2
Dongeradeel 085 – Friesland
3
8
Waterland 352 – Noord-Holland
9
farmer tree woodland bridge bunker
boer boom bos brug bunker
Yorit Kluitman
43
De fietser Adriaan Geuze
85
De bekoring van het pretentieloze Wim Pijbes
131
Het landschap als spiegel van de ziel Gerrie Andela
155
De ratio van de rechte lijn Timo de Rijk
179
Ontsnapping aan het Hollandse landschap Steven Fleming
209
1 kilometer Nancy Arkema
238
264 / 266 / 269
ABC
Register / Kaarten / Colofon
Yorit Kluitman
The Cyclist Adriaan Geuze
The Charm of the Unpretentious Wim Pijbes
The Landscape As Mirror of the Soul Gerrie Andela
The Rationale of the Straight Line Timo de Rijk
Escape from the Dutch Landscape Steven Fleming
1 Mile Nancy Arkema
ABC
Index / Maps / Colophon
22
Waterland 352 – Noord-Holland
23
26
Noordoostpolder 234 – Flevoland
27
30
Hellendoorn 146 – Overijssel
31
Yorit Kluitman
De fietser
42
Yorit Kluitman
The Cyclist
Eindhoven, Noord-Brabant, zondag 26 juni 2015. Warm en bewolkt. Ik doe mijn camera goed en controleer zorgvuldig mijn zakken. Het is nog niet heel druk in de stad. De veegwagen rijdt ijverig rond om het uitgaansgruis op te ruimen. Als ik maar niet nu al een lekke band krijg. Ik veeg over mijn banden en stap op de fiets.
Eindhoven, North Brabant, Sunday, 26 June 2015. Warm, overcast weather. I secure my camera and check my pockets carefully. It’s not very busy in the city yet. The road sweeper drives around industriously to clear up the debris of the previous night’s partying. Let's hope I don’t get a flat right away. I brush off my tyres and get on the bike.
Een wielrenner. Ik ken die jongen niet. We kijken elkaar wel aan. Een soort van groet. Wat zal hij gaan doen vandaag? Hij is er vroeg bij. Een race, een toertocht? Hij ziet er wel fanatiek uit. De bocht om, de straat uit. Op het plein staat zijn groep te wachten. Een kleine twintig man. Ik kijk heel even snel of ik iemand ken. Nee. Ik trek mijn eigen plan, vooruit. Ik rij de stad uit via de zuidelijke kant. Eigenlijk doe ik dit altijd, een gewoonte, dit is nou eenmaal de snelste route weg van de bebouwing. In de stad heb ik niets te zoeken. De hardheid en de drukte, snel weg hier.
A racing cyclist. I don’t know the guy. We look at each other. A greeting of sorts. What might he be doing today? He’s out early. A race, a leisurely tour? He looks like a fanatic. Round the bend, down the street. His group is waiting on the square. Almost twenty of them. I take a quick look to see whether I know anyone. No. I’ll manage by following my own plan, so onwards. I head out of the city via the south side. I actually always do this, a habit, as this is simply the quickest route for getting away from any buildings. There’s nothing for me in the city, with its severity and bustle, so it’s time to make a quick exit.
Ik eet alvast een boterham. Nu kan het nog. Straks heb ik het te druk met andere zaken. Het eerste deel van de route is niet het doel. Ik eet ook mijn tweede boterham, nog lekker vers. Onderweg komt er vast nog een moment om mijn voorraad aan te vullen. Ik eet ook mijn laatste boterham, dan heb ik weer ruimte in mijn achterzak.
In the meantime, I eat a sandwich while I still can. Later on I’ll be too busy with other things. The first part of the route is not the destination. I eat my second sandwich as well, while it’s still fresh. There’s bound to be an opportunity to replenish my supplies later on. I also consume my last sandwich, so that I’ll have some space in my back pocket again.
Ik ben mijn route vergeten. Ik ben mijn route vergeten, shit. Zal ik omdraaien? Nee, dat heeft geen nut, ik ben nu al onderweg. En ik denk dat ik het nog weet. Klote-Garmin ook altijd. Mijn eigen fout, ik had niet zomaar de stekker eruit moeten trekken. Ik denk dat ik het wel weet. Geen paniek. Vannacht heb ik de route van vandaag goed bestudeerd en ik heb de belangrijkste punten op een klein blaadje genoteerd. Het moet wel goed komen. Eerst naar Nijmegen en daarna pas kijk ik op de kaart. Nog
I’ve forgotten my route. I’ve forgotten my route, shit. Should I turn back? No, there’s no point, I’m already on the road. And I think I still remember it. Like that darned Garmin always does. It’s my own fault, I shouldn’t have unplugged it that quickly. I think I know the way. No panic. Last night I properly studied today’s route, and jotted down the most important points on a slip of paper. It’ll be fine. First to Nijmegen, and then I’ll look at the map. Another 25 kilometres, then I’ll look at the map again. I know this road well. Still, it’s annoying; I need to prepare
43
better. Even better. But anyway. Does it matter to anyone? I’ll just cycle, and then I’ll see. It has to be enjoyable. The wind is quite brisk. That’s not normal. I like cycling to Nijmegen, because then you always have tailwind, as the wind always blows from the southwest. I don’t know why, but that’s just the way it is in the Netherlands. But not today. Today it’s difficult. I can’t figure it out: is the wind coming from the north or from the east? I try to find a flag that can tell me which way the wind is coming from. Or do I have really bad legs today? That’s also a possibility. I shouldn’t have gone to bed so late last night. No, it’s the wind. Just look. The flags are pointing to the southwest. Ouch, that’s not good. Should I change my plan? No, I have a plan, and if I follow it then I’ll be closer to my goal. I have to push on. The wind is blowing pretty hard. I eat a chunk of my energy bar as I ride along. It’s not much further to Nijmegen, and in a minute I’ll have to pay attention. I see a group of riders in the distance. If I catch up with them, then I can take shelter from the wind. They’re still about 500 metres away from me. I’ll manage that. I step on it, and try to reach them. The gap is not getting much smaller. They’re cycling pretty fast. Don’t they have a problem with the wind? The focus has shifted. The arteries are opening up. I have to get to that pack of riders for shelter. I make another spurt for it. Pulse racing. But no headway. I’m not closing the gap. My tempo drops slightly, I exhale, I look up, and yes, they’re getting closer. They’re tired. I’ve tired them out. No, of course not, they’re just eating something. I can almost catch on. It’s actually not polite to draft behind with a péloton of strangers. Should I ask them? Then I can tell them about my grand plan. Reason enough for me to take shelter from the wind. I still have a long way to go. They must have a long way to go, too. It’s still early. There are five riders, so there’s still room for me. I’m almost there. One of the riders raises his hand. They turn right. I really have to keep left. I follow them. Shit. They’re turning right again. I certainly don’t want to go there. No, that’s not going to work. I head straight on. Now I’ve deviated from my route. I actually didn’t have one, but I’m not so familiar with the road here. It would have been easier to follow the waterway. I look at the sun, which is on my left. If I keep to the left, I’ll automatically end up near Nijmegen. I have to cross two bridges today. First I have to get to Gennep, then across the water, and then a climb towards Berg en Dal. Via the centre of Nijmegen, I have to pass Wijchen on the way to Arnhem. Should I call Tjeerd for a coffee? I’d actually really like a coffee. No, that will take too much time. A shame. Next time. I’ve already taken various photos in Gennep. A year ago, from the bridge, I think, when we cycled to the Reichswald, just across the border in Germany. It would have been smart of me to check whether those photos had turned out well. I have to be better prepared, then the whole thing wouldn’t have taken so long. I’ll take another photo of the bridge in a moment, then I’ll have two. That should be enough. I prefer to have two photos of every municipality. For the sake of completeness. Why? No idea. Perhaps one per municipality would be fine. Fuck it, I’ll check that later. First cycle, and then I’ll look at all the photos. There are already almost ten thousand of them. For now, it’s not worth thinking about. I’ve covered five kilometres since I crossed the bridge near Gennep. I think for a moment. I’ve cycled 80 kilometres by this point, and I want to cover another 100. It’s now almost 11 o’clock. I’m not going very fast. What time do I want to be home? It doesn’t matter. I have to eat something soon. A petrol station. The place where company cars and smokers of roll-ups feed their addictions. Hell. The cause of a load of misery. It’s no place for a cyclist. I turn off, and prop my bike against the rack with BBQ charcoal and coolant. I eat a red wine gum. It’s actually still too early for sugars. I shouldn’t have eaten all my bread. I grope for more wine gums. I eat two yellow ones and a green one. Outside, the light is improving. I get back on the saddle. It’s going briskly. Perhaps the wind has dropped off. No, I’m nicely in the flow now. It’s the wine gums. Perhaps I’ll cover 200 kilometres today. Now I’m almost past Nijmegen. I have to pay attention now. Today, the municipality of Wijchen is the first stop on my list. I’ve already ridden through it a few times, but I haven’t yet managed to take a photo. It’s ugly here. I only need one photo. Or maybe two.
