Ikertu nor izan zen Cecil Rhodes. F Zer adierazten du karikaturak?

Zer dela-eta ezin izan zuten ezarri britainiarrek Lurmutur Hiriaren eta Kairoren arteko dominio jarraitua?

Ingelesen eta holandar kolonoen arteko gatazka areagotu egin zen Hegoafrikako boerren errepublika independenteetan (Orange eta Transvaal) urre- eta diamante-hobiak aurkitu zituztenean. 1899tik 1902ra, ingelesen eta boerren arteko gerra izan zen. Boerrak galtzaile izan zirenez, Erresuma Batuak bi errepublika horiek anexionatu zituen. Dena den, Hegoafrikar Batasunaren baitan â&#x20AC;&#x201C;1910ean dominio bihurtu zenâ&#x20AC;&#x201C; nolabaiteko autonomia eman zitzaien. XX. mendearen hasieran, gatazka inperialistak sortu ziren Afrikako iparraldean; zehazki, Marokon. Marokoko auzia zela-eta, etengabeko gatazkak izan ziren frantsesen eta alemaniarren artean. Izan ere, Frantziak protektoratua ezarri nahi zuen Marokon, baina alemaniarrak ez zetozen bat. Auzi hori izan zen Lehen Mundu Gerra sortu zuten arrazoietako bat.

3.4. Hedapen inperialista Asian Europarren XIX. mendearen azken hereneko hedapen inperialista Asiara ere iritsi zen.

Errusiar Inperioa Errusiar Inperioaren hedapena Asian batez ere politikoa izan zen. Errusiak XVII. mendean okupatu zuen Asiako iparraldea, eta XIX. mendearen erdialdean, Turkestango lur emankorrak lortzera abiatu zen. 1880-1890etik aurrera, Transiberiar trenbidea eraiki zuten Vladivostokera arte, bai eta transmantxuriarra ere; horrela, errusiarrak Mantxuriara arte iritsi ziren. Errusiarrek Turkestanen aurrera egin zutenean, areriotasunak sortu ziren Erresuma Batuarekin. Bi herrialde horiek gatazka zuten Persia eta Indiako mugako lurraldeak (Afganistan, Tibet) eskuratzeko. Baina, bestalde, errusiarrak Mantxurian sartu izanak gatazka sortu zuen Japoniarekin ere. Horren ondorioz, 1904tik 1905era bitartean Errusiaren eta Japoniaren arteko Gerra izan zen; Errusia izan zen galtzaile. 32. DOK. TXINAKO PASTELAREN BANAKETA, LE PETIT JOURNAL EGUNKARIAN 1885 INGURUAN ARGITARATUTAKO KARIKATURA. F Zer herrialde ari dira Txinako pastela

banatzen?

146

Britainiar Inperioa India izan zen britainiar kolonialismoaren helburu nagusia Asian. XVIII. mendetik aurrera, Ekialdeko Indietako Konpainia Ingelesak bertako lurraldeen zati handi bat bereganatu zuen, britainiar gobernuaren laguntzaz. Horretarako, britainiar armadaren baitan indiar soldaduen armada bat zuen; zipaioak 6. gaia

14/8/08

09:08

Pรกgina 147

SO SA IT

E R R U S I A R

BE ZA LT

OTOMANDAR INPERIOA

I N P E R I O A Mantxuria

KASPIA R ITSASO A

127377 _ 0128-0157.qxd

JAPONIAKO ITSASOA

JAPONIA

Mongolia

ARAL ITSASOA

KOREA

Sin-Kiang

ITSASO GORRIA

T X I N A K O

AFGANISTAN

I N P E R I O A

O Z E A N O

B A R E A

A Tibet

B I

PA L

Macau (Port.)

BHUTAN

N ME YE DHRAMAUT HA

M O

AFRIKA

PERSIA

ARABIAKO

Tonkin

INDIA

ITSASOA

BIRMANIA

Bengalako golkoa

JABETZAK Erresuma Batua

FILIPINAK

Laos

SIAM

HEGO

Annam TXINAKO ITSASOA

INDOTXINA Kanbodia Kotxintxina

Frantzia

BRUNEI

Estatu Batuak Herbehereak

FORMOSA Hong Kong (E. B.)

ZEILAN Maldivak

MALAYSIA Singapur

Japonia Portugal

I N D I A K O

Independentea

O Z E A N O A

INDONESIA

TIMOR

33. DOK. ASIA 1914 INGURUAN.

esaten zitzaien. Baina 1857tik 1858ra, zipaioak matxinatu egin ziren, britainiar ofizialek beren erlijio-sinesmenak mespretxatzen baitzituzten. Horren ondorioz, britainiar gobernuak berriro antolatu behar izan zuen koloniaren administrazioa. Konpainia desegin egin zuten eta India zuzenean geratu zen koroaren mende, erregeorde batek gobernatuta. Frantziaren hedapen koloniala Indotxinara iritsi zela ikusirik, Erresuma Batuak Birmania okupatu zuen, eta 1886tik aurrera, protektoratu bihurtu zen. Gainera, 1870etik 1885era bitartean, Malaysiako erdialdeko eta hegoaldeko sultanerriak ere okupatu zituen.

F Zer adierazten da 1914ko Asiako

mapa horretan? F Aipatu zer inperio kolonial eratu ziren

Asian eta zer lurralde okupatu zituzten. F Zer herrialdek jarraitu zuten

independente izaten? Horrek Mendebaldeko herrialdeek ez zutela esku hartu adierazten al du?

Horrez gain, Erresuma Batuak lehenagotik bazituen ezarrita beste kolonia batzuk, Ozeanian (Australia eta Zeelanda Berria); lurralde horiek, 1901ean eta 1907an, hurrenez hurren, dominio bihurtu ziren.

