Dünya uşaq ədəbiyyatından seçmələr -Taraskonlu Tartarinin qeyri - adi macəraları" vəs s.

ÄÖÍÉÀ ÓØÀà ßÄßÁÈÉÉÀÒÛÍÄÀÍ ÑÅ×ÌßËßÐ

ÀËÔÎÍÑ ÄÎÄÅ

ÒÀÐÀÑÊÎÍËÓ ÒÀÐÒÀÐÅÍÈÍ ÃÅÉÐÈ-ÀÄÈ ÌÀÚßÐÀËÀÐÛ ÀÍÒÓÀÍ ÄÅ ÑÅÍÒ-ÅÊÇÖÏÅÐÈ

• ÀÄÀÌËÀÐÛÍ ÏËÀÍÅÒÈ • ÙßÐÁÈ ÒßÉÉÀÐß×È • ÁÀËÀÚÀ ØÀÙÇÀÄß

__________

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ” ÁÀÊÛ-2005

downloaded from KitabYurdu.org

Áó êèòàá “Àëôîíñ Äîäå. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàðû” (Àçÿðóøàãýÿíúíÿøð, Áàêû, 1962) âÿ “Àíòóàí äå Ñåíò-Åêçöïåðè. Àäàìëàðûí ïëàíåòè. Ùÿðáè òÿééàðÿ÷è. Áàëàúà øàùçàäÿ. Äöíéà ßäÿáèééàòû Êèòàáõàíàñû, 57-úè úèëä” (Áàêû, Éàçû÷û, 1989) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðúöìÿ åäÿíëÿð:

ßñýÿð Àüàéåâ Úÿôÿð Áàüûð

Þí ñþçëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè:

Úÿëèë Íàüûéåâ Ãîðõìàç Ãóëèéåâ

843 - dc 21 AZE Àëôîíñ Äîäå. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàðû. Àíòóàí äå Ñåíò-Åêçöïåðè. Àäàìëàðûí ïëàíåòè. Ùÿðáè òÿééàðÿ÷è. Áàëàúà øàùçàäÿ. Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2005, 448 ñÿù. Ìÿøùóð ôðàíñûç éàçû÷ûñû Àëôîíñ Äîäåíèí “Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí” òðèëîýèéàñûíûí áèðèíúè êèòàáû îëàí “Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàðû” ðîìàíû XIX ÿñð Ôðàíñà ùÿéàòûíûí áèð ñûðà àêòóàë èúòèìàè-ñîñèàë ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Èíúÿ éóìîðëà âÿ áÿçÿí äÿ êÿñêèí ñàòèðèê öñëóáëà ãÿëÿìÿ àëûíìûø áó ðîìàíäà Ôðàíñàíûí úÿíóá ÿéàëÿòè Ïðîâàíñäà éåðëÿøÿí Òàðàñêîí øÿùÿðè ñàêèíëÿðèíèí éàøàéûø òÿðçè, ÿñÿðèí áàø ãÿùðÿìàíû Òàðòàðåíèí øþùðÿò ãàçàíìàã ö÷öí ßëúÿçàèðÿ øèð îâóíà ýåòìÿñè âÿ îðàäà îíóí áàøûíà ýÿëÿí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàð òÿñâèð åäèëìèøäèð. Ìÿøùóð òÿééàðÿ÷è-éàçû÷û Àíòóàí äå Ñåíò-Åêçöïåðèíèí òÿãäèì îëóíàí ÿñÿðëÿðèíèí ãÿùðÿìàíëàðû èñÿ áöòþâ õàðàêòåðÿ, äÿìèð èðàäÿéÿ, ùàäèñÿëÿðè à÷ûãàéäûí òÿðÿääöäñöç ãèéìÿòëÿíäèðìÿê êåéôèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê èíñàíëàðäûð. Áó ãÿùðÿìàíëàðûí áàøëûúà ìÿãñÿäè òÿáèÿòèí êîðòÿáèè ãöââÿëÿðèíè, ÿíýèí ñÿìàëàðû ðàì åòìÿê éîõ, äÿéèøèê ñÿáÿáëÿðäÿí èíñàíëàð àðàñûíäà ãûðûëìûø ÿëàãÿëÿðè áÿðïà åòìÿêäèð.

__________ ISBN 9952-416-51-1 © “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2005

downloaded from KitabYurdu.org

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð

__________

downloaded from KitabYurdu.org

__________

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

ÀËÔÎÍÑ ÄÎÄÅ Âß ÎÍÓÍ ÏÐÎÂÀÍÑ ÉÓÌÎÐÓ Ôðàíñûç ÿäÿáèééàòûíäà ñàòèðà âÿ éóìîð ÷îõ èíêèøàô åäèá. Áó, øöáùÿñèç êè, èëê íþâáÿäÿ îðòà ÿñðëÿð ôðàíñûç øÿùÿð âÿ õàëã ÿäÿáèééàòû, ôàáëèîëàð âÿ äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí êîðèôåéëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ôðàíñóà Ðàáëåíèí ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ðàáëåäÿí ñîíðà, äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè äðàìàòóðãëàðûíäàí áèðè îëàí, ìÿøùóð êîìåäèéà óñòàñû Æ.Á.Ìîëéåð Ôðàíñàäà ñàòèðà âÿ éóìîð ÿäÿáèééàòûíû äàùà äà èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Éóìîð öñëóáóíäà éàçûá-éàðàäàí áåëÿ ìÿøùóð éàçû÷ûëàðäàí áèðè äÿ XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà éàøàéûá éàðàòìûø Àëôîíñ Äîäå îëìóøäóð. Àëôîíñ Äîäåíèí éàøàäûüû äþâð Àâðîïà òàðèõèíèí ùÿì èúòèìàè-ñèéàñè áàõûìäàí, ùÿì äÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòèí ôîðìàëàøìàñû áàõûìûíäàí ÿí ìöðÿêêÿá äþâðëÿðèíäÿí áèðè èäè. XIX ÿñð Àâðîïàñûíû òÿðÿääöä åòìÿäÿí èíòèáàù äþâðö Àâðîïàñû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Áó äþâðäÿ ùÿãèãÿòÿí äÿ Àâðîïà þç çÿíýèí òàðèõèíäÿ èêèíúè äÿôÿ ÿñë Èíòèáàù ùàäèñÿñèíè éàøàìûøäûð. Áó ÿñðäÿ Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòè ýþðöíìÿìèø áèð èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè éàøàéûð. Áèð òÿðÿôäÿí åëìè-òåõíèêè òÿðÿããè âÿ òÿáèÿò åëìëÿðèíèí ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿñè, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ùóìàíèòàð åëìëÿðèí âÿ õöñóñèëÿ äÿ áÿäèè ÿäÿáèééàòûí þç èíêèøàôû òàðèõèíäÿ áÿëêÿ äÿ ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ ãàëõìàñû áó ÿñðèí ìöðÿêêÿá ñÿúèééÿñèíè ìöÿééÿí åäèð. Îí äîããóçóíúó éöçèëëèéèí ùÿëÿ ëàï ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Àâðîïàäà öìóìè äÿéÿðèíÿ âÿ ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí ùå÷ äÿ ýåðè ãàëìàéàí, ÿââÿëúÿ ðîìàíòèçì, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðûíûí éàðàíìàñû âÿ ñöðÿòëÿ éàéûëàðàã äåìÿê îëàð êè, áöòöí äöíéàíû ÿùàòÿ åòìÿñè ùÿìèí äþâðöí ÿäÿáè ìöùèòèíèí ïàðëàã ýþñòÿðèúèñè èäè. Ú.Ù.Áàéðîí, Ï.Á.Øåëëè, Â.Ñêîòò, Â.Ùöãî, Å.Ñéö, À.Äöìà, Æ.Ñàíä, Å.-Ò.À. Ùîôìàí, À.Øàìèññî êèìè ðîìàíòèêëÿðèí, Ñòåíäàë, Î.Áàëçàê, Ï.Ìåðèìå, Ã.Ôëîáåð, ×.Äèêêåíñ, Ó.Òåêêåðåé, Ù.Ùåéíå êèìè òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè îëàí Ãÿðáè Àâðîïà ÿäÿáèééàòûíûí ìþâúóä îëäóüó áèð äþâðäÿ ÿäÿáèééàòà ýÿëìÿê ÷îõ ÷ÿòèí áèð ìÿñÿëÿ èäè. Ùÿëÿ öñòÿëèê äÿ, Àëôîíñ Äîäåíèí éàçûá éàðàòäûüû äþâðäÿ Ôðàíñàäà éåíèëèê÷è, ìîäåðíèñò ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿð ñöðÿòëÿ éàéûëìàüà áàøëàéûð, __________ áèð òÿðÿôäÿí Ø.Áîäëåð êèìè, ñèìâîëèñòëÿð, Ãîíêóð ãàðäàøëàðû êèìè èì6

downloaded from KitabYurdu.org

ïðåññèîíèñòëÿð, Å.Çîëéà âÿ Ý.Ìîïàññàí êèìè íàòóðàëèñòëÿð ôðàíñûç ÿäÿáèééàòûíû äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ðîìàíòèçì âÿ òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáèééàòûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè éåíèëèê÷è ÿäÿáèééàòûí ãàðøûñûíäà ýåðè ÷ÿêèëìÿäÿí éàçûá éàðàäûðäûëàð. Áÿëè, Àëôîíñ Äîäå Àâðîïàäà ìÿùç áåëÿ áèð ìöðÿêêÿá ÿäÿáè ìöùèò ìþâúóä îëàí áèð âàõòäà ÿäÿáèééàòà ýÿëìèøäèð. Áó äþâð Àâðîïàäà ñþçöí ùÿì ìöñòÿãèì, ùÿì äÿ ìÿúàçè ìÿíàñûíäà ÿäÿáè ìöáàðèçÿëÿð äþâðö èäè. ßýÿð áèð òÿðÿôäÿí ðîìàíòèêëÿð Ìààðèô÷èëèê ÿäÿáèééàòûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè âÿ ùÿòòà êëàññèñèçì ãàéäà-ãàíóíëàðû èëÿ äÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàðñà, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ þç àðàëàðûíäà – “ìöòÿðÿããè” ðîìàíòèêëÿð “ìöðòÿúå” ðîìàíòèêëÿðëÿ âóðóøóðäóëàð (Áàéðîí – Âîäñâîðò, Ñàóòè, Ìóð, Êîëðèú âÿ ñ.). Åéíè çàìàíäà äà, ðåàëèñòëÿð – òÿíãèäè ðåàëèçìèí íöìàéÿíäÿëÿðè ðîìàíòèêëÿðëÿ éîëà ýåòìèðäèëÿð âÿ îíëàðûí àðàëàðûíäà îëàí ìöáàðèçÿ ýöíö-ýöíäÿí øèääÿòëÿíèðäè. Ùÿëÿ áèð éàíäàí äà, éåíè éàðàíìàãäà îëàí ìîäåðíèñò ÿäÿáè úÿðÿéàíëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ ùÿì ðîìàíòèêëÿðëÿ, ùÿì äÿ ðåàëèñòëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Àâðîïàäà ðîìàíòèçìèí éàâàø-éàâàø ñûðàäàí ÷ûõäûüû áèð âàõòäà, òÿíãèäè ðåàëèçì ÿäÿáèééàòûíäà éåíè ôîðìàëàð âÿ öñëóáëàð àõòàðûøëàðû äàâàì åòäèéè çàìàí (ìÿñ.: Ã.Ôëîáåð), ðåàëèñò éàçû÷ûëàðûí þçëÿðèíèí è÷ÿðèñèíäÿ áåëÿ ìîäåðíèñò ÿäÿáèééàòà ìåéëëÿðèí ýöúëÿíäèéè áèð äþâðäÿ (Ãîíêóð ãàðäàøëàðû) ôðàíñûç ÿäÿáèééàòûíäà þçöíÿìÿõñóñ îðèæèíàë, éåíè âÿ ÷îõ ìàðàãëû éàçû òÿðçèíÿ ìàëèê îëàí Àëôîíñ Äîäå ÿäÿáèééàòà ýÿëìèøäèð. Äîäå éàðàäûúûëûüûíûí áàøëûúà õöñóñèééÿòè, èëê íþâáÿäÿ ôàêòëàðà ñþéêÿíÿðÿê, ìöøàùèäÿ åòäèéè, èøòèðàê÷ûñû îëäóüó, ùàë-ùàçûðäà ìþâúóä îëàí ùàäèñÿëÿðè ìàêñèìóì äÿðÿúÿäÿ ðåàë øÿêèëäÿ òÿñâèð åòìÿêäèð. Àíúàã îíóí ðåàëèçìè áàøãà ðåàëèñòëÿðèí öñëóáóíäàí ôÿðãëèäèð. Î, ýþðäöêëÿðèíè, éàøàäûãëàðûíû, áàøûíà ýÿëÿíëÿðè ôàíòàçèéà ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðÿðÿê ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Àëôîíñ Äîäå 1840-úû èëäÿ ìàé àéûíûí 13-äÿ Ôðàíñàíûí úÿíóáóíäà, Íèì øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí ÿúäàäëàðû êÿíäëè îëìóø Ñåâåíí äàüëàðûíäà éàøàìûøäûð. Áèðèíúè Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáû ÿðÿôÿñèíäÿ, 1789-úó èëäÿ, Àëôîíñóí áàáàñû Æàê Äîäå ãàðäàøû Êëîäëà áó äàüëàðû òÿðê åäÿðÿê Íèì øÿùÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøûð. Îíëàðûí ùÿð èêèñè ðîéàëèñò, êàòîëèê èäè. Êðàëà áàüëûëûã Êëîäóí þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíèð, Æàê èñÿ çîðëà úàíûíû ýèëéîòèíäÿí õèëàñ åäèð. Ñÿíÿòêàð Æàê áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà âàðëàíûð. Î þç îüëóíà, Àëôîíñóí àòàñû Âèíñåíòÿ áèð ìàùóä ôàáðèêè ìèðàñ ãîéìóøäóð. __________ Âèíñåíò 1828-úè èëäÿ áèð âàðëû èïÿê òàúèðèíèí ãûçû Àäåëèíà Ðåíî èëÿ 7

downloaded from KitabYurdu.org

åâëÿíìèøäèð. Àëôîíñóí áþéöê ãàðäàøû ÷îõ åðêÿí äöíéàñûíû äÿéèøìèøäèð êè, áó äà ýÿíú Àëôîíñà ÷îõ ïèñ òÿñèð åòìèøäèð. Ñîíðàëàð î, áó ùàäèñÿíè “Êþðïÿ” ðîìàíûíäà òÿñâèð åòìèøäèð. Îíóí êè÷èê ãàðäàøû Åðíåñò èñÿ Àëôîíñäàí ÷îõ éàøàìûø, îíóí ùàããûíäà êèòàá éàçìûø, éàõøû òàðèõ÷è, àíúàã åëÿ äÿ ýöúëö îëìàéàí æóðíàëèñò âÿ éàçû÷û îëìóøäóð. Àëôîíñóí óøàãëûüû Íèì éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí âÿ îíóí àòàñûíà ìÿõñóñ îëàí ôàáðèêäÿ êå÷ìèøäèð. Áó èëëÿð ýÿëÿúÿê éàçû÷ûíûí ùÿéàòûíûí ÿí õîøáÿõò èëëÿðè îëìóøäóð. Î, ùå÷ òÿñÿââöðöíÿ äÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäè êè, òåçëèêëÿ îíóí àòàñû ìöôëèñëÿøÿúÿê âÿ îíëàðûí ùÿéàòû êþêöíäÿí äÿéèøÿúÿêäèð. Áåëÿëèêëÿ, 1848-úè èë èíãèëàáûíäàí ñîíðà áó ôàáðèê áàüëàíûð âÿ îíëàð Ëèîí øÿùÿðèíÿ êþ÷ìÿëè îëóðëàð. Åëÿ áó âàõòäàí åòèáàðÿí äÿ ñÿêêèç éàøëû Àëôîíñ òÿùñèë àëìàüà áàøëàéûð. Î, ÿââÿëúÿ êèëñÿ ìÿêòÿáèíäÿ, ñîíðà èñÿ ëèñåéäÿ îõóéóð. Áó äþâðäÿ Àëôîíñ âÿ ãàðäàøû Åðíåñò êàñûá÷ûëûüûí àúû òàìûíû äàäûðëàð. Âàðëûëàðûí óøàãëàðû àääûìáàøû îíëàðû òÿùãèð åäèð, àäàì éåðèíÿ ñàéìûðäûëàð. Ëèñåéäÿ îõóäóüó äþâðäÿí åòèáàðÿí Àëôîíñ êèòàáëàðà áàüëàíûð âÿ øåð éàçìàüà áàøëàéûð. Òÿùñèëèíè áàøà âóðäóãäàí ñîíðà, Àëôîíñ áèð ìöääÿò ïî÷òäà èøëÿéèð, ñîíðà èñÿ Àëå øÿùÿðúèéèíäÿ ìöÿëëèìëèê åäèð. Òÿúðöáÿñèç, îí àëòû éàøëû ýÿíú ìöÿëëèì äÿúÿë óøàãëàðëà ÷îõ ÷ÿòèí äèë òàïà áèëèðäè. Îíóí ÿçèééÿòè óçóí ñöðìöð, î, òåçëèêëÿ Ïàðèñÿ, ãàðäàøû Åðíåñòèí éàíûíà ýåäèð. Àðòûã áó âàõò Åðíåñò ðîéàëèñò ãÿçåòëÿðäÿí áèðèíäÿ ÷àëûøûðäû. Áèð èëäÿí ñîíðà Äîäå þçöíöí èëê øåðëÿð êèòàáûíû ÷àï åòäèðìÿéÿ íàèë îëóð. Î, ìÿøùóð “Ôèãàðî” ãÿçåòèíäÿ ÿìÿêäàøëûã åäèð. Îíóí ùÿéàòû éàâàø-éàâàø ãàéäàñûíà äöøìÿéÿ áàøëàéûð. Áó âàõò îíóí ùÿéàòûíäà äàùà áèð ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿ áàø âåðèð. Äþâëÿòäÿ ÷îõ áþéöê íöôóç ñàùèáè îëàí ùåðñîã äå Ìîðíè Äîäåéÿ þç äÿôòÿðõàíàñûíäà ö÷öíúö êàòèá âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìÿéè òÿêëèô åäèð. Äîäå ÿñÿðëÿð éàçìàãäà äàâàì åäèð, óøàãëûã èëëÿðèíè êå÷èðòäèéè úÿíóáà – Ïðîâàíñà âÿ î çàìàí Ôðàíñàíûí ìöñòÿìëÿêÿñè îëàí ßëúÿçàèðÿ ñÿéàùÿò åäèð. Ñîíðàëàð áó éåðëÿðäÿ ýþðäöéö, øàùèäè âÿ èøòèðàê÷ûñû îëäóüó ùàäèñÿëÿð îíóí Òàðòàðåí ùàããûíäà ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ “Íàáîá” ðîìàíûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Úÿíóáà ñÿôÿðè çàìàíû î, èëê ùåêàéÿëÿðèíè éàçìàüà áàøëàìûø âÿ îíëàðû Ìàðè Ãàñòîí (Î.Áàëçàêûí ëÿãÿáëÿðèíäÿí áèðè) àäû àëòûíäà “Åâåíìàí” âÿ “Ôèãàðî” ãÿçåòëÿðèíäÿ ÷àï åòäèðèð. Ñîíðàëàð î, áó ùåêàéÿëÿðè áèð éåðÿ òîïëàéàðàã “Äÿéèðìàíäàí ìÿêòóáëàð” àäû àëòûíäà ÷àï åòäèðìèøäèð. Áó êèòàá Äîäåíèí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûð. Êè÷èê õàëã ðÿâàéÿòëÿðè âÿ íàüûëëàðû ôîðìàñûíäà éàçûëìûø áó ÿñÿðëÿð __________ èëê íþâáÿäÿ þç òÿðàâÿòè, òÿáèèëèéè, úàíëûëûüû âÿ øóõëóüó èëÿ äèããÿòè úÿëá 8

downloaded from KitabYurdu.org

åäèð. Õàëãûí ùÿéàòûíû éàõøû áèëÿí, òÿáèÿò âóðüóíó Äîäåíèí ãÿùðÿìàíëàðû äà ñàäÿ èíñàíëàð, õàëã àäàìëàðû èäè. Ðåàë ùÿéàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ âÿ ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áó ùåêàéÿëÿðäÿ àðòûã à÷ûã àéäûí áó éàçû÷ûíûí þçöíÿìÿõñóñ éàçû òÿðçè, èôàäÿ âàñèòÿëÿðè âÿ ôîðìàëàðû, öñëóáó âÿ âÿòÿíäàø ìþâãåéè þçöíö ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Äîäå åëÿ èëê ÿñÿðëÿðèíäÿí åòèáàðÿí úÿìèééÿòäÿ îëàí ùàäèñÿëÿðÿ áÿçÿí èíúÿ éóìîðëà, áÿçÿí àúû êèíàéÿ èëÿ, áÿçÿí äÿ ñÿðò ñàòèðà èëÿ éàíàøûð. Èíñàíëàðûí áàøûíû äóìàíëàíäûðàí õöëéà àëÿìèíäÿí, èëëöçèéàëàðäàí ãà÷ìàüà âÿ ðåàë ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíè áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ òÿñâèð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Èíúÿ ëèðèçìè èëÿ ñå÷èëÿí áèð ùåêàéÿñèíäÿ éàçû÷û èíñàíè ùèññëÿðèí èôàäÿñèíè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Î, ýþñòÿðèð êè, ÿñë õàëã àäàìëàðû, ñàäÿ êÿíäëèëÿð èíñàíè, òÿáèè ùèññëÿðè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. Áåëÿ êè, “Àðëåçèàíêà” ùåêàéÿñèíäÿ î, áèð êÿíäëè ýÿíúèí äÿëèúÿñèíÿ ñåâìÿñèíäÿí, ñåâýèëèñè îíà õÿéàíÿò åòäèéè ö÷öí èíòèùàð åòìÿñèíäÿí äàíûøûð. “Êîðíèë áàáàíûí ñèðëÿðè” ùåêàéÿñèíäÿ äÿ êÿíä àäàìëàðûíûí ìÿíÿâè ñàôëûüûíäàí, èíñàíè êåéôèééÿòëÿðèíäÿí áÿùñ îëóíóð. Ãàéüûêåø êÿíä úàìààòû ÷ÿòèíÿ äöøìöø Êîðíèë áàáàíûí êþìÿéèíÿ ýÿëèð; áóðàäà èíñàíëàð øÿíäèð, îíëàð ùÿì èøëÿìÿéè, ùÿì ÿéëÿíìÿéè, ùÿì äÿ ñåâèá-ñåâèëìÿéè áàúàðûð. Áó ùåêàéÿëÿðèí áèð ãèñìèíäÿ êÿíäëè áèúëèéè, ðóùàíèëÿðèí õàëãû àëäàäàðàã îíëàðûí ùåñàáûíà éàøàìàñû, öìóìèééÿòëÿ äèíèí áèð ãðóï àäàìûí ÿëèíäÿ âàñèòÿéÿ ÷åâðèëìÿñè èíúÿ éóìîðëà òÿñâèð åäèëèð. Òåõíèêè òÿðÿããèíèí èíñàíëàðà âóðäóüó çÿðáÿëÿðäÿí áÿùñ îëóíóð. Ïðîâàíñûí ÿñðàðÿíýèç òÿáèÿòèíè, ñàô, ìÿðä èíñàíëàðûíû âÿ þçöíÿìÿõñóñ ÿéàëÿò (ïðîâàíñàë) ùÿéàòûíû öðÿêäÿí ñåâÿí, áó ùÿéàò òÿðçèíÿ ãÿëáÿí áàüëû îëàí âÿ àç ãàëà îíó èäåàëëàøäûðàí Äîäå “Ãûçûë áåéèíëè èíñàí ùàããûíäà ÿôñàíÿ” ùåêàéÿñèíäÿ Êàëàíäàë ùàããûíäà õàëã ãÿùðÿìàíûíûí ìöÿëëèôè ìÿøùóð Ïðîâàíñ øàèðè Ìèñòðàëûí ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäèð âÿ ìöàñèð ùÿéàò ùàããûíäà äöøöíúÿëÿðèíè áåëÿ èôàäÿ åäèð: “Àíúàã, ìÿñÿëÿ Êàëàíäàëäà äåéèë. ßñàñû îäóð êè, ïîåìàäà ùÿð àí Ïðîâàíñû – äÿíèçêÿíàðû Ïðîâàíñû, äàüëûã Ïðîâàíñû, îíóí òàðèõèíè, àäÿòëÿðèíè, ðÿâàéÿòëÿðèíè, òÿáèÿòèíè, éîõ îëìàçäàí ÿââÿë þç äàùè øàèðèíè òàïìûø ñàäÿäèë âÿ àçàäëûãñåâÿð õàëãûíû ýþðöðñÿí... Èíäè èñÿ ÷ÿêèí äÿìèð éîëóíó, áàñäûðûí òåëåãðàô äèðÿêëÿðèíè, ãîâóí ìÿêòÿáëÿðäÿí Ïðîâàíñ äèëèíè! Ïðîâàíñ éàøàéàúàãäûð...” Ùÿëÿ “Äÿéèðìàíäàí ìÿêòóáëàð” ÿñÿðèíè ÷àï åòäèðìÿçäÿí ÿââÿë À.Äîäå äðàì ÿñÿðëÿðè éàçìàüà áàøëàìûøäû. Î, èëê äðàìàòèê ÿñÿðè îëàí “Ñîíóíúó ãèáëÿýàù” àäëû áèðïÿðäÿëè ïéåñèíè 1862-úè èëäÿ “Îäåîí” òåàò__________ ðûíäà òàìàøàéà ãîéìóøäóð. Áó ÿñÿð áÿäèè úÿùÿòäÿí î ãÿäÿð äÿ êàìèë 9

downloaded from KitabYurdu.org

îëìàñà äà òàìàøà÷ûëàðûí ìàðàüûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó óüóðäàí ùÿâÿñÿ ýÿëÿí Äîäå äðàìàòóðã îëìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð âÿ 1862-1869-úó èëëÿð àðàñûíäà Ïàðèñ òåàòðëàðûíûí ñÿùíÿëÿðèíäÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà “Ñîíóíúó ãèáëÿýàù” ÿñÿðè èëÿ éàíàøû “Ýþçäÿí óçàã – öðÿéÿ éàõûí” (1864), “Àü ãÿðÿíôèë” (1865), “Áþéöê ãàðäàø” (1867) âÿ “Ãóðáàí” (1869) àäëû äðàì ÿñÿðëÿðèíè òàìàøàéà ãîéóð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ áèð ñûðà äÿðèí èúòèìàè ïðîáëåìëÿðÿ òîõóíóëñà äà îíëàð þç èäåéà-áÿäèè úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ éàçû÷ûíûí áÿäèè íÿñðèíäÿí àøàüûäà äàéàíûð. “Ãóðáàí” àäëû ö÷ ïÿðäÿëè êîìåäèéà îíóí äðàì ÿñÿðëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ õöñóñèëÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. Áó ÿñÿðäÿ åùòèéàú öçöíäÿí äèâàð êàüûçû ôàáðèêèíÿ èøÿ ýèðèá îðàäà øÿêèëëÿð ÷ÿêÿí èñòåäàäëû áèð ðÿññàìûí ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäèëèð. XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, ìÿøùóð Àìåðèêà éàçû÷ûñû Ò.Äðàéçåð åéíè ìþâçóäà “Äàùè” àäëû ìÿøùóð ðîìàíûíû éàçìûøäûð.

1868-úè èëäÿ Äîäå þçöíöí “Áàëàúà” àäëû èëê ðîìàíûíû éàçûá áàøà ÷àòäûðìûøäûð. Ìöÿëëèôèí þçöíöí äÿ äåäèéè êèìè, áó ðîìàíûí éàçûëìàñû òàì ýþçëÿíèëìÿç îëìóøäóð. Äîäå úÿíóáäà èñòèðàùÿò åòäèéè çàìàí áèð ïéåñ éàçûðìûø, àíúàã îíó ùå÷ úöð áèòèðÿ áèëìèðìèø. Ôèêðèíè úÿìëÿøäèðìÿê ö÷öí î, àâòîáèîãðàôèê áèð ÿñÿð éàçìàã ôèêðèíÿ äöøöð. Áåëÿëèêëÿ, “Áàëàúà” ðîìàíû éàçûëìàüà áàøëàéûð. Áèð ìöääÿò î, Ïàðèñäÿ îëóð, éåíèäÿí ãàéûäûð, ðîìàíûí äàâàìûíû éàçûð âÿ “Ïòè Ìîíèòåð” ãÿçåòèíäÿ ÷àï åòäèðèð. Áó ðîìàíû àíúàã øÿðòè îëàðàã àâòîáèîãðàôèê àäëàíäûðìàã îëàð. Äîüðóäóð, ìöÿëëèô ÿñÿðèí áèðèíúè úöìëÿñèíè þç äîüóì òàðèõè èëÿ áàøëàñà äà 18 ðÿãÿìèíäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿðèí éåðèíè áîø ñàõëàéûð âÿ áóíóíëà äà êîíêðåò òàðèõ ýþñòÿðìÿêäÿí éàéûíûð. Î éàçûð: “Ìÿí 18...úû èëäÿ ìàé àéûíûí 13-äÿ, áöòöí úÿíóá øÿùÿðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áîë ýöíÿøè, ÷îõëó òîçó, êàðìåëèò ìîíàñòûðû âÿ Ðîìà äþâðöíäÿí ãàëìà èêè-ö÷ àáèäÿñè îëàí Ëàíãåäîêóí øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèíäÿ äîüóëìóøàì”. Áóíóíëà áåëÿ, ðîìàíäà òÿñâèð îëóíàí åïèçîäëàðûí ÿêñÿðèééÿòè, õöñóñèëÿ èêèíúè ùèññÿ áàøäàí-áàøà óéäóðìàäûð, ìöÿëëèô ôàíòàçèéàñûíûí ìÿùñóëóäóð. Áóíó ìöÿëëèô þçö äÿ åòèðàô åäèð. Î éàçûð: “Áàëàúà” ùå÷ âàõò àêòéîð îëìàéûá, ...ùå÷ âàõò ñàõñû ãàá ñàòìàéûá, åëÿúÿ äÿ Ïéåðîò âÿ Ãàðà ýþçëÿð, áåëéåòàæäà îëàí õàíûì âÿ îíóí áàëàúà çÿíúèñè, Àü ãóãó ãóøó – òÿõÿééöë ìÿùñóëóäóð”. Áóíóíëà áåëÿ, ýóéà ìöÿëëèôèí ïðîòîòèïè îëàí Äàíèåë Åéñåòèí ÿäÿáè óüóðñóçëóãëàðû, Æàêûí þëöìö âÿ áèð ÷îõ áó òèïëè åïèçîäëàð äà óéäóðìàäûð. “Áàëàúà” – áèð óøàüûí ëèðèê òÿðçäÿ éàçûëìûø ýöíäÿëèéèäèð. Áó óøàüûí __________ äöíéàñû, îíó áàøûíà ýÿëÿí “ùàäèñÿëÿð” – þçöíöí óéäóðäóüó þëêÿäÿí 10

downloaded from KitabYurdu.org

àéðûëìàñû, òóòóãóøóñóíóí èòèðèëìÿñè âÿ ñ. ðîìàíûí ÿí ìàðàãëû éåðëÿðè ñàéûëà áèëÿð. Ðîìàíûí ñîíëàðûíà éàõûí, áó óøàã áþéöäöêúÿ, îíóí äöíéàñû äà, äöíéàýþðöøö äÿ, ùÿéàòà, úÿìèééÿòÿ ìöíàñèáÿòè äÿ äÿéèøèð. Î, ÿââÿëêè ñàôëûüûíû, òÿáèèëèéèíè èòèðìÿéÿ áàøëàéûð, ùÿéàòûí ðåàëëûãëàðû ãàðøûñûíäà òÿñëèì îëóð. Áó ñÿùíÿëÿð îõóúóéà õîø ýÿëìèð, áó èñÿ éàçû÷ûíûí ýöíàùûäûð, ÷öíêè î, îõóúóñóíó ìÿíàñûç ìöáàðèçÿäÿí ÷ÿêèíäèðìÿéÿ ÷àëûøûð.

1869-úó èëäÿ Àëôîíñ Äîäå þçöíöí ÿí ìÿøùóð ðîìàíû îëàí “Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàðû” àäëû òðèëîýèéàñûíûí áèðèíúè ùèññÿñèíè éàçûá ÷àï åòäèðèð. Èëê áàõûøäà àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, áó ðîìàí ìèñèëñèç Ïðîâàíñ éóìîðóíà ùÿñð îëóíóá. Ùÿòòà, äöøöíìÿê îëàð êè, áó ÿñÿðèí áàø ãÿùðÿìàíû ìÿùç åëÿ éóìîðóí þçöäöð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ áó ðîìàíûí ÿñàñûíû þçöíÿìÿõñóñ Ïðîâàíñ éóìîðó òÿøêèë åäèð. Äîäå éàçûð: “Ïðîâàíñëû ýöëìÿéè ñåâèð, îíóí ö÷öí ýöëöø áöòöí – ÿí åùòèðàñëû âÿ ÿí çÿðèô ùèññëÿðèí èôàäÿ÷èñèäèð...”. Àíúàã ìöÿëëèô “Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí”ëÿ òÿêúÿ ãûüûëúûì ñà÷àí Ïðîâàíñ éóìîðó èëÿ îõóúóñóíóí ýþçëÿðèíè ãàìàøäûðìàã èñòÿìÿìèøäèð, î, ùÿéàòäà âÿ úÿìèééÿòäÿ áàø âåðÿí áèð ÷îõ ùàäèñÿëÿðè öìóìèëÿøäèðìèø, îíëàðà þç ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìèøäèð. Äîäå áó ÿñÿðèíäÿ Ïðîâàíñ ùÿéàòûíû òÿñâèð åäèð, ïðîâàíñëû êèìè, äöøöíöð, Ïðîâàíñëû êèìè ýöëöð. Ìöÿëëèô Òàðàñêîí òèìñàëûíäà úÿìèééÿòäÿ ìþâúóä îëàí ÷îõñàéëû ÷àòûøìàçëûãëàðû, ãöñóðëàðû, íþãñàíëàðû ÷îõ áþéöê ìÿùàðÿòëÿ ÿñë ïðîâàíñëû êèìè ÿëÿ ñàëûð, îíëàðà ýöëöð âÿ îõóúóñóíó äà ýöëäöðöð. Äîäå ùÿãèãÿòÿí ÿñë ýöëöø óñòàñû îëäóüóíó áó ðîìàíäà òàì ÷ûëïàãëûüû èëÿ ýþñòÿðÿ áèëìèøäèð. Î, èëê ìöÿëëèìëÿðè îëàí Ô.Ðàáëå âÿ Ì.Ñåðâàíòåñèí ýöëöø ÿíÿíÿëÿðèíè ìÿíèìñÿìèø, þçöíöíêöëÿøäèðìèø, ùÿçì åëÿìèø âÿ áó ÿñÿðèíäÿ îíëàðäàí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, îíóí áàø ãÿùðÿìàíû ùÿì “áþéöê” (íÿùÿíý) Òàðòàðåí áèð ãÿäÿð Ãàðãàíòóàíû õàòûðëàäûð, ùÿì äÿ ìöÿëëèôèí þçöíöí äÿ òÿêðàð-òÿêðàð ðîìàíäà äåäèéè êèìè, î, åéíè çàìàíäà ùÿì Äîí Êèõîòäóð, ùÿì äÿ Ñàí÷î Ïàíñàäûð. Áåëÿ êè, Òàðòàðåíèí çàùèðè ýþðöíöøö âÿ ìÿíÿâè àëÿìèíèí áèð òÿðÿôè Ñàí÷î èëÿ óéüóí ýÿëñÿ äÿ, äèýÿð òÿðÿôè Äîí Êèõîòó õàòûðëàäûð. Ðîìàíûí áèð éåðèíäÿ éàçû÷û Ñåðâàíòåñÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåéèð: “Åé Ìèýåë Ñåðâàíòåñ Ñààâåäðà! Äåéèðëÿð êè, áþéöê àäàìëàðûí ðóùó, îíëàðûí âàõòû èêÿí éàøàìûø îëäóãëàðû éåðäÿ ÿáÿäè îëàðàã ùàâàäà ó÷óá äîëàøûð. ßýÿð áåëÿ áèð ðÿâàéÿò äîüðóäóðñà, îíäà áÿðáÿðëÿðèí éàøàäûãëàðû ñàùèëäÿ ñÿíäÿí íÿ ãàëìûøñà, ùÿð øåé ýÿðÿê ñàùèëÿ ÷ûõàí Òàðàñêîíëó __________ Òàðòàðåíè, ñÿíèí êèòàáûíûí èêè ãÿùðÿìàíûíû – Äîí Êèõîòó âÿ Ñàí÷î Ïàí11

downloaded from KitabYurdu.org

ñàíû þç øÿõñèíäÿ òÿúÿññöì åòäèðìèø îëàí áó ÿñë úÿíóáëó ôðàíñûçû ýþðäöêäÿ ñåâèíèá ùÿðÿêÿòÿ ýÿëÿéäè!..” À.Äîäåíèí XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà éåíèäÿí èíòèáàù äþâðöíöí ãÿùðÿìàíëàðûíà ìöðàúèÿò åòìÿñèíè òÿñàäöô ùåñàá åòìÿê îëìàç. Îíóí éàøàäûüû äþâðäÿ äÿ áèð ãðóï èíñàíëàð, äàùà äîüðóñó Àâðîïà úÿìèééÿòèíèí áþéöê áèð ùèññÿñè ðîìàíòèê õöëéàëàð, ôàíòàñòèê òÿñÿââöðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ âÿ þçëÿðèíèí óéäóðäóãëàðû ãåéðè-àäè àëÿìäÿ éàøàéûðäûëàð. ßýÿð Ñåðâàíòåñèí “Äîí Êèõîò” ðîìàíû Àâðîïàíû ÷óëüàëàéàí úÿíýàâÿð ÿäÿáèééàòûíà ãàðøû éàçûëìûøäûñà, Äåôîíóí äà áó ÿñÿðè åéíèëÿ ìöÿëëèôèí éàøàäûüû äþâðäÿ ðîìàíòèê ÿäÿáèééàòà ãàðøû éþíÿëìèøäè. Áó èëê íþâáÿäÿ ðîìàíûí ñÿðò ðåàëèñò öñëóáóíäà, ÿñÿðèí áàø ãÿùðÿìàíû Òàðòàðåíèí äöíéàýþðöøöíäÿ âÿ ïñèõîëîýèéàñûíäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ðîìàíòèê õöëéàëàðûí äà úÿíýàâÿðëèê äöíéàýþðöøö êèìè çèéàíëû îëäóüóíó ìöÿëëèô Øÿðãÿ ìöíàñèáÿòèíäÿ à÷ûã-àéäûí øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìèøäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ðîìàíòèê ÿäÿáèééàòäà ôåîäàë Øÿðãè õöñóñè àë-ÿëâàí ðÿíýëÿðëÿ òÿñâèð åäèëèð, ÿñàñÿí äÿ èäåàëëàøäûðûëàðàã áóðæóà-êàïèòàëèñò Ãÿðáèíÿ ãàðøû ãîéóëóðäó. Äîäå áó ïðîáëåìÿ þç ñåâèìëè ãÿùðÿìàíûíûí äèëè èëÿ áåëÿ ãèéìÿò âåðèð: “Øÿðã, Ãóðàí, áàøàüà, øèðëÿð, ìàâðèòàí ãûçëàðû – áóíëàðûí ùàìûñû áèð ãÿïèéÿ äÿéìÿç... Äàùà òöðê éîõäóð... Òÿêúÿ ôûðûëäàã÷ûëàð ãàëìûøäûð... Éàøàñûí Òàðàñêîí!..” Äîäå áó ðîìàíûíäà Ôðàíñàíûí ÿéàëÿòèíèí áèð øÿùÿðúèéèíè, îðàäà éàøàéàíëàðûí ìåøøàí õèñëÿòèíè ýþñòÿðìèø, îíëàðû áÿçÿí èíúÿ éóìîðëà, áÿçÿí äÿ êÿñêèí ñàòèðèê öñëóáäà òÿñâèð åòìèøäèð. Áó øÿùÿðèí ÿùàëèñè îâ÷óëóã õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóá. ßëëÿðèíÿ ùå÷ áèð øåé êå÷ìÿéÿí áó áàøûáÿëà îâ÷óëàð-ýþï÷óëàð ïàïàãëàðûíû ýþéÿ àòàðàã îíëàðû âóðóð, áóíóíëà äà ýþçëÿðèíèí ãóðäóíó þëäöðöðëÿð. Ðîìàíûí áàø ãÿùðÿìàíû Òàðòàðåí äÿ áó ïàïàã îâ÷óëàðûíûí ÿí ìàùèðè èäè. Áó ÿéàëÿò øÿùÿðúèéèíèí àäàìëàðû äåìÿê îëàð êè, áöòöí âàõòëàðûíû ïàïàã îâëàìàãëà éàíàøû ñÿùÿðäÿí àõøàìàúàí êàðò îéíàéûð, ìÿçÿëè ðîìàíñëàð îõóéóð, ãåéáÿò ãûëûð, áîø-áîø ñþùáÿòëÿð åäèð, ôàíòàçèéàëàð àëÿìèíäÿ éàøàéûðëàð. Òàðòàðåí áó úÿìèééÿòèí àéðûëìàç áèð ùèññÿñè, öçâö îëñà äà, îíëàðäàí áèð ñûðà úÿùÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ñå÷èëèð. Î, äàèì ãåéðè-àäèëèéÿ úàí àòûð, îíà ýþðÿ äÿ îíóí áàü÷àñûíäà ãÿðèáÿ-ãÿðèáÿ àüàúëàð, áèòêèëÿð âàð, î áó àäàìëàð àðàñûíäà äàðûõûð, áèð ÷îõ ùàëëàðäà îíëàðûí ôþâãöíäÿ äàéàíûð, ìÿùç åëÿ îíà ýþðÿ äÿ éàçû÷û îíó “áþéöê”, “íÿùÿíý” àäëàíäûðûð âÿ Ðàáëåíèí Ãàðãàíòóàñûíà áÿíçÿäèð. Î, àðòûã áàøãà éåðëèëÿðè êèìè, ïàïàã îâó åòìÿê __________ èñòÿìèð, î, ßëúÿçàèðÿ ýåäÿðÿê ÿñë øèð îâëàìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð.

12

downloaded from KitabYurdu.org

Çàùèðÿí åëÿ äÿ úèääè áèð ìÿñÿëÿ îëìàéàí áó ùàäèñÿ, Äîäåíèí ÿñÿðèíäÿ ÿñë èúòèìàè, ñèéàñè ñÿúèééÿ äàøûéûð. Áóðàäà, áèð ñûðà ÷îõ úèääè ñîñèàë, èúòèìàè ïðîáëåìëÿð ãàáàðäûëñà äà, äàùà ÷îõ ùÿì î äþâð, ùÿì äÿ áó ýöíöìöç ö÷öí áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí áþéöê äþâëÿòëÿðèí èìïåðèéà èääèàëàðûíû âÿ êè÷èê äþâëÿòëÿðè èñòèñìàð åòìÿëÿðèíè òÿíãèä åòìèøäèð. Àâðîïàëûëàð þç èñòèñìàð÷ûëûã, ãÿñáêàðëûã ñèéàñÿòèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã ö÷öí äåéèðäèëÿð êè, ýóéà îíëàð ùÿìèí þëêÿëÿðÿ éöêñÿê ìÿäÿíèééÿò àïàðûðëàð. Áó ðîìàíäà ôðàíñûçëàðûí ßëúÿçàèðÿ àïàðäûãëàðû “áþéöê ìÿäÿíèééÿò” ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí à÷ûëûá ýþñòÿðèëèð âÿ áó éàëàí÷û èäåéà êîíêðåò âÿ ÷îõ òÿñèðëè ìèñàëëàðëà èôøà îëóíóð.

70-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Äîäå ÿñàñÿí ùåêàéÿëÿð âÿ ìåìóàðëàð éàçìûøäûð. Áó äþâðäÿ î, “Îëìàéàí àäàìà ìÿêòóáëàð” (1871), “Áàçàð åðòÿñè ùåêàéÿëÿðè” (1873) âÿ “Ðîáåð Åëìîí. Çàùèäèí ýöíäÿëèéè” (1874) ÿñÿðëÿðèíè éàçàðàã ÷àï åòäèðìèøäèð. Äîäå áó äþâðäÿ “Áàëàúà Ôðîìîí âÿ áþéöê Ðèñëåð” (1874) âÿ “Úåê” (1876) ðîìàíëàðûíû äà éàçìûøäûð.

1877-úè èëäÿí åòèáàðÿí èñÿ î, ÿñàñÿí ðîìàíëàð éàçìûøäûð. Î, “Íàáîá” (1877), “Ñöðýöíäÿ îëàí êðàëëàð” (1879), “Íóìà Ðóìåñòàí” (1881), “Éåâàíýåëèñòèêà” (1883), “Ñàôî” (1884), “Þëìÿç” (1888), “Áàëàúà ìàëèêàíÿ” (1895) âÿ “Àèëÿíèí äàéàüû” ðîìàíëàðûíû éàçìûø âÿ Òàðòàðåí ùàããûíäà òðèëîýèéàñûíû áèòèðìèøäèð: “Òàðòàðåí Àëï äàüëàðûíäà” (1885) “Òàðàñêîí-ëèìàí” (1890). Áóíäàí áàøãà î, äàùà áèð ñûðà äðàì ÿñÿðëÿðè, ùåêàéÿ âÿ î÷åðêëÿð äÿ éàçìûøäûð. À.Äîäåíèí éàðàäûúûëûüû ìþâçó äàèðÿñèíÿ, ïðîáëåìëÿðèí àêòóàëëûüûíà ýþðÿ ÷îõøàõÿëèäèð, ðÿíýàðÿíýäèð. Áó ÿñÿðëÿðèíäÿ î, áóðæóà úÿìèééÿòèíäÿ àèëÿ ïîðáëåìëÿðèíÿ (“Áàëàúà Ôðîìîí âÿ áþéöê Ðèñëåð”), óøàã ÿìÿéèíèí èñòèñìàð åäèëìÿñèíÿ (“Úåê”), Èêèíúè èìïåðèéàíûí ýÿòèðäèéè áÿëàëàðà (“Íàáîá”) þç ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðìèøäèð. “Ðîáåð Åëìîí. Çàùèäèí ýöíäÿëèéè” âÿ “Íóìà Ðóìåñòàí” ðîìàíëàðûíäà èñÿ éàçû÷û ìöàñèð ùÿéàò ôàêëàðûíà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ùÿì ìÿèøÿò, ùÿì äÿ ñèéàñè ïðîáëåìëÿðè à÷ûá ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Àëôîíñ Äîäå 1897-úè èëäÿ âÿôàò åòìèø âÿ Ïàðèñäÿ äÿôí åäèëìèøäèð. Úÿëèë Íàüûéåâ

__________ 13

downloaded from KitabYurdu.org

Áèðèíúè åïèçîä

ÒÀÐÀÑÊÎÍÄÀ Û ÁÀÎÁÀÁ* ÁÀÜÛ

Ìÿíèì Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí éàíûíà èëê ýåäèøèì, ùÿéàòûìûí óíóäóëìàç áèð ùàäèñÿñè êèìè õÿéàëûìäà äÿðèí èç áóðàõìûøäûð. Î çàìàíäàí òÿãðèáÿí îí èêè-îí áåø èë êå÷ìèøäèð, ëàêèí áó ÿùâàëàò áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ éàäûìäàäûð, åëÿ áèë êè, ëàï äöíÿí îëìóøäóð. Ãîðõìàç Òàðòàðåí î âàõò øÿùÿðèí ýèðÿúÿéèíÿ éàõûí éåðäÿ, Àâèíéîí øîñåñèíäÿ, ñîëäàí ö÷öíúö åâäÿ éàøàéûðäû. Áó åâ Òàðàñêîíóí ãÿøÿíý èìàðÿòëÿðèíäÿí áèðè èäè. Åâèí ãàáàüûíäà áàüû, àðõà òÿðÿôèíäÿ åéâàíû, ãàð êèìè àüàïïàã äèâàðëàðû âÿ ïÿíúÿðÿëÿðèíèí éàøûë òàõòà ãàïûëàðû âàð èäè; êö÷ÿ ãàïûñû éàíûíäà ñàâîéàëû óøàãëàð ùÿìèøÿ ãóìàð îéíàéàð âÿ éà ÷ÿêìÿ÷è éåøèêëÿðèíè áàøëàðûíûí àëòûíà ãîéóá ýöí àëòûíäà ìöðýöëÿðäèëÿð. Åâèí õàðèúè ýþðöíöøöíäÿ åëÿ áèð ÿëàìÿòäàð øåé éîõ èäè. Ñèç ùå÷ âàõò àüëûíûçà ýÿòèðìÿçäèíèç êè, ãàðøûíûçäàêû åâäÿ ãÿùðÿìàí éàøàéûð. Àíúàã åëÿ êè, àéàüûíûçû êàíäàðäàí è÷ÿðè áàñäûíûç, ñèçè ìöòëÿã ùÿéÿúàí áöðöéÿúÿêäè. Çèðçÿìèäÿí ÷àðäàüàäÿê áöòöí áèíàíûí, ùÿòòà áàüûí áåëÿ ÿçÿìÿòëè áèð ýþðöíöøö âàðäû! Àù, áèðúÿ ñèç Òàðòàðåíèí áàüûíû ýþðñÿéäèíèç! Àâðîïàäà áó áàüûí òàéû-áÿðàáÿðè éîõ èäè! Áèð äÿíÿ äÿ éåðëè àüàú, áèðúÿ äÿíÿ äÿ ôðàíñûç ÷è÷ÿéè ÿêèëìÿìèøäè, áàü áàøäàí-áàøà éàëíûç åêçîòèê áèò__________ * Á à î á à á – “Ìåéìóí àüàúû”, èñòè þëêÿëÿðäÿ áèòÿí éîüóí ýþâäÿëè áþéöê àüàú.

14

downloaded from KitabYurdu.org

êèëÿðäÿí: êèòðÿëÿðäÿí, ñàðû çàíáàã ÷è÷ÿêëè áîðàíûëàðäàí, ïàìáûã êîëëàðûíäàí, ÿòèðëè âÿ øèðèí ìåéâÿëè ìàíãîëàðäàí, áàíàíëàðäàí, ùèíäãîçó àüàúëàðûíäàí, áàîáàáäàí, ýþâäÿñè ÿòëè, éàðïàãñûç ìàëäèëè áèòêèëÿðèíäÿí, ùèíä ÿíúèðè âÿ áàøãà íàäèð ÿíúèð àüàúëàðûíäàí èáàðÿò èäè. Åëÿ çÿíí åòìÿê îëàðäû êè, Òàðàñêîíäàí îí ìèí ëéþ* óçàãëàðäà, Ìÿðêÿçè Àôðèêàäàñàí. Ñþç éîõ êè, áöòöí áóíëàð ÿñèë áþéöêëöêäÿ äåéèëäèëÿð; ìÿñÿëÿí, ùèíäãîçó àüàúëàðû ÷óüóíäóð áîéäà èäè, áàîáàá (arbas gigantea – íÿùÿíý àüàú) èñÿ àñàíëûãëà ãóçóîòó äèá÷ÿéèíÿ éåðëÿøìèøäè. Ëàêèí ôÿðãè éîõäóð! Òàðàñêîí ö÷öí åëÿ áóíóí þçö äÿ ÷îõ éàõøû èäè, ÷öíêè áàçàð ýöíëÿðèíäÿ Òàðòàðåíèí áàîáàáëàðûíà òàìàøà åòìÿê ö÷öí èúàçÿ àëàí àäëû – ñàíëû øÿùÿðëèëÿð ýþðäöêëÿðèíÿ ùåéðàí ãàëûá ìÿìíóí ùàëäà ãàéûäûðäûëàð. Þçöíöç áèð ôèêèðëÿøèí, ùÿìèí ýöí ìÿí áåëÿ áèð ãÿðèáÿ áàüû ýÿçÿðêÿí íÿ ãÿäÿð ùÿéÿúàí êå÷èðìÿëè èäèì! Ìÿíè ãÿùðÿìàíûí êàáèíåòèíÿ àïàðäûãëàðû çàìàí èñÿ íÿëÿð ùèññ åòäèì!.. Øÿùÿðèí ãÿðèáÿ éåðëÿðèíäÿí áèðè îëàí áó êàáèíåò áàüûí è÷ÿðèëÿðèíäÿ éåðëÿøèðäè, áàîáàá äà îíóí øöøÿ ãàïûñûíûí ãàðøûñûíäà óúàëûðäû. Äèâàðëàðûíäàí éóõàðûäàí àøàüûéàäÿê òöôÿíýëÿð âÿ ãûëûíúëàð àñûëìûø áþéöê áèð çàë òÿñÿââöð åäèí. Áóðàäà äöíéàíûí áöòöí þëêÿëÿðèíèí ñèëàùëàðûíà: êàðàáèíëÿðÿ, äàéàíäîëäóðóìà, ôèòèëëè òöôÿíýëÿðÿ, Êîðñèê âÿ Êàòàëîí áû÷àãëàðûíà, áû÷àãëû òàïàí÷àëàðà, õÿíúÿðëÿðÿ, Ìàëàéà áåéáóòëàðûíà, Êàðàèá îõëàðûíà, ÷àõìàãëû îõëàðà, ýöðçëÿðÿ, áåøáàðìàãëàðà, ãîòòåíòîò** ÿìóäëàðûíà, Ìåêñèêà êÿìÿíäëÿðèíÿ, áèð ñþçëÿ ñàéìàãëà ãóðòàðìàã áèëìÿéÿí ìöõòÿëèô ñèëàùëàðà ðàñò ýÿëìÿê îëàðäû. Ïàðëàã, éàíäûðûúû ýöíÿø øöàñû ãûëûíúëàðûí òèéÿëÿðèíè, òöôÿíýëÿðèí ãóíäàãëàðûíû, òàïàí÷àëàðûí äèáúèêëÿðèíè åëÿ ïàðûëäàäûðäû êè, ñàíêè áóíóíëà ñèçè äàùà ÷îõ ãîðõóòìàã èñòÿéèðäè... Ëàêèí ñèç áó ñèëàù ìóçåéèíäÿ ùþêì ñöðÿí ãàéäà ãàíóíó âÿ òÿìèçëèéè ýþðäöêäÿ áèð ãÿäÿð ñàêèòëÿøèðäèíèç. Áóðàäà ùÿð øåé ñÿëèãÿ èëÿ éåðáÿéåð åäèëìèø, äèããÿòëÿ ñèëèíèá òÿìèçëÿíìèøäè, ùÿð øåéèí öñòöíÿ, àïòåê__________ * Ë é þ – Ôðàíñàäà òÿãðèáÿí 4,5 êì áÿðàáÿð ãÿäèì óçóíëóã þë÷öñöäöð. ** à î ò ò å í ò î ò – Úÿíóáè Àìåðèêàäà éàøàéàí õàëã.

15

downloaded from KitabYurdu.org

äÿ îëäóüó êèìè éàðëûêëàð âóðóëìóøäó. Ùÿð òÿðÿôäÿ áåëÿ õåéèðõàù éàçûëàð îõóìàã îëàðäû: Îõëàð çÿùÿðëèäèð – òîõóíìàéûí! Âÿ éà: Ñèëàù äîëóäóð – åùòèéàòëû îëóí! ßýÿð áó éàçûëàð îëìàñàéäû, ìÿí ùå÷ âàõò úÿñàðÿò åäèá è÷ÿðè ýèðìÿçäèì. Êàáèíåòèí îðòàñûíäà êè÷èê áèð ìèç âàð èäè, ìèçèí öñòöíÿ áèð øöøÿ ðîì, òöðê íàõûøëû òÿíáÿêè êèñÿñè, “Êàïèòàí Êóêóí ñÿéàùÿòëÿðè”, Êóïåðèí, Ãóñòàâ Åìàðûí ðîìàíëàðû, àéû âÿ ôèë îâó ùàããûíäà, òÿðëàí îâóíà äàèð ùåêàéÿëÿð âÿ è.à. ãîéóëìóøäó. Ìèçèí äàëûíäà ÿéíèíÿ êþéíÿê âÿ èïëèê òóìàí ýåéÿí, ãûðõ-ãûðõ áåø éàøëàðûíäà, áÿñòÿáîé, øèøìàí, åíëèêöðÿê, ãûðìûçûñèôÿò, ãûñà òîïà ñàããàëëû ýþçëÿðèíäÿí îä éàüàí áèð àäàì îòóðìóøäó. Î, áèð ÿëèíäÿ êèòàá òóòìóøäó. Î áèðè ÿëèíäÿ èñÿ äÿìèð ãàïàãëû éåêÿ áèð ãÿëéàíû îéíàäûðäû. Àäàìëàðû òóòóá áàøëàðûíûí äÿðèñèíè òöêö èëÿ áèðëèêäÿ ñîéìàüû õîøëàéàí îâ÷óëàð ùàããûíäà ãîðõóëó áèð ùåêàéÿ îõóéàí áó àäàì àëò äîäàüûíû åëÿ ìöäùèø øÿêèëäÿ ñàëëàòìûøäû êè, áó, îíóí ðåíòà èëÿ éàøàéàí ñàäÿ áèð òàðàñêîíëóéà õàñ îëàí õîø ñèôÿòèíÿ áèð çàëèìëèê èôàäÿñè âåðèðäè, çèðà îíóí áöòöí åâè äÿ èíñàíà ìÿùç áåëÿ áèð òÿñèð áàüûøëàéûðäû. Áó àäàì Òàðòàðåí èäè. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí, ãîðõìàç, òàéûáÿðàáÿðè îëìàéàí òàðàñêîíëó áþéöê Òàðòàðåí!

ÛÛ ØÀÍËÛ ÒÀÐÀÑÊÎÍ ØßÙßÐÈÍÈÍ ÖÌÓÌÈ ÒßÑÂÈÐÈ. ÔÓÐÀÆÊÀ ÍÈØÀÍ×ÛËÀÐÛ

Î âàõòëàð Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí, ùÿëÿ èíäèêè Òàðòàðåí êèìè, î Ôðàíñàíûí áöòöí úÿíóáóíäà áó ãÿäÿð ìÿøùóð îëàí áþéöê òàðàñêîíëó Òàðòàðåí äåéèëäè. Áóíà áàõìàéàðàã î, åëÿ î çàìàí äà Òà__________ ðàñêîíóí êðàëû èäè.

16

downloaded from KitabYurdu.org

Áó ãöäðÿòèí îíà íåúÿ íÿñèá îëäóüóíó íÿãë åäÿê. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, êè÷èêäÿí áþéöéÿäÿê áöòöí òàðàñêîíëóëàð îâ÷óäóðëàð. Òàðàñêîíëóëàð îâ÷óëóüó ÷îõ ñåâèðëÿð, ùÿì äÿ ÷îõ ãÿäèìäÿí, Òàðàñêà àäëàíäûðûëìûø íÿùÿíý áèð ÿæäàùàíûí ÿòðàô áàòàãëûãëàðäà àçüûíëûã åòäèéè, î çàìàíêû òàðàñêîíëóëàðûí èñÿ îíó éàõàëàìàã ö÷öí ñöðÿê îâó äöçÿëòäèêëÿðè çàìàíëàðäàí áÿðè ñåâèðëÿð. Ýþðäöéöíöç êèìè, áó ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿð îëìóøäóð. Äåìÿëè, ùÿð áàçàð ýöíö ñÿùÿð áöòöí òàðàñêîíëóëàð ñèëàùëàíûá äàëëàðûíäà ÷àíòà, ÷èéèíëÿðèíäÿ òöôÿíý, ùöðöøÿí èòëÿðèí, óëàøàí ñàôñàðëàðûí, øåéïóð âÿ îâ÷ó áóéíóçó ñÿäàëàðûíûí ìöøàéèÿòè èëÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõûðëàð. Àäàì èñòÿéèð êè, áó ýþçÿë ìÿíçÿðÿéÿ òàìàøà åëÿñèí... Àíúàã ùåéô êè, îâëàìàüà íÿ ãóø, íÿ ùåéâàí ãàëûá, îíëàðûí ùå÷ èçè-òîçó äà ýþçÿ äÿéìèð. Ùåéâàíëàð íÿ ãÿäÿð àõìàã îëñàëàð äà, ìÿëóì øåéäèð êè, ÿââÿë-àõûð, îíëàð äà åòèìàäñûç îëìóøëàð. Òàðàñêîíóí ÿòðàôûíäà, áåø ëéþëöê áèð ìÿñàôÿäÿ áöòöí ùåéâàíëàð âÿ ãóøëàð þç éóâàëàðûíû òÿðê åòìèøäèëÿð. Áèðúÿ äÿíÿ äÿ îëñóí ãàðàòîéóã, áèëäèð÷èí, ùÿòòà äîâøàí áàëàñû, éà ÿí áàëàúà ÷ÿê÷ÿêè áåëÿ òàïìàã îëìóðäó. Ùàëáóêè ÿòðàôà ìÿðñèí, ëàâàíäà, ðîçìàðèí ÿòðè ñà÷àí Òàðàñêîí òÿïÿëÿðè ÷îõ úàçèáÿëèäèð, Ðîíà ñàùèëè áîéóíúà ïèëëÿ-ïèëëÿ ÷àéà äîüðó åíÿí øèðèí ñàëõûìëû, ýþçÿë ìóñêàò íþâëö öçöì áàüëàðû äà àç òàìàùëàíäûðûúû äåéèëäèð!.. Áÿëè, áóíëàðûí ùàìûñû éàõøûäûð, ëàêèí áóíëàðûí àðõàñûíäà Òàðàñêîí éåðëÿøèð, ùåéâàí âÿ ãóøëàðûí êè÷èê àëÿìèíäÿ èñÿ áó øÿùÿð þçöíÿ ïèñ øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Êþ÷ÿðè ãóøëàð þç ýåäÿúÿêëÿðè éîëëàðûíäà Òàðàñêîíà ãÿëÿì ÷ÿêìèøëÿð, îäóð êè, âÿùøè þðäÿêëÿð óçóí ö÷áóúàãëàð øÿêëèíäÿ ñÿô-ñÿô äöçöëöá Êàìàðãàéà äîüðó åíÿðêÿí øÿùÿð êèëñÿëÿðèíèí çÿíý ãöëëÿëÿðèíè óçàãäàí ýþðÿí êèìè, îíëàðûí áÿëÿä÷èñè âàð ãöââÿñè èëÿ ÷ûüûðûð: “Îäóð Òàðàñêîí!.. Îäóð Òàðàñêîí!..” – Áó õÿáÿðäàðëûüû åøèäÿí êèìè ãóøëàðûí äÿñòÿñè éàíäàí ó÷óá øÿùÿðäÿí óçàãëàøìàüà áàøëàéûð. Áèð ñþçëÿ, îâ ùåéâàíëàðûíäàí áöòöí ìàùàëäà éàëíûç áèðúÿ äÿ__________ ëÿäóç äîâøàí ãàëìûøäûð êè, î äà êèì áèëèð, íåúÿ îëìóøäóðñà, Òà17

downloaded from KitabYurdu.org

ðàñêîíóí çÿùìëè îâ÷óëàðûíûí ÿëèíäÿí éàõàñûíû ãóðòàðûá ùÿëÿ äÿ áó éåðëÿðäÿ éàøàéûð. Îíà ùÿòòà ëÿãÿá äÿ âåðìèøëÿð. Îíó “Úÿëä” àäëàíäûðìûøëàð. Ùàìû áèëèð êè, îíóí éóâàñû úÿíàá Áîìïàðûí òîðïàüûíäàäûð. Éåðè ýÿëìèøêÿí äåéÿê êè, áó ôàêò ùÿìèí òîðïàüûí ãèéìÿòèíè èêèãàò, ùÿòòà ö÷ãàò àðòûðìûøäûð. Àíúàã Úÿëäè ùÿëÿ äÿ òóòìàã ìöìêöí îëìóð. Áó ñààò èêè-ö÷ íÿôÿð èñëàùåäèëìÿç èíàäêàð îíó ùÿëÿ äÿ òÿãèá åäèð. Ãàëàíëàðû îíäàí ÿëëÿðèíè öçìöøëÿð âÿ Úÿëä ÷îõäàíäûð êè, éåðëèëÿðèí íÿçÿðèíäÿ ìþâùóìè áèð øåéÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ùàëáóêè òàðàñêîíëóëàð òÿáèÿòÿí ùå÷ äÿ ìþìèí äåéèëäèðëÿð, îíëàð ùÿòòà, ÿëÿ êå÷èðäèêäÿ, ãàðàíãóøëàðäàí ãîâóðìà äà áèøèðèá éåéèðëÿð. Ëàêèí ñèç äåéÿúÿêñèíèç, èúàçÿ âåðèí ñîðóøàã: ÿýÿð Òàðàñêîíäà îâ ùåéâàíû âÿ îâ ãóøó áó ãÿäÿð àçäûðñà, áÿñ, òàðàñêîíëó îâ÷óëàð áàçàð ýöíëÿðèíäÿ íÿ åäèðëÿð? Îíëàð íÿ åäèðëÿð? Àìàí Àëëàù! Îíëàð øÿùÿðäÿí èêè-ö÷ ëéþ êÿíàðà, ÷þëÿ ÷ûõûð, áåø-àëòû íÿôÿðäÿí èáàðÿò äÿñòÿëÿð äöçÿëäèá ùÿð ùàíñû áèð ãóéóíóí áàøûíà, êþùíÿ äèâàðûí éàíûíà âÿ éà çåéòóí àüàúûíûí àëòûíà òîïëàøûá ðàùàòúà îòóðóð, îâ÷ó ÷àíòàëàðûíäàí ïþðòöëìöø ìàë ÿòè, ñîüàí, êîëáàñà, áèð íå÷ÿ õûðäà ñèéÿíÿê áàëûüû ÷ûõàðûð âÿ ãÿëéàíàëòû åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð; îíëàð ùåé éåéèð, öñòöíäÿí àäàìû îõóìàüà âÿ ýöëìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí ýþçÿë Ðîíà øÿðàáëàðûíäàí è÷èðëÿð. Ãàðûíëàðûíû ÿìÿëëè-áàøëû áÿðêèòäèêäÿí ñîíðà àéàüà ãàëõûð, èòëÿðèíè ÷àüûðûð, òöôÿíýëÿðèíè äîëäóðóá îâà áàøëàéûðëàð. Áó, î äåìÿêäèð êè, ùÿð áèð îâ÷ó þç ôóðàæêàñûíû ÷ûõàðûá âàð ãöââÿñè èëÿ ýþéÿ òóëëàéûð âÿ ôóðàæêà ùàâàäà ôûðëàíàðêÿí îíó íèøàí àëûá, øÿðòäÿí àñûëû îëàðàã, ìöõòÿëèô êàëèáðëè-áåø àëòû âÿ éà èêè íþìðÿëè ãûðìà èëÿ âóðóøìàüà ÷àëûøûð. Þç ôóðàæêàñûíû ùàìûäàí ÷îõ âóðàí øÿõñ îâ êðàëû åëàí åäèëèð âÿ àõøàìöñòö äÿëìÿ-äåøèê îëìóø ôóðàæêàñûíû òöôÿíýèíèí ëöëÿñèíÿ òàõûá ùöðöøÿí èòëÿðèí, øåéïóð ñÿäàëàðûíûí ìöøàéèÿòè èëÿ òÿíòÿíÿëè áèð ñóðÿòäÿ Òàðàñêîíà äàõèë îëóð. Òÿáèèäèð êè, øÿùÿðäÿ îâ÷ó ôóðàæêàñû àëâåðè ÷îõ ãûçüûí ýåäèð. __________ Ùÿòòà åëÿ ïàïàã÷ûëàð âàðäûð êè, îíëàð ôÿðñèç àòûúûëàð ö÷öí ãàáàãúà18

downloaded from KitabYurdu.org

äàí äåøèê-äåøèê åäèëìèø, éûðòûã ôóðàæêàëàð äà ñàòûðëàð, àíúàã áóíëàðû àïòåê÷è Áåçéóêåäÿí áàøãà ùå÷ êå÷ àëìûð. Áó, áèàáûð÷ûëûãäûð. Ôóðàæêà íèøàí÷ûñû êèìè, Òàðòàðåíèí òàéû-áÿðàáÿðè éîõ èäè. Î, ùÿð áàçàð ýöíö ñÿùÿð÷àüû åâèíäÿí òÿçÿ ôóðàæêà èëÿ ÷ûõàðäû; àõøàìöñòö åâèíÿ ãàéûäàðêÿí ôóðàæêà äåøèê-äåøèê îëàðäû. Áàîáàá áàüûíäàêû áàëàúà åâèí ÷àðäàüû áó øàí-øþùðÿòëè ãÿíèìÿòëÿðëÿ àüçûíàäÿê äîëó èäè. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ áöòöí òàðàñêîíëóëàð îíó þçëÿðèíèí áàø÷ûñû ùåñàá åäèðäèëÿð. Áóíäàí áàøãà, Òàðòàðåí îâ÷óëóã êîäåêñèíè íþãòÿáÿíþãòÿ áèëäèéè ö÷öí âÿ ôóðàæêà îâóíäàí òóòìóø òà Áèðìà ïÿëÿíýè îâóíàäÿê ùÿð úöð îâ íþâëÿðèíÿ äàèð áöòöí åëìè ÿñÿðëÿðè, áöòöí âÿñàèòëÿðè îõóìóø îëäóüóíà ýþðÿ î, åâ èøëÿðè öçðÿ áàø ùàêèì âÿ áöòöí ìöáàùèñÿëè ùàëëàð öçðÿ ìöíñèô åëàí åäèëìèøäè. Ùÿð ýöí, ýöíäöç ñààò ö÷äÿí äþðäÿäÿê ñèëàù óñòàñû Êîñòåêàëäûí éàíûíäà øèøìàí áèð àäàì ýþðìÿê îëàðäû; î, ôóðàæêà îâ÷óëàðû èëÿ àüçûíàäÿê äîëó îëàí ñÿñ-êöéëö äöêàíûí îðòàñûíäàêû éàøûë êðåñëîäà âöãàðëà îòóðóá ãÿëéàí ÷ÿêÿðäè. Áó øÿõñ àäàìëàðû ìöùàêèìÿ âÿ ìÿùêóì åäÿí, åéíè çàìàíäà ùÿì Íåìâðîä, ùÿì äÿ Ñîëîìîí* îëàí òàðàñêîíëó Òàðòàðåí èäè.

ÛÛÛ ÉÎÕ! ÉÎÕ! ØÀÍËÛ ÒÀÐÀÑÊÎÍ ØßÙßÐÈÍÈÍ ÖÌÓÌÈ ÒßÑÂÈÐÈÍÈÍ ÄÀÂÀÌÛ

ßçÿìÿòëè Òàðàñêîí òàéôàñûíûí îâ÷óëóã åùòèðàñû áàøãà áèð åùòèðàñëà – ðîìàíñà îëàí åùòèðàñëà áèðëÿøèð. Áó áàëàúà øÿùÿðäÿ ðîìàíñûí íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëäóüóíà èíàíìàã ÷ÿòèíäèð. Êþùíÿ ãîâëóãëàðäà ãàëûá ñàðàëìûø âÿ äÿáäÿí äöøìöø ìöõòÿëèô ñåíòèìåíòàë ðîìàíñëàð Òàðàñêîíäà éåíèäÿí ìåéäàíà ÷ûõàðûëàðàã äÿáÿ ñàëûíìûøäûð. Áóðàäà, èñòèíàñûç îëàðàã áöòöí ðîìàíñëàðà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Ùÿð áèð àèëÿíèí þç ðîìàíñû âàðäûð êè, áóíó äà áöòöí øÿùÿð áèëèð. Ìÿñÿëÿí, ùàìûéà ìÿëóìäóð êè: __________ * Í å ì â ð î ä – èýèä áèð îâ÷ó êèìè øþùðÿò òàïìûø ÿôñàíÿâè Áàáèë ÷àðûäûð. Ñ î ë î ì î í – Áèáëèéà ÿôñàíÿñèíÿ ýþðÿ ìöäðèê ùàêèì âÿ èäåàë ùþêìäàð îëìóøäóð.