44
25 kilometer, dan pas kijk ik op de kaart. Deze weg ken ik goed. Toch balen. Ik moet het beter voorbereiden. Nog beter. Maar goed. Het maakt niet uit. Wie maakt het iets uit? Ik fiets gewoon en dan zie ik het wel. Het moet wel leuk blijven. Het waait hard. Niet normaal. Ik rij graag naar Nijmegen, want dan heb je altijd wind in de rug. Het waait namelijk altijd uit het zuidwesten. Waarom weet ik niet, maar dat is nou eenmaal een feit in Nederland. Maar vandaag niet. Vandaag is het lastig. Ik krijg er geen grip op. Komt de wind nu uit het noorden of uit het oosten? Ik probeer een vlag te vinden die mij kan vertellen waar de wind vandaan komt. Of ben ik hier gewoon heel slecht in? Dat kan ook. Ik had gisteren niet zo laat naar bed moeten gaan. Nee, het is de wind. Kijk maar. De vlaggen wijzen met de punt naar het zuidwesten. Oei, dat is niet goed. Zal ik mijn plan aanpassen? Nee, ik heb een plan en als ik dat uitvoer ben ik weer dichter bij mijn doel. Ik moet door. Het waait wel hard. Ik eet alvast een stuk van mijn reep. Het is niet ver meer naar Nijmegen en dadelijk moet ik gaan opletten. Ik zie een groep renners in de verte. Als ik daar nou heen fiets, kan ik schuilen voor de wind. Ze zijn nog 500 meter van mij vandaan. Dat haal ik wel. Ik ga op de pedalen staan en probeer erheen te rijden. Het gat wordt niet veel kleiner. Ze rijden wel hard. Hebben zij geen last van de wind? De focus is verlegd. De aderen gaan open. Ik moet naar die renners komen om te schuilen. Ik ga nog eens staan op de pedalen. Hartslagen. Maar niets. Ik kom geen meter dichterbij. Het tempo wordt bij mij iets minder, ik adem uit, ik kijk op en ja, ze komen dichterbij. Ze zijn moe. Ik heb ze moe gestreden. Nee, natuurlijk niet, ze eten iets. Ik kan bijna aansluiten. Eigenlijk is het niet beleefd om bij vreemden aan te sluiten. Zal ik het aan ze vragen? Dan kan ik ze meteen over mijn grootse plan vertellen. Ik mag best even schuilen voor de wind. Ik moet nog ver. Zij moeten vast ook nog ver. Het is nog vroeg. Het zijn vijf renners dus er is nog plaats voor mij. Ik ben er bijna. Een van de renners steekt zijn hand omhoog. Ze gaan rechts. Ik moet eigenlijk links aanhouden. Ik volg ze. Shit. Ze gaan weer rechts. Daar moet ik helemaal niet heen. Nee, dat gaat niet werken. Ik ga rechtdoor. Nu ben ik van mijn route af. Eigenlijk had ik die niet, maar ik ken hier sowieso de weg niet zo goed. Het was makkelijker geweest om het water te volgen. Ik kijk naar de zon, die is links. Die moet ik links houden, dan kom ik vanzelf bij Nijmegen. Ik moet twee bruggen over vandaag. Eerst moet ik naar Gennep, dan het water over en dan omhoog richting Berg en Dal. Via Nijmegen-Centrum moet ik langs Wijchen naar Arnhem. Zal ik Tjeerd bellen voor koffie? Ik heb eigenlijk best trek in koffie. Nee, dat kost te veel tijd. Jammer. Volgende keer. Ik heb al verschillende foto’s gemaakt in Gennep. Ik denk een jaar geleden vanaf de brug toen we naar het Reichswald, net over de grens in Duitsland, reden. Het was slim geweest als ik van tevoren had gekeken of dit goede foto’s zijn geworden. Ik moet me beter voorbereiden, dan had het niet zolang geduurd allemaal. Ik maak dadelijk nog een foto van de brug, dan heb ik er twee. Dat moet voldoende zijn. Het liefst heb ik van alle gemeenten twee foto’s. Dat is volledig. Waarom? Geen idee. Misschien is één per gemeente ook wel goed. Fuck it, dat bekijk ik later wel. Eerst fietsen en dan bekijk ik alle foto’s. Het zijn er al bijna tienduizend. Ik moet er nu nog niet aan denken. 5 kilometer afgelegd nadat ik bij Gennep de brug over ben gegaan. Ik denk na. Ik heb er nu 80 gereden en ik wil er nog 100 doen. Het is nu bijna elf uur. Het gaat niet heel snel. Hoe laat wil ik thuis zijn? Het maakt niet uit. Ik moet wel snel wat eten. Een benzinepomp. De plek waar leasebakken en shagrokers hun verslaving voeden. De hel. De oorzaak van een hoop ellende. De fietser heeft daar niets te zoeken. Ik draai af en parkeer mijn fiets tegen het rek met houtskool en koelvloeistof. Ik eet een rode winegum. Eigenlijk is het nog te vroeg voor suikers. Ik had niet al mijn brood moeten opeten. Ik grabbel naar nog meer winegums. Ik eet twee gele en een groene. Het wordt lichter buiten. Ik stap weer op de fiets. Het gaat vlot. Misschien is de wind gaan liggen. Nee, ik ga lekker nu.
Het zijn de winegums. Misschien doe ik wel 200 kilometer vandaag. Bijna voorbij Nijmegen.
I must be capable of managing that. Wijchen is located along the river Maas. Water is always good. River forelands too, as they’re broad.
Nu moet ik gaan opletten. Vandaag staat gemeente Wijchen als eerste op de lijst. Ik ben er al een paar keer doorheen gekomen, maar steeds is het niet gelukt om een foto te maken. Het is lelijk hier. Ik heb maar één foto nodig. Of twee. Dat moet lukken. Wijchen ligt aan de Maas. Water is altijd goed. Uiterwaarden ook. Die zijn weids.
The photos can’t include any people. Or any buildings. The photo has to be spartan. A postcard. I photograph the world from one side, or head on. Nothing more. Not slanted. Not in a portrait format. I search for straight paths in the landscape. A horizon or a vanishing point. Geometry and composition. A land like Dick Bruna or Mondrian would draw it. A land like the Netherlands is what comes to mind. My frame. Graphic. It doesn’t always work. Sometimes it’s different, and I find texture and light. It’s alright to capture some atmosphere. Not too much, as it mustn’t become like a guide to National Parks. I repeat the dogmas in my mind as I cycle through Wijchen. I’ve just checked on my iPhone, and I want to be to the left of the buildings there. Towards the sun. I think about the time. I shouldn’t hang around here for too long, because then I won’t reach my goal for today.