Frantziako Inperioa Frantziaren hedapena Indotxinan 1858tik 1860ra hasi zen. Mekong ibaiaren delta okupatu zuten, eta ituna sinatu zuten Annamgo erregearekin; hark Frantziaren esku utzi zituen Kotxintxinako ekialdeko hiru probintziak. Frantziak Mekong ibaiaren eta Song Koi edo ibai Gorriaren deltak kontrolatu nahi zituen, Txinako merkatuan sartzeko bide bat izateko. 1887an, Indotxinako Batasun Orokorra eratu zuten; haren baitan zeuden Annam, Tonkin, Kotxintxina eta Kanbodia, eta 1893tik aurrera, Laos. 1893an, Siamen neutraltasuna (gaur egun, Thailandia) onartu zen; estatu independentea izango zen, baina subiranotasun murriztua izango zuen.

Beste inperio batzuk Azkenik, Herbehereek, 1882tik aurrera, beren gain hartu zuten India Nederlandarren administrazioa (gaur egungo Indonesia eta Ginea Berriko ekialdearen zati bat), eta Alemaniak ekialdeko Ginea Berria eta Marshall, Salomon, Karolina eta Mariana uharteak anexionatu zituen. Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

*Boerrak edo afrikanerrak: nederlanderako hitzak dira; hurrenez hurren, kolonoa eta afrikarra adierazten dute. Hegoafrikako Transvaal eta Orange eskualdeetan kokatutako holandar, alemaniar eta frantziar jatorriko nekazari zuriak izendatzeko erabiltzen dira. 147

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 148

34. DOK. OPIOAREN MERKATARITZA

Leku guztietan, merkataritza gain behera doa: ez dira errentak jasotzen, dirua (zilarrezkoa) garesti dagoelako, eta kobrezko diruak balioa galdu duelako. Zilarraren garestitze hori herrialdetik erruz ateratzen delako gertatzen da, opioaren merkataritzaren eraginez. Merkataritza hori ingelesek egiten dute. Herrialde hori, bere lurraldean bizimodua ateratzeko baliabiderik ez duenez, beste herrialdeak esklabo bihurtzen saiatzen da; lehenik bertako biztanleak ahultzen ditu [opioa erabiltzeagatik] […] Txinara iritsitako kontsumo horrek gure hezurrak lehortuko ditu, gure bihotza marraskatu, eta gure familiak eta pertsonak hondatu. Inperioan ez da izan inoiz halako arrisku handirik. Arrisku unibertsal bat edo animalia basatien inbasio bat baino okerragoa da. Opioaren kontrabandoa Kodigoan jasotzeko eta heriotza-zigorraz zigortzeko eskatzen dut. Txinako enperadoreari zuzendutako memoria, 1838

F Nork egiten zuten opioaren

merkataritza Txinan? F Merkataritza horren zer ondorio

azpimarratzen ditu egileak? F Zer eskatzen zitzaion Txinako

gobernuari?

Txinako egoera Txina izan zen Europako potentzien eta Estatu Batuen merkataritza-helburu nagusia, eta geroago, Japoniarena ere bai. Baina potentzien arteko areriotasuna hain handia zenez, Txinak independentziari eustea lortu zuen, teorian behintzat. Txinako gobernuak Indiako opioa sartzea debekatu zuen F (34. dok.) –tea eta zetarengatik trukatzen zen–, eta horren ondorioz, Opioaren Gerrak (1839-1842 eta 1856-1858) sortu ziren. Gerra horien ondoren, Erresuma Batuak eta Frantziak zenbait itun negoziatzera behartu zuten Txina; itun horien ondorioetatik bi izan ziren garrantzitsuenak: • Txinak Hong Kong Erresuma Batuari eman zion. • Atzerriko merkatariei zenbait eskubide onartu zizkien: hiri batzuetan, beren koloniak sor zitzaketen, eta aduanak kontrolatu. Hiri horien artean zeuden Shangai eta Kanton. Horrela, Txina europar produktuentzako irekitako merkatua bihurtu zen, eta horrek bertako merkatarien hondamendia ekarri zuen. Gainera, Mendebaldeko potentziak indarrez sartu zirenez, inperioko ordena soziala eta politikoa aldatu egin zen, eta zenbait herri-matxinada izan ziren. 1880ko hamarkadan, Txinako lurraldearen banaketa hasi zen, bost eragin-eremutan. Frantziarekin (1884-1885) eta Japoniarekin (1894-1895) izandako gerretan galtzaile izan ondoren, enperadoreek zenbait porturen eta eragin-eremuren kontrola eman zieten britainiarrei, frantsesei, alemaniarrei, estatubatuarrei eta japoniarrei, baliabide batzuk ustiatzeko (meatzeak eta trenbideak). Txinak atzerritarren eskakizunak onartu zituenean, mugimendu ultranazionalista erradikalak sortu ziren; hala nola, boxerren matxinada*, (1900-1901). Baina porrota izan zuten, eta kontzesio-sistema sendotu egin zen; aldi berean, gorteko sektore kontserbadoreak ere indartu ziren. Egoera, oraindik ere, ezegonkorra zen; 1911n, iraultza izan zen, eta errepublika aldarrikatu zen; horrela amaitu zen mantxu dinastia. Baina errepublikak ere ez zuen egonkortasun politikorik ekarri, nahiz eta hori lortu nahi zuten kontzesio-sistemaren onurak zituzten potentziek.

3.5. Inperialismoaren aztarnak eta ondorioak Kolonizazioak nahitaez aldaketa sakonak eragin zituen herri indigenetako ekonomian, kulturan eta bizimoduan.

