Inhoud 9 Voorwoord Peter Heij
Thema
Projecten
106 Cultuurhistorie
175 Stadsontwikkeling en beschermde gezichten
Introductie 14 Onder de zeespiegel
Projecten
Waterveiligheid in beeld 18 Beheren en beheersen 20 De grote programma’s 22 Nieuw waterveiligheidsbeleid 24 Staalkaart van ingrepen 28 Programma’s 1995-2022
Essay 34 Nederlands tweede natuur Een nieuwe laag in een eeuwenoud landschap
Thema 56 Innovatie
Projecten 59 Variaties op een dijk of duin
66 Steenbekledingen Zeeland Golfbreker en leefomgeving voor flora en fauna 70 Waddenzeekering Ameland Een logistieke puzzel 74 Dijkverbetering Kinderdijk – Schoonhovenseveer Variaties op dijkversterking 78 Dijkversterking Diefdijklinie Al eeuwenlang dubbel en dwars in de verdediging 84 Waterdunen in West Zeeuws-Vlaanderen Supersterke schakel verbindt veiligheid, natuur, economie en leefbaarheid 90 Eemshaven – Delfzijl Aardbevingsbestendige dijk 94 Boulevard Scheveningen Dijk-in-boulevard 100 Kustwerk Katwijk Parkeren onder de duinen
109 Regie op de stroom 116
Uiterwaardvergraving Renkumse en Wageninger
Benedenwaarden en veerstoep Lexkesveer
Natuurontwikkeling als opmaat voor betere doorstroming 120 Regelwerken bij Pannerden en de Hondsbroeksche Pleij
Mengkranen voor Waal, Rijn en IJssel 126 Hoogwatergeul Veessen-Wapenveld Een mega-interventie met minimale impact 132 Rivierverruiming Overdiepse Polder Een succesvol burgerinitiatief 136 Brakelse Benedenwaarden en Buitenpolder
Kade binnenstad Venlo
Maatwerk langs de Maas Keermuur Harlingen
Sluitstuk van het Deltaplan Waterkering Dalfsen
Ruimte voor het dorpsfront Capelle aan den IJssel
Lokale bevolking haalt het beste uit urgente dijkversterkingsoperatie
200 Stadskering Kampen-Midden Een bouwdoos en 200 vrijwilligers 206 Zuidelijke Randmeerdijken en Eemdijken Spakenburg: een zelf opdrijvende kering in een beschermd dorpsgezicht
Munnikenland
Thema
Een tribune in het landschap 140 Ontpoldering Noordwaard Een geavanceerde watermachine
210 Internationaal
Thema
146 Participatie
Projecten 149 Geld verdienen met grind
156 160 164
Rivierverruiming Meers
De getemde Maas, maar nog altijd op haar wildst Rivierverruiming Borgharen
Van dorp tot eiland Grensmaas, Koeweide
Grinddepot, natuurgebied en water opslag
168 Hoogwatergeul Lomm Voortschrijdend inzicht zet forse plus op hoogwaterbescherming en gebiedskwaliteit
Thema
172 Ruimtelijke kwaliteit
8
182 188 192 196
Projecten 213 Stadsparken en recreatiegebieden 220 Hondsbossche en Pettemer Zeewering Gepensioneerde dijk draagt functie over aan strand en duinen 226 Hoogwatergeul Well-Aijen Dromen van een groot natuur- en recreatiegebied 230 Uiterwaardvergraving Millingerwaard Waterveiligheid door versnelde natuurontwikkeling 236 Dijkverlegging Lent Dubbelspel van stad en rivier 242 Deventer: waarden, weerden, weiden en de Worp Schakelen tussen stad en landschap en tussen cultuur en natuur 248 Westenholte, Zwolle Als een schilderij van Jan Voerman
254 Verantwoording 255 Interviews 255 Literatuur 256 Beeldverantwoording 256 Colofon