Op de foto’s mogen geen mensen staan. Ook geen bebouwing. De foto moet strak zijn. Een ansichtkaart. Ik fotografeer de wereld van opzij of recht vooruit. Meer niet. Niet schuin. Niet staand. Ik zoek naar rechte banen in het landschap. Een horizon of verdwijnpunt. Geometrie en compositie. Een land zoals Dick Bruna of Mondriaan het zou tekenen. Een land zoals Nederland in mijn gedachten is. Mijn kader. Grafisch. Het gaat niet altijd. Soms is het anders en vind ik textuur en licht. Het mag best wel wat sfeer hebben. Niet te veel, het moet geen gids voor Natuurmonumenten worden. Ik herhaal de dogma’s in mijn hoofd terwijl ik door Wijchen fiets. Ik heb net gekeken op mijn iPhone: links van de bebouwing moet ik zijn. Richting de zon. Ik denk aan de tijd. Ik moet hier niet te lang rondhangen want dan haal ik mijn doel vandaag niet. Mijn nieuwe wielen schreeuwen het uit. Wat een herrie. Ik sta stil. Tussen een aantal bedrijfsverzamelgebouwen door zie ik een horizon. Perfect. Ik kader het zo dat niets van de bebouwing zichtbaar is op de foto. Ik wandel een paar meter achteruit met de fiets tussen mijn benen. De horizon moet wel recht zijn dus ik moet er recht voor staan. Nog iets terug. Het lukt. Wat niet op de foto staat zegt soms meer dan wat er wel op staat. Geen bebouwing en mensen. Het benadrukt wat ik wil zien. Het is een verheerlijking van de werkelijkheid. Een perfecte wereld, zonder overhaast geplaatste bedrijfsverzamelgebouwen. Wijchen staat er goed op. Ik kan door. Rood stoplicht. ‘Waar ga je heen?’ vraagt een zondagsfietser naast mij. ‘Uhm.’ Ik kijk naar mijn Garmin. Die staat uit. Ik knik met mijn hoofd en zeg de Veluwe. ‘Waarvan komde verdaan?’ ‘Eindhoven.’ ‘Zo jongen, dan moet je nog even.’ Het wordt groen en ik stuif ervandoor. Dat dacht ik tenminste. De oude heer peddelt mij zonder al te veel moeite voorbij. Elektrische fietsen. Ik hoop dat het meevalt op de Veluwe. De smalle paden van de Veluwe worden op zondag bezet door de typisch Hollandse ANWB-fietser. De grootste club van het land. Uniform gekleed. Gaastrajassen. Degelijkheid. Elektrisch aangedreven fietsen. Altijd wind mee. Ik begrijp die mensen wel. Als ik met pensioen ben, dan ga ik dat ook doen. Alle dagen zonder zorgen rondfietsen. Koffie en gebak onderweg. Eigenlijk doe ik dat nu al, bedenk ik. Ik begrijp die mensen en zij mij. Heel Holland fietst. Degelijkheid. Ik verblijd mijzelf met de gedachte dat de bossen niet ver weg meer zijn. Het is mijn favoriete gebied. Geen enkel ander gebied in Nederland geeft mij het gevoel dat de Veluwe geeft. Een gevoel van avontuur. Een gevoel dat de wereld groen is. Een gevoel dat het goed gaat met de wereld. Het ruikt er lekker. Als een golvende penseelstreek loopt het fietspad door het bos. Waarom trekken ze dat pad niet gewoon rechtdoor? Dat scheelt asfalt en beton. Het is in een kortere lijn van A naar B. Ik klaag niet, ik vraag het mij af. Eigenlijk is het wel heel vet. Het voelt als een achtbaan. Ik versnel wat en het bos snelt langs mij heen. Links, rechts, links. Als een skiër die de berg af raast, snij ik de bochten aan. In een flow. Waar ik ben, heb je geen route nodig. Overal waar je rijdt is het goed. De richting maakt niet uit. Altijd prijs. Als ik het niet meer weet, stop ik bij een fietsknooppuntbord. Zou dit dan de beste uitvinding ooit zijn, vraag ik mij af. Het fietsknooppuntensysteem. Een grid dat over het hele land ligt. Onmogelijk om te verdwalen. Het enige wat je hoeft te doen is de nummertjes onthouden. Alles geordend. Geen avontuur. 31, 32, 88, 83, 11, 9. 31, 32, 88... 31, 32, 11...
My new wheels screech. What a noise. I come to a standstill. Between several multi-tenant business units, I see a horizon. Perfect. I frame it so that none of the construction is visible in the photo. I walk a few metres in reverse, with the bike between my legs. The horizon has to be straight, so I have to stand straight in front of it. Back a bit further. Got it. The things that are left out of the photo sometimes say more than what’s included. No buildings, and no people. It emphasizes what I want to see. It’s an exaltation of reality. A perfect world, without business units installed in a rush. Wijchen looks good in the photo. I can carry on. Red traffic lights. ‘Where are you heading?’ a Sunday cyclist alongside me asks. ‘Errmmm.’ I look at my Garmin. It’s switched off. I nod my head and say the Veluwe. ‘Where thee be coming from?’ ‘Eindhoven.’ ‘Well young lad, you’ve still got a ways to go.’ The light turns green, and I speed off. At least, that’s what I thought. The old man pedals past me with little effort. Electric bikes. I hope that it’s not too bad on the Veluwe. On Sundays, its narrow paths are filled with the typical Dutch leisure cyclist. Members of the ANWB, the country’s biggest automobile club. In uniform. Gaastra jackets. Trusty reliability. Electric powered cycling. The wind always behind you. I understand these people. When I’m retired, I’m going to do the same thing: cycle around every day without a care. Coffee and cake en route. It strikes me that I’m actually doing that already. I understand these people, and they get me, too. The Netherlands cycles. Modesty. I cheer myself up with the thought that the woods aren’t very far away now. It’s my favourite area. There’s no other place in the Netherlands that gives me that feeling like the Veluwe does. A sense of adventure. A sense that the world is green. A sense that all is well with the world. It smells great there. The cycle path runs through the forest like a wavy brushstroke. Why don’t they just make that path straight? It would save on asphalt and concrete. And then it would also be a shorter line from A to B. I’m not complaining, just wondering. It’s actually really cool. It feels like a rollercoaster. I accelerate slightly, and the forest rushes past me. Left, right, left. Like a skier racing down the mountain, I carve into the bends. In a flow. You don’t need a route for where I am. It’s fine wherever you cycle. The direction makes no difference. Always a winner. If I’m lost, then I’ll stop at a junction of the numbered cycle network. I wonder whether this could be the best invention ever: the national cycle network with numbered junctions. A grid that covers the whole country. Impossible to lose your way. All you have to do is remember the little numbers. Everything neatly organized. No adventures. 31, 32, 88, 83, 11, 9. 31, 32, 88… 31, 32, 11… I manage to remember the first two, but then I always have to look again. I slow down a bit, and with a sideways glance I can already see where I have to head. I search for a large form or line on the map that I can use as an orientation point. The cycle network’s routes are always great. They’ve been chosen with great care. Far from the motorway, sometimes a sandy path. Never the short route. Apeldoorn is starting to appear on the signposts. I have that one already. The municipality of Apeldoorn is large,
45
Ermelo 105 – Gelderland
Olst-Wijhe 246 – Overijssel 56
Eersel 097 – Noord-Brabant
Roermond 279 – Limburg 57
Ameland 013 – Friesland
80
Drechterland 087 – Noord-Holland
Hoorn 162 – Noord-Holland
Terschelling 312 – Friesland
Amsterdam 016 – Noord Holland
Ameland 013 – Friesland
81
duck oak island es bicycle cycle path cycle route
eend eik eiland es fiets fietspad fietsroute
Oudewater 259 – Utrecht
Leiderdorp 190 – Zuid-Holland
Nissewaard 231 – Zuid-Holland
Nissewaard 231 – Zuid-Holland
Oudewater 259 – Utrecht
Nissewaard 231 – Zuid-Holland
Twenterand 320 – Overijssel
Staphorst 302 – Overijssel
112
113
Kapelle 170 – Zeeland
120
Hulst 166 – Zeeland
121
Wim Pijbes
Het landschap als spiegel van de ziel Er is geen land waarvan de ontstaansgeschiedenis beter is vastgelegd op schilderijen dan Nederland. Al direct bij de geboorte van de Republiek beoefenden schilders het hier uitgevonden en in alle varianten beproefde genre van de landschapschilderkunst. Maar voordat we naar buiten gaan om dat landschap te ervaren, nemen we eerst een kijkje binnen. Bij de mensen thuis.