19

downloaded from KitabYurdu.org

Ñÿí ìÿíèì ñåâýèìèí ïàðëàã óëäóçóñàí. ðîìàíñû àïòåê÷è Áåçéóêåíèí; Òàðëàëàð, êîìàëàð äèéàðûíà ýÿëÿðñÿíìè? ðîìàíñû ñèëàù óñòàñû Êîñòåêàëäûí, Ìÿí ýþçÿýþðöíìÿç îëñàéäûì ÿýÿð, Ýþðÿðäèíèçìè ñèç ùå÷ ìÿíè ìÿýÿð? (Ìÿçÿëè ìàùíû)

ðîìàíñû âåðýè òîïëàéàíûí âÿ èëàõèð âÿ ùàáåëÿ. Òàðàñêîíëóëàð ùÿôòÿäÿ èêè-ö÷ äÿôÿ áèð-áèðèíèí åâèíäÿ òîïëàøûð âÿ áó ðîìàíñëàðû îõóéóðëàð. Ãÿäèì çàìàíëàðäàí áÿðè îõóíàí áó ðîìàíñëàðû ãî÷àã òàðàñêîíëóëàð ÿñëà äÿéèøäèðìÿê íèééÿòèíäÿ äåéèëäèðëÿð, ÷öíêè ðîìàíñëàð íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷èð âÿ òîõóíóëìàç ùåñàá åäèëèð. Ùå÷ âàõò áèðè áàøãàñûíûí ðîìàíñûíû ìÿíèìñÿìèð. Áåçéóêåëÿðèí ðîìàíñûíû îõóìàã êîñòåêàëäëàðûí, êîñòåêàëäëàðûí ðîìàíñûíû îõóìàã èñÿ áåçéóêåëÿðèí ùå÷ âàõò àüëûíà áåëÿ ýÿëìÿç. Áó ðîìàíñëàðûí îõóíäóüó ãûðõ èë ÿðçèíäÿ, ÿëáÿòòÿ, ýÿðÿê ùàìû îíëàðû ÿçáÿðëÿìèø îëàéäû. Àììà éîõ! Ùÿð êÿñ þçöíöíêö èëÿ êèôàéÿòëÿíèð. Ôóðàæêà îâ÷óëóüóíäà îëäóüó êèìè, ðîìàíñëàðûí îõóíóøóíäà äà øÿùÿðäÿ áèðèíúè éåðè Òàðòàðåí òóòóðäó. Òàðòàðåíèí ùÿìøÿùÿðëèëÿðè ãàðøûñûíäà öñòöíëöéö áóíäàí èáàðÿò èäè êè, îíóí þç ðîìàíñû éîõ èäè. Î, ðîìàíñëàðûí ùàìûñûíû îõóéóðäó. Ùàìûñûíû! Àíúàã îíó îõóìàüà ìÿúáóð åòìÿê ÷îõ ÷ÿòèí áèð èøäè. Òàðàñêîí ãÿùðÿìàíû ñàëîíëàðäà ãàçàíûëàí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðäÿí ÷îõ òåç ÿë ÷ÿêìèøäè. Î, Íèì ôîðòåïèàíîñó éàíûíäà èêè Òàðàñêîí øàìûíûí èøûüû àëòûíäà äèëõîøëóã åòìÿê ÿâÿçèíÿ, îâ÷óëóüà äàèð þç êèòàáëàðûíà ãÿðã îëìàüû âÿ éà àõøàìëàðûíû êëóáäà êå÷èðìÿéè äàùà öñòöí òóòàðäû. Òàðòàðåí, áåëÿ êîíñåðòëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿéè þç øÿíèíÿ ëàéèã áèëìÿçäè... Àììà áóíó äà äåìÿê ëàçûìäûð êè, î, áÿçÿí, Áåçéóêåíèí àïòåêèíäÿí ìóñèãè ñÿñè ýÿëäèêäÿ, ñàíêè òÿñàäöôÿí 20

downloaded from KitabYurdu.org

îðàéà ýèðÿð âÿ òÿêèäëè õàùèøëÿðäÿí ñîíðà “Øåéòàí Ðîáåðò”äÿí* áþéöê áèð äóåòè Áåçéóêå ãàðû èëÿ áèðýÿ îõóìàüà ðàçûëûã âåðÿðäè... Îíóí áó äóåòèíÿ ãóëàã àñìàéàí øÿõñ, äåìÿê, ùå÷ íÿéÿ ãóëàã àñìàéûá. ßýÿð ìÿí äàùà éöç èë éàøàñàéäûì, éåíÿ äÿ áþéöê Òàðòàðåíèí òÿíòÿíÿëè àääûìëàðëà ôîðòåïèàíîéà éàõûíëàøûá îíà äèðñÿêëÿíäèéè, äîäàãëàðûíû óçàäûá àïòåê âèòðèíèíäÿêè éàøûë øàðëàðäàí ÿêñ åäÿí èøûüûí äöøäöéö ùÿëèì ÷þùðÿñèíÿ Øåéòàí Ðîáåðòèí çàëûì, èáëèñ èôàäÿñè âåðìÿéÿ ÷àëûøäûüû äÿãèãÿëÿð ùÿìèøÿ ýþçëÿðèìèí þíöíäÿ úàíëàíàúàãäû. Åëÿ êè Òàðòàðåí þç äóðóøóíó ìöâàôèã øÿêëÿ ñàëûðäû, áöòöí çàëäàêûëàðû ùÿéÿúàí áöðöéöðäö, ùèññ åäèëèðäè êè, èíäèúÿ íÿ èñÿ áþéöê áèð ùàäèñÿ áàø âåðÿúÿêäèð. Àðàäàí áèð àç êå÷äèêäÿí ñîíðà Áåçéóêå ãàðû ÷àëûá îõóéàðäû: Ðîáåðò, ñåâèðÿì ñÿíè, Èíàíûðàì ñÿíÿ ìÿí, Ýþðöðñÿí íÿ áÿäáÿõòÿì (èêè äÿôÿ). Àù, ðÿùì åëÿ þçöíÿ, Éàçûüûí ýÿëñèí ìÿíÿ. Ñîíðà äà î, ïû÷ûëòû èëÿ ÿëàâÿ åäèðäè: – Èíäè äÿ Òàðòàðåí, ñèçèí ö÷öí ÷àëûðàì. Òàðòàðåí äÿ ÿëèíè óçàäûá éóìðóüóíó äöéöíëÿéÿð, áóðóí ïÿðÿëÿðèíè øèøäèðèá ôîðòåïèàíîäà ýþé ýóðóëòóñó ñÿäàëàðû êèìè ÿòðàôà éàéûëàí âàùèìÿëè áèð ñÿñëÿ åéíè ñþçö ö÷ äÿôÿ òÿêðàð åäèðäè: – Éîõ!.. Éîõ!.. Éîõ!.. – Ùÿì äÿ îíóí áó “éîõëàðû” ÿñë úÿíóáëó òÿëÿôôöçöíÿ îõøàéûá, “éî-îõ... éî-îõ!” êèìè åøèäèëÿðäè. Áóíäà ñîíðà Áåçéóêå ãàðû áèð äàùà òÿêðàð åäèðäè: Àù, ðÿùì åëÿ þçöíÿ, Éàçûüûí ýÿëñèí ìÿíÿ.

– Éîîõ! Éîîõ! Éîîõ! – äåéÿ Òàðòàðåí äàùà óúàäàí áàüûðàð âÿ áåëÿëèêëÿ îõóìàã ãóðòàðàðäû. __________ * “ Ø å é ò à í Ð î á å ð ò ” – Úàêîìî Ìåéåðáåðèí (1791-1864) îïåðàñûäûð, ÕÛÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ èëê äÿôÿ ñÿùíÿäÿ ìöâÿôÿãèééÿòëÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð.

21

downloaded from KitabYurdu.org

Ýþðäöéöíöç êèìè, ðîìàíñ áèð î ãÿäÿð äÿ óçóí äåéèëäè, ëàêèí î ãÿäÿð óúàäàí èôà îëóíóð, åëÿ øåéòàíúàñûíà îõóíóðäó êè, äÿùøÿòäÿí áöòöí àïòåêëÿ îëàíëàðûí úàíûíà ëÿðçÿ äöøöðäö âÿ ãÿùðÿìàíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà äþðä-áåø äÿôÿ áó “Éîîõ!.. Éîîõ!..” ñþçöíö òÿêðàð åëÿìÿéÿ ìÿúáóð åäèðäèëÿð. Ñîíðà Òàðòàðåí àëíûíû ñèëÿð, õàíûìëàðà áàõûá ýöëöìñöíÿð, êèøèëÿðÿ ýþç âóðàð âÿ þç ãÿëÿáÿñèíäÿí ìÿìíóí ùàëäà êëóáà ýåäèá ëàãåéäúÿñèíÿ äåéÿðäè: – Ìÿí åëÿ èíäèúÿ Áåçéóêåýèëäÿ èäèì, îðàäà “Øåéòàí Ðîáåðò”äÿí äóåò îõóéóðäóì. ßí äèããÿòÿøàéàí úÿùÿò îäóð êè, î þçö äÿ áóíà èíàíûðäû.

ÛÂ ÎÍËÀÐ!!!

Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí øÿùÿðäÿ éöêñÿê ìþâãå òóòìàñûíà êþìÿê åäÿí äÿ áàõ îíóí åëÿ áó ìöõòÿëèô èñòåäàäà ìàëèê îëìàñû èäè. Íåúÿ îëóð-îëñóí, ùÿð ùàëäà àéäûí èø èäè êè, ùàìûíûí íÿçÿðèíè þçöíÿ úÿëá åòìÿéè áàúàðûðäû. Òàðàñêîíäà îðäó Òàðòàðåíèí òÿðÿôèíè ñàõëàéûðäû. Èñòåôàäà îëàí ïîëê êàïòåíàðìóñó*, èýèä êîìàíäèð Áðàâèäà îíóí ùàããûíäà äåéèðäè: – Î, ãî÷àã àäàìäûð! ßëáÿòòÿ, êîìàíäèð ãî÷àãëàðû ÷îõ éàõøû òàíûéûðäû, àõû, î, õåéëè çàìàí áåëÿëÿðèíèí ýåéèì ìÿñÿëÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìóøäó. Ìÿùêÿìÿ úÿìèééÿòè äÿ Òàðòàðåíèí òÿðÿôèíäÿ èäè. Ãîúà ìÿùêÿìÿ ñÿäðè Ëàäåâåç áöòöí ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà èêè-ö÷ äÿôÿ îíóí ùàããûíäà äåìèøäèð: – Áàõ, õàñèééÿò áåëÿ îëàð! Íÿùàéÿò, õàëã þçö äÿ Òàðòàðåíèí òÿðÿôèíè ñàõëàéûðäû. Îíóí èðè úöññÿñè, ùå÷ áèð øåéäÿí öðêìÿéÿí äþéöø àòû êèìè éöðöøö âÿ äóðóøó, ìÿíøÿéè íàìÿëóì îëàí ãÿùðÿìàíëûã øþùðÿòè, ùÿéÿò ãàïûñûíûí àüçûíäà þçëÿðèíÿ éåð åëÿéÿí ÷ÿêìÿñèëÿí óøàãëàðà áÿçÿí õûðäà ïóë __________ * Ê à ï ò å í à ð ì ó ñ – Îðäóäà ÿðçàã, ïàëòàð âÿ ùÿðáè ñöðñàò èøëÿðèíÿ áàõàí õèäìÿò÷è.

22

downloaded from KitabYurdu.org

ïàéëàìàñû âÿ øàïàëàã âóðìàñû – áöòöí áóíëàð Òàðòàðåíè Òàðàñêîí áàçàðëàðûíûí êðàëû îëàí éåðëè ëîðä Ñåéìóðà* ÷åâèðèðäè. Áàçàð ýöíëÿðèíäÿ ÿéíèíäÿ äàð ïàìàçû ýþäÿêúÿ îëàí Òàðòàðåí ôóðàæêàñûíû òöôÿíý ëöëÿñèíèí óúóíà òàõûá àõøàìëàð îâäàí ãàéûäàðêÿí Ðîíà ÷àéûíûí ñàùèëèíäÿ éöê äàøûéàí ôÿùëÿëÿð îíà áàø ÿéÿð âÿ Òàðòàðåíèí ÿçÿëÿëè ãîëëàðûíû, íÿùÿíý úèéèíëÿðèíè áèð-áèðèíÿ îüðóí-îüðóí ýþñòÿðÿðÿê ùåéðÿòëÿ ïû÷ûëäàøûá äåéÿðäèëÿð: – Áàõ, áó ÿñë ïÿùëÿâàíäûð êè, âàð!.. Çàëûì îüëóíóí ÿçÿëÿëÿðè, åëÿ áèë, èêèãàòäûð. Èêèãàò ÿçÿëÿëÿð! Áåëÿ ñþçö àíúàã Òàðàñêîíäà åøèòìÿê îëàð. Ëàêèí þçöíöí ñàéñûç-ùåñàáñûç èñòåäàäëàðûíà – èêèãàò ÿçÿëÿëÿðèíÿ, õàëãûí áÿñëÿäèéè ìÿùÿááÿòÿ âÿ èñòåôàéà ÷ûõìûø ïîëê êàïòåíàðìóñó ìþùòÿðÿì êîìàíäèð Áðàâèäàíûí ùþðìÿòèíÿ áàõìàéàðàã, Òàðòàðåí õîøáÿõò äåéèëäè. Áàëàúà øÿùÿðèí ùÿéàòû îíó ñûõûðäû, î, áóðàäà áîüóëóðäó. Áþéöê òàðàñêîíëó Òàðàñêîíäà äàðûõûðäû. Àéäûíäûð êè, áåëÿ áèð ãÿùðÿìàí òÿáèÿòëè, ìàúÿðàëàð ùÿðèñè, õÿéàëûíäà éàëíûç âóðóøìàëàð, ïàìïàñëàðäà** àò ÷àïìàã, îâäà èýèäëèêëÿð ýþñòÿðìÿê, ãóìëó ñÿùðàëàð, òóôàíëàð âÿ ôûðòûíàëàð úàíëàíàí úîøãóí ðóùëó áèð àäàì ö÷öí áàçàð ýöíëÿðèíè ôóðàæêà íèøàí àëìàã, ãàëàí âàõòûíû èñÿ ñèëàù óñòàñû Êîñòåêàëäûí éàíûíäà ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñè èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàã ÿñëà êèôàéÿò äåéèëäè. Éàçûã Áþéöê èíñàí! Ùå÷ äÿ òÿÿúúöáëö äåéèëäèð êè, îíó êÿäÿð öçöðäö. Þç ýþðöø äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê, Áàçàð ìåéäàíûíû âÿ êëóáó, ùå÷ îëìàçñà, àçàúûã óíóòìàã ö÷öí î, þçöíö ùÿäÿð éåðÿ áàîáàáëàðëà âÿ áàøãà Àôðèêà áèòêèëÿðè èëÿ ÿùàòÿ åäèðäè. Î, ùÿäÿð éåðÿ ãàëàã-ãàëàã ñèëàù òîïëàéûð, áèð ìàëàéà áåéáóòóíó î áèðèñèíèí öñòöíäÿí àñûðäû; íàùàãäàí áåéíèíè ìàúÿðà ÿñÿðëÿðè èëÿ äîëäóðóá þëìÿç Äîí-Êèõîò êèìè, þç õÿéàëëàðûíûí ýöúö èëÿ àìàíñûç ùÿãèãè âàðëûüûí ìÿíýÿíÿñèíäÿí éàõà ãóðòàðìàüà ÷àëûøûðäû... Ùåéô! Ìàúÿðàëàð åùòèðàñûíû ñþíäöðìÿê ö÷öí Òàðòàðåíèí åòäèéè ùÿð øåé áó __________ * Ë î ð ä Ñ å é ì ó ð – áèð ñûðà ñÿðêÿðäÿëÿð éåòèøäèðìèø êöáàð èíýèëèñ íÿñëèíÿ ìÿíñóá îëóá 1805-úè èëäÿ äîüóëìóø âÿ 1860-úû èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. Ïàðèñäÿ éàøàìûøäûð. Îíóí äÿëèñîâëóüó âÿ áÿäõÿðúëèéè ùàããûíäà ÷îõëó ëÿòèôÿ âàðìûø. ** Ï à ì ï à ñ – úÿíóáè Àìåðèêà äöçÿíëèêëÿðè.

23

downloaded from KitabYurdu.org

åùòèðàñû äàùà äà àðòûðûðäû. Áöòöí áó ñèëàùëàð îíó äàèì ãÿçÿáëè îëìàüà, ùÿéÿúàí êå÷èðìÿéÿ âàäàð åäèðäè. Áó êàðàáèíëÿð, îõëàð, êÿìÿíäëÿð ñàíêè îíó: “Äþéöøÿ! Äþéöøÿ!” – äåéÿ ñÿñëÿéèðäè. Óçàã þëêÿëÿðèí êöëÿêëÿðè îíóí áàîáàá àüàúëàðûíûí áóäàãëàðûíäà óüóëäàéûá îíà òÿùëöêÿëè ìÿñëÿùÿòëÿð âåðèðäè. Íÿùàéÿò, Ãóñòàâ Åìàð âÿ Ôåíèìîð Êóïåðèí* ìàúÿðà ðîìàíëàðû. Òàðòàðåí íå÷ÿ äÿôÿ áöðêöëö éàé ýöíëÿðèíäÿ þç êàáèíåòèíäÿ, ãûëûíúëàðûíûí ÿùàòÿñèíäÿ îòóðóá òàì éàëãûç âÿçèééÿòäÿ êèòàá îõóìóø, âÿùøè ùåéâàí êèìè áþéöðÿðÿê éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá ãàëõìûøäûð. Íå÷ÿ äÿôÿ î, êèòàáû áèð êÿíàðà àòàðàã äèâàðà äîüðó úóììóø âÿ ñèëàùà ñàðûëìàã èñòÿìèøäè. Éàçûã óíóäóðäó êè, î þç åâèíäÿ, Òàðàñêîíäàäûð, ÿéíèíäÿ òóìàí-êþéíÿêäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåé éîõäóð, áàøûíà íàçèê èïÿê éàéëûã áàüëàìûøäûð. Î, þçöíö îõóäóüó ðîìàíûí ãÿùðÿìàíû òÿñÿââöð åäÿðÿê þç ñÿñè èëÿ þçöíö úóøà ýÿòèðèá àäè áèð áàëòàíû âÿ éà Øèìàëè Àìåðèêà ùèíäóëàðûíà ìÿõñóñ äþéöø áàëòàñûíû ùàâàäà éåëëÿéèá áàüûðûðäû: – Ãîé îíëàð áèð ñîõóëñóíëàð! Îíëàð? Îíëàð êèìäèð? Áóíó Òàðòàðåíèí þçö äÿ éàõøû áèëìèðäè... Îíëàð! Îíëàð, ùöúóì åäÿí, âóðóøàí, äèøëÿéèá-ñàíúàí, úàéíàãëàðû èëÿ äèäèá-ïàð÷àëàéàí, áàøûí äÿðèñèíè ñîéàí, óëàéàí, áþéöðÿí, íÿðèëäÿéÿí ùÿð øåé èäè!.. Îíëàð – èïëÿ äèðÿéÿ ñàðûíìûø àü äÿðèëè éàçûã áèð àäàìûí ÿòðàôûíäà ðÿãñ åäÿí ãûðìûçû äÿðèëè ñèóëÿð** èäè. Îíëàð ïÿíúÿñè öñòÿ éûðüàëàíà-éûðüàëàíà éåðèéÿí âÿ ãàíëû äèëè èëÿ àüçûíû éàëàéàí Ãàéàëû äàüëàðûí áîç àéûñû èäè. Îíëàð ñÿùðà òóàðåãëÿðè***, Ìàëàéà äÿíèç ãóëäóðëàðû, Àáðóòññèéà äàüëàðûíûí ÷àïãûíëàðû èäè... Áèð ñþçëÿ îíëàð – Îíëàð èäèëÿð, áó ìöùàðèáÿ, ñÿéàùÿò, ìàúÿðà, øþùðÿò äåìÿê èäè. __________ * Åìàð Ãóñòàâ (1818-1883) – ôðàíñûç éàçû÷ûñû, áèð ÷îõ ìàúÿðà ðîìàíëàðûíûí ìöÿëëèôèäèð. Êóïåð Ôåíèìîð (1789-1851) – Àìåðèêà ðîìàíòèê éàçû÷ûñûäûð. “Äÿðè úîðàá” àäëû ðîìàíëàð ñåðèéàñûíäà ùèíäóëàðûí ùÿéàòûíû, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðÿ ãàðøû îíëàðûí ìöáàðèçÿñèíè, Àìåðèêàíûí ñÿðò âÿ úàçèáÿäàð òÿáèÿòèíè òÿñâèð åòìèøäèð. ** Ñ è ó – Øèìàëè Àìåðèêà ùèíäóëàðûíäàí îëàí áèð òàéôàäûð. *** Ò ó à ð å ã ë ÿ ð – Áþéöê ñÿùðàíûí úÿíóáóíäà éàøàéàí òàéôàëàðäàí áèðèäèð.

24

downloaded from KitabYurdu.org

Ëàêèí, ÿôñóñ, ãîðõìàç òàðàñêîíëó ùÿäÿð éåðÿ îíëàðû ùàðàéëàéûð, íàùàã éåðÿ îíëàðà ìåéäàí îõóéóðäó... Îíëàð ùå÷ âàõò îíóí ãàðøûñûíà ÷ûõìûð, ýþçöíÿ ýþðöíìöðäöëÿð... Áèð äÿ êè, îíëàðûí Òàðàñêîíäà íÿ èøëÿðè âàðäûð? Áóíóíëà áåëÿ, Òàðòàðåí, îíëàðû ùÿð àí ýþçëÿéèð, õöñóñÿí àõøàìëàð, êëóáà ýåäÿðêÿí äÿ öìèäèíè èòèðìèðäè.

 ÒÀÐÒÀÐÅÍ ÊËÓÁÀ ÝÅÄÈÐ

Öñòöíÿ áàñãûí åäÿí êàôèðëÿðÿ ãàðøû ùÿìëÿéÿ êå÷ìÿê èñòÿéÿí òàìïëèéåðëÿð* îðäåíèíèí úÿíýàâÿðè, ïÿëÿíý áàéðàüû àëòûíäà äþéöøÿ ýèðìÿéÿ ùàçûðëàøàí ÷èíëè ÿñýÿð; ìöùàðèáÿ úûüûðûíà ãÿäÿì ãîéàí Êîìàí÷ äþéöø÷öñö áóíëàðûí ùàìûñû àõøàì ñààò äîããóçäà, øåéïóð÷óëàð àõøàì áîðóñóíó ÷àëäûãäàí áèð ñààò ñîíðà êëóáà ýåòìÿê ö÷öí òÿïÿäÿí äûðíàüàäÿê ñèëàùëàíìûø Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãàðøûñûíäà ùå÷ íÿçÿðÿ äÿ ÷àðïìûðäûëàð. Áó, ìàòðîñëàðûí äèëè èëÿ äåñÿê, Òàðòàðåíèí “àáîðäàæ”à** ýåòìÿñè èäè. Î, ñîë ÿëèíÿ äÿìèð äèøëè ýöðç, ñàü ÿëèíÿ è÷èíäÿ òèéÿ ýèçëÿäèëìèø àüàú àëàð, ñîë úèáèíÿ áåøáàðìàã, ñàü úèáèíÿ òàïàí÷à ãîéàðäû. Äþøöíäÿ, ïåíúÿéè èëÿ òîõóíìà èñòè êþéíÿéè àðàñûíäà Ìàëàéà áû÷àüû ýèçëÿäÿðäè. Ëàêèí ãÿùðÿìàí ùå÷ âàõò þçö èëÿ çÿùÿðëè îõ ýþòöðìÿçäè, ÷öíêè áó ùÿääÿí àðòûã øÿðÿôñèç ñèëàù èäè... Òàðòàðåí êö÷ÿéÿ ÷ûõìàçäàí ÿââÿë ãàðàíëûã, ñÿññèç-ñÿìèðñèç êàáèíåòèíäÿ áÿçè ìÿøãëÿð åäÿðäè: ãûëûíú îéíàäàð, äèâàðà àòÿø à÷àð, ÿçÿëÿëÿðèíè øèøèðäÿðäè. Ñîíðà à÷àðû ýþòöðöá òÿëÿñìÿäÿí, òÿìêèíëè àääûìëàðëà áàüûí è÷èíäÿí êå÷èá ýåäÿðäè. Þçö äÿ èíýèëèñëÿð êèìè,*** ìÿðùÿìÿòëè àüàëàð, ìÿùç èíýèëèñúÿñèíÿ. ßñë èýèäëèê äÿ åëÿ áóíäàäûð. Òàðòàðåí áàüûí áàøûíäàêû àüûð äÿìèð ãàïûíû à÷àðäû, þçö äÿ åëÿ çÿðáëÿ à÷àðäû êè, ãàïû ùàñàðà äÿéÿðäè. ßýÿð îíëàð ãà__________ * Ò à ì ï ë è é å ð ë ÿ ð – îðòà ÿñðëÿðäÿ ðóùàíè ðûòñàð úÿìèééÿòè. ** À á î ð ä à æ – ÿëáÿéàõà âóðóøìàã ö÷öí ýÿìèëÿðèí áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøäûðûëìàñû. *** “ È í ý è ë è ñ ú ÿ ñ è í ÿ ý å ò ì ÿ ê ” – âèäàëàøìàäàí, ÿòðàôäàêûëàðà ñåçäèðìÿäÿí ÷ûõûá ýåòìÿê äåìÿêäèð.

25

downloaded from KitabYurdu.org

ïûíûí äàëûíäà äàéàíìûø îëñàéäûëàð, ÿëáÿòòÿ, îíëàðäà áàø-ýþç ãàëìàçäû... Ëàêèí áÿäáÿõòëèêäÿí îíëàð ùå÷ âàõò îðàäà îëìóðäóëàð. Òàðòàðåí ùÿéÿò ãàïûñûíû à÷ûá áàéûðà ÷ûõàð, áîéëàíûá ÿòðàôû íÿçÿðäÿí êå÷èðÿð âÿ à÷àðû òÿëÿñèê ùàëäà èêè äÿôÿ áóðàðàã ãàïûíû áàüëàéûá éîëà äöøÿðäè. Àâèíéîí øîñåñèíäÿ áèð àäàì äà éîõäóð. Ãàïûëàð áàüëû, ïÿíúÿðÿëÿð ãàðàíëûãäûð. Ùÿð øåé çöëìÿòÿ ãÿðã îëìóøäóð. Éàëíûç Ðîíà ÷àéûíäàí ãàëõàí äóìàíäà àðàáèð ôÿíÿðëÿð ñàéðûøûð. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí äàáàíëàðûíû àðàìëà òàããûëäàäà-òàããûëäàäà âÿ ÿñàñûíûí óúóíäàêû äÿìèð áàøëûüû éåðÿ âóðäóãúà ãûüûëúûìëàð ñà÷à-ñà÷à, âöãàðëà, ñàêèò ùàëäà ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà àääûìëàéûðäû... Áóëâàðëàðäà, áþéöê êö÷ÿëÿðäÿ âÿ äþíýÿëÿðäÿ – ùÿð éåðäÿ î, îðòà èëÿ éåðèìÿéÿ ÷àëûøàðäû: áó, òÿùëöêÿíèí éàõûíëàøäûüûíû óçàãäàí ýþðìÿéÿ, ÿí áàøëûúàñû èñÿ áÿçÿí àõøàìëàð ïÿíúÿðÿëÿðäÿí Òàðàñêîíóí êö÷ÿëÿðèíÿ äöøÿí øåéëÿðäÿí éàõà ãóðòàðìàã ö÷öí ÿí éàõøû éîë èäè. Åëÿ ýöìàí åòìÿéèí êè, Òàðòàðåí ãîðõóðäó... Éîõ, î, ùÿìèøÿ ùàçûð îëìàã èñòÿéèðäè. Òàðòàðåíèí ãîðõìàçëûüûíà ÿí ýþçÿë ñöáóò áóäóð êè, ùå÷ âàõò êëóáà äöç éîëëà ýåòìÿçäè, ùÿìèøÿ éîëóíó øÿùÿðèí îðòàñûíäàí ñàëàðäû, éÿíè óçóí âÿ ÿí ãàðàíëûã áèð éîëëà – åëÿ èéðÿíú, áàëàúà êö÷ÿëÿðëÿ ýåäÿðäè êè, áóíëàðûí ãóðòàðàúàüûíäà ýþðöíÿí Ðîíà ÷àéûíûí àðàáèð ïàðûëäàéàí ñóéó àäàìû äÿùøÿòÿ ýÿòèðèðäè. Éàçûã Òàðòàðåí ùÿìèøÿ öìèä åäÿðäè êè, äþíýÿäÿ îíëàð ãÿôëÿòÿí ãàðàíëûãäàí ñû÷ðàéûá ÷ûõàúàã âÿ áó ãóëäóð éóâàëàðûíäàí àðõàäàí îíóí öñòöíÿ àòûëàúàãëàð. Ìÿí ñèçè ÿìèí åäÿ áèëÿðÿì êè, îíëàð áåëÿ åòìèø îëñàéäûëàð, éàõøûúà ÿêñ çÿðáÿ àëìûø îëàúàãäûëàð... Ëàêèí, ùåéô! Òàëåéèí àúû èñòåùçàñû öçöíäÿí Òàðòàðåíÿ ùå÷ âàõò, áèðúÿ äÿôÿ äÿ òÿùëöêÿ èëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿê íÿñèá îëìàìûøäû. Î, ùÿòòà èòÿ áåëÿ, ñÿðõîø áèð àäàìà áåëÿ ðàñò ýÿëìèðäè. Ùå÷ êÿñÿ! Àììà áÿçÿí ñàõòà ùÿéÿúàí äÿãèãÿëÿðè îëóðäó. Àéàã òàïïûëòûëàðû, íàìÿëóì áîüóã ñÿñëÿð åøèäèëèðäè... Áåëÿ äÿãèãÿëÿðäÿ Òàðòàðåí þç-þçöíÿ “Äèããÿò!” – äåéèá àéàã ñàõëàð, éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäÿí ýþçöíö ãàðàíëûüà çèëëÿéèá ùàâàíû èéëÿéÿð âÿ ùèíäó êèìè ãóëàüûíû éåðÿ äàéàéûá äèíëÿéÿðäè... Àéàã __________ òàïïûëòûëàðû éàõûíëàøàðäû. Áîüóã ñÿñëÿð ýåòäèêúÿ àéäûíëàøàðäû...

26

downloaded from KitabYurdu.org

Øöáùÿ éîõäóð! Îíëàð ýÿëìèøëÿð... Îíëàð áóðàäàäûðëàð... Ýþçëÿðè àëîâ ñà÷àí, ñèíÿñè êþðöê êèìè ãàëõûá-åíÿí Òàðòàðåí éàãóàð* êèìè ãûñûëûá íÿðÿ ÷ÿêÿðÿê äöøìÿíèí öñòöíÿ àòûëìàã èñòÿéÿðêÿí, áèðäÿí ãàðàíëûã è÷èíäÿí îíó ÷àüûðàí ñàêèò, ìåùðèáàí áèð òàðàñêîíëó ñÿñè åøèäÿðäè: – Åù... áó êè, Òàðòàðåíäèð... Àõøàìûí õåéèð, Òàðòàðåí! Ëÿíÿò ñÿíÿ, êîð øåéòàí! Äåìÿ áó, Êîñòåêàëäýèëäÿ þç ðîìàíñûíû îõóéóá ãóðòàðàí âÿ àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ ýåðè ãàéûäàí àïòåê÷è Áåçéóêå èìèø. Ñÿùâ åòäèéèíäÿí ùèääÿòëÿíìèø Òàðòàðåí äåéèíèá: – Àõøàìûí õåéèð, àõøàìûí õåéèð! – äåéÿð âÿ ãÿçÿáëè ùàëäà, ÿñàñûíû éóõàðû ãàëäûðûá ãàðàíëûãäà ýþçäÿí èòÿðäè. Ãîðõìàç Òàðòàðåí êëóáà éàõûíëàøàðàã è÷ÿðè ýèðìÿçäÿí ÿââÿë ãàïû àüçûíäà âàð-ýÿë åäèá äàùà áèð ìöääÿò ýþçëÿéÿðäè. Íÿùàéÿò îíëàðû ýþçëÿìÿêäÿí òÿíýÿ ýÿëäèêäÿ âÿ îíëàðûí þçëÿðèíè ýþñòÿðìÿéÿúÿêëÿðèíè éÿãèí åòäèêäÿ, ñîí äÿôÿ îëàðàã ãàðàíëûüà ìåéäàí îõóéóúó áèð íÿçÿð ñàëàð âÿ ùèääÿòëÿ äîíãóëäàíàðäû: – Ùå÷ áèð øåé... ùå÷ áèð øåé... ùÿìèøÿêè êèìè, éåíÿ äÿ ùå÷ áèð øåé... Ñîíðà ãî÷àüûìûç è÷ÿðè ýèðÿð âÿ îòóðóá êîìàíäèðëÿ êàðò îéóíóíà áàøëàéàðäû.

ÂÛ ÈÊÈ ÒÀÐÒÀÐÅÍ

Éàõøû, áÿñ, ìàúÿðàëàð ùÿðèñè îëäóüóíà, ýöúëö ùèññëÿð âÿ óçàã ñÿéàùÿòëÿðÿ ÷ûõìàã òÿëÿáàòûíà âÿ áàñãûíëàð åòìÿê àðçóëàðûíà áàõìàéàðàã, íÿ ö÷öí Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí Òàðàñêîíó òÿðê åòìèðäè? Ùàëáóêè äîüðóäàí äà áåëÿ èäè. Ãîðõìàç òàðàñêîíëó ãûðõ áåø éàøûíàäÿê áèð äÿôÿ äÿ äîüìà øÿùÿðäÿí êÿíàðäà ýåúÿëÿìÿìèø âÿ ùÿòòà Ìàðñåëÿ ÿíÿíÿâè ñÿéàùÿòÿ áåëÿ ÷ûõìàìûøäû. Áåëÿ áèð ñÿéàùÿò èñÿ ùÿää-áóëóüà ÷àòìûø ùÿð áèð ÿéàëÿò ÿùëè ö÷öí ëàáöä èäè. Òàðòàðåíèí éàëíûç Áîêåð ùàããûíäà áèð ãÿäÿð òÿñÿââöðö âàðäû, ëàêèí Áîêåð Òàðàñêîíäàí î ãÿäÿð äÿ óçàã äåéèëäè, îðàéà ýåòìÿê ö÷öí __________ * É à ã ó à ð – Úÿíóáè Àìåðèêà ïÿëÿíýè

27

downloaded from KitabYurdu.org

òÿêúÿ êþðïöíö êå÷ìÿê ëàçûì èäè. Òÿÿññöô êè, øèääÿòëè êöëÿê áó çÿùðèìàðà ãàëìûø êþðïöíö ÷îõ òåç-òåç ó÷óðóð, áóíäàí áàøãà, êþðïö ÷îõ óçóíäóð, ùÿì äÿ êþùíÿëèá ÷öðöìöøäöð, Ðîíà ÷àéûíûí áó éåðè åëÿ åíëèäèð êè... áèëèðñèíèçìè... Òàðòàðåí ãóðóíó äàùà öñòöí òóòàðäû. Åòèðàô åòìÿê ëàçûìäûð êè, ãÿùðÿìàíûìûçûí äàõèëèíäÿ òÿáèÿòúÿ áèð-áèðèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëè îëàí èêè àäàì éàøàéûðäû. Ðàùèáëÿðäÿí áèðè äåìèøäèð. “Äàõèëèìäÿ èêè àäàì éàøàéûð”. Ùÿìèí ðàùèá áó ñþçö äàùà ÷îõ Äîí-Êèõîò ãÿëáèíÿ, éÿíè Äîí-Êèõîò êèìè úÿíýàâÿðëèê úîøãóíëóüóíà, ãÿùðÿìàíëûã èäåàëëàðûíà, îíóí êèìè ùÿð úöð ìàúÿðà÷ûëûã âÿ ÿçÿìÿòëèëèê ùÿðèñëèéèíÿ ìàëèê îëàí Òàðòàðåíÿ àèä åäÿ áèëÿðäè. Ëàêèí ùåéô êè, Òàðòàðåíäÿ ìÿøùóð Èñïàíèéà çàäÿýàíûíêû êèìè áèð äÿðè, áèð ñöìöêäÿí èáàðÿò àðûã áÿäÿí éîõ èäè; ÄîíÊèõîò èñÿ ôèçèêè ìÿùðóìèééÿòëÿðè äóéìàéàí, èéèðìè ýöí çèðåù ýåéèìäÿ ãàëà áèëÿí âÿ áèð îâóú äöéö èëÿ èêè ýöí êå÷èíÿ áèëÿí áèð áÿäÿíèí êþëýÿñè èäè. Òàðòàðåíèí áÿäÿíè èñÿ, ÿêñèíÿ, ïèéëè, òîïïóø, ùÿññàñ, ÿðêþéöí, ùÿìèøÿ íàðàçû, áóðæóà âÿðäèøëè âÿ ÷îõ òÿëÿáêàð èäè, áèð ñþçëÿ Òàðòàðåí áÿäÿíúÿ åéíÿí ãàðíûéîüóí ýþäÿêáîéëó þëìÿç Ñàí÷î-Ïàíñàéà îõøàéûðäû. Äîí-Êèõîò âÿ Ñàí÷î-Ïàíñà áèð àäàì èäè. Ñèç, ÿëáÿòòÿ, îíëàðûí áèð-áèðè èëÿ íåúÿ éîëà ýåòìÿäèêëÿðèíè áàøà äöøöðñöíöç. Áó, àðàñû êÿñèëìÿäÿí äàâàì åäÿí áèð äàõèëè ìöùàðèáÿ èäè. Áó, Ëóêèàíûí* âÿ éà Ñåíò-Åâðåìîíóí** ãÿëÿìÿ àëìàñûíà ëàéèã áèð äèàëîã èäè. Áó èêè Òàðòàðåí àðàñûíäà: Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåíèí âÿ Ñàí÷îÏàíñà – Òàðòàðåíèí ýþçÿë äèàëîãó èäè! Ãóñòàâ Åìàðûí ùåêàéÿëÿðèíäÿí âÿúäÿ ýÿëìèø Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåí óúàäàí äåéèð: – Ìÿí ýåäèðÿì! Àíúàã þç éåë õÿñòÿëèéèíèí äÿðäèíè ÷ÿêÿí Ñàí÷î – Òàðòàðåí èñÿ äåéèð: – Ìÿí ãàëûðàì. Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåí (÷îõ ùÿéÿúàíëû ùàëäà): – Þçöíÿ øþùðÿò ãàçàí, Òàðòàðåí! Ñàí÷î – Òàðòàðåí (òàìàìèëÿ ñàêèò ùàëäà): __________ * Ë ó ê è à í (åðàìûçûí 120-180-úè èëëÿðè) – ãÿäèì éóíàí éàçûúû-ñàòèðèêè ** Ñ å í ò - Å â ð å ì î í (1613-1703) – áèð ñûðà ñàòèðèê ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè îëàí ôðàíñûç éàçû÷ûñû

28

downloaded from KitabYurdu.org

– Òàðòàðåí, ÷ÿê áàøûíà ôëàíåëè. Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåí (ýåòäèêúÿ äàùà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ùÿéÿúàíëàíàðàã): – Åé øàíëû ãîøàëöëÿ êàðàáèíëÿð! Åé õÿíúÿðëÿð, êÿìÿíäëÿð, ìîêàñèíëÿð*. Ñàí÷î – Òàðòàðåí (äàùà äà ñàêèò ùàëäà): – Åé ìÿíèì ñåâèìëè òîõóíìà êþéíÿêëÿðèì, åé ìÿíèì øàíëû èñòè äèç þðòöêëÿðèì âÿ ãóëàãëû ïàïàãëàðûì! Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåí (þçöíäÿí ÷ûõàðàã): – Áàëòà! Áàëòàíû ìÿíÿ âåðèí! Ñàí÷î – Òàðòàðåí (çÿíý ÷àëûá åâ ãóëëóã÷óñóíó ÷àüûðûð): – Æàíåòòà, øîêîëàä ýÿòèðèí! Áó âàõò Æàíåòòà äàäëû, úèðÿëè ñóõàðû èëÿ ÿëà íþâëö èñòè, ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí ÿòèðëè øîêîëàä ýÿòèðÿðäè êè, áóíëàðûí òÿêúÿ çàùèðè ýþðöíöøö Ñàí÷î-Ïàíñà – Òàðòàðåíäÿ ýöëöø äîüóðàð âÿ Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåíèí åòèðàç ñÿñëÿðèíè áàòûðàðäû. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ òàðàñêîíëó Òàðòàðåí ùå÷ âàõò Òàðàñêîíó òÿðê åòìèðäè.

ÂÛÛ ÀÂÐÎÏÀËÛËÀÐ ØÀÍÕÀÉÄÀ. ÁÅÉÍßËÕÀËà ÒÈÚÀÐßÒ. ÌÎÍÃÎËËÀÐ. ÒÀÐÀÑÊÎÍËÓ ÒÀÐÒÀÐÅÍ ÉÀËÀÍ×Û ÈÄÈÌÈ? ÕßÉÀË

Àììà, áèð äÿôÿ ëàï àç ãàëìûøäû êè, Òàðòàðåí óçàã áèð ñÿéàùÿòÿ ÷ûõñûí. Ãàðñèî-Êàìéóñ àèëÿñèíäÿí îëóá Øàíõàéäà éàøàéàí òàðàñêîíëó ö÷ ãàðäàø þçëÿðèíèí îðàäàêû êîíòîðëàðûíû èäàðÿ åòìÿéè îíà òÿêëèô åëÿìèøäèëÿð. Áó, ìÿùç îíà ëàçûì îëàí áèð ùÿéàò èäè: áþéöê èøëÿð, òàáåëèéèíäÿ ÷îõëó õèäìÿò÷è, Ðóñèéà, Èðàí, Àñèéà Òöðêèéÿñè èëÿ ÿëàãÿëÿð, – áèð ñþçëÿ, áåéíÿëõàëã òèúàðÿò. “Áåéíÿëõàëã òèúàðÿò!” Òàðòàðåíèí äèëèíäÿ áó ñþçëÿðèí íåúÿ âöãàðëà ñÿñëÿíäèéè ÷îõ ãóëàã àñìàëû èäè! __________ * Ì î ê à ñ è í – Øèìàëè Àìåðèêà ùèíäóëàðûíûí ìàðàë äÿðèñèíäÿí òèêäèêëÿðè ÷àðûã

29

downloaded from KitabYurdu.org

Áóíäàí áàøãà, Ãàðñèî Êàìéóñëàðûí òèúàðÿò åâèíèí áèð öñòöíëöéö äÿ áó èäè êè, ùÿìèí åâ áÿçÿí ìîíãîëëàðûí áàñãûíëàðûíà ìÿðóç ãàëàðäû. Áåëÿ ùàëëàðäà ãàïûëàð òÿëÿñèê áàüëàíàðäû. Áöòöí ãóëëóã÷óëàð ÿëëÿðèíÿ òöôÿíý àëàð, êîíñóë áàéðàüûíû ãàëäûðàð âÿ ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ìîíãîëëàðû ïàðòàïàðòëà àòÿøÿ òóòàðäûëàð. Äîí-Êèõîò-Òàðòàðåíèí áó òÿêëèôè íåúÿ áþéöê áèð ðóù éöêñÿêëèéè èëÿ ãÿáóë åòäèéèíè äåìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð. Áÿäáÿõòëèêäÿí Ñàí÷î – Òàðòàðåí áó áàðÿäÿ ùå÷ åøèòìÿê áåëÿ èñòÿìèðäè, îäóð êè, î, äàùà ýöúëö îëäóüó ö÷öí áó èø áàø òóòìàìûøäû. Øÿùÿðäÿ áó ñÿéàùÿò áàðÿñèíäÿ ÷îõ äàíûøûðäûëàð. Ýþðÿñÿí î, ýåäÿúÿêìè? Ãàëàúàãìû? Ùÿì ëåùèíÿ, ùÿì äÿ ÿëåéùèíÿ ìÿðú ãîøóðäóëàð. Áó, áþéöê áèð ùàäèñÿ èäè. Àõûð êè, Òàðòàðåí ýåòìÿëè îëìàäû. Áóíà áàõìàéàðàã ùÿìèí ÿùâàëàò îíóí øþùðÿòèíè äàùà äà àðòûðäû. Øàíõàéà àç ãàëà ýåòìÿê âÿ éà ùÿãèãÿòÿí ýåòìÿê – áó, Òàðòàðåíèí íÿçÿðèíúÿ åéíè áèð øåé èäè. Òàðòàðåíèí ñÿéàùÿòè ùàããûíäà î ãÿäÿð ÷îõ äàíûøìûøäûëàð êè, àõûðäà ùàìû îíó àðòûã Øàíõàéà ýåäèá ãàéûòìûø áèð àäàì ñàéûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ àõøàìëàð êëóáäà ùàìû îíäàí Øàíõàéäàêû éàøàéûø, îðàäàêû àëÿòëÿð ùàããûíäà, èãëèì, òèðéÿê âÿ áåéíÿëõàëã òèúàðÿò áàðÿñèíäÿ ñîðüó-ñóàë åäèðäè. Áó áàðÿäÿ éàõøû ìÿëóìàòû îëàí Òàðòàðåí ñóàëëàðà áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ ùÿâÿñëÿ úàâàá âåðèðäè. Íÿùàéÿò, èø î éåðÿ ÷àòäû êè, áèçèì ñàäÿäèë ãÿùðÿìàíûìûç Øàíõàéà ýåäèá-ýÿëäèéèíÿ þçö äÿ èíàíìàüà áàøëàäû. Îäóð êè, ìîíãîëëàðûí áàñãûíëàðûíäàí àç ãàëà éöçöíúö äÿôÿ ñþùáÿò äöøäöêäÿ î, ÷îõ òÿáèè áèð òÿðçäÿ äåéèðäè: – Áó âàõò ìÿí þç ãóëëóã÷óëàðûìû ñèëàùëàíäûðûð, êîíñóë áàéðàüûíû ãàëäûðûð âÿ áèç ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ìîíãîëëàðà ïàðòàïàðòëà àòÿø à÷ìàüà áàøëàéûðäûã. Áó çàìàí îíó äèíëÿéÿíëÿðèí ùàìûñûíûí úàíûíà ëÿðçÿ äöøöðäö. Éàõøû, áåëÿ îëäóãäà, äåìÿê, ñèçèí Òàðòàðåí áþéöê éàëàí÷û èìèø êè? Éîõ! ßñëà éîõ! Òàðòàðåí éàëàí÷û äåéèë èäè. Àõû î, ùå÷ âàõò Øàíõàéäà îëìàäûüûíû áèëìÿéÿ áèëìÿçäè? ßëáÿòòÿ, î, áóíó áèëèðäè. Àíúàã... Éàõøû, äàëûíà ãóëàã àñûí... Øèìàëëûëàðûí êþìÿéè èëÿ úÿíóáëóëàð áàðÿñèíäÿ éàéûëûá êþê ñàë__________ ìûø éàëàí÷ûëàð øþùðÿòè ùàããûíäà áèð äÿôÿëèê ùÿð øåéè àéäûíëàøäûð30

downloaded from KitabYurdu.org

ìàã âàõòû ÷àòìûøäûð. Úÿíóáäà – íÿ Ìàðñåëäÿ, íÿ Íèìäÿ, íÿ Òóëóçäà, íÿ äÿ Òàðàñêîíäà éàëàí÷û éîõäóð. Úÿíóáëó éàëàí äàíûøìûð, àììà äåäèêëÿðèíÿ þçö èíàíûðäû. Îíóí éàëàíû-éàëàí äåéèë, íÿ èñÿ õÿéàë êèìè áèð øåéäèð... Áÿëè, õÿéàë êèìè!.. ßýÿð ñèç ìÿíè òàìàì-êàìàë áàøà äöøìÿê èñòÿéèðñèíèçñÿ, úÿíóáà ýåäèí, îíäà ýþðÿðñèíèç êè... Ñèç åëÿ ýþçÿë áèð þëêÿ ýþðÿðñèíèç êè, îðàäà ýöíÿø ùÿð øåéèí øÿêëèíè äÿéèøèð âÿ ùÿð øåéè áþéöäöá øèøèðäèð. Îðàäà ñèç êè÷èê Ïðîâàíñ òÿïÿëÿðèíè ýþðÿðñèíèç; áó òÿïÿëÿð Ìîíìàðòðäàí ùå÷ äÿ óúà äåéèëäèð, àíúàã ñèçÿ ÷îõ íÿùÿíý ýþðöíÿúÿêäèð; ñèç Íèìäÿ îéóíúàã åâÿ îõøàð áèð ãÿäèì ìÿáÿä ýþðÿúÿêñèíèç, àíúàã î, ñèçÿ Ïàðèñ Íîòðäàì êèëñÿñèíäÿí ùå÷ äÿ êè÷èê ýþðöíìÿéÿúÿêäèð. Îðàäà ñèç... Åù, íÿ äåéèì, ÿýÿð úÿíóáäà éåýàíÿ áèð éàëàí÷û âàðñà, î äà ýöíÿøäèð! Î òîõóíäóüó ùÿð øåéè áþéöäöð. Þç òÿðÿããèñè äþâðöíäÿ Ñïàðòà íÿ èäè? Õûðäàúà áèð ãÿñÿáÿ... Àôèíà íÿ èäè? ßéàëÿò øÿùÿðèíäÿí ùå÷ äÿ áþéöê îëìàéàí áèð éåð, áóíà áàõìàéàðàã òàðèõäÿ ùÿì Ñïàðòà, ùÿì äÿ Àôèíà íÿçÿðèìèçäÿ ÷îõ áþéöê øÿùÿðëÿð êèìè òÿúÿññöì åäèëèð. Áèð ýþðöí ýöíÿø íÿëÿð åòìèøäèð!.. Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà, ùÿìèí ýöíÿøèí þç øöàëàðûíû Òàðàñêîíà ñà÷àðàã èñòåôàäà îëàí ïîëê êàïòåíàðìóñó Áðàâèäàíû èýèä áèð êîìàíäèðÿ, àäè áèð øàëüàìû áàîáàáà, àç ãàëà Øàíõàéà ýåòìèø àäàìû àðòûã ùÿìèí øÿùÿðäÿ îëìóø áèð øÿõñÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ ùå÷ òÿÿúúöá åòìÿê îëàðìû?

ÂÛÛÛ ÌÈÒÅÍÈÍ ÙÅÉÂÀÍÕÀÍÀÑÛ. ÀÒËÀÑ ØÈÐÈ ÒÀÐÀÑÊÎÍÄÀ. ÇßÙÌËÈ Âß ÒßÍÒßÍßËÈ ÁÈÐ ÃÀÐØÛËÀØÌÀ

Èíäè, ùÿëÿ øþùðÿò Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí àëíûíû þïìÿäÿí âÿ îíóí áàøûíà ñîëìàç äÿôíÿ ÷ÿëÿíýè ãîéìàäàí áèç îíó þç øÿõñè ùÿéàòûíäà ÿêñ åòäèðäèêäÿí ñîíðà, èíäè áèç ãÿùðÿìàíûí ùÿéàòûíû áöòöí ôÿðÿùëè âÿ êÿäÿðëè úÿùÿòëÿðè èëÿ, áöòöí àðçó âÿ öìèäëÿðè èëÿ àäè áèð øÿðàèòäÿ òÿñâèð åòäèêäÿí ñîíðà, ýÿëèí îíóí òÿðúöìåéè-ùàëûíûí áþéöê ñÿùèôÿëÿðèíè âÿðÿãëÿìÿéÿ âÿ áó ìèñèëñèç òàëåéè áàø ýèúÿëëÿíäèðèúè áèð éöêñÿêëèéÿ ãàëäûðìûø îëàí ãåéðè-àäè áèð ùàäèñÿíè __________ òÿñâèð åòìÿéÿ òÿëÿñÿê.

31

downloaded from KitabYurdu.org

Áèð äÿôÿ àõøàìöñòö Êîñòåêàëäûí äöêàíûíäà Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí î çàìàí ùÿëÿ éåíè îëàí èéíÿëè òöôÿíýäÿí íåúÿ àòÿø à÷ìàã ùàããûíäà áèð íå÷ÿ ùÿâÿñêàðà èçàùàò âåðèðäè. Áèðäÿí ãàïû à÷ûëäû, ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðûíäàí áèðè ãîðõìóø ùàëäà “Øèð! Øèð!” – äåéÿ þçöíö äöêàíà ñàëäû. Ùàìû þçöíö èòèðäè, áàñàáàñ äöøäö, ùàìûíû äÿùøÿò áöðöäö. Òàðòàðåí òöôÿíýè ýþòöðöá àòÿø à÷ìàüà ùàçûð áèð âÿçèééÿò àëäû. Êîñòåêàëä éöéöðäö, ãàïûíû áàüëàìàüà. Îâ÷óíó äþâðÿéÿ àëûá ñûõûøäûðûð, îíà ñóàëëàð éàüäûðûð âÿ áÿçè ìÿëóìàòëàðû þéðÿíèðäèëÿð. Äåìÿ Áîêåð éàðìàðêàñûíäàí ãàéûäàí Ìèòåíèí ùåéâàíõàíàñû áèð íå÷ÿ ýöíëöéÿ Òàðàñêîíäà ãàëìàüà ðàçû îëìóø âÿ þçöíöí áèð éûüûí ùåéâàí, ñóèòèñè, òèìñàùû âÿ Àòëàñäàí ýÿòèðèëìèø ýþçÿë áèð øèðè èëÿ Ãàëà ìåéäàíûíäà éåíèúÿ éåðëÿøèáìèø. Àòëàñ øèðè Òàðàñêîíäà! Ùÿëÿ èíäèéÿäÿê ùå÷ âàõò áåëÿ áèð øåé îëìàìûøäû. Áèçèì èýèä ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðûìûçûí áèð-áèðèíÿ íåúÿ èôòèõàðëà áàõäûãëàðûíû, îíëàðûí ìÿðä öçëÿðèíèí íåúÿ ýöë êèìè à÷äûüûíû âÿ Êîñòåêàëäûí äöêàíûíûí ùÿð áèð êöíúöíäÿí äèíìÿç-äàíûøìàç áèð-áèðèíèí ÿëèíè íå÷ÿ áÿðê-áÿðê ñûõäûãëàðûíû òÿñÿââöð åäÿ áèëÿðñèíèç. Áó éåíèëèê åëÿ ýþçëÿíèëìÿç, åëÿ ùåéðÿòàìèç èäè êè, ñàíêè ùàìûíûí äèëè òóòóëìóøäó. Ùÿòòà Òàðòàðåíèí äÿ íèòãè êÿñèëìèøäè. Î, ãîðõóäàí ñàïñàðû ñàðàëìûø ùàëäà, òöôÿíýè ÿëèíäÿí áóðàõìàäàí ïèøòàõòàíûí ãàáàüûíäà äóðóá òèð-òèð ÿñèðäè... Àòëàñ øèðè áóðàäà, ëàï éàõûíëûãäà, èêè àääûìëûãäàäûð! Øèð! Þç èýèäëèéè âÿ éûðòûúûëûüû èëÿ òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí âÿùøè ùåéâàíëàð ïàäøàùû! Áó åëÿ áèð ùåéâàí èäè êè, Òàðòàðåí ùÿìèøÿ îíóí îâóíà ÷ûõìàüû àðçóëàéûðäû – áó, Òàðòàðåíèí þç õÿéàëûíäà îéíàäûüû ýþçÿë ôàúèÿëÿðèí ñàíêè èëê òàìàøàñûíà áÿíçÿð áèð øåé èäè. Øèð! Ìèíëÿðëÿ èáëèñ! Ùÿì äÿ Àòëàñ øèðè!!! Éîõ, áó áþéöê Òàðòàðåíèí ãöââÿñè õàðèúèíäÿ îëàí áèð øåéäèð. Áèðäÿí ãàí âóðäó îíóí áàøûíà, ýþçëÿðè ïàð-ïàð ïàðûëäàìàüà áàøëàäû. Î, ÷ûëüûí ùÿðÿêÿòëÿ òöôÿíýè ÷èéíèíÿ àòäû âÿ ãî÷àã êîìàíäèð èñòåôàäà îëàí ïîëê êàïòåíàðìóñó Áðàâèäàéà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, ýóð ñÿñëÿ äåäè: __________ – Êîìàíäèð, ýåäÿê îðà!

32

downloaded from KitabYurdu.org

– Åé!.. Äàéàíûí!.. Áÿñ, ìÿíèì òöôÿíýèì?.. Ñèç ìÿíèì òöôÿíýèìè àïàðûðñûíûç, – äåéÿ åùòèéàòëû Êîñòåêàëä äèëè äîëàøà-äîëàøà åòèðàç åòäè, ëàêèí Òàðòàðåí àðòûã êö÷ÿäÿ èäè, ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû áèðýÿ àääûìëàéàðàã âöãàðëà îíóí àðäûíúà ýåòìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Îíëàð ùåéâàíõàíàéà ýÿëèá ÷àòäûãäà îðàäà àðòûã õåéëè úàìààò âàð èäè. ×îõ óçóí ìöääÿò ôþâãÿëàäÿ òàìàøàëàðäàí ìÿùðóì îëàí ãÿùðÿìàí òÿáèÿòëè òàðàñêîíëóëàð èíäè äÿ ùåéâàíõàíàéà àõûøûá ýÿëìèøäèëÿð. Áèëåò àëìàã ö÷öí áàñàáàñ èäè. Êþê áèð ãàäûí îëàí Ìèòåí ÷îõ ìÿìíóí èäè. Ìÿøùóð õàíûì, òàðàñêîíëóëàðû þçöíöí êàáèëëÿð* ëèáàñûíäà ãàðøûëàéûðäû, ãîëëàðû äèðñÿéèíÿäÿê ÷ûëïàã èäè, äÿìèð ãîëáàãëàð òàõìûøäû; î, áèð ÿëèíäÿ ãàì÷û, î áèðè ÿëèíäÿ òöêëÿðè éîíóëìóø äèðè áèð úöúÿ òóòìóøäó, “èêèãàò ÿçÿëÿëè” îëäóüó ö÷öí õàíûìûí þçö äÿ, äåìÿê îëàð, áÿñëÿäèéè ùåéâàíëàð ãÿäÿð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíûðäû. Òàðòàðåíèí ÷èéíèíäÿ ñèëàù áóðàäà ýþðöíìÿñè úàìààòû ÷àõíàøìàéà ñàëäû. Òàìàìèëÿ àéäûíäûð êè, òÿùëöêÿíèí ìþâúóä îëäóüóíó ùå÷ àüûëëàðûíà áåëÿ ýÿòèðìÿéÿðÿê àðõàéûíúàñûíà ãÿôÿñëÿðèí ãàðøûñûíäà ýÿçèøÿí ñèëàùñûç òàðàñêîíëóëàð áþéöê Òàðòàðåíè ìöñÿëëÿù ùàëäà ùåéâàíõàíàäà ýþðäöêäÿ äÿùøÿòÿ ýÿëäèëÿð. ßýÿð î, áó ãÿùðÿìàí áåëÿ ñèëàùëàíûáñà, äåìÿê, äîüðóíäàí äà íÿ èñÿ ãîðõóëó áèð øåé âàð... Úàìààò áèð ýþç ãûðïûìûíäà ãÿôÿñëÿðäÿí àðàëàíäû. Óøàãëàð ãîðõóäàí àüëàøìàüà, õàíûìëàð àðàáèð ãàïûéà ýþç ýÿçäèðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Àïòåê÷è Áåçéóêå ýåäèá òöôÿíýèíè ýþòöðìÿê áÿùàíÿñè èëÿ ÿêèëäè. Ëàêèí Òàðòàðåíèí äàâðàíûøû éàâàø-éàâàø ãî÷àãëàðà öðÿê-äèðÿê âåðäè. Ãîðõìàç òàðàñêîíëó àçàúûã áåëÿ ùÿéÿúàí ÿëàìÿòè ýþñòÿðìÿäÿí, áàøûíû äèê òóòóá àðàì-àðàì àääûìëàéàðàã ùåéâàíõàíàíû áàøäàí-áàøà ýÿçäè. Î, ñóèòè ùîâóçóíóí éàíûíäà àéàã ñàõëàìàäàí þòöá êå÷äè, ÿôè èëàíûí äèðè-äèðè óääóüó úöúÿíè ùÿçì åòäèéè è÷è êÿïÿêëè óçóí áèð éåøèéÿ ùÿãàðÿòëÿ íÿçÿð ñàëäû âÿ íÿùàéÿò ýÿëèá øèðèí ãÿôÿñè ãàáàüûíäà øàõ äàéàíäû. __________ * Ê à á è ë ë ÿ ð – ßëúÿçàèðèí éåðëè ÿùàëèñè

33

downloaded from KitabYurdu.org

Áó çÿùìëè âÿ òÿíòÿíÿëè áèð ãàðøûëàøìà èäè. Áèð òÿñÿââöð åäèí: Òàðàñêîí øèðè èëÿ Àòëàñ øèðè öç-öçÿ ýÿëìèøäèëÿð... Áèð òÿðÿôäÿí Òàðòàðåí êàðàáèíÿ äèðÿíèá, ýÿðýèí âÿçèééÿòäÿ äàéàíûá ýþçëÿéèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí øèð, íÿùÿíý áèð øèð, ñàìàí öçÿðèíäÿ óçàíûá ñàðû, ïûðòëàøûã ñà÷ëû éåêÿ áàøûíû ïÿíúÿëÿðè öñòöíÿ ãîéàðàã éóõóëó ùàëäà ýþçëÿðèíè ãûðïûð. Îíëàðûí ùÿð èêèñè àðõàéûí-àðõàéûí áèð-áèðèíÿ áàõûð. Ãÿðèáÿ èøäèð! Èéíÿëè òöôÿíýèí ýþðêÿìèìè øèðè ùèðñëÿíäèðäè, éîõñà øèð þç ãÿääàð äöøìÿíèíèí éàõûíäà îëäóüóíóìó äóéäó, íÿ èñÿ, èíäèéÿäÿê òàðàñêîíëóëàðà øàùàíÿ áèð íèôðÿòëÿ áàõàí âÿ îíëàðûí ëàï ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà òÿíáÿë-òÿíáÿë ÿñíÿéÿí ùåéâàí áèðäÿí à÷ûãäàí-à÷ûüà ãÿçÿáëÿíäèéèíè ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû. Î, ÿââÿëúÿ ôûíõûðäû, áîüóã áèð ñÿñëÿ ìûðûëäàíäû, úàéíàãëàðûíû à÷äû, ïÿíúÿëÿðèíè óçàòäû; ñîíðà éåðèíäÿí ãàëõäû, áàøûíû ãàëäûðäû, éàëûíû ÷ûðïäû, íÿùÿíý àüçûíû à÷äû âÿ Òàðòàðåíÿ áàõûá ùèääÿòëÿ íÿðèëäÿäè. Áóíà úàâàá îëàðàã óúàäàí ôÿðéàä ñÿñëÿðè åøèäèëäè. Òàðàñêîíëóëàð äÿùøÿòäÿí áàøëàðûíû èòèðÿðÿê ãàïûëàðà òÿðÿô úóìäóëàð. Êè÷èêäÿí áþéöéÿäÿê ùàìû: ãàäûíëàð, óøàãëàð, éöêäàøûéàí ôÿùëÿëÿð, ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû, ùÿòòà èýèä êîìàíäèð Áðàâèäà äà ãà÷ûðäû. Òÿêúÿ Òàðòàðåí äóðäóüó éåðäÿí òÿðïÿíìÿìèøäè. Î, ñàðñûëìàç áèð ÿçìëÿ øèðèí ãÿôÿñè ãàðøûñûíäà äàéàíìûøäû. Îíóí ýþçëÿðèíäÿí øèìøÿê ÷àõûð, áàõûøûíäàí îä éàüûðäû, öçöíäÿ áöòöí õàëãà éàõøû òàíûø îëàí ìöäùèø áèð èôàäÿ âàðäû. Áèð äÿãèãÿ ñîíðà, Òàðòàðåíèí ãîðõìàçëûüû âÿ ãÿôÿñëÿðèí ìþùêÿìëèéè ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðûíû áèð ãÿäÿð ñàêèòëÿøäèðäèêäÿ âÿ îíëàð þç áàø÷ûëàðûíà éàõûíëàøäûãäà, Òàðòàðåíèí ýþçëÿðèíè øèðÿ çèëëÿéèá íåúÿ äîíãóëäàíäûüûíû åøèòäèëÿð.

– Áàõ, îâ áóíà äåéÿðëÿð!

ÛÕ ÕßÉÀËÛÍ ÝÞÇßË ÒßÑÈÐÈ

Ùÿìèí ýöí Òàðòàðåíèí äåäèéè ñþç éàëíûç áó îëäó. Î ýöí Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí äàùà áèð êÿëìÿ äÿ äàíûøìàìûøäû. __________ Îíñóç äà éàçûã ÷îõ øåé äåìèøäè...

34

downloaded from KitabYurdu.org

Åðòÿñè ýöí øÿùÿðäÿ ùàìû àíúàã Òàðòàðåíèí òåçëèêëÿ ßëúÿçàèðÿ øèð îâóíà ýåäÿúÿéèíäÿí äàíûøûðäû. ßçèç îõóúóëàð, ñèç äÿ ìÿíèì øàùèäèì îëà áèëÿðñèíèç êè, ãÿùðÿìàí áóíó ùå÷ äèëèíÿ äÿ ýÿòèðìÿìèøäè. Àíúàã áèëèðñèíèç äÿ, õÿéàë... Ãûñàñû, Òàðàñêîíäà ñþç-ñþùáÿò éàëíûç Òàðòàðåíèí éîëà äöøÿúÿéè ùàããûíäà èäè. Áóëâàðäà, êëóáäà, Êîñòåêàëäûí éàíûíäà – áèð ñþçëÿ ùÿð éåðäÿ øÿùÿðèí ñàêèíëÿðè éöéöðöá áèð-áèðèíèí éàíûíà ýÿëèð, âàùèìÿ è÷ÿðèñèíäÿ äåéèðäèëÿð: – Éåðè ýÿëìèøêÿí äåéèí ýþðöì, ùå÷ îëìàñà, éåíè õÿáÿðäÿí õÿáÿðèíèç âàðìû?

– Éåðè ýÿëìèøêÿí?.. Éÿíè, ùå÷ îëìàñà, Òàðòàðåí éîëà äöøöð? Òàðàñêîíëóëàð ùÿð ùàíñû áèð úöìëÿíè “éåðè ýÿëìèøêÿí” èôàäÿñè èëÿ áàøëàéûð, îíà “ùå÷ îëìàñà” èôàäÿñèíè ãàòûð âÿ áóíëàðû ïðîâàíñëûëàð êèìè òÿëÿôôöç åäèðëÿð. Ùÿìèí ýöí “éåðè ýÿëìèøêÿí” âÿ “ùå÷ îëìàñà” ñþçëÿðè åëÿ óúàäàí ñÿñëÿíèðäè êè, ùÿòòà ïÿíúÿðÿëÿðèí øöøÿëÿðè áåëÿ úèíýèëäÿéèðäè. Òàðòàðåíèí Àôðèêàéà ñÿéàùÿòè ùàããûíäà øàéèÿ øÿùÿðäÿ Òàðòàðåíèí þçö ãÿäÿð ùå÷ êèìè òÿÿúúöáëÿíäèðìÿìèøäè. Àíúàã, øþùðÿòïÿðÿñòëèê íÿëÿðÿ ãàäèð äåéèëäèð! Áó ñÿéàùÿò áàðÿäÿ îíóíëà èëê äÿôÿ äàíûøàðêÿí ýåòìÿéÿúÿéèíè, áóíó ùå÷ àüëûíà áåëÿ ýÿòèðìÿäèéèíè äåìÿê ÿâÿçèíÿ, éàçûã Òàðòàðåí ìöÿììàëû áèð úàâàá âåðìèøäè: “Ùì... îëà áèëÿð... Ìÿí ùÿëÿ ãÿò åòìÿìèøÿì”. Èêèíúè äÿôÿ, áó ôèêðÿ áèð ãÿäÿð àëûøäûãäàí ñîíðà î, äåìèøäè: “Îëà áèëÿð”. Ö÷öíúö äÿôÿäÿ èñÿ úàâàá ãÿòè èäè: “Áÿëè, ÿëáÿòòÿ”. Íÿùàéÿò, àõøàì êëóáäà âÿ Êîñòåêàëäûí éàíûíäà ïóíøäàí*, àëãûøëàðäàí âÿ ïàðëàã èøûãëàðäàí ùÿéÿúàíà ýÿëìèø, ñÿéàùÿò ùàããûíäà øàéèÿíèí øÿùÿðäÿ ãîïàðäûüû ýóðóëòóäàí ìÿñò îëìóø áÿäáÿõò, ãÿòè ñóðÿòäÿ áèëäèðäè êè, ôóðàæêàëàðà àòÿø à÷ìàã îíóí çÿùëÿñèíè òþêìöøäöð, áóíà ýþðÿ äÿ î, éàõûí çàìàíäà Àòëàñ øèðëÿðè îâóíà ÷ûõìàã íèééÿòèíäÿäèð. Áóíà úàâàá îëàðàã ãóëàãáàòûðûúû “óðà” ñÿäàëàðû óúàëìûøäû. Ñîíðà éåíÿ äÿ ïóíø è÷èëìèø, ÿëëÿð ñûõûëìûø, áèð-áèðèëÿ ãóúàãëàø__________ * Ï ó í ø – ðîì, ãÿíä, ëèìîí âÿ áàøãà ìåéâÿ øèðÿëÿðè ãàòûøûüûíäàí ùàçûðëàíàí ñïèðòëè è÷êèäèð.

35

downloaded from KitabYurdu.org

ìàëàð îëìóø, áàîáàá áàüûíäàêû åâèí ãàðøûñûíäà ãÿùðÿìàíûí øÿðÿôèíÿ ýåúÿ éàðûñûíàäÿê äàâàì åäÿí ìÿøÿëëè éöðöø êå÷èðèëèá ìàùíû îõóíìóøäó. Ñàí÷î – Òàðòàðåíèí áöòöí áóíëàðäàí ðàçû ãàëäûüûíû äåìÿê îëìàç. Àôðèêàéà ñÿéàùÿò âÿ øèð îâóíà ÷ûõìàã ùàããûíäà òÿêúÿ ôèêèðëÿøìÿê áåëÿ îíóí úàíûíû ëÿðçÿéÿ ñàëûðäû. Î, åâÿ ãàéûäûá þç øÿðÿôèíÿ óúàëàí ñåðåíàäà ñÿäàëàðû àëòûíäà Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåíèí áàøûíà åëÿ áèð îéóí à÷äû êè, ýÿë ýþðÿñÿí. Ñàí÷î – Òàðòàðåí îíó äèâàíÿ, êÿìàüûë, äÿëèñîâ, õÿéàëïÿðÿñò àäëàíäûðûð âÿ áó ñÿôÿð îíóí áàøûíà ýÿëÿ áèëÿúÿê ìöñèáÿòëÿðè: ýÿìè ãÿçàñû ùàëëàðûíû, éåë õÿñòÿëèéèíÿ, ãûçäûðìàéà, ãàíëû èñùàëà, òàóíà, úöçàìà òóòóëà áèëÿúÿéèíè âÿ áàøãà ôÿëàêÿòëÿðè áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ òÿñâèð åäèðäè. Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåí ÿáÿñ éåðÿ àíä è÷èðäè êè, þçöíö ýþçëÿéÿúÿêäèð, ýåéèíèá-ñàðûíàúàã, þçö èëÿ ùÿð øåé ýþòöðÿúÿêäèð. Ñàí÷î – Òàðòàðåí áóíëàðû ùå÷ åøèòìÿê áåëÿ èñòÿìèðäè. Éàçûüà åëÿ ýÿëèðäè êè, øèðëÿð îíó àðòûã äèäèá ïàð÷àëàìûøäûð, âàõòèëÿ Êàìáèçèí* áàøûíà ýÿëäèéè êèìè, îíó äà ñÿùðà ãóìëàðû þçöíÿ ÷ÿêèá áàòûðàúàãäûð. Éàëíûç Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåí îíëàðûí áó ñààò ýåòìÿäèêëÿðèíè, îíëàðû ùå÷ êèìèí òÿëÿñäèðìÿäèéèíè, ùÿëÿ éîëà äöøìÿäèêëÿðèíè îíà èçàù åòäèêäÿí ñîíðà, Ñàí÷î – Òàðòàðåí áèð ãÿäÿð ñàêèòëÿøèá ðàùàò îëäó. Äîüðóäàí äà, áåëÿ áèð ñÿôÿðÿ ùàçûðëûãñûç ÷ûõìûðëàð. Àõû, Àôðèêàéà ñÿéàùÿò çàðàôàò äåéèëäèð, àõû îðà éöíýöëúÿ ýåòìÿê îëìàç... ßí ÿââÿë, òàðàñêîíëó Àôðèêàíû ýÿçìèø áþéöê ñÿééàùëàðûí Ìóãî Ïàðêûí, Êàééåíèí, äîêòîð Ëèâèíãñòîíóí, Àíðè Äöâåðéåíèí ÿñÿðëÿðèíè îõóìàüû ãÿò åòäè. Î, þéðÿíäè êè, óçàã þëêÿëÿðÿ éîëà ÷ûõìàçäàí ÿââÿë áó úÿñóð ñÿééàùëàð õåéëè âàõò þçëÿðèíè àúëûüà, ñóñóçëóüà, óçóí ìöääÿò ïèéàäà éîë ýåòìÿéÿ, ùÿð úöð ìÿùðóìèééÿòëÿðÿ äþçìÿéÿ àëûøäûðìûøëàð. Òàðòàðåí îíëàðäàí íöìóíÿ ýþòöðìÿê èñòÿäè âÿ î âàõòäàí åòèáàðÿí îíóí òÿàìû àíúàã äîüðàìàú îëäó. Ãàéíàð ñóäà ãàéðûëìûø áó äîüðàìàúûí è÷èíÿ ñàðûìñàã, çèðÿ, äÿôíÿ éàðïàüû âÿ èñòè ñóäà èñëàäûëìûø áèð íå÷ÿ òèêÿ ÷þðÿê òþêöëöðäö. Áó éåìÿê òàðàñêîíäà __________ * Êàìáèç (åðàìûçäàí ÿââÿë ÂÛ ÿñð) – Ìèñðÿ ãàðøû þç ãÿñáêàð éöðöøëÿðè èëÿ ìÿøùóð îëàí ãÿäèì Èðàí øàùû. Éöðöøëÿðèí áèðèíäÿí ñîíðà Èðàíà ãàéäàðêÿí éîëäà þëìöøäöð.

36

downloaded from KitabYurdu.org

áèøìèø ñó àäëàíûð. Ãîéóëàí ãàéäà àìàíñûç èäè, ñèç éÿãèí òÿñÿââöð åäèðñèíèç êè, éàçûã Ñàí÷î öç-ýþçöíö íåúÿ òóðøóäóðìóø... Òàðòàðåí éåìÿéèíè ìÿùäóäëàøäûðìàüà áÿçè áàøãà àüûëëû ìÿøãëÿð äÿ ÿëàâÿ åòäè. Î þçöíö óçóí éöðöøëÿðÿ àëûøäûðìàã ö÷öí ùÿð ñÿùÿð äèðñÿêëÿðèíè ãàòëàéûá áþéðöíÿ ãûñàðàã âÿ ãÿäèì èíñàíëàðûí àäÿòèíúÿ àüçûíà èêè àü ãÿíáÿð àëàðàã ýàù úÿëä, ýàù äà ýèìíàñòèê àääûìëàðëà äàëáàäàë éåääè-ñÿêêèç äÿôÿ øÿùÿðè äþâðÿ âóðóðäó. Ñîíðà þçöíö ýåúÿëÿðèí àéàçûíà, äóìàíëàðà âÿ øåùÿ àëûøäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ ùÿð àõøàì áàüà ÷ûõûð âÿ ÿëäÿ ñèëàù áàîáàáûí äàëûíà ãûñûëàðàã ñààò îíà – îí áèðÿäÿê îðàäà ãàëûðäû. Íÿùàéÿò, íÿ ãÿäÿð êè, Ìèòåíèí ùåéâàíõàíàñû Òàðàñêîíäà èäè, áàøëàðû ñþùáÿòÿ ãàðûøûá Êîñòåêàëäûí éàíûíäàí ýåú ãàéûäàí ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû ùÿìèøÿ Ãàëà ìåéäàíûíäàí êå÷ÿðêÿí, ùåéâàíõàíàíûí äàë òÿðÿôèíäÿ, àëà-ãàðàíëûãäà âàð-ýÿë åäÿí ÿñðàðÿíýèç áèð àäàìà ðàñò ýÿëÿ áèëÿðäèëÿð. Ùÿìèí àäàì, ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà þçöíö øèð íÿðÿñèíÿ àëûøäûðìàüà ÷àëûøàí Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí èäè!