Voorwoord Voor veel bewoners van ons land is het heel vanzelf sprekend dat we onder de zeespiegel kunnen leven. Sterke dijken en duinen beschermen ons immers tegen overstromingen zoals we die regelmatig in het buitenland zien. Maar zo vanzelfsprekend is dit allemaal niet. Soms gaat het tientallen jaren goed en vergeten we bijna dat we die bescherming nodig hebben. Begin jaren ’90 werden we door extreem hoogwater in de grote rivieren een keer goed wakker geschud uit deze droom. Het kon ook in ons land wel degelijk misgaan. Op de meest urgente plekken werden als reactie dijkversterkingen versneld uitgevoerd om alles weer op orde te krijgen. Maar daarnaast ging het roer om. Er werden plannen gemaakt om verstandiger met het water om te gaan. In plaats van achteraf te reageren op noodsituaties werd de blik op de toekomst gericht. We kunnen dijken niet eindeloos blijven verhogen. Het water moest meer de ruimte krijgen. Grote programma’s zoals de Maaswerken en Ruimte voor de Rivier werden opgezet om hier invulling aan te geven. Normen werden vastgesteld waaraan de dijken en duinen die ons tegen hoogwater op de rivieren of vanuit zee beschermen, moeten voldoen. Tientallen riviertrajecten werden onder handen genomen en dijken die niet aan de normen voldeden werden met gerichte maatregelen in het Hoogwater beschermingsprogramma aangepakt. Het gros van die toen geplande werkzaamheden is inmiddels uitgevoerd. Daarbij werd niet alleen aan de dijken gewerkt, maar ook aan de omgeving. Water en ruimtelijke ontwikkeling gingen samen op. Vandaar ook de titel van dit boek: het werk gaat nu letterlijk en figuurlijk voorbij de dijken. In het rivierengebied en langs de kust heeft de uitvoering van deze werken in de afgelopen decennia veel aandacht van de bewoners gekregen. Niet zo gek wanneer je weet dat de projecten soms heel ingrijpend waren en dat op diverse plekken bewoners en bedrijven hiervoor moesten wijken. Aan veel andere Nederlanders zijn deze werken en de veranderingen die deze in het land schap teweeg hebben gebracht waarschijnlijk onopgemerkt voorbijgegaan. Dat is mede een
9
reden om dit boek te maken. Om iedereen te laten zien hoe wij met het water omgaan. Hoe Nederland door eindeloos veel ingrepen niet alleen veiliger, maar ook mooier is geworden. En met hoeveel creativiteit dit is gebeurd. Het ging om honderden projecten. Dertig daarvan worden er in dit boek uit gelicht: van Maastricht tot aan de Wadden en van Millingen tot aan de Katwijkse kust. Dit boek laat in woord en beeld zien waarom en hoe deze projecten zijn uitgevoerd. Waar we ons bewust van moeten blijven: het werk aan het water is nooit af. Klimaat verandering brengt ons meer regen en de zee spiegel stijgt. Daar bereiden we ons op voor. Op veel plekken blijft er dus werk aan de winkel en zullen aanpassingen moeten worden uitgevoerd. Daarvoor kijken we al vooruit tot 2050. De projecten die in dit boek staan beschreven laten zien hoe belangrijk het samenspel is tussen overheden (waterschappen, provincies, gemeenten en het Rijk), bewoners en experts. En ze bieden ongetwijfeld ook inspiratie voor de toekomst. Want de manier waarop wij omgaan met water – als vitaal onderdeel van onze omgeving – bepaalt hoe mooi, veilig en leefbaar ons land is en in de toekomst blijft.