Ustiaketa ekonomikoa Europarrek lapurretaren ekonomia esaten zaiona praktikatu zuten; helburua natura-baliabide ugari zuten lurralde izugarriak ustiatzea zen, ahalik eta kosturik txikienaz. Europar kolonoek lurrak hartu zituzten, eta indigenak eremu idorretara mugiarazi zituzten, indarrez. Esate baterako, Aljerian, 1871ko matxinadaren ondoren, 500.000 hektarea lur inguru konfiskatu eta kolonoen artean banatu zituzten. Beste batzuetan, indigenak erreserbetan sartu zituzten; adibidez, Hegoafrikan F (36. dok.); eta beste batzuetan, sistematikoki sarraskitu zituzten: hori gertatu zen Zeelanda Berrian eta Australian. *Boxerrak: hitz horrek Ukabil Itxiaren Elkarteko kideak izendatzen ditu. Txinako elkarte nazionalista zen, eta oso joera xenofoboa zuen. 148

Konpainia handiek lurrak ustiatzeko kontzesioak lortu zituzten metropolietatik; sailetako nekazaritzaren sistema erabiliz, monolaborantza egiten zuten (kautxua, kafea, tea, tabakoa, kakaoa). Indigenak bortxazko lanak egitera behartu zituzten F (35. dok.), eta askotan, tratu txarrak ematen zizkieten; 6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 149

horren ondorioz, lurralde batzuetan biztanleria izugarri murriztu zen; esate baterako, Kongo Belgikarrean. Esplotazioa eta bortxazko lanak pairatzeaz gain, herri indigenen eskulangintza-jarduerek hondamendia izan zuten, europarren industrialehiarengatik. Horrela, kolonizazioaren mende zeuden biztanle gehienak miserian geratu ziren. Baliabideak ustiatzeko (lehengaiak, meak), industria-produktuentzako merkatu kolonialak kontrolatzeko, eta arrazoi estrategikoengatik, metropoliek trenbideak, errepideak eta portuak eraiki zituzten, eta telegrafia-kableak ezarri zituzten. Baina hori metropoliaren interesen arabera egin zen; esate baterako, portuak meategiekin eta nekazaritza-sailekin lortzen zituzten, baina lurraldearen gainerako lekuak inkomunikatuta geratzen ziren. Oro har, europar metropoliek beren dirua eta beren zerga-sistemak inposatu zituzten, eta salgaientzako muga-zergak igo zituzten, lurralde kolonialen okupazioaren eta administrazioaren gastuak murrizteko.

Gizarte koloniala Alderdi demografikoari dagokionez, kolonietara europar medikuntza iristeak (higienea, txertoak, ospitaleak) heriotza-tasaren murrizketa eragin zuen; jaiotza-tasa, berriz, oraindik ere altua zen. Biztanleria hazi egin zen, eta horrekin batera, hiritartze-prozesu azkarra gertatu zen; baina ez industrializazioagatik, landa-eremuko miseriagatik baizik. Egoera horrek gose kronikoa sortu zuen, eta gizarte-tentsioak areagotu egin ziren. Gizarte-egiturak aldatu egin ziren, muga artifizialak ezarri baitzituzten; muga horiek ez zetozen bat lehenagoko antolaketarekin, eta tribu nahiz talde etnikoak banatu edo batu egin zituzten, indarrez. Horrek gatazka politiko, sozial eta etniko ugari sortu zuen; gaur egun oraindik ere badiraute gatazka horiek. Inperialismoak eragin sakona izan zuen komunitate tribal primitiboen pentsamoldean. Misioak eta irakaskuntza hedatzearekin batera, metropolietako hizkuntzak inposatu ziren, eta horrek tokiko kultura eta identitatea mehatxatzen zituen. Horrela, akulturazio-prozesua gertatu zen. Kolonien administrazioan elite indigena bat sartu zen; talde horien baitan, ideia liberalak eta sozialistak hedatu ziren, eta gero eta sentimendu nazionalista handiagoa sortu zen; independentzia zuten helburu. Ikasteko gaiak 9 Definitu: merkataritza librea, protekzionismoa, inperialismoa, darwinismo soziala, akulturazioa, kolonia, protektoratua, dominioa, kontzesioa. 10 Laburbildu XIX. mendeko hedapen koloniala sustatu zuten faktoreak. 11 Azaldu: • Zer-nolako lotura zegoen industria-iraultzaren eta XIX. mendearen amaierako inperialismoaren artean. • Zer forma hartu zituen kolonizatutako herrialdeen ustiaketa ekonomikoak. 12 Aztertu: • Inperio kolonialen arteko areriotasunak Afrikan eta haien zergatiak. • Zer ondorio izan zituen inperialismoak dominio kolonialaren mendeko herrietan.

35. DOK. INDIGENAK KAFE-UZTA PRESTATZEN, KALEDONIA BERRIKO FABRIKA FRANTSES BATEAN. F Zer-nolako lan-baldintzak zituzten

kolonietako indigenek?

36. DOK. ARRAZA-SEGREGAZIOA HEGOAFRIKAN

Langile zuriak, edozein jatorritakoak –britainiarrak edo afrikanerrak–, eta haien erakunde politikoak […] beldur ziren langile beltzek egin ziezaieketen lehiarengatik. Hori dela-eta, printzipio hauei jarraitu zieten: colour bar (kolore-hesia) eta job reservations (langile zurientzat erreserbatutako lanen sistema) […]. Boerren gerra amaitu zenetik (18991902) […] nazionalistek hauteskundeak irabazi bitartean (1948) ezarri ziren apartheidaren oinarri juridikoak eta praktikoak. […] Oso garrantzitsua izan zen Nativa Land Act (Sorterriko Lurren Legea) ere (1913): haren bidez, lurrak desjabetu zituzten, eta afrikarrentzat erreserba indigenak sortu zituzten: lurraldearen %7,5 zuten, nahiz eta biztanleriaren %78 izan; eremu zuriak, berriz, lurraldearen %92,5 betetzen zuen. […] 1923an, […] europarren auzoetatik bereizitako bizitokiak ezarri zituzten beltzentzat: township esaten zitzaien. MARC FERRO (zuz.), Kolonialismoaren liburu beltza, 2005

13 Alderatu Afrikako eta Asiako hedapen koloniala, eta azaldu aldeak. 14 Baloratu hedapen kolonialaren faktore ideologikoak, erlijiosoak eta zientifikoak.

Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

F Zer izan zen apartheida?

