Historische beelden Kamp Amersfoort Historical image archive Kamp Amersfoort
1941 - 1945
Midden in Nederland ligt een plek met een zeer beladen geschiedenis: het concentratiekamp Kamp Amersfoort. In the middle of the Netherlands lies a place with a very an emotionally-charged history: the concentration camp Kamp Amersfoort.
5
Inhoudsopgave Contents
Plek van terreur Voorwoord Place of terror Preface De beladen geschiedenis van een plek Herinneren, bezinnen en leren The emotionally charged history of a place Remembering, reflecting and learning
13
Vormgeven, beleid en betekenis Een dynamisch proces Design, policy and meaning A dynamic process Tussenstation Amersfoort Oud-gevangene Arie van Houwelingen kijkt terug Way station Amersfoort Former prisoner Arie van Houwelingen looks back
25
15
35
Iedereen herinnert anders Interpretatie als ontwerpinstrument Everybody remembers differently Interpretation as a design tool
41
We vonden elkaar in het abstraheren Jacques Prins, Cor Geluk en Erik Bär in gesprek We found each other in abstractions Jacques Prins, Cor Geluk and Erik Bär in conversation Het was hier erger dan ik dacht Jongeren bezoeken Kamp Amersfoort It was even worse than I thought Young people visit Kamp Amersfoort
45
63
Ontwerpschetsen Design sketches
69
Beelddocumentatie van de bouw Image documentation of the construction
79
Eindresultaat Final result
87
Projectbeschrijving Een plaats van herinnering Project description A place of memory
113
English translation
115
Colofon Credits
135
Plek van terreur Voorwoord door Willemien Meershoek
Plek van terreur
Place of terror
Op 15 september 2014 trad ik in dienst als directeur van Nationaal Monument Kamp Amersfoort. Een plek waar nog veel moest gebeuren om deze bestendig te maken voor komende generaties. In een bescheiden ontvangstgebouw kwamen verschillende functies in één ruimte samen. Bezoekers, nabestaanden, geïnteresseerden, schoolgroepen en uniformdragers werden ontvangen voor een rondleiding. Er stond een grote maquette en vitrinekasten toonden de aanwezige objecten. Films van getuigenissen werden vertoond en een fantastisch team van vrijwilligers vertelde het verhaal over het kamp. De verhalen werden ondersteund door een zestal authentieke overblijfselen: de wachttoren, twee muurschilderingen, de restanten van een lijkenhuisje, de klokkenstoel en de schietbaan. Een team van ontwerpers had al eerste indruk wekkende schetsen gemaakt voor een toekomstig museum. Gaandeweg groeide het concept uit tot een ondergronds museum. De inhoudelijke lijn (wat wil je overbrengen van wat het kamp eens is geweest en hoe geef je dat educatief vorm?) vormde een belangrijke opgave. Met een team van bestuur, medewerkers, extern betrokkenen en vrijwilligers van National Monument Kamp Amersfoort zijn de visie en inhoud bepaald waarmee de ontwerpers ook inhoudelijk aan de slag konden. Mijn motivatie was vooral gestoeld op de educatieve noodzaak. Want herinneren en herdenken zijn belangrijk, maar écht zinvol wordt het met de koppeling naar het hier en het nu. Met het museum bieden we bezoekers een ervaring die werkelijk impact heeft. Het educatieve programma maakt ons bewust van ons eigen gedrag en de invloed die vooroordelen, discriminatie en (on)verdraagzaamheid daar op kunnen hebben. Het is en blijft onze ambitie om een van de belangrijkste educatieve instellingen te zijn op het terrein van internering, onderdrukking en vrijheidsberoving tijdens de Duitse bezetting. Op het moment dat ik dit schrijf, januari 2021, is het nieuwe ondergrondse museum bijna gereed. Het maakt veel duidelijk over wat voor een plek Kamp Amersfoort was: een plek van terreur. Met personen, thema’s en ondersteunende objecten zetten we een sfeer neer die zorgt dat de ware betekenis van het kamp binnendringt. In het educatieve programma worden, door middel van virtual reality, dilemma’s voorgelegd die inzichtelijk maken hoe lastig het kan zijn om tot morele keuzes te komen. De bezinningsruimte in het museum laat ruimte om stil te staan bij de wereld van nu en onze eigen rol daarin.