Hollandse landschapschilderijen waren, naast de interieur- en genrestukken, al in hun eigen tijd bij velen geliefd en kenden een grote verspreiding, ook al waren deze voorstellingen in de zeventiende eeuw niets anders dan de dagelijkse werkelijkheid. Kennelijk vond men het geen bezwaar om het alledaagse ook nog eens te zien afgebeeld aan de wand van de eigen woning. Alsof je in een spiegel kijkt. Spiegels kwam je overigens ook in het Hollandse interieur tegen, vaak namen ze een prominente plaats in en waren ze veel kostbaarder dan de schilderijen. Uit boedelinventarissen is bekend dat schilderijen wijdverspreid waren, over veel lagen van de bevolking. Het aardige is dat deze veronderstelling wordt bevestigd door de eindeloze reeks schilderijen van interieurs, waar inderdaad weer schilderijen op staan afgebeeld. Als een Droste-effect avant la lettre. Zo kon het beeld ontstaan van het typisch Hollandse interieur. Schilderijen hingen door het hele huis, met boven de schouw vaak het pronkstuk. Telkens valt mij op hoe ordentelijk de zorgvuldig bijeengekozen meubels en voorwerpen het geheel tot een afgewogen universum maken. Nooit is het protserig, ondanks de soms weldadige rijkdom, altijd heerst er orde, rust, reinheid en regelmaat. EĂŠn aspect van interieurschilderijen, en Hollandse interieurs in het algemeen kreeg tot dusver betrekkelijk weinig aandacht: de vloer. De vloer lijkt 130
Wim Pijbes
The Landscape As Mirror of the Soul There is no country whose genesis has been as finely captured in paintings as the Netherlands. At the very birth of the Dutch Republic, painters cultivated the genre of landscape painting that was invented here, and tried and tested in all its variants. But before we go outside to experience that landscape, let us first take a look inside, a look into people’s homes.
Along with interior and genre paintings, Dutch landscape paintings were already loved by many and were spread far and wide in their own time, even though in the 17th century these depictions were nothing more than everyday reality. People evidently did not object to seeing the quotidian depicted on the walls of their own homes, as if one were looking in a mirror. Mirrors were also present in the Dutch interior, often occupying a prominent position, and were much more expensive than the paintings. Household inventories reveal that paintings were widespread, across many strata of the population. This theory is confirmed by the endless series of paintings of interiors in which other paintings are depicted, like a Droste effect avant la lettre. This helped to create the image of the typical Dutch interior. Paintings were hung throughout the house, often with the showpiece above the fireplace. I am always struck by how respectably the carefully matched furniture and objects turn the whole into a well-balanced universe. Never is it gaudy, despite the sometimes salutary wealth; order, calm, cleanliness and regularity always prevail. One aspect of interior paintings, and of Dutch interiors in general, has received relatively little attention to date: the floor. The floor seems to be the disregarded feature in the interior, yet it is the floor that occupies a prominent place in Dutch paintings. On further consideration, the floor offers much more than a purely compositional substratum or a decorative aspect: in the compositions by these Dutch painters the floor plays the silent leading role. In countless works by painters such as Pieter de Hooch (fig. 1) Â
131
choice, he wanted to capture as objective an image of the Netherlands as possible. Contemporary photographers such as Bruno van den Elshout or Gerco de Ruijter opt for a very different approach. Van den Elshout published his almost obsessive capturing of the North Sea over many years and in all weather conditions. He also worked systematically, repeatedly using the same viewpoint. His artist’s book New Horizons is a veritable homage to the Dutch light. Gerco de Ruijter approaches the landscape from a bird’s-eye perspective, which involves him hanging his camera from a kite, allowing leeway for chance. His photography has an alienating effect because of the unfamiliar viewpoint and the seemingly random framing. The Dutch landscape has long been challenging artists to capture it, whether along established lines in an almost objective manner, or in a way that is improvised, impressionistic and idiosyncratic. In its systematic approach, Reinjan Mulder’s project Objectief Nederland / Objective Netherlands still displays the greatest correspondence with this project by Kluitman. The latter systematically cycled through all 388 municipalities in the Netherlands, photographing the landscape in between, without any people or buildings. With both photographers, this yields a profile of the orderly Netherlands. It is obvious that the relationship between artists and photographers on the one hand and our landscape on the other hand, is a profound one. It is a relationship that has a long tradition, and our country boasts a long tradition of traditions. And these traditions repeatedly provide the source for our national identity. They are traditions that we recognize and find, for example, in our language and in our landscape. While language is the mirror of every society, for the Netherlands the marshalled landscape is a mirror of its inhabitants. The age in which we currently live is not divorced from the past. It is rooted in previous centuries and that is clearly evident in our art and in our landscape. Contemporary photographers such as Yorit Kluitman fit into this tradition, one that directly connects us to the masters of yore. These old masters are still topical. For me, they are young artists from another era. From the reality of way back when, as our greatest historian Johan Huizinga would have said. And also, I would like to add, for the reality of now.
Wim Pijbes is art historian. From 2000 to 2008 he was director of the Kunsthal in Rotterdam, and from 2008 to 2016 he was director of the Rijksmuseum in Amsterdam. In 2016, he briefly was managing director of Museum Voorlinde in Wassenaar. Since January 2017, Pijbes is director of the Droom en Daad Foundation. He regularly publishes articles in newspapers, magazines and catalogs, and hosted the 2017 TVshow Panorama Pijbes, in which he observed the Dutch landscape through the eyes of various artists.
Oorthuys, Eva Besnyö en Emmy Andriesse (afb. 5). Hun blik was beïnvloed door het Bauhaus. Zij streefden naar een technisch perfecte documentaire weergave van de realiteit die naar mijn mening naadloos aansluit op het realisme van de Gouden Eeuw. Naast de documentairefotografie hanteerden ook steeds meer kunstenaars de camera om het landschap vast te leggen. Jan Dibbets maakte zijn ‘perspectiefcorrecties’ en Dutch Mountains. En fotograaf Reinjan Mulder legde in 1974 een raster uit over Nederland en maakte zo 208 schijnbaar willekeurige opnames vanaf een mathematisch bepaald standpunt (afb. 6, 7, 8). Mulder wilde hiermee een zo objectief mogelijk beeld van Nederland vastleggen waarbij elke subjectieve keuze werd uitgeschakeld. Hedendaagse fotografen als Bruno van den Elshout of Gerco de Ruijter kiezen op hun beurt weer een heel andere benadering. Van den Elshout publiceerde zijn haast obsessieve vastlegging van de Noordzee gedurende jaren onder alle weersomstandigheden. Ook hij werkt systematisch, met telkens hetzelfde standpunt. Zijn kunstenaarsboek New Horizons is een ware ode aan het Hollandse licht. Gerco de Ruijter benadert het landschap vanuit vogelperspectief waarbij zijn camera aan een vlieger is gehangen en zo ruimte biedt aan het toeval. Zijn fotografie werkt vervreemdend door het onbekende standpunt en de schijnbaar willekeurige kadrering. Het Nederlandse landschap daagt kunstenaars telkens opnieuw uit het vast te leggen, hetzij volgens een vast stramien, op een haast objectieve wijze, hetzij geïmproviseerd, impressionistisch of persoonlijk.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
In zijn systematische aanpak vertoont het project Objectief Nederland van Reinjan Mulder nog de meeste overeenkomsten met het werk van Kluitman. Laatstgenoemde fietste systematisch door alle 388 Nederlandse gemeenten en fotografeerde het landschap, zonder mensen en bebouwing. Bij beide fotografen levert dit een dwarsdoorsnede van het geordende Nederland op. Duidelijk is dat de relatie tussen kunstenaars en fotografen enerzijds en ons landschap anderzijds een innige is. Een relatie die een lange traditie kent. Ons land kent immers een lange geschiedenis van tradities. En deze tradities vormen telkens opnieuw de bron voor onze nationale identiteit. Het zijn tradities die we herkennen en terugvinden in bijvoorbeeld onze taal én in ons landschap. Waar taal de spiegel vormt van elke samenleving, geldt dat voor Nederland het ingerichte landschap een spiegel vormt van zijn bewoners. De tijd waarin wij nu leven staat niet los van het verleden. Hij is geworteld in voorgaande eeuwen en dat is goed te zien in onze kunst en in ons landschap. Hedendaagse fotografen als Yorit Kluitman passen in deze traditie die ons regelrecht in verbinding stelt met de meesters van weleer. Deze oude meesters zijn nog immer actueel. Voor mij zijn zij jonge kunstenaars uit een andere tijd. Uit de werkelijkheid van toen, zou onze grootste historicus Johan Huizinga zeggen. Voor de werkelijkheid van nu, zou ik daaraan willen toevoegen.