149

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 150

37. DOK. MAKILA HANDIAREN POLITIKA

4 Beste herrialde batzuen inperialismoa

Ez da egia Estatu Batuek mendebaldeko hemisferioko beste nazio batzuen lurrak nahi dituztela edota haietarako proiektuak dituztela […].

Estatu Batuek eta Japoniak ere, industria-garapenaren ondorioz, hedapen inperialistari ekin zioten, XIX. mendearen bukaeratik XX. mendearen hasierara bitartean.

Gure herrialdeak nahi duen bakarra inguruko herrialdeetan ordena eta oparotasuna dagoela ikustea da […] Nazio batek erakusten badu eraginkortasunez eta arrazoiz jokatzeko gai dela […], ordenari eusten badio eta bere betebeharrak betetzen baditu, ez da zertan izan Estatu Batuen esku-hartzearen beldur. Gaitzak kronikoak badira eta gaitasunik erakusten ez badute, berriz, […], bai Amerikan, bai beste leku batzuetan, esku-hartzea eragingo dute […]. Monroe doktrina baieztatuz, Kuban, Venezuelan eta Panaman hartutako neurrien bidez, eta Ekialde Urrunean gerra mugatzeko ahaleginak eginez eta Txinako merkatua zabalduz, gure interesak eta gizadi osoarenak defendatu ditugu […]. Theodore Roosevelt presidentearen urteko mezua, 1904ko abenduak 6

F Zer arrazoi eman zituen T. Rooseveltek

Estatu Batuen interbentzionismoa justifikatzeko Kariben, Erdialdeko Amerikan, Hego Amerikan eta Ekialde Urrunean?

4.1. Japoniaren espantsionismoa Japonia Meijian ekonomia-hazkunde azkarra gertatu zen, eta administrazioa eta armada modernizatzeko neurriak hartu zituzten, Mendebaldeko ereduari jarraiki. Gainera, joera espantsionista eta oldarkor nabaria hartu zuten; haien helburua Korea eta Txina menderatzea zen F (38. dok.). Japoniak zenbait arrazoi zituen joera inperialista hartzeko: presio demografikoa, bere produktuentzat kanpoan merkatuak aurkitzeko beharra eta, industrializazioa sendotzeko, lehengaiez hornitzeko beharra (burdina, ikatza, petrolioa, kobrea, eztainua). Baina Japoniaren inperialismoan eragina izan zuen joera nazionalisten hedapenak ere: Japonia Handi bat eratu nahi zuten. Inguruko uhartediak menderatu ondoren (Kuril uharteak eta Ryukyu), Japoniak hiru portu irekitzera eta japoniar emigranteak onartzera behartu zuen Korea; herrialde hori Txinaren mende zegoenez, gerra sortu zen Japoniaren eta Txinaren artean. 1894tik 1895era bitartean, japoniar tropek Korea osoa hartu zuten, eta Mantxurian sartu ziren; itsas guduan garaile izan ziren, eta Port Arthurren eta Beijingo golkoko beste gune estrategiko batzuetan lehorreratu ziren. Txinak Korearen independentzia onartu zuen, eta lurralde hauek eman zituen: Formosa (Taiwan), Arrantzaleen uharteak eta Liaodong penintsula, Port Arthur gune estrategikoa barne. Errusiak ez zuen onartu Japoniarrek Mantxuriako hegoaldea hartu izana. Baina Japoniak eraso egin zion Errusiari 1904an, aldez aurretik gerra deklaratu gabe (Errusia-Japonia Gerra), eta Port Arthurko flota errusiarra suntsitu zuen. Japoniak Sakhalin uhartearen hegoaldea lortu zuen, bai eta Korean protektoratua ezartzea ere; Korea 1910ean anexionatu zuen, eta Mantxurian zuen nagusitasuna sendotu zuen.

4.2. Estatu Batuen inperialismoa XIX. mendearen amaierara arte, Estatu Batuen espantsionismoaren helbu*Jakinarazitako Patua: esamolde hori 1845ean argitaratu zen lehen aldiz, John O’Sullivan kazetariaren Anexioa artikuluan. Artikulu horretan, hau defendatzen zuen: «Estatubatuar herriak, herri hautatua denez, Jainkoak jakinarazitako helburu bat dauka, eta horren arabera, eskubidea du Estatu Batuetako parte izateko patua duten lurralde guztiak menderatzeko». *Monroe doktrina: izen hori eman zion Monroe presidenteak. Doktrina horren arabera –itxuraz antiinperialista–, Europako estatuek ez zuten eskubiderik Amerikako lurraldeak menderatzeko («Amerika amerikarrentzat»); hori izan zen Estatu Batuek Hispanoamerikan egindako kanpo-politikaren ardatza; haren bidez, berentzat soilik hartzen zuten kontinente horretan esku-hartzeko eskubidea. 150

rua Mendebaldea eta Mexikoko lurraldeak menderatzea izan zen. 1835ean Texasen independentzia aldarrikatu ondoren, Estatu Batuek gerra deklaratu zioten Mexikori (1846-1848). Estatu Batuak garaile izan ziren, eta zenbait lurralde anexionatu zituzten: Mexiko Berria, Arizona, Utah, Nevada eta Kalifornia. Eta 1867an, Alaska erosi zioten Errusiari. Estatu Batuak XIX. mendeko 90eko hamarkadan hasi ziren nazioartean esku hartzen. Estatu Batuen inperialismoaren arrazoiak ez ziren ekonomikoak soilik; izan ere, barne-merkatu handia zuten, industria-eskaintzari erantzuteko gai zena. Inperialismo horren arrazoi nagusiak ideologikoak eta geopolitikoak izan ziren. • Estatubatuarren nagusitasuna hainbat doktrinak goraipatu zuten. Monroe doktrinaren*arabera, Amerika Estatu Batuen eragin-eremua zen, eta europarrentzat debekatuta zegoen han esku hartzea. Eta Jakinarazitako Patua* doktrinaren arabera, berriz, Estatu Batuak Jainkoak hautatutako herria zen, eta beraz, lurraldeak hartzeko eskubidea zuen, Estatu Batuen parte izan zitezen. 6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 151

ALASKA (1867)

38. DOK. ESTATU BATUEN ETA JAPONIAREN HEDAPEN INPERIALISTA. F Zer adierazten da

mapan? F Zein izan ziren

inperialismo bakoitzaren hedapen-lerroak eta helburuak? F Estatu Batuen

eta Japoniaren interesek talka egin al zezaketen etorkizunean eremuren batean?