15
Er is genoeg over het museum te vertellen, maar de ervaring van wat men aantreft zegt zoveel meer dan woorden. Samen met de monumenten, het buiten gebied met de executieplekken en schietbaan vormt Kamp Amersfoort een indrukwekkend geheel. Wij verwelkomen u graag!
Willemien Meershoek Directeur Nationaal Monument Kamp Amersfoort
Schuldig landschap
De kunstenaar Armando introduceerde het begrip schuldig landschap. Hij bedoelde hiermee een landschap dat heeft zien gebeuren, want in landschappen, in de schone natuur, vinden vaak de afgrijselijkste opvoeringen plaats. Het landschap is echter zo schaamteloos geweest om gewoon door te groeien. (Uit: Schoonheid is niet pluis, verzameld proza, Amsterdam 2003).
Guilty landscape
The artist Armando introduced the concept of a guilty landscape. By this he meant a landscape that has seen its day, for it is in landscapes, in beautiful nature, that the most hideous things often take place. The landscape, however, has been so shameless as to simply continue to grow. (From: Schoonheid is niet pluis, collected prose, Amsterdam 2003).
21 21
Tijdlijn Timeline Kamp Amersfoort Hitler komt aan de macht Hitler comes to power invoering anti-Joodse maatregelen, rassenwetten van Neurenberg en stelsel van concentratiekampen; Kristallnacht Annexaties van Saarland, Oostenrijk, Sudetenland en Memelland introduction of anti-Jewish measures, the Nuremberg racial laws and the first system of concentration camps; the Kristallnacht annexations of Saarland, Austria, Sudetenland and Memelland
1 september Duitsland valt Polen binnen Germany invades Poland
1 september (mobilisatie) barakkenkamp gebouwd en huisvesting 16e regiment Infanterie (mobilization) barracks built and housing for the 16th infantry regiment
10 mei Duitsland valt Nederland binnen, capitulatie na vijf dagen Germany invades the Netherlands, capitulation after five days
24 augustus eerste bombardement op Londen first bombardment of London
25 augustus eerste bombardement op Berlijn first bombardment of Berlin
20 januari Afrikakorps naar Noord-Afrika the Afrikakorps move to North Africa
25 februari start februaristaking tegen razzia’s op Joden, bloedig neergeslagen start of the February Strike against the raiding of the Jews, bloodily crushed
22 juni Duitse inval van Sovjet-Unie Germany invades the Soviet Union
29 en 30 september massamoord op 34.000 Joden in Babi Yar (Einsatzgruppen) mass murder of 34,000 Jews in Babi Yar (Einsatzgruppen)
7 december Japanse aanval op Pearl Harbor Japan attacks Pearl Harbor
11 december volgens dagboeken Goebbels en Frank geeft Hitler startsein Holocaust; Duitse oorlogsverklaring aan VS. according to the diaries of Goebbels and Frank, Hitler signals the start of the Holocaust; Germany declares war against the United States
1 mei SiPo/SD neemt Kamp Amersfoort over t.b.v. opvang van toenemend aantal gevangenen SiPo/SD takes over Kamp Amersfoort in order to receive an increasing number of prisoners
begin augustus Walter Heinrich wordt Lagerführer, tweede man Johann Stöver Walter Heinrich becomes Lagerführer, with Johann Stöver as deputy