Õ ÉÎËÀ ÄÖØÌßÇÄßÍ ßÂÂßË

Òàðòàðåí þçöíö ùÿð úöð ãÿùðÿìàíëûã öñóëëàðû èëÿ ìÿòèíëÿøäèðìÿêëÿ ìÿøüóë îëäóüó áèð çàìàíäà Òàðàñêîí ÿùëèíèí íÿçÿðè îíà äèêèëìèøäè. Îíóí øÿõñèééÿòè áöòöí áàøãà ùàäèñÿëÿðè èêèíúè ïëàíà àòìûøäû. Ôóðàæêàëàðà àòÿø à÷ìàã áèð êÿíàðäà ãàëìûø, ðîìàíñëàðûí ñÿñè êÿñèëìèøäè. Áåçéóêåíèí àïòåêèíäÿêè ôîðòåïèàíî éàøûë þðòöê àëòûíäà ñóñóð, îíóí öçÿðèíäÿ àðõàñû öñòÿ ÷åâðèëìèø ãàáàð ìèë÷ÿêëÿðè ñèëèíèá àòûëìàäûüûíäàí ãàëûá ãóðóéóðäó... Òàðòàðåíèí ñÿôÿðè ùÿð øåéè äàéàíäûðìûøäû. Òàðòàðåíèí ãîíàãëûãëàðäà íå÷ÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçûíäûüûíà ýÿðÿê òàìàøà åòìèø îëàéäûíûç. Îíóí öñòöíäÿ áÿùñëÿøèð, îíó áèðáèðèíèí ÿëèíäÿí äàðòûá ãîïàðûð, áîðú àëûð, îüóðëàéûðäûëàð. Õàíûìëàð ö÷öí Òàðòàðåíëÿ ãîë-ãîëà âåðèá Ìèòåíèí ùåéâàíõàíàñûíà ýåòìÿê__________ äÿí âÿ øèðëÿðèí ãÿôÿñëÿðè ãàðøûñûíäà áó çÿùìëè ùåéâàíëàðûí îâëàí37

downloaded from KitabYurdu.org

ìàñû áàðÿäÿ – îâ çàìàíû îíëàðûí ùàðàñûíû íèøàí àëìàã, ùàíñû ìÿñàôÿäÿí àòÿø à÷ìàã ùàããûíäà, áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿðèí àçìû, ÷îõìó áàø âåðìÿñèíÿ âÿ ñàèðÿéÿ äàèð îíóí ñþùáÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñìàãäàí áþéöê áèð øÿðÿô éîõ èäè. Òàðòàðåí ëàçûì îëàí èçàùàòû âåðèðäè. Î, Æöë Æåðàðû* îõóìóøäó âÿ øèð îâóíóí áöòöí èíúÿëèêëÿðèíè áèëèðäè. Åëÿ çÿíí åòìÿê îëàðäû êè, ýóéà ãÿùðÿìàí þìðö áîéó áåëÿ îâëà ìÿøüóë îëìóøäóð. Î, øèð îâó ùàããûíäà ÷îõ ìÿùàðÿòëÿ äàíûøûðäû. Ëàêèí Òàðòàðåí ìÿùêÿìÿ ñÿäðè Ëàäåâåçèí âÿ éà èñòåôàéà ÷ûõìûø ïîëê êàïòåíàðìóñó, èýèä êîìàíäèð Áðàâèäàíûí éàíûíäà îëäóãäà, íàùàðäàí ñîíðà ñöôðÿéÿ ãÿùâÿ ýÿòèðèá âÿ ùàìû þç ñòóëëàðûíû îíóí éàíûíà ÷ÿêÿðÿê îíäàí ãàðøûäàêû îâ ùàããûíäà äàíûøìàüû õàùèø åòäèêäÿ î, õöñóñèëÿ õîøà ýÿëèðäè. Ãÿùðÿìàí ñòîëà äèðñÿêëÿíèá ìîêêî** è÷ÿðÿê Àôðèêàäà áàøûíà ýÿëÿ áèëÿúÿê òÿùëöêÿëÿðè ùÿéÿúàíëà òÿñâèð åäèðäè. Î, àéñûç ýåúÿëÿðäÿ óçóí ñöðÿí ïóñãóëàðäàí, õÿñòÿëèêëÿð éàéàí áàòàãëûãëàðäàí, îëåàíäð éàðïàãëàðûíûí çÿùÿðëÿäèéè ÷àéëàðäàí, éàíäûðûúû èñòèëÿðäÿí, ãàðëû äàüëàðäàí, ÿãðÿáëÿðäÿí âÿ ÷ÿéèðòêÿ áóëóäëàðûíäàí äàíûøûðäû. Î, íÿùÿíý Àòëàñ øèðëÿðèíèí õàñèééÿòëÿðèíäÿí, îíëàðûí þçöíöí ìöäàôèÿ öñóëëàðûíäàí, ÿúàèá ýöúöíäÿí âÿ êöðñöéÿ ýÿëìÿ äþâðöíäÿ äàùà ãÿçÿáëè îëäóãëàðûíäàí äà íÿãë åäèðäè... Áàøû þç ñþùáÿòèíÿ ãàðûøìûø Òàðòàðåí ñòîëóí àðõàñûíäàí ãàëõûð, éåìÿê îòàüûíûí îðòàñûíäà äóðàðàã øèð êèìè íÿðèëäÿéèð, – ïàðò-ïàðò!

– äåéÿ òöôÿíý àòÿøèíè, – âûé-âûé – äåéÿ ýöëëÿ âûéûëòûñûíû òÿãëèä åäèð, ÿëëÿðèíè ùàâàäà îéíàäûð, áàüûðûð, ñòóëëàðû àøûðûðäû... Ñòîë àðõàñûíäà îòóðàíëàðûí ùàìûñûíûí ðÿíýè àüàðìûøäû. Êèøèëÿð áàøëàðûíû áóëàéûá áèð-áèðèíÿ áàõûð, õàíûìëàð ãîðõóäàí ÷ûüûðàðàã ýþçëÿðèíè ñöçäöðöð, ãîúàëàð þç ÷îìàãëàðûíû ùàâàäà îéíàäûð, ãîíøó îòàãäà åðêÿí éàòìàüà ýþíäÿðèëìèø óøàãëàð èñÿ íÿðèëòè âÿ àòÿø ñÿñèíÿ îéàíûá àüëàøûð, ëàìïàíû éàíäûðìàüû õàùèø åäèðäèëÿð. Òàðòàðåí èñÿ ùÿëÿëèê éîëà äöøìöðäö. __________ * Æ ö ë Æ å ð à ð (1817-1864) – ßëúÿçàèðäÿ õèäìÿò åòìèø ôðàíñûç çàáèòè; ìÿøùóð øèð îâ÷óñó îëìóø, þç îâ÷óëóüó ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèíäÿí èáàðÿò èêè êèòàá éàçûëìûøäûð. ** Ì î ê ê î – ãÿùâÿ íþâö

38

downloaded from KitabYurdu.org

ÕÛ ÑÀÍÚÀÃËÀ ÉÎÕ, ÚßÍÀÁËÀÐ, ÃÛËÛÍÚËÀ, ÃÛËÛÍÚËÀ!

Äîüðóäàíìû î, ýåòìÿê ôèêðèíäÿ èäè? Áó, åëÿ áèð èíúÿ ñóàëäûð êè, Òàðòàðåíèí òàðèõ÷èñè îíà úàâàá âåðìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèð. Ùÿð ùàëäà, Ìèòåí ùåéâàíõàíàñûíûí Òàðàñêîíó òÿðê åòäèéè âàõòäàí àðòûã ö÷ àéäàí ÷îõ êå÷ìèøäè. Øèðëÿðèí ãÿíèìè èñÿ ùÿëÿ äÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìèðäè. Ìÿí áåëÿ áèð åùòèìàëû ìöìêöí ñàéûðàì êè, éåíè õÿéàëûí éîëäàí ÷ûõàðìûø îëäóüó ãÿùðÿìàíûìûç àðòûã ßëúÿçàèðÿ ñÿôÿð åòìèø îëäóüóíó ñÿìèì-ãÿëáäÿí òÿñÿââöð åäèðäè. Áÿëêÿ äÿ î, ãàðøûäàêû øèð îâó ùàããûíäà þç ñþùáÿòëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà åëÿ õÿéàë åäèðäè êè, àðòûã øèð îâóíà ÷ûõìûøäûð; îëà áèëñèí êè, î, áèð çàìàí ýóéà Øàíõàéäà – êîíñóë áàéðàüûíû ãàëäûðûá ìîíãîëëàðà ïàðòàïàðò àòÿø à÷äûüûíà èíàíäûüû êèìè, áóíà äà ñÿìèì-ãÿëáäÿí èíàíìûøäû. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí áÿäáÿõòëèêäÿí ÿýÿð áó äÿôÿ äÿ õÿéàëÿò ãóðáàíû îëìóøäóñà, òàðàñêîíëóëàð áó õÿéàëà óéìàìûøäûëàð. Ö÷ àéëûã èíòèçàðäàí ñîíðà åëÿ êè, îíëàð øèð îâ÷óñóíóí ÿñëà éîëà äöøìÿê íèééÿòèíäÿ îëìàäûüûíû éÿãèí åòäèëÿð, ñþùáÿò áàøëàíäû. Êîñòåêàëä èñòåùçà èëÿ ýöëöìñöíÿðÿê äåäè: – Áó ëàï Øàíõàé ñÿôÿðèíÿ îõøàéûð! Ñèëàù óñòàñûíûí áó èíúÿ çàðàôàòû éåðèíÿ äöøöá ýóðóëòó ãîïàðòäû, ÷öíêè äàùà ùå÷ êÿñ Òàðòàðåíÿ èíàíìûðäû. Áåçéóêå êèìè ñàäÿëþâù âÿ ãîðõàãëàð, éÿíè áèðÿíèí áåëÿ ãà÷ìàüà ìÿúáóð åäÿ áèëÿúÿéè âÿ àòÿø à÷àðêÿí ãîðõóäàí ýþçëÿðèíè éóìàíëàð ùàìûäàí àìàíñûç ÷ûõìûøäûëàð. Îíëàð êëóáäà, åêñïëàíàäà – ùÿð éåðäÿ Òàðòàðåíè åéíè áèð ýöëöíú ñóàëëà òÿíýÿ ýÿòèðèðäèëÿð.

– Éåðè ýÿëìèøêÿí, äåéèí ýþðÿê ñèç íÿ âàõò éîëà äöøöðñöíöç? Êîñòåêàëäûí äöêàíûíäà Òàðòàðåíèí ñþçö åòèáàðäàí äöøìöøäö. Ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû þçëÿðèíèí ðÿùáÿðèíäÿí öç äþíäÿðìèøäèëÿð. Áóíóí àðäûíúà ùÿúâëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäû. Þç áîø âàõòëàðûíû áÿçÿí Ïðîâàíñ øåðèíÿ ùÿñð åäÿí ìÿùêÿìÿ ñÿäðè Ëàäåâåç áþéöê __________ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíàí êè÷èê áèð ìàùíû ãîøìóøäó.

39

downloaded from KitabYurdu.org

Ìàùíûäà Æåðâå àäëû áþéöê áèð îâ÷óäàí áÿùñ åäèëèðäè. Áó îâ÷óíóí çÿùìëè òöôÿíýè ýóéà Àôðèêàíûí áöòöí øèðëÿðèíèí áèðèíè äÿ ñàëàìàò ãîéìàäàí ùàìûñûíû ãûðìàëû èäè. Ëàêèí èøèí òÿðñëèéèíäÿí áó äÿùøÿòëè òöôÿíýèí ãÿðèáÿ áèð õöñóñèééÿòè âàð èìèø: îíó ùåé äîëäóðóðäóëàð, àíúàã òöôÿíý íÿ ïàðò åäèðäè, íÿ äÿ ÷àðò... Íÿ ïàðò, íÿ äÿ ÷àðò! – éÿãèí êè, ñèç íÿéÿ, êèìÿ èøàðÿ åäèëäèéèíè áàøà äöøöðñöíöç... Áó ìàùíû èëäûðûì ñöðÿòèëÿ øÿùÿðÿ éàéûëìûøäû – Ñàùèë áîéóíäàêû éöê äàøûéàíëàð âÿ áàîáàá áàüûíäàêû åâèí ãàðøûñûíäà îòóðàí ÷ÿêìÿñèëÿí óøàãëàð Òàðòàðåíè ýþðÿí êèìè, ñÿñ-ñÿñÿ âåðèá ùÿìèí ìàùíûíû îõóéóðäóëàð: Õàëã äåéèð: “Î, øèðëÿðäÿí Þëêÿíè ãîðóéàúàã!” Íÿ ïàðò åäèð, íÿ äÿ ÷àðò Îíóí òöôÿíýè àíúàã. ßëáÿò êè, îõóéàíäà èêèãàò ÿçÿëÿëÿðäÿí õåéëè óçàãäà äóðóðäóëàð. Àù, Òàðòàðåíèí ìöòÿðÿääèäëèéè! Áþéöê àäàì þçöíö åëÿ ýþñòÿðèðäè êè, ýóéà ùå÷ áèð øåéè ýþðìöð âÿ åøèòìèð. ßñëèíäÿ èñÿ áó êè÷èê ìöùàðèáÿ, òèíëÿðäÿí åäèëÿí áó õÿëâÿòè áàñãûíëàð îíó ÷îõ êÿäÿðëÿíäèðèðäè. Î, ùèññ åäèðäè êè, Òàðàñêîí ÿëèíäÿí ÷ûõûð, õàëãûí ìÿùÿááÿòè áàøãàëàðûíà êå÷èð, áó èñÿ îíà áÿðê ÿçàá âåðèðäè. Àù, øþùðÿò! Îíóí ãàðøûñûíäà îòóðìàã íÿ ãÿäÿð õîøäóðñà, îíó àøûðûá äàüûòìàã äà áèð î ãÿäÿð àúûíàúàãëûäûð!.. Òàðòàðåí ÷ÿêäèéè ÿçàáëàðà áàõìàéàðàã ýöëöìñöíöð âÿ ÿââÿëêè êèìè éàøàéûðäû, ñàíêè ùå÷ áèð øåé îëìàìûøäû. Àììà îíóí þç ãöðóðó öçöíÿ òàõìûø îëäóüó áó ãàéüûñûçëûã ìàñêàñû áÿçÿí ãÿôëÿòÿí äöøöðäö, áåëÿ ùàëëàðäà îíóí ñèìàñûíäà ýöëöø ÿâÿçèíÿ êÿäÿð ÿëàìÿòëÿðè îõóíóðäó... Ìÿñÿëÿí, áèð äÿôÿ ñÿùÿð÷àüû áàëàúà ÷ÿêìÿñèëÿíëÿð îíóí ïÿíúÿðÿëÿðè ãàáàüûíäà úÿíàá Æåðâåíèí òöôÿíýè ùàããûíäàêû ìàùíûíû îõóéóðäóëàð. Íàäèíú óøàãëàðûí ñÿñè, áó âàõò ýöçýö ãàðøûñûíäà ñàããàëûíû ãûðõàí áÿõòñèç áþéöê àäàìûí ãóëàüûíà ÷àòäû (Òàðòàðåí ñàããàë __________ ãîéóðäó, àíúàã ñàããàëû ÷îõ óçàíäûãäà îíó áèð ãÿäÿð ãûñàëäàðäû).

40

downloaded from KitabYurdu.org

Áèðäÿí ïÿíúÿðÿ òàéáàòàé à÷ûëäû âÿ Òàðòàðåí, éàíàãëàðû ñàáóíëàíìûø, áàøû äÿñìàëëà ñàðûãëû ùàëäà, àëò êþéíÿéèíäÿ ýþðöíäö. Î, öëýöúö âÿ ñàáóí ãàáûíû ÿëèíäÿ ñèëêÿëÿéÿðÿê çÿùìëè áèð ñÿñëÿ áàüûðäû: – Ñàíúàãëà éîõ, úÿíàáëàð, ãûëûíúëà, ãûëûíúëà! ßýÿð áó ñþçëÿð áîéëàðû àéàããàáû ñèëìÿê ö÷öí ãàéðûëìûø éåøèêëÿðäÿí àçàúûã óúà îëàí áàëàúà îüëàíëàðà, ÿëëÿðèíäÿ ãûëûíú òóòìàüà áåëÿ ÿñëà ãàäèð îëìàéàí áó úÿíýàâÿðëÿðÿ õèòàáÿí äåéèëìèø îëìàñàéäû, òàðèõÿ éàçûëà áèëÿúÿê ýþçÿë ñþçëÿð èäè.

ÕÛÛ ÁÀÎÁÀÁËÛ ÅÂÄß ÝÅÄßÍ ÑÞÙÁßÒ

Åëëèêëÿ åäèëìèø õÿéàíÿòÿ áàõìàéàðàã, îðäó Òàðòàðåíÿ ñÿäàãÿòëè ãàëìûøäû. Èñòåôàéà ÷ûõìûø ïîëê êàïòåíàðìóñó, èýèä êîìàíäèð Áðàâèäàíûí ÿââÿëêè êèìè, îíà ùþðìÿòè âàðäû.

– Òàðòàðåí ãî÷àã àäàìäûð! – äåéÿ î, èíàäëà òÿêðàð åäèðäè. ßëáÿòòÿ, îíóí ðÿéè Áåçéóêå êèìè áèð àïòåê÷èíèí ÷ÿðÿíëÿìÿñèíäÿí ùå÷ äÿ àç ÿùÿìèééÿòëè äåéèëäè. Èýèä êîìàíäèð Àôðèêà ñÿôÿðèíÿ áèðúÿ äÿôÿ äÿ èøàðÿ âóðìàìûøäû. Ëàêèí, Òàðàñêîí úàìààòû ùÿääÿí àðòûã ùàé-êöé ãàëäûðäûãäà, î, èøÿ ãàðûøûá äàíûøìàüû ãÿò åòäè. Áèð äÿôÿ àõøàì÷àüû áÿõòñèç Òàðòàðåí êÿäÿðëè õÿéàëëàðà äàëûá þç êàáèíåòèíäÿ îòóðìóøäó. Áèðäÿí êîìàíäèð êàíäàðäà ýþðöíäö îíóí ãåéðè-àäè ÿçÿìÿòëè ýþðêÿìè âàðäû, ÿëëÿðèíÿ ãàðà ÿëúÿê òàõìûøäû, ïåíúÿéèíèí éàõàñûíû äöéìÿëÿìèøäè. Ãîúà êàïèòàí: – Òàðòàðåí, – äåäè, – Òàðòàðåí, ýåòìÿê ëàçûìäûð! – Î áó ñþçëÿðè åëÿ áèð òÿðçäÿ äåäè êè, àðòûã åòèðàçà éåð ãàëìàäû. Áóíó äåéèá î þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðìèø áèð àäàì êèìè, úèääè âÿ ÿçÿìÿòëÿ ãàïûíûí àüçûíäà äàéàíäû. “Òàðòàðåí, ýåòìÿê ëàçûìäûð!” – ñþçëÿðèíèí ìÿíàñûíû Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí áàøà äöøäö. Î, ñèôÿòè êÿòàí êèìè àüàðìûø ùàëäà éåðèíäÿí ãàëõäû, ðàùàò, èñòè __________ âÿ èøûãëû êàáèíåòèíÿ, ýåíèø, éóìøàã êðåñëîñóíà, êèòàáëàðà, õàë÷à41

downloaded from KitabYurdu.org

éà, àü ïÿðäÿëÿðÿ, îíëàðûí àðõàñûíäà áàüäàêû àüàúëàðûí òèòðÿøÿí íàçèê áóäàãëàðûíà êÿäÿðëè-êÿäÿðëè ýþç ýÿçäèðäè; ñîíðà èýèä êîìàíäèðÿ éàõûíëàøäû, îíóí ÿëèíè òóòóá áÿðê-áÿðê ñûõäû âÿ àüëàð áèð ñÿñëÿ, ëàêèí ìÿòàíÿòëÿ äåäè: – Ìÿí ýåäèðÿì, Áðàâèäà! Î ùÿãèãÿòÿí äåäèéè êèìè äÿ åòäè. Àíúàã áèðäÿí-áèðÿ éîõ. ßââÿëúÿ ùÿð øåéèí òÿäàðöêöíö ýþðìÿê ëàçûì èäè. Î, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, Áîìïàðà ìèñÿ òóòóëìóø âÿ öçÿðèíÿ óçóí áèð ëþâùÿ âóðóëìóø èêè ñàíäûã ñèôàðèø åëÿäè. Ëþâùÿäÿ áó ñþçëÿð éàçûëìàëû èäè: Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí Ñèëàù éåøèéè Ñàíäûãëàðû ìèñÿ òóòìàã âÿ ñèôàðèø÷èíèí èñòÿäèéè ñþçëÿðè ëþâùÿéÿ íÿãø åòìÿê õåéëè âàõò àïàðäû. Òàðòàðåí, ùÿì÷èíèí ýöíäÿëèê éàçìàã âÿ éîë ãåéäëÿðè åòìÿê ö÷öí Òàñòàâåíÿ ãÿøÿíý áèð éîë àëáîìó ñèôàðèø åòäè: àõû, øèð îâó íÿ ãÿäÿð ìàðàãëû îëñà äà, òÿêúÿ î áàðÿäÿ ôèêèðëÿøìÿê îëìàç êè! Ñîíðà î, Ìàðñåëÿ ñèôàðèø ýþíäÿðèá àç ãàëà áèð âàãîíà ãÿäÿð êîíñåðâ, ùÿáëÿð øÿêëèíäÿ ùàçûðëàíìûø ÿò ñóéó, áèð äÿãèãÿäÿ áöêöëöá-à÷ûëà áèëÿí éåíè ãóðóëóøëó ñÿôÿð ÷àäûðû, îâ÷ó ÷ÿêìÿñè, èêè ÷ÿòèð, ñó êå÷èðìÿéÿí ïàëòî âÿ ýþçëÿðèíè ãûçìàð ýöíÿø øöàëàðûíäàí ãîðóìàã ö÷öí ýþé øöøÿëè åéíÿê ýÿòèðòäèðäè. Íÿùàéÿò, àïòåê÷è Áåçéóêå îíóí ñÿôÿðè ö÷öí õöñóñè áèð äÿðìàí ãóòóñó ùàçûðëàäû: áó ñÿééàð àïòåêèí è÷èíäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð éàïûøãàíëû ìÿëùÿì, þêöçýþçö áèòêèñèíèí ÷è÷ÿêëÿðèíäÿí ùàçûðëàíìûø äÿðìàí, êàìôîðà âÿ éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðäÿí ãîðóéàí ñèðêÿ âàð èäè. Éàçûã Òàðòàðåí! Î, áöòöí áóíëàðû þçö ö÷öí ùàçûðëàìûðäû: áó åùòèéàòêàðëûã òÿäáèðëÿðè âÿ áþéöê ãàéüûêåøëèê âàñèòÿñè èëÿ î, Ñàí÷î – Òàðòàðåíè ñàêèòëÿøäèðìÿê öìèäèíäÿ èäè, ÷öíêè Ñàí÷î – Òàðòàðåí ñÿôÿð ìÿñÿëÿñè ãÿòè îëàðàã ùÿëë åäèëÿí àíäàí áÿðè ýåúÿ-ýöíäöç ãèéàì-ãèéàìÿò ãîïàðûðäû. __________ 42

downloaded from KitabYurdu.org

ÕÛÛÛ ÉÎËÀ ÄÖØÌß

Íÿùàéÿò, áþéöê, òÿíòÿíÿëè ýöí ýÿëèá ÷àòäû. Äàí éåðè éåíèúÿ ñþêöëÿí êèìè, áöòöí Òàðàñêîí àéàüà ãàëõìûøäû. Àâèíéîí øîñåñè âÿ áàîáàáëû åâèí ãàáàüû úàìààòëà äîëó èäè. Òàðàñêîíëóëàð ïÿíúÿðÿëÿðèí ãàáàüûíäà áàñàáàñ ñàëûð, äàìëàðà, àüàúëàðà äûðìàøûðäûëàð. Áóðàäà Ðîíàíûí ãàéûã÷ûëàðûíà, éöê äàøûéàí ôÿùëÿëÿðÿ, ÷ÿêìÿñèëÿíëÿðÿ, âàðëû øÿùÿðëèëÿðÿ, òîõóúóëàðà, êëóá öçâëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê îëàðäû. Áèð ñþçëÿ, øÿùÿð ÿùëèíèí ùàìûñû áóðàäà èäè. Ùÿòòà î òàéäàêû áîêåðëèëÿð, ìàùàëäàêû áîñòàí÷ûëàð ãàëûí êÿòàí ÷ÿòèðëè àðàáàëàðà, øÿðàá÷ûëàðà àë-ÿëâàí ëåíòëÿð âÿ áàíòëàðëà, ãóìðîâ âÿ çûíãûðîâëàðëà áÿçÿäèëìèø ìþùêÿì ãàòûðëàðà ìèíèá ýÿëìèøäèëÿð. Áóíäàí áàøãà áàøëàðûíà àáû ëåíò áàüëàìûø, þç ïÿðÿñòèøêàðëàðûíûí àðõàñûíäà áîç Êàìåðãà àòëàðûíà ìèíìèø ýþçÿë Àðë ãûçëàðûíà äà àðàáèð òÿñàäöô åäèëèðäè. Áöòöí áó èíñàí éûüûíû áèð-áèðèíè èòÿëÿéèá ñûõûøäûðàðàã Òàðòàðåíèí, øèð þëäöðìÿê ö÷öí òöðêëÿðèí éàíûíà éîëà äöøÿí ùþðìÿòëè úÿíàá Òàðòàðåíèí ãàïûñû àüçûíäà âóðíóõóðäó. ßëúÿçàèð, Àôðèêà, Éóíàíûñòàí, Èðàí, Òöðêèéÿ, Ìåñîïîòàìèéàíû òàðàñêîíëóëàð àç òàíûíàí ÿôñàíÿâè ýåíèø áèð þëêÿ êèìè òÿñÿââöð åäèðëÿð. Áó éåðëÿð þëêÿíèí Òöðêëÿð äèéàðûäûð. Þç ðÿùáÿðëÿðèíèí ãÿëÿáÿñè èëÿ ôÿõð åäÿí ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû áó áàñàáàñäà òåç-òåç ýþçäÿí èòèð, ñàíêè þç éîëëàðûíäà øþùðÿò øûðûìëàðû à÷ûðäûëàð. Áàîáàáëû åâèí ãàðøûñûíäà èêè ÿë àðàáàñû âàð èäè. Àðàáèð ùÿéÿò ãàïûñû à÷ûëàíäà áèð íåúÿ àäàìûí áàü÷àäà íåúÿ âöãàðëà ýÿçèøäèéè ýþðöíöðäö. Ùàìáàëëàð ñàíäûãëàðû, éåøèêëÿðè, éîë òîðáàëàðûíû, áàéûðà ÷ûõàðäûá, àðàáàëàðà éöêëÿéèðäèëÿð. Ùÿð äÿôÿ áàéûðà éåíè òàé ÷ûõàðûëäûãäà, úàìààò ëÿðçÿéÿ ýÿëèðäè. Àäàìëàð ãûøãûðûá ìöõòÿëèô øåéëÿðèí àäûíû ÷ÿêèðäèëÿð: “Áó ñÿôÿð ÷àäûðûäûð... Áó èñÿ êîíñåðâäèð... Äÿðìàí ãóòóñó... Ñèëàù éåøèéè...” Ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû èçàùàò âåðèðäèëÿð. Áèðäÿí, ñÿùÿð ñààò îíà éàõûí úàìààò ùÿéÿúàíà ýÿëäè: áàüûí __________ ãàïûñû òàéáàòàé à÷ûëäû.

43

downloaded from KitabYurdu.org

– Ýÿëèð! Ýÿëèð! – äåéÿ àäàìëàð áàüûðûøäûëàð. Òàðòàðåí éîëäà ýþðöíäöêäÿ, ùåéðÿò ñÿäàëàðû êö÷ÿíè áöðöäö: – Ëàï òöðêäöð!

– Åéíÿê òàõûáäûð! ßëúÿçàèðÿ éîëà äöøÿí Òàðòàðåí äîüðóäàí äà ÿëúÿçàèðëè ïàëòàðû ýåéìÿéè ëàçûì áèëìèøäè. Îíóí ÿéíèíäÿ àü êÿòàí øàëâàð, áÿäÿíèíÿ êèï îëàí éàõûñû äöéìÿëè ýþäÿêúÿ âàðäû, áåëèíÿ ÷îõ åíëè ãûðìûçû êÿìÿð áàüëàìûøäû, áàøûíû ãûðõìûø, àáû ðÿíýäÿ îëàí ÷îõ óçóí ãîòàçëû éåêÿ áèð ôÿñ ãîéìóøäó... Áóíäàí áàøãà ùÿð ÷èéíèíäÿí áèð äÿíÿ àüûð òöôÿíý àñûëìûø, êÿìÿðèíÿ èðè îâ÷ó áû÷àüû ñàíúûëìûøäû, ãàðíûíûí öñòöíäÿí ïàòðîíäàø ñàëëàíûð, áþéðöíäÿêè äÿðè ãîáóðäà òàïàí÷à ýþðöíöðäö. Âÿññàëàì... Éîõ, áàüûøëàéûí, åéíÿéèíè, – ãÿùðÿìàíûìûçûí ùÿääÿí àðòûã ùåéáÿòëè ýþðöíÿí ñèôÿòèíè áèð ãÿäÿð ìöëàéèì ýþñòÿðÿí éåêÿ àáû åéíÿéèíè ãåéä åòìÿéè óíóòäóì. Úàìààò: – Éàøàñûí Òàðòàðåí! Âàð îëñóí Òàðòàðåí! – äåéÿ ÷ûüûðäû. Áþéöê àäàì ýöëöìñöíäö, àíúàã ñèëàùëàðû îíó ÿéèëèá òÿçèì åòìÿéÿ ãîéìàäû. Áó äà âàð êè, àðòûã èíäè î, õàëã ìÿùÿááÿòèíèí íÿ ãÿäÿð ãåéðè-ñàáèò îëäóüóíó áèëèðäè. Áÿëêÿ äÿ öðÿéèíäÿ, îíó ýåòìÿéÿ, àü äèâàðëû, éàøûë ïÿíúÿðÿëè ðàùàò åâèíè òÿðê åòìÿéÿ ìÿúáóð åëÿéÿí ùÿìøÿùÿðëèëÿðèíÿ áó ñààò ùÿòòà ëÿíÿò äÿ îõóéóðäó... Ëàêèí þçöíö î éîëà ãîéìóð, áóíó ùèññ åòäèðìèðäè. Î, ðÿíýè áèð ãÿäÿð àüàðìûø îëñà äà, àðõàéûí ùàëäà, âöãàðëà êö÷ÿéÿ ÷ûõäû, ÿë àðàáàëàðûíà ýþç ýÿçäèðèá ùÿð øåéèí þç ãàéäàñûíäà îëäóüóíó éÿãèí åòäèêäÿí ñîíðà ùÿòòà ýåðèéÿ äþíöá áàîáàáëû åâÿ áàõìàäàí, ãÿòè àääûìëàðäà äÿìèð éîëó ñòàíñèéàñûíà éîëëàíäû. Îíóí àðäûíúà ùàìûäàí èðÿëèäÿ èñòåôàéà ÷ûõìûø ïîëê êàïòåíàðìóñó, èýèä êîìàíäèð Áðàâèäà, ñîíðà ìÿùêÿìÿ ñÿäðè Ëàäåâåç, ñèëàù óñòàñû Êîñòåêàëä âÿ ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû ýåäèðäèëÿð. Îíëàðûí àðäûíúà èñÿ àðàáàëàð ñöðöëöð, úàìààò àõûøûðäû. Îòóçóíúó èëèí Àôðèêà éöðöøöíäÿ èøòèðàê åòìèø îëàí ñòàíñèéà ðÿèñè Òàðòàðåíè ïåððîíäà ýþçëÿéèðäè. Î, ãÿùðÿìàíûí ÿëèíè áèð íå÷ÿ __________ äÿôÿ áÿðê-áÿðê ñûõäû.

44

downloaded from KitabYurdu.org

Ïàðèñ-Ìàðñåë èñòèãàìÿòèíäÿ èøëÿéÿí ñöðÿò ãàòàðû ùÿëÿ ýÿëìÿìèøäè. Òàðòàðåí îíó ìöøàéèÿò åäÿíëÿðëÿ áèðèíúè äÿðÿúÿëè çàëà äàõèë îëäó. Áóíäàí ñîíðà ñòàíñèéà ðÿèñè áàñàáàñ äöøìÿñèí äåéÿ, ãàïûíûí áàüëàíìàñûíû ÿìð åòäè. Ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû èëÿ ÿùàòÿ îëóíìóø Òàðòàðåí îí áåø äÿãèãÿ çàëäà âàð-ýÿë åäèá þç ñÿéàùÿòèíäÿí, øèð îâóíäàí äàíûøûð, äÿðè ýþíäÿðÿúÿéèíè âÿä åäèðäè. Àäàìëàð êàäðèë ðÿãñèíÿ éàçûëûðëàðìûø êèìè þçëÿðèíè øèð äÿðèñè èñòÿéÿíëÿð ñèéàùûñûíà ãåéä åòäèðèðäèëÿð. Ñó áàëäûðüàíûíäàí ùàçûðëàíìûø çÿùÿðè áàøûíà ÷ÿêÿðêÿí ôèëîñîô Ñîêðàò* ãÿäÿð òÿìêèíëè âÿ ñàêèò îëàí ãîðõìàç òàðàñêîíëó ùÿð êÿñÿ öðÿéèíÿ éàòàí áèð ñþç òàïûá äåéèð, ùàìûéà òÿáÿññöì áÿõø åäèðäè. Î, ÷îõ ñàäÿ âÿ ñÿìèìè äàíûøûðäû. Ñàíêè áó âèäà äÿãèãÿëÿðèíäÿ ùàìûíû ìÿôòóí åòìÿê âÿ þç áàðÿñèíäÿ ùàìûäà ÿí éàõøû õàòèðÿëÿð ãîéóá ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðûíûí ýþçëÿðè éàøàðìûøäû, áÿçèëÿðè èñÿ – ìÿñÿëÿí, Ëàäåâåç âÿ àïòåê÷è Áåçéóêå ùÿòòà âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêäèêëÿðèíè ùèññ åòìèøäèëÿð. äÿìèðéîë÷óëàð êöíú-áóúàüà ÷ÿêèëèá àüëàéûðäûëàð. Áàðûíûí î òÿðÿôèíäÿ áàñàáàñ ñàëàí èçäèùàì Òàðòàðåíÿ áàõûá áàüûðûðäû: – Éàøàñûí Òàðòàðåí! Íÿùàéÿò, çÿíý ÷àëûíäû. Òÿêÿðëÿð òàããûëäàäû, ãóëàãáàòûðûúû ôèò ñÿñè òàü-òàâàíû òèòðÿòäè...

– Úÿíàáëàð, éåðëÿíèçè òóòóí!..

– ßëâèäà, Òàðòàðåí!.. ßëâèäà, Òàðòàðåí! Áþéöê àäàì, èýèä êîìàíäèð Áðàâèäàíûí éàíàüûíäàí þïÿðÿê îíóí øÿõñèíäÿ þç ìåùðèáàí Òàðàñêîíó èëÿ âèäàëàøàðàã ïû÷ûëäàäû: – Ùàìûíûç ñàüëûãëà ãàëûí!.. Ñîíðà î, ïàðèñëè ãàäûíëàðëà àüçûíàäÿê äîëó âàãîíà àòûëäû, ÷èéèíëÿðèíäÿí êàðàáèíëÿð àñûëìûø, êÿìÿðèíÿ òàïàí÷àëàð ñàíúûëìûø áó ãÿðèáÿ àäàìû ýþðÿíäÿ ãàäûíëàðûí àç ãàëäû êè, ãîðõóäàí áàüðû ÷àòëàñûí. __________ * Ñ î ê ð à ò (åðàìûçäàí ÿââÿëêè 469-399-úó èëëÿð) – ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôó. Àôèíà äåìîêðàòèéàñûíà äöøìÿí ìöíàñèáÿò áÿñëÿäèéè ö÷öí þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóì åäèëìèø âÿ çÿùÿð è÷èá þëìöøäöð.

45

downloaded from KitabYurdu.org

ÕÛ ÌÀÐÑÅË ËÈÌÀÍÛ. ÑßÔßÐß! ÑßÔßÐß!

186...-úû èë äåêàáðûí áèðèíäÿ, ýöíîðòà÷àüû, Ïðîâàíñäà ãûø ýöíÿøè ùÿð òÿðÿôè þç ýþçãàìàøäûðûúû íóðóíà ãÿðã åòäèéè áèð çàìàíäà ãîðõóéà äöøìöø ìàðñåëëèëÿð Êàíáéåð êö÷ÿñèíäÿ ÿúàèá áèð òöðêÿ ðàñò ýÿëäèëÿð: Ìàðñåëäÿ èñòÿäèéèí ãÿäÿð òöðê îëìàñûíà áàõìàéàðàã îíëàð ùÿëÿ èíäèéÿäÿê ùå÷ âàõò áåëÿñèíè ýþðìÿìèøäèëÿð. Ñèç, ÿëáÿòòÿ, áó “òöðêöí” Òàðòàðåíäÿí, áþéöê Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíäÿí áàøãà áèð êÿñèí îëìàäûüûíû áàøà äöøöðñöíöç. Î, äÿíèçêÿíàðû êö÷ÿ èëÿ, Òóàø ïàðîõîä øèðêÿòèíèí êþðïöñöíÿ äîüðó ýåäèðäè. Îíóí àðõàñûíúà ñèëàù, êîíñåðâ âÿ äÿðìàí äîëó éåøèêëÿð àïàðûëûðäû. Î, “Çóàâ” àäëû ïî÷ò-ñÿðíèøèí ýÿìèñèíÿ ìèíÿúÿêäè. Áó ýÿìè îíó “îðàéà” àïàðìàëû èäè... Òàðàñêîíëóëàðûí àëãûø ñÿäàëàðûíûí ýóðóëòóñó ùÿëÿ äÿ îíóí ãóëàãëàðûíäà ãàëìûøäû. Ýöíÿøèí âÿ äÿíèç ãîõóñóíóí ìÿñò åòäèéè Òàðòàðåí ÷èéèíëÿðèíäÿ òöôÿíý, ôÿðÿùíàê ùàëäà, áàøûíû âöãàðëà äèê òóòóá àääûìëàéûð âÿ èëê äÿôÿ ýþðäöéö ýþçÿë Ìàðñåë ëèìàíûíû äèããÿòëÿ ñåéð åäèðäè. Ãàðøûñûíäà à÷ûëìûø ìÿíçÿðÿ îíó ùåéðàí ãîéìóøäó. Òàðòàðåíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áöòöí áóíëàðû î, éóõóñóíäà ýþðöð, ýóéà îíóí àäû Äÿíèç ñÿééàùû Ñèíäáàääûð âÿ î, “Ìèí áèð ýåúÿ”íèí ÿôñàíÿâè øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèíè äîëàøìàãäàäûð. Áöòöí èñòèãàìÿòëÿðäÿ áèð-áèðèíè ãÿò åäÿí äîð âÿ ðåé àüàúëàðûíäàí èáàðÿò èíòÿùàñûç áèð ìåøÿ. Áöòöí þëêÿëÿðèí – ðóñëàðûí, éóíàíëàðûí, èñâå÷ëÿðèí, òóíèñëèëÿðèí, àìåðèêàëûëàðûí áàéðàãëàðû... Ñàùèë áîéó éàí-éàíà äóðìóø ýÿìèëÿðèí áóðóí òèðëÿðè úÿðýÿ èëÿ äöçöëìöø ñöíýöëÿðÿ îõøàéûð. Áó òèðëÿðèí àëò òÿðÿôèíäÿ ÷àé âÿ áóëàã ïÿðèëÿðèíèí, èëàùÿëÿðèí, ìàäîííàëàðûí âÿ ñàèðÿíèí ÿëâàí ðÿíýëÿðëÿ ÷ÿêèëìèø ôèãóðëàðû ýþðöíöð: ýÿìèëÿð ÷îõ âàõò þç àäëàðûíû áóíëàðäàí ýþòöðöðäöëÿð. Äÿíèç ñóéó áöòöí áóíëàðû éîíìóø, éåìèø, ïàñ âÿ êèôëÿ þðòìöøäöð... Ýàù î éàíäà, ýàù äà áó éàíäà, ýÿìèëÿð àðàñûíäàí àðàáèð ýþçÿ ÷àðïàí äÿíèç öñòöíÿ éàü ëÿêÿëÿðè äöøÿí ïàðëàã èïÿéè àíäûðûðäû. Ýÿìè ðåéëÿðèíäÿ, ìàâè ñÿìàäà ãÿøÿíý ëÿêÿëÿð êèìè ýþðöíÿí, ñàéñûç-ùåñàáñûç ãàüàéûëàð âÿ áöòöí äèëëÿð__________ äÿ áèð-áèðèíè ñÿñëÿéÿí ÷îõëó ýÿìè øàýèðäè âàð èäè.

46

downloaded from KitabYurdu.org

Äÿíèçêÿíàðû êö÷ÿ, ñàáóí çàâîäëàðûíäàí àõûá ýÿëÿí éàü âÿ ñîäà èëÿ ãàðûøûã òöíä éàøûë ðÿíýëè ëåùìÿëè àðõëàðûí àðàñû ýþìðöê íÿçàðÿò÷èëÿðè èëÿ, êîìèññèîíåðëÿð âÿ Êîðñèêà àòëàðû ãîøóëìóø èêèòÿêÿðëè àðàáà ñöðöúöëÿðè èëÿ äîëó èäè. Áóðàäà ãåéðè-àäè ùàçûð ïàëòàð ìàüàçàëàðûíà, ìàòðîñëàðûí þçëÿðè ö÷öí éåìÿê ùàçûðëàäûãëàðû ùèñëè áàðàêëàðà, òðóáêà, ìåéìóí, òóòóãóøó, êÿíäèð, éåëêÿíëèê ýèø àëâåð÷èëÿðèíÿ, è÷èíäÿ ãÿäèì òîïëàðûí, ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø èðè ôÿíÿðëÿðèí, éöêãàëäûðûúû ìåõàíèçìëÿðèí, ñûíûã ëþâáÿðëÿðèí, êþùíÿ ýÿìè èïëÿðèíèí, ïàñëàíìûø áóúóðãàäëàðûí, ðóïîðëàðûí, Æàí Áàðò âÿ Äöýå-Òðóåí* äþâðöíäÿí ãàëìà äÿíèç÷è åéíÿêëÿðèíèí ãîéóëóá ñàòûëäûüû ÿôñàíÿâè êþùíÿ-êöðöø ñàòàí äöêàíëàðà ðàñò ýÿëìÿê îëàðäû. Èñòðèäéÿ âÿ èëáèç ñàòàí ÷ûüûðüàí àðâàäëàð ÷þìáÿëèá îòóðìóøäóëàð. ßëëÿðèíäÿ ãàéíàð ñó èëÿ äîëäóðóëìóø áàðäàãëàð, áóüëàíàí ãàçàíúàëàð âÿ ôÿââàðÿëÿðèí áóëàíûã ñóéóíäà éóéóá òÿìèçëÿäèêëÿðè ñÿêêèçàéàãëû èëáèçëÿðëÿ äîëó éåêÿ ñÿáÿòëÿð îëàí ìàòðîñëàð î éàí – áó éàíà âóðíóõóðäóëàð. Ùÿð éàí ìöõòÿëèô ìàëëàðëà: èïÿêëÿ, ìèíåðàëëàðëà, òàõòà-øàëáàí ãàëàüû èëÿ, ÿðèäèëèá ãÿëèáëÿðÿ òþêöëìöø ãóðüóøóíëà, ìàùóä âÿ øÿêÿðëÿ, è÷èíäÿ øèðÿ îëàí ÿìçèê øöøÿëÿðè èëÿ, êîëçà, áèéàí êþêö âÿ øÿêÿð ãàìûøû èëÿ äîëó èäè. Áóðà Øÿðãëÿ Ãÿðáèí õÿëèòÿñè èäè. Ýåíóéàëû ãàäûíëàðûí þç ÿëëÿðè èëÿ ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàäûãëàðû Ùîëëàíäèéà ïåíäèðèíÿ ùÿð òÿðÿôäÿ òÿñàäöô åäèëèðäè. Î éàíäà – òàõûë ëèìàíû ýþðöíöðäö; áóðàäà ùàìáàëëàð ùöíäöð ìåéäàí÷àëàðà ÷ûõàðàã äîëó êèñÿëÿðäÿí ñàùèëÿ òàõûë òþêöðäöëÿð. Òîç äóìàíûíà áöðöíìöø ñàùèëÿ àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿí ãûçûëû ðÿíýëè áèð àõûí òþêöëöðäö. Ãûðìûçû ôÿñëè êèøèëÿð ãûçûëà ÷àëàí òàõûëû óçóíãóëàã äÿðèñèíäÿí ùàçûðëàíìûø õÿëáèðëÿðäÿí êå÷èðèð, àðàáàëàðà äîëäóðóá éîëà ñàëûðäûëàð. Àðàáàëàðû ÿëëÿðèíäÿ ñöïöðýÿ âÿ ñÿáÿò îëàí áèð éûüûí àðâàä-óøàã ìöøàéèÿò åäèðäè: îíëàð éåðÿ äöøÿí òàõûëû éûüûðäûëàð... Äàùà áèð ãÿäÿð î éàíäà òÿðñàíÿëÿð éåðëÿøèðäè; áþéðö öñòÿ ÷åâðèëìèø íÿùÿíý ýÿìèëÿðè ÷þð-÷þï éàíäûðûá éîñóíëàðäàí òÿìèçëÿéèðäèëÿð, ñóäà ýÿìè òèðëÿðè öçöðäö, ÿòðàôû ãàòðàí èéè áöðö__________ * Æ à í Á à ð ò (1651-1736), Ä ö ý å Ò ð ó å í (1679-1736) – ôðàíñûç äÿíèç÷èëÿð

47

downloaded from KitabYurdu.org

ìöøäö, ýÿìèëÿðèí ýþâäÿëÿðèíè èðè ìèñ áÿíäëÿðëÿ áÿðêèäÿí äöëýÿðëÿðèí ãóëàãáàòûðûúû ÷ÿêèú ñÿñëÿðèíèí àðàñû êÿñèëìèðäè. Áÿçÿí Òàðòàðåí äîðëàðûí àðàñûíäàí ëèìàíà ýèðèøè, áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëÿí âÿ éà äÿíèçÿ ÷ûõàí ýÿìèëÿðè, Ìàëòàéà éîëà äöøÿí âÿ ýþéÿðòÿñèíäÿ ñàðû ÿëúÿêëè çàáèòëÿð îëàí ãÿøÿíý, ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí ö÷äîðëó èíýèëèñ ùÿðá ýÿìèñèíè, éà äà Ìàðñåëèí èêèäîðëó éåëêÿí ýÿìèñèíèí ùàé-êöé âÿ ñþéöø ñÿäàëàðû àëòûíäà êþðïöäÿí àðàëàíäûüûíû ýþðöðäö. Î, ùÿòòà áó ýÿìèíèí äàë òÿðÿôèíäÿ äàéàíàí, ÿéíèíäÿ ñöðòóê âÿ áàøûíäà èïÿê øëéàïàñû îëàí øèøìàí êàïèòàíûí Ïðîâàíñ ëÿùúÿñèíäÿ íåúÿ ÿìðëÿð âåðäèéèíè äÿ ýþðöá åøèòìèøäè. Ýÿìèëÿðèí áÿçèëÿðè éåëêÿíëÿðèíè à÷àðàã ñöðÿòëÿ äÿíèçÿ ÷ûõûðäûëàð; ýöíÿøèí øöàëàðû àëòûíäà àéäûí ýþðöíÿí äèðÿêëÿðè èñÿ óçàãäàí éàâàø-éàâàø éàõûíëàøûð, ñàíêè ñóäà äåéèë, ùàâàäà öçöðäöëÿð. Áöòöí áó âàõò ÿðçèíäÿ ùÿð òÿðÿôäÿ àðàñû êÿñèëìÿéÿí äÿùøÿòëè áèð ýóðóëòó âàð èäè: Ùåé àðàáàëàðûí òàããûëòûñû, ìàòðîñëàðûí ÷ûüûðáàüûðû, ñþéöø, ìàùíû, ïàðîõîäëàðûí ôèòè, òÿáèë ñÿäàëàðû, ìöãÿääÿñ Èîàííà âÿ ìöãÿääÿñ Íèêîëàé ãàëà÷àëàðûíäà ñöìñöëÿðèí óüóëòóñó, êèëñÿ çÿíýëÿðèíèí ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè... Áóíëàðäàí ÿëàâÿ-áöòöí áó ãàðìàãàðûøûã ñÿñëÿðè ãàáàüûíà àëûá ùÿðëÿäÿí, ùÿð òÿðÿôÿ éàéàí, þç âûéûëòûñûíû äà îíà ãàòûá ãóëàãáàòûðûúû äÿùøÿòëè áèð ãÿùðÿìàíëûã ìóñèãèñè éàðàäàí øèìàë-ãÿðá êöëÿéè ñàíêè íÿùÿíý øåéïóð êèìè ñÿñëÿíèá éîëà ÷ûõìàüà ÷àüûðûð, öðÿêëÿðäÿ äöíéàíûí áó áàøûíäàí âóðóá, î áàøûíäàí ÷ûõìàã, ãàíàäëàíûá ó÷ìàã àðçóñó äîüóðóðäó. Ãîðõìàç Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí øèðëÿð þëêÿñèíÿ ýåòìÿê ö÷öí ìÿùç áåëÿ øåéïóð ñÿäàëàðû àëòûíäà ïàðîõîäà ìèíäè...

__________ 48

downloaded from KitabYurdu.org

Èêèíúè åïèçîä

ÒÖÐÊËßÐÈÍ ÉÀÍÛÍÄÀ Û ÝßÌÈÄß ÑßÔßÐ. ÔßÑÈÍ ÁÅØ ÂßÇÈÉÉßÒÈ. Ö×ÖÍÚÖ ÝÖÍ. ÕÈËÀÑ ÅÄÈÍ!

ßçèç îõóúóëàð, ìÿí èñòÿðäèì êè, áèð ðÿññàì îëàéäûì, ùÿì äÿ åëÿ áèð ðÿññàì êè, Ôðàíñàäàí ßëúÿçàèðÿ äîüðó öçÿí “Çóàâ” ýÿìèñèíèí ýþéÿðòÿñèíäÿ ö÷ ýöíëöê ñÿôÿð ÿðçèíäÿ Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí áàøûíäàêû ôÿñèí àëìûø îëäóüó ìöõòÿëèô âÿçèééÿòëÿðè èêèíúè ùèññÿíèí áàøëàíüûúûíäà ñèçèí ö÷öí òÿñâèð åäÿ áèëÿéäèì. Ìÿí, ãÿùðÿìàíûí ôÿñèíè, ÿí ÿââÿë, ýÿìè éîëà äöøÿðêÿí ýþéÿðòÿäÿ, ýþçÿë áèð òàðàñêîíëó áàøûíû áÿçÿéèá îíà âöãàðëû ýþðêÿì âåðäèéè çàìàí ÿêñ åòäèðÿðäèì. Ñîíðà ìÿí, îíó ñèçÿ ýÿìè ëèìàíäàí ÷ûõàðêÿí, äàëüàëàðûí “Çóàâ”û àòûá-òóòìàüà áàøëàäûüû áèð çàìàíäà ýþñòÿðÿðäèì: î, ñàíêè ùåéðÿòëÿíìèø âÿ åëÿ áèë äÿíèç õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóá öðÿê áóëàíòûñûíûí èëê ÿëàìÿòëÿðèíè ãàáàãúàäàí ùèññ åäÿðÿê òèòðÿéèðäè. Äàùà ñîíðà ìÿí, îíóí ôûðòûíà èëÿ íåúÿ ìöáàðèçÿ àïàðàðàã ãÿùðÿìàíûí áàøûíäà äèê ãàëõäûüûíû âÿ ýÿìè Ëèîí êþðôÿçèíäÿí à÷ûã äÿíèçÿ ÷ûõûá äàùà áÿðê éûðüàëàíìàüà áàøëàäûüû çàìàí ýåòäèêúÿ øèääÿòëÿíÿí êöëÿéèí òÿñèðè àëòûíäà îíóí áþéöê àáû ãîòàçûíûí äÿíèç äóìàíû àðàñûíäà íåúÿ ãàáàðäûüûíû òÿñâèð åäèðäèì... Äþðäöíúö âÿçèééÿò: àõøàì ñààò àëòûäà, Êîðñèêà ñàùèëëÿðèíäÿ áÿäáÿõò ôÿñ ýÿìèíèí êÿíàðûíäàí ñàëëàíûá ãàëàðàã àúèç áèð ùàëäà äÿíèçèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ áàõûð... Íÿùàéÿò, áåøèíúè âÿ ñîíóíúó âÿçèééÿò: äàðûñãàë êàéóòäà, êîìîä éåøèéèíÿ îõøàéàí áàëàúà éàòàãäà øÿêëèí __________ èòèðèá ìèñêèí ùàëà äöøìöø áèð øåé çàðûëäûéà-çàðûëäûéà áàëûíúûí öñ49

downloaded from KitabYurdu.org

òöíäÿ ÷àïàëàéûð. Áó, ôÿñäèð, ãÿùðÿìàíûí ôÿñèäèð, î èíäè àäè áèð ýåúÿ ïàïàüûíà ÷åâðèëìèøäèð, áó ïàïàã, èíäè ðÿíýè àüàðìûø âÿ ñèð-ñèôÿòè òàíûíìàç áèð ùàëà äöøìöø õÿñòÿíèí ãóëàãëàðûíàäÿê áàøûíà áàñìûø îëäóüó êå÷ìèø ôÿñäèð. Àù, áèðúÿ òàðàñêîíëóëàð þçëÿðèíèí áþéöê Òàðòàðåíèíè, ýÿìèíèí áþéðöíäÿí áàëàúà ýèðäÿ ïÿíúÿðÿñèíäÿí äöøÿí òóòãóí âÿ çÿèô èøûã àëòûíäà, êîìîä éåøèéè öñòöíäÿ óçàíûá ìÿòáÿõèí öôóíÿòëè âÿ àüàúûí ðöòóáÿòëè èéè èëÿ – áèð ñþçëÿ ýÿìèíèí áó èéðÿíú ãîõóñó èëÿ íÿôÿñ àëäûüûíû ýþðñÿéäèëÿð!.. ßýÿð îíëàð, ýÿìèíèí ïÿðè ùÿð äÿôÿ ôûðëàíàðêÿí äÿãèãÿáàøû ÷àé òÿëÿá åäÿí Òàðòàðåíèí õûðûëòûëû ñÿñèíè âÿ õèäìÿò÷èíè íåúÿ íàçèê ñÿñëÿ ñþéäöéöíö åøèòñÿéäèëÿð, îíó áó ñÿôÿðÿ ÷ûõìàüà ìÿúáóð åòäèêëÿðè ö÷öí, êèì áèëèð, íÿ ãÿäÿð ïåøìàí îëàðäûëàð!.. Ñèçÿ ñþçöí äöçöíö äåéèðÿì, þçö äÿ áèð òàðèõ÷è êèìè ãÿòè äåéèðÿì êè, éàçûã òöðê àúûíàúàãëû ùàëäà èäè. Äÿíèç õÿñòÿëèéèíèí ãÿôëÿòÿí éàõàëàìûø îëäóüó áó áÿäáÿõò áåëèíÿ áàüëàäûüû ßëúÿçàèð êÿìÿðèíè à÷ìàã âÿ þç ùÿðáè ëÿâàçèìàòûíäàí õèëàñ îëìàã èãòèäàðûíäà áåëÿ äåéèëäè. Éåêÿ äÿñòÿêëè îâ÷ó áû÷àüû ñèíÿñèíÿ áàòûð, òàïàí÷àíûí ãîáóðó àéàãëàðûíû ÿçèðäè. Ùÿëÿ öñòÿëèê äÿ Ñàí÷î – Òàðòàðåí äåéèíèð, çàðûëäàéûð âÿ ùåé ñþéöðäö: – Àõìàã!.. Ìÿí êè, ñÿíÿ äåéèðäèì!.. Ùÿ! Ñÿí Àôðèêàéà ýåòìÿê èñòÿéèðäèí!.. Áó äà ñÿíèí Àôðèêàí!.. Ùÿ íåúÿäèð éàõøûäûð? Ùÿð øåéäÿí äàùà ÿçàáëû áó èäè êè, éàçûã çàðûëäàäûüû áèð âàõòäà ñÿðíèøèíëÿðèí êàéóò-êîìïàíèéàäà íåúÿ ìàùíû îõóäóãëàðûíû, ýöëöøäöêëÿðèíè, éåéèá-è÷èá øÿíëèê åòäèêëÿðèíè âÿ ãóìàð îéíàäûãëàðûíû åøèäèðäè. “Çóàâ” ýÿìèñèíèí àäàìëàðû ñàéúà ÷îõ âÿ øÿí èäè: áóðàäà þç ïîëêëàðûíà ãàéûäàí çàáèòëÿð, Ìàðñåë “Àëêàçàð”ûíäàí îëàí õàíûìëàð, ñÿééàð àêòéîðëàð, Ìÿêêÿ çèéàðÿòèíÿ ýåäÿí âàðëû ìöñÿëìàí, þçöíö Ðàâåëÿ âÿ Æèë Ïåðåéÿ* îõøàòìàüà ÷àëûøàí ÷îõ çàðàôàòúûë áèð ÷åðíîãîðèéàëû êíéàç âÿ áàøãàëàðû òîïëàøìûøäûëàð. Îíëàðäàí ùå÷ áèðèíè ýÿìè òóòìàìûøäû, îäóð êè, “Çóàâ”ûí êàïèòàíû Áàðáàñó èëÿ øàìïàí øÿðàáû è÷èá êåô ÷ÿêèðäèëÿð. Áèðè Ìàðñåëäÿ, áèðè äÿ ßëúÿ__________ * Ð à â å ë Ï é å ð À ë ô ð å ä (1814-1881) âÿ Æ è ë Ï å ð å ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà éàøàìûø ìÿøùóð ôðàíñûç êîìèê-àêòéîðëàðûäûð.

50

downloaded from KitabYurdu.org

çàèðäÿ îëìàãëà èêè àèëÿ ñàõëàéàí ìàðñåëëè êàïèòàí Áàðáàñó èñÿ øèøìàí, êåôúèë áèð àäàì èäè. Òàðòàðåí öðÿéèíäÿ îíëàðûí ùàìûñûíûí éåðÿ áàòìàñûíû èñòÿéèðäè. Îíëàðûí øÿíëèê åòìÿëÿðè îíóí ÷ÿêäèéè ÿçàáëàðû ãàò-ãàò àðòûðûðäû... Íÿùàéÿò, ñÿôÿðèí ö÷öíúö ýöíö, ýöíîðòà÷àüû ýÿìèäÿ áàø âåðÿí ÷àõíàøìà óçóí âàõòäàí áÿðè ãîðõóñóíäàí óçàíûá ãàëìûø ãÿùðÿìàíûìûçû þçöíÿ ýÿòèðäè. Îíóí ãóëàüûíûí äèáèíäÿ çÿíý ÷àëûíûðäû. Ýþéÿðòÿäÿ ìàòðîñëàðûí êîáóä áàøìàãëàðûíûí òàããûëòûñû åøèäèëèðäè.

– Èðÿëè!.. Ýåðè!.. – äåéÿ êàïèòàí Áàðáàñó áàüûðûðäû. Ñîíðà ãûøãûðäû: “Ñàõëà!” Ïàðîõîä äÿðùàë äàéàíäû, ñèëêÿëÿíäè âÿ ÿòðàôû ñàêèòëèê áöðöäö... Ïî÷ò-ñÿðíèøèí ýÿìèñè ùàâà øàðû êèìè, ñÿññèç-ñÿìèðñèç î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ éûðüàëàíûðäû... Áó ÿúàèá ñàêèòëèê Òàðòàðåíè äÿùøÿòÿ ýÿòèðäè.

– Áàòûðûã! Õèëàñ åäèí! – äåéÿ î, âàð ýöúö èëÿ áàüûðûá øèâÿí ãîïàðòäû âÿ ñàíêè ñåùèðêàðûí èøàðÿñè èëÿ þçöíÿ ãàéûòìûø ãöââÿñèíè òîïëàéàðàã éàòàãäàí ñû÷ðàéûá àéàüà ãàëõäû, áöòöí ñèëàùëàðûíû ýþòöðöá ýþéÿðòÿéÿ úóìäó.

ÛÛ ÑÈËÀÙ ÁÀØÛÍÀ! ÑÈËÀÙ ÁÀØÛÍÀ!

Ùå÷ êÿñ ÿñëà áàòûá áîüóëìàã ôèêðèíäÿ äåéèëäè: àíúàã “Çóàâ” ðåéäÿ, éÿíè ëèìàíûí ýèðÿúÿéèíäÿ ýÿìèëÿðèí äàéàíìàñû ö÷öí àéðûëìûø êöëÿê òóòìàéàí, äÿðèí, ýþçÿë, ëàêèí ÷îõ ñàêèò, äåìÿê îëàð, áîø áèð éåðÿ äàõèë îëìóøäó. Ãàðøûäàêû äàüûí äþøöíäÿ ßëúÿçàèðèí äÿíèçÿ äîüðó óçàíàí áèð-áèðèíÿ éàõûí êè÷èê åâëÿðè àüàðûðäû. Áó ìÿíçÿðÿ Ìåäîí òÿïÿñèíäÿêè àëò ïàëòàð ñÿðýèñèíè õàòûðëàäûðäû. Àäàìëàðûí áàøû öçÿðèíäÿ àòëàç êèìè ïàð-ïàð ïàðûëäàéàí ìàâè ñÿìà ýþðöíöðäö. Ãîðõóñó ãà÷ûá áèð ãÿäÿð þçöíÿ ýÿëìèø ìÿøùóð Òàðòàðåí èíäè ãàðøûñûíäà à÷ûëàí ìÿíçÿðÿéÿ òàìàøà åäèð, éàíûíäà äóðàí ÷åðíîãîðèéàëû êíéàçûí èçàùàòûíû åùòèðàìëà äèíëÿéèðäè. Êíéàç îíóí ö÷öí øÿùÿðèí ìöõòÿëèô ìÿùÿëëÿëÿðèíèí àäëàðûíû ÷ÿêèðäè: Êàñáàõ, Éóõàðû øÿ__________ ùÿð, Áàá-ßçóí êö÷ÿñè. Áó ÷åðíîãîðèéàëû êíéàç ÷îõ íÿçàêÿòëè, ýþ51

downloaded from KitabYurdu.org

çÿë òÿðáèéÿ ýþðìöø áèð àäàì èäè, ßëúÿçàèðè ìöêÿììÿë òàíûéûð âÿ ÿðÿáúÿ ÷îõ èòè äàíûøà áèëèðäè. Òàðòàðåí îíóíäà äàùà éàõûíäàí òàíûø îëìàüû ãÿðàðà àëäû... Îíëàð ýÿìèíèí êÿíàðûíà ÷ÿêèëÿí äÿìèð òîðà ñþéêÿíìèøäèëÿð. Áèðäÿí òàðàñêîíëóíóí ýþçöíÿ áàéûð òÿðÿôäÿí áÿðê-áÿðê ýþéÿðòÿíèí òîðóíäàí éàïûøìûø áèð ÷îõ èðè ãàðà ÿë ñàòàøäû. Áèð ñàíèéÿ ñîíðà îíóí ãàðøûñûíäà ãûâðûì ñà÷ëû çÿíúè áàøû ýþðöíäö. Òàðòàðåí àüçûìû à÷ìàüà ìàúàë òàïìàìûø ýÿìèíèí ýþéÿðòÿñèíÿ éöçÿ ãÿäÿð éàðû÷ûëïàã, ãàðà âÿ ñàðû äÿðèëè èéðÿíú, åéáÿúÿð ãóëäóð äîëäó... Òàðòàðåí áó ãóëäóðëàðû òàíûéûðäû... Áó ãóëäóðëàð îíëàð èäèëÿð, áóíëàð Òàðàñêîí êö÷ÿëÿðèíäÿ ýåúÿëÿð Òàðòàðåíèí ÷îõ âàõò îíëàð äåéèá àõòàðäûüû ìÿùç ùÿìèí ìÿøùóð ãóëäóðëàð èäèëÿð. Íÿùàéÿò, îíëàð ýÿëèá þçëÿðèíè ýþñòÿðìÿéè ãÿò åòìèøäèëÿð. Áàñãûí åëÿ ãÿôèëäÿí åäèëìèøäè êè, Òàðòàðåí èëê äÿãèãÿäÿ ëàï äîíóá ìàò ãàëìûøäû. Ëàêèí åëÿ êè, ãÿùðÿìàí, ãóëäóðëàðûí éöêÿ äîüðó úóìäóãëàðûíû, îíóí öñòöíäÿêè áðåçåíò þðòöéö äàðòûá ýÿìèíè ãàðÿò åòìÿéÿ áàøëàäûãëàðûíû ýþðäö, î ñààò þçöíÿ ýÿëèá îâ÷ó áû÷àüûíû ÷ûõàðòäû âÿ “Ñèëàù áàøûíà! Ñèëàù áàøûíà!” – äåéÿ áàüûðàðàã ùàìûäàí ÿââÿë äÿíèç ãóëäóðëàðûíûí öçÿðèíÿ àòûëäû.

– Íÿäèð? Íÿ âàð? Ñèçÿ íÿ îëóá? – äåéÿ þç áóäêàñûíäàí ÷ûõàí êàïèòàí Áàðáàñó ñîðóøäó.

– Ùÿ! Êàïèòàí, ñèçñèíèç? Òåç îëóí, àäàìëàðûíûçû ñèëàùëàíäûðûí!

– Àõû íÿ ö÷öí?

– Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöç?

– Íÿéè? Êèìè?

– Áàõ, îðàäà... ãàáàüûíûçäà äÿíèç ãóëäóðëàðû... Êàïèòàí Áàðáàñó äîíóõìóø ùàëäà îíà áàõûðäû. Áó àí ãÿùðÿìàíûí äÿðìàí ãóòóñóíó äàëûíà àëìûø éåêÿïÿð áèð çÿíúè îíëàðûí éàíûíäàí éöéöðÿðÿê þòöá êå÷äè.

– Äàéàí, àë÷àã! – äåéÿ òàðàñêîíëó íÿðèëäÿéèá ÿëèíäÿ áû÷àã çÿíúèíèí öñòöíÿ úóìäó. Áàðáàñó äÿðùàë Òàðòàðåíè êÿìÿðèíäÿí òóòóá ñàõëàäû âÿ äåäè: – Úàíûì äàéàíûí, áèð ñàêèò îëóí ýþðÿê! Áóíëàð äÿíèç ãóëäóðëàðû __________äåéèëäèðëÿð... ×îõäàíäûð êè, ùå÷ áèð äÿíèç ãóëäóðó éîõäóð... Áóíëàð éöê äàøûéàíëàðäûð.

52

downloaded from KitabYurdu.org

– Éöê äàøûéàíëàð?

– ßëáÿòòÿ, éöê äàøûéàíëàð, îíëàð áóðà éöê äàëûíúà ýÿëìèøëÿð... Áèðúÿ þç õÿíúÿðèíèçè ãûíûíà òàõûí, áèëåòèíèçè ìÿíÿ âåðèí âÿ áó ãî÷àã çÿíúèíèí àðäûíúà ýåäèí. Î, ñèçè ñàùèëÿ ÷ûõàðäàð, ùÿòòà, èñòÿñÿíèç, ìåùìàíõàíàéàäÿê þòöðÿð. Áèð ãÿäÿð ïÿðò îëìóø Òàðòàðåí þç áèëåòèíè êàïèòàíà âåðäè âÿ êÿíäèð íÿðäèâàíëà çÿíúèíèí àðäûíúà ïàðîõîäóí éåäÿéèíäÿ, äàëüàëàð öçÿðèíäÿ ðÿãñ åäÿí áþéöê áèð ãàéûüà åíäè. Îíóí áöòöí éîë ÿìëàêû-÷àìàäàíëàðû, ñèëàù âÿ êîíñåðâ éåøèêëÿðè àðòûã ãàéûüà éöêëÿíìèøäè. Òàðòàðåíèí øåéëÿðè áöòöí ãàéûüû äîëäóðäóüó ö÷öí äàùà ñÿðíèøèí ýþçëÿìÿê ëàçûì ýÿëìÿäè. Çÿíúè, ìåéìóí êèìè úÿëä òÿðïÿíèá ÷àìàäàíëàðûí öñòöíÿ äûðìàøäû âÿ ÷þìáÿëÿðÿê ãîëëàðû èëÿ äèçëÿðèíè ãóúàãëàéûá îòóðäó. Èêèíúè áèð çÿíúè êöðÿêëÿðè ýþòöðöá àâàð ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû. Îíëàðûí ùÿð èêèñè Òàðòàðåíÿ áàõûá ýöëöð âÿ äèøëÿðèíè àüàðäûðäû. Ùÿìèøÿ ùÿìéåðëèëÿðèíè öçöíöí çÿùìëè, ñÿðò èôàäÿñèëÿ äÿùøÿòÿ ýÿòèðÿí áþéöê òàðàñêîíëó èíäè äÿ öçöíäÿ åéíè èôàäÿ ãàéûüûí àðõà òÿðÿôèíäÿ äàéàíìûøäû. ßñÿáè ùàëäà îâ÷ó áû÷àüûíûí äÿñòÿéèíè îéíàäûðäû, ÷öíêè Áàðáàñóíóí äåäèéè ñþçëÿðÿ áàõìàéàðàã Òàðàñêîíóí ãî÷àã éöê âóðàí ôÿùëÿëÿðèíÿ ÷îõ àç îõøàéàí áó ãàðà äÿðèëè éöê äàøûéàíëàðà áèð î ãÿäÿð äÿ èíàíìûðäû. Áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà ãàéûã ñàùèëÿ éàí àëäû âÿ Òàðòàðåí áÿðáÿðëÿð äèéàðûíûí äÿíèçêÿíàðû êö÷ÿñèíÿ ãÿäÿì áàñäû. Î, åëÿ éåðÿ ãÿäÿì áàñûðäû êè, áóðàäà ö÷ éöç èë áóíäàí ÿââÿë êàòîðãà úÿçàñû ÷ÿêÿí Ìèýåë* Ñåðâàíòåñ àäëû áèð èñïàíèéàëû, ÿëúÿçàèðëè çèíäàíáàøûíûí äÿéÿíÿéè àëòûíäà þçöíöí áþéöê ðîìàíû – “Äîí Êèõîò” öçÿðèíäÿ äöøöíìöøäö.

__________ * Ñ å ð â à í ò å ñ ä å Ñ à à â å ä ð à Ì è ý å ë (1547-1616) – Èíòèáàù äþâðöíöí áþéöê èñïàí éàçû÷ûñû. 1575-úè èëäÿ Èòàëèéàäàí âÿòÿíèíÿ ãàéûäàðêÿí äÿíèç ãóëäóðëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿñèð òóòóëìóø âÿ ãóë êèìè ñàòûëàðàã 5 èë ßëúàçàèðäÿ ãàëìûøäûð.