Wim Pijbes is kunsthistoricus. Hij was van 2000 tot 2008 directeur van de Kunsthal in Rotterdam, daarna tot 2016 directeur van het Rijksmuseum Amsterdam en vervolgens in 2016 korte tijd algemeen directeur van het Museum Voorlinden te Wassenaar. Sinds januari 2017 is Pijbes directeur van de Stichting Droom en Daad. Hij publiceert regelmatig in kranten, tijdschriften en catalogi, en was in 2017 te zien in het NTR-programma Panorama Pijbes, waarin hij het Nederlandse landschap bezag door de ogen van kunstenaars.
1. Pieter de Hooch, Binnenhuis met vrouwen bij een linnenkast, 1663, olieverf op doek 70 x 75 cm collectie Rijksmuseum Pieter de Hooch, Interior with Women beside a Linen Cupboard, 1663, oil on canvas 70 x 75 cm, Rijksmuseum, Amsterdam 2. Johannes Vermeer, De liefdesbrief, ca. 1669-1670, olieverf op doek 44 x 38 cm, Rijksmuseum, Amsterdam Johannes Vermeer, The Love Letter, c. 1669–1670, oil on canvas 44 x 38 cm, Rijksmuseum, Amsterdam 3. Luchtopname Noordoostpolder, foto: Topografische Dienst, Emmen Aerial photograph of the North-East Polder, Topographical Service, Emmen 4. Meindert Hobbema, Het laantje van Middelharnis, 1689, olieverf op doek 103,5 x 141 cm, National Gallery, Londen Meindert Hobbema, The Avenue at Middelharnis, 1689, oil on canvas 103.5 x 141 cm National Gallery, London 5. Cas Oorthuys, De Beemsterpolder, Nederlands Fotomuseum, Rotterdam Cas Oorthuys, The Beemster Polder, Nederlands Fotomuseum, Rotterdam 6. Reinjan Mulder, Ingekleurde tekening van Nederland op rasterpapier, 1971, Rijksmuseum, Amsterdam (schenking van de heer R. Mulder, Amsterdam) Reinjan Mulder, Coloured map of Holland on grid paper, 1971, Rijksmuseum, Amsterdam, courtesy of the artist 7. Reinjan Mulder, Nieuw Balinge, 6-2-1974, Rijksmuseum, Amsterdam, (schenking van de heer R. Mulder, Amsterdam) Reinjan Mulder, Nieuw Balinge, 6-2-1974, Rijksmuseum, Amsterdam, courtesy of the artist
7.
134
8.
8. Reinjan Mulder, Lage Mierde Noord 35 (50), 9-2-1974, Rijksmuseum, Amsterdam (schenking van de heer R. Mulder, Amsterdam) Reinjan Mulder, Lage Mierde Noord 35 (50), 9-2-1974, Rijksmuseum, Amsterdam, courtesy of the artist
135
260
Zuidplas 383 – Zuid-Holland
261
262
Ameland 013 – Friesland
263
hunebedden: monumenten uit de nieuwe steentijd
laan: aan beide zijde met één of meerdere rijen bomen beplant
pad: smal en vaak onverhard, ontstaan door voetstappen van mens of dier
laarzenpad: dwars door weiland en natuur
park
iep inlaag: tussen bedreigde dijk en inlaagdijk voor extra zekerheid en natuur inundatiepolders: die opzettelijk onder water gezet worden als onderdeel van de verdedigingslinie, voor het bergen van teveel water of ter bestrijding van bepaalde plagen in de landbouw jaagpad: waar vroeger schepen vooruit getrokken werden, nu in gebruik als fietspad kade kanaal kassen: als extra laag voor bescherming van gewassen tegen weer en wind keileemrug: een rug van grind, zand en leem zo’n 150.000 jaar geleden opgestuwd door landijs
ABC afscheiding afvalheuvel akker: vol graan, mais en andere gewassen asfalt
buitenplaats: waar welgestelde stedelingen in de zomer tot rust konden komen
blotevoetenpad: speciaal aangelegd om op blote voeten door de natuur te lopen
bunker
bocht
basaltblokken
boerenkuilen: ook wel turfputten, vaak netjes in rijen en gevuld met water een fijn habitat voor flora en fauna
beek beekdal: lager gelegen gebied in het dekzandgebied waardoor een beekje stroomt beemd: graslandperceel in een beekdal
boerderij
boezem: het water zonder vast peil waarin het polderwater wordt geloosd bollenvelden boom: als lijnelement langs wegen, erven en velden, maar ook gegroepeerd in bosjes en bossen
bekken: boomstronk: waar overtollig water van de overblijfsel van rivier opgevangen wordt gekapte bomen berenklauw: bos met witte schermbloemen en blad lijkend op een klauw brandnetel: in bermen en langs berm: sloten strook gras langs de rijstrook broekbos: met elzen en berken beukhaag: op drassige gronden rood of groen in de zomer en goudbruin in brug: de winter vast of beweegbaar
238
Nancy Arkema
blokverkaveling: regelmatig, maar ook onregelmatig begrends door kreken en moeras
banpaal: markeert de grens van de banne, het rechtsgebied
bebouwingscontour: vastgelegd op kaart om ‘rood’ en ‘groen’ te scheiden
klinkers
coulissenlandschap: een halfopen landschap lijkend op een toneel met beplanting als coulissen
Nancy Arkema is architect en oprichter van De Ontwerptafel. Aan De Ontwerptafel ontwerpt zij samen met verschillende belanghebbenden ruimtelijke plannen en beleid. Dit doet zij voor gemeenten, provincies en het Rijk. De transitie van het landelijk gebied is een van de onderwerpen waarin zij zich heeft gespecialiseerd. Ze werkte na haar opleiding aan de TU Delft onder meer voor het ministerie van Infrastructuur en Milieu (Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieu) en het College van Rijksadviseurs. Sinds 2014 is ze zelfstandig ontwerper en adviseur.