18 augustus 195 gevangenen (waarvan 30 uit Rijnsburg) arriveren uit Kamp Schoorl 195 prisoners (of which 30 from Rijnsburg) arrive from Kamp Schoorl
27 september 100 sovjet-krijgsgevangenen door Amersfoort gevoerd en opgesloten in Kamp Amersfoort 100 sovjet prisoners of war taken through Amersfoort and interned at Kamp Amersfoort
11 november eerste transport van 157 gevangenen naar Neuengamme first transport of 157 prisoners to Neuengamme
19 november eerste gevangene sterft door slechte leefomstandigheden
first prisoner dies due to poor living conditions
11 december ca. 300 Amerikaanse staatsburgers opgesloten approximately 300 US citizens incarcerated
6 maart
9 april
eerste van 59 geheimagenten uit Londen gearresteerd (Englandspiel) the first of 59 secret agents are arrested in London (Englandspiel)
resterende 77 sovjet-krijgsgevangenen geëxecuteerd remaining 77 soviet prisoners of war are executed
8 maart
acht mannen verzetsgroep MLL-front geëxecuteerd eight men from the resistance group MLL-front executed
leger Nederlands Indië capituleert voor Japan the Netherlands East Indies Army surrenders to Japan
13 april
16 juli eerste Jodentransport via Westerbork naar Auschwitz first transportation of Jews via Westerbork to Auschwitz
1 september Joseph Kotalla vanuit Scheveningen overgeplaatst naar postafdeling Kamp Amersfoort Joseph Kotalla from Scheveningen transferred to the Kamp Amersfoort postal department
16 oktober 15 gevangenen nabij Woudenberg geëxecuteerd 15 prisoners are executed near Woudenberg
3 november Monne de Miranda sterft door mishandeling commu nistische medegevangenen Monne de Miranda dies after being assaulted by communist prisoners
7 november eerste gevangene ‘beim Fluchtversuch erschossen’ first prisoner being shot trying to escape
29 december 31 verzetsmannen op Leusderheide geëxecuteerd 31 resistance members executed in Leusderheide
2 februari Sovjet-Unie wint slag om Stalingrad the Soviet Union wins the battle of Stalingrad
9 juli geallieerde invasie op Sicilië allied invasion of Sicily
1 januari 2.850 gevangenen overgebracht naar Vught (deeltransporten tot 6 maart) Kamp Amersfoort wordt uitgebreid met 6 barakken tot capaciteit van 4.000 2.850 prisoners transferred to Vught (in partial transports through until 6th March). Kamp Amersfoort is extended with six new barracks to a capacity of 4.000
15 januari Kamp Vught wordt in gebruik genomen Kamp Vught is brought into use
14 oktober sluiting vernietigingskamp Sobibor na opstand; 34.000 Nederlandse Joden vermoord closure of the Sobibor concentration camp following an uprising; 34,000 Dutch Jews murdered
8 maart Walter Heinrich als Lagerführer vervangen door Karl Peter Berg Walter Heinrich is replaced as Lagerfürher by Karl Peter Berg
12 april Loes van Overeem krijgt namens Rode Kruis toestemming om voedselpakketten te bezorgen Loes van Overeem receives permission to deliver food parcels on behalf of the Red Cross
17 mei uitbreiding Kamp Amersfoort voltooid, 570 Joden overgebracht uit Westerbork en 70 uit Vught expansion of Kamp Amersfoort completed, 570 Jews transferred from Westerbork and 70 from Vught.