53

downloaded from KitabYurdu.org

ÛÛÛ ÑÅÐÂÀÍÒÅÑß ÌÖÐÀÚÈßÒ. ÃÓÐÓÉÀ ×ÛÕÌÀ. ÁßÑ, “ÒÖÐÊËßД ÙÀÍÛ? ÒÖÐÊ ÉÎÕÄÓÐ. ÌßÉÓÑËÓÃ

Åé Ìèýåë Ñåðâàíòåñ Ñààâåäðà! Äåéèðëÿð êè, áþéöê àäàìëàðûí ðóùó, îíëàðûí âàõòû èêÿí éàøàìûø îëäóãëàðû éåðäÿ ÿáÿäè îëàðàã ùàâàäà ó÷óá äîëàøûð. ßýÿð áåëÿ áèð ðÿâàéÿò äîüðóäóðñà, îíäà, áÿðáÿðëÿðèí éàøàäûãëàðû ñàùèëäÿ ñÿíäÿí íÿ ãàëìûøñà, ùÿð øåé ýÿðÿê ñàùèëÿ ÷ûõàí Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíè, ñÿíèí êèòàáûíûí èêè ãÿùðÿìàíûíû – Äîí Êèõîòó âÿ Ñàí÷î Ïàíñàíû þç øÿõñèíäÿ òÿúÿññöì åòäèðìèø îëàí áó ÿñë úÿíóáëó ôðàíñûçû ýþðäöêäÿ ñåâèíèá ùÿðÿêÿòÿ ýÿëÿéäè!.. Áöðêöëö áèð ýöí èäè. Òàðòàðåí, ýöíÿø øöàëàðûíà ãÿðã îëìóø äÿíèçêÿíàðû êö÷ÿäÿ áåø-àëòû íÿôÿð ýþìðöêõàíà íÿçàðÿò÷èñèíè, Ôðàíñàäàí éåíè õÿáÿðëÿð ýþçëÿéÿí ÿëúàçàèðëèëÿðè, áàðäàø ãóðóá óçóí ÷óáóã ÷ÿêÿí áèð íå÷ÿ ìàâðû, èëìÿêëÿðèíäÿ õûðäà ýöìöø ïóë êèìè ïàðûëäàéàí ìèíëÿðëÿ áàëàúà ñèéÿíÿê áàëûüû îëàí òîðó ÷ÿêèá ñóäàí ÷ûõàðäàí ìàëòàëû ìàòðîñëàðû ýþðäö. Ëàêèí Òàðòàðåí ãóðóéà àéàüûíû áàñàí êèìè, ñàùèë úàíëàíäû, þç ýþðêÿìèíè äÿéèøäè. Áèðäÿí ñàùèëäÿ, äàøëàð àðàñûíäà ýÿìèëÿðè ãàðÿò åòìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí äÿíèç ãóëäóðëàðûíäàí äà èéðÿíú îëàí áèð äÿñòÿ âÿùøè ýþðöíäö îíëàð ñÿééàùûí öñòöíÿ úóìäó. Ëöò áÿäÿíëÿðèíÿ éóí ÿáà ýåéìèø óúàáîéëó ÿðÿáëÿð, ÿéèíëÿðèíäÿ úûð-úûíäûð ïàëòàð îëàí àë÷àãáîéëó ìàâðëàð, çÿíúèëÿð, òóíèñëèëÿð, ìàîëóëàð, ìçàáèòëèëÿð, àü äþøëöêëö ìåùìàíõàíà íþêÿðëÿðè – ùàìû ãûøãûðòûáàüûðòû èëÿ îíóí öñòöíÿ úóìóá ïàë-ïàëòàðûíäàí éàïûøäû, øåéëÿðèíè äàðòûá áèð-áèðèíèí ÿëèíäÿí àëìàüà áàøëàäû; áèðè êîíñåðâ éåøèéèíè, áàøãàñû äÿðìàí ãóòóñóíó àïàðûðäû. Ùÿðÿ þç àíëàøûëìàç äèëèíäÿ äàíûøàðàã ìöõòÿëèô ìåùìàíõàíàëàðûí àäëàðûíû äåéèðäèëÿð. Áåëÿ ãóëàãáàòûðûúû ùàé-êöéäÿí áàøû ýèúÿëëÿíÿí éàçûã ãÿùðÿìàíûìûç äàðòûíûá ÷ûðïûíûð, ñþéöð, úèíëÿíèá þçöíäÿí ÷ûõûð, øåéëÿðèíèí àðäûíúà î éàí-áó éàíà éöéöðöð âÿ áó âÿùøèëÿðèí äèëèíè áèëìÿäèéè ö÷öí îíëàðëà ôðàíñûç, ïðîâàíñ, ëàòûí äèëëÿðèíäÿ äàíûøìàüà ÷àëûøûð, ùÿòòà ëàòûíúà ñþçëÿðè Ïóðñîíéàê* êèìè äåéèð, áèëäèéè áöòöí __________ * Ï ó ð ñ î í é à ê – Æ.-Á.Ìîëéåðèí “Úÿíàá äå Ïóðñîíéàê” àäëû êîìåäèéàñûíûí ãÿùðÿìàíû, òÿêÿááöðëö âÿ úàùèë áèð ÿéàëÿò òèïèäèð.

54

downloaded from KitabYurdu.org

ñþç åùòèéàòûíû – rosa, bonus bona, bonum* – èøëÿäèðäè. Àíúàã áó úÿùäëÿð ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿäè. Îíà ãóëàã àñàí éîõ èäè. Õîøáÿõòëèêäÿí, ñàðû éàõàëûãëû ïëàø ýåéìèø áÿñòÿáîé áèð àäàì Ùîìåð àëëàùû êèìè áó ãàðìà-ãàðûøûãëûüûí è÷èíÿ àòûëäû âÿ ÿëèíäÿêè äÿéÿíÿêëÿ áó âÿùøèëÿðè ãîâóá äàüûòäû. Äåìÿ áó àäàì ßëúÿçàèðèí ïîëèñ íÿôÿðëÿðèíäÿí èäè. Î, Òàðòàðåíÿ Àâðîïà ñàéàüû ìåùìàíõàíàéà äöøìÿéè ÷îõ íÿçàêÿòëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäö âÿ ãîíàüû ùÿìèí ìåùìàíõàíà õèäìÿò÷èëÿðèíèí ùèìàéÿñèíÿ âåðäè. Îíëàð òàðàñêîíëóíóí áàüëàìàëàðûíû áèð íåúÿ ÿë àðàáàñûíà éöêëÿäèëÿð âÿ þçöíö äÿ éàíëàðûíà ñàëûá àïàðäûëàð. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí ßëúÿçàèðèí êö÷ÿëÿðè èëÿ àääûìëàéûð âÿ þç ýþçëÿðèíÿ èíàíìûðäû. Î, Êîíñòàíòèíîïîëëà Çÿíçèáàð àðàñûíäà îëàí ñåùðêàð, ÿôñàíÿâè áèð Øÿðã øÿùÿðè ýþðÿúÿéèíè ýþçëÿéèðäè... Äåìÿ ýÿëèá ÿñë Òàðàñêîíà ÷ûõìûøäûð. Áóðàäà ãÿùâÿõàíàëàð, ðåñòîðàíëàð, åíëè êö÷ÿëÿð, äþðäìÿðòÿáÿëè åâëÿð, Ìàê-Àäàì öñóëóíäà äþøÿíìèø êè÷èê áèð ìåéäàí, ìåéäàíäà Îôôåíáàõûí ïîëêàëàðûíû ÷àëàí ùÿðáè îðêåñòð, ïÿíáÿ áóëêàëàðû éåéèá ïèâÿ è÷ÿí êèøèëÿð, õàíûìëàð, éöíýöë ÿõëàãëû ãàäûíëàð, ÷îõëó çàáèòëÿð âàðäû. Àíúàã áèð íÿôÿð äÿ, Òàðòàðåíèí þçöíäÿí áàøãà áèðúÿ íÿôÿð äÿ îëñóí “òöðê” éîõ èäè. Ìåéäàíäàí êå÷ÿðêÿí Òàðòàðåí þçöíö áèð ãÿäÿð éàõøû ùèññ åòìèðäè. Ùàìû èø-ýöúöíö áóðàõûá îíà áàõûðäû. Ùÿðáè îðêåñòð ñóñäó, Îôôåíáàõûí ïîëêàñû ùàâàäàí àñûëû ãàëäû. Ùÿð ÷èéíèíäÿ áèð òöôÿíý, ãóðøàüûíäà òàïàí÷à îëàí âÿ Ðîáèíçîí Êðóçî êèìè çÿùìëè âÿ ÿçÿìÿòëè ýþðöíÿí Òàðòàðåí úàìààòûí àðàñûíäàí þòöá êå÷èðäè. Ëàêèí î, ìåùìàíõàíàéà ýèðÿí êèìè ùèññ åòäè êè, ëàï òàãÿòäÿí äöøìöøäöð. Òàðàñêîíäàí éîëà äöøìÿñè, Ìàðñåë, Àðàëûã äÿíèçèíäÿ ýÿìè èëÿ ñÿôÿð, ÷åðíîãîðèéàëû êíéàç, äÿíèç ãóëäóðëàðû – áöòöí áóíëàð áèð-áèðèíÿ ãàðûøûá áàøûíû ýèúÿëëÿòìèø, îíó éîðìóøäó. Òàðòàðåíè ìåùìàíõàíà íþìðÿñèíÿ àïàðûá öñò-áàøûíäàêû ñèëàùëàðû à÷ûá áèð òÿðÿôÿ ãîéìàëû âÿ ñîéóíäóðóá éàòàüà óçàòìàëû îëäóëàð... Ùÿêèì äàëûíúà àäàì ýþíäÿðìÿê èñòÿéèðäèëÿð êè, ãÿùðÿìàíûìûçûí áàøû éàñòûüà ÷àòàí êèìè îòàüû åëÿ áÿðê õîðóëòó ñÿñè áöðöäö êè, ìåùìàíõàíà ñàùèáè ùÿêèìèí êþìÿéèíÿ äàùà åùòèéàú ãàëìàäûüûíû ùèññ åòäè âÿ ùàìû ñÿññèç-ñÿìèðñèç äàüûëûøûá ýåòäè. __________ * Ãûçûë ýöë, éàõøû, ÷îõ éàõøû, ëàï éàõøû

55

downloaded from KitabYurdu.org

ÛÂ ÈËÊ ÏÓÑÃÓ

Òàðòàðåí éóõóäàí àéûëàðêÿí øÿùÿðèí ñààòëàðû ö÷ö âóðìóøäó. Î, áöòöí àõøàìû, áöòöí ýåúÿíè, áöòöí ñÿùÿðè âÿ ýöíöí äöç éàðûéà ãÿäÿðèíè éàòìûøäû. Áó, ùå÷ äÿ òÿÿúúöáëö äåéèëäèð: àõû, ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ ôÿñ íÿëÿð ÷ÿêìÿìèøäè?.. “Ìÿí øèðëÿð äèéàðûíäàéàì!” – ãÿùðÿìàí ýþçëÿðèíè à÷àðêÿí ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áóíó äöøöíìöøäö âÿ ùÿãèãÿòè íèéÿ ýèçëÿäÿê? Øèðëÿðèí áóðàäà, èêè àääûìëûãäà, äåìÿê îëàð, ëàï éàõûíëûãäà îëäóüóíó, îíëàðëà öç-öçÿ äóðàúàüûíû ôèêðèíÿ ýÿòèðÿí êèìè: – óó... óââ!.. – åëÿéèá áÿäÿíèíè öøöòìÿ áöðöäö, î, ÷ÿêèíìÿäÿí éîðüàíû áàøûíà êèìè þðòäö. Àíúàã áèð äÿãèãÿ ñîíðà áàéûðäàí ýÿëÿí øÿí ñÿñëÿð, ìàâè ñÿìà, îòàüà äîëàí ïàðëàã ýöíÿø øöàëàðû, éàòàüûíûí éàíûíà ýÿòèðèëìèø äàäëû ãÿëéàíàëòû, òàéáàòàé à÷ûëìûø, äÿíèçÿ áàõàí ïÿíúÿðÿ âÿ áèð øöøÿ ÿëà Êðèò øÿðàáû äÿðùàë ÿââÿëêè ãÿùðÿìàíëûüûíû îíà ãàéòàðäû. Òàðòàðåí, öñòöíäÿí éîðüàíû àòàðàã: – Øèð öñòöíÿ! Øèð öñòöíÿ! – äåéÿ þçö-þçöíö ùàéëàäû âÿ òÿëÿñèê ùàëäà ãàëõûá ýåéèíäè. Î, þçö ö÷öí áåëÿ áèð ïëàí ãóðìóøäó: ùå÷ êÿñÿ áèð ñþç äåìÿäÿí øÿùÿðäÿí ÷ûõìàëû, öç òóòóá ñÿùðàéà ýåòìÿëè, ýåúÿíèí äöøìÿñèíè ýþçëÿìÿëè, ïóñãóäà äóðìàëû âÿ ïàðòàïàðòëà åëÿ èëê ðàñò ýÿëÿí øèðè ýÿáÿðòìÿëè; ñîíðà, åðòÿñè ýöí ãàéûäûá Àâðîïàñàéàüû ìåùìàíõàíàäà ãÿëéàíàëòû åòìÿëè, ßëúÿçàèð ÿùëèíèí òÿáðèêëÿðèíè äèíëÿìÿëè âÿ ýÿáÿðäèëìèø âÿùøè ùåéâàíûí äàëûíúà àðàáà ýþíäÿðìÿëè. Òàðòàðåí áèð ýþç ãûðïûìûíäà ñèëàùëàíäû, áàøûíäàí óúà îëàí éåêÿ äÿñòÿêëè ãàòëàìà ÷àäûðû ÷èéíèíÿ àòûá ãàéà êèìè ñàðñûëìàç áèð ãÿòèééÿòëÿ êö÷ÿéÿ ÷ûõäû. Î þç íèééÿòëÿðèíäÿ áèð êÿñèí õÿáÿð òóòà áèëÿúÿéèíäÿí åùòèéàò åäÿðÿê éîë áàðÿñèíäÿ ñîðàãëàøìàäàí äöç ñàüà äþíäö. Òàðòàðåí òàüëû Áàá-ßçóí àëàãàïûñûíà ÷àòàðàã áóðàäà ìèíëÿðëÿ ßëúÿçàèð éÿùóäèñèíèí ùþðöì÷ÿê êèìè êöíúÿ ãûñûëûá þç ãàðàíëûã, áàëàúà äöêàíëàðûíäàí îíà áàõäûüûíû ýþðìÿäÿí Òåàòð ìåéäàíûíäàí êå÷äè, øÿùÿðèí êÿíàðûíà ÷àòäû âÿ íÿùàéÿò, òîç-òî__________ çàíàãëû Ìóñòàô éîëóíà ÷ûõäû.

56

downloaded from KitabYurdu.org

Áó éîëäà ãÿðèáÿ ãàðìà-ãàðûøûãëûã ùþêì ñöðöðäö. Êàðåòëÿð, ôàéòîíëàð, ãàçàëàãëàð, ôóðãîíëàð, ñàìàí éöêëÿíìèø éåêÿ þêöç àðàáàëàðû, Àôðèêà àòûúûëàðûíûí åñêàäðîíëàðû, áàëàúà áîéëó åøøÿê ñöðöëÿðè, êþêÿ ñàòàí çÿíúè ãàäûíëàð, Åëçàñ ìöùàúèðëÿðè èëÿ äîëó àðàáàëàð, ãûðìûçû ïëàøëû éåðëè ñöâàðèëÿð – áóíëàðûí ùàìûñû òîç-òîðïàã è÷èíäÿ, ÷ûüûð-áàüûðëà, ìàùíû îõóéà-îõóéà, øåéïóð ñÿäàëàðû àëòûíäà, éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ úÿðýÿ èëÿ äöçöëìöø äàõìàëàðûí ãàïûëàðû àüçûíäà îòóðóá ñà÷ëàðûíû äàðàéàí óúàáîé ìàîíëó ãûçëàðûí ãàðøûñûíäàí, ÿñýÿðëÿðëÿ äîëó ìåéõàíàëàðûí, ãÿññàá äöêàíëàðûíûí, ñàëëàãõàíàëàðûí éàíûíäàí þòöá êå÷èðäèëÿð. “Øÿðã áàðÿñèíäÿ ìÿíÿ íÿ éàëàí-ïàëàí øåéëÿð äàíûøûðìûøëàð! – äåéÿ áþéöê Òàðòàðåí äöøöíäö. – Áóðàäà, ùÿòòà Ìàðñåëäÿêèíäÿí äÿ òöðê âàðäûð”. Áèðäÿí î, ýþçÿë áèð äÿâÿíèí þç óçóí àéàãëàðûíû àðàìëà ýþòöðöá ãîéàðàã ùèíä õîðóçó êèìè íåúÿ ëîâüà-ëîâüà éàíûíäàí êå÷äèéèíè ýþðäö; îíóí öðÿéè äàùà áÿðê äþéöíìÿéÿ áàøëàäû. Àðòûã äÿâÿëÿð ýþðöíäö! Äåìÿëè, øèðëÿð äÿ óçàãäà äåéèëäèð! Äîüðóäàí äà î, áåøúÿ äÿãèãÿ ñîíðà ÷èéíè òöôÿíýëè áèð äÿñòÿ øèð îâ÷óñóíà ðàñò ýÿëäè. Ãÿùðÿìàíûìûç îíëàðûí éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí: “Ãîðõàãëàð! – äåéÿ äöøöíäö. – Ãîðõàãëàð! Óòàíìûðëàð, éàíëàðû èëÿ èò ýþòöðöá øèð îâóíà äÿñòÿ-äÿñòÿ ýåäèðëÿð!”. Î, ßëúÿçàèðäÿ øèðäÿí áàøãà áèð ùåéâàí îâóíà ÷ûõìàüû ÿñëà òÿñÿââöð åòìèðäè. Ëàêèí áó îâ÷óëàð ñèôÿòäÿí þç èøëÿðèíäÿí àéðûëìûø ñàäÿëþâù àëâåð÷èëÿðÿ îõøàéûðäûëàð, ùÿì äÿ áåëÿúÿ, êþùíÿ ãàéäà èëÿ, èòëÿðëÿ, îâ÷ó ùåéáÿëÿðè èëÿ øèð îâóíà ÷ûõìàã òàðàñêîíëóíó ìàðàãëàíäûðûðäû, î, áèðèíÿ éàíàøûá ñîðóøäó: – Ùÿ, éîëäàø, äåéèí ýþðÿê îâ íåúÿäèð?

– Ïèñ äåéèë, – äåéÿ îâ÷ó ãîðõà-ãîðõà ýþçëÿðèíè òàðàñêîíëóíóí çÿùìëè ñèëàùëàðûíà äèêÿðÿê úàâàá âåðäè.

– ×îõ âóðìóøñóíóç?

– Áÿëè... àç äåéèë... áóäóð, áàõûí, – äåéèá ÿëúÿçàèðëè îâ÷ó äîâøàí âÿ úöëëöòëÿ äîëó ùåéáÿñèíè ýþñòÿðäè.

– Íåúÿ?.. Ñèç áóíëàðû ùåéáÿíèçÿ ãîéóðñóíóç? __________ – Áÿñ ùàðà ãîéàã?

57

downloaded from KitabYurdu.org

– Äåìÿê îíëàð... ëàï-áàëàúàäûðëàð?

– Ùÿð úöð îëàð, áàëàúà äà, áþéöê äÿ, – äåéÿ îâ÷ó úàâàá âåðäè. Î, åâÿ òÿëÿñèðäè, îäóð êè, éîëäàøëàðûíà ÷àòìàã ö÷öí àääûìûíû ñöðÿòëÿíäèðèá óçàãëàøäû. Ãîðõìàç Òàðòàðåí ùåéðÿòèíäÿí äîíóá ìàò-ìÿÿòòÿë éîëóí îðòàñûíäà ãàëäû. Î, áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøäèêäÿí ñîíðà ãÿòè ãÿðàðà ýÿëèá “áóíëàð ýîï÷ó àäàìëàðäûð, îíëàð ùå÷ íÿ âóðìàìûøëàð”, – äåéÿðÿê éîëóíà äàâàì åòäè. Àðòûã åâëÿðÿ âÿ éîëäàí þòÿíëÿðÿ ýåòäèêúÿ äàùà àç-àç òÿñàäöô åäèëèðäè. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí òÿãðèáÿí äàùà éàðûì ñààò éîë ýåäèá íÿùàéÿò, äàéàíäû. Ùàâà ëàï ãàðàëìûøäû. Àéñûç, óëäóçëó áèð ýåúÿ èäè. Øîñåäÿ èíñ-úèíñ éîõäó. Áóíà áàõìàéàðàã ãÿùðÿìàí áàøà äöøäö êè, øèðëÿð ìèíèê àðàáàñû äåéèë êè, áþéöê éîëäà âåéèëëÿíñèíëÿð.. Î, éîëäàí ÷ûõûá ÷þëÿ äîüðó öç ãîéäó. Ùÿð àääûìäà õÿíäÿêëÿðÿ, òèêàíëû áèòêèëÿðÿ, êîëëóãëàðà ðàñò ýÿëèðäè. Ëàêèí Òàðòàðåí áóíëàðà åòèíà åòìÿäÿí àääûìëàéûðäû. Î, áèðäÿí àéàã ñàõëàäû. Ãÿùðÿìàíûìûç ùàâàíû èéëÿéÿðÿê, “áóðàäàí øèð èéè ýÿëèð”, – äåéÿ ãÿò åòäè.

 ÏÀÐÒ! ÏÀÐÒ!

Áóðà àäàì àéàüû äÿéìÿìèø, ÿúàèá áèòêèëÿðëÿ, òöêëÿðèíè ãàáàðòìûø âÿùøè ùåéâàíà áÿíçÿð Øÿðã áèòêèëÿðè èëÿ þðòöëìöø óúñóçáóúàãñûç áèð ÷þëëöê èäè. Óëäóçëàðûí òóòãóí èøûüûíäà ùÿð òÿðÿôäÿ éåðÿ äöøìöø áèòêè êþëýÿëÿðè ÷îõ áþéöê ýþðöíöðäö. Ñàü òÿðÿôäÿ íÿùÿíý äàüëàð ãàðàëûðäû-áÿëêÿ äÿ áóíëàð Àòëàñ äàüëàðû èäè!.. Ñîë òÿðÿôäÿí, ýþðöíìÿéÿí äÿíèçèí áîüóã óüóëòóñó åøèäèëèðäè. Áóðà âÿùøè ùåéâàíëàðûí ýÿçèá äîëàøà áèëÿúÿêëÿðè áèð éåð èäè... Òàðòàðåí òöôÿíýèíèí áèðèíè éåðÿ ãîéäó, î áèðèíè ÿëèíäÿ òóòàðàã áèð äèçè öñòÿ îòóðäó âÿ ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Î, áèð ñààò, èêè ñààò ýþçëÿäè.. Ãàðøûñûíà ùå÷ áèð øåé ÷ûõìàäû!.. Áó âàõò éàäûíà äöøäö êè, îíóí îõóäóüó êèòàáëàðäà ìÿøùóð øèð îâ÷óëàðû ùÿìèøÿ þçëÿðè __________ èëÿ ÷ÿïèø ýþòöðÿð âÿ îíó áèð íå÷ÿ àääûì êÿíàðäà áàüëàéàðàã èïèíè 58

downloaded from KitabYurdu.org

äàðòìàãëà ìÿëÿìÿéÿ ìÿúáóð åäÿðäèëÿð. Òàðàñêîíëóíóí ÷ÿïèøè îëìàäûüû ö÷öí î, ÷ÿïèøè ÿâÿç åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè âÿ ÷ÿïèø êèìè ìÿëÿäè: ì-ÿ-ÿ!.. ì-ÿ-ÿ!.. Î, ÿââÿëúÿ éàâàøäàí ìÿëÿäè, ÷öíêè öðÿéèíäÿ, ùÿð ùàëäà áèð ãÿäÿð ãîðõó ùèññè âàðäû, îíà ýþðÿ ãîðõäó êè, áèðäÿí øèð îíóí ñÿñèíè åøèäÿð. Ñîíðà, ýþðäö êè, ñÿñèíÿ ñÿñ âåðèá ãàðøûñûíû ÷ûõàí éîõäóð, áèð àç äà óúàäàí ìÿëÿìÿéÿ áàøëàäû: ì-ÿ-ÿ! ì-ÿ-ÿ!.. Éåíÿ ùå÷ êèì ýþðöíìÿäè! Èøè áåëÿ ýþðäöêäÿ ñÿáðè òöêÿíìèø Òàðòàðåí åëÿ áÿðê áþéöðäö êè, ñàíêè ÷ÿïèø äþíöá þêöç îëäó. Áèðäÿí ãàáàãäà, îíäàí áèð íå÷ÿ àääûì èðÿëèäÿ íÿ èñÿ íÿùÿíý, ãàðà áèð øåé ýþðöíäö. Î, ñóñäó. Ùåéâàí ÿéèëäè, òîðïàüû èéëÿäè, ñû÷ðàäû, ýåðè ãà÷äû, ñîíðà éåíÿ äÿ ãàéûòäû âÿ íÿùàéÿò, äàéàíûá éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿäè... Øöáùÿñèç, áó, øèð èäè!.. Èíäè àðòûã îíóí äþðä ýþäÿê ÿë-àéàüûíû, ìöäùèø, ýóð éàëëû áàøûíû âÿ ãàðàíëûãäà ïàðûëäàéàí èðè ýþçëÿðèíè àéäûí ýþðìÿê îëàðäû. Òöôÿíý òóøëàíäû!.. Ïàðò!.. Ïàðò!.. Äÿéäè. Ñîíðà ÿëäÿ îâ÷ó áû÷àüû ýåðèéÿ ñû÷ðàéûø åäèëäè. Òàðàñêîíëóíóí à÷äûüû àòÿøÿ úàâàá îëàðàã âàùèìÿëè áèð áþéöðòö åøèäèëäè.

– Àùà! – äåéÿ Òàðòàðåí áàüûðäû âÿ áèð àéàüûíû èðÿëè ãîéóá âÿùøè ùåéâàíëà öçáÿöç ýÿëìÿéÿ ùàçûðëàøäû. Ëàêèí ùåéâàí àðòûã þç ïàéûíû àëìûøäû, áþéöðÿ-áþéöðÿ âàð ýöúö èëÿ ãà÷ûðäû. Ãÿùðÿìàí èñÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìèðäè: î, ùåéâàíûí äèøèñèíè ýþçëÿéèðäè... Ëàï êèòàáëàðäà îëäóüó êèìè! Áÿäáÿõòëèêäÿí ùåéâàíûí äèøèñè ýÿëèá ÷ûõìûðäû. Èêè-ö÷ ñààò ýþçëÿäèêäÿí ñîíðà Òàðòàðåí éîðóëäóüóíó ùèññ åòäè. Éåð ðöòóáÿòëè èäè; ýåúÿ ýåòäèêúÿ ñîéóéóðäó; äÿíèçäÿí øèääÿòëè êöëÿê ÿñèðäè. “Ýþðÿñÿí ùàâà èøûãëàøàíàäÿê éàòñàì íåúÿ îëàð?” – äåéÿ î, ôèêèðëÿøäè éåë õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìàìàã ö÷öí ñÿééàð ÷àäûðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Ëàêèí áó èø àñàí äåéèëäè! Îíóí ÷àäûðû åëÿ ìöðÿêêÿá, åëÿ ôÿíäýèðëèêëÿ ãàéðûëìûøäû êè, ùå÷ úöð à÷ûá ãóðìàã îëìóðäó. Òàðòàðåí òÿð òþêÿ-òþêÿ äöç áèð ñààò ÷àäûðëà ÿëëÿøäè, ëàêèí __________ ëÿíÿòÿ ýÿëìèø ÷àäûð à÷ûëìàäû êè, à÷ûëìàäû. Áÿçÿí åëÿ ÷ÿòèðëÿð îëóð 59

downloaded from KitabYurdu.org

êè, éàüûøûí ëàï øèääÿòëè âàõòûíäà àäàìûí áàøûíà áåëÿ îéóí à÷ûð. ßëëÿøèá ÿëäÿí äöøìöø òàðàñêîíëó àõûðäà ÷àäûðû áöêöëö ùàëäà éåðÿ ñàëûá, ÿñë ïðîâàíñëû êèìè äåéèíÿ-äåéèíÿ îíóí öñòöíäÿ óçàíäû. “Äóä-äó-äó-äó-äó-äó, äóä-äó-äó-äóäó-äó-äó!..”.

– Áó íÿäèð? – äåéÿ Òàðòàðåí îéàíûá éåðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã ÷ûüûðäû. Áó Ìóñòàôà ãûøëàüûíäàí àôðèêàëû íèøàí÷û ÿñýÿðëÿðèí øåéïóð÷óëàðû òÿðÿôèíäÿí ÷àëûíàí ñÿùÿð òîïëàíûøû ñèãíàëûíûí ñÿñè èäè. Øèð îâ÷óñó êàðûõìûø ùàëäà ýþçëÿðèíè îâóøäóðäó... Î, åëÿ áèëèðäè êè, ñÿùðàíûí îðòàñûíäàäûð... ßñëèíäÿ èñÿ, áèëèðñèíèçìè ùàðàäà èäè? Ýöë êÿëÿìëÿ ÷óüóíäóð àðàñûíäàêû ÿíýèíàð ëÿêèíäÿ. Îíóí Áþéöê ñÿùðàñûíäà òÿðÿâÿç áèòèðäè. Éàõûíëûãäà, éóõàðû Ìóñòàôûí ýþçÿë ìÿíçÿðÿëè éàøûë éàìàúûíäà ÿëúÿçàèðëèëÿðèí ñÿùÿð øåùè ÷èëÿíìèø áàüëû-áàü÷àëû àü åâëÿðè ïàðûëäàéûðäû. Åëÿ çÿíí åòìÿê îëàðäû êè, Ìàðñåëèí êÿíàðëàðûíäà, îíóí éàéëàãëàðû, øÿùÿðÿòðàôû áàüëàðû âÿ áàü÷àëàðû àðàñûíäàñàí. Éàçûã àäàì áîñòàíû âÿ ñàêèò ìÿíçÿðÿíè ýþðäöêäÿ ñîí äÿðÿúÿ òÿÿúúöáëÿíäè, îíóí êåôè òàìàì-êàìàë ïîçóëäó. “Áó àäàìëàð äÿëè îëóáëàð, – äåéÿ î, ôèêèðëÿøäè. – Ùå÷ øèðèí ýÿçèá-äîëàøäûüû éåðäÿ ÿíýèíàð ÿêÿðëÿð?!. Àõû, áöòöí áóíëàðû ìÿí éóõóäà ýþðìÿìèøÿì... Áóðàéà øèðëÿð ýÿëèð... Áó äà äÿëèë”... Äÿëèë, âÿùøè ùåéâàíûí ãà÷àðêÿí àõûòäûüû ãàí èçè èäè. Èýèä òàðàñêîíëó ÿéèëèá áó ãàíëû èçÿ áàõà-áàõà áèð ÿíýèíàðäàí î áèðèíÿ êå÷èð, ÿëèíäÿ òàïàí÷àíû ùàçûð òóòàðàã òåç-òåç áîéëàíûá ÿòðàôû ýþçäÿí êå÷èðèðäè; î, áó ìèíâàëëà, íÿùàéÿò, ýÿëèá éóëàô ÿêèëìèø êè÷èê áèð òàðëàéà ÷ûõäû. ßçèëèá éåðÿ ñÿðèëìèø ñöíáöëëÿð àðàñûíäà ãàí ýþëìÿ÷ÿñè ýþðöíöðäö. Ýþëìÿ÷ÿäÿ, áàøûíäàí éàðàëû áèð ùåéâàí áþéðö öñòÿ éûõûëûá ãàëìûøäû... Òàïûí ýþðÿê, áó íÿ èäè?..

– Íÿ îëàúàã, ÿëáÿòòÿ, øèð!

– Éîõ, øèð äåéèë, åøøÿê èäè, ßëúÿçàèðäÿ ÷îõ éàéûëìûø áó “áöððèêî” àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí áàëàúà áîéëó åøøÿêëÿðäÿí áèðè èäè. __________ 60

downloaded from KitabYurdu.org

ÂÛ ÄÈØÈ ØÈÐÈÍ ÝÞÐÖÍÌßÑÈ. ÄßÙØßÒËÈ ÂÓÐÓØÌÀ. "ÃÎ×ÀÃËÀÐÛÍ ÝÞÐÖØÖ" ÌÅÉÕÀÍÀÑÛ

Òàðòàðåí þç áÿäáÿõò ãóðáàíûíû ýþðäöêäÿ, èëê àíäà ïÿðò îëäó. Äîüðóäàí äà øèðëÿ åøøÿê àðàñûíäà ôÿðã ÷îõ áþéöê èäè... Ñîíðà ãÿùðÿìàí ÷îõ òÿÿññöôëÿíäè. Éàçûã áöððèêî åëÿ ãÿøÿíý èäè, îíóí åëÿ ìåùðèáàí áèð ýþðêÿìè âàðäû êè! Ùåéâàí ùÿëÿ íÿôÿñ àëûðäû, îíóí áþéöðëÿðè äàëüà êèìè ãàëõûá åíèðäè. Òàðòàðåí äèç ÷þêäö âÿ ßëúÿçàèð êÿìÿðèíèí óúó èëÿ éàçûã ùåéâàíûí éàðàñûíäàí àõàí ãàíû äàéàíäûðìàüà ÷àëûøäû. Åøøÿéÿ ãóëëóã åäÿí áþéöê èíñàí – áó ìÿíçÿðÿäÿí äàùà ùÿéÿúàíëû íÿ îëà áèëÿðäè!.. Êÿìÿð þòÿðè òîõóíäóãäà, áÿäÿíèíäÿ ùÿëÿ äÿ ùÿéàò íèøàíÿëÿðè ñåçèëÿí áöððèêî èðè áîç ýþçëÿðèíè à÷äû âÿ óçóí ãóëàãëàðûíû èêè-ö÷ äÿôÿ òÿðïÿäÿðÿê ñàíêè: “Ñàü îë, ñàü îë!” – äåìÿê èñòÿäè. Ñîíðà ùåéâàíûí áöòöí áÿäÿíè ñîí äÿôÿ öðïÿøäè âÿ î, áèð äàùà òÿðïÿíìÿäè. Áèðäÿí êèìèíñÿ ôÿðéàä ñÿñè åøèäèëäè: – Íóàðî! Íóàðî! Ùÿìèí äÿãèãÿ éàõûíëûãäàêû êîëëàðûí áóäàãëàðû àðàëàíäû. Òàðòàðåí éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá ìöäàôèÿéÿ ùàçûðëàøìàüà ýöúëÿ ìàúàë òàïäû. Ôÿðéàä åäÿí äèøè øèð èäè! Î, áàøûíà éàéëûã áàüëàìûø, ÿëèíÿ èðè ãûðìûçû ÷ÿòèð àëìûø åëçàñëû ãîúà ãàäûí ñóðÿòèíäÿ íÿðèëäÿéÿ-íÿðèëäÿéÿ âÿ çÿùìëÿ ýÿëìèøäè. Î þç åøøÿéèíè óúàäàí, Ìóñòàô äàüëàðûíäà ÿêñ-ñÿäà òàïàí áèð ñÿñëÿ ùàéëàéûðäû. ßëáÿòòÿ, áó ãåéçëÿíìèø ãîúà ãàðûäàíñà, ãÿçÿáëÿíìèø äèøè øèðëÿ öç-öçÿ ýÿëìÿê Òàðòàðåí ö÷öí äàùà éàõøû îëàðäû. ßùâàëàòûí íåúÿ áàø âåðäèéèíè, Íóàðîíó íåúÿ øèð áèëèá âóðäóüóíó áÿäáÿõò àäàì ùÿäÿð éåðÿ ãàðûéà èçàù åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ãàðûéà åëÿ ýÿëèðäè êè, Òàðòàðåí îíó ÿëÿ ñàëûð. Îäóð êè, ÷ÿòèðèíè ãàëäûðûá ãÿçÿáëÿ ãÿùðÿìàíûí öñòöíÿ àòûëäû. Þçöíö èòèðìèø Òàðòàðåí áàúàðäûüû ãÿäÿð ãîðóíóð, ÿëèíäÿêè êàðàáèíëÿ çÿðáÿëÿðè äÿô åäèð, òÿðëÿéèð, òþâøöéöð, àòûëûá-äöøÿðÿê ÷ûüûðûðäû: – Õàíûì, àõû, áèð ìöñàèäÿ åäèí!.. Èúàçÿ âåðèí!.. Éîõ, ãóëàã àñàí êèì èäè! Ãàðû îíó äèíëÿìèð âÿ âàð ýöúö èëÿ __________ âóðóð, éóìðóãëàéûðäû.

61

downloaded from KitabYurdu.org

Õîøáÿõòëèêäÿí äþéöø ìåéäàíûíà ö÷öíúö áèð øÿõñ äàõèë îëäó. Áó øÿõñ åëçàñëû ãàðûíûí ÿðè, þçö äÿ åëçàñëû, ìåéõàíà ñàùèáè, ùÿì äÿ ùåñàáäàí éàõøû áàø ÷ûõàðàí áèð àäàì èäè. Î, êèìèíëÿ ùåñàáëàøìàëû îëäóüóíó ýþðäöêäÿ, (ãàòèë þç ãóðáàíû ö÷öí èñòÿíèëÿí ùàããû âåðìÿéÿ ùàçûð èäè) àðâàäûíû êÿíàð åäèá äàíûøûã àïàðìàüà áàøëàäû. Òàðòàðåí èêè éöç ôðàíê âåðìÿëè îëäó – ÿñëèíäÿ èñÿ åøøÿéèí ãèéìÿòè îí ôðàíêäàí ÷îõ äåéèëäè – ÿðÿá áàçàðûíäà áöððèêîíóí ãèéìÿòè áèð ãàéäà îëàðàã áåëÿ èäè. Ñîíðà éàçûã Íóàðîíó õóðìà àüàúû àëòûíäà áàñäûðäûëàð, ýöìöø Òàðàñêîí ïóëëàðûíû ýþðöá êåôè êþêÿëìèø åëçàñëû, ãÿùðÿìàíûìûçû þçöíöí áèð íå÷ÿ àääûìëûãäà áþéöê éîë öñòöíäÿêè ìåéõàíàñûíà ãÿëéàíàëòûéà äÿâÿò åòäè. ßëúÿçàèðëè îâ÷óëàð ùÿð áàçàð ýöíö îðàéà ãÿëéàíàëòû åòìÿéÿ ýÿëÿðäèëÿð, ÷öíêè äöçÿíýàùäà îâ ãóøó ÷îõ îëóðäó, áèð äÿ êè, øÿùÿðäÿí úÿìè èêè ëéþ ìÿñàôÿäÿ ùå÷ éåðäÿ áóðàäà îëäóüó ãÿäÿð àäà äîâøàíûíà òÿñàäöô åäèëìèðäè.

– Éàõøû áÿñ, øèð íåúÿ, áóðàëàðäà øèð ÷îõäóðìó? – äåéÿ Òàðòàðåí ñîðóøäó. Åëçàñëû ýþçëÿðèíè áÿðÿëòäè: – Øèð?

– Áÿëè... øèð... òåç-òåçìè ðàñò ýÿëèðñèíèç? – äåéÿ éàçûã áó äÿôÿ ñóàëûíû áèð ãÿäÿð òÿðÿääöäëÿ òÿêðàð åòäè. Ìåéõàíà÷û ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö: – Áàé ñÿíè, ðÿùìÿòëèéèí îüëó! Áàëàì, áóðàäà øèð íÿ ýÿçèð?

– Íåúÿ?.. Äåìÿëè, ßëúÿçàèðäÿ øèð éîõäóð?

– Äîüðóñó, áóðàäà èéèðìè èëäèð êè, éàøàéûðàì àììà ùå÷ âàõò øèð àäûíäà áèð øåé ýþðìÿìèøÿì... Àíúàã, îíëàðûí áàðÿñèíäÿ íÿ èñÿ áèð øåé åøèòìèøÿì, ùÿòòà, äåéÿñÿí, ãÿçåòëÿðäÿ äÿ îõóìóøàì... Ëàêèí îíëàð, ýÿðÿê êè, áóðàäàí õåéëè óçàãëàðäà, îðàäà, úÿíóáäà éàøàéûðëàð... Áó âàõò îíëàð ìåéõàíàéà – Âàíâåäÿ âÿ éàõóä Ïàíòåíäÿ* òÿñàäöô åäèëÿ áèëÿí ìåéõàíàëàðà îõøàéàí áèð øÿùÿðêÿíàðû ìåéõà__________ *  à í â å â ÿ Ï à í ò å í – Ïàðèñèí éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí êè÷èê øÿùÿðëÿðäèð.

62

downloaded from KitabYurdu.org

íàéà éàõûíëàøäûëàð. Ìåéõàíàíûí ãàïûñû öñòöíäÿí ãóðóìóø áóäàã àñûëìûøäû, äèâàðëàðûíäà áèëéàðä êèéëÿðèíèí øÿêëè ÷ÿêèëìèøäè, ëþâùÿäÿ èñÿ àøàüûäàêû íàðàùàòëûã äîüóðìàéàí ñþçëÿð éàçûëìûøäû: ÃÎ×ÀÃËÀÐÛÍ ÒÎÏËÀÍÌÀÑÛ Ãî÷àãëàðûí òîïëàíìàñû!.. Àù! Áðàâèäà! Íåúÿ äÿ õîø õàòèðÿëÿðäèð!

ÂÛÛ ×ÎÕÉÅÐËÈ ÊÀÐÅÒ, ÌÀÂÐ ÃÛÇ Âß ÆÀÑÌÈÍ ×È×ßÊËßÐÈÍÄßÍ ÒßÑÁÅÙ

Áó èëê ìàúÿðàëàð áèð ÷îõëàðûíû êàðûõäûðûá ôèêðèíäÿí äàøûíäûðàðäû, ëàêèí Òàðòàðåí êèìè ìÿòèí àäàìëàð î ãÿäÿð äÿ àñàíëûãëà òÿñëèì îëìóðëàð. “Øèðëÿð úÿíóáäà èìèø... Åëÿ èñÿ, ìÿí úÿíóáà ýåäÿúÿéÿì!”, – äåéÿ ãÿùðÿìàí ãÿò åòäè. Î, àüçûíäàêû ñîí òèêÿíè óäóá àéàüà ãàëõäû, ìåéõàíà ñàùèáèíÿ òÿøÿêêöð åòäè, ãàðûíû þïöá îíäàí éåäèéè êþòÿê âÿ éóìðóãëàðû áàüûøëàäû, óüóðñóç Íóàðî ö÷öí àõûòäûüû ñîí ýþç éàøëàðûíû ñèëäè âÿ þç ÷àìàäàíëàðûíû ãàáëàøäûðìàã, åëÿ ùÿìèí ýöí úÿíóáà éîëà äöøìÿê êèìè ãÿòè áèð íèééÿòëÿ ýåðèéÿ, ßëúÿçàèðÿ ãàéûòìàüà òÿëÿñäè. Áÿäáÿõòëèêäÿí áþéöê Ìóñòàô éîëó áó äÿôÿ îíà êå÷ÿí äÿôÿêèíäÿí äàùà óçóí ýÿëäè. Òîç äóìàíû ÿòðàôû áöðöéöð, ãûçìàð ýöíÿø àäàìû éàíäûðûð, ñÿééàð ÷ÿòûð ÷îõ àüûðëûã åäèðäè... Òàðòàðåí øÿùÿðÿäÿê ïèéàäà ýåòìÿéÿ úÿñàðÿò åëÿìÿäè, î, ðàñò ýÿëäèéè èëê ÷îõéåðëè êàðåòè ñàõëàòäûðûá ìèíäè... Éàçûã Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí! Ýÿðÿê î þç àäûíà âÿ øþùðÿòèíÿ ëÿêÿ ýÿòèðìÿìÿê ö÷öí áó áàøûáÿëàëû, íÿùÿíý þêöç àðàáàñûíà ùå÷ ìèíìÿéÿéäè, ýÿðÿê î, áó ãûçìàð ùàâàäà ÷àäûðûí âÿ ÷èéèíëÿðèíè ÿçÿí ãîøàëöëÿ êàðàáèíëÿðèí àüûðëûüû àëòûíäà òàãÿòäÿí äöøöá ùÿëàê __________ îëìàãäàí ãîðõìàéûá þç éîëóíó ïàé-ïèéàäà äàâàì åòäèðÿéäè!..

63

downloaded from KitabYurdu.org

×îõéåðëè êàðåò ñÿðíèøèíëÿ äîëó èäè. Êöíúäÿ éåêÿ ãàðà ñàããàëëû áèð ÿëúÿçàèðëè ìîëëà áàøûíû äóà êèòàáû öçÿðèíÿ ÿéèá îòóðìóøäó; ãàðøû òÿðÿôäÿ éîüóí ïàïèðîñ ÷ÿêÿí áèð ìàâð – Èòàëèéà òàúèðè ÿéëÿøìèøäè; áóíëàðäàí áàøãà, êàðåòäÿ ìàëòàëû ìàòðîñ, äþðä âÿ éà áåø íÿôÿð ìàâð ãàäûíû âàðäû. Ãàäûíëàð öçëÿðèíè àü ÷àäðà èëÿ þðòìöøäöëÿð, îíëàðûí éàëíûç ýþçëÿðèíè ýþðìÿê îëóðäó. Áó õàíûìëàð ßáäöë-Ãÿäèð ãÿáèðèñòàíûíà çèéàðÿòÿ ýåäèðäèëÿð, àíúàã áó ñÿôÿðèí îíëàðû áèð î ãÿäÿð êÿäÿðëÿíäèðäèéè ùå÷ ùèññ åäèëìèðäè. Îíëàð ÷àäðàëàðûíà áöðöíöá ãîðàáèéÿ éåéÿ-éåéÿ àðà âåðìÿäÿí äàíûøûá ýöëöøöðäöëÿð. Òàðòàðåíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, îíëàð òåç-òåç îíà áàõûðëàð. Õöñóñÿí Òàðòàðåíëÿ öçáÿöç îòóðàí ãàäûí áöòöí éîë áîéó ýþçöíö îíäàí ÷ÿêìèðäè. Ìàâð ãûçû ÷àäðàéà áöðöíìöø îëñà äà, îíóí ñöðìÿëè èðè ãàðà ýþçëÿðèíäÿêè îéíàãëûã, ãûçûë ãîëáàãëû èíúÿ áèëÿêëÿðè, ñÿñèíèí àùÿíýè, íàç-ãÿìçÿñè, ùÿðÿêÿòëÿðè – áèð ñþçëÿ ùÿð øåé ýþñòÿðèðäè êè, ÷àäðà àëòûíäà íÿ èñÿ ýÿíú, ãÿøÿíý âÿ úàçèáÿäàð áèð øåé ýèçëÿíèð. Òàðòàðåí íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè. Áó ýþçÿë Øÿðã ýþçëÿðèíèí ëàë íÿâàçèøè îíó ùÿì êàðûõäûðûð, ùÿì äÿ ùÿéÿúàíëàíäûðûðäû. Îíóí áàøû ýèúÿëëÿíèðäè; îíó ýàù ãûçäûðìà, ýàù äà öøöòìÿ òóòóðäó. Ùÿëÿ öñòÿëèê, áó âàõò ìàâð ãûçûíûí òóôëèñè äÿ èøÿ ãàðûøìûøäû. Î áó áàëàúà òóôëèíèí þç éåêÿ ÷ÿêìÿëÿðè öçÿðèíäÿ íåúÿ äîëàøäûüûíû, õûðäàúà ãûðìûçû ñè÷àí êèìè íåúÿ ýÿçèøèá òèòðÿäèéèíè ùèññ åäèðäè... Íÿ åòìÿëè? Áó áàõûøëàðà, áó òÿìàñà úàâàá âåðìÿëèìè? Áÿñ ñîíðàêû íÿòèúÿ!.. Øÿðãäÿ éàä ãàäûíëà åøãáàçëûã åòìÿê àõû, çàðàôàò äåéèë!.. Úÿíóáëàðà ìÿõñóñ ñåâýè ìàúÿðàëàðû õÿéàëÿòèíÿ ãàïûëìàã èãòèäàðûíà ìàëèê ãî÷àã òàðàñêîíëó àðòûã íÿ ùàëäà ùÿðÿì àüàëàðûíûí ÿëèíÿ êå÷äèéèíè òÿñÿââöð åäèðäè: îíó òóòóá áàøûíû öçìöø âÿ éà äÿðè ÷óâàëà ñàëàðàã òèêèá áÿäÿíèíäÿí àéðûëìûø áàøû èëÿ áèðëèêäÿ äÿíèçÿ àòìûøëàð. Áó, îíóí åùòèðàñûíû áèð ãÿäÿð ñîéóòäó... Áó àðàäà õûðäàúà òóôëè îíóíëà äèëõîøëóüó äàâàì åòäèðèðäè, ãàðøûñûíäàêû ãûçûí ýþçëÿðè èñÿ îíó ðàùàò áóðàõìûð, áèð úöò ãàðà ìÿõìÿðè ÷è÷ÿê ãþí÷ÿñè êèìè îíà äîüðó óçàíûð âÿ ñàíêè äåéèðäè: “Äÿð áèçè”. Êàðåò Òåàòð ìåéäàíûíäà, Áàá-ßçóí êö÷ÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíäû. Ìàâð ãàäûíëàðû òóìàíëàðû ÿë-àéàãëàðûíà äîëàøà-äîëàøà ÷àä__________ ðàëàðûíà áÿðê-áÿðê áöðöíÿðÿê áèð-áèðèíèí àðäûíúà âöãàðëà äöøìÿ64

downloaded from KitabYurdu.org

éÿ áàøëàäûëàð. Òàðòàðåíèí ãàðøûñûíäà îòóðàí ìàâð ãûç éåðèíäÿí ùàìûäàí ñîíðà ãàëõäû âÿ áó çàìàí ãÿùðÿìàíûìûçà äîüðó åëÿ éàõûí ÿéèëäè êè, Òàðòàðåí îíóí ýÿíúëèê òÿðàâÿòè, æàñìèí, ìöøã âÿ ãîðàáèéÿ ÿòðè èëÿ äîëó íÿôÿñèíè ùèññ åòäè. Òàðàñêîíëó þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè; ìÿùÿááÿòèí ìÿñò åòäèéè Òàðòàðåí ùÿð øåéÿ ùàçûð ùàëäà ãûçûí àðäûíúà éåðÿ àòûëûá îíó èçëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ãûç îíóí øåéëÿðèíèí òàããûëòû âÿ úèíýèëòèñèíè åøèäÿðÿê äþíöá äàëà áàõäû, áàðìàüûíû äîäàãëàðûíà ãîéóá ñóñìàñûíû èøàðÿ åëÿäè, î áèðè ÿëèíèí úÿëä ùÿðÿêÿòè èëÿ æàñìèí ÷è÷ÿêëÿðèíäÿí ãàéðûëìûø áàëàúà ÿòèðëè òÿñáåùèíè ãÿùðÿìàíà àòäû. Òàðòàðåí òÿñáåùè éåðäÿí ýþòöðìÿê ö÷öí ÿéèëäè; ëàêèí ãÿùðÿìàíûìûç ùÿì áèð ãÿäÿð òîñãóí, ùÿì äÿ öñò-áàøû ñèëàùëà äîëó îëäóüó ö÷öí áóíà õåéëè âàõò ñÿðô åòìÿëè îëäó. Î, éåðäÿí ãàëõûá òÿñáåùè, öðÿéèíÿ áàñàðêÿí, ìàâð ãûçûíäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò áåëÿ ãàëìàìûøäû.

ÂÛÛÛ ÀÒËÀÑ ØÈÐËßÐÈ, ÐÀÙÀÒ ÉÀÒÛÍ!

Àòëàñ øèðëÿðè éàòûí! Éàáàíû ìàëäèëè âÿ ñàáóð êîëëàðû àðàñûíäàêû éàòàãëàðûíûçäà ðàùàò éàòûí. Ìöÿééÿí âàõòàäÿê Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí ñèçÿ òîõóíìàéàúàãäûð. Îíóí áöòöí ùÿðáè ëÿâàçèìàòû – ñèëàù éåøèéè, äÿðìàí ãóòóñó, ñÿôÿð ÷àäûðû, êîíñåðâëÿðè – èíäè Àâðîïà ñàéàüû ìåùìàíõàíàíûí îòóç àëòûíúû íþìðÿñèíèí áèð êöíúöíäÿ àòûëûá ãàëìûøäûð. Ñàðûøûí íÿùÿíýëÿð, äàùà ùå÷ áèð øåéäÿí åùòèéàò åòìÿäÿí éàòûí! ×îõéåðëè êàðåòäÿêè ÿùâàëàòäàí ñîíðà éàçûüà ùÿìèøÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, õûðäàúà ãûðìûçû ñè÷àí ùÿëÿ äÿ îíóí, îâ÷óíóí éåêÿ àéàüûíûí öñòöíäÿ ýÿçèð. Äÿíèçäÿí ÿñÿí õÿôèô ìåù èñÿ îíóí äîäàãëàðûíà òîõóíàðêÿí, ùÿìèøÿ ýÿòèðäèéè ÿòðëÿ-ãîðàáèéà âÿ úèðÿ ãîõóñó èëÿ ãÿùðÿìàíû áèùóø åäèðäè. Òàðòàðåíÿ, îíóí àøèã îëäóüó ìàâð ãûçû ëàçûì èäè. Ëàêèí éöç ìèí íÿôÿðëèê ÿùàëèñè îëàí øÿùÿðäÿ ùÿð ùàíñû áèð __________ ãàäûíû íÿôÿñè, òóôëèñè âÿ ýþçëÿðèíèí ðÿíýè êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ òàïìàã 65

downloaded from KitabYurdu.org

î ãÿäÿð äÿ àñàí áèð èø äåéèëäèð. Áåëÿ áèð èøÿ éàëíûç åøãèíäÿí äÿëèäèâàíÿ îëìóø òàðàñêîíëó êèìè áèð àäàì ýèðèøÿ áèëÿðäè. ßí ïèñè áó èäè êè, óçóí àü ÷àäðàëàðà áöðöíÿí ìàâð ãàäûíëàðû áèð-áèðèíÿ îõøàéûðäûëàð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó õàíûìëàð, äåìÿê îëàð, åâäÿí áàéûðà ÷ûõìûðäûëàð, îíëàðû ýþðìÿê ö÷öí ýÿðÿê ÿðÿáëÿðèí éàøàäûãëàðû éóõàðû øÿùÿðÿ, òöðêëÿðèí øÿùÿðèíÿ ýåäÿñÿí. Áó éóõàðû øÿùÿð ÿñë ãàðÿò÷èëÿð ìÿñêÿíèäèð: äàð, ãàðàíëûã äþíýÿëÿð êö÷ÿíèí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿêè ÿñðàðÿíýèç åâëÿðèí àðàñûíäàí öçöéóõàðû óçàíìûøäûð, åâëÿðèí äàìëàðû áèð-áèðèíÿ ÷àòûëûá òóíåë ÿìÿëÿ ýÿòèðèð; ãàïûëàð àë÷àã, ñÿñ-ñÿìèð åøèäèëìÿéÿí, òóòãóí øÿáÿêÿëè ïÿíúÿðÿëÿð... ùÿð òÿðÿôäÿ – ñàüäà äà, ñîëäà äà ÷îõëó êè÷èê, ãàðàíëûã äöêàíëàð ýþðÿúÿêñÿí; äöêàíëàðäà öç-ýþçëÿðèíäÿí ãóëäóðëóã éàüàí ãÿçÿáëè òöðêëÿð äèøëÿðèíè àüàðäûá, ýþçëÿðèíè áÿðÿëäÿðÿê, îòóðóá ãÿëéàí ÷ÿêèð âÿ áèð-áèðè èëÿ éàâàøäàí ïû÷ûëäàøûðëàð, åëÿ áèë êè, íÿ èñÿ ïèñ áèð èøèí òÿäáèðèíè òþêöðëÿð... Áó çÿùìëè øÿùÿðèí êö÷ÿëÿðèíäÿí Òàðòàðåíèí òÿøâèøñèç êå÷äèéèíè äåñÿê, éàëàí îëàðäû. ßêñèíÿ, ãÿùðÿìàíûìûç ùÿéÿúàíëàíûð, éåêÿ ãàðíûíûí ýöúëÿ éåðëÿøäèéè áó ãàðàíëûã, äàð êö÷ÿëÿðäÿí êå÷ÿðêÿí ÷îõ åùòèéàò åäèð, òåç-òåç éàí-éþðÿñèíÿ áàõûð âÿ áàðìàüûíû àéàãäà ñàõëàäûüû òàïàí÷àñûíûí òÿòèéèíäÿí ÷ÿêìèðäè. Îíóí áó ùÿðÿêÿòè ëàï Òàðàñêîíäà, êëóáà ýåäÿí éîëäàêû ùÿðÿêÿòèíÿ îõøàéûðäû. Î, ùÿð äÿãèãÿ ýþçëÿéèðäè êè, èíäèúÿ áèð éûüûí ùÿðÿìàüàñû âÿ éåíè÷ÿðèëÿð* öñòöíÿ àòûëàúàãäûð, ëàêèí ìàâð ãûçûíà ðàñò ýÿëìÿê àðçóñó îíà áàùàäûð ãöââÿñè âåðèðäè. Ãîðõìàç Òàðòàðåí äöç áèð ùÿôòÿ èäè êè, éóõàðû øÿùÿðè òÿðê åòìèðäè. Î, ýàù ìàâðèòàí ùàìàìëàðûíûí ãàïûñû àüçûíäà âåéèëëÿíèð, îðàäàí ÷èìèá ùÿéÿúàíëû âÿ äàùà òÿðàâÿòëè ùàëäà ÷ûõàí ãàäûíëàðû ýþçëÿéèð, ýàù äà ìÿñúèäëÿðèí ãàïûñûíäà ÷þìáÿëèá îòóðóð, ìöãÿääÿñ áèíàéà ãÿäÿì áàñìàçäàí ÿââÿë òÿð òþêÿ-òþêÿ âÿ ùûããàíàùûããàíà éåêÿ ÷ÿêìÿëÿðèíè ÷ûõàðäûðäû. Áÿçÿí òàðàñêîíëó, ùàìàì âÿ ìÿñúèäëÿðäÿ ñÿìÿðÿñèç àõòàðûøëàðäàí ñîíðà, àõøàìäàí õåéëè êå÷ìèø ýåðè ãàéûäàðêÿí ìàâðèòàí __________ * É å í è ÷ ÿ ð è – Ñóëòàí Òöðêèéÿñèíäÿ àäÿòÿí ïîëèñ úÿçà ãîøóíëàðû êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí èìòèéàçëû ïèéàäà ãîøóí 1826-úû èëäÿ ëÿüâ åäèëìèøäèð.

66

downloaded from KitabYurdu.org

åâëÿðè éàíûíäàí þòÿíäÿ éåêíÿñÿã ìàùíû, áîüóã ýèòàðà âÿ äÿô ñÿñëÿðèíè, ãàäûíëàðûí õÿôèô ãÿùãÿùÿëÿðèíè åøèäèð, öðÿéè äàùà áÿðê äþéöíìÿéÿ áàøëàéûðäû. “Áÿëêÿ áó, îäóð!” – äåéÿ äöøöíöðäö. ßýÿð êö÷ÿäÿ àäàì îëìóðäóñà, åâÿ éàõûíëàøûð, ãàïûäàí àñûëìûø àüûð ÷ÿêèúè ãàëäûðûá ãîðõà-ãîðõà äþéöðäö. Ìàùíû âÿ ýöëöø ñÿñëÿðè î ñààò êÿñèëèð, äèâàðûí î òÿðÿôèíäÿ, ýåúÿëÿð òîéóã ùèíèíäÿêè õûøûëòûíû àíäûðàí àíëàøûëìàç ïû÷ûëäàøìà áàøëàéûðäû. “Öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìàã ëàçûì äåéèëäèð! – äåéÿ ãÿùðÿìàí ôèêèðëÿøèðäè. – Ìÿí èñòÿäèéèìÿ íàèë îëàúàüàì!”. ×îõ âàõò Òàðòàðåí éàëíûç îíà íàèë îëóðäó êè, éà îíóí áàøûíà áèð áàðäàã ñîéóã ñó òþêöðäöëÿð, éà äà îíà ïîðòàüàë âÿ áÿðáÿð ÿíúèðè ãàáûüû àòûðäûëàð... Áóíäàí áàøãà ùå÷ âàõò, ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòëè øåé ÿëäÿ åòìÿìèøäè! Àòëàñ øèðëÿðè, ðàùàò éàòûí!

ÛÕ ÊÍÉÀÇ ÃÐÈÃÎÐÈ ×ÅÐÍÎÃÎÐÑÊÈ

Áÿäáÿõò Òàðòàðåí þç ÿëúÿçàèðëè õàíûìûíû äöç èêè ùÿôòÿ àõòàðäû âÿ ýöìàí êè, ÿýÿð ìÿùÿááÿò èëàùÿñè ÷åðíîãîðèéàëû êíéàç ñóðÿòèíäÿ îíóí êþìÿéèíÿ ýÿëìÿñÿ èäè, ùÿëÿ èíäè äÿ àõòàðàúàãäû. ßùâàëàò áåëÿ îëìóøäó. Ãûøäà ùÿð øÿíáÿ ýöíö ßëúÿçàèðèí Áþéöê òåàòðûíäà ëàï Ïàðèñ Îïåðàñûíäàêû êèìè áàë-ìàñêàðàä òÿøêèë åäèëèð. Áó, àäè, çþâãñöç ÿéàëÿò áàë-ìàñêàðàäûäûð. Çàëäà áèð î ãÿäÿð äÿ ÷îõ àäàì éîõäóð: áóðàéà òîïëàøàíëàð Áöëéå âÿ Êàçèíîíóí* òþð-òþêöíòöëÿðèíäÿí, îðäóíóí àðäûíúà äöøöá ýåäÿí éöíýöë ÿõëàãëû ãûçëàðäàí, çÿùëÿòþêÿí òÿëõÿêëÿðäÿí, éöêäàøûéàí ôÿùëÿ ïàëòàðû ýåéìèø ñÿôèëëÿðäÿí, ïèñ éîëà äöøìöø, ëàêèí ÿââÿëêè éàõøû ùÿéàòûíäàí þçöíäÿ ñàðûìñàã âÿ çÿôÿðàí èéèíè ñàõëàìûø îëàí áåø-àëòû ìàîëó ãàäûíäàí èáàðÿòäèðëÿð. ßí ìàðàãëûñû – áóðàäà äåéèë, ãóìàð çàëûíà ÷åâðèëìèø ôîéåäÿäèð. Ùÿéÿúàíëû ýþçëÿðèíäÿí îä éàüàí __________ * Á ö ë é å – Ïàðèñäà ðÿãñ ñàëîíó. Ê à ç è í î – Ïàðèñäÿ ðÿãñ ñàëîíó îëàí âÿ åñòðàäà òàìàøàëàðû ýþñòÿðèëÿí ÿéëÿíúÿ éåðè.

67

downloaded from KitabYurdu.org

ìöõòÿëèô òÿðêèáëè úàìààò: ìÿçóíèééÿòäÿ îëàí âÿ áàíêäàí áîðú àëäûãëàðû ñó* ãîéàí òóðêîñëàð**, éóõàðû øÿùÿðëè Ìàâðèòàíèéà òàúèðëÿðè, çÿíúèëÿð, ìàëòàëûëàð, áèð êîòàíû âÿ éà áèð úöò þêöçöíö ãóìàðà ãîéìàã ö÷öí ãûðõ ëéþ ìÿñàôÿ ãÿò åäèá ÿúíÿáèëÿð ìÿùÿëëÿñèíäÿí ýÿëÿí êîëîíèñòëÿð – ùàìû ðÿíýè ãà÷ìûø ùàëäà, ãîðõóäàí ÿñÿ-ÿñÿ, äèøëÿðèíè ãûúûéûá óçóí éàøûë ìèçëÿðèí ÿòðàôûíà ñûõ òîïëàøìûø âÿ òàìàìèëÿ õöñóñè, òóòãóí, ÷ÿïÿêè áèð ãóìàðáàç íÿçÿðè èëÿ îéóíóí ýåäèøèíè ñåéð åäèð. Áèð àç î éàíäà – ßëúÿçàèð éÿùóäèëÿðè þç àèëÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ýÿëèá ãóìàð îéíàéûðëàð. Êèøèëÿð ÿéèíëÿðèíäÿêè êîñòéóìëàðûíà ðÿíýè óéüóí ýÿëìÿéÿí ñöðìÿéè úîðàáëàð ýåéìèø, áàøëàðûíà èïëèê ìÿõìÿðäÿí ôóðàæêà ãîéìóøëàð. Êþê, ñîëüóí ãàäûíëàð ÿéèíëÿðèíäÿêè äàð, áàôòàëû êîðñàæëàðäà ñàíêè àüàúäàí ãàéûðûëìûø ýÿëèíëÿðÿ îõøàéûðëàð... Îíëàðûí ùàìûñû ìèçëÿðèí äþâðÿñèíÿ éûüûøûá ïû÷ûëäàøûð, áèð-áèðèëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøèð, áàðìàãëàðû èëÿ ùàãã-ùåñàá ÷ÿêèð, àíúàã þçëÿðè àç îéíàéûðëàð. Àðàáèð, õåéëè ìÿøâÿðÿòäÿí ñîíðà óçóí ñàããàëëû áàø÷û àðàëàíûá àèëÿ àäûíäàí ãóìàðà ïóë ãîéóð. Áó àíäàí áàøëàéàðàã òà îéóí ãóðòàðàíàäÿê îíëàðûí ìèçÿ äèêèëìèø ãàðà ýþçëÿðè ïàð-ïàð ïàðûëäàéûð, áó ýþçëÿð ìàùóä öñòöíäÿêè ãûçûë ïóëëàðû ìàãíèò êèìè éåðèíäÿí òÿðïÿäèð âÿ íÿùàéÿò, ñàíêè ýþçÿýþðöíìÿç áèð ñàïëà ùèññ åäèëìÿäÿí þçöíÿ äîüðó ÷ÿêèð. Áóðàäà êöñöøìÿëÿðèí, ñàâàøìàëàðûí øàùèäè îëìàã, áöòöí þëêÿëÿðèí ñþéöøëÿðèíè, ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿ ÷ûüûð-áàüûð ñàëàíëàðûí ñÿñèíè, àäàìëàðûí áèð-áèðèíè íåúÿ áû÷àãëàäûãëàðûíû, áèð-áèðèíäÿí íåúÿ ïóë îüóðëàäûãëàðûíû, ïîëèñ ìöäàõèëÿñèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð... Áèð äÿôÿ, àõøàì÷àüû áþéöê Òàðòàðåí ôèêðèíè äàüûòìàã âÿ áó åéøèøðÿò ìöùèòèíäÿ áèð ãÿäÿð ðàùàòëàíìàã öìèäè èëÿ áóðàéà ýÿëìèøäè. Ãÿùðÿìàí þç ìàâð ãûçû ùàããûíäà äöøöíÿ-äöøöíÿ òÿêòÿíùà àäàìëàð àðàñûíäà äîëàøàðêÿí ãóìàð ìèçëÿðèíäÿí áèðèíèí áàøûíäà ãÿôèëäÿí èêè ñÿñ ãûçûë ïóëëàðûí úèíýèëòèñèíè áàòûðàðàã áèð-áèðè èëÿ äåéèøìÿéÿ áàøëàäû: __________ * Ñ ó – Ôðàíñàäà ôðàíêûí èéèðìèäÿ áèðèíÿ áÿðàáÿð ïóë. ** Ò ó ð ê î ñ ë à ð – àôðèêàëûëàðäàí éàðàäûëàí Ôðàíñà ìöñòÿìëÿêÿ ãîøóíëàðû èíøààò÷ûëàðûíûí ãåéðè-ðÿñìè àäûäûð.

68

downloaded from KitabYurdu.org

– Ìÿí ñèçÿ äåéèðÿì êè, èéèðìè ôðàíêûì èòìèøäèð!

– Áàüûøëàéûí úÿíàá!

– Íÿ?

– Êèìèíëÿ äàíûøäûüûíûçû áèëèðñèíèçìè?

– Ìàðàãëûäûð!

– Ìÿí êíéàç Ãðèãîðè ×åðíîãîðñêèéÿì! Áó àäû åøèäÿí êèìè ùÿéÿúàíà ýÿëìèø Òàðòàðåí þç êíéàçûíà, ïî÷ò-ñÿðíèøèí ýÿìèñèíäÿ òàíûø îëäóüó âàëåùåäèúè ÷åðíîãîðèéàëû êíéàçà éåíèäÿí ðàñò ýÿëìÿñèíäÿí ìÿìíóí âÿ ìÿüðóð ùàëäà úàìààòûí àðàñûíäàí êå÷èá áèðèíúè úÿðýÿäÿ äàéàíäû. Òÿÿññöô êè, ñàäÿäèë òàðàñêîíëóíó âàëåù åòìèø êíéàç òèòóëó íèøàí÷û ïîëêóíóí çàáèòèíÿ, êíéàçëà ÷ÿíÿ-áîüàç âóðàí çàáèòÿ àçàúûã áåëÿ òÿñèð åëÿìÿäè. Çàáèò èñòåùçà èëÿ: – Áóíà áàõûí, ÷îõ ìàòàù øåéìèø, – äåäè âÿ öçöíö úÿðýÿäÿêèëÿðÿ ÷åâèðèá áàüûðäû: – Êíéàç Ãðèãîðè ×åðíîãîðñêè!.. Áåëÿ áèð àäàìû êèì òàíûéûð?.. Ùå÷ êèì. Òàðòàðåí ãÿçÿáëÿíèá áèð àääûì èðÿëè àòäû âÿ ãÿòèééÿòëÿ õàëèñ Òàðàñêîí ëÿùúÿñèíäÿ äåäè: – Áàüûøëàéûí... Ìÿí êíéàçû òàíûéûðàì! Çàáèò Òàðòàðåíè áàøäàí-àéàüàäÿê ñöçäö âÿ ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêèá äåäè: – Éàõøû! Îíäà àëûí áó èéèðìè ôðàíêû àðàíûçäà áþëöøäöðöí âÿ áóðàäàí ðÿää îëóá ýåäèí! Ñîíðà î, ýåðè äþíöá èçäèùàì àðàñûíäà ýþçäÿí èòäè. Òàðòàðåí þçöíäÿí ÷ûõûá èñòÿäè êè, îíóí àðäûíúà úóìñóí, àíúàã êíéàç ãîéìàäû: – Ñèç äÿéìÿéèí, ìÿí þçöì îíóíëà ùåñàáëàøàðàì, – äåéèá Òàðòàðåíèí ãîëóíà ýèðäè âÿ úÿëä îíó êö÷ÿéÿ ÷ûõàðòäû. Îíëàð ýÿëèá ìåéäàíà ÷àòäûãäà êíéàç Ãðèãîðè ×åðíîãîðñêè øëéàïàñûíû ÷ûõàðäûá ÿëèíè ãÿùðÿìàíûìûçà óçàòäû âÿ îíóí àäûíû éàäûíäà ñàõëàìàüà ÷àëûøàðàã òèòðÿê áèð ñÿñëÿ äàíûøìàüà áàøëàäû: – Úÿíàá Áàðáàðåí...

– Òàðòàðåí, – äåéÿ ãÿùðÿìàí úÿñàðÿòñèç ùàëäà îíóí ñÿùâèíè __________ äöçÿëòäè.

69

downloaded from KitabYurdu.org

– Òàðòàðåí, Áàðáàðåí – ôÿðãè éîõäóð... Áèç èíäè þëöíúÿéÿäÿê äîñòóã! – àëèúÿíàá ÷åðíîãîðèéàëû áóíó äåéèá îíóí ÿëèíè ñûõäû. Áóíäàí òàðàñêîíëóíóí íÿ ãÿäÿð ùÿçç àëäûüûíû òÿñÿââöð åòìÿê îëàð.

– Êíéàç!.. Êíéàç!.. – äåéÿ î, âÿúäëÿ òÿêðàð åäèðäè. Îíëàð îí áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà àðòûã “×èíàðëàð àëòûíäà” àäëàíàí âÿ åéâàíûíûí ïèëëÿëÿðè äÿíèçÿ åíÿí ýåúÿ ðåñòîðàíûíäà îòóðìóøäóëàð. Òàðàñêîíëó ãÿùðÿìàíûìûçëà ÷åðíîãîðèéàëû êíéàç áó êåô îúàüûíäà òöíä ìÿçÿ èëÿ ýþçÿë Êðèò øÿðàáû è÷èá êþùíÿ òàíûøëûüû òÿçÿëÿìèøäèëÿð. Ñèç áó ÷åðíîãîðèéàëû êíéàçäàí úàçèáÿäàð áèð øÿõñ òÿñÿââöð åäÿ áèëìÿçñèíèç: èíúÿ, áîéëó-áóõóíëó, öçö òÿìèç ãûðõûëìûø, ãûâðûì ñà÷ëû, äþøöíäÿ ÿúàèá îðäåíëÿð ïàðûëäàéàí, ùèéëÿýÿð áàõûøëû, îüðóí ùÿðÿêÿòëè âÿ éöíýöë èòàëéàí òÿëÿôôöçëö êíéàç áûüñûç Ìàçàðèíèéÿ* îõøàéûðäû, ùÿì äÿ î, ëàòûí äèëèíè ÷îõ éàõøû áèëèð âÿ ÷îõ òåç-òåç Òàòñèòäÿí, Ùîðàòñèäÿí, Éóëè Ñåçàðäàí** ñèòàò ýÿòèðèðäè. Î þçöíöí äåäèéèíÿ ýþðÿ ãÿäèì ñöëàëÿéÿ ìÿíñóáäó, ëàêèí ëèáåðàë ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ, îí éàøûíäà èêÿí ãàðäàøëàðû òÿðÿôèíäÿí õàíÿäàíäàí ãîâóëìóø âÿ î âàõòäàí áÿðè ùÿð øåéè þéðÿíèá áèëìÿê, çþâã àëìàã àðçóñó èëÿ, ÿñë øàùçàäÿ-ôèëîñîô êèìè, äöíéàíû ýÿçèá äîëàøìûøäûð... Íÿ ãÿäÿð ýþçÿë áèð òÿñàäöô! Êíéàç þìðöíöí ö÷ èëèíè Òàðàñêîíäà êå÷èðìèøäèð. Òàðòàðåí äåäè êè, î, êíéàçà èñòÿð êëóáäà, èñòÿðñÿ äÿ ìåéäàíäà áèð äÿôÿ äÿ ðàñò ýÿëìÿäèéèíÿ ÷îõ òÿÿúúöá åäèð.

– Ìÿí, äåìÿê îëàð, ùå÷ éåðÿ ÷ûõìûðäûì, – äåéÿ êíéàç ãåéðèìöÿééÿí áèð øÿêèëäÿ úàâàá âåðäè. Òàðàñêîíëó òÿâàçþêàðëûã åäèá äàùà ñóàë âåðìÿê èñòÿìÿäè: âàðëû âÿ ãîëó çîðëóëàðûí ùÿéàòûíäà ùÿìèøÿ áåëÿ ÿñðàðÿíýèçëèê ÷îõ îëóð! Ãðèãîðè ×åðíîãîðñêè äåìÿ øàùçàäÿëÿð àðàñûíäà ÿí ñåâèìëè àäàì èìèø. Î, ÷ÿùðàéû Êðèò øÿðàáû èëÿ äîëäóðóëìóø ãÿäÿùè ãÿùðÿìàíûìûçà óçàäàðàã Òàðòàðåíèí þç ìàâð ãûçû ùàããûíäà ñþùáÿòèíè __________ * Ì à ç à ð è í è Ú ó ë è î (1602-1661) – ôðàíñûç ñèéàñè ìöòëÿãèééÿò ùÿðÿêàòû õàäèìè, êàðäèíàë, 1643-úö èë Ôðàíñàíûí áèðèíúè íàçèðè îëìóøäóð. ** Ò à ò ñ è ò Ê î ð í å ë è (åðàìûçûí Û ÿñðè) – ìÿøùóð Ðîìà òàðèõ÷èñè. Ù î ð à ò ñ è Ô ë à ê ê (åðàìûçäàí ÿââÿëêè 65-8-úè èëëÿð) – Ðîìà øàèðè. É ó ë è Ñ å ç à ð (åðàìûçäàí ÿââÿëêè 100-44-úö èëëÿð) – Ðîìà èìïåðàòóðîó, ñÿðêÿðäÿñè âÿ ñèéàñè õàäèìè.