dobbe: een natuurlijke of gegraven poel zonder aan- of afvoer, vaak gebruikt als bluswatervijver of drink- en wasplaats voor vee
fietspad: netwerk dat dorpen en steden verbindt
drempel
fietsstrook
drinkwaterwinning
coupure: onderbreking in de waterkering
droogmakerij: een bemalen gebied dat van oorspong ‘nat’ was
cultuurlandschap: gevormd door de mens ten behoeve van de landbouw
duiker: een kokervormige constructie om wateren met elkaar te verbinden
dam
fietsroute fietssnelweg
geestgrond: van duinzand vermengd met klei langs de Hollandse kust, perfect voor bollenteelt
Deltawerken: verdedigingssysteem om Nederland tegen hoogwater van de zee te beschermen deltahoogte: de vereiste hoogte van een waterkering zoals vastgesteld op grond van de Deltawet die van kracht was tussen 1957 en 2005, voor de Afsluitdijk geldt 10 meter boven NAP dennenboom dijk: als strakke of kronkelige lijnelementen de grens tussen water en land dijkhuis
eendenkooi: van oorsprong een plek waar in het wild levende eenden werden gevangen voor consumptie
haag: maken onderscheid tussen privé en openbaar hakhoutbos
gemaal: om water van laag naar hoog te brengen
haven
gemeentegrenzen Ecologische Hoofd Structuur (EHS): netwerk van natuurgebieden om de biodiversiteit te behouden en versterken
grubbe: een uitgesleten holle weg
geluidswal
duin delta
griend: wilgen in moeras, op enige tientallen centimeters boven de grond afgezet in een 4-6 jarige cyclus voor de productie van rijshout ter bescherming van waterkeringen
geriefbosje: aangeplant om boeren van hout te voorzien, nu vaak beschermd als natuurgebied
havenhoofd: voor rustig water bij de ingang van de haven heide heideveld hekwerk: van hout, staal of gietijzer helmgras
glooiend landschap heuvel
eik
energielandschap: het landschap van de toekomst?
gracht: aangelegde waterweg om of door een stad
gravelpad es /esch /eng /enk: een hooggelegen akker omheind met eswallen, te vinden op de zandgronden eswal
kolk / wiel / waal: een diepe waterpoel ontstaan na een dijkdoorbraak door het kolkende water, vaak werd het nieuwe stuk dijk daarna om de kolk heen gelegd komkleipolders: ‘verkommerd land’ omgebouwd tot rationeel boerenland
kreekrug: herkenbaar als relief in het polderlandschap, vaak met karakteristieke lintbebouwing, maar ook onbebouwd krib: een korte stenen dam in de rivierbedding, haaks op de zomerkade krijtrotsen kromakker smal en langwerpig in de vorm van een S of C kroost
hoogveenpolders
kust
horst: in de geologie de zijde van een afschuiving die omhoog bewogen is
kwelder: begroeid en buitendijks stukje land dat alleen nog onderloopt bij hoge waterstanden
grenspaal / grenssteen: om de grens van eigendom, gemeente, provincie of land houtwal aan te geven
landschapselementen: bouwstenen die samen de structuur van het landschap bepalen, punt-, lijn- of vlakvormig langrepelakker: zeer lang en zeer smal akkerbed
peelrandbreuk: geologische randbreuk in de peel met zijbreuken, die het landschappelijk patroon sterk hebben beïnvloed peilmerken: het NAP-net bestaat uit ongeveer 35.000 zichtbare peilmerken aangebracht in kaden, muren, bouwwerken of op palen
rivier
teensloot: binnendijkse greppel langs de dijk
rivierbedding rivieren: met meanderende beddingen
waterlinie: een ketting van forten in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam, nu veelal in gebruik genomen door recreatievoorzieningen waterpeil
terp / wierd: een kunstmatige heuvel met daarop vaak een boerderij voor droge voeten bij hoog water
rivierstrand toren rolpaal: hulpmiddel bij het jagen van trekpontje schepen trekvaart: rotonde: gegraven voor trekschuiten schans van een historisch met daarlangs een jaagpad verdedigingswerk van afgegraven aarde tunnel
waterweg wederopbouwlandschap: maakbaar landschap gevormd in de wederopbouwperiode weidemolen: voor het onderbemalen van een weiland
perceelgrens: vastgelegd in het kadaster
lelie
seizoenen: turfvaart: veranderen het landschap in een gegraven waterloop een jaarlijkse cyclus die aangelegd werd om turf te vervoeren van picknicktafel slagenlandschap: de winplaats (gewoonlijk loodrecht vanuit een een veengebied) naar de pier ontginningsas werden afzetmarkt lange, smalle en pingoruïnes: evenwijdige percelen uiterwaarden: uit de ijstijd in middeleeuws aangelegd, deze hadden de tussen winterdijk en elzensingellandschap afmetingen van een slag, bedding van de rivier, gewoonlijk 1600 meter lang graasgebied voor koeien en plassen en 96 meter breed omheind met knotwilgen
wieden
plateau
veen
wildtunnel
veenweidelandschap: kwetsbaar landschap dat een historie van ontginning laat zien veerooster
wildwal: een opgeworpen aarden wal met doornige struiken tussen woeste grond en akkerland om wild van de es te weren
veerpont
windmolen
veld
woeste gronden
veldbloemen
woonerf
ven: bescheiden plas van natuurlijk water, te vinden in heidevelden
woud
ligusterhaag limes: de noordgrens van het romeinse rijk die Nederland in tweeën deelt linde linielandschap: ensemble van verdedigingswerken, forten, liniedijken, vrije schootsvelden en inundatiepolders
meer: watervlak omringd door land, vaak verbonden met een rivier meidoorn meren: in Friesland voor waterrecreatie mijn moeras molen motte: een kunstmatig aangelegde aarden heuvel NAP Normaal Amsterdams Peil nationaal park: Nederland heeft er 20 die samen het verhaal van de Nederlandse natuur vertellen
pestbosje: plek in het weiland, vaak met ringsloot omzoomd, waar vroeger het dode vee begraven werd, omdat het niet meer werd bewerkt ontstonden in de loop der tijd bomen en struiken
poel polder: met kunstmatig geregelde waterstand
schiereiland
slenk: in de geologie de zijde van een afschuiving die omlaag bewogen is sloot
sluis poldergemaal: groot of klein, er staan er spoorlijn duizenden in Nederland om het land droog te houden Staats-Spaanse Linie: militaire verdedigingslinie pont ontstaan tijdens de Tachtigjarige Oorlog populier stal priel: smalle kreek tussen de stankcirkel: zandbanken denkbeeldige lijn rondom een agrarisch bedrijf waar productielandschap: geen woningen gebouwd oud of nieuw, in ieder mogen worden door geval het zoveel mogelijk geuroverlast benutten van de ruimte steiger Q-teams: om de kwaliteit van het stelling: Nederlandse landschap de Stelling van Amsterdam te bewaken bestaat uit een reeks forten, dijken en sluizen die rond raster 1900 werden aangelegd, bedoeld om stukken land rationele verkaveling: onder water te kunnen grootschalig gepland op zetten om de stad te de tekentafel beschermen