Peter Heij Directeur-generaal Ruimte en Water Ministerie van Infrastructuur en Milieu
pagina 6
Ontpoldering Noordwaard – De oude kreken van de Biesbosch worden zichtbaar wanneer ze gaan meestromen bij hoogwater, 2016
Bescherming in 2020 Kans op overlijden door een overstroming
Bescherming in 2050 Kans op overlijden door een overstroming
Voldoet aan toekomstige basisbescherming kleiner dan 1:1.000.000 tussen dan 1:1.000.000 en 1:100.000
Voldoet aan toekomstige basisbescherming kleiner dan 1:1.000.000 tussen dan 1:1.000.000 en 1:100.000 potentieel overstroombaar gebied
Voldoet niet aan toekomstige basisbescherming groter dan 1:100.000 potentieel overstroombaar gebied
pagina 23
pagina 6
Ontpoldering Noordwaard – De oude kreken van de Biesbosch worden zichtbaar wanneer ze gaan meestromen bij hoogwater, 2016
pagina 55
De Zandmotor voor de kust van Zuid-Holland, sinds 2011 de testgrond voor een nieuwe duurzame manier van kustonderhoud
pagina 71 De twee kusten van Ameland zijn duidelijk zichtbaar: het Noordzeestrand rechts en de Waddenzeedijk links
pagina 86
Het nieuwe landschap van de Waterdunen is in zijn ruwe vorm al zichtbaar, 2016
De eigenzinnig vormgegeven verlichtingsarmaturen bepalen mede het karakter van de boulevard. Daartussen het standbeeld van de Scheveningse vissersvrouw, zij kijkt onverstoorbaar uit over zee
pagina 98
pagina 102
De ingang van de parkeergarage in gebruik
Hoogwatergeul Veessen-Wapenveld – De nieuwe dijken van de hoogwatergeul (rechts) zijn ruim 8,5 km lang. Nu liggen ze te rusten in het weidse landschap, maar naar verwachting zullen ze eens in een mensenleven een immense watermassa beteugelen, 2016
pagina 112
pagina 130
De inlaatkleppen staan open, de rode hefcilinders, ‘melkmeisjes’ genoemd, zijn duidelijk herkenbaar
Hoog en droog wonen op een terp bij hoogwater in de Noordwaard
pagina 140
pagina 142
Een delta in het klein: land en water wisselen elkaar af bij hoogwater in de Noordwaard
pagina 156 Grindverwerkings installaties in de werkhaven van Itteren
pagina 166
Imposante rivier verruiming van de Maas. Rechtsboven de brug over de te graven geul bij het dorpje Visserweert
Stadskering Kampen-Midden – Even bijkomen na het optakelen van een hefschuif tijdens de jaarlijkse oefening, 2010
pagina 180
pagina 205
De schotbalken worden met afzetcontainers aangevoerd waarna het vrijwilligersteam de kering snel kan opbouwen
Hondsbossche en Pettemer Zeewering – Bij Petten is een 25 meter hoog klimduin aangelegd, 2015
pagina 205
pagina 224
Er werd ruim 14 ha helmgras geplant om zandverstuiving te voorkomen, 2015
Uitzicht op de Spiegelwaal vanaf een onderdoorgang van de Lentloper
pagina 240
pagina 247
De Keizerswaarden en Hengforderwaarden na de ingreep
Er zijn weinig landen op de wereld waar het water zozeer het landschap en de nationale identiteit bepaalt als in Nederland. De kwetsbare delta ligt telkens weer op de tekentafel om aangepast te worden aan de dreiging van het water. Klimaatverandering zorgt nu voor een volgende ronde van ingrepen. De klassieke strijd tegen het water is daarbij veranderd in een aanpak met het water. Voor het eerst worden de omvang van het Nederlandse waterproject en de resultaten ervan in het kust- en rivierenlandschap zichtbaar. Voorbij de dijken. Hoe Nederland met het water werkt brengt deze indrukwekkende operatie in beeld. Dit boek laat dertig ingrepen langs de rivieren en de kust zien – projecten waarin waterbouw, cultuurhistorie, natuur en menselijk gebruik zijn samengebracht in weergaloze waterlandschappen, die verleiden om zelf op expeditie te gaan. nai010 uitgevers www.nai010.com