27 januari einde Duitse belegering Leningrad na bijna 900 dagen end of the German siege of Leningrad, after almost 900 days
6 juni geallieerde invasie in Normandië allied invasion of Normandy
30 juli Niedermachungsbefehl van Hitler: saboteurs mogen zonder rechtspraak worden doodgeschoten Hitler’s Niedermachungsbefehl; saboteurs may be shot without jurisdiction
17 september eerste landingen Market Garden first landings in Market Garden
2 oktober
16 april 486 gijzelaars uit Beverwijk 486 hostages from Beverwijk
17 mei tenminste 300 gijzelaars uit dorpen langs de Merwede at least 300 hostages from villages along the Merwede
7 juli transport van 765 gevangenen transport of 765 prisoners
2 oktober 656 gijzelaars uit Putten 656 hostages from Putten
11 oktober transport ruim 1.400 gevangenen naar Neuengamme transport of over 1.400 prisoners to Neuengamme
razzia in Putten raid in Putten
27 januari 1945 bevrijding Auschwitz-Birkenau; 1,1 miljoen mensen vermoord liberation of Auschwitz-Birkenau; 1.1 million people murdered
4 februari conferentie Jalta over naoorlogse verdeling en afhandeling the Yalta Conference regarding post-war division and settlement
4 mei militaire capitulatie Duitse leger in Nederland capitulation of the German army in the Netherlands
1 januari 1945 nieuwjaarsappèl: circa 100 gevangenen door mishandeling gewond nieuwjaarsappèl: approximately 100 prisoners are wounded due to ill-treatment
8 maart 49 gevangenen geëxecuteerd als represaille (236 in totaal) aanslag op Rauter 49 prisoners are executed in reprisal (236 in total), attack on Rauter
15 maart laatste transport naar Duitsland last transport to Germany
15 augustus Japan capituleert Japan surrenders
6 en 9 augustus atoombommen Hiroshima en Nagasaki atom bombs dropped in Hiroshima and Nagasaki
20 maart tien gevangenen bij Appelweg en tien in Loosdrecht geëxecuteerd ten prisoners near Appelweg and ten prisoners executed in Loosdrecht
19 april overdracht van kamp aan Rode Kruis Kamp Amersfoort is transferred to the Red Cross
20 april Karl Peter Berg met tientallen gijzelaars naar Den Haag Karl Peter Berg with many hostages to The Hague
7 mei Canadese bevrijdingstroepen betreden Kamp Amersfoort Canadian liberation forces enter Kamp Amersfoort
6 en 9 augustus repatriëringskamp voor verzwakte oud-gevangenen repatriation camp for enfeebled former prisoners
september 1945 - augustus 1946 Bewarings- en Verblijfskamp Laan 1914 Detention and Settlement camp Laan 1914
1946-1967 opvang Molukkers verschillende functies defensie reception of Moluccans of various defense functions
tot heden Politieopleidingscentrum Police Training Center
tot heden oprichting Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort foundation of National Monument Kamp Amersfoort
tot heden opening herinneringscentrum opening of memorial center
tot heden opening museum opening of museum
We vonden elkaar in het abstraheren Jacques Prins, Cor Geluk en Erik Bär in gesprek door Max Meijer / Petra Timmer
We vonden elkaar in het abstraheren
We found each other in abstractions
47
Intro
Jacques Prins, Inbo
Geboortejaar: 1955 Functie: architect-partner bij Inbo Werkpraktijk: Wij werken met onze opdrachtgevers aan onze alledaagse leefomgeving. Onze architecten bouwen. Onze bouwkundigen maken de droom van de architect waar. Onze stedenbouwers verhelderen stedelijke structuren. Onze adviseurs organiseren complexe processen vanuit de inhoud. Ons werk verbindt mensen met elkaar en met hun omgeving. Zo maken we een positieve sociale impact. Rol: coördinerend architect van gebouw en buitenruimte; integreren van de inbreng van landschaps- en interieurarchitect. Practice: we work with our clients on our everyday living environment. Our architects build. Our engineers realize the dream of the architect. Our urban planners clarify urban structures. Our advisors organize complex processes from these contents. Our work connects people with each other and with their environment; that’s how we make a positive social impact. Role: co-ordinating architect of the building and outdoor space; including the integration of input from the landscape architect and the interior architect.