natuurgebied natuurlandschap: geheel bestaand uit natuurlijke elementen en gevormd door de natuur notweg: oude toegangsweg naar achterliggende erven ontginning
kruispunt ooievaarsnest ophaalbrug
laagveen: bedreigd door veenoxidatie
T-splitsing ritme
wandelpad
legakkers / ribben: stroken grond in veengebied waarop het veen tot turf werd gedroogd, smal en lang, omgeven door trekgaten of moerassige veengrond
koren:
hoogspanningsmast: in rijen langs wegen om energie te vervoeren
grasland
land
maisveld koebocht: in het weiland, waar vroeger de koeien werden gemolken. herkenbaar aan de aanleg van bosjes om de boer tegen weer en wind te beschermen
stuwwal: rug in het landschap opgestuwd door een ijstong
ringvaart
knotwilg
glastuinbouw
graan eiland
klompenpad: onverhard wandelpad door het boerenland
ringdijk: secundaire waterkering rondom een droogmakerij
opvaart: haaks op het kanaal, gegraven om turf te vervoeren paal
recreatielandschap
strand
ribben / legakkers: stroken grond in veengebied waarop het veen tot turf werd gedroogd, smal en lang, omgeven door trekgaten of moerassige veengrond
strandwal
ridderhofstad: grond met daarop de woning en bijgebouwen van een riddermatig man, nodig om het ridderschap te verkrijgen
turf
verkaveling: schept orde in de ruimte, in blokken of stroken, regelmatig of onregelmatig, bewoond of onbewoond en afhankelijk van het gebruik van de bodem
vijver vliedberg: kunstmatige heuvels van 5 tot 12 meter hoog die verspreid liggen over de provincie Zeeland
vuurtoren
struikgewas
wadden: modder- of zandplaten in een ondiepe zee die komen droog te liggen bij eb
struweel: vegetatie van struiken van 1 tot 5 meter hoog
zandbank zandmotor: kunstmatige zandbank die door stroming van vorm verandert om de kust te verdedigen en voor ontwikkeling van natuur zandpad
zee: als grootste begrenzing van ons land, gemarkeerd met 523 kilometer kust
struik
rietzoom smalle rietstroken die grenzen aan agrarisch gebruikte percelen
wierd / terp: een kunstmatige heuvel met daarop vaak een boerderij voor droge voeten bij hoog water
viaduct
strookverkaveling: in een slagenlandschap, loodrechte kavels vanuit een ontginningsas
struiklaag
wielen / kolk: buitendijks of binnendijks in het rivierenlandschap, zorgen voor dijken met bochten
zandrug
vrije schootsvelden: gebied dat door de artillerie van een fort of vestingwerk wordt bestreken, vrij van zichtbeperkende objecten zoals woningen of beplantingen
riet
weilanden: vol koeien, paarden en schapen
verkeersborden
vlier strekdam: langs kust of dijk, om afslag door golven tegen te gaan
weidevogels
zeearm zeekleipolders: door landaanwinningen ontstane polders van zeeklei in het noorden en zuidwesten van Nederland
waddeneiland
239
280
Vught 346 – Noord-Brabant
281
001 Aa en Hunze 12 002 Aalburg 176 003 Aalsmeer 105 004 Aalten 73 005 Achterkarspelen 72 006 Alblasserdam 64, 106, 200 007 Albrandswaard 73 008 Alkmaar 118 009 Almelo 76 010 Almere 203 011 Alphen aan den Rijn 201 012 Alphen-Chaam 204 013 Ameland 4, 80, 81, 140, 199,
287 013 096 312 071
085
202
107 152
310
382
341
005
212
075
026
068
188
108
018
366 174
295
123
124
243
185
317
136
213
135
208
187
161
198 297
321
030
331
233
313
263
254 309
301
001
020
340
251 141 077
047
070 360
217 357
159 284
101
305
182
209
253
142
303 102
034
162
173 145
335
20 6
121
222
167
007
274 024
066
114
261
294
175
086
106
109
215
117
035 170
280
154
348
084
052
037 292
127
033
242 038
118
112 337
300
241
156
148
237 099
163
078
111
334
368 271 042
097
144
299
021
336 262
166 032
330 225
063
029
193 353 279 205 278
092
293 248
306 288 027
329
207
056 143
239
210
125 328
Nederlandse gemeenten, 1 januari 2017 – fotoindex per gemeente Dutch municipalities, January 1st 2017 – photo index per municipality
180 172
343
0 29
098
264
002 257
203
110, 267
035 Bergen op Zoom 198 036 Berkelland 220 037 Bernheze 70 038 Best 222 039 Beuningen 107 040 Beverwijk 218 041 Binnenmaas 76 042 Bladel 70 043 Blaricum 79 044 Bloemendaal 122, 123 045 Bodegraven-Reeuwijk
107, 118, 119, 224
046 Boekel 70 047 Borger-Odoorn 54, 167 048 Borne 73 049 Borsele 221 050 Boxmeer 72 051 Boxtel 67, 107 052 Breda 136, 226 053 Brielle 72 054 Bronckhorst 75 055 Brummen 119, 224 056 Brunssum 221 057 Bunnik 68 058 Bunschoten 102 059 Buren 221 060 Capelle aan den IJssel 224
347
296 311
050
291
046 211
051
318
113
322
200
022 268
036 218
283 012
223
179
178 384
049
153 122
346
115
333
342
255
204 151
250
315
031
230
374
219
232
039
002 088
221 275
226
372
308
289
091
363
355
116
090
367
083
196 356
195
120
134
379
260
224 316
054
082
249
269
350
059
110
272
282
019
273
186
149
131
332
365
036
094
270
164
041
304
055
285
327
376
387
064
126 385
338
060 176
256
199
017
025
371
227
201
220
231
014
378
103
345
057
177 281
158
229
298
245 150
266
0 23
326
259
383
286
058
194
6 00
147
157
095
307
369
349 183
053
048 079
069
264
339
364
190
045
009
276
105
184 072
216
361
165
119
324
011
081 362
104 354
258
228
146
246
238
133
319
267 377
168
381
074
359
320
04 3 003
388 277
015
247
140
010 080
197
24 0
34 4
016
130
191
076
244 100
314
189
351
352
067
137
358
235
181
252
139
155
141
192
129 128
236
388
089
265
370 373
132
169
093
323
044
375
302 386
028
040
073
325
087
008
061 138
062
160
214
234
217, 229, 255, 263
014 Amersfoort 222 015 Amstelveen 106 016 Amsterdam 81, 142, 260 017 Apeldoorn 236, 248 018 Appingedam 70 019 Arnhem 162, 223 020 Assen 70 021 Asten 68, 70 022 Baarle-Nassau 73 023 Baarn 227 024 Barendrecht 71 025 Barneveld 70 026 Bedum 64 027 Beek 71 028 Beemster 170, 196 029 Beesel 227, 233 030 Bellingwedde 197 031 Berg en Dal 207 032 Bergeijk 71 033 Bergen (Limburg) 79 034 Bergen (Noord-Holland)
061 Castricum 118, 221 062 Coevorden 108, 278 063 Cranendonck 62, 219 064 Cromstrijen 72 065 Cuijk 106 066 Culemborg 104, 116 067 Dalfsen 192 068 Dantumadeel 200 069 De Bilt 196 070 De Friese Meren 6, 77 071 De Marne 220 072 De Ronde Venen 194 073 De Wolden 109, 202, 218, 227
074 Delft 77 075 Delfzijl 71 076 Den Haag 72 077 Den Helder 216 078 Deurne 55, 222 079 Deventer 225 080 Diemen 74 081 Dinkelland 220 082 Doesburg 75, 117 083 Doetinchem 220 084 Dongen 65 085 Dongeradeel 2, 114 086 Dordrecht 228