70

downloaded from KitabYurdu.org

ñÿáèðëÿ äèíëÿäè âÿ ùÿòòà, áöòöí ßëúÿçàèð õàíûìëàðûíû òàíûäûüû ö÷öí ùÿìèí ãûçû àõòàðûá òàïìàüà ùàçûð îëäóüóíó äà áèëäèðäè. Îíëàð õåéëè îòóðóá è÷äèëÿð. ßëúÿçàèðëè õàíûìëàðûí øÿðÿôèíÿ, àçàä ×åðíîãîðèéà øÿðÿôèíÿ ñàüëûãëàð äåäèëÿð. Àøàüûäà, ïèëëÿëÿðèí ãóðòàðàúàüûíäà äÿíèç ýóðóëäàéûð, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí äàëüàëàð ñàùèëÿ úóìóá åëÿ øàïïûëòû èëÿ äÿéèðäè êè, ñàíêè éàø ìÿëÿôÿ ÷ûðïûëûðäû. Ùàâà ìöëàéèì èäè, ýþé öçöíÿ óëäóçëàð ñÿïÿëÿíìèøäè. ×èíàð àüàúëàðûíûí áóäàãëàðûíäà áöëáöëëÿð úÿù-úÿù âóðóðäó... Éåéèá-è÷ìÿéèí õÿðúèíè Òàðòàðåí ÷ÿêäè.

Õ ÀÒÀÍÛÍ ÀÄÛÍÛ ÌßÍß ÄÅÑßÍ, ÌßÍ Äß ÑßÍß ÁÓ ×È×ßÉÈÍ ÀÄÛÍÛ ÄÅÉßÐßÌ

Áó ÷åðíîãîðèéàëû êíéàçëàð áèëäèð÷èí òóòìàãäà ãî÷àã àäàìëàðäûð! ×èíàð àüàúëàðû àëòûíäà õóäìàíè ýåúÿ ìÿúëèñèíèí åðòÿñè ýöíö, ñÿùÿð òåçäÿí êíéàç Ãðèãîðè àðòûã òàðàñêîíëóíóí îòàüûíäà èäè.

– Òåç îëóí, ýåéèíèí!.. Ìàâð ãûçûíûç òàïûëìûøäûð... Îíóí àäû Áàééàäûð... Èéèðìè éàøëû, ãûçûëýöë êèìè ãÿøÿíý, ùÿì äÿ äóëäóð.

– Äóëäóð?.. Áó ëàï ÿëà îëäó! – äåéÿ Øÿðã êèøèëÿðèíäÿí åùòèéàò åäÿí èýèä Òàðòàðåí ñåâèíúèíäÿí ãûøãûðäû.

– Åëÿäèð, àíúàã ãàðäàøû îíäàí áèð àääûì äà óçàãëàøìûð.

– Àù, ùåéô!

– Çàëûì áèð ìàâðäûð, Îðëåàí áàçàðûíäà ÷óáóã àëâåðè åäèð... Ñöêóò... Êíéàç äåäè: – Àíúàã, êèì-êèì, ñèç áåëÿ áîø øåéäÿí ãîðõìàçñûíûç. Ùÿì äÿ îíäàí áèð íå÷ÿ ÷óáóã àëñàã, áÿëêÿ äÿ çàëûì îüëó éóìøàëäû... Òåç îëóí áèð ýåéèíèí ýþðÿê!.. Àé êÿëÿêáàç, áÿõòèíèç éàìàí ýÿòèðèá! Àøèã îëìóø òàðàñêîíëó ðÿíýè àüàðìûø, ùÿéÿúàíëû ùàëäà ÷àðïàéûäàí ñû÷ðàéûá ãàëõäû âÿ ùÿääÿí àðòûã ýåí îëàí ôëàíåë òóìàíûíû òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ äöéìÿëÿìÿéÿ áàøëàäû. __________ – Áÿñ, ìÿí íÿ åòìÿëèéÿì?

71

downloaded from KitabYurdu.org

– Íÿ åäÿúÿêñèíèç, ãÿëÿì-êàüûç ýþòöðöá ùÿìèí õàíûìà ìÿêòóá éàçûí, õàùèø åäèí êè, ñèçèíëÿ ýþðöø òÿéèí åëÿñèí. ßñë Øÿðã þëêÿñè àðçóëàéàí ñàäÿëþâù òàðàñêîíëó ìÿéóñ ùàëäà äåäè: – Äåìÿëè, î, ôðàíñûçúà áèëèð?!

– Áèð êÿëìÿ äÿ! – äåéÿ êíéàç ñîéóããàíëûãëà úàâàá âåðäè, – àíúàã ñèç äåéèí, ìÿí ìÿêòóáó éàçûá áàúàðäûüûì ãÿäÿð òÿðúöìÿ åäÿðÿì.

– Àù, ñèç íÿ ãÿäÿð õåéèðõàù àäàììûøñûíûç, êíéàç! Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà òàðàñêîíëó äèíìÿç-äàíûøìàç, äàëüûí ùàëäà îòàãäà âàð-ýÿë åòìÿéÿ áàøëàäû. ßëáÿòòÿ, ñèç áàøà äöøöðñöíöç êè, ÿëúÿçàèðëè ìàâð ãûçûíà, éöíýöë ÿõëàãëû áèð áîêåðëè ãûçà éàçûëäûüû êèìè ìÿêòóá éàçìàã îëìàç. Õîøáÿõòëèêäÿí ãÿùðÿìàíûìûç ÷îõ ìöòàëèÿ åòìèø áèëèêëè áèð àäàì èäè, áóíà ýþðÿ äÿ õàëèñ Øÿðã çþâãöíäÿ áèð ìÿêòóá éàçäû. Áó ìÿêòóá Ãóñòàâ Åìàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ùèíäóëàðûí òÿìòÿðàãëû æàðãîíóíóí, Ëàìàðòèíèí “Øÿðãÿ ñÿéàùÿò”èíäÿí ýþòöðöëìöø úöìëÿëÿðèí âÿ “Íÿüìÿëÿð íÿüìÿñè”íäÿí* éàääà ãàëìûø ïàð÷àëàðûí ãàòûøûüûíäàí èáàðÿò èäè. Ìÿêòóá “Ñÿùðàäà òàâóç êèìè...” ñþçëÿðè èëÿ áàøëàíûð âÿ áåëÿ áèð êÿëàìëà ãóðòàðûðäû: “Àòàíûí àäûíû ìÿíÿ äåñÿí, ìÿí äÿ ñÿíÿ áó ÷è÷ÿéèí àäûíû äåéÿðÿì”. Ðîìàíòèê ÿùâàë-ðóùèééÿëè Òàðòàðåí èñòÿéèðäè êè, Øÿðã àäÿòèíÿ ýþðÿ, áó ìÿêòóáëà áÿðàáÿð áèð äÿñòÿ ýöë äÿ ýþíäÿðñèí, àíúàã êíéàç Ãðèãîðèíèí çÿííèíúÿ ìàâð ãûçûíûí ãàðäàøûíäàí áèð íå÷ÿ ÷óáóã àëìàã, áåëÿëèêëÿ äÿ áó úÿíàáûí âÿùøè õàñèééÿòèíè áèð ãÿäÿð éóìøàëòìàã âÿ ÷óáóã ÷ÿêìÿéè õîøëàéàí ãÿøÿíý õàíûìà êåô âåðìÿê äàùà éàõøû îëàðäû.

– Åëÿ èñÿ òåç îë, ýåäÿê ÷óáóã àëìàüà! – äåéÿ òàðàñêîíëó ùÿâÿñëÿ ðàçû îëäó.

– Éîõ!.. Éîõ!.. Áó èøè ìÿíÿ òàïøûðûí! Ìÿí óúóç àëàðàì.

– Íåúÿ? Ñèç þçöíöç?.. Åù, Êíéàç! Êíéàç! – äåéèá ñàäÿäèë Òàðòàðåí áó ëöòôêàðëûãäàí ñîí äÿðÿúÿ õÿúàëÿò ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ïóë êè__________ * “ Ì à ù í û ë à ð ì à ù í û ñ û ” – Áèáëèéàéà äàõèë åäèëìèø ãÿäèì àøèãàíÿ ìàùíû âÿ øåðëÿð êöëëèééàòûäûð.

72

downloaded from KitabYurdu.org

ñÿñèíè ÷åðíîãîðèéàëûéà óçàäàðàã îíäàí õàùèø åòäè êè, ùå÷ áèð õÿðúäÿí ÷ÿêèíìÿñèí, òÿ êè, ìàâð ãûçû ðàçû ãàëñûí. Èø éîëóíà äöøñÿ äÿ, ùÿð ùàëäà, òÿÿññöô êè, ýþçëÿíèëäèéèíäÿí ëÿíý ýåäèðäè. Äîüðóäóð, Òàðòàðåíèí íàòèãëèê ãàáèëèééÿòèíÿ ùåéðàí ãàëìûø ìàâð ãûçû, äåìÿê îëàð, àðòûã ìÿüëóá åäèëìèøäè âÿ îíó ãÿáóë åòìÿéÿ ùàçûð èäè, àíúàã ùÿëÿ ãûçûí ãàðäàøûíûí ñàéûãëûüûíû êöòëÿøäèðìÿê, áó ìÿãñÿäëÿ îíëàðëà, éöçëÿðëÿ, òàé-òàé ÷óáóã àëìàã ëàçûì èäè. “Àõû, áó ÷óáóãëàð Áàééàíûí íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð?” – äåéÿ áÿçÿí éàçûã Òàðòàðåí þç-þçöíäÿí ñîðóøóðäó, áóíà áàõìàéàðàã äèíìÿç-ñþéëÿìÿç ÿëèíè úèáèíÿ ñàëûá ïóë êèñÿñèíè ÷ûõàðäûðäû. Íÿùàéÿò, áèð éûüûí ÷óáóã àëûíäûãäàí âÿ õåéëè êàüûç ñÿðô åäèëèá Øÿðã çþâãöíäÿ ÷îõëó àøèãàíÿ ìÿêòóá éàçûëäûãäàí ñîíðà Òàðòàðåí ãûçëà ýþðöøÿ íàèë îëäó. Òàðàñêîíëóíóí áó ýþðöøÿ íåúÿ ùÿéÿúàíëà ùàçûðëàøäûüûíû, þç úîä ñàããàëûíûí íåúÿ ñÿéëÿ éàí-éþðÿñèíè âóðäóüóíó, éàüëàíûá ÿòèðëÿíäèéèíè âÿ áÿðàéè åùòèéàò úèáëÿðèíÿ áåøáàðìàã, èêè-ö÷ òàïàí÷à ãîéäóüóíó ÿòðàôëû íÿãë åòìÿéÿ éÿãèí êè, åùòèéàú éîõäóð. Êíéàç åëÿ ìÿðùÿìÿòëè èäè êè, äîñòóíà ãîøóëóá áó èëê ýþðöøÿ òÿðúöìÿ÷è ñèôÿòè èëÿ ýåòäè. Ìàâð ãûçû éóõàðû øÿùÿðäÿ éàøàéûðäû. Îíóí åâèíèí ãàïûñûíäà îí ö÷-îí äþðä éàøëû ýÿíú áèð ìàâð äóðóá ïàïèðîñ ÷ÿêèðäè. Ýþçÿëèí åùòèìàë åäèëÿí ãàðäàøû, ìÿøùóð ßëè åëÿ áóíóí þçö èäè. Î, ãîíàãëàðû ýþðÿí êèìè ãàïûíû èêè äÿôÿ òàããûëäàòäû âÿ êÿìàë-åùòèðàìëà ýþçäÿí èòäè. Ãàïû à÷ûëäû. Áèð çÿíúè ãàäûí ýþðöíäö, î, ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí ãîíàãëàðû äàð, êè÷èê ùÿéÿòäÿí êå÷èðèá áàëàúà ñÿðèí áèð îòàüà ýÿòèðäè. Äóë õàíûì îòàãäàêû àë÷àã òàõòäà éàíû öñòÿ óçàíûá ýþçëÿéèðäè. Î, èëê íÿçÿðäÿ òàðàñêîíëóéà ìàâð ãûçûíà íèñáÿòÿí áîéúà áèð ãÿäÿð àë÷àã âÿ äàùà êþê ýþðöíäö... Ãÿùðÿìàíûí öðÿéèíÿ àíè îëàðàã ùÿòòà áèð øöáùÿ äÿ äöøäö, ëàêèí î, áó øöáùÿíè äÿðùàë öðÿéèíäÿí ãîâóá ÷ûõàðòäû. Ìàâð ãûçû ÷îõ ýþçÿë èäè. Ïàëòàðûíûí àëòûíäàí îíóí ÷ûëïàã, ãÿøÿíý àéàãëàðû ýþðöíöðäö; òîòóã çÿðèô áàðìàãëàðûíà öçöê òàõìûøäû; éàíàãëàðû ëàëÿ òÿê ãûçàðìûøäû; çÿðëè êîôòàñûíûí âÿ ÿëâàí éóáêàñû__________ íûí àëòûíäàí ýþðöíÿí âÿ êþêÿëìÿéÿ ìåéèëëè îëàí éóìðó, èíúÿ áÿ73

downloaded from KitabYurdu.org

äÿíè ÷îõ úàçèáÿäàð èäè... Îíóí äàìàüûíäà êÿùðÿáà ìöøòöêëö ãÿëéàí òöñòöëÿíèðäè âÿ îíó àü òöñòö äóìàíûíà ãÿðã åëÿìèøäè. Òàðàñêîíëó è÷ÿðè ýèðÿí êèìè, ÿëèíè ÿëèíèí öñòöíÿ ãîéàðàã ìàâð àäÿòèíúÿ òÿçèì åòäè âÿ ýþçëÿðèíè åùòèðàñëà áÿðÿëäèá ãàäûíû áàøäàí-àéàüàäÿê ñöçäö. Áàééà äèíìÿç-äàíûøìàç îíà áàõäû, ìöøòöéö àüçûíäàí éåðÿ ñàëäû, àðõàñû öñòÿ óçàíûá ÿëëÿðè èëÿ öçöíö þðòäö, èíäè éàëíûç îíóí ãÿùãÿùÿñèíäÿí è÷è èíúè èëÿ äîëó òîðáà êèìè ñèëêÿëÿíÿí àüàïïàã áîéíó ýþðöíöðäö.

ÕÛ ÑÈÄÈ ÒÀÐÒ'ÐÈ ÈÁÍ ÒÀÐÒ'ÐÈ

ßýÿð ñèç àõøàì÷àüû éóõàðû øÿùÿðäÿ ùÿð ùàíñû áèð ßëúÿçàèð ãÿùâÿõàíàñûíà ýåòñÿíèç, îðàäà ìàâðëàðûí áèð-áèðèíÿ ýþç âóðàðàã èñòåùçà èëÿ ýöëöøöá áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ÿââÿë éóõàðû ìÿùÿëëÿëÿðäÿ Áàééà àäëû éåðëè áèð õàíûìëà éàøàìûø Ñèäè Òàðò'ðè èáí Òàðò'ðè àäëû ëöòôêàð âÿ çÿíýèí áèð àâðîïàëû ùàããûíäà äàíûøäûãëàðûíû åøèäÿðñèíèç. Ñèç ÿëáÿòòÿ, áàøà äöøöðñöíöç êè, þç áàðÿñèíäÿ Êàñáàõäà áåëÿ ìÿçÿëè õàòèðÿëÿð ãîéóá ýåòìèø îëàí áÿäíàì Ñèäè Òàðò'ðè áèçèì Òàðòàðåíäÿí áàøãà ùå÷ êÿñ äåéèëäè. Íÿ åäÿñÿí? Ãÿùðÿìàíëàðûí âÿ þâëèéàëàðûí ùÿéàòûíäà áåëÿ éîëäàíàçìà âÿ äöøêöíëöê äÿãèãÿëÿðè îëóð. Ùàìû êèìè, ìÿøùóð òàðàñêîíëó äà èíñàíà õàñ îëàí çÿèô úÿùÿòëÿðÿ ýèðèôòàð áèð àäàì èäè, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ î, øèðëÿðè âÿ øþùðÿò àõòàðûøëàðûíû óíóäàðàã äöç èêè àé ÿðçèíäÿ Øÿðã ìÿùÿááÿòè áàäÿñèíäÿí è÷èá ùÿçç àëìûø âÿ Ùàííèáàëûí* Êàïóéäà åòäèéè êèìè, ßëúÿçàèðäÿ íÿøÿéÿ ãàïûëìûøäû. Áþéöê àäàì éóõàðû øÿùÿðèí ëàï ìÿðêÿçèíäÿ è÷ ùÿéÿòëè, áàíàí àüàúëû, ñÿðèí åéâàíëû âÿ ôÿââàðÿëè ýþçÿë áèð ÿðÿá åâèíè êèðàéÿ ýþòöðìöøäö. Òàðòàðåí îðàäà, ùÿð úöð áàøàüðûäûúû øåéëÿðäÿí óçàã áèð éåðäÿ ìàâð ìÿøóãÿñè èëÿ éàøàéûðäû, îíóí þçö äÿ áàøäàí-àéàüàäÿê ìàâðà ÷åâðèëìèøäè. Î, áöòöí ýöíö ãÿëéàí ÷ÿêèð âÿ ìöøê âóðóëìóø ìöðÿááÿ éåéèðäè. __________ * Ù à í í è á à ë (åðàìûçäàí ÿââÿëêè 247-183-úö èëëÿð) – ýþðêÿìëè Êàðôàãåí ñÿðêÿðäÿñè, Ðîìà èëÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëè ìöùàðèáÿäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäûð.

74

downloaded from KitabYurdu.org

Áàééà òàõòûí öñòöíäÿ óçàíûá ýèòàðàíûí ìöøàéèÿòè èëÿ éåêíÿñÿã ìàùíûëàð îõóéóð âÿ éà þç àüàñûíû ÿéëÿíäèðìÿê ö÷öí ýþáÿêîéíàòìà ðÿãñèíè îéíàéûðäû. Î áó çàìàí þç-þçöíÿ ýöëöð, ÿëèíäÿêè áþéöê ýöçýöéÿ áàõàðàã àüàïïàã äèøëÿðèíäÿí çþâã àëûðäû. Áàééà ôðàíñûçúà, Òàðòàðåí èñÿ ÿðÿáúÿ áèð êÿëìÿ äÿ áèëìèðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðûí áèð-áèðèëÿ ñþùáÿòè áàø òóòìóðäó. Îäóð êè, ýÿâÿçÿëÿìÿéè õîøëàéàí òàðàñêîíëó ãàáàãëàðäà Áåçéóêåíèí àïòåêèíäÿ âÿ ñèëàù óñòàñû Êîñòåêàëäûí éàíûíäà îòóðóá âàõòûíû áîøáîüàçëûüà ñÿðô åòäèéè ö÷öí èíäè îíóí ÿçàáûíû ÷ÿêèðäè. Ëàêèí áó ìÿúáóðè ñóñìàüûí äà þç ëÿççÿòè âàð èäè, Òàðòàðåí øèðèí õÿéàëëàðà äàëàðàã ãÿëéàíûí ãóðóëäàìàñûíà, ýèòàðàíûí ñÿñèíÿ âÿ àëà-áÿçÿê äàøëàð äþøÿíìèø áàëàúà ùÿéÿòäÿêè ôÿââàðÿíèí ñàêèò øûðûëòûñûíà ãóëàã àñûðäû. Ãÿëéàí, ùàìàì, áèð äÿ êè, ìÿùÿááÿò îíóí áöòöí ùÿéàòûíû äîëäóðìóøäó. Î, äåìÿê îëàð, ùå÷ éåðÿ ýåòìèðäè. Ñèíäè Òàðò'ðè éàëíûç àðàáèð ãàòûðà ìèíèá þç ìÿøóãÿñèíè àðõàñûíäà îòóðäàð, ßëúÿçàèðèí úèâàðûíäà ñàòûí àëìûø îëäóüó áàüà íàð éåìÿéÿ ýåäÿðäè. Ëàêèí î, ùå÷ áèð äÿôÿ äÿ îëñóí øÿùÿðèí Àâðîïà ùèññÿñèíÿ åíìÿìèøäè. ßëúÿçàèðèí áó ùèññÿñè þçöíöí, âàõòëàðûíû ÿééàøëûãäà êå÷èðÿí ÿñýÿðëÿðè, çàáèòëÿðëÿ äîëó ãÿùâÿõàíàëàðû âÿ òàüëàðûí àëòûíäà àðâàäáàçëûã åäèá äàëàøàíëàðûí àðàñû êÿñèëìÿäÿí åøèäèëÿí ãûëûíú ñÿñëÿðè èëÿ îíà Ãÿðáèí ùÿðáè äóñòàãõàíàñû êèìè, ÷îõ èéðÿíú âÿ åéáÿúÿð ýþðöíÿðäè. Ñþçöí ãûñàñû, òàðàñêîíëó ÷îõ õîøáÿõò èäè; õöñóñÿí òöðê øèðíèééàòûíû ÷îõ áÿéÿíìèø îëàí Ñàí÷î – Òàðòàðåí þçöíöí éåíè ùÿéàòûíäàí ñîí äÿðÿúÿ ðàçû ãàëìûøäû. Äîüðóäóð, Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåí Òàðàñêîíó âÿ âÿä åäèëìèø äÿðèëÿðè õàòûðëàéàðàã áÿçÿí áèð ãÿäÿð âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêèðäè. Ëàêèí îíóí áöòöí êÿäÿðëè ôèêèðëÿðèíèí éîõ îëìàñû ö÷öí Áàééàíûí áèðúÿ áàõûøû âÿ àäàìû Ñèðòñåéà è÷êèñè* êèìè ìÿñò åäÿí áèðúÿ ãàøûã ÿòèðëè ìöðÿááÿñè êèôàéÿò èäè. Àõøàìëàð êíéàç Ãðèãîðè Òàðòàðåíèí éàíûíà ýÿëèá àçàä ×åðíîãîðèéàäàí ñþùáÿò à÷àðäû. Îíóí ëöòôêàðëûüûíûí ùÿääè-ùöäóäó éîõ __________ * Ñ è ð ò ñ å é à è ÷ ê è ñ è – áó è÷êè âàñèòÿñèëÿ úàäóýÿð Ñèðòñåéà Îääèñåéèí éîë÷óëàðûíû áèùóø åäèá äîíóçà ÷åâèðìèøäè. Áó áàðÿäÿ ãÿäèì éóíàí øàèðè Ùîìåðèí "Îäèññåé" ïîåìàñûíûí îíóíúó ìàùíûñûíäà áÿùñ åäèëèð.

75

downloaded from KitabYurdu.org

èäè. Î, åâäÿ òÿðúöìÿ÷è âÿçèôÿñèíè ýþðÿð âÿ ùÿòòà, ëàçûì ýÿëäèêäÿ, íþêÿðè äÿ ÿâÿç åäèðäè, ùÿì äÿ àéäûíäûð êè, áöòöí áó èøëÿðè ïóëñóç ýþðÿðäè. Òàðòàðåíèí éàíûíà îíäàí áàøãà éàëíûç òöðêëÿð ýÿëÿðäèëÿð. Ãàðàíëûã äöêàíëàðäà ãÿùðÿìàíûí úàíûíà ëÿðçÿ ñàëàí áöòöí áó çÿùìëè ãóëäóðëàðëà éàõûíäàí òàíûø îëäóãäàí ñîíðà Òàðòàðåí ýþðìöøäö êè, îíëàð ÷îõ ìåùðèáàí, ôàüûð òàúèðëÿð, ýöëÿáàòûí÷ûëàð, áàããàëëàð, ìöøòöê ãàéûðûá ñàòàíëàð – òÿðáèéÿëè, èëòèôàòëû, òÿâàçþêàð, àüëûñàëèì àäàìëàðäûð, ìàùèð ãóìàðáàçëàðäûð. Îíëàð, àç ãàëà ùÿð àõøàì Ñèäè Òàðò'ðèíèí éàíûíà ýÿëèð, îíó óäóð, ìöðÿááÿ éåéèð âÿ äöç ñààò îí òàìàìäà ïåéüÿìáÿðèí úàíûíà äóà åäèá ýåäèðäèëÿð. Ãîíàãëàðû éîëà ñàëàíäàí ñîíðà Ñèäè Òàðò`ðè âÿ îíóí ñàäèã àðâàäû ãàëàí âàõòû åâëÿðèíèí áþéöê àü åéâàíûíäà êå÷èðèðäèëÿð: áóðàäàí áöòöí øÿùÿðè ýþðìÿê îëóðäó. Àé èøûüûíäà ùÿð éàíäà ìèíëÿðëÿ áåëÿ åéâàíëàð ñàíêè ïèëëÿ-ïèëëÿ äÿíèçÿ äîüðó éåíèðäè. Õÿôèô êöëÿê þçö èëÿ ýèòàðàëàðûí õîø òÿðàíÿëÿðèíè ýÿòèðèðäè... Áèðäÿí éàõûíëûãäàêû ìÿñúèäèí ìèíàðÿñèíäÿ ýþçÿë áèð ìöÿççèí ýþðöíöð, ìÿëàùÿòëè ýóð ìåëîäèéà, óëäóçëàðäàí éàðàíìûø ÷è÷ÿê äÿñòÿñè êèìè, ýþéëÿðÿ ñÿïÿëÿíèðäè. Ìöÿççèíèí àü ôèãóðó òöíä ìàâè ñÿìàäà àéäûí ñå÷èëèðäè. Î, ýþçÿë áèð ñÿñëÿ Àëëàùà äóà åäèðäè, îíóí ñÿñè òà óçàãëàðà éàéûëûðäû. Áàééà áó âàõò äÿðùàë ýèòàðàíû ÿëèíäÿí éåðÿ ãîéóðäó. Î, èðè ýþçëÿðèíè ìöÿççèíÿ äèêèð, äóàíûí ñþçëÿðèíè äèããÿòëÿ äèíëÿéèð, ñàíêè áèðèíè äÿ þòöðìÿê èñòÿìèðäè. ßçàíûí äàâàì åòäèéè ìöääÿòäÿ ãàäûí éåðèíäÿí òÿðïÿíìèð, ìöãÿääÿñ Øÿðã Òåðåçàñû êèìè âÿúäÿ ýÿëèá òèð-òèð ÿñèðäè. Òàðòàðåí ùÿéÿúàíëà îíà áàõûð, ìþìèíëÿðè áó äÿðÿúÿéÿäÿê âÿúäÿ ýÿòèðÿí äèíèí ýþçÿëëèéè âÿ ÿçÿìÿòè ùàããûíäà äöøöíöðäö. Áàøûíà êöë îëñóí Òàðàñêîí!.. Ñÿíèí Òàðòàðåíèí þç äèíè-èìàíûíû äàíûá ùÿòòà ìöñÿëìàí îëìàüà ùàçûðäûð!

__________ 76

downloaded from KitabYurdu.org

ÕÛÛ ÁÈÇß ÒÀÐÀÑÊÎÍÄÀÍ ÕßÁßÐ ÂÅÐÈÐËßÐ

Áèð äÿôÿ Ñèäè Òàðò'ðè ãàòûðûí öñòöíäÿ þç áàüûíäàí ãàéûäûðäû. Ýþçÿë áèð ýöí èäè; ýþéäÿ áèð äÿíÿ äÿ áóëóä éîõ èäè; ìöëàéèì êöëÿê ÿñèðäè. Ãàðïûç âÿ ëèìîí äîëó õóðúóíëàðûí ñûõäûüû àéàãëàðûíû éàíëàðà óçàäûá öçÿíýèíèí úèíýèëòèñè àëòûíäà ëÿççÿòëÿ ìöðýöëÿéÿí âÿ ùåéâàíûí àääûìëàðûíûí àùÿíýè èëÿ éûðüàëàíàí áþéöê àäàì ÿëëÿðèíè ãàðíûíûí öñòöíäÿ ÷àðïàçëàéûá ùåéðàíåäèúè ìÿíçÿðÿëÿð àðàñûíäàí êå÷èðäè. Òàðòàðåí øÿùÿðÿ äàõèë îëäóãäà, áèðäÿí êèìèíñÿ ãóëàãáàòûðûúû ñÿñè îíó îéàòäû.

– Áó êèìäèð áåëÿ! Äåéÿñÿí, àõû, áó Òàðòàðåíäèð! Òàðàñêîíëó þç ôàìèëèéàñûíû âÿ øÿí Ïðîâàíñ òÿëÿôôöçöíö åøèäèá áàøûíû ãàëäûðäû, èêè àääûìëûãäà “Çóàâ” ýÿìèñèíèí êàïèòàíû Áàðáàñóí ýöíäÿí éàíûá ãàðàëìûø öçöíö ýþðäö. Êàïèòàí áèð ìåéõàíàíûí êàíäàðûíäà äàéàíûá ãÿëéàí ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ éîâøàí àðàüû è÷èðäè. Òàðòàðåí ãàòûðû ñàõëàéàðàã äåäè: – Ùþðìÿòëè Áàðáàñóéà ñàëàìëàð. Áàðáàñó ÿââÿëúÿ ýþçëÿðèíè áÿðÿëäèá äèíìÿç-äàíûøìàç áèð ãÿäÿð îíà áàõäû, ñîíðà ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëìÿéÿ áàøëàäû, åëÿ ýöëäö êè, Ñèäè Òàðò`ðè ëàï þçöíö èòèðäè.

– Áàõ, ÷àëìà áóíà äåéÿðëÿð!.. Úÿíàá Òàðòàðåí, äåìÿê, äþíöá òöðê îëäóüóíóç äîüðó èìèø?.. Ýþçÿë Áàééà íåúÿ, ÿââÿëêè êèìè éåíÿ äÿ “Ýþçÿë Ìàðêî” ìàùíûñûíû îõóéóðìó? Òàðòàðåí áÿðê ùèðñëÿíèá þçöíäÿí ÷ûõäû: – “Ýþçÿë Ìàðêî!” Áèëèðñèíèçìè, êàïèòàí, ùàããûíäà äàíûøäûüûíûç õàíûì, íàìóñëó áèð ìàâð ãûçûäûð âÿ áèð êÿëìÿ äÿ ôðàíñûçúà áèëìèð!..

– Áàééà áèð êÿëìÿ äÿ ôðàíñûçúà áèëìèð!.. Áó íÿ ñþçäöð? Ñèç áóíó íÿäÿí áèëèðñèíèç? – äåéÿ èýèä êàïèòàí äàùà áÿðêäÿí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè. Ëàêèí î, Ñèäè Òàðò'ðèíèí íåúÿ ìÿéóñ îëäóüóíó ýþðöá ñÿùâèíè __________ äöçÿëòäè: 77

downloaded from KitabYurdu.org

– Åù, áÿëêÿ äÿ ìÿí äîëàøûã ñàëûðàì... Àíúàã, áèëèðñèíèçìè, úÿíàá Òàðòàðåí, éàõøûñû áóäóð êè, ñèç ßëúÿçàèðäÿêè ìàâð ãûçëàðûíà âÿ ÷åðíîãîðèéàëû êíéàçëàðà àç åòèáàð åäèí. Òàðòàðåí àéàãëàðûíû öçÿíýèéÿ äèðÿéèá ùÿäÿëÿéèúè áèð òÿðçäÿ äèêÿëäè: – Êàïèòàí, êíéàç ìÿíèì äîñòóìäóð!

– Éàõøû! Éàõøû! Áóíóí öñòöíäÿ êöñöøìÿéÿúÿéèê êè... Àðàã èñòÿéèðñèíèçìè? Éîõ? Áÿëêÿ âÿòÿíÿ áèð øåé ýþíäÿðìÿê èñòÿéèðñèíèç?.. Éåíÿ éîõ?.. Îíäà, õóäàùàôèç... Ùÿ, éåðëèì, áóðàäà ìÿíèì ÷îõ éàõøû ôðàíñûç òöòöíöì âàðäûð. Áèð íå÷ÿ ãÿëéàíëûã ýþòöðìÿê èñòÿéèðñèíèçìè? Áóéóðóí ýþòöðöí! Îíóí ñèçÿ õåéðè îëàð... Ýþðöðÿì êè, áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø Øÿðã òöòöíö ñèçè ëàï ÷àøäûðûáäûð. Ñîíðà êàïèòàí éåíÿ äÿ éîâøàí àðàüû è÷ìÿéÿ áàøëàäû. Òàðòàðåí èñÿ äÿðèí ôèêðÿ äàëûá éîðòìà éåðèøëÿ ÷àïäûüû ãàòûðûí áåëèíäÿ éûðüàëàíà-éûðüàëàíà þç êè÷èê åâèíÿ äîüðó éîëëàíäû. Îíóí áþéöê öðÿéè Áàðáàñóíóí áþùòàí÷û óéäóðìàëàðûíà èíàíìàã èñòÿìÿñÿ äÿ, áó óéäóðìàëàð îíó ìÿéóñ åòìèøäè, áóíäàí ÿëàâÿ, áó Ïðîâàíñ ñþéöøëÿðè âÿ úÿíóá øèâÿñèíÿ ýþðÿ äàõèëÿí âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿéÿ áàøëàìûøäû. Åâäÿ î, ùå÷ êÿñè òàïìàäû. Áàééà ùàìàìäà èäè. Çÿíúè ãàäûí îíóí ýþçöíÿ ÷èðêèí ýþðöíöðäö. Åâ àäàìû êÿäÿðëÿíäèðèðäè. Òàðòàðåí êåôè ÷îõ ïîçóëìóø ùàëäà ôÿââàðÿíèí éàíûíäà îòóðäó âÿ ãÿëéàíûíû Áàðáàñóíóí âåðäèéè òöòöíëÿ äîëäóðìàüà áàøëàäû. Òöòöí “Ñåìàôîð” ïàð÷àñûíà áöêöëìöøäö. Î, òöòöíÿ ñàðûëìûø ãÿçåòè à÷äûãäà, ýþçöíÿ äîüìà øÿùÿðèíèí àäû ñàòàøäû. “Áèçÿ Òàðàñêîíäàí õÿáÿð âåðèðëÿð: Øÿùÿð ÷îõ áþéöê ùÿéÿúàí êå÷èðèð. Àôðèêàíûí çÿùìëè âÿùøè ùåéâàíëàðûíû ãûðìàã ö÷öí ñÿôÿðÿ ÷ûõìûø îëàí øèð îâ÷óñó Òàðòàðåíäÿí àðòûã áèð íå÷ÿ àéäûð êè, ùå÷ áèð õÿáÿð-ÿòÿð éîõäóð. Ýþðÿñÿí ãÿùðÿìàí ùÿìâÿòÿíèìèçèí áàøûíà íÿëÿð ýÿëìèøäèð?.. Îíó úîøãóí òÿáèÿòëè èýèä áèð àäàì êèìè, ìàúÿðàëàð äöøêöíö êèìè òàíûäûüûìûçà ýþðÿ, áèç þçöìöçÿ áåëÿ áèð ñóàë âåðìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðèê... Ýþðÿñÿí î, ñÿùðà ãóìëàðûíûí ñîðóá ìÿùâ åòäèéè ãóðáàíëàðûí __________ ñèéàùûñûíû àðòûðìûøìû, éîõñà, äÿðèëÿðèíè áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíÿ âÿä 78

downloaded from KitabYurdu.org

åòìèø îëäóüó âÿùøè Àòëàñ ùåéâàíëàðûíäàí áèðè òÿðÿôèíäÿí ïàð÷àïàð÷à åäèëèá ùÿëàê îëìóøäóð?.. ×îõ äÿùøÿòëè íèýàðàí÷ûëûãäûð! Ëàêèí Áîêåð éàðìàðêàñûíà ýÿëÿí çÿíúè òàúèðëÿð äåéèðëÿð êè, ñÿùðàäà, Òèìáóêòó èñòèãàìÿòèíäÿ ùÿðÿêÿò åäÿí âÿ îíëàðûí òÿñâèðèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè, áèçèì Òàðòàðåíÿ ÷îõ îõøàéàí áèð àâðîïàëûéà ðàñò ýÿëìèøëÿð... Àëëàù þçö îíó ñàõëàñûí!..” Òàðàñêîíëó áó ñÿòèðëÿðè îõóäóãäà òöêëÿðè öðïÿðäè, ÿââÿëúÿ ãûïãûðìûçû ãûçàðäû, ñîíðà êÿòàí êèìè àüàðäû. Áöòöí Òàðàñêîí – êëóá, ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû, Êîñòåêàëäûí éàøûë êðåñëîñó âÿ áöòöí áóíëàðûí öñòöíäÿ èýèä êîìàíäèð Áðàâèäàíûí ýþéëÿðäÿ ãàðòàë ãàíàäëàðû êèìè ñöçÿí øÿëÿ áûüëàðû Òàðòàðåíèí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà úàíëàíäû. Îíóí ùÿìâÿòÿíëÿðè åëÿ áèëèðëÿð êè, áó ñààò Òàðòàðåí øèðëÿðè ãûðìàãëà ìÿøüóëäóð, ùàëáóêè î, áàðäàø ãóðóá ùÿñèð öñòöíäÿ óòàíìàäàí áîø-áîøóíà îòóðìóøäóð. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí þç-þçöíäÿí õÿúàëÿò ÷ÿêäè, îíó àüëàìàã òóòäó. Ãÿùðÿìàí áèðäÿí äèê àéàüà ãàëõäû.

– Øèðëÿðèí öñòöíÿ! Øèðëÿðèí öñòöíÿ! Î, áåëÿ áèð ãÿòè ãÿðàðëà ÷àäûðûí, äÿðìàí ãóòóñóíóí, êîíñåðâëÿðèí âÿ ñèëàù éåøèéèíèí àòûëûá ãàëäûüû òîçëó àíáàðà úóìäó, áóíëàðû áèð-áèð ÷ÿêèá ùÿéÿòèí îðòàñûíà éûüäû: Ñàí÷î – Òàðòàðåí éîõ îëäó, òÿêúÿ Äîí-Êèõîò – Òàðòàðåí ãàëäû. Åëÿ êè, ãîðõìàç òàðàñêîíëó þç äþéöø ëÿâàçèìàòûíû ýþçäÿí êå÷èðäè, ñèëàùà ñàðûëäû, ÷ÿêìÿëÿðèíè ýåéäè. Áàééàíû òàïøûðìûø îëäóüó êíéàçà ãûñà áèð ìÿêòóá éàçäû, çÿðôèí è÷èíÿ ýþç éàøëàðû èëÿ èñëàíìûø áèð íå÷ÿ éöç ôðàíêëûã êàüûç ïóë ãîéäó, îíóí áó ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ìàò ãàëìûø çÿíúè ãàäûíû þç åâèíäÿ, åéâàíûí àü äþøÿìÿñè öçÿðèíÿ äàüûíûã ùàëäà àòûëìûø ãÿëéàí, ÷àëìà, àéàããàáû âÿ Ñèäè Òàðò`ðèíèí áàøãà ìöñÿëìàí ïàë-ïàëòàðû àðàñûíäà òÿê áóðàõûá î ñààò êö÷ÿéÿ ÷ûõäû äèëèúàíà ìèíÿðÿê Áëèäàùà ñàðû éîëëàíäû.

__________ 79

downloaded from KitabYurdu.org

Ö÷öíúö åïèçîä

ØÈÐËßÐ ÞËÊßÑÈÍÄß Û ÑÖÐÝÖÍ ÅÄÈËÌÈØ ÄÈËÈÚÀÍ

Áó, ðÿíýè ñîëìóø àáû ìàùóääàí ãÿäèì äÿáëÿ öç ÷ÿêèëìèø, èðè, úîä éóí ãîòàçëàðû îëàí ÷îõ êþùíÿ áèð äèëèúàí èäè; áèð íå÷ÿ ñààò éîë ýåòäèêäÿí ñîíðà ãîòàçëàð ñÿðíèøèíëÿðèí êöðÿéèíÿ ñöðòöíöá ãàí÷ûð ÿìÿëÿ ýÿòèðèðäè. Òàðòàðåí äèëèúàíûí àðõà ýþçöíäÿ þçöíÿ éåð åëÿéèá ðàùàòúà îòóðìóøäó. Ãÿùðÿìàí, Àôðèêàíûí âÿùøè ùåéâàíëàðûíäàí ìöøê ãîõóñóíóí ýÿëÿúÿéè äÿãèãÿíè ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéÿðÿê ùÿëÿëèê êþùíÿ äèëèúàíûí èéè èëÿ, êèøèëÿðäÿí, àòëàðäàí, ãàäûíëàðäàí, äÿðèäÿí, ÿðçàãäàí âÿ ÷öðöìöø îòäàí ýÿëÿí ãàòûøûã ÿúàèá ãîõó èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿ ìÿúáóð èäè. Äèëèúàíûí áó ýþçöíäÿ êèìÿ äåñÿí ðàñò ýÿëìÿê îëàðäû: áóðàäà òðàïïèñòëÿð òÿðèãÿòèíäÿí îëàí ðàùèá, òàúèðëÿð, ö÷öíúö ãóñàð ïîëêóíà ÷àòìàüà òÿëÿñÿí èêè ôàùèøÿ, áèð îðëåàíâèëëè ôîòîãðàô âàð èäè. Ëàêèí áó êîìïàíèéà íÿ ãÿäÿð ìàðàãëû âÿ ìöõòÿëèô îëñà äà òàðàñêîíëóíóí ñþùáÿòÿ ãîøóëìàã ùàëû éîõäó. Îíóí ÷èéíèíäÿêè àøûðìà ãàéûøûíäàí áèð òîðáà ñàëëàíìûøäû, êàðàáèíëÿðè äèçëÿðèíèí àðàñûíäà ñûõûá ñàõëàìûøäû, þçö äÿ ôèêèðëè ùàëäà îòóðìóøäó. Òÿëÿñèê éîëà äöøìÿñè, Áàééàíûí ãàðà ýþçëÿðè, ãàðøûäàêû îâóí äÿùøÿòëÿðè – áöòöí áóíëàð îíóí áåéíèíäÿ àüûëëû-áàøëû áèð äîëàøûãëûã ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäè. Áóíäàí áàøãà, Àôðèêàäà ðàñò ýÿëäèéè áó Àâðîïà äèëèúàíû þç ýþðêÿìè èëÿ Òàðòàðåíÿ, äóìàíëû ùàëäà îëñà äà, îíóí ýÿíúëèê ýöíëÿðèíèí Òàðàñêîíóíó, øÿùÿðÿòðàôû ñÿôÿðëÿðèíè, Ðîíà ÷àéû ñàùèëèíäÿ ñÿùÿð éåìÿêëÿðèíè õàòûðëàäûðäû, – áèð ñþçëÿ, îíóí õÿéàëûíäà õà__________ òèðÿëÿð ñèëñèëÿñèíè úàíëàíäûðûðäû.

80

downloaded from KitabYurdu.org

Ãàø ãàðàëûðäû. Êîíäóêòîð ôÿíÿðè éàíäûðäû. Ïàñ àòìûø äèëèúàí êþùíÿ éàéëàð öñòöíäÿ àòûëûá-äöøÿðÿê úûðûëäàéûðäû; àòëàð éîðüà éåðèøëÿ ýåäèðäè; çûíãðîâëàð çèíýèëäÿéèðäè. Àðàáèð éóõàðûäàí, äèëèúàíûí èêèíúè ìÿðòÿáÿñèíèí áðåçåíòè àëòûíäàí ãóëàãáàòûðûúû úèíýèëòè åøèäèëèðäè. Áó, ãÿùðÿìàíûí äþéöø ñóðñàòûíûí áèð-áèðèíÿ òîõóíóá ñàëäûüû ñÿñ èäè. Àðòûã ìöðýöëÿìÿéÿ áàøëàéàí Òàðòàðåí òÿêàíëàðäàí ãÿðèáÿ ùàëäà àòûëûá-äöøÿí âÿ ðÿãñ åäÿí ýöëìÿëè êþëýÿëÿðÿ îõøàéàí ñÿðíèøèíëÿðÿ ñîí äÿôÿ íÿçÿð ñàëäû; ñîíðà ýþçëÿðè éóìóëäó, ôèêðè äîëàøäû. Èíäè î, òÿêÿð îõëàðûíûí, áèð äÿ äèëèúàíûí þçöíöí úûðûëòûñûíû éóõóäà òóòãóí ùàëäà åøèäèðäè. Áèðäÿí êèìñÿ, úûð, õûðûëòûëû ñÿñëÿ òàðàñêîíëóíó ùàéëàäû: – Úÿíàá Òàðòàðåí! Úÿíàá Òàðòàðåí!

– Êèìäèð ìÿíè ÷àüûðàí?

– Ìÿíÿì, úÿíàá Òàðòàðåí, ìÿýÿð ñèç ìÿíè òàíûìûðñûíûç? Ìÿí èéèðìè èë áóíäàí ÿââÿë Òàðàñêîíëà Íèì àðàñûíäà èøëÿéÿí êþùíÿ äèëèúàíàì... Ñèç ôóðàæêà âóðìàüà ýåäÿðêÿí ìÿí ñèçè, ñèçè âÿ ñèçèí äîñòëàðûíûçû íå÷ÿ äÿôÿ Æîíêéåðÿ âÿ éà Áåëãàðà äàøûìûøàì!.. ßââÿëúÿ ìÿí ñèçè áàøûíûçäàêû òöðê ôÿñèíÿ âÿ êþêëöéöíöçÿ ýþðÿ òàíûìàäûì, ëàêèí åëÿ êè, õîðóëäàìàüà áàøëàäûíûç, âàëëàù, åëÿ î ñààò áàøà äöøäöì êè, áó ñèçñèíèç!

– Éàõøû! Éàõøû! – äåéÿ àçúà äèëõîð îëìóø òàðàñêîíëó úàâàá âåðäè âÿ áèð ãÿäÿð éóìøàëûá ÿëàâÿ åòäè: – Àé ãîúà, áÿñ, ñèç áóðàëàðäà íÿ ýÿçèðñèíèç?

– ßçèçèì, úÿíàá Òàðòàðåí, èíàíûí êè, ìÿí áóðàëàðà þç õîøóìëà ýÿëìÿìèøÿì! Áîêåð äÿìèð éîëóíóí ÷ÿêèëèøè ãóðòàðàí êèìè, îíëàð åëÿ ãÿò åòäèëÿð êè, ìÿí äàùà ùå÷ áèð øåéÿ éàðàìûðàì, áóíà ýþðÿ äÿ ìÿíè Àôðèêàéà éîëëàäûëàð. Ùÿì äÿ òÿêúÿ ìÿíè äåéèë. Äåìÿê îëàð, Ôðàíñàíûí áöòöí äèëèúàíëàðû ìÿíèì êèìè ñöðýöíÿ ýþíäÿðèëìèøëÿð. Áèçè ÷îõ ìöðòÿúå ñàéìûøäûëàð, îäóð êè, èíäè ùàìûìûç áóðàäà êàòîðãà ùÿéàòû êå÷èðèðèê. Ñèç Ôðàíñàäà áóíó ßëúÿçàèð äÿìèð éîëó àäëàíäûðûðñûíûç. __________ Áó äÿì ãîúà äèëèúàí äÿðèíäÿí àù ÷ÿêäè âÿ òÿçÿäÿí äèëëÿíäè: 81

downloaded from KitabYurdu.org

– Åù, úÿíàá Òàðòàðåí, áèëñÿí ìÿí þç ýþçÿë Òàðàñêîíóì ö÷öí íÿ ãÿäÿð äàðûõûðàì! ×îõ éàõøû çàìàíÿ èäè – î âàõò ìÿí ýÿíúäèì. Òÿðòÿìèç éóéóëóá ïàð-ïàð ïàðûëäàéàðàã òÿêÿðëÿðèìÿ òÿçÿúÿ ëàê ÷ÿêèëìèø ùàëäà, áèð úöò ýöíÿøÿ îõøàéàí ôÿíÿðèìëÿ, ùÿìèøÿ éàüëû îëàí áðåçåíòèìëÿ ñÿùÿð-ñÿùÿð éîëà ÷ûõàðêÿí ìÿíÿ òàìàøà åäÿí ýÿðÿêäè. Åëÿ êè, ñöðöúö ãàì÷ûñûíû øàããûëäàäàð, áîéíóíäàí ñöìñö àñûëìûø áàøûíà éàíàêû ãîéóëìóø õöñóñè ôóðàæêà îëàí êîíäóêòîð ãûçìûø êö÷öéöíö èêèíúè ìÿðòÿáÿíèí áðåçåíòè öñòöíÿ àòàð, ãîçëàéà ãàëõûá ÷ûüûðàðäû: “Ùÿ, òÿðïÿí! Òÿðïÿí ýþðÿê!” – âÿ ìÿíÿ ãîøóëìóø èêè úöò àò çûíãûðîâëàðûíû úèíýèëäÿäèá éåðèíäÿí òÿðïÿíÿðäè, àäàì ýÿðÿêäè êè, áàõûá ùÿçç àëàéäû; ýþðÿðäèí êè, èòëÿð ùöðöøöð, ñöìñö ñÿäàëàðû ÿòðàôà éàéûëûð, ïÿíúÿðÿëÿð òàéáàòàé à÷ûëûð, áöòöí Òàðàñêîí ÿùëè øîñå èëÿ øöòöéÿí äèëèúàíû èôòèõàðëà ñåéð åäèð. Áèëèðñèíèçìè, úÿíàá Òàðòàðåí, áó øîñå íÿ ãÿäÿð ýþçÿë èäè?! Åíëè, òÿðòÿìèç, êÿíàðëàðûíäà ùÿð êèëîìåòðäÿí áèð äèðÿê áàñäûðûëìûø, áèð-áèðèíäÿí åéíè ìÿñàôÿäÿ êîìà-êîìà ÷ûíãûë òþêöëìöøäö, éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ èñÿ çåéòóí àüàúëàðû âÿ òÿíÿêëÿð ÿêèëìèø ýþçÿë ìÿíçÿðÿëè äöçÿíëèêëÿð óçàíûðäû. Ùÿð àääûìáàøû ìåùìàíõàíà, ùÿð áåø äÿãèãÿäÿí áèð äàéàíàúàã... Ùÿëÿ ñÿðíèøèíëÿðèìèí íåúÿ ùþðìÿòëè àäàìëàð îëäóãëàðûíû äåìèðÿì! Áóíëàðûí, ÷îõ ùèññÿñè ïðåôåêòèí âÿ éà áàø êåøèøèí éàíûíà – Íèìÿ ýåäÿí áÿëÿäèééÿ ðÿèñëÿðè âÿ êåøèøëÿð, Ìàçåäÿí ìÿìíóí ùàëäà ãàéûäàí òàôòà àëâåð÷èëÿðè, òÿòèëÿ áóðàõûëìûø ëèñåé øàýèðäëÿðè, éà äà ÷ÿêèëè öñò êþéíÿéè ýåéìèø âÿ ñÿùÿðêÿí öçëÿðèíè ãûðõäûðìûø êÿíäëèëÿð èäèëÿð... Éóõàðûäà, èìïåðèàëäà èñÿ úÿíàá ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû ñèçëÿð îòóðàðäûíûç. Ñèç ùÿìèøÿ øÿí îëàðäûíûç, ùÿì äÿ àõøàìëàð, àé èøûüûíäà ýåðè ãàéûäàðêÿí ùÿðÿíèç þç ðîìàíñûíûçû îõóéàðäûíûç... Èíäè èñÿ î çàìàíà îõøàìàç. Àëëàù áèëèð, ìÿí êèìëÿðè äàøûéûðàì! Ìÿíè ùÿøÿðàòëà äîëäóðàí ùàðàíûíñà áèð éûüûí ìöñÿëìàíûíû, çÿíúèëÿðè, áÿäÿâèëÿðè, èñòåôàäà îëàí ÿñýÿðëÿðè, áöòöí þëêÿëÿðèí ôûðûëäàã÷ûëàðûíû, ïèñ ãîõóëó ãÿëéàí ÷ÿêÿí úûðûì-úûíäûðëû ÿúíÿáèëÿðè __________ àïàðûðàì. Áó úàìààò åëÿ ìöõòÿëèô ëÿùúÿëÿðäÿ äàíûøûð êè, ùå÷ øåé82

downloaded from KitabYurdu.org

òàí äà áàø ÷ûõàðòìàç. Áèð äÿ êè, ìÿíèìëÿ íåúÿ ðÿôòàð åòäèêëÿðèíè þçöíöç ýþðöðñöíöç! Ùå÷ âàõò ñèëèá òÿìèçëÿìèðëÿð, ùå÷ âàõò éóìóð, òÿêÿðëÿðèìè éàüëàìûðëàð. Ìÿíèì ÿââÿëêè, äèíú, áîéëóáóõóíëó àòëàðûìûí ÿâÿçèíÿ åëÿ áàëàúà ÿðÿá àòëàðû âåðìèøëÿð êè, åëÿ áèë îíëàð úèíäèðëÿð: åëÿ ùåé øûëëàã àòûð, ÷àïûð, ÷àïàðêÿí áåëÿ êå÷è êèìè îéíàãëàéûð âÿ àéàãëàðû èëÿ äèøëÿðèìè ñûíäûðûðëàð... Âàé, âàé!.. Éåíÿ áàøëàíûð!.. Áÿñ éîëëàð!.. Áóðàäàêû éîëëàð ùÿëÿ áèð òÿùÿð äþçöëìÿëèäèð, ÷öíêè ùþêóìÿò éàõûíëûãäàäûð, îðàäà, áóíäàí î éàíäà èñÿ ùå÷ íÿ, ùå÷ áèð éîë éîõäóð. Íåúÿ ýÿëäè ýåäèðëÿð, äàüëàðäàí àøûð, äÿðÿëÿðÿ åíèð, àë÷àãáîéëó ïàëìà âÿ éåêÿ àüàúëàðäàí èáàðÿò ìåøÿëÿðäÿí âóðóá êå÷èðëÿð... Áèðúÿ äÿíÿ äÿ ìöÿééÿí äàéàíàúàã éîõäóð. Êîíäóêòîðóí àüëûíà ùàðàäà ýÿëèðñÿ, îðàäà, ýàù áèð ôåðìàäà, ýàù äà áàøãàñûíäà ñàõëàéûð. Áÿçÿí áó éàðàìàç àäàì, éîâøàí àðàüû âÿ éà ãàçëû øÿðàá è÷ìÿê ìÿãñÿäè èëÿ þç äîñòóíóí éàíûíà ýåòìÿê ö÷öí ìÿíè èêè ëéþ ìÿñàôÿäÿí äþâðÿ âóðìàüà ìÿúáóð åäèð. Ñîíðà èñÿ ñöðöúö, ñöð íÿ ãÿäÿð ýöúöí âàð! Àõû, èòèðèëìèø âàõòûí ÿâÿçèíè ÷ûõìàã ëàçûìäûð. Áèð éàíäàí ýöíÿø éàíäûðûð, î áèðè éàíäàí òîç. Ñöð êè, ñöðÿñÿí! Àøûðûã. Éåíÿ ÷àïûðûã! ×àéû öçöá êå÷èðèê, ñîéóã äÿéèð, èñëàíûðûã, áàòûðûã... Ñöð! Ñöð! Ñöð!.. Ñîíðà èñÿ, àõøàì, òàìàì ñó è÷èíäÿ, à÷ûã ùàâàäà, êöëÿêëÿðèí âûéûëäàäûüû êàðâàíñàðà ùÿéÿòèíäÿ ýåúÿëÿìÿéÿ ìÿúáóð åäèëèðÿì. Áó éàøûìäà, þçöìöí äÿ éåë õÿñòÿëèéèì îëàîëà. Ýåúÿëÿð êóçàìû ÷àããàëëàð âÿ êàôòàðëàð èéëÿéèð, è÷ÿðèäÿ, øåùäÿí ãà÷ûá þçöíö ãîðóìàüà ÷àëûøàí ùÿð úöð àäàìëàð ãûçûíûð... Ìÿíèì ñöðäöéöì ùÿéàò, áàõ, áåëÿäèð, áåëÿäèð, úÿíàá Òàðòàðåí, ýöíÿøäÿí éàíûá, ýåúÿ ðöòóáÿòèíäÿí ÷öðöéöá, áÿðáàä áèð éîëäà éûõûëûá ãàëûíúàéàäÿê þìðöì áåëÿ êå÷ÿúÿêäèð. Îíäà ÿðÿáëÿð ìÿíèì òþð-òþêöíòöìäÿí òîíãàë ãàëàéûá éàíäûðàúàã âÿ øîðáà áèøèðÿúÿêëÿð.

– Áëèäÿù! Áëèäÿù! – äåéÿ êîíäóêòîð äèëèúàíûí ãàïûñûíû à÷àðàã áàüûðäû. __________ 83

downloaded from KitabYurdu.org

ÛÛ ÚÓÌÁÓËÓ ÚßÍÀÁÛÍ ÌÅÉÄÀÍÀ ×ÛÕÌÀÑÛ

Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí òÿðëÿìèø øöøÿäÿí áàõûá ñóïåðôåêòóðàíûí ãÿøÿíý áèíàñû ãàðøûñûíäà äþâðÿñèíÿ ñÿëèãÿ èëÿ ïîðòàüàë àüàúëàðû ÿêèëìèø òàüëû áèð ìåéäàí ýþðäö. Ìåéäàíûí îðòàñûíäà ãóðüóøóíäàí ãàéðûëìûø îéóíúàã ÿñýÿðëÿðÿ îõøàéàí àë÷àãáîéëó ÿñýÿðëÿð ÷ÿùðàéû ðÿíýÿ ÷àëàí ñÿùÿð äóìàíûíäà òÿïèê äþéöðäöëÿð. Ãÿùâÿõàíàëàðûí ïÿíúÿðÿ òàõòàëàðû à÷ûëûðäû. Ìåéäàíûí áèð êöíúöíäÿ òÿðÿâÿç áàçàðû ýþðöíöðäö. Áöòöí áóíëàð ÷îõ õîø èäè, ëàêèí áóðàëàðäà øèðèí èçè-òîçó áåëÿ éîõäó. “Úÿíóáà! Äàùà úÿíóáà!” – äåéÿ õåéèðõàù Òàðòàðåí äèëèíúàíûí êöíúöíÿ ãûñûëàðàã ìûçûëäàäû. Áó âàõò ãàïûíûí àðàñû à÷ûëäû. È÷ÿðè òÿìèç ùàâà äîëäó âÿ þç ãàíàäëàðûíäà ÷è÷ÿêëÿíÿí ïîðòàüàë àüàúëàðûíûí ÿòðè èëÿ áÿðàáÿð ãÿùâÿéè ðÿíýëè ñöðòóê ýåéìèø úûðòäàí áîéëó áèð úÿíàá ýÿòèðäè. Áó, éóìðóã áîéäà ãûðûøûã ñèôÿòè îëàí àüûð ùÿðÿêÿòëè, òÿãðèáÿí áåø áàðìàã óçóíëóüóíäà ãàðà èïÿê ãàëñòóê òàõìûø, äÿðè ïîðòôåëëè âÿ ÷ÿòèðëè àðûã áèð ãîúà èäè, ëàï êÿíä íîòàðèóñóíà îõøàéûðäû. Áó áàëàúà úÿíàá öçáÿöç îòóðäóüó òàðàñêîíëóíóí ÿñëÿùÿñèíè ýþðäöêäÿ, äåéÿñÿí, ÷îõ òÿÿúúöáëÿíìèøäè, îäóð êè, ÷ÿêèíìÿäÿí Òàðòàðåíè äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Àòëàðûí éåðëÿðèíè äÿéèøÿðÿê òÿçÿäÿí ãîøäóëàð; äèëèúàí éîëà äöøäö. Úóìáóëó úÿíàá èñÿ ùÿëÿ äÿ Òàðòàðåíÿ áàõûðäû. Ãÿùðÿìàí, íÿùàéÿò, þçöíäÿí ÷ûõäû. Î äà ýþçëÿðèíè áó úÿíàáà äèêÿðÿê ñîðóøäó: – Ýþðöíöð ñèçè ÷îõ òÿÿúúöáëÿíäèðèð?

– Éîõ, áó ìÿíÿ ìàíå îëóð, – äåéÿ ãîúà òàìàìèëÿ ñàêèò ùàëäà úàâàá âåðäè. Äîüðóäàí äà, Òàðòàðåí, ùÿëÿ çîðáà âöúóäó áèð éàíà äóðñóí, þç ñÿôÿð ÷àäûðû, òàïàí÷àñû, ÷åõîëëó èêè òöôÿíýè âÿ îâ÷ó áû÷àüû èëÿ ÷îõ éåð òóòóðäó. Úóìáóëó úÿíàáûí úàâàáû òàðàñêîíëóíó ùèðñëÿíäèðäè. Áþéöê àäàì âöãàðëà äåäè: – Îëìàéà ñèç åëÿ äöøöíöðñöíöç êè, ìÿí øèð îâóíà ñèçèí ÷ÿòè__________ ðèíèçëÿ ýåäÿñèéÿì?

84

downloaded from KitabYurdu.org

Úóìáóëó úÿíàá þç ÷ÿòèðèíÿ áàõäû, ìåùðèáàíúàñûíà ýöëöìñöíäö âÿ òÿìêèíëÿ äåäè: – Äåìÿëè, ñèç...

– Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí, øèð îâ÷óñó! – Áóíó äåéèá ãîðõìàç Òàðòàðåí éàëûíû ÷ûðïàí øèð êèìè áàø ÿéèá ôÿñèíèí ãîòàçûíû éåëëÿòäè. Äèëèúàíñäàêûëàð àðàñûíäà úàíëàíìà ÿìÿëÿ ýÿëäè. Ðàùèá õà÷ ÷ÿêäè, ãûçëàð äÿùøÿòäÿí ÷ûüûðäûëàð, îðëåàíâèëëè ôîòîãðàô èñÿ øèð îâ÷óñóíóí øÿêëèíè ÷ÿêìÿê øÿðÿôèíÿ íàèë îëìàã àðçóñó èëÿ îíà éàõûíëàøäû. Ëàêèí úóìáóëó úÿíàá ùå÷ äÿ ïÿðò îëìàäû.

– Úÿíàá Òàðòàðåí, ÷îõìó øèð þëäöðìöñöíöç? – äåéÿ ñàêèòúÿ ñîðóøäó. Òàðàñêîíëó þçöíö èòèðìÿäè.

– ×îõìó øèð þëäöðìöøÿì?.. Ìÿí èñòÿðäèì êè, áàøûíûçäà þëäöðäöéöì øèðëÿðèí ñàéû ãÿäÿð òöê îëàéäû. Áöòöí äèëèúàíäàêûëàð úóìáóëó úÿíàáûí äàç áàøûíäàêû ö÷úÿ ñàðû òöêÿ áàõàðàã ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëöøäöëÿð. Îðëåàíâèëëè ôîòîãðàô ñþùáÿòÿ ãîøóëäó: – Ñèçèí ïåøÿíèç äÿùøÿòëèäèð, úÿíàá Òàðòàðåí... Éÿãèí êè, áÿçÿí ÷îõ ïèñ äÿãèãÿëÿð êå÷èðìÿëè îëóðñóíóç... Ìÿñÿëÿí, éàçûã Áîìáîíåë...

– Ùÿ! Áèëèðÿì áÿáèð îâ÷óñóäóð... – äåéÿ Òàðòàðåí ÷îõ ùÿãàðÿòëÿ ãåéä åòäè. Úóìáóëó úÿíàá ñîðóøäó: – Ìÿýÿð ñèç îíóíëà òàíûøñûíûç?

– Ìÿí? Ëÿíÿò øåéòàíà!.. Ìÿí îíóíëà òàíûøàììû?. Àõû, áèç èéèðìè äÿôÿ áèðýÿ îâà ÷ûõìûøûã!.. Úóìáóëó úÿíàá ýöëöìñöíäö.

– Úÿíàá Òàðòàðåí, äåìÿëè ñèç áÿáèð äÿ îâëàéûðñûíûç?

– Áÿçÿí... èøèì îëìàéàíäà, – äåéÿ ãÿçÿáëÿíìèø òàðàñêîíëó úàâàá âåðäè âÿ ñîíðà âöãàðëà áàøûíû äèêÿëäÿðÿê ÿëàâÿ åòäè: – Àõû, øèðëÿ ìöãàéèñÿäÿ áÿáèð íÿäèð êè! – Áó ñþçëÿðäÿí ãûçëàðûí ùÿð èêèñè ùÿéÿúàíëàíäû. __________ Îðëåàíâèëëè ôîòîãðàô úÿñàðÿò åäèá äåäè: 85

downloaded from KitabYurdu.org

– ßñëèíäÿ áÿáèð, àäè èðè ïèøèêäèð.

– Òàìàìèëÿ äîüðóäóð! – äåéÿ õöñóñÿí õàíûìëàðûí ãàðøûñûíäà Áîìáîíåëèí øþùðÿòèíè àë÷àëòìàãäàí ùå÷ äÿ ÷ÿêèíìÿéÿí Òàðòàðåí ôîòîãðàôûí ôèêðè èëÿ ðàçûëàøäû. Áó âàõò äèëèúàí äàéàíäû; êîíäóêòîð ãàïûíû à÷äû. Î, ãîúàéà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ÷îõ åùòèðàìëà äåäè: – Úÿíàá, ýÿðÿê êè, ñèç áóðàäà äöøìÿëèéäèíèç?! Úóìáóëó úÿíàá éåðèíäÿí ãàëõûá äèëèúàíäàí ÷ûõäû, àììà ãàïûíû þðòìÿìèø äåäè: – Úÿíàá Òàðòàðåí, ìöñàèäÿíèçëÿ ñèçÿ áèð ìÿñëÿùÿò âåðÿ áèëÿðÿììè?

– Íÿ ìÿñëÿùÿò?

– Äèíëÿéèí, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñèç ÷îõ éàõøû àäàìñûíûç, áóíà ýþðÿ äÿ ñèçÿ èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó äåìÿê èñòÿéèðÿì... Úÿíàá Òàðòàðåí, áàúàðäûãúà òåç Òàðàñêîíà ãàéûäûí!.. Ñèç áóðàäà âàõòûíûçû àíúàã ùÿäÿð éåðÿ èòèðÿúÿêñèíèç. Äîüðóäóð, ÿéàëÿòäÿ ùÿëÿ áèð íå÷ÿ áÿáèð ãàëûáäûð, àíúàã áó, ñèçèí êèìè áèð îâ÷ó ö÷öí ÷îõ õûðäà ùåéâàíäûð. Øèðëÿðÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, îíëàðûí èøè ÷îõäàí áèòèá, ßëúÿçàèðäÿ äàùà áèðúÿ äÿíÿ äÿ øèð éîõäóð... Ìÿíèì äîñòóì Øàññåíã* áó éàõûíëàðäà àõûðûíúû øèðè âóðóá þëäöðìöøäöð. Úóìáóëó úÿíàá áó ñþçëÿðè äåéèá áàø ÿéäè, ãàïûíû þðòäö, ýöëöìñöíÿðÿê þç ïîðòôåëè âÿ ÷ÿòèðè èëÿ ýþçäÿí èòäè.

– Êîíäóêòîð, áó ãîúà êèìäèð? – äåéÿ Òàðòàðåí öç-ýþçöíö ùÿãàðÿòëÿ òóðøóäàðàã ñîðóøäó.

– Íåúÿ?! Ìÿýÿð ñèç îíó òàíûìûðñûíûç? Áó úÿíàá Áîìáîíåëèí þçö èäè.

__________ * Ø à ñ ñ å í ã Æ à ê (1821-1871) – ìÿøùóð øèð îâ÷óñó, îâ÷óëóã ùàããûíäà áèð ñûðà êèòàáëàðûí ìöÿëëèôèäèð.

86

downloaded from KitabYurdu.org

ÛÛÛ ØÈÐ ÌÎÍÀÑÒÛÐÛ

Òàðòàðåí Ìèëèàíàùäà äöøäö, äèëèúàíñ èñÿ úÿíóáà äîüðó éîëóíó äàâàì åòäèðäè. Èêè ýöíëöê øèääÿòëè ñèëêÿëÿíìÿäÿí âÿ ÷þëäÿ, éàõóä éîëóí êÿíàðûíäà çÿùìëè øèð êþëýÿñèíèí ýþðöíöá-ýþðöíìÿéÿúÿéèíè ýþçëÿéÿðÿê Òàðòàðåíèí ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíäà êå÷èðäèéè éóõóñóç èêè ýåúÿäÿí ñîíðà áèð íå÷ÿ ñààò äèíúÿëìÿéÿ ãÿùðÿìàíûí ùàããû âàð èäè. Áóíäàí áàøãà, Áîìáîíåë ÿùâàëàòûíäàí ñîíðà ùþðìÿòëè òàðàñêîíëó þç ÿñëÿùÿñèíÿ, çÿùìëè ýþðêÿìèíÿ âÿ ãûðìûçû ôÿñèíÿ áàõìàéàðàã þçöíö îðëåàíâèëëè ôîòîãðàôûí âÿ ö÷öíúö ãóñàð ïîëêóíóí èêè ãûçûíûí ùöçóðóíäà éàõøû ùèññ åòìèðäè. Òàðòàðåí ÿëâåðèøëè áèð ìåùìàíõàíà àõòàðìàã ìÿãñÿäè èëÿ Ìèëèàíàùûí ýþçÿë àüàúëàð ÿêèëìèø âÿ ÷îõëó ôÿââàðÿëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø ýåíèø êö÷ÿëÿðè èëÿ ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Áîìáîíåëèí äåäèéè ñþçëÿð éàçûüûí ôèêðèíäÿí ùå÷ ÷ûõìûðäû. Áèðäÿí îíóí äåäèêëÿðè ùÿãèãÿò îëñà, áÿñ îíäà íÿ åòìÿëèäèð? Áÿëêÿ äîüðóäàí äà ßëúÿçàèðäÿ äàùà øèð éîõäóð?.. Åëÿ èñÿ áÿñ áó ãÿäÿð àâàðà – ñÿðýÿðäàíëûã, áó ãÿäÿð çÿùìÿò íÿéÿ ýÿðÿêäèð?.. Ãÿùðÿìàíûìûç òèíÿ áóðóëäó âÿ áèðäÿí öç-öçÿ ýÿëäè... Êèìèíëÿ, äåéÿ áèëÿðñèíèçìè? Ëàï ãÿøÿíý áèð øèðëÿ! Øèð ãÿùâÿõàíàíûí ãàïûñû àüçûíäà øàùàíÿ áèð ÿäà èëÿ îòóðìóøäó, îíóí ñàðûøûí éàëû ýöíÿø øöàñû àëòûíäà ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû. Òàðòàðåí ýåðè ñû÷ðàéûá ÷ûüûðäû: – Áó íÿ úÿôÿíýèéàòäûð äåéèðëÿð êè, ýóéà äàùà øèð ãàëìàéûá? Øèð, áó ñÿñè åøèäèá áàøûíû àøàüû ñàëäû, ñÿêèäÿ ãàáàüûíà ãîéóëìóø òàõòà êàñàíû àüçûíà àëäû âÿ èòàÿòêàðëûãëà òÿÿúúöáäÿí ìàò ãàëìûø Òàðòàðåíÿ óçàòäû. Áóðàäàí þòÿí ÿðÿá êàñàéà áèð ñó àòäû, øèð ãóéðóüóíó áóëàäû. Áó âàõò Òàðòàðåí ùÿð øåéè áàøà äöøäö. Î, èëê äÿãèãÿëÿðäÿ ùÿéÿúàíûíäàí ýþðÿ áèëìÿäèéè áèð øåéè àúèç, êîð, ðàì åäèëìèø øèðèí ÿòðàôûíà òîïëàøàí úàìààòû âÿ ÿëè äÿéÿíÿêëè èêè íÿôÿð éåêÿïÿð çÿíúèíè ýþðäö. Ñàâîéàëûëàðûí òÿëèì ýþðìöø ìàðìîòëàðû ýÿçäèðäèêëÿðè êèìè, áó çÿíúèëÿð äÿ ùÿìèí øèðè øÿùÿðäÿ ýÿçäèðèá __________ ïóë éûüûðäûëàð.

87

downloaded from KitabYurdu.org

– ßúëàôëàð! – äåéÿ, î óúàäàí áàüûðäû. – Íÿúàáÿòëè áèð ùåéâàíû áó ãÿäÿð äÿ àë÷àòìàã îëàðìû? – Áóíó äåéèá Òàðòàðåí øèðèí öñòöíÿ úóìàðàã êàñàíû îíóí àüçûíäàí ãàïäû. Çÿíúèëÿð Òàðòàðåíè îüðó áèëèá äÿéÿíÿêëÿðèíè ãàëäûðàðàã îíóí öñòöíÿ àòûëäûëàð. Äÿùøÿòëè ÿëáÿéàõà âóðóøìàñû áàøëàíäû. Çÿíúèëÿð êþòÿêëÿéèð, ãàäûíëàð ÷ûüûðûøûð, óøàãëàð ýöëöøöðäöëÿð. Ãîúà áèð áàøìàã÷û éÿùóäè äöêàíûíäàí áàéûðà ÷ûõìàäàí áàüûðûðäû: – Îíó ùàêèìèí éàíûíà àïàðûí! Ùàêèìèí éàíûíà! Ùÿòòà êîð øèð äÿ äåéÿñÿí íÿðèëäÿìÿê èñòÿäè. Íÿùàéÿò, øèääÿòëè ìöáàðèçÿäÿí ñîíðà áÿäáÿõò Òàðòàðåí ìèñ ïóëëàð âÿ êö÷ÿ çèáèëè àðàñûíäà éóâàðëàíûá éåðÿ ñÿðèëäè. Áó àí êèìñÿ úàìààòûí àðàñûíäàí ñîõóëóá èðÿëè ÷ûõäû, çÿíúèëÿðè ñàêèòëÿøäèðäè, ãàäûí âÿ óøàãëàðû êÿíàðà ãîâäó, Òàðòàðåíè éåðäÿí ãàëäûðäû, îíóí öñò-áàøûíûí òîçóíó ñèëäè âÿ òþâøöéÿí ãÿùðÿìàíû ñÿêèíèí êÿíàðûíäà îòóðòäó.