MANTXURIA (1905)

SAKHALIN (1905)

KURIL UHARTEAK (1875)

OZEANO KOREA (1910)

JAPONIA

BAREA

ESTATU BATUAK

RYUKYU UHARTEAK (1879) FORMOSA (1895)

KUBA (1898-1903) PUERTO RICO (1898)

MIDWAY (1867)

FILIPINAK (1898)

HAWAI (1898)

WAKE (1899)

DOMINIKAR ERREP. BIRJINA UH. (1905) (1917) NIKARAGUA (1909) KANALEKO EREMUA (1903) PANAMA (1903)

GUAM (1898)

Japonia eta anexionatutako lurraldeak Japoniaren hedapenaren ardatzak Estatu Batuen protektoratuak Estatu Batuak eta anexionatutako lurraldeak SAMOA (1878)

Estatu Batuen hedapenaren ardatzak

Doktrina horiek sentimendu nazionalista sendotu zuten, eta anglosaxoi zuriak Amerikan gehiengoa ziren latindarrekiko nagusi zirela aldarrikatzen zuten: arrazan, politikan, erlijioan, kulturan eta teknikan. • Alfred T. Mahan almiranteak defendatzen zuen ikuspegi geopolitikoak ere jarraitzaile ugari izan zituen. Mahanen ustez, Estatu Batuen nagusitasuna sendotzeko, beharrezkoa zen itsasoa estrategikoki menderatzea, itsasontzi-base garrantzitsuak kontrolatuz eta gerrarako ontzidia garatuz; horrek lurraldeak anexionatzeak baino garrantzi handiagoa zuen. Ideia horiek guztiek justifikatu zuten esku-hartzea. Estatu Batuek Kariben eta Amerikako beste estatu batzuetan esku hartu zuten, bai eta Pazifikoan eta Txinan ere F (38. dok.). 1898an, McKinley presidenteak, baliabide ekonomiko ugariren, prentsaren eta nazionalisten laguntzaz, Espainiak Kubako eta Filipinetako koloniekin zuen gerran esku hartu zuen. Espainiaren ontzidi ahula suntsitu ondoren, Estatu Batuek Kubaren independentziaren alde egin zuten, eta hainbat lurralde beren esku geratu ziren: Puerto Rico, Filipinak eta Guam uhartea (Pazifikoan); gainera, Hawai uhartea okupatu zuten. Horrela, Estatu Batuen nagusitasuna sendotu egin zen Kariben eta Pazifikoan. Gainera, Theodore Rooseveltek ere –presidente 1901etik– politika interbentzionista egin zuen: makila handiaren politika (big stick); haren arabera, Estatu Batuek eskubidea zuten errepublika hispanoamerikarretako barne-arazoetan esku hartzeko F (37. dok.). Gainera, Panamak Kolonbiarekiko independentzia lortzearen alde egin zuten (1903an lortu zuen), eta Panamako gobernuak Estatu Batuek kanalaren bi aldeak militarki okupatzea onartu zuen; 1914an amaitu zen kanalaren eraikuntza. Ordutik aurrera, esku-hartze armatuak etengabeak izan ziren: Dominikar Errepublikan (1905), Kuban (1906) –Guantanamon itsasontzi-basea ezartzea onartu behar izan zuen–, Nikaraguan (1909), Hondurasen (1910), Haitin (1914) eta Txinan (boxerren matxinada geldiarazteko). Ekintza horiek justifikatzeko, ezegonkortasuna sortzen zuten mugimenduak mehatxua zirela eta estatubatuar interesak defendatu behar zituztela argudiatzen zuten. Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

Ikasteko gaiak 15 Definitu: Monroe doktrina, Jakinarazitako Patua. 16 Azaldu zer dela-eta esaten den Japoniaren inperialismoak joera espantsionista eta oldarkor nabarmena zuela. 17 Aztertu zer dela-eta izan ziren garrantzitsuenak arrazoi ideologikoak eta geopolitikoak Estatu Batuen inperialismoan. 18 Alderatu Japoniaren eta Estatu Batuen inperialismoaren arrazoiak eta azaldu antzekotasunak eta aldeak. 19 Baloratu Estatu Batuen interbentzionismoa Erdialdeko Amerikan eta Hego Amerikan.

151

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 152

PRAKTIKAK Gaiaren berrikusketa 20 Irakurri arretaz laburpena eta osatu falta diren datuak erantsiz.

BIGARREN INDUSTRIA IRAULTZA Energia-iturriak eta industria • Bi energia-iturri berri: elektrizitatea eta petrolioa. • Zientziaren eta industriaren arteko harremana areagotu zen. • Sektore nagusiak: siderurgikoa, kimikoa eta elektrikoa.

Garraiobideak eta komunikazioak • Trenbidearen hedapena eta lurrunontziaren arrakasta • Garraiobide berriak: tranbia, metroa, bizikleta, automobila eta abiazioa. • Komunikazioetan: haririk gabeko telegrafia, telefonoa, prentsa, etab.

Biztanleria • Europar biztanleriaren hazkundeak, XIX. mendearen bigarren erdian, bi ondorio izan zituen: – Nekazari-exodoa eta hiritartze-prozesu azkarra. – Europar langile askok eta askok itsasoz bestaldera emigratu zuten.

Potentzia berriak • Europaren nagusitasun teknikoa eta ekonomikoa sendotu zen. • Beste industriapotentzia batzuk sortu ziren; hala nola, Alemania, Estatu Batuak eta Japonia.