Het is een echte warme zomerdag. We zitten in een kleine ruimte op de etage van het clubgebouw van de Amersfoortse Golfclub. Buiten is het bos zichtbaar en delen van de glooiende golflinks. Het getik van de golfballen klinkt als enige verstoring van een overigens weldadige rust. Hoewel soms ook een windvlaag de monotone dreun van het voortrazende verkeer in de verte op de A28 meebrengt. Omdat de bouw van het nieuwe herinneringscentrum van Kamp Amersfoort in een afrondende fase is, de appèlplaats nog bouwplaats is en bovendien het corona regime een samenkomst in het bestaande bezoekerscentrum verhindert, zijn we hier terecht gekomen. Voor een gesprek over een plek. Met drie ontwerpers die elk vanuit hun eigen discipline samen bedachten hoe het nieuwe herinneringscentrum van Kamp Amersfoort eruit zou moeten zien, waar het aan zou moeten voldoen. Verschillende elementen zouden hier moeten samenkomen: bestaande en nieuwe beteke nissen, gekende en ongekende verhalen, wensen van een breed publiek en een opdrachtgever en het streven naar harmonie en dienstbaarheid in een kwetsbaar herinneringslandschap. De initiële vraag Het verstrijken van de tijd en het wegvallen van eerstelijnsgetuigen van oorlog en bezetting leidden begin deze eeuw tot tal van vragen over de relevantie en de toekomst van oorlogsmusea en herinneringscentra in binnen- en buitenland. In dat kader namen Harry Ruijs (directeur) en Theo Joosten (bestuurslid) in 2012 het initiatief tot verdere ontwikkeling van het Nationaal Monument Kamp Amersfoort. TiMe Amsterdam, adviseurs voor erfgoed en musea, werd gevraagd om dat proces voor te bereiden, opties in kaart te brengen en te zoeken naar draagvlak bij stakeholders en externe experts. Eerdere plannen van onder anderen voormalig voorzitter Bert Schreuder en oud-directeuren Cees Biezeveld en Marnix Nibbering waren daarbij bron van informatie en inspiratie. Uitgangspunt was het verduurzamen en professionaliseren van de functie van het nationaal monument als plek voor het communiceren en actualiseren van de bestaande kernwaarden herdenking, herinnering en educatie. Dit tegen de achtergrond van blijvende en zelfs toenemende interesse in de Tweede Wereldoorlog, maar afnemende feitelijke en contextuele kennis erover. Maar ook de beperkte ruimte in het in 2004 gerealiseerde bezoekerscentrum werd als steeds knellender ervaren. Dat centrum was bij oplevering een adequate toevoeging aan de verschillende losse monumenten en overblijfselen aan de periferie van het oorspronkelijke kampterrein.
55
Ontwerpschetsen Design sketches
2018 Aangetroffen kelder geïntegreerd in het ontwerp van het museum. Found basement integrated into the design of the museum.
71
Schets Projectie museum op oorspronkelijke situatie. Projection of the museum onto the original situation.
0
Legenda masterplan
Tijdelijke kaartverkoop Temporary ticket sales Gereconstrueerde originele toegangspoort Reconstructed version of original gateway Maquette situatie 1945 Scale-model of the area in 1945 Herbouwde originele barak op oorspronkelijke plaats Original barracks rebuilt in its original location Herbouwde 'Rozentuin' Rebuilt 'Rose garden' Laarzen kampcommadant Berg Boots of Camp Commander Berg Opstelling voetafdrukken op appèlplaats Formation footprints at roll call Klokkenstoel Bell tower Poort naar gevangenenkamp op oorspronkelijke plaats Gate to the prisoners’ camp, in its original location Ingang museum via bovengronds paviljoen Entrance to the museum via the pavilion above ground Originele tunnel Original tunnel Eikenbomen daterend uit periode 40-45 Oak trees dating from the period 40-45 Zichtlijn naar schietbaan en executieplaats Line of sight to shooting range and execution yard Paviljoen (2005) Pavilion (2005) Oorspronkelijke wachttoren Original watch tower
1
10
Begane grond Ground floor inbo
Project
Koningin Wilhelminaplein 29
Nieuwbouw paviljoen/expositieruimte Kamp Amersfoort
Postbus 967 1000 AZ Amsterdam
Opdrachtgever
Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort
T +31 (0)20 421 24 22
Projectarchitect
Jacques Prins
amsterdam@inbo.com www.inbo.com
Projectleider
Frans Timmers
Onderwerp
Technisch ontwerp Plattegronden
BvV
File
Projectnummer
9639
Datum
Schaal
1 : 100
Wijziging
-
Formaat
A1
Wijzigingsdatum
-
Getekend inbo b.v.