– Íåúÿ! Êíéàç, áó ñèçñèíèç? – äåéÿ ñàäÿäèë ãÿùðÿìàí öñòáàøûíû ñèëÿ-ñèëÿ ñîðóøäó.

– Áÿëè, ìÿíèì ãî÷àã äîñòóì, áó ìÿíÿì... Ìÿêòóáóíóçó àëàí êèìè, î ñààò Áàééàíû ãàðäàøûíà òàïøûðûá ïî÷ò ìèíèêëÿðè èëÿ ÿëëè ëéþ ìÿñàôÿíè ãÿò åòäèì âÿ ñèçè áó ñÿôåùëÿðèí ÿëèíäÿí õèëàñ åòìÿê ö÷öí ëàï âàõòûíäà ýÿëèá áóðàéà ÷àòäûì... Àíúàã, áèð äåéèí ýþðöì ñèç áóðàäà íÿ åëÿìèñèíèç? Àõû, ñèç áó úÿíúÿëÿ íåúÿ äöøìöñöíöç?

– Êíéàç, ìÿýÿð ìÿí áàøãà úöð ùÿðÿêÿò åäÿ áèëÿðäèììè?.. Åëÿ êè, àë÷àëäûëìûø, ìÿüëóá âÿ ðöñâàé åäèëìèø, áöòöí áó ìöñÿëìàí éûüûíû ö÷öí ýöëöíú áèð øåéÿ ÷åâðèëìèø áÿäáÿõò øèðè äèøèíäÿ òàõòà êàñà òóòìóø ùàëäà ýþðäöì.

– Ñèç ñÿùâ åäèðñèíèç, ìÿíèì àëèúÿíàá äîñòóì. ßêñèíÿ, îíëàðûí àðàñûíäà áó øèðèí ÷îõ áþéöê ùþðìÿòè âàðäûð. Áó øèð ö÷ éöç èë áóíäàí ÿââÿë Ìÿùÿììÿä èáí ßóä òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø áþéöê øèð ìîíàñòûðûíäàí îëàí ìöãÿääÿñ ùåéâàíäûð. Ùå÷ âàõò íÿðÿ ñÿñè êÿñèëìÿéÿí âÿ ùÿìèøÿ âÿùøè ùåéâàí èéè ýÿëÿí áó äÿùøÿòëè ìîíàñòûðäà õöñóñè ðàùèáëÿð éöçëÿðëÿ øèðè éåäèçäèðèá ÿùëèëÿøäèðèð, ñîíðà èñÿ êö÷ÿëÿðè äîëàøûá ïóë éûüàí àäàìëàðûí ìöøàéèÿòè èëÿ Øèìàëè Àôðè__________ êàíûí ùÿð òÿðÿôèíÿ ýþíäÿðèðëÿð. Éûüûëàí ñÿäÿãÿ ìîíàñòûðûí âÿ 88

downloaded from KitabYurdu.org

îíóí éàíûíäàêû ìÿñúèäèí ñàõëàíûëìàñûíà ñÿðô åäèëèð. Çÿíúèëÿð èíäè ùÿäÿð éåðÿ áåëÿ ãÿçÿáëÿíìÿìèøëÿð. Îíëàð ÿìèíäèðëÿð êè, ÿýÿð òîïëàíìûø ñÿäÿãÿäÿí áèðúÿ ñó áåëÿ îüóðëàòñàëàð âÿ éà èòèðñÿëÿð øèð äÿðùàë îíëàðû ïàð÷à-ïàð÷à åäÿð. Òàðòàðåí áó àüëàñûüìàç, àíúàã èíàíäûðûúû ñþçëÿðè åøèäèá íÿôÿñèíè äÿðäè âÿ áèð ãÿäÿð öðÿêëÿíäè.

– Áöòöí áóíëàðäà ìÿíèì ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè îëàí úÿùÿò îäóð êè, Áîìáîíåëèí óéäóðìàëàðûíà áàõìàéàðàã ßëúÿçàèðäÿ ùÿëÿ äÿ øèð âàðäûð...

– ßëúÿçàèðäÿ ùÿëÿ äÿ øèð âàðäûð? – äåéÿ êíéàç øþâãëÿ ñóàëû òÿêðàð åòäè. – Áèç åëÿ ëàï ýöíö ñàáàù Øÿëèô äöçÿíëèéèíÿ îâà ÷ûõàðûã, îíäà þçöíöç ýÿðÿðñèíèç!

– Íåúÿ! Êíéàç, ñèç äÿ îâà ÷ûõìàã èñòÿéèðñèíèç?

– Ëÿíÿò øåéòàíà! Äîüðóäàíìû ñèç åëÿ áèëèðñèíèç êè, ìÿí ñèçè Àôðèêàäà íÿ äèëëÿðèíè, íÿ äÿ àäÿòëÿðèíè áèëäèéèíèç áó âÿùøè òàéôàëàð àðàñûíäà òÿê-òÿíùà áóðàõûá ýåäÿðÿì... Ùå÷ âàõò! Ùå÷ âàõò ìÿíèì øàí-øþùðÿòëè Òàðòàðåíèì! Ìÿí äàùà ñèçè òÿê áóðàõìàðàì... Ìÿí, ñèç ùàðà ýåòñÿíèç ùÿð éåðäÿ ñèçèíëÿ îëìàã èñòÿéèðÿì.

– Àù, Êíéàç! Êíéàç! Áó ñþçëÿðëÿ Òàðòàðåí ðÿøàäÿòëè ÷åðíîãîðèéàëûíû ùÿéÿúàíëà ãóúàãëàéûá áàüðûíà áàñäû âÿ èôòèõàðëà äöøöíäö êè, Æöë Æåðàð, Áîìáîíåë âÿ áàøãà ìÿøùóð øèð îâ÷óëàðû êèìè, éàäåëëè áèð êíéàçûí ùöçóðóíäà îâà ÷ûõàúàãäûð.

ÛÂ ÊÀÐÂÀÍ ÉÎËÄÀÄÛÐ

Åðòÿñè ýöí, ñÿùÿð òåçäÿí ãîðõìàç Òàðòàðåí âÿ îíäàí ùå÷ äÿ àç ãîðõìàç îëìàéàí êíéàç Ãðèãîðè áåø-àëòû íÿôÿð éöêäàøûéàí çÿíúèíèí ìöøàéèÿòè èëÿ Ìèëèàíàùäàí ÷ûõûá Øÿëèô äöçÿíëèéèíÿ äîüðó éþíÿëäèëÿð. Îíëàð æàñìèí ÷è÷ÿêëÿðè, ìàçû, éàáàíû çåéòóí àüàúëàðû èëÿ þðòöëìöø ÷îõ ýþçÿë ìÿíçÿðÿëè, éàìàúëû, éåðëè ÿùàëèéÿ ìÿõñóñ áàüëàðûí àðàñû èëÿ èðÿëèëÿéèðäèëÿð. ßòðàôû ãàéàëàðäàí ãàéàëàðà àõàí áóëàã ñóëàðûíûí øûðûëòûñû áöðöìöøäö... Áó, ÿñë Ëèâàí __________ ìÿíçÿðÿñè èäè.

89

downloaded from KitabYurdu.org

Áþéöê Òàðòàðåíäÿí ùå÷ äÿ àç ñèëàùëàíìàìûø êíéàç Ãðèãîðè ùÿð øåéäÿí ÿëàâÿ áàøûíà ÷îõ ãÿøÿíý, çÿðëè ýöëÿáÿòèíëÿ èøëÿíìèø âÿ ýöìöø áàôòà èëÿ öñòöíÿ ïàëûä éàðïàüû òîõóíìóø øàïêà ãîéìóøäó. Áó, êíéàç ùÿçðÿòëÿðèíè áèð ãÿäÿð Ìåêñèêà ýåíåðàëûíà âÿ éà Äóíàé ñàùèëëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí ñòàíñèéà ðÿèñèíÿ îõøàäûðäû. Áó ãåéðè-àäè øàïêà òàðàñêîíëóíó ìàðàãëàíäûðäûüû ö÷öí î, ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ êíéàçäàí áóíóí íåúÿ øåé îëäóüóíó ñîðóøäó.

– Áó, Àôðèêà ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõàí ùÿð áèð àäàì ö÷öí úîõ âàúèá áèð øåéäèð, – äåéÿ êíéàç úàâàá âåðäè âÿ øàïêàíûí ýöíëöéöíöí ïàðûëòûñûíû äàùà äà àðòûðìàã ö÷öí îíó ïàëòàðûíûí ãîëóíóí ãûðàüû èëÿ ñèëÿ-ñèëÿ ÿðÿáëÿðëÿ ìöíàñèáÿòäÿ áåëÿ øàïêàëàðûí íÿ ãÿäÿð áþéöê ðîë îéíàäûüûíû þç ñàäÿäèë éîë éîëäàøûíà èçàù åòäè. Ùÿðáè çöìðÿíèí òÿêúÿ áó ÿëàìÿòè ÿðÿáëÿðÿ êèôàéÿò ãÿäÿð âàùèìÿ ùèññè àøûëàéûð, îäóð êè, ìöëêè-èíçèáàòè èäàðÿëÿð øîñå ôÿùëÿñèíäÿí òóòìóø òà âåðýè òîïëàéàíëàðàäÿê áöòöí ãóëëóã÷óëàðûí áàøûíà áó øàïêàëàðäàí ãîéìàüà ìÿúáóð îëìóøëàð. Êíéàç äåéèðäè: – ßñëèíäÿ ßëúÿçàèðè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí íÿ àüûëëû áèð áàøà íÿ äÿ öìóìèééÿòëÿ áàøà åùòèéàú éîõäóð. Îíñóç äà êå÷èíìÿê îëàð. – Ùåññëåðèí øàïêàñû* êèìè, äÿéÿíÿê óúóíäà ïàðûëäàéàí ýöëÿáÿòèíëè øàïêà äà êèôàéÿòäèð. Ñÿééàùëàðûìûç áåëÿúÿ ñþùáÿò âÿ ôèëîñîôëóã åäÿ-åäÿ èðÿëèëÿéèðäèëÿð. Àéàãéàëûí éöêäàøûéàíëàð ìåéìóí êèìè ÷ûüûðà-÷ûüûðà, ÷àëà-÷óõóð éåðëÿðäÿí ùîïïàíà-ùîïïàíà éåðèéèðäèëÿð. Ñèëàù éåøèêëÿðè òàïïûëòû ñàëûðäû. Òöôÿíýëÿð ýöíÿøäÿ ïàðûëäàéûðäû. Éàõûíëûãäàí þòÿí éåðëèëÿð ñåùèðëè øàïêàëàðû ýþðÿí êèìè öçöãîéëó éåðÿ ñÿðèëèá ñÿúäÿ åäèðäèëÿð. Ìèëèàíàù ãàëàñûíûí áîéóíúà òÿìèç ùàâàäà þç àðâàäû èëÿ áèðëèêäÿ ýÿçèøÿí ÿðÿá äÿôòÿðõàíàñûíûí ðÿèñè áó ÿúàèá ñÿñ-êöéö åøèäèá âÿ àøàüûäà, áóäàãëàð àðàñûíäà ïàðûëäàéàí ñèëàùëàðû ýþðöá åëÿ áèëäè êè, áàñãûí ùàçûðëàíûð; îäóð êè, ãàëäûðûëàí êþð__________ * Ù å ñ ñ ë å ð è í ø à ï ê à ñ û – Èñâå÷ðÿíèí Óðè êàíòîíóíäà Àâñòðèéàíûí þç àçüûíëûüû èëÿ ìÿøùóð îëàí úàíèøèíè Ùåññåë ùàããûíäàêû ìÿøùóð ðÿâàéÿòÿ èøàðÿäèð; î þç øëéàïàñûíû óçóí áèð àüàúûí áàøûíà êå÷èðèá øÿùÿð ìåéäàíûíà ãîéäóðìóø âÿ ÿìð åòìèøäèð êè, ýÿëèá êÿíäëèëÿð îíóí ãàðøûñûíäà ïàïàãëàðûíû ÷ûõàðûá òÿçèì åòñèíëÿð, ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ Ùåññëåð 1308-úè èëäÿ õàëã ãÿùðÿìàíû Âèëùåëì òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìöøäöð.

90

downloaded from KitabYurdu.org

ïöíö åíäèðìÿéè, ùÿéÿúàí ñèãíàëû âåðìÿéè ÿìð åëÿäè, äÿðùàë øÿùÿðäÿ ùÿðáè âÿçèééÿò åëàí åòäè. Áó îâ åêñïåäèñèéàñû ö÷öí ãèéàìÿò áàøëàíüûúäûð! Áÿäáÿõòëèêäÿí, àõøàìà éàõûí èøëÿð õàðàáëàøäû. Éöêäàøûéàí çÿíúèëÿðäÿí áèðè àïòåê ãóòóñóíäàí éàïûøãàíëû ìÿëùÿìäÿí ýþòöðöá éåäèéè ö÷öí îíó áÿðê ñàíúû òóòäó. Áàøãà áèðèñè êàìôàðà ñïèðòè è÷èá þëöìúöë êåôëè ùàëäà éîëóí êÿíàðûíà óçàíäû. Ö÷öíúöñö èñÿ éîë àëáîìóíó ãûçûëà òóòóëìóø áÿíäëÿðèíÿ òàìàù ñàëàðàã ýþòöðìöø âÿ ÿêèëèá Çÿêêàðÿ ãà÷ìûø, åëÿ ýöìàí åòìèøäèð êè, þçöíö èëÿ Ìÿêêÿíèí úàâàùèðàòûíû àïàðûð. ßìÿëÿ ýÿëìèø âÿçèééÿòè ìöçàêèðÿ åòìÿê ëàçûì èäè. Êàðâàí äöøÿðýÿ ñàëäû âÿ ãîúàìàí áèð ÿíúèð àüàúûíûí øÿôôàô êþëýÿñèíäÿ ìÿøâÿðÿòÿ áàøëàäû. Êíéàç òÿêìèëëÿøäèðèëìèø ö÷äèáëè ãàçàíäà ÿò ñóéóíó ãûçäûðàãûçäûðà äåäè: – Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, çÿííèìúÿ ëàï åëÿ áó ýöí éöêäàøûéàí çÿíúèëÿðè ãîâìàã ëàçûìäûð. Áèð äÿ êè, ÿðÿá áàçàðûíà áóðàäàí àç ãàëûð, îðàäà àéàã ñàõëàéûá áèð íå÷ÿ óçóíãóëàã àëìàã ùÿð øåéäÿí éàõøûäûð. Áþéöê Òàðòàðåí Íàóðîíó õàòûðëàéûá ãûçàðäû, äÿðùàë êíéàçûí ñþçöíö êÿñÿðÿê: – Éîõ! Éîõ!.. Íÿ èñòÿéèðñèíèç åëÿéèí, àíúàã åøøÿê àëìàéûí, – äåäè âÿ ñîíðà ùèéëÿýÿðëèêëÿ ÿëàâÿ åòäè. – Áåëÿ êè÷èê áèð ùåéâàí áèçèì ñóðñàòûìûçû äàøûéà áèëÿðìè? Êíéàç ýöëöìñöíäö: – Ìÿíèì ýþçÿë äîñòóì, ñèç ñÿùâ åäèðñèíèç. Çàùèðÿí ñûñãà âÿ àðûã îëàí ßëúÿçàèð åøøÿéèíèí áåëè ÷îõ áÿðê îëóð, éîõñà àüûð éöêëÿðÿ î òàá ýÿòèðÿ áèëìÿçäè. Áèðúÿ ÿðÿáëÿðäÿí ñîðóøóí... Ýþðöí îíëàð áèçèì ìöñòÿìëÿêÿ ãóðóëóøóìóçó íåúÿ èçàù åäèðëÿð: “Éóõàðûäà, – äåéèðëÿð, – ìöñéþ – ÿëè áþéöê äÿéÿíÿêëè ãóáåðíàòîð îòóðóá çàáèòëÿðè êþòÿêëÿéèð; áóíóí ÿâÿçèíäÿ çàáèò ÿñýÿðëÿðè äþéöð, ÿñýÿð – êîëîíèñòè, êîëîíèñò – ÿðÿáè, ÿðÿá – çÿíúèíè, çÿíúè – éÿùóäèíè, éÿùóäè äÿ þç íþâáÿñèíäÿ åøøÿéè êþòÿêëÿéèð, áàëàúà áîéëó éàçûã åøøÿê èñÿ âàð ýöúöíö òîïëàéûá ùÿð øåéè äàøûéûð... Èíäè ýÿðÿê ñèçÿ àéäûí îëà êè, __________ áó åøøÿê ñèçèí éåøèêëÿðèíèçè äÿ äàøûéà áèëÿð.

91

downloaded from KitabYurdu.org

– Ôÿðãè éîõäóð, – äåéÿ Òàðòàðåí åòèðàç åòäè, – ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, åøøÿêëÿð êàðâàíûìûçûí öìóìè ìÿíçÿðÿñèíè êîðëàéàð... Ìÿí Øÿðã ö÷öí äàùà ñÿúèééÿâè îëàí áèð øåé èñòÿðäèì... Áàõ, áèç äÿâÿ òàïà áèëñÿéäèê...

– Èñòÿäèéèíèç ãÿäÿð, – äåéÿ êíéàç úàâàá âåðäè. Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà îíëàð ÿðÿá éàðìàðêàñûíà éîëëàíäûëàð. Éàðìàðêà áóðàäàí áèð íå÷ÿ êèëîìåòð óçàãëûãäà, Øÿëèôèí ñàùèëèíäÿ èäè. Úûíäûð ïàëòàðëû áåø-àëòû ìèí ÿðÿá ãûçìàð ýöíÿøèí àëòûíäà, ãàðà çåéòóí ÷ÿëÿíýëÿðè, áàë áàðäàãëàðû, øèðíèééàò òîðáàëàðû âÿ ñèãàð ãàëàãëàðû àðàñûíäà âóðíóõàðàã àëâåð åäèðäè. Áþéöê îúàãëàðäà ãàíû àõà-àõà ãîéóí úÿìäÿêëÿðè ãûçàðäûëûðäû. À÷ûã ùàâàäà äöçÿëäèëìèø ñàëëàãõàíàëàðäà ÿë-àéàãëàðû ãàíëû ÷ûëïàã çÿíúèëÿð øöâöëëÿðäÿí àñûëû ÷ÿïèøëÿðè áàëàúà áû÷àãëàðëà ñîéóðäóðëàð. Áèð êöíúäÿ, ìöõòÿëèô ðÿíýëè ÷îõëó éàìàã âóðóëìóø ÷àäûðäà åéíÿêëè ÿðÿá ìèðçÿñè ãàáàüûíà áþéöê áèð êèòàá ãîéóá îòóðìóøäó. Áèð ãÿäÿð óçàãäà úàìààò òîïëàøìûøäû; áàüûðòû åøèäèëèðäè: áàøûàøàüû ÷åâðèëìèø òàõûë ÷àíàüû öñòöíÿ ãîéóëìóø ðóëåòêàäà ãóìàð îéóíó ýåäèðäè; äþâðÿ âóðóá àéàã öñòÿ äóðàí êàáèëëÿð áû÷àãëàðûíû èøÿ ñàëûðäûëàð... Áàøãà áèð éàíäà èñÿ çàðàôàò åäÿíëÿðèí, éåðÿ òÿïèê äþéÿíëÿðèí, ýöëÿøÿíëÿðèí ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè: ùàìû þç ãàòûðû èëÿ Øÿëèô ñóëàðûíäà ÷àïàëàéàí éÿùóäè òàúèðÿ áàõûðäû... Ùÿð éàí ÿãðÿá, èò, ãàðüà âÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ìèë÷ÿêëÿ äîëó èäè. Ëàêèí òÿðñëèêäÿí ýþçÿ äÿâÿ äÿéìèðäè. Íÿùàéÿò, ìçàáèòëèëÿðèí áàøäàí åëÿìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðû áèð äÿâÿ òàïäûëàð. Áó, ÿñë ñÿùðà äÿâÿñè, òöëÿê, ìÿùçóí, áÿäÿâèëÿð êèìè óçóíáàø, ùþðýöúö ùÿääÿí àðòûã äàâàì åäÿí ïÿùðèçäÿí çÿèôëÿéèá éàíà ÿéèëìèø ãÿðèáÿ áèð äÿâÿ èäè. Òàðòàðåí áó äÿâÿéÿ ùåéðàí îëìóøäó, î, Øÿðã àäÿòèíè òÿãëèä åäÿðÿê ìöòëÿã äÿâÿ áåëèíäÿ ýåòìÿê èñòÿéèðäè! Äÿâÿíè õûõëàäûëàð. ×àìàäàíëàðû éöêëÿäèëÿð. Êíéàç äÿâÿíèí áîéíóíà ìèíäè, Òàðòàðåí èñÿ, äàùà òóòàðëû îëñóí äåéÿ, ùþðýöúóí ëàï öñòöíäÿ îòóðäó. Î, èêè éåøèê àðàñûíäà þçöíÿ éåð åëÿéèá éàðìàðêàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí àõûøûá ýÿëÿí úàìààòû âöãàðëà, àëèúÿíàá áèð ùÿðÿêÿòëÿ ñàëàìëàäû âÿ éîëà äöøìÿê èøàðÿñè âåðäè... Áèð ñÿñ-êöé ãîïäó êè, ýÿë ýþðÿñÿí! Êàø òàðàñ__________ êîíëóëàð ãÿùðÿìàíëàðûíû áó äÿãèãÿëÿðäÿ ýþðÿ áèëÿéäèëÿð!..

92

downloaded from KitabYurdu.org

Äÿâÿ ãàëõäû âÿ óçóí, äöéöíëö àéàãëàðûíû àòà-àòà éåðèìÿéÿ áàøëàäû. Àù, äÿùøÿò! Äÿâÿ áèð íå÷ÿ àääûì àòìàìûø Òàðòàðåí ùèññ åòäè êè, ðÿíýè ãà÷ûð, áàøûíäàêû ôÿñ èñÿ Çóàâ ýÿìèñèíäÿ ãÿáóë åòìèø îëäóüó áöòöí âÿçèééÿòëÿðè áèð-áèðèíèí àðäûíúà òÿêðàð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Ëÿíÿòÿ ýÿëìèø äÿâÿ ôûðòûíàëû äÿíèçäÿêè ýÿìè êèìè éûðüàëàíûðäû! Ãîðõóäàí þëöìúöë ùàëà äöøìöø Òàðòàðåí äÿâÿ ùþðýöúöíöí úîä òöêöíäÿí éàïûøàðàã äèëè òîïóã âóðà-âóðà ÷ûüûðäû: – Êíéàç! Êíéàç! À Êíéàç! Äöøÿê... ìÿí ùèñ... ìÿí ùèññ åäèðÿì êè, èíäèúÿ Ôðàíñàíû áèàáûð åäÿðÿì... Àíúàã èø-èøäÿí êå÷ìèøäè! Äÿâÿ åëÿ ãûçìûøäû êè, àðòûã îíó ùå÷ áèð ãöââÿ ñàõëàéà áèëìÿçäè. Àðõàäàí äþðä ìèí àéàãéàëûí ÿðÿá äÿëè-äèâàíÿ êèìè ãàããûëäàéûá ÿë-ãîëóíó îéíàäûð, éöç ìèíëÿðëÿ àü äèøëÿðèíè ïàðûëäàäàðàã ýöëöøÿ-ýöëöøÿ éöéöðöá ýÿëèðäè... Òàðàñêîíëó Áþéöê àäàì òàëåéèíÿ òÿñëèì îëìàëû èäè, îäóð êè, ìÿéóñ ùàëäà áàøûíû ÿéèá ùþðýöúöí öñòöíÿ éûõûëäû. Áó âàõò ôÿñ èñòÿäèéè âÿçèééÿòè àëàðäû... Áåëÿëèêëÿ, Ôðàíñà ðöñâàé îëìóøäó.

 ÎËÅÀÍÄÐ ÊÎËËÓÜÓÍÄÀ ÝÅÚß ÏÓÑÃÓÑÓ

Éåíè íÿãëèééàò âàñèòÿñè íÿ ãÿäÿð øàèðàíÿ îëñà äà, ôÿñèí íàëàéèã ùÿðÿêÿòëÿðè öçöíäÿí øèð îâ÷óëàðûìûç îíäàí èìòèíà åòìÿëè îëäóëàð. Éîëó, ÿââÿëêè êèìè, ïèéàäà äàâàì åòäèðèðäèëÿð; êàðâàí ùå÷ áèð ìàúÿðà áàø âåðìÿäÿí úÿíóáà äîüðó èðÿëèëÿéèðäè. Òàðàñêîíëó ùàìûäàí ãàáàãäà, ÷åðíîãîðèéàëû àðõàäà, ñèëàù äîëó éåøèêëÿðèí éöêëÿíäèéè äÿâÿ èñÿ îðòàäà ýåäèðäè. Åêñïåäèñèéà àðòûã áèð àéà éàõûí èäè êè, äàâàì åäèðäè. Çÿùìëè Òàðòàðåí äöç áèð àé èäè êè, óúñóç-áóúàãñûç Øÿëèô äöçÿíëèéè èëÿ, ùÿì äÿùøÿòëè, ùÿì äÿ ÿéëÿíúÿëè îëàí ôðàíñûç ßëúÿçàèðè ÿðàçèñèíäÿ áèð êÿíääÿí î áèð êÿíäÿ êå÷ÿðÿê àâàðà-ñÿðýÿðäàí äîëàøûá ÿëÿ êå÷ìÿéÿí øèðëÿðè àõòàðûðäû. Áó éåðëÿðäÿ ãÿäèì Øÿðã __________ ÿòðèíÿ, ýöúëö éîâøàí àðàüû âÿ ãûøëà ãîõóñó ãàðûøûð, òþâðàò ÿôñà93

downloaded from KitabYurdu.org

íÿëÿðè èëÿ òÿëõÿê úÿôÿíýèéàòû, Èáðàùèìëÿ Çóçó* ãîâóøóð, åëÿ áèë êè, ýþçëÿðèí ãàðøûñûíäà ßùäèÿòèã êèòàáûíûí çàáèò Ðàìå âÿ éà áðèãàäèð Ïèòó òÿðÿôèíäÿí íÿãë åäèëìèø áèð ñÿùèôÿñè úàíëàíûð. Ñåéð åòìÿéè áàúàðàí ýþçëÿð ö÷öí ÷îõ ìàðàãëû áèð ìÿíçÿðÿäèð... Þç ãöñóðëàðûìûçû àøûëàìàãëà ìÿäÿíèëÿøäèðìÿêäÿ îëäóüóìóç âÿùøè âÿ êîðëàíìûø áèð õàëã. Áóðíóíó øÿñòëÿ ôÿõðè ëåýèîí îðäåíèíèí åíëè ëåíòèíÿ ñèëÿí âÿ ùå÷ áèð ÿñàñ îëìàäàí àäàìëàðûí àéàãëàðûíû ôàëàããàéà ñàëûá äþéìÿéè ÿìð åäÿí ÿôñàíÿâè áàøàüàëàðûí** àìàíñûç âÿ íÿçàðÿòñèç ùþêìðàíëûüû. Èðè åéíÿêëè ãàçûëàðûí âèúäàíñûç ìöùàêèìÿñè. Ãóðàí âÿ øÿðèÿò àäàìëàðû îëàí áó ãàçûëàð ïàëìàëàðûí êþëýÿñèíäÿ îòóðóá éàëíûç îí áåø àâãóñòóí*** ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèð âÿ ðöòáÿëÿðèíèí àðòûðûëìàñûíû àðçóëàéûð. Èñàâ èëêèíëèê ùöãóãóíó ñàòäûüû êèìè, þç ùþêìëÿðèíè ìÿðúèìÿê øîðáàñûíà âÿ éà øÿêÿðäÿ ùàçûðëàíìûø êóñêóñà ñàòûðëàð. ßõëàãñûç âÿ ùÿìèøÿ ñÿðõîø îëàí ãàèäëÿð****, ùÿð ùàíñû áèð Éóñèôèí***** ñàáèã éàâÿðëÿðè ìàîíóí ïàëòàðéóéàí ãàäûíëàðû èëÿ øàìïàí øÿðàáû è÷èð âÿ ãîéóí ÿòèíäÿí ãîâóðìà éåéèðëÿð, ùàëáóêè áöòöí ãÿáèëÿ öçâëÿðè îíëàðûí ÷àäûðëàðû ãàáàüûíäà àúûíäàí þëöð, þç àüàëàðûíûí êåô ìÿúëèñëÿðè ñöôðÿñèíèí ãàëûãëàðûíû èòëÿðèí àüçûíäàí àëìàüà ìÿúáóð îëóðëàð. Ôðàíñàíûí òàõûë àíáàðû îëàí áó éåðëÿðäÿ ùÿð éàíà áàõûðñàí øóìëàíìàìûø äöçÿíëèêëÿð, ñóñóçëóãäàí éàíìûø îòëàð, ÷ûëïàã êîëëóãëàð, ìàëäèëè áèòêèëÿðè âÿ ìàñòèê àüàúëàðû ýþðöðñÿí! Àíúàã áó àíáàð òàõûëñûçäûð, éàëíûç þç ÷àããàëëàðû âÿ òàõòàáèòèëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð. Ùÿð òÿðÿôäÿ êÿíäëÿð òÿðê åäèëìèøäèð, ãÿáèëÿëÿð äÿùøÿò è÷èíäÿ àúëûãäàí áàø ýþòöðöá ãà÷ûð, éîëëàðû ìåéèòëÿ äîëäóðóðëàð. Àðàáèð ôðàíñûç êÿíäëÿðèíÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð êè, áóíëàðäà äà åâëÿð ó÷óëóá äàüûëìûø, òàðëàëàð áàøëû-áàøûíà áóðàõûëìûøäûð; àúýþç ÷ÿéèðòêÿ ùÿð øåéè, ùÿòòà ïÿíúÿðÿ ïÿðäÿëÿðèíè äÿ éåéèð... Áóíóíëà __________ * Ç ó ç ó – õàëã òÿðÿôèíäÿí çóàâëàðà âåðèëìèø ëÿãÿáäèð. ** Á à ø à ü à – ßðÿá ãÿáèëÿñèíäÿ ôðàíñûç èíçèáàòè èäàðÿñèíÿ òàáå îëàí ÿðÿá ðÿèñè. *** 1 5 à â ã ó ñ ò ó í – èêèíúè èìïåðèéàíûí ðÿñìè áàéðàì ýöíö åëàí åäèëìèøäè. Ùÿìèí ýöí îðäåíëÿð âåðèëèð, ðöòáÿëÿð àðòûðûëûðäû. **** à à è ä ë ÿ ð – ßëúÿçàèðäÿ âÿ áàøãà ÿðÿá þëêÿëÿðèíäÿ òàéôà âÿ ãÿáèëÿ áàø÷ûëàðû. ***** É ó ñ è ô (1810-1866) – ßëúÿçàèðèí èñòèëà÷ûñû, ßëúÿçàèðäÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí úÿëëàäû îëàí ôðàíñûç ýåíåðàëû.

94

downloaded from KitabYurdu.org

áåëÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿð ãÿùâÿõàíàëàðäà êåô ÷ÿêèð, ùÿëÿ äÿ èñëàùàò âÿ êîíñòèòóñèéà ëàéèùÿëÿðèíè ìöçàêèðÿ åäèðëÿð. ßýÿð Òàðòàðåí þçöíÿ çÿùìÿò âåðèá ÿòðàôûíà àüûëëû-áàøëû áàõñàéäû, ìÿùç áóíëàðû ýþðÿðäè. Àíúàã ôèêðè-çèêðè òàìàìèëÿ øèðëÿðëÿ îëàí òàðàñêîíëó úÿíýàâÿð éàí-éþðÿñèíÿ áàõìàäàí âÿ íÿçÿðëÿðèíè õÿéàëûíäà úàíëàíäûðäûüû, ëàêèí ùÿëÿ äÿ ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí éûðòûúû ùåéâàíëàðà äèêÿðÿê èðÿëèëÿéèðäè. Ñÿôÿð ÷àäûðû ùå÷ âÿúùëÿ à÷ûëìàäûüûíà ýþðÿ, ÿòñóéó ùÿáëÿðè èñÿ òÿðñëèêäÿí ÿðèìÿäèéè ö÷öí êàðâàí ÿðÿáëÿðèí éàíûíäà ãàëûá ýåúÿëÿìÿëè îëäó. Êíéàç Ãðèãîðèíèí øàïêàñû ñàéÿñèíäÿ îâ÷óëàðûìûçû ùÿð éåðäÿ ýöëÿðöçëÿ ãàðøûëàéûðäûëàð. Îíëàð àüàëàðûí éàíûíäà ãÿøÿíý ñàðàéëàðäà ãàëûðäûëàð. Ïÿíúÿðÿñèç áó áþéöê àü áèíàëàðäà ãÿëéàíëàð âÿ ãûðìûçû àüàúäàí ãàéðûëìûø êîìîäëàð, Èçìèð õàëûëàðû, òÿêìèëëÿøäèðèëìèø ëàìïàëàð, ãûçûë òöðê ïóëëàðû èëÿ äîëó ñèäð àüàúûíäàí ùàçûðëàíìûø äàõûëëàð âÿ Ëóè-Ôèëèï öñëóáëó ñààòëàð âàðäû... Ùÿð éåðäÿ Òàðòàðåíèí øÿðÿôèíÿ òÿìòÿðàãëû çèéàôÿòëÿð äöçÿëäèëèðäè. ßéèíëÿðèíäÿêè ÿáàëàðû ýöíÿø àëòûíäà ïàðûëäàéàí éåðëè ñöâàðèëÿðèí äÿñòÿëÿðè òöôÿíýëÿðäÿí éàéëûì ñàëàì àòÿøè à÷ûðäûëàð. Åëÿ êè, àòÿø êÿñèëèð, öçöýöëÿð ñàùèá – àüà ýÿëèð âÿ ùàãã-ùåñàá ãÿáçè òÿãäèì åäèðäè. Òÿðèôëÿíÿí ÿðÿá ãîíàãïÿðâÿðëèéè áåëÿäèð. Øèð èñÿ éîõäóð êè, éîõäóð! Áóðàäàêû øèðëÿðèí ñàéû Éåíè êþðïöäÿêèíäÿí* ùå÷ äÿ ÷îõ äåéèëìèø! Ëàêèí Òàðòàðåí ðóùäàí äöøìöðäö. Î, êàðàáèíèíèí óúó èëÿ êè÷èê ïàëìàëàðûí äèáëÿðèíè àõòàðà-àõòàðà âÿ “êèø..! êèø!..” äåéÿ ñÿñëÿéÿñÿñëÿéÿ êîëëóãëàð àðàñûíäàí þçöíÿ éîë à÷ûá ãî÷àãëûãëà úÿíóáà äîüðó ùåé èðÿëèëÿéèðäè. Áóíäàí áàøãà î, ùÿð ýöí éàòìàçäàí ÿââÿë èêè-ö÷ ñààò ïóñãóäà äóðóðäó... Àíúàã, ùÿäÿð éåðÿ! Øèðëÿð ýþðöíìöðäöëÿð. Áèð äÿôÿ, àõøàì ñààò àëòûéà éàõûí êàðâàí, áöðêöäÿí àüûðëàøìûø éàüëû áèëäèð÷èíëÿðèí îòëàð àðàñûíäà òåç-òåç “ïûðð” åäèá ó÷äóãëàðû áÿíþâøÿéè ìàñòèê àüàúëûüûíäàí êå÷ÿðêÿí, Òàðòàðåíèí ãóëàüûíà íÿðèëòè ñÿñè ýÿëäè. Áó ñÿñ óçàãäàí ýÿëäèéè ö÷öí êöëÿéèí âûéûëòûñûí__________ * É å í è ê þ ð ï ö – Ïàðèñèí ìÿðêÿçèíäÿäèð.

95

downloaded from KitabYurdu.org

äàí áîüóëóð, ÷ÿòèí åøèäèëèðäè. Áó ñÿñ Ìèòåíèí ñÿééàð ùåéâàíõàíàñû äàëûíäà ýÿçèøÿðêÿí ãÿùðÿìàíûìûçûí äÿôÿëÿðëÿ åøèòìèø îëäóüó ùÿìèí ÿúàèá íÿðèëòè èäè. Ãÿùðÿìàí ÿââÿëúÿ åëÿ áèëäè êè, áó íÿðèëòè îíóí õÿéàëûíà ýÿëèáäèð. Ëàêèí áèð ñàíèéÿ êå÷ìÿìèø éåíÿ äÿ íÿðèëòè åøèäèëäè; äîüðóäóð, ñÿñ ùÿëÿ äÿ óçàãäàí ýÿëèðäè, àíúàã íèñáÿòÿí àéäûí èäè, ùÿì äÿ áó äÿôÿ äÿâÿíèí ýöâÿíè âàùèìÿäÿí ÿñìèø, êîíñåðâ ãóòóëàðû, ñèëàù äîëó éåøèêëÿð úèíýèëäÿìèø, áöòöí êÿíäëÿðäÿ èòëÿð ùöðöøìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Øöáùÿ éîõäó! Áó, øèð èäè!.. Úÿëä ïóñãóéà! Áèð äÿãèãÿ äÿ âàõò èòèðìÿê îëìàç! Åëÿ áóðàäàúà, éàõûíëûãäà àü ýöíáÿçëè áèð ñÿðäàáà óúàëûðäû êè, îíóí äà ãàïûñû öñòöíäÿêè òàõ÷àäà ìÿðùóìóí éåêÿ ñàðû áàøìàãëàðû ãîéóëìóøäó (Ñÿðäàáà ïåéüÿìáÿðèí èäè). Ñÿðäàáàíûí äèâàðëàðûíäàí çÿââàðëàðûí ýÿòèðäèêëÿðè íÿçèðëÿð: ÿáà úûíäûðëàðû, çÿðëè ñàïëàð, ñàðû òöêëÿð íèçàìñûç ùàëäà àñûëìûøäû... Òàðòàðåí êíéàçû âÿ äÿâÿíè áóðàäà ãîéóá ïóñãó ö÷öí éåð àõòàðìàüà ýåòäè. Êíéàç Ãðèãîðè îíóí àðäûíúà ýåòìÿê èñòÿäè, àíúàã òàðàñêîíëó øèðëÿ òÿêáÿòÿê âóðóøìàã èñòÿäèéè ö÷öí áóíà ðàçû îëìàäû. Áóíà áàõìàéàðàã, î, ÿëàùÿçðÿòÿ óçàüà ýåòìÿìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðäö âÿ åùòèéàòêàðëûã åäèá è÷è ãèéìÿòëè êàüûçëàðëà, áàíê áèëåòëÿðè èëÿ äîëó îëàí ïîðòôåëè, øèðèí ïÿíúÿñèíÿ êå÷ìÿñèí äåéÿ, ñàõëàìàã ö÷öí êíéàçà âåðäè. Ñîíðà ãÿùðÿìàí ïóñãóäà äóðìàüà éîëëàíäû. Ãàðøûäà, ñÿðäàáàíûí îòóç àääûìëûüûíäà, äåìÿê îëàð, ãóðóìóø áèð ÷àéûí ñàùèëèíäÿ àëà-ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóø îëåàíäð êîëëóüó õûøûëäàéûðäû. Òàðòàðåí ìÿùç áóðàäà ïóñãó ãóðäó. Î, êàðàáèíè àòÿøÿ ùàçûð âÿçèééÿòäÿ òóòóá áèð äèçè öñòÿ ÷þêäö âÿ áþéöê îâ÷ó áû÷àüûíû ãàáàüûíäà ãóìà ñàíúäû. Ýåúÿ äöøäö. Ùàâà ÷ÿùðàéû ðÿíýäÿí áÿíþâøÿéè ðÿíýÿ êå÷äè, ñîíðà äà òöíä ìàâè ðÿíý àëäû. Àøàüûäàêû, äàø àðàñûíäà òÿìèç ñó ýþëìÿ÷ÿñè áàëàúà ýöçýö êèìè ïàðûëäàéûðäû. Áóðà ùåéâàíëàðûí ñó è÷ìÿéÿ ýÿëäèêëÿðè éåð èäè. Î áèðè ñàùèëäÿ, ìàñòèê àüàúëàðû àðàñûíäà éûðòûúû ùåéâàíëàðûí èðè __________ ïÿíúÿëÿðè èëÿ òàïäàëàíìûø áèð úûüûð àüàðûðäû. Áó ÿñðàðÿíýèç ñàùèë 96

downloaded from KitabYurdu.org

àäàìûí úàíûíà ëÿðçÿ ñàëûðäû. Áóíà Àôðèêà ýåúÿëÿðèíèí ìöÿììàëû õûøûëòûëàðûíû, ùÿð òÿðÿôäÿ âóðíóõàí âÿùøè ùåéâàíëàðûí éóìøàã àääûìëàðûíû, áèð-áèðèíÿ èëèøÿí áóäàãëàðûí úûðûëòûñûíû, ÷àããàëëàðûí ãóëàãáàòûðûúû óëàøìàñûíû âÿ ñÿìàäà óúàäàí ñöçÿí äóðíàëàðûí äÿùøÿòëè ÷ûüûðòûñûíû ÿëàâÿ åäèí, – îíäà ñèç äÿ ðàçûëàøàðñûíûç êè, áóðàäà àäàìûí þç úÿñàðÿòèíè èòèðèá ãîðõóéà äöøìÿñè ö÷öí ÿñàñ âàð èäè. Îäóð êè, Òàðòàðåí äÿ ãîðõìóøäó, ùÿì äÿ ëàï àüûëëû-áàøëû ãîðõìóøäó. Éàçûüûí äèøëÿðè áèð-áèðèíÿ äÿéèá òàããûëäàéûðäû. Éåðÿ ñàíúûëìûø îâ÷ó áû÷àüûíûí öñòöíÿ ãîéäóüó òöôÿíýèíèí è÷è éèâëè ëöëÿñè áèð úöò êàñòàíåò êèìè øàããûëäàéûðäû... ×àðÿ éîõ èäè. Àõû åëÿ ýöíëÿð îëóð êè, àäàìûí èøè äöç ýÿòèðìèð, áóíäàí áàøãà, ÿýÿð ãÿùðÿìàíëàð ùå÷ âàõò ãîðõó íÿ îëäóüóíó áèëìÿñÿéäèëÿð, áÿñ îíëàðûí õèäìÿòëÿðè íÿäÿí èáàðÿò îëàðäû? Äåìÿê, Òàðòàðåí ãîðõìóøäó. Áóíóíëà áåëÿ î, áèð-èêè ñààò ïóñãóäà ìÿðä-ìÿðäàíÿ äàéàíà áèëäè. Àíúàã ùÿð áèð ãÿùðÿìàíëûüûí ùÿää-ñÿääè âàðäûð. Áèðäÿí òàðàñêîíëó éàõûíëûãäà, ÷àéûí ãóðó ìÿúðàñûíäà àääûì ñÿñè âÿ äèéèðëÿíÿí äàøëàðûí øàããûëòûñûíû åøèòäè. Ãîðõó ùèññè îíó éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá ãàëõìàüà ìÿúáóð åòäè. Î, ùÿð èêè ëöëÿäÿí ãàðàñûíà àòÿø à÷äû âÿ âÿùøè ùåéâàíëàðû ðàì åäÿíëÿðäÿí ùÿëÿ èíäèéÿäÿê ùå÷ áèðèíèí ìÿðóç ãàëìàäûüû äÿùøÿòëè áèð âàùèìÿ è÷ÿðèñèíäÿ ãóìà ñàíúûëìûø áû÷àüû ãîéóá úÿëä þçöíö ñÿðäàáàéà éåòèðäè.

– Êíéàç, éàíûìà ýÿëèí! Øèð!.. Ñöêóò.

– Êíéàç, êíéàç, ùàðàäàñûíûç? Êíéàç éîõ îëìóøäó. Ñÿðäàáàíûí àü äèâàðû ôîíóíäà àé èøûüûíäà éàëíûç äÿâÿ ùþðýöúöíöí ãÿðèáÿ êþëýÿñè ýþðöíöðäö. Êíéàç Ãðèãîðè ïîðòôåëëÿ áàíê áèëåòëÿðèíè ýþòöðöá ÿêèëìèøäè. Äåìÿê î, ÿëèíÿ áåëÿ áèð ôöðñÿò äöøìÿñèíè áèð àé ýþçëÿìÿëè îëìóøäó.

__________ 97

downloaded from KitabYurdu.org

ÂÛ ÍßÙÀÉßÒ!

Áó ôàúèÿëè, ìàúÿðàëàðëà äîëó àõøàìäàí ñîíðà åðòÿñè ýöí ãÿùðÿìàíûìûç éóõóäàí îéàíûá êíéàçûí âÿ ïóëëàðûí éîõ îëäóüóíó, áèð äàùà ùå÷ âàõò ÿëèíÿ êå÷ìÿéÿúÿéèíè ãÿòè éÿãèí åòäèêäÿ, àü ñÿðäàáàäà òÿê-òÿíùà ãàëäûüûíû ýþðäöêäÿ âÿ àëäàäûëäûüûíû, ñîéóëäóüóíó, âÿùøè ßëúÿçàèðäÿ òÿðê åäèëäèéèíè, éàíûíäà äÿâÿäÿí, úèáèíäÿ áèð íå÷ÿ õûðäà ïóëäàí áàøãà ùå÷ áèð øåé ãàëìàäûüûíû áàøà äöøäöêäÿ éàëíûç áó çàìàí èëê äÿôÿ îëàðàã øöáùÿéÿ äöøäö. Î, ×åðíîãîðèéàéà, äîñòëóüà, øàí-øþùðÿòÿ âÿ ùÿòòà øèðëÿðÿ øöáùÿ åòìÿéÿ áàøëàäû, îäóð êè, Èñà ïåéüÿìáÿð Ùåôñèìàí áàüû* áàðÿñèíäÿ øÿêêÿ äöøäöéö çàìàí àüëàäûüû êèìè, áèçèì áþéöê àäàì äà àúûàúû àüëàäû. Áåëÿëèêëÿ, ãÿùðÿìàíûìûç êàðàáàíèíè äèçëÿðè àðàñûíà ãîéóá áàøûíû ÿëëÿðè è÷èíÿ àëàðàã äÿðèí õÿéàëëàðà äàëäû, äÿâÿ íÿçÿðëÿðèíè îíà çèëëÿäè, î ñÿðäàáàíûí ãàïûñû éàíûíäà îòóðäóüó çàìàí ãÿôèëäÿí êîëëàð àðàëàíäû âÿ ùåéðÿòÿ äöøìöø Òàðòàðåí þçöíäÿí úÿìè îí àääûì êÿíàðäà íÿùÿíý áèð øèð ýþðäö. Øèð áàøûíû ãàëäûðûá íÿðèëäÿéÿ-íÿðèëäÿéÿ îíà éàõûíëàøûðäû; íÿðèëòè åëÿ ýöúëö âÿ çÿùìëè èäè êè, áó ñÿñäÿí åëÿ áèë ñÿðäàáàíûí íÿçèðëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø äèâàðëàðû ñàðñûëäû âÿ ùÿòòà ìöãÿääÿñ àäàìûí òàõ÷àäàêû áàøìàãëàðû áåëÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíäè. Òÿêúÿ Òàðàñêîíëó ñàðñûëìàäû. Î, éåðèíäÿí ñû÷ðàéûá ãàëõäû âÿ íèøàí àëàðàã: – Íÿùàéÿò! – äåéÿ áàüûðäû. Ïàðò! Ïàðò!.. Áèòäè!.. Ïàðòëàéûá ãÿëïÿëÿíÿí èêè ýöëëÿ øèðèí äöç êÿëëÿñèíÿ äÿéìèøäè. Áèð àíëûüà Àôðèêàíûí ñÿìàñû àëòûíäà áåéèíäÿí ôÿââàðÿ êèìè àëîâëàíàí àë ãàíäàí âÿ ñàðû éóí ïàð÷àëàðûíäàí èáàðÿò äÿùøÿòëè áèð àòÿøôÿøàíëûã ÿìÿëÿ ýÿëäè. Ñîíðà ÿòðàô ñöêóòà ãÿðã îëäó. Åëÿ áó âàõò Òàðòàðåí __________ * Ù å ô ñ è ì à í á à ü û – Èíúèë ÿôñàíÿëÿðèíäÿ äåéèëäèéè êèìè, õðèñòèàí äèíèíèí ìèôèê áàíèñè Èñà ïåéüÿìáÿð âàõòûíû áóðàäà òÿíùà êå÷èðìÿéè ñåâÿðìèø. ßôñàíÿëÿðÿ ýþðÿ. Î, ýèçëè ýåúÿäÿí ñîíðà ÿçàáëû òÿðÿääöä äÿãèãÿëÿðèíè áèð éåðäÿ êå÷èðìèøäèð êè, ìöÿëëèô äÿ ùÿìèí åïèçîäà èøàðÿ åäèð.

98

downloaded from KitabYurdu.org

ãÿçÿáëÿ ÿëëÿðèíäÿêè äÿéÿíÿêëÿðèíè ùàâàéà ãàëäûðûá îíóí öñòöíÿ úóìàí èêè íÿôÿð ìèëèàíàùëû çÿíúèíè ýþðäö. Àù, äÿùøÿò! Òàðàñêîíóí ýöëëÿëÿðè ÿë øèðèíè, Ìÿùÿììÿä ìîíàñòûðûíûí éàçûã êîð øèðèíè ýÿáÿðòìèøäè. Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí úàíûíà àíä îëñóí êè, áó äÿôÿ Òàðòàðåí éàõàñûíû ÷îõ éàõøû ãóðòàðäû, ÿýÿð õðèñòèàíëàðûí àëëàùû ãîëòóüóíäà ãûëûíú éöéöðöá ýÿëÿí Îðëåàíâèë êîììóíàñûíûí ñÿùðà êåøèê÷èñè ãèéàôÿñèíäÿ õèëàñêàð áèð ìÿëÿêè îíóí êþìÿéèíÿ ýþíäÿðìÿñÿéäè, ãÿçÿáëÿíìèø ôàíàòèêëÿð øöáùÿñèç êè, îíó ïàð÷à-ïàð÷à åäÿúÿêäèëÿð. Áÿëÿäèééÿ øàïêàñûíû ýþðÿí êèìè, çÿíúèëÿðèí ùèðñè äÿðùàë ñîéóäó: ãàéäà-ãàíóí êåøèê÷èñè ÷îõ òÿìêèíëÿ âÿ âöãàðëà ïðîòîêîë éàçäû, øèðèí úÿñÿäèíè äÿâÿéÿ éöêëÿìÿéè òàïøûðäû âÿ ùÿì çÿðÿðäèäÿëÿðè, ùÿì äÿ úèíàéÿòêàðû ãàáàüûíà ñàëûá Îðëåàíâèëÿ àïàðäû, áöòöí èøè ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíûí ñÿðÿíúàìûíà âåðäè. Óçóí âÿ ÿçàáëû èñòèíòàã áàøëàíäû. ßðÿá ãÿáèëÿëÿðè ßëúÿçàèðèíè éåíèúÿ ýÿçèá äîëàøìûø îëàí Òàðàñêîíëó Òàðòàðåí èíäè ùå÷ äÿ àç ãîðõóëó âÿ àç ýöëöíú îëìàéàí áàøãà áèð ßëúÿçàèðè – øÿùÿðëÿð, ìÿùêÿìÿ ïðîñåñëÿðè âÿ âÿêèëëÿð ßëúÿçàèðèíè äÿ òàíûäû. Î þç ôèòíÿëÿðèíè ãÿùâÿõàíàëàðäà òÿðòèá åäÿí ùàêèìëÿðèí ñöðöíäöðìÿ÷èëèéè èëÿ, ìÿùêÿìÿ èø÷èëÿðèíèí ïîçüóí ùÿéàòû èëÿ, àðàã èéè âåðÿí èø ãîâëóãëàðû èëÿ öñòöíäÿ óúóç øàìïàí øÿðàáû ëÿêÿñè îëàí àü ãàëñòóêëàðëà òàíûø îëäó, îíóí ìÿùêÿìÿ ïðèñòàâëàðûíà, âÿêèëëÿðÿ, ìÿùêÿìÿ èøëÿðè öçðÿ âàñèòÿ÷èëÿðÿ, êîëîíèñòèí ÿòèíè âÿ ñöìöéöíö éåéÿí, ãàðüûäàëû ëÿ÷ÿéè êèìè îíóí äÿðèñèíèí ñîéàí áöòöí áó àú âÿ úûëûç, ýåðáëè êàüûç ÷ÿéèðòêÿëÿðèíÿ èøè äöøäö. ßí ÿââÿë øèðèí ùàíñû ÿðàçèäÿ – ìöëêè âÿ éà ùÿðáè ÿðàçèäÿ þëäöðöëäöéöíö ìöÿééÿí åòìÿê ëàçûì èäè. Áèðèíúè ùàëäà èøÿ ìöëêè ìÿùêÿìÿäÿ, èêèíúè ùàëäà èñÿ ùÿðáè ìÿùêÿìÿäÿ áàõûëìàëû èäè. “Ùÿðáè ìÿùêÿìÿ” àäû ÷ÿêèëÿðêÿí ùÿññàñ öðÿêëè òàðàñêîíëó àðòûã þçöíö éà ãàëà äèâàðû éàíûíäà ýöëëÿëÿíìèø, éà äà çèíäàíäà ÷öðöìöø ùàëäà ýþðöðäö. Áÿäáÿõòëèêäÿí ßëúÿçàèðäÿ áó èêè ÿðàçè àðàñûíäàêû ñÿðùÿä îëäóãúà ãåéðè-ìöÿééÿíäèð... Íÿùàéÿò, áèð àéäàí ÷îõ äàâàì åäÿí __________ âóðíóõìàäàí, õÿëâÿòè äàíûøûãëàðäàí, ÿðÿá äÿôòÿðõàíàëàðûíûí ùÿ99

downloaded from KitabYurdu.org

éÿòëÿðèíäÿ, ýöíÿø àëòûíäà êå÷èðäèéè ÿçàáëû èíòèçàðäàí ñîíðà ìöÿééÿí åäèëäè êè, øèð ùÿðáè ÿðàçèäÿ þëäöðöëìöøñÿ äÿ, Òàðòàðåí àòÿø à÷àðêÿí ìöëêè ÿðàçèäÿ îëìóøäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ èøÿ ìöëêè ìÿùêÿìÿ áàõäû. ×ûõàðûëàí ùþêìÿ ýþðÿ, ãÿùðÿìàíûìûç ìÿùêÿìÿ õÿðúëÿðèíäÿí ÿëàâÿ, âóðìóø îëäóüó çèéàíû èêè ìèí áåø éöç ôðàíê ïóë âåðìÿêëÿ þäÿìÿëè èäè. Àíúàã áó ãÿäÿð ïóëó ùàðàäàí òàïìàëû? Òÿñàäöôÿí îíóí úèáèíäÿ ãàëìûø áèð íå÷ÿ ïèàñòð ÷îõäàí èäè êè, ýåðáëè êàüûçëàðà âÿ ìÿùêÿìÿ õèäìÿò÷èëÿðèíè ãîíàã åòìÿéÿ õÿðúëÿíìèøäè. Áÿäáÿõò øèð îâ÷óñó ñèëàùëàðûíû ñàòìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. Êàðàáèíëÿð, õÿíúÿðëÿð, éàòàüàíëàð, áåøáàðìàãëàð ÿëäÿí ÷ûõäû. Êîíñåðâëÿðè äöêàí÷ûëàðäàí áèðè àëäû, éàïûøãàíëû ìÿëùÿìèí ãàëûãëàðûíû àïòåê÷èéÿ ñàòäû. Îâ÷ó ÷ÿêìÿëÿðèíèí äÿ ìöãÿääÿðàòû áåëÿ îëäó, êàìèë ñÿôÿð ÷àäûðûíûí àðäûíúà áóíëàðû äà õûðäà-õóðóø ñàòàí àëûá ãÿðèáÿ Êîõèíõèí øåéëÿðèíèí éàíûíà ãîéäó. Áîðúóíó þäÿäèêäÿí ñîíðà Òàðòàðåíäÿ øèð äÿðèñèíäÿí âÿ äÿâÿäÿí áàøãà ùå÷ íÿ ãàëìàäû. Î, äÿðèíè ñÿéëÿ ãàáëàøäûðûá èýèä êîìàíäèð Áðàâèäà ö÷öí Òàðàñêîíà ýþíäÿðäè (÷îõ êå÷ìÿç êè, áèç áó ìèñèëñèç ãÿíèìÿòèí àäàìëàðà íåúÿ òÿñèð áàüûøëàäûüûíû ýþðÿðèê). Äÿâÿéÿ ýÿëäèêäÿ, òàðàñêîíëó îíóí âàñèòÿñè èëÿ – ÿëáÿòòÿ, äàëûíà ìèíÿðÿê þçöíö ßëúÿçàèðÿ éåòèðìÿê, îíó ñàòûá, ïóëóíó äèëèúàíäà þçöíÿ éåð òóòäóãäàí ñîíðà èñÿ... Ñÿéàùÿò ö÷öí ÿí éàõøû íÿãëèééàò âàñèòÿñè äÿâÿäèð!.. Ëàêèí áÿäáÿõòëèêäÿí áó ùåéâàíà ìöøòÿðè ÷ûõàí òàïûëìûðäû; ùå÷ êÿñ îíà ïóë âåðìÿê èñòÿìèðäè. Ëàêèí Òàðòàðåí íåúÿ îëóðñà-îëñóí, ßëúÿçàèðÿ ãàéûòìàã èñòÿéèðäè. Î, òåçëèêëÿ Áàééàíûí ìàâè êîðñàæûíû, þç åâèíè, ôÿââàðÿëÿðèíè ýþðìÿéÿ, Ôðàíñàäàí ïóë àëûíúàéàäÿê þç êè÷èê ìàëèêàíÿñèíäÿ äèíúÿëìÿéÿ úàí àòûðäû. Öðÿéè äàüëû, ëàêèí ìþùêÿì èðàäÿëè ãÿùðÿìàíûìûç úèáè áîø ùàëäà áåëÿ, ùå÷ áèð òÿðÿääöä åòìÿäÿí ïàé-ïèéàäà éîëà ÷ûõäû âÿ áèð ýöí äÿ èòèðìÿäÿí óçóí éîëó êè÷èê ìÿíçèëëÿðëÿ ãÿò åòìÿéÿ áàøëàäû. Äàð àéàãäà äÿâÿ îíó òÿðê åòìÿäè. Áó ãÿðèáÿ ùåéâàí þç ñàùè__________ áèíÿ àüëàñûüìàç äÿðÿúÿäÿ ìåùðèáàíëûã åäèðäè, áåëÿ êè, Òàðòàðåí 100

downloaded from KitabYurdu.org

Îðëåàíâèëäÿí ÷ûõäûüû çàìàí îíóí àðäûíà äöøìöø, òÿìêèíëÿ àääûìëàðûíû ãÿùðàìàíûí àääûìëàðûíà óéüóíëàøäûðàðàã áèð ãàðûø äà îíäàí ýåðè ãàëìàìûøäû. Áó âÿôàäàðëûã, áó ñÿäàãÿò ÿââÿëúÿ Òàðòàðåíè ùÿð øåéäÿí äàùà àðòûã îíà ýþðÿ ìöòÿÿññèð åäèðäè êè, äÿâÿ îíà ùå÷ áèð çÿùìÿò âåðìèð. Ùÿð úöð éåìëÿ êèôàéÿòëÿíèðäè. Àíúàã íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà îíó àääûìáààääûì èçëÿéÿí âÿ þç âàðëûüû èëÿ ñàùèáèíèí áöòöí ìöñèáÿòëÿðèíè îíà õàòûðëàäàí áó ôàüûð éîë éîëäàøû òàðàñêîíëóíó áåçèêäèðäè. Ìöôòÿõîð ùåéâàíûí ìÿùçóí ýþðêÿìè, ùþðýöúö, ãàçñàéàüû éåðèøè òàðàñêîíëóäà íèôðÿò îéàòìàüà áàøëàäû. Àõûðäà Òàðòàðåí ùÿãèãÿòÿí äÿâÿéÿ íèôðÿò åòäè âÿ îíäàí éàõàñûíû ãóðòàðìàã ö÷öí ÷àðÿ àõòàðìàã ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ áàøëàäû, ëàêèí áó, î ãÿäÿð äÿ àñàí èø äåéèëäè. Ãÿùðÿìàí ýèçëÿíèá äÿâÿíè àçäûðìàã èñòÿäè, àíúàã áàúàðìàäû – äÿâÿ îíó éåíèäÿí òàïûðäû; ãà÷ìàüà úÿùä åòäè, äÿâÿ äÿ àääûìûíû ñöðÿòëÿíäèðäè; äÿâÿíèí öñòöíÿ äàø àòàðàã ÷ûüûðûðäû: “Ðÿää îë áàøûìäàí!” Äÿâÿ äàéàíûð, ãÿìýèí-ãÿìýèí Òàðòàðåíÿ áàõûð, ëàêèí áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿìèø éåíÿ äÿ éîëóíó äàâàì åòäèðèá ñàùèáèíÿ ÷àòûðäû. Òàðàñêîíëó þç òàëåéèíèí ãóëó îëìàüà ìÿúáóð èäè. Ëàêèí áèð ùÿôòÿäÿí áÿðè äàâàì åäÿí öçöúö éîëäàí ñîíðà öñòáàøûíû òîç áàñìûø ãÿùðÿìàí óçàãëàðäà ïàðûëòû, ßëúÿçàèðèí éàøûëëûãëàðà ãÿðã îëìóø àü åéâàíëàðûíû ýþðäöêäÿ âÿ ýÿëèá øÿùÿðèí äàðâàçàëàðûíà éàõûíëàøäûãäà äà, ñÿñ-êöéëö Ìóñòàô éîëóíà ÷ûõäûãäà, äàëûíà äÿâÿ ñàëûá ýÿëÿí áó ãÿðèáÿ ñÿééàùû ýþðöá äÿñòÿ-äÿñòÿ òîïëàøàí çóàâëàðûí, ìàîëóëàðûí, áèñêàðèéàëûëàðûí àðàñûíà äöøäöêäÿ, îíóí ùþâñÿëÿñè òàìàìèëÿ òöêÿíäè. Î þç-þçöíÿ äåäè: – Éîõ! Éîõ! Áó ìöìêöí äåéèëäèð. Ìÿí ßëçÿúàèð øÿùÿðèíÿ áó åéáÿúÿð ùåéâàíëà àéàã áàñà áèëìÿðÿì. Åëÿ áó âàõò ìèíèê àðàáàëàðûíûí éîëóí ãàáàüûíû êÿñìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, Òàðòàðåí þçöíö êÿíàðà âåðèá éîëóí ãûðàüûíäàêû õÿíäÿéÿ òóëëàíäû. Áèð àç ñîíðà î, ùÿéÿúàíëà áîéíóíó óçàäûá î éàí-áó éàíà áàõàí äÿâÿíèí øîñåäÿ áàøû öçÿðèíäÿí þòöá êå÷äèéèíè ýþðäö. Ãÿùðÿìàí ðàùàò íÿôÿñ àëûá ïóñãóäàí ÷ûõäû âÿ áàü÷àíûí __________ äþâðÿñèíäÿí êå÷ÿí úûüûðëà øÿùÿðÿ äàõèë îëäó.

101

downloaded from KitabYurdu.org

ÂÛÛ ÔßËÀÊßÒ ÄÀËÛÍÚÀ ÔßËÀÊßÒ

Òàðàñêîíëó Ìàâðèòàíäàêû åâèíÿ éàõûíëàøàðêÿí òÿÿúúöá ãàëäû. Àõøàì äöøöðäö, êö÷ÿëÿðäÿ èíñ-úèíñ éîõ èäè. Çÿíúè ãàäûíûí óíóäóá áàüëàìàäûüû ÷àòìà àë÷àã ãàïûäàí îíóí ãóëàüûíà ýöëöø, ãÿäÿù úèíýèëòèñè, øàìïàí øöøÿëÿðè ïðîáêàëàðûíûí ïàðòûëòûñû âÿ áöòöí áó ñÿñëÿðè áàòûðàí ìàùíû ñÿäàëàðû ýÿëäè. Ãàäûí øÿí áèð ñÿñëÿ óúàäàí îõóéóðäó: Áèð äå ýþðöì, ýþçÿë Ìàðêî, ñåâèðñÿíìè? ×è÷ÿê äîëó ñàëîíëàðäà ðÿãñ åòìÿéè?.. Ðÿíýè ãà÷àí òàðàñêîíëó – Ëÿíÿò ñÿíÿ êîð øåéòàí! – äåéÿ áàüûðûá ùÿéÿòÿ úóìäó. Áÿäáÿõò Òàðòàðåí! Î, íåúÿ áèð âàãèÿíèí øàùèäè îëàúàãäû!.. Åéâàíûí òàüëàðû àëòûíäà ãÿäÿùëÿð, ãîðàáèéÿëÿð, î éàí-áó éàíà àòûëìûø áàëûíúëàð, ãÿëéàí, ãàâàë âÿ ýèòàðàëàð àðàñûíäà Áàééà ìàâè êîôòàñûç âÿ êîðñàæñûç ùàëäà àéàã öñòÿ äàéàíûá “Ýþçÿë Ìàðêî” ìàùíûñûíû îõóéóðäó. Îíóí ÿéíèíäÿ éàëíûç à÷ûã ÷ÿùðàéû ðÿíýëè ÷àõ÷óð âÿ ýöìöøö íàçèê èïÿê ïàð÷àäàí áèðúÿ êþéíÿê ãàëìûøäû; áàøûíäà äîíàíìà çàáèòèíèí ÷ÿïÿêè ãîéóëìóø ôóðàæêàñû âàð èäè. Ìÿùÿááÿò âÿ ìöðÿááÿäÿí äîéóá ùÿñèð öñòöíäÿ Áàééàíûí àéàãëàðû éàíûíäà éåðÿ óçàíìûø Áàðáîñó èñÿ, ëÿíÿòÿ ýÿëìèø êàïèòàí Áàðáîñó îíóí ìàùíûñûíû äèíëÿéÿðÿê ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëöðäö. Öñò-áàøûíû òîç áàñìûø, ÿçàá-ÿçèééÿòëÿð ÷ÿêèá ÿëäÿí-àéàãäàí äöøìöø, àðûãëàìûø, ýþçëÿðèíäÿí îä éàüàí áàøû ôÿñëè Òàðòàðåíèí ýþðöíìÿñè òöðê-ìàðñåëëè çþâãöíäÿ äöçÿëäèëÿí áó åéø-èøðÿò ìÿúëèñèíè äÿðùàë ïîçäó. Áàééà ëåâðåòêà úèíñëè åâ èòè êèìè çèíýèëäÿéèá îòàüà ãà÷äû. Ëàêèí Áàðáîñó þçöíö èòèðìÿäè âÿ äàùà áÿðêäÿí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö.

– Àùàà!.. Úÿíàá Òàðòàðåí! Ùÿ, èíäè ñèç áóíà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç? Èíäè ýþðöðñöíöç êè, î, ôðàíñûçúà äàíûøà áèëèð!.. Òàðòàðåí ùèðñëè-ùèðñëè îíà éàõûíëàøäû: __________ – Êàïèòàí!

102

downloaded from KitabYurdu.org

– Ñàêèò îë, ìÿíèì ÿçèçèì! – äåéÿ ìàâð ãûçû åéâàíûí ñöðàùûñû öñòöíäÿí ùèéëÿýÿð âÿ úàçèáÿäàð áèð ùÿðÿêÿòëÿ ÿéèëÿðÿê õàëèñ Ïðîâàíñ ëÿùúÿñèíäÿ ñÿñëÿíäè. Éàçûã ãÿùðÿìàí þëöìúöë éàðàëû êèìè äÿôèí öñòöíÿ éûõûëäû: îíóí ìàâðèòàí õàíûìû ùÿòòà ìàðñåëëè äèëèíäÿ äÿ äàíûøûðäû. Êàïèòàí Áàðáîñó ìÿçÿììÿòëÿ äåäè: – Ìÿí ñèçè õÿáÿðäàð åòìèøäèì êè, ìàâð ãûçëàðûíà åòèáàð åòìÿê îëìàç. Ùÿëÿ ñèçèí ÷åðíîãîðèéàëû êíéàçûíûç äà... Òàðòàðåí áàøûíû ãàëäûðäû: – Áÿñ, êíéàç ùàíû?

– Î ãÿäÿð äÿ óçàã äåéèëäèð!.. Îí áåø èëëèéÿ Ìóñòàô ùÿáñõàíàñûíà ñàëìûøëàð. Ôûðûëäàã÷û, úèíàéÿò áàøûíäà éàõàëàíìûøäûð. Áèð äÿ êè, îíóí ãîäóãëóüà äöøìÿñè áèðèíúè äÿôÿ äåéèëäèð.. êíéàç àðòûã ùàðàäà èñÿ.. áèð äàéàí ýþðöì, ùÿ, äåéÿñÿí ùÿòòà Òàðàñêîíóí þçöíäÿ áåëÿ ö÷ èë ùÿáñäÿ éàòìûøäûð. Òàðòàðåí áèðäÿí ùÿð øåéè áàøà äöøöá áàüûðäû.

– Òàðàñêîíäà?! Äåìÿëè, î, áóíà ýþðÿ éàëíûç øÿùÿðèí áèð ùèññÿñèíè òàíûéûðìûø...

– Áÿñ íåúÿ, åëÿäèð êè, âàð... Éàëíûç ìÿðêÿçè êö÷ÿäÿí ýþðöíÿí ùèññÿñèíè... Åù, úÿíàá Òàðòàðåí, úÿíàá Òàðòàðåí!. Áó øåéòàí àüàúûíäà ýÿðÿê àéûã-ñàéûã îëàñàí, éîõñà éàìàí êÿëÿéÿ äöøÿðñÿí... Ìÿñÿëÿí, åëÿ ñèçèí áàøûíûçà ýÿëÿí ìöÿççèí ÿùâàëàòûíû ýþòöðÿê...

– Íÿ ÿùâàëàò? Íÿ ìöÿççèí?

– Ëÿíÿò ñÿíÿ, êîð øåéòàí! Ãîíøóëóãäàêû ìöÿççèíè äåéèðÿì, î ìöÿççèíè êè, Áàééàíûí àðäûíúà ñöðöíöðäö. “Àáêàð” äÿðùàë áó áàðÿäÿ õÿáÿð äÿðú åòìèøäè, áöòöí ÿëúÿçàèðëèëÿð ùÿëÿ äÿ ýöëöðëÿð.. Äîüðóäàí äà ÷îõ ýöëìÿëèäèð: áó ìöÿççèí þç ìèíàðÿñèíäÿí “àçàí” ÷ÿêèá î ãÿøÿíý ãóçóéà åøãíàìÿ îõóéóð âÿ ýþçëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá Àëëàùà äóà åäÿ-åäÿ ñåâýèëèíèçëÿ ýþðöø òÿéèí åäèðìèø.

– Ýþðöíöð, áó þëêÿäÿ ùàìû ÿúëàôäûð!.. – äåéÿ áÿäáÿõò òàðàñêîíëó áàüûðäû. Áàðáîñó ÿäàëû-ÿäàëû ÿëëÿðèíè éàíà à÷àðàã äåäè: – Íÿ åòìÿê îëàð, ÿçèçèì! Éåíè þëêÿäèð... Ìÿíèì ñèçÿ ìÿñ__________ ëÿùÿòèì: ëÿíýèìÿäÿí Òàðàñêîíà ãàéûäûí...

103

downloaded from KitabYurdu.org

– Ãàéûäûí... äåìÿê àñàíäûð... Áÿñ, ïóë ùàíû?.. Ýþðöíöð, îðàäà, ñÿùðàäà ìÿíè íåúÿ ñîéäóãëàðûíäàí õÿáÿðèíèç éîõäóð.

– Áîø øåéäèð! – äåéÿ êàïèòàí ýöëäö – Ñàáàù “Çóàâ” äÿíèçÿ ÷ûõûð, èñòÿñÿíèç, ìÿí ñèçè âÿòÿíÿ àïàðà áèëÿðÿì... Ùÿ, íåúÿäèð, ùÿìéåðëèì, ðàçûñûíûçìû? Áàõ áåëÿ, ÷îõ éàõøû... Èíäè ñèçèí èøèíèç àíúàã áèð øåéäÿí èáàðÿòäèð: áóðàäà áèð íå÷ÿ øöøÿ øàìïàí øÿðàáû âÿ éàüëû ÷þðÿéèí éàðûñû ãàëûáäûð... ßéëÿøèí, ãàðíûçûíû áÿðêèäèí, èøäèð îëóá-êå÷èá, áèð äÿ éàäà ñàëàíûí ýþçö ÷ûõñûí! Øÿõñè ëÿéàãÿò ùèññèíèí äîüóðäóüó áèð äÿãèãÿëèê òÿðÿääöääÿí ñîíðà Òàðòàðåí ðàçû îëäó. ßéëÿøèá ãÿäÿù-ãÿäÿùÿ âóðäóëàð. Áàééà ãÿäÿùëÿðèí úèíýèëòèñèíè åøèäÿí êèìè, àøàüû åíäè, “Ýþçÿë Ìàðêî” ìàùíûñûíû òàìàìëàìàüà áàøëàäû, êåô ìÿúëèñè ýåúÿ éàðûñûíäàí õåéëè êå÷ÿíÿäÿê äàâàì åòäè. Òàðòàðåí þç äîñòó êàïèòàíû éîëà ñàëàðàã çåùíèíäÿ éöíýöëëöê, àéàãëàðûíäà àüûðëûã ùèññ åäÿ-åäÿ ñÿùÿð ñààò ö÷ÿ éàõûí åâÿ ãàéûäûðäû. Î, ìÿñúèäèí éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí ìöÿççèíè âÿ îíóí ùèéëÿëÿðèíè õàòûðëàéàðàã ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö âÿ áèðäÿí àüëûíà ýþçÿë áèð ôèêèð ýÿëäè; î, èíòèãàìûíû àëìàüû ãÿò åòäè. Ìÿñúèäèí ãàïûñû à÷ûã èäè. Òàðòàðåí è÷ÿðè ýèðäè, ùÿñèð äþøÿíìèø óçóí äÿùëèçëÿðäÿí êå÷èá áèð íå÷ÿ ïèëëÿêÿíëÿ éóõàðû ãàëõäû âÿ íÿùàéÿò, ýÿëèá áàëàúà áèð òöðê èáàäÿòõàíàñûíà ÷ûõäû. Áóðàíû òàâàíäà éåëëÿíÿí, àü äèâàðëàðà ÿúàèá êþëýÿëÿð ñàëàí îéìà íàõûøëû äÿìèð áèð ôÿíÿð èøûãëàíäûðûðäû. Ìöÿççèí, áàøûíäà éåêÿ ÿììàìÿ, ÿéíèíäÿ àü ëÿááàäÿ, äàìàüûíäà ãÿëéàí, ãàðøûñûíäà àðàãëà éåíèúÿ äîëäóðóëìóø èðè áèð ñòÿêàí äèâàíäà îòóðìóøäó; î þç ìþìèíëÿðèíè èáàäÿòÿ äÿâÿò åòìÿçäÿí ÿââÿë ùÿìèøÿ áó ñòÿêàíû áàøûíà ÷ÿêÿðìèø. Ìöÿççèí, Òàðòàðåíè ýþðÿí êèìè, åëÿ ãîðõäó êè, ãÿëéàí àüçûíäàí éåðÿ äöøäö. Òàðàñêîíëó äåäè: – Ìîëëà, ñóñ, ñÿñèíè ÷ûõàðòìà, úÿëä òÿðïÿí, ÿììàìÿíè âÿ ëÿááàäÿíè áÿðè âåð! Òöðê êåøèøè ãîðõóäàí ÿñÿ-ÿñÿ ÿììàìÿ âÿ ëÿááàäÿñèíè – îíäàí òÿëÿá åäèëÿíëÿðè ÷ûõàðûá âåðäè. Òàðàñêîíëó áóíëàðû ýåéÿðÿê ìöÿççèí ãèéàôÿñèíÿ ýèðèá êÿìàë-åùòèðàìëà ìèíàðÿíèí ìåéäàí÷à__________ ñûíà ãàëõäû.