Mundializazioa • Enpresa-antolaketa berria (kontzentrazio horizontala eta bertikala, bankuen parte-hartzea industrian). • Kapitalmugimenduetarako askatasuna. • Urre-patroia.

EUROPAREN INPERIALISMOA Zergatiak • Ekonomikoak: Europako industria-potentziek merkatu berriak aurkitu behar zituzten industria-ekoizpenaren soberakinentzat, bai eta kapitalak inbertitzeko eremu berriak ere. • Politikoak: estrategia-arrazoiak, prestigio edo botere nahia eta abar. • Ideologikoak: nazionalismoaren gorakada Europan, europar arrazaren nagusitasunaren ideia eta haren zeregin zibilizatzailea behe-mailako arrazekiko. • Erlijiosoak: kristautasuna zibilizatu gabeko herrietan hedatu nahia. • Zientifikoak: zientziaren garapena sustatzeko, munduko leku guztiak esploratzeko beharra.

Afrikaren banaketa • 1884-1885eko Berlingo Konferentziara arte, hedapen koloniala batez ere Erresuma Batuak eta Frantziak egin zuten, Mediterraneoko Afrikan eta kostaldeko gune batzuetan. • Nilo, Niger eta Kongo ibaiak esploratu eta kontinentean sartu zirenean, areriotasunak sortu ziren Europako potentzien artean. • Egoera hori zela-eta, Berlingo Konferentzia sustatu zen, gatazkarik ez izateko itun batzuk onartzeko.

Ondorioak Ondorio ekonomikoak • Koloniak metropolien ustiaketagune bihurtu ziren (lapurretaren ekonomia). • Europar kolonoek lurrik onenak eskuratu zituzten eta negozioak kontrolatzen zituzten. • Europako konpainia handiek lehengaiak ustiatzeko eskubideak lortu zituzten. • Tokiko negozio tradizionalek porrota izan zuten. Ondorio sozialak • Demografia-hazkundea eta hiritartze handia. • Tokiko gizarteen akulturazioa. • Gizarte-egituren aldaketa.

Hedapen inperialista Asian • Errusiar Inperioaren espantsionismoa Erdialdeko Asiara bideratu zen –han talka egin zuen Britainiar Inperioarekin–, eta Siberiara eta Mantxuriara (Txina) –han Japoniarekin egin zuen talka–. • Britainiar Inperioa Erdialdeko eta Hego Asian hedatu zen (India, Birmania, Malaysia); Errusia eta Frantzia izan zituen aurrez aurre. • Frantsesen inperialismoa Indotxinan hedatu zen. • Txinak independentziari eutsi zion, baina Hong Kong Erresuma Batuari eman zion, eta zenbait portu eman behar izan zituen.

BESTE HERRIALDE BATZUEN INPERIALISMOA Japoniaren espantsionismoa • Japonian XIX. mendearen azken herenean gertatutako aldaketa ekonomiko eta politikoen ondorioa izan zen. • Helburu estrategiko nagusiak Korea eta Txina izan ziren, eta Japoniak bere inperioa eratzea lortu zuen, Txinaren (1894-1895) eta Errusiaren (1904-1905) aurkako gerretan garaile izan baitzen.

152

Estatu Batuen inperialismoa • XIX. mendearen amaieran hasi zen, Estatu Batuen gaur egungo lurraldea eratuta zegoenean. • Inperialismo horren arrazoi nagusiak ideologikoak eta estrategikoak izan ziren; horrela justifikatu zuten Kariben, Pazifikoan eta Txinan gero eta gehiago esku hartzea.

6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 153

Dokumentuekin lan egitea 21 Identifikatu irudia eta egin iruzkina.

23 Alderatu grafiko hauek. Munduko industria-ekoizpenaren %-tan 40 1870 35

Munduko industria-ekoizpenaren %-tan 40 1913 35

Erresuma Batua

Estatu Batuak

Alemania

Frantzia

40. DOK. MUNDUKO MANUFAKTURA-EKOIZPENA (1870/1913). • Zer adierazten da grafikoetan? Zer datu ageri dira? • Zer egoera azaltzen du 1870eko grafikoak? Azaldu zergatik den Erresuma Batua munduko manufaktura-ekoizle nagusia. • Zer aldaketa gertatu dira 1870etik 1913ra bitartean? Zer herrialdek galdu dute garrantzia munduko manufaktura-ekoizpenean? Eta zer herrialdetan hazi da? • Zer dela eta galdu zuen nagusitasuna Erresuma Batuak?

39. DOK. • Zein da irudi horren jatorria? Zer garaitakoa da? • Zeren ikur da emakumearen irudia? • Zer pertsonaia ageri dira irudian eta zer adierazten du bakoitzak? • Azaldu zer nahi digun transmititu eta zer asmo duen irudiak. • Jarri izenburua irudiari.

24 Aztertu testu hau.

41. DOK.

Oi! Badakigu Kongoko Estatu Libreko beltzak, belgikarren erregearen esklaboak, krudeltasunez torturatzen dituztela. Ondo dakigu Afrikan, Asian eta kolonia guztietan, edozein herritan, kexa eta oinaze-oihu berberak daudela, zeru entzungorrerantz. Duela lau mendetik, herrialde kristauak elkarren arteko lehian ari dira, arraza gorria, horia eta beltza sarraskitzeko. Horri zibilizazio modernoa esaten zaio.

22 Behatu gaia honetako mapei, osatu jabetza kolonialei buruzko taula eta erantzun galderei. Jabetzak

Afrika

Asia

Zuriak ez dira beltzekin eta horiekin komunikatzen, menderatzeko eta sarraskitzeko ez bada. Barbaro esaten diegun herrialdeek gure krimenengatik soilik dute gure berri […].

Britainiarrak Frantsesak Alemaniarrak

Guk, gure aldetik, kolonia frantsesetako administrazioak egindako krimenak eta ordainarazitako zergak salatuko ditugu, amore eman gabe […].