14-09-2018
Woudenberg Handelsregister Amersfoort 31026236
Bladnummer
B5.100
Niveau -1 Level -1
Originele muurschilderingen Original wall paintings
Namenwand Wall of names
Kelder Basement
Tijdelijke expostitie Temporary exhibition
Filmzaal Movie theater
Multimedia Multimedia
Testimonials Testimonials
Bezinningsruimte Reflection space
Permarnente expositie Permanent exhibition
inbo
Project
Koningin Wilhelminaplein 29
Nieuwbouw paviljoen/expositieruimte Kamp Amersfoort
Postbus 967 1000 AZ Amsterdam
Opdrachtgever
Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort
T +31 (0)20 421 24 22
Projectarchitect
Jacques Prins
amsterdam@inbo.com www.inbo.com
Projectleider
Frans Timmers
Onderwerp
Technisch ontwerp Plattegronden
BvV
File
Projectnummer
9639
Datum
Schaal
1 : 100
Wijziging
-
Formaat
A1
Wijzigingsdatum
-
Getekend inbo b.v.
14-09-2018
Woudenberg Handelsregister Amersfoort 31026236
-4500
Dwarsdoorsnede Cross section
Langsdoorsnede Longitudinal section
Bladnummer
B5.100
Colofon Credits
Colofon
Credits
Teksten Texts Max Meijer, Jacques Prins, Willemien Meershoek, Floris van Dijk Redactie Editors Petra Timmer, TiMe Amsterdam Pien Niehe, Inbo Correctie Correction Leo Reijnen Coördinatie Coordination Pien Niehe, Inbo Vertaling Translations D’Laine Camp, Gustaf Jackson Vormgeving Design Koehorst in ’t Veld (concept) Susan Brouwers, Inbo (dtp) Ontwerpteam Design team Jacques Prins, Inbo Cor Geluk, Juurlink [+] Geluk BV Erik Bär, Tinker Imagineers Met dank aan Thanks to Arie van Houwelingen Theo Joosten, Harry Ruijs NMKA: Willemien Meershoek, Floris van Dijk, Carla Huisman, Vie van Steenbergen Corderius College: Josha Sietsma MBO Amersfoort: Dianne Stam-Zielmann Fotoverantwoording Photo credit Bart van Veen, omslag (Cover) NMKA 3, 4b, 5o, 6b, 7b, 8, 16 Vrijheidsmuseum, colnmr. 4.2.1.570, 9 Beeldbank WO2 - NIOD 4o, 5b, 6o, 7o Mike Bink 10, 60-61, 90o, 98-99, 100, 101, 102, 103, 105, 106, 108, 136 Susan Brouwers 18-19, 37, 38 Ossip van Duivenbode 28, 42, 51, 52-53, 63, 65, 90b, 91b, 92-93, 94, 95, 96, 97, 104, 133 Ger van der Vlugt 32-33 Frank Diemel 35, 45, 46, 49, 57, 66 Jacques Prins 54, 79, 80b, 81o, 82o, 84, 85, 87, 91o, 107, 109, 110-111 Geert Schouten 80o, 81b, 82b, 83 Drukwerk Print Wilco Printing & Binding, Amersfoort Distributie Distribution nai010 uitgevers/publishers
info@inbo.com www.inbo.com Dit boek is een uitgave van Inbo ter gelegenheid van de ingebruikname van het nieuwe herinneringsmuseum Nationaal Monument Kamp Amersfoort. Inbo is ook de ontwerper van het bezoekerscentrum dat in 2005 in gebruik genomen is en mede initiatiefnemer van het nieuwe museum. This book is published by Inbo as part of the inauguration of the new center for remembrance at the National Monument of Camp Amersfoort. Inbo is responsible for the design of the Visitors’ Center (opened in 2005) and is a co-initiator of the new museum. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder vooraf gaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the publisher. © 2021 Inbo ISBN 978-94-6208-595-4 NUR 648 BISAC ARC024010, ARC014000
Distributie Distribution nai010 uitgevers Korte Hoogstraat 31 3011 GK Rotterdam info@nai010.com sales@nai010.com nai010 uitgevers is een internationaal georiënteerde uitgever, gespecialiseerd in het ontwikkelen, produceren en distribueren van boeken op het gebied van architectuur, stedenbouw, kunst en design. www.nai010.com