104

downloaded from KitabYurdu.org

Óçàãëàðäà äÿíèçèí ñÿòùè áÿðã âóðóðäó. Àü äàìëàð àé èøûüûíäà ïàðûëäàéûðäû. Äÿíèç íÿñèìè ùàðàëàðäà èñÿ ùÿëÿ äÿ ÷àëûíàí ýèòàðà ñÿñëÿðèíè ÿòðàôà éàéûðäû. Ìöÿççèí-Òàðòàðåí áèð ìöääÿò ôèêðÿ äàëäû, ñîíðà ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá áÿðêäÿí îõóäó: – Ëà àëëà èë àëëà!.. Ìÿùÿììÿä – êþùíÿ òÿëõÿêäèð!.. Øÿðã, Ãóðàí áàøàüàëàð, øèðëÿð, ìàâðèòàí ãûçëàðû – áóíëàðûí ùàìûñû áèð ãÿïèéÿ äÿéìÿç... Äàùà òöðê éîõäóð... Òÿêúÿ ôûðûëäàã÷ûëàð ãàëìûøäûð... Éàøàñûí Òàðàñêîí!.. Ìÿøùóð Òàðòàðåí, ÿðÿá äèëè èëÿ Ïðîâàíñ ëÿùúÿñèíè áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðûá ëÿíÿòèíè äÿíèçÿ, øÿùÿðÿ, ñÿùðàëàðà âÿ äàüëàðà éàéäûüû áèð çàìàíäà ÿòðàô ìèíàðÿëÿðäÿí áàøãà ìöÿççèíëÿð îíóí ñÿñèíÿ åùòèøàìëà, óúàäàí ñÿñ âåðèðäèëÿð; ýåòäèêúÿ óçàãëàøûá éàâàøûéàí áó ñÿñÿ éóõàðû øÿùÿðèí áöòöí ìþìèí áÿíäÿëÿðè îéàíûá àüûð-àüûð ñèíÿ âóðóðäóëàð.

ÂÛÛÛ ÒÀÐÀÑÊÎÍ! ÒÀÐÀÑÊÎÍ!

Ýöíîðòàäûð. “Çóàâ” ýÿìèñè äÿíèçÿ ÷ûõìàüà ùàçûðëàøàðàã îúàüûíû éàíäûðûá áóõàð òîïëàéûð. Éóõàðûäà, “Âàëåíòèí” ãÿùâÿõàíàñûíû åéâàíûíäà çàáèòëÿð ìöøàùèäÿ áîðóñóíó òóøëàéûð âÿ áàøäà ïîëêîâíèê îëìàãëà, ðöòáÿëÿðèíÿ ýþðÿ íþâáÿ èëÿ ýÿëèá Ôðàíñàéà éîëà äöøÿí ýÿìèéÿ áàõûðäûëàð. Áó, ãÿðàðýàù çàáèòëÿðèíèí ñåâèìëè ÿéëÿíúÿñèäèð. Àøàüûäà ëèìàí ñóëàðû ýþðöíöð. Ñàùèë áîéó éåðÿ áàñäûðûëìûø êþùíÿ òöðê òîïëàðûíûí ñèïÿðëÿðè ýöíÿø àëòûíäà ïàðûëäàéûð. Áèñêàðëûëàð âÿ ìàîëóëàð ãàéûãëàðà éöê âóðóðëàð. Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí þçö èëÿ àïàðàúàã éöêö éîõäóð. Î þç äîñòó Áàðáîñó èëÿ áèðëèêäÿ, áàíàí âÿ ãàðïûç äîëó êè÷èê áèð áàçàðäàí êå÷èá Äîíàíìà êö÷ÿñè èëÿ öçöàøàüû ýÿëèð. Éàçûã ãÿùðÿìàíûìûç ñèëàù éåøèéèíè âÿ àðçóëàðûíû Ìàâðèòàí ñàùèëëÿðèíäÿ ãîéóá, èíäè ëöì-ëöò Òàðàñêîíà ãàéûäûð. Ëàêèí î, êàïèòàíûí ãàéûüûíà àòûëàí êèìè ýþðäö êè, áèð ùåéâàí ìåéäàíäàí òÿïÿñè öñòÿ éóâàðëàíûá äöøÿðÿê ëÿùëÿéÿ-ëÿùëÿéÿ, îíà òÿðÿô úóìóð: ñàäèã äÿâÿ!.. Ùåéâàí __________ äöç áèð ýöí èäè êè, áöòöí ßëúÿçàèðè äîëàøûá ñàùèáèíè àõòàðìûøäûð.

105

downloaded from KitabYurdu.org

Òàðòàðåí äÿâÿíè ýþðÿí êèìè, öç-ýþçöíö òóðøóäóá þçöíö åëÿ ýþñòÿðäè êè, ýóéà äÿâÿíè òàíûìûð. Ëàêèí äÿâÿ ãÿçÿáëÿíèá ñàùèëäÿ î éàí-áó éàíà ãà÷ìàüà áàøëàäû. Ùåéâàí äîñòóíó ÷àüûðûð âÿ íàâàçèøëÿ îíà áàõûð. Î, ìÿçùóí íÿçÿðëÿðè èëÿ ñàíêè äåéèð: “Ìÿíè áó îéóíúàã ßðÿáèñòàíäàí àïàð, þç ëîêîìîòèâëÿðè âÿ äèëèúàíëàðû èëÿ ýöëöíú îëàí, äàùà ìÿíèì êèìè áèð ùþðýöúëö äÿâÿéÿ åùòèéàú ùèññ åòìÿéÿí áó Øÿðãäÿí óçàãëàøäûð. Ñÿí ñîíóíúó òöðêñÿí, ìÿí äÿ ñîíóíúó äÿâÿ... Áèç áóíäàí ñîíðà ùå÷ âàõò áèð-áèðèìèçäÿí àéðûëìàðûã. Àù, ìÿíèì Òàðòàðåíèì!..”

– Áó, ñèçèí äÿâÿíèçäèð? – äåéÿ êàïèòàí ñîðóøäó. Áåëÿ áèð ýöëöíú ùåéâàíûí ìöøàéèÿòè èëÿ Òàðàñêîíà ãÿäÿì áàñìàëû îëàúàüûíû õÿéàëûíà ýÿòèðÿðêÿí úàíûíà ëÿðçÿ äöøÿí Òàðòàðåí: – ßëáÿòòÿ, éîõ! – äåéÿ úàâàá âåðäè âÿ áÿäáÿõòëèê éîëäàøûíäàí ùÿéàñûçúàñûíà öç äþíäÿðèá ãàéûüû èòÿëÿéÿðÿê ßëúÿçàèð ñàùèëèíäÿí óçàãëàøäûðäû. Äÿâÿ ñóéó èéíÿéèð, áîéíóíó óçàäûð; îíóí îéíàãëàðû ãûúûðäàéûð, î, âàð ýöúö èëÿ äÿíèçÿ àòûëûð âÿ ãàéûüûí àðäûíúà “Çóàâ”à äîüðó öçìÿéÿ áàøëàéûð; îíóí ùþðýöúö äàëüàëàð àðàñûíäà è÷èáîø êóäó êèìè ãàëõûá åíèð, óçóí áîéíó èñÿ ñóéóí öçöíäÿ òðèðåìà* áóðíó êèìè ýþðöíöð. Ãàéûãëà äÿâÿ ïî÷ò-ñÿðíèøèí ýÿìèñèíÿ åéíè çàìàíäà éàõûíëàøûðëàð. Ìöòÿÿññèð îëìóø êàïèòàí äåéèð: – Àõûð êè, ìÿíèì áó äÿâÿéÿ éàçûüûì ýÿëèð. Ìÿí îíó ýÿìèíèí ýþéÿðòÿñèíÿ ãàëäûðàúàã, ñîíðà èñÿ Ìàðñåëëÿ çîîëîýèéà áàüûíà áàüûøëàéàúàüàì. Äÿíèç ñóéóíäà èñëàíûá àüûðëàøìûø äÿâÿíè êÿíäèðÿ áàüëàéûá ãàðüàðà âàñèòÿñè èëÿ ýþéÿðòÿéÿ ÷ûõàðûðëàð, “Çóàâ” ëþâáÿðëÿðèíè ãàëäûðûá éîëà äöøöð. Èêè ýöí äàâàì åäÿí éîë ÿðçèíäÿ Òàðòàðåí þç êàéóòóíäàí áàéûðà ÷ûõìûðäû. Îíà ýþðÿ éîõ êè, äÿíèç ñàêèò äåéèëäè, éà äà ôÿñ ÷îõ ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêìÿëè îëìóøäó, îíà ýþðÿ êè, ãÿùðÿìàí ýþéÿðòÿäÿ ýþðöíÿí êèìè, ëÿíÿòÿ ýÿëìèø äÿâÿ äÿðùàë îíà éàõûíëàøûá àõìàã ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ îíó ÷îõ ýöëöíú âÿçèééÿòÿ ñàëûðäû. __________ * Ò ð è ð å ì à – ãÿäèì éóíàíëàðûí ö÷ìÿðòÿáÿëè àâàðëàðû îëàí ùÿðáè ýÿìèñèäèð.

106

downloaded from KitabYurdu.org

Òàðòàðåí ýÿìèíèí ýèðäÿ ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí áàõàðàã ýþðöðäö êè, ßëúÿçàèðèí ìàâè ñÿìàñû ýåòäèêúÿ ñîëüóíëàøûð. Íÿùàéÿò, î, ýöìöøö ðÿíýÿ ÷àëàí áèð ñÿùÿð äóìàíûíäà Ìàðñåë êèëñÿëÿðèíèí çÿíý ñÿñëÿðèíè åøèäèá ñåâèíäè. Ýÿëèá ÷àòäûëàð. “Çóàâ” ëþâáÿð ñàëäû. Áèçèì ñÿééàùûìûç áàüëàìàñûç-÷àìàäàíñûç ùàëäà, äèíìÿçäàíûøìàç ñàùèëÿ ÷ûõäû, äàëûíúà äÿâÿíèí äöøÿúÿéèíäÿí ãîðõàðàã éöéöðÿ-éöéöðÿ þçöíö Ìàðñåëèí áó áàøûíäàí î áàøûíäà éåòèðäè âÿ éàëíûç þçöíö Òàðàñêîíà äîüðó ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí ãàòàðûí ö÷öíúö äÿðÿúÿëè âàãîíóíäà ùèññ åòäèéè çàìàí ðàùàò íÿôÿñ àëäû. Àììà éàçûã ãÿëÿáÿñèíäÿí ùÿçç àëìàüà òÿëÿñìèøäè. Ãàòàð Ìàðñåëäÿí èêèúÿ ëéþ áåëÿ óçàãëàøìàìûøäû êè, áèðäÿí ñÿðíèøèíëÿðèí ùàìûñû ïÿíúÿðÿëÿðäÿí áîéëàíûá áàéûðà áàõìàüà áàøëàäû. Ñÿñ-êöé àëÿìè áöðöäö, ùàìû ùåéðÿò è÷èíäÿ èäè. Òàðòàðåí äÿ þç íþâáÿñèíäÿ ïÿíúÿðÿäÿí áîéëàíäû, èëàùè, íÿ ýþðäö? Îõóúóì, ýþðäö êè, éàõàñûíû ýöúáÿëà èëÿ ãóðòàðäûüû äÿâÿ Êðî äöçÿíëèéèíäÿ øïàëëàðûí öñòö èëÿ éîðòóá ýÿëèð, ãàòàðäàí áèð àääûì äà ýåðè ãàëìûð! Òàðòàðåí ýþçëÿðèíè éóìàðàã äÿùøÿò è÷èíäÿ ïÿíúÿðÿäÿí ÷ÿêèëèá áèð êöíúÿ ãûñûëäû. Ãÿùðÿìàíûìûç óüóðñóç ñÿôÿðèíäÿí ñîíðà åâèíÿ ýèçëèíúÿ ãàéûòìàã íèééÿòèíäÿ èäè, ëàêèí áó éåêÿ ùåéâàíûí òÿãñèðè öçöíäÿí ìöìêöí äåéèëäè. ßúÿá ãàéûòìàäûð, ùå÷ ñþç îëà áèëìÿç! Íÿ úèáèíäÿ ïóëó âàð, íÿ äÿ éàíûíäà øèð, äÿâÿäÿí áàøãà... ùå÷ áèð øåé!

– Òàðàñêîí!.. Òàðàñêîí!.. Äöøìÿê ëàçûìäûð. Áó íÿ ìþúöçÿäèð! Ãÿùðÿìàíûí ôÿñè ãàïûäà ýþðöíÿí êèìè, ýóðóëòóëó àëãûø ñÿñëÿðè âàüçàëûí øöøÿ ãöááÿñèíè òÿòðÿòäè.

– Éàøàñûí Òàðòàðåí!

– Éàøàñûí Òàðòàðåí! Éàøàñûí øèðëÿðèí ãÿíèìè! Áó ñÿäàëàðûí àðäûíúà îðêåñòð ÷àëäû âÿ õîð äÿñòÿñè îõóìàüà áàøëàäû. Òàðòàðåí àç ãàëìûøäû êè, ùóøóíó èòèðñèí: îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ãÿñäÿí äöçÿëäèëìèø áèð êÿëÿêäèð. Àíúàã éîõ, ÿñëà! Áöòöí Òàðàñêîí ÿùëè áóðàäà èäè; øëéàïàëàð ýþéäÿ ôûðëàíûðäû; ùàìûíûí öçöí__________ äÿ ñåâèíú äóéóëóðäó. Áóäóð, èýèä êîìàíäèð Áðàâèäà, ñèëàù óñòàñû 107

downloaded from KitabYurdu.org

Êîñòåêàëä, ìÿùêÿìÿ ñÿäðè, àïòåê÷è âÿ ðÿøàäÿòëè ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðû äÿñòÿñè – îíëàð áèð-áèðèíè èòÿëÿéÿ-èòÿëÿéÿ þç áàø÷ûëàðûíûí ÿòðàôûíà ñûõ òîïëàøàðàã îíó áàøëàðû öçÿðèíÿ ãàëäûðûá òÿíòÿíÿ èëÿ ïèëëÿêÿíëÿðäÿí äöøöðäöëÿð... Õÿéàëûí òÿñèðè ÷îõ ýþçÿëäèð!.. Áöòöí áó ùÿíýàìÿíè êîìàíäèð Áðàâèëàéà ýþíäÿðèëìèø êîð øèðèí äÿðèñè äîüóðìóøäó. Êëóáäà íöìàéèø åòäèðèëìÿê ö÷öí ãîéóëìóø áó àäè äÿðè òàðàñêîíëóëàðûí, îíëàðûí àðäûíúà èñÿ áöòöí úÿíóáëóëàðûí õÿéàëûíû ñîí äÿðÿúÿ ãàíàäëàíäûðìûøäû. “Ñåìàôîð” äèëÿ ýÿëìèøäè. Áöòþâ áèð äàñòàíû éàçûëìûøäû. Èääèà åäèðäèëÿð êè, Òàðòàðåí áèð äåéèë, îí, èéèðìè, áèð àëÿì øèð þëäöðìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ î, ùÿëÿ Ìàðñåëäÿ ýÿìèäÿí ñàùèëÿ ÷ûõàðêÿí, þçöíöí äÿ õÿáÿðè îëìàäàí àðòûã ÷îõ ìÿøùóð áèð àäàì îëìóøäó; Ìàðñåëäÿí äîüìà øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðèëìèø ôÿðÿùëè òåëåãðàì îíóí þçöíö èêè ñààò ãàáàãëàìûøäû. Ëàêèí öìóìè ñåâèíúè ñîí ùÿääÿ ÷àòäûðàí ãÿùðÿìàíûí àðäûíúà âàüçàëûí ïèëëÿêÿíëÿðèíäÿí áöäðÿéÿðÿê äöøÿí, òÿð âÿ òîç áàñìûø ÿôñàíÿâè áèð ùåéâàí îëäó. Òàðàñêîíëóëàðà åëÿ ýÿëäè êè, îíëàðûí Òàðàñêàñû éåíèäÿí çöùóð åòìèøäèð. Òàðòàðåí þç ùÿìøÿùÿðëèëÿðèíè ñàêèòëÿøäèðäè. Î: – Áó, ìÿíèì äÿâÿìäèð! – äåäè âÿ àðòûã Òàðàñêîí ýöíÿøèíèí, àäàìû áåëÿ ñÿìèì-ãÿëáäÿí éàëàí äàíûøìàüà âàäàð åäÿí áó ýþçÿë ýöíÿøèí òÿñèðèíè ùèññ åäèá äÿâÿíèí ùþðýöúöíö ñûüàëëàéà-ñûüàëëàéà ÿëàâÿ åòäè: – Áó, íÿúèá ùåéâàíäûð!.. Ìÿí áöòöí øèðëÿðèìè îíóí ýþçö ãàðøûñûíäà þëäöðìöøÿì! Ñîíðà î, ôÿðÿùèíäÿí ãûï-ãûðìûçû ãûçàðìûø êîìàíäèð Áðàâèäàíûí ãîëóíà ýèðèá úàìààòûí ùÿéÿúàíëû àëãûøëàðû àëòûíäà âÿ ôóðàæêà íèøàí÷ûëàðûíûí ìöøàéèÿòè èëÿ áàîáàáëû åâÿ äîüðó éþíÿëäè. Äÿâÿ àääûìáààääûì îíóí àðäûíúà ýåäèðäè. ßçèç Òàðòàðåí îâ çàìàíû ýþñòÿðäèéè èýèäëèêëÿðè ùàããûíäà ñþùáÿòÿ áàøëàäû. Î, äåéèðäè: – Áèð òÿñÿââöð åäèí, áèð äÿôÿ àõøàì ÷àüû, Áþéöê ñÿùðàäà... __________ 108

downloaded from KitabYurdu.org

__________

downloaded from KitabYurdu.org

ÙÓÌÀÍÈÑÒ ÉÀÇÛ×Û Èëê áàõûøäàí ñàô, øÿôôàô ýþðöíÿí Ñåíò-Åêçöïåðè éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà äàíûøìàã ÷ÿòèíäèð. Îíóí ÿñÿðëÿðè ìþâçó âÿ èäåéà ìÿçìóíó åòèáàðèëÿ Êîíðàä, Âîéíè÷ âÿ Í.Îñòðîâñêèíèí àäû èëÿ áàüëû îëàí ðîìàíòèêàíû, ãÿùðÿìàíëûüû òÿãäèð âÿ òÿðÿííöì åäÿí, ñîí äÿðÿúÿ àéäûí äöíéàýþðöøÿ ÿñàñëàíàí ÿäÿáèééàòûí íöìóíÿëÿðèäèð. Éàçû÷ûíûí ãÿùðÿìàíëàðû áöòþâ õàðàêòåðÿ, äÿìèð èðàäÿéÿ, ùàäèñÿëÿðè à÷ûã-àéäûí, òÿðÿääöäñöç ãèéìÿòëÿíäèðìÿê êåéôèééÿòëÿðèíÿ ìàëèêäèðëÿð. Àììà îíëàðûí áöòþâëöéö, ãÿòèééÿòè ìöõòÿëèô èäåéà ìåéëëÿðèíèí ÷óëüàëàøäûüû âÿ êÿñèøäèéè íþãòÿäÿ áöëëóðëàøûð. Ñåíò-Åêçöïåðè éàðàäûúûëûüûíûí ìÿçìóí ñàäÿëèéè, èäåéà àéäûíëûüû àðõàñûíäà ÿñëèíäÿ XX ÿñðèí ìöðÿêêÿáëèéè âÿ çèääèééÿòëÿðè äóðóð; îíóí ÿñÿðëÿðèíèí òÿùëèëè äþâðöìöçöí ÿñàñ ïðîáëåìëÿðèíè ìöÿééÿí áàõûìäàí, äàùà äîüðóñó, Ñåíò-Åêçöïåðè ùóìàíèçìè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè äåìÿêäèð. ßñðèìèç þç ñÿëàùèééÿòèíè áàøà âóðóð, ùÿëë åäÿ áèëìÿäèéè ïðîáëåìëÿðè, ÿëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿðè XXI éöçèëëèéÿ ùÿâàëÿ åòìÿéÿ ùàçûðëàøûð. Áèç, èéèðìèíúè ÿñðèí èêè äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí îäóíó êèðïèêëÿðè èëÿ ýþòöðìöø, èíäèíèí þçöíäÿ äÿ êöòëÿâè íöâÿ ñèëàùû âÿ åêîëîæè ãûðüûí òÿùëöêÿñè èëÿ öç-öçÿ äóðàí ñàêèíëÿðè, þç äþâðöìöç, çÿìàíÿìèç ùàããûíäà äÿãèã-äîëüóí ôèêèð äåéÿ áèëìÿðèê. Àõû, áó çèääèééÿòëè ÿñðèí íàèëèééÿòëÿðè åëÿ áèçèì þç íàèëèééÿòëÿðèìèçäèð, äÿðäè åëÿ þç äÿðäèìèçäèð, íþãñàíëàðû, ýöíàùëàðû þçöìöçöíêöäöð. Äþâðöìöçöí áó âÿ éà äèýÿð úÿùÿòè ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿðèìèç ñÿùâ îëà áèëÿð, ÿñðèìèçèí ñÿíÿò íöìóíÿëÿðèíèí ÿñë äÿéÿðè ùàããûíäà éàíûëà áèëÿðèê. Áó ýöí àç ãàëà èíñàí äöùàñûíûí ÿí éöêñÿê çèðâÿñè ùåñàá åòäèéèìèç áèð ÿñÿð ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ ýöëöíú âÿ áÿñèò ýþðöíÿ áèëÿð. Âÿ ÿêñèíÿ. Àììà ÿñðèìèçèí áèð ñÿíÿò íàèëèééÿòè ùàããûíäà áó ýöíöí þçöíäÿ äÿ ãÿòèééÿòëÿ äåéÿ áèëÿðèê: êÿøìÿêÿøëè éîëëàðäàí, àüëàñûüìàç ÿçèééÿòëÿðäÿí êå÷èá ïîëàä êèìè áÿðêèìèø èíñàíû òÿñâèð âÿ òÿñäèã åäÿí, Ñåíò-Åêçöïåðèíèí éàðàäûúûëûüûíäà þçöíöí ÿí ïàðëàã èôàäÿñèíè òàïìûø ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè ìöàñèð ÿäÿáèééàòûí éàðàòäûüû, ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ öçöàü òÿãäèì åäÿ áèëÿúÿéè éöêñÿê åñòåòèê íöìóíÿëÿðäèð. À.Ñåíò-Åêçöïåðè 1900-úö èëäÿ êöáàð àèëÿäÿ àíàäàí îëìóøäóð. __________ Óøàãëûãäàí ÿäÿáèééàòà âÿ òåõíèêàéà áþéöê ìàðàã ýþñòÿðìèøäèð. Èíúÿ110

downloaded from KitabYurdu.org

ñÿíÿò ìÿêòÿáèíèí àðõèòåêòóðà øþáÿñèíäÿ òÿùñèë àëìûø, àììà ÿíýèí ñÿìàëàðûí ðîìàíòèêàñû îíó úÿëá åòäèéèíÿ ýþðÿ 1921-úè èëäÿ êþíöëëö ùÿðáè õèäìÿòÿ ýåòìèø, ùÿðáè òÿééàðÿ÷è îëìóøäóð. 1926-úû èëäÿí èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè áàøëàíàíà êèìè ïî÷ò äàøûéàí òÿééàðÿëÿðäÿ õèäìÿò åòìèø, èäàðÿ åòäèéè òÿééàðÿ äÿôÿëÿðëÿ ôÿëàêÿòÿ óüðàìûø, î þçö äÿ äÿôÿëÿðëÿ àüûð éàðàëàíìûøäûð. 1929-úó èëäÿ ÷àïäàí ÷ûõìûø “Úÿíóá ïî÷ò òÿééàðÿñè” ðîìàíû èëÿ Ñåíò-Åêçöïåðè áèð éàçû÷û êèìè ìÿøùóðëàøìûø âÿ þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð òÿééàðÿ÷èëèêëÿ éàíàøû, éàçû÷ûëûãëà äà ìÿøüóë îëìóøäóð. Èêèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ ùÿðáè òÿééàðÿ ñöðìöøäöð. Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åäÿê êè, ñÿùùÿòèíÿ ýþðÿ îíà àâèàñèéàäà õèäìÿò åòìÿê ãÿòè ãàäàüàí îëóíñà äà, î, òÿééàðÿäÿí àéðûëìàìûøäûð. 1944-úö èëäÿ ìÿøùóð òÿééàðÿ÷è-éàçû÷û êÿøôèééàò ó÷óøóíäàí ýåðè ãàéûòìàìûøäûð. Ùÿð áèð åëìè êÿøô, èõòèðà éàëíûç î çàìàí èíñàíëàðûí ãÿëáèíÿ éîë òàïûð, áÿøÿð ôåíîìåíèíÿ ÷åâðèëèð êè, îíóí ïîåòèê úÿùÿòè, áÿäèè àñïåêòè, åñòåòèê ýþçÿëëèéè ìåéäàíà ÷ûõàðûëìûø îëñóí. Áó áàõûìäàí áÿøÿðèééÿò ñÿìàíûí ÿíýèíëèéèíè, òÿééàðÿ÷èëèê ñÿíÿòèíèí ðîìàíòèêàñûíû èëê àåðîïëàíëàðûí ó÷óøó èëÿ äåéèë, Ñåíò-Åêçöïåðèíèí ðîìàíëàðû èëÿ ìÿíèìñÿìèøäèð. Áÿøÿðèééÿò ñÿìàäàí éåð êöðÿñèíÿ èëê äÿôÿ ôðàíñûç éàçû÷ûñûíûí ýþçö èëÿ áàõäû. Èëê äÿôÿ ïëàíåòèìèçèí ýþçÿëëèéèíè, çÿðèôëèéèíè Ñåíò-Åêçöïåðèíèí äóéüóëàðû èëÿ äóéäó. Ñåíò-Åêçöïåðèíèí ãÿùðÿìàíëàðû ðîìàíòèêäèðëÿð. Êèí-êöäóðÿò, ãèáòÿ ùèññëÿðè îíëàðà éàääûð. Áàøãà úöð äÿ îëà áèëìÿç. Àõû îíëàð ùÿð ýöí ñÿìàíûí òÿìèçëèéè, áþéöêëöéö èëÿ òÿìàñäàäûðëàð. Àõû îíëàð ùÿð ýöí þëöì òÿùëöêÿñè èëÿ öç-öçÿ ýÿëèðëÿð. Þç ìÿíÿâè èìêàíëàðû åòèáàðèëÿ áó úÿñóð àäàìëàð ôþâãÿëáÿøÿð ìÿõëóã äåéèëëÿð. Îíëàð ìÿíÿâè âÿ ôèçèêè ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ãàòëàøà-ãàòëàøà, þëöì òÿùëöêÿñèíè äÿô åäÿ-åäÿ éöêñÿëìèø, èðàäÿëÿðèíè ìþùêÿìëÿäÿðÿê, Ïðîìåòåé ãöäðÿòëè, Ïðîìåòåé øÿõñèééÿòëè ãÿùðÿìàíëàðà ÷åâðèëìèøäèð. Ñåíò-Åêçöïåðè ãÿùðÿìàíëàðûíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè òÿáèÿòèí êîðòÿáèè ãöââÿëÿðèíè, ÿíýèí ñÿìàëàðû ðàì åòìÿê äåéèë, ìöõòÿëèô èúòèìàè ñÿáÿáëÿðäÿí èíñàíëàð àðàñûíäà ãûðûëìûø ÿëàãÿëÿðè áÿðïà åòìÿêäèð. Îíëàð øÿõñè íöìóíÿ èëÿ ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð êè, èíñàí áÿøÿðèééÿòäÿí àéðû éàøàéà áèëìÿç, èíñàíà èíñàí íÿôÿñè, èíñàí éàõûíëûüû, èíñàí äîüìàëûüû ýÿðÿêäèð. Ãÿðèáÿ áóðàñûäûð êè, Ñåíò-Åêçöïåðèíèí ãÿùðÿìàíëàðû áèð ãàéäà îëàðàã úÿìèééÿòäÿí òÿúðèä îëóíìóøëàð. Îíëàðûí òÿíùàëûüûíû ñÿíÿòëÿðè èëÿ, èíñàíëàðäàí àéðû äöøöá ýþéäÿ ãîë-ãàíàä à÷ìàëàðû èëÿ èçàù åòìÿê äöçýöí __________ îëìàçäû. ßñëèíäÿ îíëàðûí éàëãûçëûüû ùàãñûçëûã, ãåéðè-áÿðàáÿðëèê öçÿ111

downloaded from KitabYurdu.org

ðèíäÿ èíòèøàð òàïìûø úÿìèééÿòèí ìàùèééÿòèíÿ áàüëûäûð, éÿíè éàçû÷û þçöíÿìÿõñóñ öñóëëà áóðæóà èúòèìàè ÿëàãÿëÿðèíèí àíòèùóìàíèñò õàðàêòåðèíè à÷ûá ýþñòÿðèð âÿ êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóð. Ëàêèí Ñåíò-Åêçöïåðè ãÿùðÿìàíëàðûíûí äö÷àð îëäóüó áó òÿíùàëûã ùå÷ âàõò þçýÿëÿøìÿ õàðàêòåðè êÿñá åòìèð; îíëàð úÿìèééÿòäÿí óçàãëàøäûãúà, ñÿìàíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ âàðäûãúà, èíñàí öíñèééÿòèíèí, äîñòëóüóí, ìÿùÿááÿòèí ãÿäèð-ãèéìÿòèíè äÿðê åäèðëÿð, ÿí öìèäñèç âÿçèééÿòëÿðäÿ, ÿí ÷ÿòèí àíëàðäà äîñò êþìÿéèíÿ àðõàëàíûð, ãàäûí ìÿùÿááÿòèíÿ èñèíèðëÿð. Àììà áó èíñàí êîíñåïñèéàñû Ñåíò-Åêçöïåðè éàðàäûúûëûüûíäà áèðäÿí-áèðÿ òÿøÿêêöë òàïìàìûøäûð. Éàðàäûúûëûüûíûí èëê äþâðëÿðèíäÿ éàçû÷û èðòèúà÷û àëìàí ôèëîñîôó Íèòñøåíèí ôþâãÿëáÿøÿð èíñàí íÿçÿðèééÿñèíèí òÿñèðè àëòûíäà îëìóø, ùÿì ôèçèêè, ùÿì äÿ ìÿíÿâè ïîòåíñèàëû èëÿ àäè àäàìëàðäàí ôÿðãëÿíÿí ãÿùðÿìàíëàðû âÿñô åòìèøäèð. “Úÿíóá ïî÷ò òÿééàðÿñè” ðîìàíûíûí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû, éàçû÷ûíûí äöíéàýþðöøöíöí ìþâãåéèíèí èôàäÿ÷èñè Áåðïèñ Íèòñøåíè ìöòàëèÿ åäèð, þç õàðàêòåðèíäÿ ôþâãÿëáÿøÿð êåéôèééÿòëÿð òÿðáèéÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð, ùÿéàòûí éåêíÿñÿãëèéèíè ñÿðýöçÿøòëÿðèí êþìÿéèëÿ éàääàí ÷ûõàðûð, þëöìÿ, çÿèôëèéÿ ìåéäàí îõóìàãëà ãÿçàâöãÿäÿðÿ, ãèñìÿòÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûð. Àììà Áåðíèñèí áó éöêñÿê øÿõñè êåéôèééÿòëÿðè áÿøÿðè ìÿçìóíäàí ìÿùðóìäóð, èíñàíëàðà ñÿàäÿò áÿõø åòìÿéÿ äåéèë, îíëàðûí èðàäÿñèíè ãûðìàüà éþíÿëìèøäèð. ßëáÿòòÿ êè, áåëÿ áèð èíñàí êîíñåïñèéàñû ùóìàíèñò Ñåíò-Åêçöïåðèíè ãàíå åäÿ áèëìÿçäè âÿ ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ îíó Áåðíèñèí áÿøÿðè ìÿçìóí âÿ èñòèãàìÿòäÿí ìÿùðóì ôþâãÿëàäÿ ýöúö âÿ èðàäÿñè ãàíå åòìèðäè. Ñîíðàêû ÿñÿðëÿðèíäÿ éàçû÷û òÿäðèúÿí ôþâãÿëáÿøÿð èíñàí êîíñåïñèéàñûíäàí éàõà ãóðòàðìàüà ÷àëûøûð âÿ áöòöí äèããÿòèíè àäè èíñàíûí òÿñâèðèíÿ, îíäàêû ýèçëè êåéôèééÿòëÿðè öçÿ ÷ûõàðìàüà éþíÿëäèð. Ôàøèçì òàóíó Àâðîïàéà éàéûëäûãúà Ñåíò-Åêçöïåðè öçäÿíèðàã ôþâãÿëáÿøÿð èíñàí êîíñåïñèéàñûíûí ÿéàíèëÿøìÿñèíèí, èéðÿíú ôîðìàëàð àëìàñûíûí øàùèäè îëóðäó. Àäè àäàìûí òÿñâèðè ùå÷ äÿ î äåìÿê äåéèëäè êè, éàçû÷û éöêñÿê ãÿùðÿìàíëûã, äÿìèð èðàäÿ, ÿí ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ áåëÿ þç èíñàí ëÿéàãÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàìàã ÿçìèíè òÿñäèã åòìÿêäÿí áèðäÿôÿëèê ÿë ÷ÿêèð. Àììà éàçû÷û àðòûã áàøà äöøöðäö êè, áÿøÿðè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëè ö÷öí àëëàùëàðäàí êþìÿê óììàã ÿáÿñäèð, ôþâãÿëáÿøÿð àäàìëàðûí äà ùóìàíèçìèíÿ áåë áàüëàìàã îëìàç. Ìöðÿêêÿá ìÿñÿëÿëÿðèìèçè éàëíûç ÿñÿáëÿðèìèçè òàðûìà ÷ÿêìÿêëÿ, ýÿðýèíëÿøäèðìÿêëÿ, áöòöí ýèçëè ìÿíÿâè èìêàíëàðûìûçû öçÿ ÷ûõàðìàãëà ñÿôÿðáÿð åòìÿê îëàð. Áÿøÿðèééÿò þç è÷ÿðèñèíäÿí ïðîìåòåé__________ ëÿð éåòèðìÿëèäèð, äàùà äîüðóñó, úÿìèééÿòèí ùÿð áèð øöóðëó, âèúäàíëû öçâö 112

downloaded from KitabYurdu.org

Ïðîìåòåéÿ ÷åâðèëìÿëèäèð. Àíä äàüëàðûíäà ôÿëàêÿòÿ äö÷àð îëìóø “Àäàìëàðûí ïëàíåòè” ðîìàíûíûí ãÿùðÿìàíû Ýèéîìå ìÿùç îíà ýþðÿ, áåø ýöí áåø ýåúÿ àüëàáàòìàç ÿçàáëàðà äþçÿðÿê èíàäëà èðÿëèëÿéèð, îíà ýþðÿ þç ùÿéàòûíû õèëàñ åòìÿéÿ úàí àòûð êè, îíóí éàøàìàñû êîíêðåò äîñòëàðûíà, ñåâýèëèñèíÿ ýÿðÿêäèð. Áÿøÿðèééÿò äÿ þç ìÿðä íöìàéÿíäÿëÿðèíè äàð àéàãäà òÿê ãîéìàìàëû, îíëàðû õèëàñ åòìÿê ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åòìÿëèäèð. Àõû èíñàí ãàéüûñû, èíñàí ùÿìðÿéëèéè áèçèì ýöúöìöçö áèðÿ-îí àðòûðûð, ÿí àüûð ÷ÿòèíëèêëÿðè äÿô åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ñÿùðàäà òÿíùà ãàëìûø, ñóñóçëóãäàí éàíàí äîäàãëàðû úàäàð-úàäàð îëìóø òÿééàðÿ÷è (“Áàëàúà øàùçàäÿ”) îíà ýþðÿ ýöíÿøèí éàíäûðûá-éàõàí øöàëàðûíà äþçöð êè, î, èíñàíëàðà ýÿðÿê îëäóüóíà áèð àí áåëÿ øöáùÿ åòìèð. Áàëàúà øàùçàäÿíèí þçö ÿñëèíäÿ ñÿùðà èëüûìûíäàí äåéèë, òÿééàðÿ÷èíèí äàõèëè íèêáèíëèéèíäÿí äîüìóøäóð, î, àéðû ïëàíåòäÿí äÿ ýÿëìÿìèøäèð, åëÿ Éåð êöðÿñèíèí ÿñë ñàêèíèäèð; î, ùóìàíèçìèí ñèìâîëóäóð, äîñò éîëóíäà, ýþçÿëëèê íàìèíÿ ùÿð úöð ìÿøÿããÿòÿ äþçìÿéÿ ùàçûð îëàí îáðàçäûð, þëöì òÿùëöêÿñè èëÿ öç-öçÿ ýÿëÿí òÿééàðÿ÷èéÿ áÿøÿðèééÿòèí óçàòäûüû êþìÿê ÿëèäèð. Áó êèòàáà “Ùÿðáè òÿééàðÿ÷è” ÿñÿðè äÿ äàõèë åäèëìèøäèð. “Ùÿðáè òÿééàðÿ÷è” ÿñÿðèíäÿ ìöùàðèáÿíèí õàðàêòåðè ôÿëñÿôè öìóìèëÿøäèðìÿ âàñèòÿñèëÿ öçÿ ÷ûõàðûëûð. ßñÿð èëê íþâáÿäÿ ìöùàðèáÿíèí, äàùà äîüðóñó, õàëãûí ùÿðáè ìÿüëóáèééÿòèíèí ìÿíÿâè-ÿõëàãè ïðîáëåìëÿðè ùàããûíäà ìöòÿôÿêêèð éàçû÷ûíûí äöøöíúÿëÿðèäèð. Éàçû÷ûíûí áöòöí ÿââÿëêè ÿñÿðëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åòäèéè “Òÿäãèãàò öñóëó” ùàäèñÿ âÿ ôàêòëàðû òÿééàðÿ÷è íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí, ñÿìàíûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ìåòîäó áó ÿñÿðäÿ èäåéà ìÿçìóíóíóí àäè àäàìëàðà íÿñèá îëìàéàí éöêñÿêëèêäÿí ìöùàðèáÿ àëîâëàðûíäà à÷ûëìàñûíà ìàêñèìóì õèäìÿò åäèð. Éàëíûç àëûøûá-éàíàí Ôðàíñàíû ÿùàòÿ åäèá ýþñòÿðìÿê, õàëãûí öìóìè äÿéàíÿòèíè, áóðæóàçèéàíûí ãëîáàë ñàòãûíëûüûíû, ìÿüëóáèééÿòèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðìàã îëàðäû. Éöêñÿêëèê Ñåíò-Åêçöïåðèéÿ ùÿì äÿ ýåíèø öôöãëÿðè ñåéð åòìÿê, øÿð ãöââÿëÿðèí ëàáöä ìÿüëóáèééÿòèíè, èíñàíëûüûí, õåéèðõàùëûüûí ìöòëÿã ãÿëÿáÿñèíè ýþñòÿðìÿê èìêàíû âåðèðäè. Áó ÿñÿð ãÿëÿáÿ âÿ ìÿüëóáèééÿòäÿí áÿùñ åäèð, áöòöí Ôðàíñàíû ýþç þíöíÿ ýÿòèðèð, äþéöøëÿð, äàõèëè òÿçàäëàð, àëìàí ãûðûúû òÿééàðÿëÿðèíèí àìàíñûç ùöúóìëàðû, ãà÷ãûíëàð, ÿçèç éîëäàøëàðûí õàòèðÿëÿðè áèð-áèð ýþç þíöíÿ ýÿëèð. Éîëëàð òóòóëìóøäóð, êå÷ìÿê îëìóð, Ôðàíñàíûí ùÿðáè òåõíèêàñû çÿèôäèð, êÿíä êÿíä àðõàñûíúà êþ÷öð, äÿéìèø ñöíáöëëÿð áàøëàðûíû ÿéèð, õÿñòÿëÿð çàðûéûð, ùÿêèì òàïûëìûð. Êþðïÿ þëöð. Áó çàìàí ìöÿëëèô __________ öðÿê àüðûñû èëÿ ãåéä åäèð êè, áÿëêÿ áó þëÿí óøàã ýÿëÿúÿéèí Ìîòñàðòûäûð!

113

downloaded from KitabYurdu.org

Áó ÿñÿðèí ùÿð áèð ñÿòðèíäÿ ìöùàðèáÿéÿ öñéàí ñÿñëÿíèð. 1942-úè èëäÿ íÿøð îëóíàí áó ÿñÿð àíòèôàøèñò ìöãàâèìÿòèí ìàíèôåñòèíÿ ÷åâðèëèð. Áó ÿñÿðèí çÿáò åäèëìèø Ôðàíñàäà íÿøðèíäÿí õÿáÿð òóòàí àëìàíëàðûí è÷èíÿ âÿëâÿëÿ äöøöð, ÷öíêè áó ÿñÿð áöòöí äöíéàäà äÿùøÿòëè áîìáà êèìè ñÿñëÿíèð. Áèð íÿôÿð àìåðèêàëû òÿíãèä÷è áó ïîâåñòè “äåìîêðàòèéàíûí Ùèòëåðèí “Ìàéí êàìïô” êèòàáûíà âåðäèéè ÿí ýöúëö úàâàá” ùåñàá åòìèøäèð. Íàðàùàò ÿñðèìèç äÿôÿëÿðëÿ áÿøÿð íÿñëèíè èìòàùàíà ÷ÿêìèøäèð, áóíà ýþðÿ äÿ äþâðöìöç ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ñèíÿ ýÿðÿí ãàëèá ýÿëìèø ãÿùðÿìàí èíñàíëàðûí äþâðöäöð. Áåëÿ áèð èíñàíû âÿñô åäÿí ÿäÿáèééàò XX ÿñðèí ÿí ìöùöì úÿùÿòèíè, ÿñàñ ñÿúèééÿñèíè áÿäèè øÿêèëäÿ úàíëàíäûðäûüû ö÷öí äþâðöí ÿí ìöùöì åñòåòèê ýöçýöñöäöð. Áó ÿäÿáèééàòû îõóúóëàðà ñåâäèðÿí, îíó ÿáÿäèëÿøäèðÿí úÿùÿò îäóð êè, áÿäèè ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíû èëÿ éàðàäûúûñû àðàñûíäà ìÿñàôÿ ãûñàäûð, ÷îõ âàõò éîõà ÷ûõûð, ãÿùðÿìàí èëÿ éàçû÷û ãàéíàéûá-ãàðûøûð: îõóúó ÿââÿëúÿäÿí áèëèð êè, Ñåíò-Åêçöïåðè – éàçû÷û þçö ìÿøùóð òÿééàðÿ÷è îëìóøäóð, ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñâèð åòäèéè âÿçèééÿòëÿðäÿí ãàò-ãàò ÷ÿòèí âÿçèééÿòëÿðÿ äöøìöø âÿ ùÿð äÿôÿ äÿ èìòàùàíäàí àëíûà÷ûã ÷ûõìûøäûð. Ñåíò-Åêçöïåðèíèí áöòöí ÿñÿðëÿðèíèí áàø ãÿùðÿìàíû åëÿ éàçû÷ûíûí þçöäöð; þçö îëìàñà äà éîëäàøëàðûäûð. Éàçû÷ûíûí þçö áöòöí ãÿùðÿìàíëàðûíûí êå÷èðäèéè ùèññëÿðè êå÷èðìèø, ÷ÿêäèêëÿðè ÿçèééÿòëÿðè î äà ÷ÿêìèøäèð. Ñåíò-Åêçöïåðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ èíñàí èäåàëû óéäóðóëìàìûøäûð, ÷öíêè áó èäåàëû éàçû÷û þç äàõèëè àëÿìèíäÿ, ñèëàùäàøëàðûíäà òàïûð, îíó áÿäèè îáðàçëàðëà ÿéàíèëÿøäèðÿ áèëèðäè. Éàçû÷ûíûí ÿñÿðëÿðè áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, ùóìàíèçì áþéöê ÿäÿáèééàòûí ìàéàñû îëàðàã ãàëìàãäàäûð. Ãîðõìàç Ãóëèéåâ

__________ 114

downloaded from KitabYurdu.org

Éîëäàøûì Àíðè Ýèéîìå, áó êèòàáû ñÿíÿ èòùàô åäèðÿì. Éåð áèçÿ þç-þçöìöçö àíëàìàüà êþìÿê åäèð, ùå÷ áèð êèòàá îíóí êèìè êþìÿê åäÿ áèëìÿç. ×öíêè éåð áèçÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèð. Àäàì þçöíö ìàíåÿëÿðëÿ ìöáàðèçÿäÿ òàíûéûð. Áó ìöáàðèçÿ ö÷öí èñÿ îíà àëÿò ëàçûìäûð. Ðÿíäÿ éàõóä êîòàí ëàçûìäûð. Þç òàðëàñûíû áåúÿðÿí êÿíäëè éàâàø-éàâàø òÿáèÿòèí áàøãà ñèðëÿðèíè ÿëèíäÿí àëûð âÿ öìóìè ùÿãèãÿòè àøêàðà ÷ûõàðûð. Òÿééàðÿ äÿ ùÿì÷èíèí. Ùàâà éîëëàðû ñàëìàã ö÷öí àëÿò îëàí òÿééàðÿ èíñàíû èíòÿùàñûç ìÿñÿëÿëÿðëÿ öçëÿøäèðèð. Ìÿí èëê ýåúÿ ó÷óøóìó ùå÷ áèð çàìàí óíóòìàðàì. Àðýåíòèíàíûí öñòöíäÿ ó÷óðäóì, çöëìÿò ýåúÿ èäè, éàëíûç âàäèéÿ ñÿïÿëÿíìèø ñåéðÿê èøûãëàð óëäóçëàð êèìè ñàéðûøûðäû. Áó çöëìÿò äÿðéàñûíäà ùÿð áèð èøûã èíñàí âàðëûüûíûí ìþúöçÿñèíäÿí õÿáÿð âåðèðäè. Áàõ, î ÷ûðàüûí èøûüûíäà êèìñÿ îõóéóð, éàõóä õÿéàëà ýåòìèøäèð, éàõóä ÿí ýèçëè ñèððèíè äîñòóíà åòèáàð åäèð. Îðàäà èñÿ, îëà áèëñèí êè, êèì èñÿ êàèíàòûí ÿíýèíëèêëÿðèíè ãóúàãëàìàã èñòÿéèð, éàõóä Àíäðîìåäàíûí äóìàíûíû þë÷ÿðÿê, ùåñàáëàìà öçÿðèíäÿ áàø ñûíäûðûð. Îðàäà èñÿ ñåâèøèðëÿð. ×þëëÿðÿ òÿíùà èøûãëàð ñÿïèëìèøäèð, ùÿð áèðèíÿ äÿ ãèäà ëàçûìäûð. ßí êè÷èêëÿðèíÿ – øàèðÿ, ìöÿëëèìÿ, äöëýÿðÿ èøûã âåðÿíëÿðÿ äÿ. Úàíëû óëäóçëàð éàíûð, ùÿëÿ îðàäà íÿ ãÿäÿð áàüëû ïÿíúÿðÿëÿð, íÿ ãÿäÿð ñþíìöø óëäóçëàð, íÿ ãÿäÿð éóõóéà ýåòìèø àäàìëàð âàð... Áèð-áèðèìèçÿ õÿáÿð ýþíäÿðÿ áèëÿéäèê. Ñèç åé ÷þëëÿðÿ ñÿïÿëÿíìèø èøûãëàð, ñèçè ÷àüûðàéäûì, áÿëêÿ áÿçèëÿðèíèç úàâàá äà âåðÿðäè.

__________ 115

downloaded from KitabYurdu.org

Û ÙÀÂÀ ÕßÒÒÈ Áó, 1926-úû èëäÿ îëìóøäóð. Î çàìàí ìÿí “Ëàòåêîåð” êàìïàíèéàñû àâèàõÿòòèíÿ òÿééàðÿ÷è ýèðìèøäèì, áó êàìïàíèéà ùÿëÿ “Àéðîïîñòàë” âÿ “Åðôðàíñ”äàí ãàáàã Òóëóçà âÿ Äàêàð àðàñûíäà ùàâà õÿòòè éàðàòìûøäû. Áóðàäà ìÿí áèçèì ïåøÿíè þéðÿíèðäèì. Ìÿí äÿ áàøãà éîëäàøëàðûì êèìè òÿúðöáÿ êå÷èðäèì, áóíñóç òÿçÿ òÿééàðÿ÷èéÿ ïî÷ò åòèáàð åòìÿçëÿð. Òóëóçà – Ïåðïèíéàí àðàñûíäà ñûíàã ó÷óøëàðû, ÷îõ ñîéóã àíãàðäà çÿùëÿòþêÿí ìåòåîðîëîýèéà äÿðñëÿðè. Ùÿëÿ öçöíö ýþðìÿäèéèì Èñïàíèéà äàüëàðû úàíûìûçà ãîðõó ñàëûðäû, áèç “ãîúàëàðà” åùòèðàìëà áàõûðäûã. “Ãîúàëàðëà” áèç ðåñòîðàíäà ýþðöøöðäöê, îíëàð ãàøãàáàãëû, ùÿòòà äåìÿê îëàð, ãàðàäèíìÿç èäèëÿð, áèçÿ ÷îõ íàç-ãÿìçÿ èëÿ ìÿñëÿùÿò âåðèðäèëÿð. Áÿçÿí ýþðöðäöí êè, îíëàðäàí áèðè Êàñàáëàíêàäàí éàõóä Àëèêàíòîäàí ãàéûäàðàã, ÿéíèíäÿ éàüûøû ùÿëÿ ãóðóìàìûø ìåøèí ïåíúÿê ðåñòîðàíà ùàìûäàí ýåú ýÿëèð, áèçëÿðäÿí áèðè ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ ñÿôÿðèí íåúÿ êå÷äèéèíè ñîðóøóð, áó çàìàí áèç ãûñà, ãûðûã úàâàáëàð àðõàñûíäà ãåéðè-àäè áèð àëÿì ýþðöðäöê: áóðàäà ùÿð éàíäà òÿëÿëÿð ãóðóëìóøäóð, ïóñãóëàð äöçÿëäèëìèøäèð, ãàðøûäà ýþçëÿíèëìÿäÿí ñûëäûðûì ãàéàëàð áàø ãàëäûðûð, éàõóä ñÿíÿ íÿùÿíý ñèäð àüàúûíû êþêöíäÿí ãîïàðûá àòìàüà ãàäèð îëàí ãàñûðüàëàð ùöúóì åäèð. Ãàðà ÿæäàùàëàð âàäèíèí éîëóíó êÿñèð, äàü ñèëñèëÿëÿðè èëäûðûì òîïàñûíäàí ÷ÿëÿíý ãîéìóøäóð. “Ãîúàëàð” áèçäÿ óñòàëûãëà ùÿéÿúàí îéàäûðäûëàð. Ñîíðà èñÿ îíëàðäàí áèðè ãàéûòìûðäû, ãàëàíëàð îíóí õàòèðÿñèíè äàèì ùþðìÿòëÿ àíûðäûëàð Êþùíÿ ïèëîò, ñîíðàëàð Êîðáèéåðäÿ òÿëÿô îëìóø Áöðèíèí áåëÿ ðåéñëÿðäÿí áèðèíäÿí íåúÿ ãàéûòäûüûíû õàòûðëàéûðàì. Î áèçèì éàíûìûçäà îòóðäó, ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí àüûð-àüûð éåìÿéÿ áàøëàäû; ùÿäñèç ýÿðýèíëèéèí àüûðëûüû ùÿëÿ äÿ îíóí ÷èéèíëÿðèíäÿí áàñûðäû. Àõøàìöñòö èäè, áöòöí òðàñäà áàøäàí-áàøà ýþéöí ÷öðöìöø êèìè ýþðöíäöéö ìÿíôóð ýöíëÿðäÿí áèðè èäè, áåëÿ ýöíëÿðäÿ ïèëîòà åëÿ __________ ýÿëèð êè, äàü çèðâÿëÿðè ïàë÷ûã è÷èíäÿ äèéèðëÿíèð, ãÿäèì éåëêÿíëè 116

downloaded from KitabYurdu.org

ýÿìèëÿðäÿ òîïëàðûí çÿíúèðëÿðäÿí ÷ûõûá, þëöì òÿùëöêÿñè éàéàðàã ýþéÿðòÿäÿ øûðûìëàð à÷ìàñû áåëÿ îëóðäó. Ìÿí óçóí ìöääÿò Áöðèéÿ áàõäûì. Íÿùàéÿò, óäãóíóá, úÿñàðÿòèìè òîïëàäûì âÿ ðåéñèí àüûð îëóá-îëìàìàñûíû ñîðóøäóì. Áöðè ãàøãàáàãëû ùàëäà íèì÷ÿíèí öñòöíÿ ÿéèëìèøäè, åøèòìÿäè. À÷ûã êàáèíÿëè òÿééàðÿëÿðäÿ ïèëîò ïèñ ùàâàëàðäà éàõøû ýþðìÿê ö÷öí áàøûíû êöëÿê øöøÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõàðûð, áóíà ýþðÿ ùàâà àõûíû óçóí ìöääÿò îíóí öçöíö ãàì÷ûëàéûð, ãóëàãëàðûíäà âûéûëäàéûð. Íÿùàéÿò, Áöðè ñàíêè éóõóäàí àéûëäû, ñÿñèìè åøèòäè, áàøûíû ãàëäûðäû âÿ ýöëäö. Áó ÷îõ ãÿðèáÿ èäè – Áöðè àçàç ýöëÿðäè, áó ãÿôèë ýöëöø ñàíêè îíóí éîðüóí öçöíö øÿôÿãëÿíäèðäè. Î þç ãÿëÿáÿñè ùàããûíäà ñþùáÿòÿ áàøëàìàäû âÿ ñÿñèíè ÷ûõàðìàäàí òÿçÿäÿí éåìÿéÿ ýèðèøäè. Ëàêèí ðåñòîðàíûí íÿøÿñè è÷ÿðèñèíäÿ, àúûíàúàãëû ýöíäÿëèê èøëÿðèíäÿí ñîíðà áóðàäà òÿñÿëëè òàïàí õûðäà ìÿìóðëàð àðàñûíäà, ÷èéèíëÿðèíè éîðüóíëóã ÿçÿí éîëäàøûìûí ñèìàñûíäà áèðäÿí ìÿí ãåéðè-àäè íÿúèáëèê ýþðäöì: áèð àíëûüà êîáóä ãûëàôäàí, ÿæäàùàéà ãàëèá ýÿëìèø ìÿëÿê ÷ûõäû. Íÿùàéÿò, áèð äÿôÿ àõøàì ìÿíè äÿ ðÿèñèí êàáèíåòèíÿ ÷àüûðäûëàð. Î ãûñàúà äåäè: – Ñèç ñàáàù ó÷óðñóíóç. Ìÿí äàéàíûá, îíóí áó ñààò êàáèíåòäÿí ÷ûõìàüûìà èúàçÿ âåðÿúÿéèíè ýþçëÿéèðäèì. Î èñÿ áèð àç ñóñàíäàí ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Òÿëèìàòû éàõøû áèëèðñèíèç? Î âàõò ìöùÿððèêëÿð åòèáàðëû äåéèëäè, èíäèêèëÿðÿ áÿíçÿìèðäè. Îíëàð ÷îõ âàõò áèçè ýþçëÿíèëìÿäÿí ïèñ âÿçèééÿòäÿ ãîéóðäó, ãÿôëÿòÿí ãîïàí ýóðóëòó âÿ ñÿñ àäàìûí ãóëàüûíû áàòûðûðäû, ñàíêè ãàá òèêÿ-òèêÿ îëóðäó. Éåðÿ åíìÿê ëàçûì ýÿëèðäè, ãàðøûñûíà èñÿ øèø çèðâÿëè Èñïàíèéà ãàéàëàðû ÷ûõûðäû. Áèç äåéèðäèê: “áó éåðëÿðäÿ ìöùÿððèêèí àõûðû ÷àòûáñà, þçöíö þëìöø áèë, òÿééàðÿíèí äÿ àõûðû ÷àòàúàã”. Àììà òÿééàðÿíè ÿâÿç äÿ åòìÿê îëàð. ßñàñ ìÿñÿëÿ ãàéàëàðëà áàø-áàøà ýÿëìÿìÿê ìÿñÿëÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ àøàüûëàðäà äàü îëàíäà, áóëóäëàðäàí éóõàðûäà ó÷ìàã ÿí ñÿðò, äÿùøÿòëè úÿçà ãîðõóñó àëòûíäà ãàäàüàí åäèëìèøäè. Ãÿçà áàø âåðñÿ, ïèëîò àøàüû åíìÿëè îëñà, òÿééàðÿ àü áóëóä òîïàëàðû àðàñûíäà ýèçëÿíìèø çèðâÿéÿ __________ äÿéèá, ïàð÷àëàíà áèëÿð.

117

downloaded from KitabYurdu.org

Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿìèí àõøàì àéðûëàðêÿí ðÿèñèí àùÿñòÿ ñÿñè áèð äàùà èñðàðëà ìÿíÿ äåäè: – ßëáÿòòÿ, êîìïàñëà Èñïàíèéà öçÿðèíäÿ ó÷ìàã, áóëóäëàð äÿðéàñûíûí öñòö èëÿ ýåòìÿê ïèñ äåéèë, ùÿòòà õîøäóð, àììà... Ñîíðà äàùà àüûð-àüûð âÿ àðà âåðÿ-âåðÿ: – ...àììà óíóòìàéûí, áóëóäëàð äÿíèçèíäÿí àøàüûäà ÿáÿäèééÿòäèð... – äåäè. Áóäóð, áóëóäëàðäàí ÷ûõàðêÿí íÿçÿðëÿðèì ãàðøûñûíäà à÷ûëàí ñàêèò, äèíú äÿíèç ñÿòùè ýþçöìäÿ áàøãà øÿêèë àëäû. Áó õîø ñàêèòëèê òÿëÿ èäè. Ìÿí õÿéàëÿí ÷îõ àøàüûëàðäà ìÿíè ýöäÿí íÿùÿíý àü òÿëÿ ýþðöðäöì. Àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, îíóí àëòûíäà àäàìëàð ãàéíàøûð, ñÿñ-êöé âàð, äèíúëèê áèëìÿäÿí øÿùÿð ùÿéàòû ãàéíàéûð, – àììà éîõ, îðàäà ñàêèòëèê éóõàðûäà îëäóüóíäàí äàùà ãàòûäûð, ðàùàòëûã ïîçóëìàç, ñàðñûëìàç âÿ ÿáÿäèäèð. Àü éàïûøãàí ùîððà ìÿíèì ö÷öí âàðëûüû éîõëóãäàí, ìÿëóì îëàí øåéè ÿë÷àòìàç øåéäÿí àéûðàí ñÿðùÿä îëóðäó. Èíäè ìÿí àíëàéûðäûì êè, çàùèðè àëÿìèí ìÿíàñûíû éàëíûç ìÿäÿíèééÿòëÿ, áèëèêëÿ âÿ ñÿíÿòèíëÿ äÿðê åäèðñÿí. Áóëóäëàð äÿíèçè äàü ÿùàëèñèíÿ äÿ òàíûøäûð. Ëàêèí îíëàð áó äÿíèçèí ÿñðàðÿíýèç ïÿðäÿñèíè ýþðìöðëÿð. Ìÿí ðÿèñèí éàíûíäàí óøàã êèìè òÿêÿááöðëö ÷ûõäûì. Äàí éåðè àüàðàíäà íþâáÿ ìÿíèìäèð, ñÿðíèøèíëÿðè âÿ Àôðèêà ïî÷òóíó ìÿíÿ åòèáàð åäÿúÿêëÿð. Áÿñ áèðäÿí ìÿí áóíà ëàéèã îëìàñàì? Ìÿí áåëÿ áèð ìÿñóëèééÿòè öçÿðèìÿ ýþòöðìÿéÿ ùàçûðàììû? Èñïàíèéàäà òÿééàðÿ åíÿí ìåéäàí÷àëàð ÷îõ àçäûð – áàëàúà áèð ñûíûã îëñà, ñûüûíàúàã òàïà áèëÿúÿéÿììè, òÿééàðÿíè éåðÿ åíäèðìÿéè áàúàðàúàüàììû? Ìÿí áÿùðÿñèç ñÿùðà êèìè îëàí õÿðèòÿíèí öçÿðèíÿ ÿéèëèðäèì, àììà úàâàá òàïìûðäûì. Íÿùàéÿò, ãÿòè äþéöø ÿðÿôÿñèíäÿ, ìÿí ãöðóð âÿ åùòèéàòëûëûã àðàñûíäà Ýèéîìåíèí éàíûíà ýåòäèì. Äîñòóì Ýèéîìå áó õÿòòÿ áÿëÿä èäè. Î áöòöí ùèéëÿ âÿ òÿëÿëÿðè þéðÿíìèøäè. Î áèëèðäè Èñïàíèéàíû íåúÿ ôÿòù åòìÿê ëàçûìäûð. Ãîé þç ñèðëÿðèíè î ìÿíÿ äÿ à÷ñûí. Ýèéîìå ìÿíè òÿáÿññöìëÿ ãàðøûëàäû. __________ – Òÿçÿ õÿáÿðè åøèòìèøÿì. Ñÿí ðàçûñàíìû?

118

downloaded from KitabYurdu.org

Î, äèâàð øêàôûíäàí áèð øöøÿ ïîðòâåéí âÿ èêè ñòÿêàí ÷ûõàðòäû, éåíÿ ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ ìÿíÿ éàõûíëàøäû.

– Áåëÿ ùàäèñÿíè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ýþðÿðñÿí, ùÿð øåé éàõøû îëàúàã. ×ûðàãäàí èøûã ýÿëÿí êèìè, îíäàí èíàì ñà÷ûëûðäû. Áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà î, äîñòóì Ýèéîìå, Êîðäèëéåð âÿ Úÿíóáè Àòëàíòèêà öçÿðèíäÿ ïî÷ò èëÿ ðåêîðä ó÷óøëàðû åòäè. Ùÿìèí àõøàì èñÿ êþéíÿéèíè èøûãëàíäûðàí ÷ûðàüûí àëòûíäà, ÿëëÿðè ãîéíóíäà îòóðóá, äÿðùàë ìÿíè öðÿêëÿíäèðÿí òÿáÿññöìëÿ äåäè: – Ãàðøûíà ÿíýÿë ÷ûõàúàãäûð, òóôàí, äóìàí, ãàð îëàúàãäûð, áóíëàðñûç þòöøìÿê ìöìêöí äåéèë. Àììà ñÿí áåëÿ äöøöí: áàøãàëàðû ó÷ìóøëàð, îíëàð áó ùÿíýàìÿëÿðäÿí êå÷ìèøëÿð, äåìÿëè, ìÿí äÿ êå÷ÿúÿéÿì. Éåíÿ õÿðèòÿìè ñÿðèá, ìÿíèìëÿ áèðëèêäÿ ìàðøðóòó íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿñèíè õàùèø åòäèì. Èøûãëàíäûðûëìûø õÿðèòÿíèí öñòöíÿ ÿéèëèá äîñòóìóí ÷èéíèíÿ ñþéêÿíÿðêÿí ìÿí, ìÿêòÿá èëëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, þçöìö ñàêèò âÿ àðõàéûí ùèññ åòäèì. Úîüðàôèéà äÿðñè ãÿðèáÿ èäè. Ýèéîìå ìÿíÿ Èñïàíèéà ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿäè, ìÿíÿ îíóí äîñòëóüóíó áÿõø åòäè. Î, ùþâçÿëÿð ùàããûíäà, ÿùàëèíèí, ìàë-ãàðàíûí ñàéû ùàããûíäà äàíûøìàäû. Î, Ãóàäèñ ùàããûíäà äåéèë, Ãóàäèñèí éàõûíëûüûíäà òàðëàíûí êÿíàðûíäà áèòÿí ö÷ ïîðòàüàë àüàúû ùàããûíäà äàíûøäû, “Þçöíö ýþçëÿ, îíëàðû õÿðèòÿäÿ ãåéä åò...”. Î äÿãèãÿäÿí ö÷ àüàú ìÿíèì õÿðèòÿìäÿ Ñéåððà-Íåâàäàäàí ÷îõ éåð òóòäó. Î, Ëîðêà ùàããûíäà äåéèë, Ëîðêàíûí éàõûíëûüûíäàêû áàëàúà ôåðìàäàí äàíûøäû. Áó ôåðìàäàêû ùÿéàòäàí, ôåðìàíûí ñàùèáèíäÿí, ôåðìà ñàùèáèíèí õàíûìûíäàí äàíûøäû. Áèçäÿí ìèí êèëîìåòð óçàãëàðäà óúñóç-áóúàãñûç éåðäÿ èòèááàòìûø áó ÿð-àðâàä ýþçëÿðèìäÿ ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ áþéöäö. Îíëàðûí åâè äàüûí äþøöíäÿ èäè, îíëàðûí ïÿíúÿðÿëÿðè óëäóç êèìè óçàãäàí èøûã ñà÷ûðäû, áó èêè íÿôÿð, ìàéàê íÿçàðÿò÷èëÿðè êèìè, èøûãëàðû èëÿ ùÿìèøÿ àäàìëàðà êþìÿê åòìÿéÿ ùàçûð èäèëÿð. Áèç, ùå÷ áèð úîüðàôèéà÷ûíûí òÿñÿââöðö îëìàéàí ùÿð õûðäà òÿ__________ ôÿððöàòû, óíóäóëìóø, õÿéàëûí áåëÿ ÷àòà áèëìÿäèéè øåéëÿðè äàðòûá 119

downloaded from KitabYurdu.org

÷ûõàðûðäûã. Àõû, úîüðàôèéà÷ûëàðû éàëíûç áþéöê øÿùÿðëÿðèí àòÿøèíè ñþíäöðÿí Åáðî ìàðàãëàíäûðûð. Îíëàðûí Ìàòðèëèäÿí ãÿðá òÿðÿôäÿ îòëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿíÿí, îòóç-ãûðõ ÷þë ÷è÷ÿéèíè éåäèðÿí-è÷èðÿí áàëàúà ñó èëÿ èøëÿðè éîõäóð. “Áó ñóäàí þçöíö ýþçëÿ, î ÷þëö êîðëàéûð. Îíó äà õÿðèòÿäÿ ãåéä åëÿ”. Áÿëè, áÿëè ìÿí Ìàòðèëè ïëàíûíû éàäûìäà ñàõëàéàúàüàì. Î ÷îõ ñàêèò ýþðöíöðäö, éàâàø-éàâàø øûðûëòûñû èëÿ éàëíûç áèð íå÷ÿ ãóðáàüàéà ëàéëàé ÷àëà áèëÿðäè, àíúàã þçö ñÿêñÿêÿëè éàòûðäû. Áóðàäàí éöç-éöç êèëîìåòð ìÿñàôÿäÿ îòëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿíÿðÿê, ìÿíèì íèúàòâåðèúè ÷þëöìöí êÿíàðûíäà ïóñãóäà äóðìóøäó. Ôöðñÿò äöøÿí êèìè ìÿíè àëîâà äþíäÿðÿðäè. Ìÿí äàëàøãàí ãî÷ëàðëà äà öç-öçÿ ýÿëìÿéÿ ùàçûð èäèì, îíëàð áàõ, îðàäà, òÿïÿíèí ÿòÿêëÿðèíäÿ îòëàéûðëàð, áèð äÿ ýþðöðñÿí àäàìà ùöúóì åäèðëÿð. “Áàõûðñàí êè, ÷ÿìÿí áîøäóð, àììà áèðäÿí ùîï – îòóç ãî÷ þçöíö òÿêÿðèí àëòûíà àòûð...” Áó ãÿäÿð ìÿêðëè òÿùëöêÿäÿí õÿáÿð òóòàíäà ìÿí ùåéðÿòëÿ ýöëöìñÿäèì. Áåëÿëèêëÿ, Èñïàíèéà ìÿíèì õÿðèòÿìäÿ, Ýèéîìåíèí ÷ûðàüû àëòûíäà áèð íþâ ÿôñàíÿëÿð þëêÿñèíÿ ÷åâðèëèðäè. Ìÿí åíìÿ ìåéäàí÷àëàðûíû âÿ òÿùëöêÿëè éåðëÿðè õà÷ëà èøàðÿ åäèðäèì. Äàüäà éàøàéàí ôåðìåðè, ÷ÿìÿøøêäÿêè ñóéó íèøàíëàäûì. Îòóç ãîéóíëà ÷îáàí ãûçû îëäóüó êèìè õÿðèòÿéÿ êþ÷öðäöì. Ëàï ìàùíûäà îëäóüó êèìè – úîüðàôèéà÷ûëàðûí ùåñàáà àëìàäûãëàðû ÷îáàí ãûçû. Ñîíðà ìÿí Ýèéîìå èëÿ ñàëàìàòëàøäûì, áèð àç ýÿçèá äîëàøìàã, øàõòàëû àõøàì ùàâàñû àëìàã èñòÿéèðäèì. Éàõàëûüûìû ãàëäûðäûì, ùå÷ áèð øåéäÿí øöáùÿëÿíìÿéÿí éîë÷óëàðûí àðàñûíäà àääûìëàéûðäûì, ìÿí ýÿíú âÿ ãûâðàã èäèì. Ìÿíè éàä àäàìëàð ÿùàòÿ åäèðäèëÿð. Ìÿí èñÿ þç ñèððèìëÿ èôòèõàð åäèðäèì. Îíëàð, áó çàâàëëûëàð ìÿíè òàíûìûðëàð, àììà äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ ïî÷ò éöêö èëÿ þç ãàéüûëàðûíû âÿ öðÿê ÷ûðïûíòûëàðûíû ìÿíÿ åòèáàð åäÿúÿêëÿð. Þç öìèäëÿðèíè ìÿíèì ÿëëÿðèìÿ òàïøûðàúàãëàð. Éàõàëûüûìû ãàëäûðàðàã ìÿí îíëàðûí àðàñûíäà ìöäàôèÿ÷è âÿ ùèìàéÿêàð êèìè éåðèéèðäèì, îíëàðûí èñÿ ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðëÿðè éîõ èäè. Ìÿíèì ýåúÿäÿí äóéäóüóì ÿëàìÿòëÿð äÿ îíëàðà ÷àòìûðäû. __________ ßýÿð áèð òÿðÿôäÿ èëê ó÷óøóìà ìàíå îëàí ãàð ÷îâüóíó ÿìÿëÿ ýÿ120

downloaded from KitabYurdu.org

ëèðñÿ, îíäàí, îëà áèëñèí, ìÿíèì äÿ ùÿéàòûì àñûëûäûð. Ñÿìàäà óëäóçëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñþíöð, àììà éîë÷óëàðûí íÿ âåúèíÿ. Áóíóí íÿ îëäóüóíó òÿêúÿ ìÿí áàøà äöøöðäöì. Äþéöø ÿðÿôÿñèíäÿ äöøìÿíèí éåðè-éóðäó áàðÿäÿ ìÿíÿ ìÿëóìàò ýþíäÿðèðäèëÿð... Ùàëáóêè ìÿíèì ö÷öí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëè îëàí áó ñèãíàëëàðû ýóð èøûãëàðà ãÿðã îëìóø âèòðèíëÿðèí éàíûíäà àëûðäûì, áó âèòðèíäÿ ìèëàä ùÿäèééÿëÿðè áÿðã âóðóðäó. Ñàíêè áó ýåúÿ îðàäà éåð öçöíöí áöòöí íåìÿòëÿðè íöìàéèø åòäèðèëèðäè âÿ áóíëàðûí ùàìûñûíäàí èìòèíà åòäèéèìäÿí äîüàí òÿêÿááöð ùèññè ìÿíè ìÿñò åäèðäè. Ìÿí ñîëäàòàì, ìÿíè òÿùëöêÿ ýþçëÿéèð, ÷ûðàã êèìè áöëëóð ãàáëàð – àõøàì ãîíàãëûüûíûí áÿçÿêëÿðè, ÷èë÷ûðàãëàð âÿ êèòàáëàð íÿéèìÿ ëàçûìäûð? Ìÿíè àðòûã äóìàíëàð áöðöìöøäöð, ðåéñ ïèëîòó êèìè ìÿí, ýåúÿ ó÷óøóíóí àúûñûíû äàäìûøàì. Ñààò ö÷äÿ ìÿíè îéàòäûëàð. Ìÿí æàëöçö ãàëäûðäûì, ýþðäöì êè, áàéûðäà éàüûø éàüûð, ñÿéëÿ ýåéèíäèì. Éàðûì ñààòäàí ñîíðà ÷àìàäàíû àëòûìà ãîéóá, éàø ñÿêèäÿ îòóðìóøäóì, àâòîáóñó ýþçëÿéèðäèì. Ìÿíÿ ãÿäÿð íå÷ÿ éîëäàøûì ó÷óø õÿáÿðèíè àëàí ýöí áèòìÿç-òöêÿíìÿç èçòèðàáëû äÿãèãÿëÿð êå÷èðìèøäè, îíëàðûí äà öðÿéè áåëÿ ñûõûëìûøäû. Íÿùàéÿò, íóù ÿééàìûíäàí ãàëìà úèíýèëäÿéÿí òàðàíòàñ òèíäÿí ÷ûõäû, èíäè ìÿíèì íþâáÿì èäè, èíäè ìÿí éîëäàøëàðûìûí àðäûíúà áóðàäà éåð òóòìàã ùöãóãó ãàçàíìûøäûì, äàðûñãàë ñêàìéàäà éóõóëó ýþìðöêõàíà õèäìÿò÷èñè èëÿ èêè éà ö÷ õûðäà ìÿìóð àðàñûíäà éåð òóòìàëû èäèì. Àâòîáóñäàí áàòàãëûãëàðäà îëäóüó êèìè, èíñàí ùÿéàòûíûí ñîëìóø äÿôòÿðõàíà, êþùíÿ êîíòîð öôóíÿòè âÿ òîç èéè ýÿëèðäè. Ùÿð áåø éöç ìåòðäÿí áèð àâòîáóñ äàéàíûð, äàùà áèð ìÿêòóá äàøûéàí, äàùà áèð ýþìðöê÷ö éàõóä ìöôÿòòèø ýþòöðöðäö. Éåíè ýÿëÿí ñàëàì âåðèð, úàâàáûíäà éóõóëó ñÿðíèøèíëÿð àíëàøûëìàç øÿêèëäÿ ìûçûëäàíûð, òÿçÿ ýÿëÿí ýöú-áÿëà èëÿ þçöíö ñÿðíèøèíëÿðèí àðàñûíà ïÿð÷èì åäèá, éóõóéà ýåäèðäè. Åéíÿí öçöúö áèð àðàáàäà ýåäèðëÿðìèø êèìè êÿëÿêþòöð Òóëóçà êþðïöñö îíëàðû àòûá-òóòóðäó âÿ ÿââÿë-ÿââÿë ðåéñ ïèëîòó äÿôòÿðõàíà èø÷èëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíìèðäè... Àâòîáóñóí éàíûíäàí êö÷ÿ ôÿíÿðëÿðè ñàéðûøûá ýåäèðäè, àåðîäðîì éàõûíëàøûðäû. Êþùíÿ, ñèëêÿëÿíÿí, __________éûðüàëàíàí àâòîáóñ ýåò-ýåäÿ áîç áàðàìàéà ÷åâðèëèðäè, îíóí è÷èíäÿí àäàì áàøãà øÿêèëäÿ ÷ûõàúàãäû.