Portugesak Belgikarrak

Ezinbestean eta amore eman gabe, geure inperio kolonialeko horien eta beltzen giza eskubideak errespetatzeko eskatuko dugu. Gizadiaren izenean, justizia eskatuko dugu, hura ezin baita besterik gabe iraindu; eta aberriaren izenean, haren interesei ez baitzaie zerbitzatzen halako basakeria kolonialaren bidez.

Holandarrak Japoniarrak Errusiarrak Italiarrak Estatubatuarrak • Zer inperio kolonial ziren handienak? • Zer dela-eta zeuden inperio kolonial garrantzitsuenak herrialde industrializatuenen mende? • Zer-nolako aldeak daude Afrikako eta Asiako hedapen kolonialaren artean? • Azaldu zer-nolako abantailak eta desabantailak zituen koloniak izateak.

Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

ANATOLE FRANCE, Frantzia kolonialaren aurkako mitinean emandako hitzaldia, 1906ko urtarrilak 30

• • • •

Jarri izenburua testuari. Ikertu nor den testuaren egilea. Zer ideia nabarmenduko zenituzke testuan? Lotu testuaren edukia eta hedapen kolonialaren zergatiak eta ondorioak.

153

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 154

PRAKTIKAK Historiako teknikak Kontzeptu-mapak egiteko teknikak Kontzeptu-mapak egitea didaktika-baliabide boteretsua da informazioa antolatzeko, laburbiltzeko eta grafikoki adierazteko. Oso erabilgarria da, bide ematen baitigu testuko informazioa ordenatzeko eta bertako ideiak elkarrekin lotzeko. Kontzeptu-mapek oinarrizko bi elementu dituzte: • Kontzeptuak: antolatu nahi dugun informazioa laburbiltzeko funtsezko ideiak dira. • Lotura-hitzak: bi kontzeptu edo gehiago lotzeko balio duten hitzak dira. Kontzeptuekin batera, esaldiak zentzu logikoz eraikitzeko eta kontzeptuen arteko erlazioa aurkitzeko balio dute. Kontzeptu-mapek ezaugarri hauek izan behar dituzte: • Kontzeptuen hierarkizatzea: kontzeptuak goitik behera ordenatzen dira, garrantzi handienetik txikienera. • Hautaketa: kontzeptu-mapek gaiaren alderdi garrantzitsuenen laburpena edo sintesia biltzen dute; beraz, beharrezkoa da kontzepturik esanguratsuenak hautatzea, antolatu aurretik. kontzeptu horiek zehatzak izan behar dute, baina aldi berean, ahalik eta informazio gehien eman behar dute. • Ikus-inpaktua: ondo egindako kontzeptu-mapak xumea eta argia izan behar du. Horretarako, lehen begiratuan ikusi behar da zein diren elementurik garrantzitsuenak eta zein, mendekoak.

Nola egin Kontzeptu-mapak egiteko urrats hauei jarraitu behar zaie: 1. Irakurri testua arretaz, eta identifikatu eta azpimarratu kontzeptu edo ideia nagusiak. Ez da testuko informazio asko hautatu behar, garrantzitsuena soilik. 2. Bilatu gai nagusiaren eta azpigaien arteko loturak. Horretarako, honela antolatuko dugu kontzeptu-mapa: kontzepturik garrantzitsuenak eta orokorrenak eskemaren goiko aldean jarriko ditugu, eta kontzeptu espezifikoak, beheragoko mailetan, garrantziaren eta sekuentziazioaren arabera. Garrantzi bereko kontzeptuak lerro edo altuera berean jarri behar dira. Komeni da kontzeptuak letra larriz idaztea, eta irudi geometrikoen barruan jartzea (obaloak edo laukizuzenak). 3. Hautatu eta idatzi lotura-hitzak. Lotura deskribatzen duten hitzak lotura-lerroen gainean edo ondoan idatziko ditugu, letra xehez. Garrantzitsua da lotura adierazteko hautatutako hitza zehatza izatea.

Zeuk egin 25 Behatu arretaz hurrengo orrialdeko ebatzitako adibideari. 26 Egin Europaren inperialismoari buruzko kontzeptu-mapa, urrats hauei jarraiki: • Hartu orri bat. Oro har, hobe da orrian formatu horizontalean idaztea. • Irakurri Europaren inperialismoari buruzko informazioa ematen duten unitateko orrialde guztiak eta azpimarratu ideiarik garrantzitsuenak soilik. • Zer kontzeptu jarriko dugu maparen goiko aldean? Idatzi egoki deritzozun lekuan. • Irakurri 3. epigrafearen hasiera. Zergatik esaten da XIX. mendeko inperialismoa fenomeno berria izan zela? Zer hiru ezaugarri aipa daitezke berrikuntza izan zela esateko? Hiru ezaugarri horiek bigarren mailako kontzeptuak izango dira.

154

• Hautatu hiru kontzeptu horiek azaltzen dituzten azpigaiak. Esate baterako, ezaugarrietako bat protagonistak Frantzia eta Errsuma Batua izan zirela bada, horren mendeko azpigaietan hau azaldu beharko dugu: hedapenaren zergatiak eta zer onura lortu zituzten haren bidez. • Azkenik, lotu kontzeptuak gezien eta lotura-hitzen bidez. Ez ahaztu gezien bidez zutabe desberdinetako kontzeptuak ere lot daitezkeela. • Kontzeptu-mapa on bat egitea ez da batere erraza, eta zenbait zirriborro egin beharko dituzu. Ondo geratu dela uste duzunean, berridatzi kontzeptu-mapa txukun-txukun. 27 Egin, laguntzarik gabe, beste herrialde batzuen inperialismoari buruzko kontzeptu-mapa.