087 Drechterland 80, 199 088 Drimmelen 74 089 Dronten 106, 107 090 Druten 74 091 Duiven 72 092 Echt-Susteren 73 093 Edam-Volendam 228 094 Ede 78, 220, 223, 236 095 Eemnes 201 096 Eemsmond 229 097 Eersel 57 098 Eijsden-Margraten 225 099 Eindhoven 109 100 Elburg 67, 225 101 Emmen 222 102 Enkhuizen 228 103 Enschede 218, 226 104 Epe 78, 149 105 Ermelo 56, 110, 222, 272 106 Etten-Leur 74 107 Ferwerderadeel 71 108 Franekeradeel 229 109 Geertruidenberg 75 110 Geldermalsen 74, 76, 196,
167 IJsselstein 221 168 Kaag en Braassem 65 169 Kampen 196 170 Kapelle 120 171 Katwijk 115 172 Kerkrade 71 173 Koggenland 105 174 Kollumerland en Nieuwkruisland 220 175 Korendijk 104, 105 176 Krimpen aan den IJssel 195 177 Krimpenerwaard 65, 116,
201, 203
178 Laarbeek 69 179 Landerd 73 180 Landgraaf 220 181 Landsmeer 10 182 Langedijk 64 183 Lansingerland 74 184 Laren 79 185 Leek 71 186 Leerdam 74, 75 187 Leeuwarden 72 223, 226 188 Leeuwarderadeel 73 111 Geldrop-Mierlo 204, 223, 189 Leiden 61 190 Leiderdorp 112 232 112 Gemert-Bakel 33, 63, 191 Leidschendam 77, 174 Voorburg 75 113 Gennep 73 192 Lelystad 73 114 Giessenlanden 200 193 Leudal 61, 202 115 Gilze en Rijen 70 194 Leusden 78 116 Goeree-Overflakkee 38, 195 Lingewaal 64 51, 53, 104, 253 196 Lingewaard 106 117 Goes 71 197 Lisse 69 118 Goirle 190 198 Littenseradeel 220 119 Gooise Meren 186 199 Lochem 109 120 Gorinchem 198 200 Loon op Zand 66 121 Gouda 74 201 Lopik 193 122 Grave 221 202 Loppersum 73 123 Groningen 68 203 Losser 75, 197 124 Grootegast 65 204 Maasdriel 220 125 Gulpen-Wittem 58, 125, 207 205 Maasgouw 74 126 Haaksbergen 71 206 Maassluis 64 127 Haaren 78, 79 207 Maastricht 73 128 Haarlem 74 208 Marum 72 129 Haarlemmerliede en 209 Medemblik 107 210 Meerssen 221 Spaarnwoude 144 130 Haarlemmermeer 71 211 Meierijstad 28, 62, 67 131 Halderberge 72 212 Menaldumadeel 220 132 Hardenberg 71 213 Menterwolde 74 133 Harderwijk 199 214 Meppel 221 134 Hardinxveld215 Middelburg 220 Giessendam 105 216 Midden-Delfland 73 135 Haren 71 217 Midden-Drenthe 108 136 Harlingen 73 218 Mill en Sint Hubert 69 137 Hattem 225 219 Moerdijk 69 138 Heemskerk 216 220 Molenwaard 200 139 Heemstede 70 221 Montferland 67 140 Heerde 78, 79, 218, 234 222 Montfoort 224 141 Heerenveen 64 223 Mook en Middelaar 226 142 Heerhugowaard 71 224 Neder-Betuwe 75 143 Heerlen 69 225 Nederweert 219 144 Heeze-Leende 36, 78, 79, 226 Neerijnen 224 108, 111, 223, 234, 235 227 Nieuwegein 106 145 Heiloo 70 228 Nieuwkoop 105 146 Hellendoorn 30, 258 229 Nijkerk 106 147 Hellevoetsluis 104, 220 230 Nijmegen 221 148 Helmond 223 231 Nissewaard 53, 112, 113, 149 Hendrik-Ido 198, 228 Ambacht 74 232 Noord-Beveland 66 150 Hengelo 76 233 Noordenveld 73 151 ‘s-Hertogenbosch 68 234 Noordoostpolder 26, 50, 152 Het Bildt 73 51, 205 153 Heumen 109 235 Noordwijk 216 154 Heusden 107 236 Noordwijkerhout 77 155 Hillegom 69 237 Nuenen, Gerwen en Nederwetten 204, 218 156 Hilvarenbeek 226 157 Hilversum 79, 233 238 Nunspeet 72 158 Hof van Twente 77 239 Nuth 221 159 Hollands Kroon 70 240 Oegstgeest 75 160 Hoogeveen 72 241 Oirschot 226 161 Hoogezand242 Oisterwijk 66, 191 243 Oldambt 54, 146 Sappemeer 76 162 Hoorn 80 244 Oldebroek 220 163 Horst aan de Maas 65, 245 Oldenzaal 70 246 Olst-Wijhe 34, 56, 64 108, 111, 232 164 Houten 198, 223 247 Ommen 221 165 Huizen 69 248 Onderbanken 59 166 Hulst 69, 104, 114, 115, 121, 249 Oost Gelre 70 229, 230 250 Oosterhout 244
251 Ooststellingwerf 78, 109,
218, 219
252 Oostzaan 74 253 Opmeer 276 254 Opsterland 71 255 Oss 109 256 Oud-Beijerland 71 257 Oude IJsselstreek 274 258 Ouder-Amstel 64 259 Oudewater 112, 224 260 Overbetuwe 205 261 Papendrecht 75 262 Peel en Maas 73 263 Pekela 220 264 Pijnacker-Nootdorp 219 265 Purmerend 222 266 Putten 284 267 Raalte 119, 219 268 Reimerswaal 50, 52, 104, 231
269 Renkum 72 270 Renswoude 75 271 Reusel-De Mierden 108 272 Rheden 218 273 Rhenen 66 274 Ridderkerk 16 275 Rijnwaarden 106 276 Rijssen-Holten 78, 220 277 Rijswijk 75 278 Roerdalen 221 279 Roermond 57, 74, 75, 227 280 Roosendaal 220, 226 281 Rotterdam 77, 124 282 Rozendaal 219 283 Rucphen 70 284 Schagen 164 285 Scherpenzeel 222 286 Schiedam 77 287 Schiermonnikoog 59, 66,
104, 105, 138, 217, 229, 231, 282
288 Schinnen 221 289 Schouwen-Duiveland 48 290 Simpelveld 70 291 Sint Anthonis 150 292 Sint-Michielsgestel 63,
219, 246
293 Sittard-Geleen 73 294 Sliedrecht 127 295 Slochteren 67 296 Sluis 76 297 Smallingerland 116, 197 298 Soest 227 299 Someren 108, 203 300 Son en Breugel 60, 197 301 Stadskanaal 126 302 Staphorst 113, 224 303 Stede Broec 119 304 Steenbergen 73 305 Steenwijkerland 202 306 Stein 71 307 Stichtse Vecht 68 308 Strijen 72 309 Súdwest-Fryslân 103 310 Ten Boer 72 311 Terneuzen 103, 105, 199, 225 312 Terschelling 81 313 Texel 110, 168, 172, 188, 189,
335 Velsen 102, 286 336 Venlo 66, 106 337 Venray 222 338 Vianen 225 339 Vlaardingen 68 340 Vlagtwedde 75 341 Vlieland 114. 115 342 Vlissingen 103 343 Voerendaal 14, 206 344 Voorschoten 75 345 Voorst 117 346 Vught 109, 227, 280 347 Waalre 76 348 Waalwijk 205 349 Waddinxveen 224 350 Wageningen 107 351 Wassenaar 221 352 Waterland 8, 22, 77, 228 353 Weert 60 354 Weesp 201 355 Werkendam 228 356 West Maas en Waal 74 357 Westerveld 109, 226, 229 358 Westervoort 75 359 Westland 228 360 Weststellingwerf 107 361 Westvoorne 72 362 Wierden 75, 77 363 Wijchen 65 364 Wijdemeren 221 365 Wijk bij Duurstede 105 366 Winsum 74 367 Winterswijk 72 368 Woensdrecht 219 369 Woerden 68 370 Wormerland 75 371 Woudenberg 203 372 Woudrichem 205 373 Zaanstad 74 374 Zaltbommel 205 375 Zandvoort 221 376 Zederik 118 377 Zeewolde 221, 229 378 Zeist 79 379 Zevenaar 220 380 Zoetermeer 75, 76 381 Zoeterwoude 66 382 Zuidhorn 68 383 Zuidplas 260 384 Zundert 218 385 Zutphen 107, 117 386 Zwartewaterland 72 387 Zwijndrecht 65 388 Zwolle 221
217
314 Teylingen 116 315 Tholen 104, 229, 230 316 Tiel 72 317 Tietjerksteradeel 70 318 Tilburg 204 319 Tubbergen 70 320 Twenterand 113 321 Tynaarlo 66, 67, 220 322 Uden 70 323 Uitgeest 107 324 Uithoorn 74 325 Urk 24 326 Utrecht 76 327 Utrechtse Heuvelrug 55,
110, 202, 227
328 Vaals 207, 218 329 Valkenburg aan de Geul 206
330 Valkenswaard 79, 111, 219 331 Veendam 71 332 Veenendaal 71 333 Veere 102 334 Veldhoven 108
265