6. gaia

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 155

Kontzeptu-mapa baten ebatzitako adibidea • Kontzeptu-mapa hau Bigarren Industria Iraultzari buruzko gaiko informazioan oinarritzen da. Beraz, lehen kontzeptu hori lekurik nabarmenenean jarri beharko da, datarekin batera: Bigarren Industria Iraultza (1870-1914) • Industrializazio-prozesuaren bigarren aldi hori azaltzeko, ezaugarri garrantzitsuenak hautatu beharko ditugu. Informazio hori guztia maila berean jarriko dugu. Industrializazioaren hedapena

Finantzakapitalismoa

Erresuma Batuak nagusitasuna galdu zuen

• Hurrengo kontzeptu-mailetan, hiru oinarrizko kontzeptu horiek argitzen eta zehazten dituztenak ipiniko ditugu. • Kontzeptuen arteko erlazioa argi gera dadin, lotura-hitzak hautatu behar dira. Adibidean ikus daitekeenez, lotura-elementuen bidez esaldiak egin ditzakegu, zentzu osoa eta zehatza dutenak. • Batzuetan, zutabe desberdinetako kontzeptuak ere elkarri lotuta egon daitezke. Halakoetan, gezien bidez lotuko ditugu, eta erlazio hori azaltzeko, lotura-hitz bat hautatuko dugu.

BIGARREN INDUSTRIA IRAULTZA (1870-1914)

ezaugarri hauek ditu:

INDUSTRIALIZAZIOA HEDATU ZEN

FINANTZAKAPITALISMOA

azpimarra daitezke:

ERRESUMA BATUAK NAGUSITASUNA GALDU ZUEN INDUSTRIAN

haren oinarriak: sortu zirelako

ENERGIA-ITURRI BERRIAK

AURRERAPENAK ZIENTZIAN ETA TEKNIKAN

DEMOGRAFIAHAZKUNDEA EUROPAN

FINANTZA- ETA EKONOMIAKONTZENTRAZIOA

MERKATUEN INTEGRAZIOA

eragiten ditu

INDUSTRIAPOTENTZIA BERRIAK

bultzatzen dituzte sustatzen dituzte

horrek areagotzen du

MIGRAZIOAK

FORMA MONOPOLISTAK

POTENTZIEN INBERTSIOAK ATZERRIAN

errazten ditu

INDUSTRIA BERRIAK

GARRAIOBIDEEN HOBEKUNTZA

Bigarren Industria Iraultza eta inperialismoa

errazten du

LEHIA NAZIOARTEKO MERKATARITZAN

155

127377 _ 0128-0157.qxd

14/8/08

09:08

Página 156

PRAKTIKAK Oraina ulertzea Nork menderatzen du mundua gaur egun? Inperialismo berriak Inperialismo kontzeptua, hiztegi batzuetan, honela definitzen da: «indar militarra, ekonomikoa edo politikoa baliatuz, beste herrialde batean edo batzuetan menderakuntza ezartzen eta hedatzen dutenen jarrera eta doktrina». Inperialismo kontzeptuak garrantzi handia hartu du berriro ere munduan, potentzia handien –batez ere, Estatu Batuen– interbentzionismoa atzerrian areagotu egin delako. Askok gertaera hori 2001. urteko irailaren 11n New Yorken eta Washingtonen izandako atentatuekin lotzen dute; beste batzuek, berriz, globalizazio ekonomikoarekin zerikusia duela azaltzen dute. Hori dela-eta, behatzaile batzuek gaur egungo inperialismoaren eta XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasierara bitarteko inperialismoaren artean loturak edo antzekotasunak ote dauden aztertu dute. Potentzien interbentzionismoaren aldekoek zenbait arrazoi ematen dituzte jarrera hori defendatzeko: na-

zioarteko terrorismoari aurre egin beharra, eta askatasuna, demokrazia eta giza eskubideak hedatzea, halakorik ez dagoen lekuetara. Hori dela-eta, inperialismo onbera dela diote. Baina prozesu horren aurkakoak direnen ustez, inperialismo horren arrazoiak batez ere estrategikoak dira: potentziek menderatzaile izaten jarraitu nahi dute, eta Hirugarren Munduko herrialdeetako baliabideak kontrolatu nahi dituzte. Gainera, kontuan hartu behar da interbentzionismo hori zer-nolako testuinguru historikotan gertatzen den. Izan ere, baldintza historiko jakin batzuk direlaeta azal daiteke Europaren, Japoniaren eta, batez ere, Estatu Batuen nagusitasuna, hainbat arlotan: teknologian, finantza-baliabideetan, komunikabide eta komunikazio-sistematan, eta munduko natura-baliabideen kontrolean; hori guztia, gaur egungo ekonomia globalizatuaren testuinguruan.

OZEANO Bosnia Kosovo

Korea

Kuba Hawai

OZEANO

Guatemala Nikaragua Panama

Kuwait

Dominikar Errepublika

BAREA

Afganistan

Irak

Taiwan

Haiti

Vietnam

Grenada Somalia

BAREA

OZEANO Diego Garcia

ATLANTIKOA

INDIAKO OZEANOA

Aldebakarreko interbentzioak

NBEk babestutako interbentzioak

II. Mundu Gerra baino lehen

Gerra Hotzaren garaian

I. eta II. Mundu Gerrak

Gerra Hotzaren garaian

Gerra Hotzaren ondoren

AEBren base militarrak

Gerra Hotzaren ondoren

42. DOK. ESTATU BATUEN INTERBENTZIONISMOA MUNDUAN.

156

6. gaia

LEHEN 10 MULTINAZIONALAK SARREREN ARABERA Enpresak Estatu Batuak Herbehereak Belgika

Suitza Alemania

Frantzia Erresuma Batua Italia

Jarduerak

AEB

Petrolioa

Wal-Mart Stores

AEB

Merkataritza-katea

General Motors

AEB

Automobilak

Ford Motor

AEB

Automobilak

Daimler Chrysler

Alemania

Automobilak

R. Dutch/Shell Gr.

E.B./Herbehereak

Erresuma Batua

Petrolioa Japonia

Petrolioa

AEB

Finantzarioa

Mitsubishi

Japonia

Merkataritza

Toyota Motor

Japonia

Automobilak

General Electric Espainia

Herrialdeak

Exxon Mobil

Hego Korea Txina Mexiko Venezuela

Gaiari buruzko informazioa