121

downloaded from KitabYurdu.org

Ùÿð áèð éîëäàøûí ùÿéàòûíäà áåëÿ ñÿùèôÿ îëìóøäóð, áàõ, î åëÿ áåëÿúÿ ùèññ åòìèøäè êè, îíäà, ùÿð áèð ìöôÿòòèøèí äîëàøäûðà áèëÿúÿéè àäàìäà, åëÿ áèð øåé ÿìÿëÿ ýÿëèð êè, î òåçëèêëÿ Èñïàíèéà âÿ Àôðèêà ïî÷òó ö÷öí úàâàáäåù îëàúàã, ö÷ ñààòäàí ñîíðà èëäûðûìëàð è÷èíäÿ Îñïèòàëåò ÿæäàùàñû èëÿ äþéöøÿ ýèðÿúÿêäèð, äþðä ñààòäàí ñîíðà èñÿ áó äþéöøäÿí ìöçÿôôÿð ÷ûõàúàãäûð, î çàìàí èñòÿäèéè éîëó – Àëêîé òÿïÿëÿðèíäÿíìè, äþâðÿëÿìÿìè, äÿíèçèí öçÿðèíäÿíìè, áèðáàøàìû, – ñå÷ìÿêäÿ ñÿðáÿñò îëàúàãäûð. Î òóôàíëà äà, äàüëàðëà äà, äÿðéàëàðëà äà äþø-äþøÿ ýÿëÿúÿêäèð. Ùÿð éîëäàøûí ùÿéàòûíäà áåëÿ ñÿùÿð îëìóøäóð âÿ î ãûø Òóëóçàñûíûí òóòãóí ñÿìàñû àëòûíäà ñèìàñûç âÿ àäñûç àäàì éûüûíû è÷èíäÿ èòèá ýåäÿðÿê, áåëÿúÿ ùèññ åòìèøäèð êè, îíäà ùþêì àðòûð, áó ùþêì áåø ñààò ñîíðà ãûøû âÿ øèìàëû, éàüûøû âÿ ãàðû ýåðèäÿ áóðàõàúàã, ñöðÿòèíè àçàëäàðàã, òÿëÿñìÿäÿí ýþçãàìàøäûðûúû Àëèêàíò ýöíÿøèíÿ ãÿðã îëìóø éàéà åíÿúÿêäèð. Êþùíÿ àâòîáóñ ÷îõäàí àðàäàí ÷ûõìûøäûð, àììà î èíäè äÿ ìÿíèì õÿéàëûìäà éàøàéûð, íàðàùàò, ñîéóã âÿ éþíäÿìñèç. Î åëÿ áèë áèçèì ïåøÿíèí ñÿðò ñåâèíúëÿðèíÿ ùàçûðëûã ñèìâîëó èäè. Áóðàäà ùÿð øåé çàáèòÿëè, òÿìêèíëè èäè. Éàäûìäàäûð, ö÷ èë êå÷ÿíäÿí ñîíðà åëÿ áó àâòîáóñäà (îíúà êÿëìÿ äÿ äåéèëìÿìèøäè) áèçèì ÷îõëó éîëäàøëàðûìûçäàí áèðè îëàí Ëåêðèâåíèí òÿëÿô îëäóüóíó åøèòäèì. Î, äóìàíëû áèð ýöíäÿ éàõóä ýåúÿäÿ ÿáÿäè èñòåôàéà ÷ûõìûøäû. Áåëÿúÿ òåçäÿí èäè, – ýåúÿ ñààò ö÷ èäè, áåëÿúÿ éóõóëó ñàêèòëèê èäè, ãàðàíëûãäà ñå÷èëìÿéÿí ðÿèñèìèç áèðäÿí ìöôÿòòèøè ñÿñëÿäè: – Ëåêðèâåí ýåúÿ Êàñàáëàíêàéà åíìÿìèøäèð.

– Ùÿ? Éóõóäàí ãÿôèë àéûëìûø ìöôÿòòèø ýöú-áÿëà ýþçöíö à÷äû, þçöíö ãóëëóüà åùòèðàñëû ìàðàüûíû ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäû: – Íåúÿ îëóá? Êå÷ÿ áèëìÿéèá? Ýåðè äþíìöøäöð? Àâòîáóñóí î áàøûíäàí úàâàá ýÿëäè: – Éîõ. Áèç ýþçëÿäèê, àììà àðòûã ùå÷ áèð øåé åøèòìÿäèê. Ñàíèéÿëÿð __________ àüûð-àüûð êå÷èðäè, éàâàø-éàâàø àéäûí îëäó êè, “éîõ”äàí ñîíðà ùå÷ 122

downloaded from KitabYurdu.org

áèð øåé äåéèëìÿéÿúÿêäèð âÿ áó “éîõ” ñÿðò âÿ ãÿòè ùþêìäöð: Ëåêðèâåí íÿèíêè Êàñàáëàíêàéà åíìÿìèøäè, î äàùà ùå÷ áèð çàìàí ùå÷ áèð éåðäÿ éåðÿ åíìÿéÿúÿêäè. Î ñÿùÿð, èëê ïî÷ò ðåéñèìèí áàøëàíüûúûíäà, ìÿí äÿ áöòöí ïåøÿ éîëäàøëàðûì êèìè ñàðñûëìàç ãàéäàëàðà òàáå îëäóì, ïÿíúÿðÿäÿí éàüûø àëòûíäà èøûëäàéàí, ôÿíÿðëÿðèí èøûüûíû ÿêñ åòäèðÿí àñôàëòà áàõäûì âÿ ùèññ åòäèì êè, þçöìÿ áèð åëÿ àðõàéûí äåéèëÿì. Êöëÿê ýþëìÿ÷ÿëÿðè õÿôèôúÿ ëÿïÿëÿíäèðèðäè, ñàíêè ñóéóí öçÿðèíäÿ ïàëìà áóäàãëàðû îéíàéûðäû. “Áÿëè, åëÿ áèðèíúè ðåéñäÿí èøèì ÷îõ äà äöç ýÿòèðìÿäè” – äåéÿ ôèêèðëÿøäèì âÿ ìöôÿòòèøÿ äåäèì: – Äåéÿñÿí, ùàâà éàõøû äåéèë? Ìöôÿòòèø éîðüóí-éîðüóí ïÿíúÿðÿéÿ áàõäû. Áèð àç ëÿíýèéèá ìûçûëäàíäû: – Ùÿëÿ áèëìÿê îëìàç. Áÿñ ùàâàíûí ïèñ éà éàõøû îëìàñûíû íåúÿ áèëÿñÿí? Äöíÿí Ýèéîìå áèðúÿ äÿôÿ ýöëöìñÿìÿêëÿ “ãîúàëàðûí” áèçÿ ÿçèééÿò âåðÿí áÿäõàù ïåéüÿìáÿðëèêëÿðèíè àëò-öñò åòäè, àììà èíäè îíëàð éåíÿ ìÿíèì õÿéàëûìû äîëäóðäó: “ßýÿð ïèëîò áöòöí õÿòòè áåø áàðìàüû êèìè þéðÿíìÿéèáñÿ, ãàð ÷îâüóíóíà äöøñÿ, áèðúÿ îíó äåéÿ áèëÿðÿì êè, âàé î éàçûüûí ùàëûíà...” Îíëàð þç íöôóçëàðûíû ñàõëàìàëû èäèëÿð, áóíà ýþðÿ äÿ áàøëàðûíû áóëàéûðäûëàð, áèç äÿ îíëàðûí ìöòÿÿññèðàíÿ ùöçíëö áàõûøëàðû àëòûíäà äèëõîðúàñûíà ñûõûëûð, þçöìöçö àúèç-àâàðà ùèññ åäèðäèê. Äîüðóäàí äà áó àâòîáóñ áèçèì ÷îõóìóçóí ñîí ñûüûíàúàüû îëäó. Îíëàð íÿ ãÿäÿð èäèëÿð – àëòìûø? Ñÿêñÿí? Îíëàðûí ùàìûñûíû òóòãóí ñÿùÿðäÿ ãàðàäèíìÿç øîôåð àïàðäû. Ìÿí ÿòðàôà áàõäûì: ãàðàíëûãäà èøûã íþãòÿëÿðè èøûëäàéûðäû, ïàïèðîñ ÷ÿêÿíèí õÿéàëàòûíà ùÿìàùÿíý îëàðàã, áóíëàðûí ùÿð áèðè ýàù éàíûð, ýàù ñþíöðäö. Ãîúàëàí ìÿìóðëàðûí ìèñêèí õÿéàëàòûíà ùÿìàùÿíý... Áó éîë÷óëàð áèçëÿðäÿí, íå÷ÿìèçÿ äÿôí ìÿðàñèìèíè ÿâÿç åäÿðäèëÿð? Ìÿí ïû÷àïû÷ëà åäèëÿí ñþùáÿòëÿðÿ ãóëàã àñäûì. Õÿñòÿëèêëÿðäÿí, ïóëäàí äàíûøûð, éîðóúó, áåçèêäèðèúè àèëÿ äÿðäëÿðèíè áèð-áèðèíÿ åòè__________ áàð åäèðäèëÿð. Áóíëàðûí àðõàñûíäà êÿäÿðÿ áöðöíìöø ùÿáñõàíà äè123

downloaded from KitabYurdu.org

âàðëàðû éöêñÿëèðäè, áó àäàìëàð þçëÿðèíè îðà ñàëìûøäûëàð. Âÿ áèðäÿí ìÿí òàëåéèí öçöíö ýþðäöì. Ãîúà ìÿìóð, ìÿíèì àâòîáóñäàêû ãîíøóì, ùå÷ âàõò ùå÷ êÿñ ñÿíÿ ãà÷ûá ãóðòóëìàüà êþìÿê åòìÿìèøäèð âÿ áóíäà ñÿíèí ýöíàùûí éîõäóð. Ñÿí þçöíöí ñàêèò àëÿìèíè ãóðìóñàí, èøûã ýÿëÿí áöòöí éîëëàðûíû, òåðìèòëÿð åëÿäèéè êèìè, ìþùêÿì-ìþùêÿì áàüëàìûñàí. Ñÿí éóìàã êèìè éóìðóëàíìûñàí, þçöíöí ìåøøàí ÿìèí-àìàíëûüûíäà, ÿòàëÿòëè àäÿòëÿðèíäÿ, öôóíÿòëè ÿéàëÿò ãàéäàñûíäà áöçöøöá ãàëìûñàí, ñÿí áó ìèñêèí èñòèíàäýàùû äöçÿëäèá, êöëÿêäÿí, ñàùèëÿ ÷ûðïûëàí äàëüàëàðäàí âÿ óëäóçëàðäàí ýèçëÿíìèñÿí. Ñÿí þçöíö áþéöê ìÿñÿëÿëÿðëÿ ÷ÿòèíÿ ñàëìàã èñòÿìèðñÿí, ñÿíÿ îíñóç äà èíñàí îëäóüóíó óíóòìàã àç ÿçàá-ÿçèééÿòÿ áàøà ýÿëìÿìèøäèð, éîõ, ñÿí ôÿçàëàðäà äîëàøàí ïëàíåò ñàêèíè äåéèëñÿí, ñÿí úàâàáû îëìàéàí ñóàëëàðû ãàðøûíà ãîéìóðñàí, ñÿí Òóëóçà øÿùÿðèíèí âóð-òóò áèð ñàêèíèñÿí. Ùå÷ êÿñ âàõòûíäà ñÿíè òóòóá ñàõëàìàìûøäûð, èíäè èñÿ ÷îõ ýåúäèð. Ñÿíèí ãàéðûëäûüûí ïàë÷ûã ãóðóìóø, äàøà äþíìöøäöð, áÿëêÿ äÿ áèð çàìàí ñÿíäÿ éàøàìûø îëàí, èíäè èñÿ äÿðèí éóõóéà ýåòìèø ìóñèãè÷èíè, øàèðè éàõóä àñòðîíîìó àðòûã äöíéàäà ùå÷ áèð øåé îéàäà áèëìÿç. Ìÿí àðòûã ïÿíúÿðÿíè äþéÿí éàüûøäàí èíúèìèðÿì, ïåøÿìèí ñåùðêàð ãöââÿñè ãàðøûìäà áàøãà áèð àëÿì à÷ûð – èêè ñààòäàí ñîíðà ìÿí ãàðà ÿæäàùàëàðëà âóðóøàúàüàì, ýþé èëäûðûì ñà÷àãëàðûíäàí òàú ãîéìóø äàü ñèëñèëÿëÿðè èëÿ âóðóøàúàüàì âÿ ýåúÿ àçàäëûüà ÷ûõàðàã, éîëóìó óëäóçëàðëà ìöÿééÿí åäÿúÿéÿì. Áèçèì èëê ñûíàüûìûç áåëÿ êå÷èðäè âÿ áèç ó÷óø õÿòòèíäÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàéûðäûã. Ðåéñëÿð ÷îõ âàõò ÿíýÿëñèç êå÷èðäè. Òÿúðöáÿëè äàëüûúëàð êèìè, ñîéóããàíëûëûãëà þç ñÿëòÿíÿòèìèçèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ áàø âóðóðäóã. Áó ýöí îíëàð þéðÿíèëìÿìèø, òÿäãèã åäèëìÿìèø ñàùÿëèêäÿí ÷ûõìûøäûð. Òÿééàðÿ÷è, áîðò ìåõàíèê âÿ ðàäèñò òÿâÿêêöëÿ éîëà ÷ûõìûð, òÿééàðÿ îíëàð ö÷öí ëàáîðàòîðèéàäûð. Îíëàð ãàíàäëàðûí àëòûíäàí ñöðöøöá ýåäÿí ìÿíçÿðÿéÿ òàáå îëìóð, ÿãðÿáèí ýþñòÿðèøèíÿ áàõûðëàð. Êàáèíÿäÿí êÿíàðäà äàüëàð çöëìÿò äÿíèçèíÿ ãÿðã îëìóøäóð, ëàêèí îíëàð äàü äåéèë, îíëàð ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ãöââÿ__________ äèð, îíëàðûí éàõûíëàøìàñûíû ùåñàáëàìàã ëàçûìäûð. Ðàäèñò ëàìïà124

downloaded from KitabYurdu.org

íûí èøûüûíäà ðÿãÿìëÿðè ñÿéëÿ éàçûð, ìåõàíèê õÿðèòÿäÿ ãåéäëÿð àïàðûð, ÿýÿð äàüëàð êÿíàðà äöøìöøñÿ, ÿýÿð ïèëîòóí ñîë òÿðÿôäÿí êå÷èá ýåòìÿê èñòÿäèéè çèðâÿ, ñÿññèç-ñÿìèðñèç, ïóñãóäà îëàí äöøìÿí îðäóñó êèìè, äöç ãàáàãëàðûíà ÷ûõûðñà, îíäà î ñàäÿúÿ êóðñó äÿéèøèð. Éåðäÿêè íþâáÿò÷è ðàäèñòëÿð äÿ éîëäàøëàðûíûí ñÿñèíÿ ãóëàã àñàðàã, ùàìûñû áèðäÿí ñÿéëÿ éàçûðëàð: “Ñààò 0,40 äÿã. êóðñ 230. Òÿééàðÿäÿ ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð”. Áèçèì çÿìàíÿìèçäÿ ùàâà ýÿìèñè ùåéÿòè áåëÿ äîëàøûð. Î ùÿðÿêÿòäÿ îëäóüóíó äà ùèññ åòìèð. Ýåúÿ äÿíèçäÿ îëäóüó êèìè, î áöòöí îðèéåíòèðëÿðäÿí óçàãäûð. Ëàêèí ìîòîð ôàñèëÿñèç îëàðàã êàáèíÿíè ñÿñëÿ äîëäóðóð, áóíà ýþðÿ äÿ êàáèíÿ àäèúÿ èøûãëàíäûðûëìûø îòàãëûãäàí ÷ûõûð. Âàõò äà ýåäèð. Áöòöí áó ñèôåðáëàòëàðûí, ðàäèîëàìïàëàðûí, ÿãðÿáëÿðèí àðõàñûíäà áèð ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí êèìéà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Ùÿð áèð ñàíèéÿ ÿñðàðÿíýèç ùÿðÿêÿòëÿð, áîüóã ÷ûõàí ñþçëÿð, ýÿðýèí äèããÿòëÿð ìþúöçÿ ùàçûðëàéûð. Ìöÿééÿí åäèëìèø âàõòäà ïèëîò èíàìëà áàéûðà áàõà áèëÿð. Ùå÷ëèêäÿí ãûçûë äîüóð, î åíìÿ èøûãëàðû èëÿ ïàðëàéûð. Áóíà áàõìàéàðàã, áèçèì ùÿð áèðèìèçèí áàøûíà áåëÿ áèð ùàäèñÿ ýÿëìèøäèð: ðåéñäÿ, àåðîäðîìäàí èêè ñààòëûã ìÿñàôÿäÿ, õÿéàëà ýåäèðñÿí, âÿ áèðäÿí åëÿ òÿíùàëûã, äöíéàäà îëàí ùÿð øåéäÿí åëÿ áèð àéðûëûã ùèññ åäèðñÿí êè, áóíó ùå÷ Ùèíäèñòàíûí ëàï öðÿéèíäÿ äÿ ùèññ åòìÿçäèí – ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áèð äàùà ýåðèéÿ ãàéûòäû éîõäóð. Ùèäðîïëàíäà èëê äÿôÿ Úÿíóáè Àòëàíòèêàíû êå÷èá àõøàìöñòö Ïîòî-Íóàðà éàõûíëàøàíäà Ìåðìîçó áåëÿ ùèññ áöðöìöøäö. Äÿãèãÿäÿí-äÿãèãÿéÿ îíóí ãàðøûñûíäà ãàñûðüà äàùà àðòûã òöüéàí åòìèøäè – ñàíêè ýþçö áàõà-áàõà ãàáàüûíäà äèâàð óúàëûðäû – ñîíðà ýåúÿ äöøìöø âÿ áó ùàçûðëûüûí öñòöíö þðòìöøäö. Áèð ñààò ñîíðà èñÿ î, áàø âóðóá áóëóäëàð àëòûíäàí ÷ûõìûø âÿ ñåùèðëè ñÿëòÿíÿòÿ äöøìöøäö. Îíóí ãàðøûñûíäà ãàñûðüà ïÿðäÿ-ïÿðäÿ, äàëüà-äàëüà öñò-öñòÿ éûüûëìûø, éóõàðû ãàëõìûøäû – îíëàð ùÿðÿêÿòñèç êèìè ýþðöíöðäö, ãåéðè-àäè, ìÿáÿäèí ãàðà äèâàðëàðû êèìè. Îíëàð òóôàíûí àë÷àã, òóò__________ ãóí ãöááÿñèíè ñàõëàéàðàã éóõàðûäà ýåíèøëÿíèðäèëÿð, ãöááÿäÿêè 125

downloaded from KitabYurdu.org

äåøèêëÿð àðàñûíäàí åíëè èøûã çîëàãëàðû äöøöðäö, ñöòóíëàð àðàñûíäàí îí äþðä ýåúÿëèê àé øÿôÿã ñà÷ûð, ñóéóí ñîéóã àéíà ñÿòùèíäÿ ÿêñ îëóíóðäó. Ìåðìîç äþðä ñààòà ìÿáÿääÿí ÷ûõäû, ùå÷ êÿñèí àéàüû äÿéìÿéÿí áó õàðàáàëûãëàðäàí êå÷ÿðÿê, ÿéðè-öéðö ôàðâàòåðëÿðè ýþñòÿðÿí èøûã áàêåíëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ àé êàíàëû èëÿ ñöðöøöá ýåòäè, øàùà ãàëõìûø îêåàíûí íÿùÿíý ýóðóëòóëó ñöòóíëàðûíû äîëàíàðàã ýåòäè. Áó ãÿçÿáëè ÿçÿìÿò îíó ùåéðÿòÿ ñàëäû. Éàëíûç áó ùÿíýàìÿëÿðè ýþðÿíäÿí ñîíðà Ïîò-î-Íóàð ýåðèäÿ ãàëäû. Ìåðìîç áèðäÿí àíëàäû êè, î ùÿòòà ãîðõìàüà áåëÿ ìàúàë òàïìàìûøäûð. Ìÿí äÿ ðåàë àëÿìèí ùöäóäëàðûíû àøäûüûì àíëàðû õàòûðëàéûðàì: î ýåúÿ Áþéöê ñÿùðà àåðîäðîìóíäàí ýþíäÿðèëÿí áöòöí ðàäèîïåëåíãëÿð ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ òÿùðèô îëóíóð, ìÿíè âÿ ðàäèñò Íåðè òàìàì ÷àø-áàø ñàëûðäû. Àøàüûäà, äóìàíëàð àðàñûíäàí ãÿôëÿòÿí ñó ïàðûëäàäû, ìÿí ñàùèëÿ äîüðó äþíäöì, àíúàã äÿíèçèí öñòö èëÿ óçàüà ýåäèá-ýåòìÿäèéèìèçè àíëàìàã ìöìêöí äåéèëäè. Íåúÿ áèëìÿê îëàð, áèç èíäè ñàùèëÿ ýåäèá ÷ûõà áèëÿúÿéèêìè? Áÿëêÿ éàíàúàã ÷àòìàäû. ßýÿð ýåäèá ÷àòñàã äà ùÿëÿ åíìÿê ö÷öí ìåéäàí÷à òàïìàëûéûã. Àé áàòìàã öçðÿ èäè. Þë÷öá-áè÷ìÿê ýåòäèêúÿ ÷ÿòèíëÿøèðäè. Ãóëàãëàðûìûç òóòóëóð, áèç éàâàø-éàâàø êîð îëóðäóã. Àé äóìàíûí è÷èíäÿ ñþíöðäö, ãàð òàðûíäà ñþíöá ýåäÿí ýþç êèìè. Áàøûìûçûí öçÿðèíäÿêè ñÿìàéà äà áóëóä ïÿðäÿñè ÷ÿêèëèðäè; áèç áóëóä âÿ äóìàíûí àðàñû èëÿ òóòãóí, þëö áîøëóüà äîüðó öçöðäöê. Áèçèì ÷àüûðûøûìûçà ñÿñ âåðÿí àåðîäðîìëàð, ùàðàäà îëäóüóìóçó ìöÿééÿí åäÿ áèëìèðäèëÿð. “Ïåëåíã âåðÿ áèëìèðèê... Ïåëåíã âåðÿ áèëìèðèê...” – äåéÿ òÿêðàð åäèðäèëÿð, ÷öíêè áèçèì ñÿñèìèç îíëàðà ùÿð éåðäÿí ýÿëèðäè âÿ ùå÷ éàíäàí ýÿëìèðäè. Öìèäèìèçè òàìàì èòèðäèéèìèç âàõò áèðäÿí ãàáàãäà, ñîë òÿðÿôäÿ èøûã íþãòÿñè ýþðöíäö. Ìÿí ÷îõ ñåâèíäèì. Íåðè ìÿíÿ òÿðÿô ÿéèëäè, ìÿí îíóí îõóäóüóíó åøèòäèì! ßëáÿòòÿ, áó àåðîäðîì: èäè, ÿëáÿòòÿ, ìàéàê èäè! Àõû áóðàäà àéðû èøûã îëà áèëìÿçäè. – Íÿùÿíý Ñÿùðàéè Êÿáèð ýåúÿëÿð çöëìÿò ñÿëòÿíÿòèíÿ ãÿðã îëóð, ñàíêè îðàäà ùÿð øåé þëöá ýåäèð. Ëàêèí èøûã áèð ãÿäÿð ñÿéðèéèá ñþíäö. Î áàòàí __________ óëäóç èäè, öôöãäÿ áóëóäëà äóìàí ïÿðäÿñè àðàñûíäàí áèð íå÷ÿ 126

downloaded from KitabYurdu.org

äÿãèãÿëèéÿ ýþðöíöá éîõ îëäó, áèç èñÿ îíà äîüðó èñòèãàìÿò ýþòöðìöøäöê... Ñîíðà èñÿ ãàðøûìûçà éåíÿ áèð íå÷ÿ èøûã ÷ûõäû, áèç òóòãóí öìèäëÿ ùÿð éåíè èøûüà òÿðÿô éþíÿëèðäèê. ßýÿð î äÿðùàë ñþíìöðäöñÿ, áèç îíó éîõëàéûðäûã. Íåðè Ñèñíåðîñ àåðîäðîìóíà õÿáÿð âåðèðäè: – Èøûã ýþðöðöê. Ö÷ äÿôÿ ìàéàêû éàíäûðûá ñþíäöðöí. Ñèñíåðîñ ìàéàêûíû éàíäûðûá òÿçÿäÿí ñþíäöðäö, àììà áèçèì àúýþçëöêëÿ èçëÿäèéèìèç àìàíñûç èøûã – åòèáàðëû óëäóç ýþç âóðìóðäó. Ýåòäèêúÿ éàíàúàã àçàëñà äà áèç ùÿð äÿôÿ éåíè, ãûçûë òèëîâà äöøöðäöê: áó äÿôÿ ãàáàüûìûçäàêû ÿñë ìàéàêäûð! Ýþðäöéöìöç àåðîäðîìäóð, äåìÿëè éàøàéàúàüûã... Ñîíðà áèç éåíÿ óëäóçó äÿéèøèðäèê. Î çàìàí áèç ùèññ åòäèê êè, ôÿçàäà, éöçëÿðëÿ ÿë÷àòìàç ïëàíåòèí àðàñûíäà àçìûøûã âÿ êèì áèëèð ïëàíåòèìèçè, òàíûø ÷þëëÿð âÿ ìåøÿëÿðè îëàí, ñåâèìëè åâèìèç, ÿçèçëÿðèìèç ãàëàí ùÿìèí ÿñë, ùÿìèí éåýàíÿ ïëàíåòè íåúÿ àõòàðûá òàïìàã îëàð... Éåýàíÿ ïëàíåò... Èíäè ìÿí ñèçÿ î çàìàí ýþçöìöí þíöíäÿ íåúÿ ìÿíçÿðÿ éàðàíäûüûíû íàüûë åäÿúÿéÿì, îëà áèëñèí, ñèç áóíó óøàãëûã ùåñàá åäÿúÿêñèíèç. Àõû òÿùëöêÿ àíëàðûíäà äà ñÿí þçöíöí èíñàíè ãàéüûëàðûíëà èíñàí îëàðàã ãàëûðñàí. Ìÿí àú èäèì, ùÿì äÿ è÷ìÿê èñòÿéèðäèì. Ôèêèðëÿøèðäèì: ÿýÿð Ñèñíåðîñà ýåäèá ÷ûõà áèëñÿê, áàêëàðû éàíàúàãëà äîëäóðóá, òÿçÿäÿí éîëà äöøÿðèê, ñÿùÿð òåçäÿí Êàñàáëàíêàéà ÷àòàðûã. Èø ýþðöëìöøäöð. Íåðè èëÿ øÿùÿðÿ éîëëàíàðûã. Áÿçè áàëàúà ãÿùâÿõàíàëàð ñÿùÿð òåçäÿí à÷ûã îëóð... Ñòîëóí àðõàñûíäà îòóðàðûã, áèçÿ òÿçÿ ãîüàë âÿ ñöäëö ãÿùâÿ âåðÿðëÿð, áèç êå÷ÿí ýåúÿíèí òÿùëöêÿëÿðèíÿ ýöëÿðÿê, èñòåùçà åäÿðèê. Íåðè èëÿ ùÿéàòûí ñÿùÿð áÿõøèøëÿðèíè ãÿáóë åäÿðèê. ßýÿð ãîúà êÿíäëè àðâàäûíûí åâèíäÿ íóðàíè èêîíà, áîéíóíäà äóà, ÿëèíäÿ òÿñáåù îëìàñàéäû, Àëëàùû äóéìàñû ÷ÿòèí îëàðäû: áèçèì åøèòìÿìèç ö÷öí áèçèìëÿ ñàäÿ âÿ àéäûí äèëäÿ äàíûøìàã ëàçûìäûð. ßòèðëè èñòè ãÿùâÿíèí èëê ãóðòóìóíäà ìÿíèì ö÷öí ùÿéàò ñåâèíúè òÿúÿññöì åäèðäè, ãÿùâÿ, ñöä âÿ áóüäàíûí ãàðûøûüûíäà, áèçè ñàêèò îòëàãëàðëà, åêçîòèê ïëàíòàñèéàëàðëà, __________ éåòèøìèø çÿìèëÿðëÿ, áöòöí Äöíéà èëÿ áàüëàéàí áó ãÿùâÿäÿ ùÿéàòè ñåâèíú òÿúÿññöì åäèðäè. Áèçÿ éàõûí âÿ àíëàøûãëû 127

downloaded from KitabYurdu.org

îëìàã ö÷öí áó ñàéñûç-ùåñàáñûç óëäóçëàð è÷ÿðèñèíäÿí àíúàã áèðè áèçèì ñÿùÿð ñöôðÿìèçèí ôèíúàíûíû áó ÿòèðëè ãÿùâÿ èëÿ äîëäóðóðäó. Ëàêèí áèçèì ùàâà ýÿìèìèçëÿ ìÿñêóí ïëàíåò àðàñûíäàêû ãÿò åäèëìÿç ìÿñàôÿ óçàíûðäû. Äöíéàíûí áöòöí ñÿðâÿòè áöðúëÿð àðàñûíäà èòèá ýåäÿí êè÷èê ãóì äÿíÿñèíäÿ ãàëûðäû. Ìöíÿúúèì Íåðè îíó òàíûìàüà úàí àòàðàã, ùÿëÿ äÿ ýþé úèñìèíè ëÿíÿòëÿéèðäè. Áèðäÿí î ìÿíèì ÷èéíèìÿ òîõóíäó. Éóìðóãäàí ñîíðà êàüûç ïàð÷àñû óçàíäû. Îõóäóì: “Ùÿð øåé éàõøûäûð, ýþçÿë ìÿëóìàò ãÿáóë åäèðÿì”. Áèçè õèëàñ åäÿúÿê ñþçëÿðè éàçûá ãóðòàðìàñûíû öðÿê ÷ûðïûíòûñû èëÿ ýþçëÿéèðäèì. Áóäóð, ýþéëÿðèí î áÿõøèøè àõûð êè, ìÿíèì ÿëèìäÿäèð. Êàñàáëàíêà áèçÿ ìöðàúèÿò åäèðäè, áèç îðàäàí êå÷ÿí àõøàì ó÷ìóøäóã. Õÿáÿð éîëäà ëÿíýèìèø, èêè ìèí êèëîìåòð óçàãäà, äÿíèçèí öñòöíäÿ, áóëóä âÿ äóìàíëûüûí àðàñûíäà ÷àøûá ãàëäûüûìûç çàìàí áèçè ùàãëàìûøäû. Áó õÿáÿð Êàñàáëàíêàäà äþâëÿò òÿééàðÿ äîíàíìàñûíûí íÿçàðÿò÷èñèíäÿí èäè. Ðàäèîãðàìäà äåéèëèðäè: “Úÿíàá äå Ñåíò-Åêçöïåðè, Ïàðèñäÿí ñèçÿ úÿçà âåðìÿéè õàùèø åòìÿéÿ ìÿúáóðàì. Êàñàáëàíêàäàí ó÷àíäà ñèç àíãàðëàðà ÷îõ éàõûí äþíäöíöç”. Áÿëè, äîüðóäóð. Ìÿí àíãàðëàðà ÷îõ éàõûí äþíäöì. Î äà äîüðóäóð êè, áó àäàì ìÿíè ñàäÿúÿ îëàðàã õèäìÿòè áîðúó íàìèíÿ ñþéöð. Âÿ ìÿí òÿééàðÿ äîíàíìàñûíûí êîíòîðóíäà áó òþùìÿòè äèíìÿçúÿ äèíëÿðäèì. Ëàêèí áó ðàäèîãðàìûì áèçÿ áóðàäà ÷àòìàñû éåðñèç èäè. Áó ñåéðÿê óëäóçëàð àðàñûíäà, ãàëûí äóìàí è÷èíäÿ, âàùèìÿ ïöñêöðÿí äÿíèç öçÿðèíäÿ î ÷îõ êîáóä ñÿñëÿíèðäè. Ïî÷ò âÿ òÿééàðÿíèí òàëåéè, ùÿì äÿ áèçèì þç òàëåéèìèç áèçÿ òàïøûðûëìûøäû, ñàü-ñàëàìàò ãàëìàã àñàí ìÿñÿëÿ äåéèëäè, áåëÿ áèð âàõòäà áó àäàì þç úÿôÿíý ãÿçÿáèíè áèçèì öñòöìöçÿ òþêöðäö. Àììà áèç, Íåðè èëÿ ïÿðò îëìàäûã, ÿêñèíÿ, áèðäÿí êåôèìèç à÷ûëäû, ùÿòòà øÿíëÿíäèê äÿ. Î, áèð êÿøô åòìÿêäÿ áèçÿ êþìÿê åëÿäè: áóðàäà áèç þçöìöç þç àüàìûçûã. Áåëÿëèêëÿ, áó êàïðàë íèøàíûìûçà áàõûá, êàïèòàí ðöòáÿñèíÿ êå÷èðèëäèéèìèçè ýþðìÿìèøäèð. Î áèçèì Áþéöê àéû __________ áöðúöíäÿí Êîâñ áöðúöíÿ ãÿäÿð óçàíûá ýåäÿí ôèêèðëÿðèìèçè éàðû 128

downloaded from KitabYurdu.org

éîëäà ãûðäû, áèçè àíúàã âÿôàñûç, ñàòãûí àéûí òÿëàøà ñàëà áèëÿúÿéè áèð çàìàíäà õûðäà øåéëÿðäÿí ùÿéÿúàíëàíìàüà äÿéÿðäèìè... Áó àäàìûí ñÿñè ýÿëÿí ïëàíåòèí áîðúó, îíóí ÿñë âÿ éåýàíÿ áîðúó, áèçÿ äÿãèã ìÿëóìàò âåðìÿê èäè êè, áèç áó ýþé úèñèìëÿðèíèí àðàñûíäà þç éîëóìóçó ñå÷ÿ áèëÿê. Áó ìÿëóìàòëàð èñÿ éàíëûø ÷ûõäû. Áàøãà øåéëÿð áàðÿäÿ èñÿ î ñóñìàëû èäè. Íåðè ìÿíÿ éàçäû: “Ñàðñàãëàìàãäàíñà áèçÿ áèð éîë ýþñòÿðñÿëÿð éàõøû îëàðäû...” îíëàð – éåð öçöíöí áöòöí ÿùàëèñè, ïàðëàìåíòëÿðè âÿ ñåíàòëàðû, îðäóëàðû, äîíàíìàëàðû âÿ èìïåðàòîðëàðû èëÿ áèðëèêäÿ áöòöí õàëãëàð äåìÿê èäè. Áèçèìëÿ ùàãã-ùåñàáûíû ÷öðöòìÿê åøãèíÿ äöøìöø àõìàüûí ìÿêòóáóíó îõóéàíäàí ñîíðà, áèç òÿééàðÿíè Ìåðêóðèéÿ òÿðÿô äþíäÿðäèê. Áèçè ãÿðèáÿ áèð òÿñàäöô õèëàñ åòäè. Ñèñíåðîñà ýåäèá ÷ûõìàã öìèäèíè èòèðÿðÿê, ìÿí òÿééàðÿíè äöç ñàùèëÿ äþíäÿðäèì âÿ éàíàúàüûì ãóðòàðàíà ãÿäÿð áó èñòèãàìÿòäÿ ýåòìÿéè ãÿðàðà àëäûì... Îíäà áÿëêÿ áèç äÿíèçÿ äÿ äöøìÿçäèê. Áÿäáÿõò÷èëèêäÿí áó éàëàí÷û ìàéàêëàð Àëëàù áèëèð, áèçè ùàðà àïàðûðäû... Áÿäáÿõò÷èëèêäÿí ÿí éàõøû ùàëäà áèç ýåúÿíèí áèð éàðûñû ãàëûí äóìàíà áöðöíÿ áèëÿðäèê, áóíà ýþðÿ éåðÿ åíÿí çàìàí ÷îõ ýöìàí êè, ïàð÷à-ïàð÷à îëà áèëÿðäèê. Ëàêèí ìÿíèì áàøãà éîëóì ãàëìûðäû. Ùÿð øåé àéäûí èäè, áóíà ýþðÿ äÿ Íåðè òÿçÿ õÿáÿðè ìÿíÿ äåéÿíäÿ ãÿìýèí-ãÿìýèí ÷èéèíëÿðèìè àòäûì, áó õÿáÿð áèð ñààò ãàáàã áèçè õèëàñ åäÿ áèëÿðäè: “Ñèñíåðîñ áèçèì ùàðàäà îëäóüóìóçó ìöÿééÿí åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Ñèñíåðîñ õÿáÿð âåðèð: òÿõìèíè èêè éöç îí àëòû...” Ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóø, Ñèñíåðîñ äàùà ñóñìóðäó, Ñèñíåðîñ îéàíìûøäû, áèç ùèññ åäèðäèê êè, î ùàðàäà èñÿ ñîë òÿðÿôäÿäèð. Ëàêèí î óçàãäàäûðìû? Áèç Íåðè èëÿ òÿëÿñèê ìÿøâÿðÿò åòäèê. ×îõ ýåúäèð. Ùÿð èêèìèç áóíó áàøà äöøöðäöê. Ñèñíåðîñóí ñîðàüûíà äöøñÿí, îëñóí êè, ùå÷ ñàùèëÿ äÿ ÷àòà áèëìÿçñÿí. Íåðè ðàäèî èëÿ úàâàá âåðäè: “Áèð ñààòëûã éàíàúàã ãàëìûøäûð, äîõñàí ö÷ êóðñóíó äàâàì åòäèðèðèê”. Áó àðà àåðîäðîìëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà îéàíûðäûëàð. Áèçèì ñþùáÿòÿ éåíè ñÿñëÿð ãàðûøûðäû – Àãàäèð, Êàñàáëàíêà, Äàêàð. Ùÿð øÿùÿðäÿ äÿ òÿøâèøÿ äöøìöøäöëÿð: ðàäèîñòàíñèéà àåðîïîðòóí ðÿèñèíè __________ ÷àüûðûðäû, ðÿèñ èñÿ áèçèì éîëäàøëàðû. Îíëàð éàâàø-éàâàø áàøûìûçà 129

downloaded from KitabYurdu.org

òîïëàøäûëàð, õÿñòÿíèí éàòàüû áàøûíà òîïëàøàí êèìè. Ôàéäàñûç úàíûéàíàíëûã èäè, àììà ùÿð ùàëäà úàíûéàíàíëûã èäè. Àäè ìÿñëÿùÿòëÿðäè, àììà îíëàðäà íÿ ãÿäÿð ìÿùÿááÿò âàðäû. Áèðäÿí óçàãäàí, äþðä ìèí êèëîìåòð ìÿñàôÿäÿí áàø àåðîäðîì, Òóëóçà ùàé âåðäè. Òóëóçà áàøãà ñÿñëÿðè éàðûá êå÷ÿðÿê, ìöãÿääèìÿñèç-ôèëàíñûç ñîðóøäó: “Ñèçèí òÿééàðÿíèí èíäåêñè Ô-äèð? (èíäè ìÿí íþìðÿíè õàòûðëàìûðàì) – Áÿëè. – Îíäà ñèçèí ñÿðÿíúàìûíûçäà ùÿëÿ èêè ñààòëûã éàíàúàã âàð. Ñèçèí ìàøûíûí áàêû ñòàíäàðò äåéèëäèð. Ñèñíåðîñà éþíÿëèí”. Ïåøÿíèí òÿëÿáè äöíéàíûí øÿêëèíè áåëÿ äÿéèøäèðèð, îíó áåëÿ çÿíýèíëÿøäèðèð. Ëàêèí òÿééàðÿ÷èéÿ, àëûøäûüû ìÿíçÿðÿëÿðäÿ éåíè ìÿíà ýþðìÿê ö÷öí ùå÷ äÿ ýåúÿíèí áó ÿçàá-ÿçèééÿòè çÿðóðè äåéèë. Ïÿíúÿðÿäÿí ýþðöíÿí éåêíÿñÿã ìÿíçÿðÿ ñÿðíèøèíè éîðóð, àììà åêèïàæ áóíà áàøãà ýþçëÿ áàõûð. Áàõ, öôöãäÿ äèêÿëÿí î áóëóä êàðâàíû òÿééàðÿ÷è ö÷öí äåêîðàñèéà äåéèë: î, òÿééàðÿ÷èíèí ÿçÿëÿëÿðèíÿ ìåéäàí îõóéóð, îíó ÷ÿòèíÿ ñàëàúàãäûð. Òÿééàðÿ÷è áóëóäëàðû ùåñàáà àëûð, þë÷öá-áè÷èð; òÿééàðÿ÷è âÿ áóëóä åéíè äèëäÿ äàíûøûðëàð. Îäóð, äàü äà áàøûíû ãàëäûðûð, àðàëàðû ùÿëÿ óçàãäûð, – äàü îíó íåúÿ ãàðøûëàéàúàã? Àé èøûüûíäà î éàõøû îðèéåíòèð îëà áèëÿð. Ëàêèí êîð-êîðàíÿ ó÷óðñàíñà, êÿíàðà ÷ÿêèëèá ÷ÿòèíëèêëÿ èñòèãàìÿòè äöçÿëäèðñÿíñÿ, ùàðàäà îëäóüóíó äÿãèã áèëìèðñÿíñÿ, îíäà áó äàü çèðâÿñè ïàðòëàéûúû ìàääÿéÿ äþíÿúÿê, òÿê áèð ìèíà – ñóàëòû àõûí îéóíúàüû – áöòöí äÿíèçè çÿùÿðëÿéÿí êèìè, î äà áöòöí ýåúÿíè ãîðõó èëÿ äîëäóðàúàãäûð. Òÿééàðÿ÷èéÿ îêåàí äà áàøãà úöð ýþðöíöð. Òóôàíû ñÿðíèøèíëÿð ýþðìöðëÿð. Éóõàðûäàí ïàê äàëüàëàðûí íåúÿ øàùÿ ãàëõäûüû ýþðöíìöð. Àäàìà ñóéóí ñÿòùè ùÿðÿêÿòñèç êèìè ýÿëèð. Àøàüûäà òÿêúÿ éåðÿ ñÿðèëìèø ïàëìà áóäàãëàðû àüàðûð, äèø-äèø, ãàëõìûø äàìàðëàð âÿ ãûðîâ áàñìûø êèìè. Ëàêèí òÿééàðÿ÷è áàøà äöøöð êè, áóðàäà ñóéà åíÿ áèëìÿçñÿí. Áó ïàëìàëàð îíóí ö÷öí íÿùÿíý çÿùÿðëè ÷è÷ÿê êèìè áèð øåéäèð. Ðåéñ óüóðëó îëñà áåëÿ, ãûñà ó÷óø õÿòòèíäÿ äÿ òÿééàðÿ÷è àäè òà__________ ìàøà÷û äåéèë. Î, éåðèí âÿ ýþéöí ðÿíýëÿðè èëÿ, êöëÿéèí äÿíèçäÿ 130

downloaded from KitabYurdu.org

ñàëäûüû èçëÿðëÿ, ãöðóá áóëóäëàðûíûí ãûçûëû ðÿíýè èëÿ âÿúäÿ ýÿëìèð, î áöòöí áóíëàðû ýþòöð-ãîé åäèð. Åéíÿí þç òàðëàñûíû ýÿçÿðêÿí áàùàðûí åðêÿíìè ýÿëÿúÿéèíè, øàõòàìû îëàúàüûíû, éàüûøìû éàüàúàüûíû ìèí áèð ÿëàìÿòäÿí áèëÿí êÿíäëè êèìè òÿééàðÿ÷è äÿ ãàðìû éàüàúàüûíû, äóìàíìû îëàúàüûíû, àéäûí, õîø ýåúÿìè îëàúàüûíû ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäÿ áèëèð. ßââÿëëÿð àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, òÿééàðÿ èíñàíû òÿáèÿòäÿí óçàãëàøäûðûð, àììà éîõ, òÿáèÿòèí ãàíóíëàðû äàùà àìèðàíÿ îëóð. Òóôàíëû ñÿìà òÿééàðÿ÷èíè êîðòÿáèè ãöââÿëÿðèí äèâàíûíà ÷àüûðûð âÿ î òÿêáàøûíà, þç éöêöíö ö÷ ÿçÿëè èëàùÿ èëÿ – äàüëàðëà, äÿíèçëÿ âÿ òóôàíëà ìöáàðèçÿäÿ ãîðóéóð.

II ÉÎËÄÀØËÀÐ 1 Áèð íå÷ÿ ôðàíñûç òÿééàðÿ÷èñè, î úöìëÿäÿí Ìåðìîç Áþéöê ñÿùðàíûí èòàÿò àëòûíà àëûíìàìûø ðàéîíëàðû öçÿðèíäÿí Êàñàáëàíêà – Äàêàð ùàâà õÿòòèíè ñàëäûëàð. Î çàìàí ìöùÿððèêëÿð ÷îõ åòèáàðñûç èäè. Ìåðìîç ãÿçàéà óüðàéûá, ìàâðëàðûí ÿëèíÿ äöøìöøäö. Ìàâðëàð îíó þëäöðìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿìèøäèëÿð, èêè ùÿôòÿ ÿñèð ñàõëàéûá, ïóë àëàíäàí ñîíðà áóðàõìûøäûëàð. Ìåðìîç éåíÿ ùÿìèí ðàéîíëàð öçÿðèíäÿí ïî÷ò äàøûìàüà áàøëàìûøäû. Ñîíðà Úÿíóáè Àìåðèêàéà ùàâà éîëó à÷ûëäû. Ìåðìîç áóðàäà äà ãàáàãäà èäè. Éîëóí Áóåíîñ-Àéðåñäÿí Ñàíòéàãîéà ãÿäÿð ùèññÿñèíè éîõëàìàã, Áþéöê Ñÿùðà öñòöíäÿí ùàâà êþðïöñöíöí àðäûíúà Àíääàí êþðïö ñàëìàã îíà òàïøûðûëìûøäû. Îíà áåø ìèí èêè éöç ìåòð éöêñÿêëèéÿ ãàëõàí òÿééàðÿ âåðìèøäèëÿð. Êîðäèëéåðèí çèðâÿñè èñÿ áÿçè éåðäÿ éåääè ìèí ìåòðÿ ÷àòûð. Ìåðìîç èøûã éîëó àõòàðìàüà ýèðèøäè. Î, ãóì ñÿùðàëàðûíà ãàëèá ýÿëèá, çèðâÿëÿðè ýþéÿ äèðÿíìèø, êöëÿê âóðäóãäà òÿïÿñèíäÿ ãàð þðòöê éåëëÿíÿí äàüëàðû, éåð __________ öçöíöí áöòöí ðÿíýëÿðèíè óäàí òóôàí áóëóäëàðûíû áû÷àã äàâàñûíà 131

downloaded from KitabYurdu.org

÷ûõûðìûø êèìè ãÿçÿáëÿ èêè äèê äàø äèâàðûí àðàñû èëÿ ýÿëÿí ùàâà àõûíûíû äþéöøÿ ÷àüûðäû. Ìåðìîç òàíûìàäûüû äöøìÿíëÿ äþéöøÿ áàøëàéûðäû âÿ áåëÿ áèð âóðóøäàí ñàü ÷ûõìàüûí ìöìêöí îëóá-îëìàäûüûíû áèëìèðäè. Ìåðìîç áàøãàëàðû ö÷öí éîë ñàëûðäû. Íÿùàéÿò, áèð äÿôÿ éîë ñàëàðêÿí î, Àíäà ÿñèð äöøäö. Î, äþðä éöç ìåòð ùöíäöðëöêäÿêè äàø ìåéäàí÷àéà åíìÿéÿ ìÿúáóð îëäó, ìåéäàí÷àíûí êÿíàðëàðû ó÷óðóì èäè, îíëàð áó òÿëÿäÿí ÷ûõìàã ö÷öí ìåõàíèêëÿ èêè ýöí ÿëëÿøäèëÿð. Àììà áèð øåé ÷ûõìàäû. Áåëÿ îëäóãäà ñîí úÿñàðÿòëè òÿøÿááöñÿ ÿë àòìàüû ãÿò åòäèëÿð. Òÿééàðÿ ãàáàüà-äàëà ýåòäè, êÿëÿ-êþòöð äàüëàð öñòöíäÿ áèðèêè äÿôÿ ãàëõûá äöøäö âÿ ìåéäàí÷àíûí êÿíàðûíäàí ó÷óðóìà éóâàðëàíäû. Äöøÿðêÿí ñöðÿò àðòäû âÿ òÿééàðÿ òÿçÿäÿí ñöêàíà òàáå îëäó. Ìåðìîç äàø áàðûíûí ãàáàüûíäà ìàøûíû äöçÿëòäè âÿ îíó êå÷äè, àììà éåíÿ äÿ äàüûí áèð êÿíàðûíà èëèøäè; éåääè äÿãèãÿ ùàâàäà ãàëàíäàí ñîíðà éåíèäÿí ãÿçàéà óüðàäû; ýåúÿ øàõòàäà ïàðòëàìûø ðàäèàòîðóí áîðóñóíäàí ñó àõûðäû, åëÿ áó âàõò õîøáÿõòëèêäÿí ×èëè âàäèñè ãîëëàðûíû îíëàðà à÷äû. Åðòÿñè ýöí î, ùÿð øåéè òÿçÿäÿí áàøëàäû. Àíääàí êå÷ÿí éîëó èíúÿäÿí-èíúÿéÿ þéðÿíÿðÿê, ó÷óø òåõíèêàñûíû ùàçûðëàéàðàã, Ìåðìîç ó÷óø õÿòòèíèí áó ñàùÿñèíè éîëäàøû Ýèéîìåéÿ åòèáàð åäèá, ýåúÿíè þéðÿíìÿéÿ áàøëàäû. Î çàìàí áèçèì àåðîäðîìëàð èíäèêè êèìè èøûãëàíäûðûëìûðäû. Ìåðìîç ãàðàíëûã ýåúÿäÿ éåðÿ åíÿíäÿ îíóí ö÷öí ö÷ áåíçèí ìÿøÿëè éàíäûðûëûðäû. Î áóíóí äà þùäÿñèíäÿí ýÿëäè, áàøãàëàðû ö÷öí éîë ñàëäû. Ýåúÿ ðàì åäèëäè. Ìåðìîç îêåàíà ýèðèøäè. 1931-úè èëäÿ î èëê äÿôÿ ïî÷òó äþðä ñóòêà ÿðçèíäÿ Òóëóçàäàí Áóåíîñ-Àéðåñÿ ýÿòèðäè. Ýåðè ãàéûäàðêÿí éàü êå÷èðèúèñèíÿ íÿ èñÿ îëäó âÿ î äöç Àòëàíòèê îêåàíûí ÷àüëàéàí ñóëàðûíà äöøäö, éàõûíäàí êå÷ÿí ýÿìè ïî÷òó äà, åêèïàæû äà õèëàñ åòäè. Ìåðìîç ãóìëóãëàðû âÿ äàüëàðû, ýåúÿíè âÿ äÿíèçè áåëÿ ôÿòù åäèðäè. Ãóìëóãëàð âÿ äàüëàð, ýåúÿ âÿ äÿíèç îíó äÿôÿëÿðëÿ óä__________ ìóøäó. Ëàêèí î ãàéûäûð âÿ éåíÿ éîëà äöøöðäö.

132

downloaded from KitabYurdu.org

Î, îí èêè èë áåëÿ ÷àëûøäû, áèð äÿôÿ äÿôÿëÿðëÿ ó÷ìóø îëäóüó Úÿíóáè Àòëàíòèêà öçÿðèíäÿí ãûñàúà ìÿëóìàò âåðäè êè, ñàü ìîòîðó ñþíäöðöð. Áóíäàí ñîíðà ñÿñ ÷ûõìàäû. Ñàíêè ùÿéÿúàíëàíìàüà ùå÷ áèð ÿñàñ éîõäó, àììà ñöêóò óçàíûðäû. Îí äÿãèãÿ êå÷äè. Ïàðèñäÿí òóòìóø Áóåíîñ-Àéðåñÿ ãÿäÿð àâèàõÿòòèí áöòöí ðàäèñòëÿðè òÿøâèøÿ äöøäöëÿð. ßýÿð àäè ùÿéàòäà îí äÿãèãÿ ýåúèêìÿê áîø øåéäèðñÿ, ïî÷ò òÿééàðÿñè ö÷öí áó ÷îõ äÿùøÿòëè ìÿíà êÿñá åäèð. Áó áîøëóüóí, ó÷óðóìóí àðõàñûíäà ÿñðàðÿíýèç ùàäèñÿëÿð ýèçëÿíìèøäèð. Àç ÿùÿìèééÿòëèäèðìè, ôàúèàíÿäèðìè, àðòûã î îëìóøäóð. Òàëå þç ãÿòè âÿ äþíìÿç ùþêìöíö âåðìèøäèð. Êèì áèëèð, áÿëêÿ àìàíñûç ãöââÿ òÿééàðÿ÷èíè éàëíûç ñàü-ñàëàìàò ñóéà åíìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäèð, áÿëêÿ äÿ òÿééàðÿíè òèêÿ-òèêÿ åòìèøäèð. Àììà ýþçëÿéÿíëÿðÿ ùþêì åëàí åäèëìÿìèøäèð. Äÿãèãÿäÿí-äÿãèãÿéÿ ñþíöá ýåäÿí öìèä, ìÿøóì õÿñòÿëèê êèìè ýåòäèêúÿ àüûðëàøàí áó ñöêóò áèçëÿðäÿí êèìÿ òàíûø äåéèë? ßââÿëúÿ áèç öìèä åäèðäèê, àììà ñààòëàð êå÷èá ýåòäè, èíäè äàùà ÷îõ ýåú èäè. Íèéÿ þçöìöçö àëäàäàã – éîëäàøëàðûìûç ãàéûòìàéàúàã, îíëàð öçÿðèíäÿ ýþéëÿðè ÿëÿê-âÿëÿê åëÿäèêëÿðè Àòëàíòèê îêåàíûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ðàùàòúà óéóéóðäóëàð. Øöáùÿ éîõäóð. Ìåðìîçóí óçóí ÿìÿê éîëó ãóðòàðìûøäûð, èíäè î, ðàùàòëûã òàïìûøäûð, ñîí äÿðçè äÿ ÿìÿëëè-áàøëû áàüëàéàíäàí ñîíðà áè÷èí÷è, çÿìèäÿ áåëÿ éàòûð. Éîëäàø áåëÿ þëÿíäÿ, ùå÷ êÿñ òÿÿúúöáëÿíìèð, ïåøÿìèç áåëÿäèð, éÿãèí êè, îíóí þëöìö áàøãà úöð îëñàéäû, èòêè áèçè äàùà ÷îõ éàíäûðàðäû. Áÿëè, ÿëáÿòòÿ, î èíäè óçàãäàäûð, ñîí äÿôÿ àåðîäðîìóíó äÿéèøìèøäèð, ëàêèí áèç ùÿëÿ îíóí ùàâà âÿ ñó êèìè ÷àòìàäûüûíû ùèññ åòìÿìèøèê. Àõû áèç ýþðöøö ÷îõ ýþçëÿìÿéÿ àäÿò åòìèøèê. Áèð õÿòäÿ èøëÿéÿí éîëäàøëàð Ïàðèñäÿí Ñàíòéàãîéà êèìè áöòöí äöíéàéà ñÿïÿëÿíìèøëÿð, îíëàð ïîñòäà äóðìóø ýþçÿò÷èëÿð êèìè, áèð-áèðèëÿðè èëÿ äàíûøà áèëìèðëÿð. Éàëíûç òÿñàäöô áÿçÿí áó áþéöê ó÷óø àèëÿñèíè ýàù áóðäà, ýàù îðäà òÿçÿäÿí áèð éåðÿ òîïëàéûð. Áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà Êàñàáëàíêàäà, Äàêàðäà éàõóä Áóåíîñ-Àéðåñäÿ øàì åòäèéè çà__________ ìàí, áèð âàõòëàð éàðûì÷ûã ãàëìûø ñþùáÿòèíè éåíèäÿí äàâàì åòäè133

downloaded from KitabYurdu.org

ðèðñÿí, êå÷ìèøè õàòûðëàéûðñàí âÿ ùèññ åäèðñÿí êè, ùàìûìûç éåíÿ ÿââÿëêè êèìè äîñòóã. Ñîíðà èñÿ éåíÿ éîëà äöøöðñÿí. Áóíà ýþðÿ äÿ éåð åéíè çàìàíäà ùÿì ùå÷äèð, ùÿì çÿíýèíäèð. Äîñòëóüóí ýèçëè âàùÿëÿðè èëÿ çÿíýèíäèð, – îíëàð ýþçÿ ýþðöíìöðëÿð, îðà ýåäèá ÷ûõìàã àñàí äåéèë, àììà áèçèì ïåøÿìèç áó ýöí îëìàñà äà ñàáàù áèçè àïàðûá îðà ÷ûõàðàúàãäûð. Îëà áèëñèí, ùÿéàò áèçè éîëäàøëàðûìûçäàí àéûðàð îíëàð ùàããûíäà ÷îõ äöøöíìÿéÿ èìêàí âåðìÿç, àììà, ôÿðãè éîõäóð, ùàðäà èñÿ, Àëëàù áèëèð ùàðäà, îíëàð éàøàéûðëàð – ñÿññèçñÿìèðñèç, óíóäóëìóø, ëàêèí ùÿìèøÿ ñàäèãäèðëÿð. Îäóð êè, éîëëàðûìûç áèðëÿøÿíäÿ áèçè ýþðìÿêäÿí íÿ ãÿäÿð øàä îëóðëàð, íåúÿ ñåâèíúëÿ áèçè äàðòûøäûðûðëàð. Ýþçëÿìÿéÿ ýÿëèíúÿ – áèç áóíà àäÿò åòìèøèê... Ëàêèí ýåú éà òåç þéðÿíèðñÿí êè, äîñòëàðäàí áèðè ÿáÿäè ñóñìóøäóð, áèç àðòûã îíóí úèíýèëòèëè ýöëöøöíö åøèòìÿéÿúÿéèê, áó ýöíäÿí î âàùÿ ÿë÷àòìàçäûð. Áàõ, áó çàìàí ÿñë ìàòÿì áàøëàéûð – öðÿéè ïàð÷àëàéàí öìèäñèçëèêäÿí àðòûã, ÿëÿì-êÿäÿð áèçè ÷óëüàëàéûð. Éîõ, ùÿëàê îëìóø éîëäàøû ùå÷ êÿñ, ùå÷ âàõò ÿâÿç åäÿ áèëìÿç. Êþùíÿ äîñòëàðû òÿëÿì-òÿëÿñèê éàðàäà áèëìÿçñÿí. Öìóìè õàòèðÿëÿðäÿí, áèð éåðäÿ èçòèðàá ÷ÿêäèéèí àüûð ñààòëàðäàí, ìöáàùèñÿëÿðäÿí, êöñöá áàðûøìàëàðäàí, ñÿìèìè ÷ûðïûíòûëàðäàí ãèéìÿòëè õÿçèíÿ éîõäóð. Áåëÿ äîñòëóã óçóí èëëÿðèí ìÿùñóëóäóð. Ïàëûä àüàúû ÿêÿðêÿí òåçëèêëÿ îíóí êþëýÿñèíÿ ñûüûíàúàüûíû äöøöíìÿê ýöëöíúäöð. Ùÿéàò áåëÿ ãóðóëìóøäóð. ßââÿëúÿ áèç âàðëàíûðûã, àõû áèç óçóí èëëÿð àüàú ÿêìèøèê, ñîíðà èëëÿð ýÿëèá ÷àòûð, çàìàí çÿùìÿòèìèçè ýþéÿ ñîâóðóð, àüàúëàðû ãûðûá-òþêöð. Äîñòëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýåäèðëÿð, áèçèì öìèäèìèçè êÿñèðëÿð. Ýåäÿíëÿðÿ ìàòÿì ñàõëàéà-ñàõëàéà õÿëâÿòúÿ áèð äÿ îíà ýþðÿ êÿäÿðëÿíèðñÿí êè, þçöí äÿ ãîúàëûðñàí. Ìåðìîç âÿ áàøãà éîëäàøëàðûìûçûí áèçÿ âåðäèêëÿðè äÿðñ áåëÿ èäè. Ùÿð áèð ïåøÿíèí ÿçÿìÿòè, îëà áèëñèí, ùÿð øåéäÿí ãàáàã îíäàäûð êè, î, àäàìëàðû áèðëÿøäèðèð: ÷öíêè äöíéàäà àäàìû àäàìëà áèðëÿøäèðÿí òåëäÿí ãèéìÿòëè øåé éîõäóð. Òÿêúÿ ìàääè ðèôàù íàìèíÿ èøëÿìÿêëÿ áèç þçöìöçÿ ùÿáñõàíà òèêèðèê. Âÿ òÿíùàëûüà ÷ÿêèëèðèê, áèçèì áöòöí âàðèäàòûìûç – òîç âÿ êöëäöð, îíëàð éàøàìàüà, þìöð ñöðìÿéÿ äÿéìÿëè îëàí øåéè áèçÿ __________ âåðìÿêäÿ àúèçäèð.

134

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí ÿí óíóäóëìàç õàòèðÿëÿðèìè àðàøäûðûðàì, áàøûìà ýÿëÿíëÿðèí ÿí ìöùöìëÿðèíÿ éåêóí âóðóðàì – ÿëáÿòòÿ, î ñààò ãèéìÿòëè, î ñààò ñàíáàëëû èäè êè, îíó ìÿíÿ äöíéàíûí áöòöí ãûçûëëàðû âåðÿ áèëìÿçäè. Ìåðìîçóí, êå÷èðäèéèìèç èçòèðàáëàðëà ùÿìèøÿëèê áàüëàíäûüûìûç éîëäàøûí äîñòëóüóíó ñàòûí àëìàã îëìàç. Éöç ìèí óëäóçóí éàíäûüû ýåúÿäÿ ó÷àðêÿí, õÿéàëÿí ïÿðâàç åäÿðêÿí, ùÿì äÿ ãûñà ìöääÿòÿ ùÿð øåéÿ ãàäèð îëàðêÿí ñÿíè áöðöéÿí ùèññëÿðè ïóëëà ñàòûí àëìàã îëìàç. ×ÿòèí ó÷óøäàí ñîíðà ñÿíè áöðöéÿí éåíèëèê äóéüóñóíó ïóëëà ñàòûí àëìàã îëìàç, – àüàúëàð, ÷è÷ÿêëÿð, ãàäûíëàð, òÿáÿññöìëÿð – ùÿéàòûí ïàðëàã ðÿíýëÿðè èëÿ úèëâÿëÿíÿí, èíäè äàí éåðèíèí àüàðìàñû èëÿ áèçÿ ãàéòàðûëàí èðèëè-õûðäàëû øåéëÿðèí ùÿìàùÿíý ñÿñè, íÿôÿñè. Èíäè ìÿíèì õàòèðèìÿ ýÿëÿí ýåúÿíè, Áþéöê ñÿùðàíûí ýåúÿñèíè äÿ ñàòûí àëìàã îëìàç. Áèç – “Àåðîïîñòàë” êîìïàíèéàñûíûí ö÷ òÿééàðÿñè – àõøàìöñòö Ðèî-äå-Îðî ñàùèëèíäÿ èëèøèá ãàëäûã. ßââÿë éîëäàøûì Ðèãåë ÷àðÿñèçëèêäÿí éåðÿ åíäè, îíóí ñöêàíû ùÿðëÿíìèðäè, îíóí êþìÿéèíÿ áàøãà éîëäàø, Áóðãà ó÷äó, àíúàã áîø áèð ñûíûã îíó äà éåðÿ áÿíä åëÿäè. Íÿùàéÿò, ìÿí îíëàðûí éàíûíà äöøäöì, áó çàìàí ùàâà ãàðàëìûøäû. Áèç Áóðãàíûí ìàøûíûíû òÿìèð åòìÿéè ãÿðàðà àëäûã, àììà ãàðàíëûãäà éîõ, ñÿùÿðè ýþçëÿéÿê. Áèð èë áóíäàí ãàáàã éîëäàøëàðûìûç Ãóðï âÿ Åðàáë åëÿ áó éåðäÿ ãÿçàéà óüðàìûøäûëàð, ùå÷ êÿñÿ òàáå îëìàéàí, ñÿðêåø ìàâðëàð îíëàðû þëäöðìöøäö. Áèç áèëèðäèê êè, èíäè äÿ ùàðäà èñÿ Áîùàäîðóí éàíûíäà ö÷ éöç íÿôÿðëèê ìöñÿëëÿù äÿñòÿ äöøÿðýÿñè âàð, éÿãèí óçàãäàí áó ö÷ òÿééàðÿíèí éåðÿ åíäèéèíè ýþðöá, ùàðàé ñàëìûøëàð âÿ áó ýåúÿ áèçèì ñîí ýåúÿìèç îëà áèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, áèç ýåúÿ éóõóñóçëóüóíà ùàçûðëàøäûã. Éöê êàáèíÿñèíäÿí áèð íå÷ÿ éåøèê ÷ûõàðòäûã, è÷èíäÿ îëàíëàðû áîøàëòäûã, éåøèêëÿðäÿí äþâðÿ äöçÿëòäèê, ùÿð áèðèíèí è÷ÿðèñèíäÿ, ãàðîâóëõàíàäà îëäóüó êèìè, çÿèô èøûëäàéàí øàìëàð éàíäûðäûã, áèðòÿùÿð êöëÿéèí äÿ ãàáàüûíû êÿñäèê. Ñÿùðàäà, ïëàíåòèí ÷ûëïàã ãàáûüû öñòöíäÿ, äöíéà__________ íûí ÿçÿëèíäÿ îëäóüó êèìè, òÿíùà èíñàí ìÿñêÿíè ñàëäûã.

135

downloaded from KitabYurdu.org

Áèç ìÿñêÿíèìèçèí áàø ìåéäàí÷àñûíà, ãóì òÿïÿñèíèí öñòöíÿ òîïëàøìûøäûã, ýþçëÿéèðäèê, áóðàéà éåøèêëÿðäÿí òèòðÿê èøûã äöøöðäö. Áèç ùàâàíûí èøûãëàíìàñûíû ýþçëÿéèðäèê, áó áèçÿ éà íèúàò ýÿòèðÿúÿêäè, éà ìàâðëàð ýÿëÿúÿêäè. Íÿ ö÷öí îëäóüóíó áèëìèðÿì, àììà áó ýåúÿäÿ íÿ èñÿ áèð øÿíëèê âàð èäè. Áèç õàòèðÿëÿð äàíûøûð, çàðàôàò åäèð, îõóéóðäóã. Áèç ãîíàãëûäà îëäóüó êèìè, áèð ãÿäÿð íÿøÿëè èäèê. Ùàëáóêè ùå÷ íÿéèìèç éîõ èäè. Îëàíûìûç êöëÿê, ãóì, áèð äÿ óëäóçëàð èäè. Òðàïïèñòëÿð ðóùóíäà àìàíñûç ñÿôàëÿò. Áó çÿèô èøûãëàíäûðûëìûø ñòîë àðõàñûíäà îòóðàí, áöòöí äöíéàäà õàòèðÿëÿðäÿí áàøãà ùå÷ íÿëÿðè ãàëìàéàí áèð îâóú àäàì ýèçëè, ýþçÿýþðöíìÿéÿí ñÿðâÿòëÿðèíè áþëöøäöðöðäöëÿð. Àõûð êè, áèç ýþðöøäöê. Áÿçÿí åëÿ îëóð êè, óçóí ìöääÿò àäàìëàðëà éàíàøû ýåäèðñÿí, ñöêóòà äàëûðñàí, éà äà áèð-èêè ñþç ìöáàäèëÿñè èëÿ êèôàéÿòëÿíèðñÿí. Àíúàã áèðäÿí òÿùëöêÿ ñààòû ýÿëèá ÷àòûð. Î çàìàí áèç áèð-áèðèìèçÿ äàéàã îëóðóã. Î çàìàí ìÿëóì îëóð êè, áèç ãàðäàøëûã úÿìèééÿòèíèí öçâëÿðèéèê. Éîëäàøëàðûíûí ôèêèðëÿðèíÿ, õÿéàëëàðûíà ãîøóëóðñàí, ñÿí äÿ çÿíýèíëÿøèðñÿí. Áèç áèðáèðèìèçÿ ýöëöìñÿéèðèê. Àçàäëûüà áóðàõûëìûø ÿñèð äÿíèçèí èíòÿùàñûçëûüûíû, ÿíýèíëèéèíè ýþðÿíäÿ áåëÿ ñåâèíèð.

2 Áèð íå÷ÿ ñþç äÿ ñÿíèí ùàããûíäà äåéÿúÿéÿì, Ýèéîìå. Ãîðõìà, ñÿíè óòàíäûðìàéàúàüàì, ñÿíèí ðÿøàäÿò âÿ ìÿùàðÿòèíè óúàäàí ýþéëÿðÿ ãàëäûðìàéàúàüàì. Ñÿíèí àüëàñûüìàç ìàúÿðàíäàí áó ìÿãñÿäëÿ ñþç à÷ìàã èñòÿìèðÿì. Åëÿ èíñàíè êåéôèééÿòëÿð âàðäûð êè, áóíóí ö÷öí àä äöøöíöëìÿìèøäèð. Áÿëêÿ úèääèëèêäèð? Éîõ, áó äà äöç äåéèë. Îíóíëà òÿáÿññöì äÿ, õîø òÿáèÿò äÿ éîëà ýåäèð, î äöëýÿðÿ õàñ îëàí øåéäèð. – Î áèð òèêÿ àüàúëà áÿðàáÿðëÿøèð, îíó ÿëëÿøäèðèð, éîõëàéûð, þë÷öð, áîø-áîøóíà þçöíÿ ãöððÿëÿíìÿäÿí áöòöí ãöââÿñè âÿ áàúàðûüû èëÿ èøÿ ýèðèøèð. Áèð äÿôÿ ìÿí ñÿíèí ìàúÿðàëàðûí ùàããûíäà ùÿéÿúàíëû áèð ùåêàéÿ îõóäóì, Ýèéîìå, áó ÿéðè ýöçýö èëÿ, ùåñàáûìû ÷öðöòìÿéè __________ ÷îõäàí èñòÿéèðÿì. Ñÿíè ìöðÿêêÿá áèð äèëàâÿð, ùþúÿò áèð îüëàí 136

downloaded from KitabYurdu.org

êèìè òÿñâèð åäèð, ñàíêè ìÿðäëèê îíäàí èáàðÿòäèð êè, äÿùøÿòëè áèð òÿùëöêÿ àíûíäà éàõóä þëöì àéàüûíäà ìàñãàðà÷ûëûüà ãÿäÿð àë÷àëàñàí! Îíëàð ñÿíè òàíûìàìûøëàð, Ýèéîìå. Äþéöø ÿðÿôÿñèíäÿ ðÿãèáè ÿëÿ ñàëìàã ñÿíèí ùå÷ íÿéèíÿ ýÿðÿê äåéèë. Òóôàí éàõûíëàøàíäà ñÿí äåéèðñÿí: “Òóôàí îëàúàã”. Ñÿí ãàðøûäà íÿ îëàúàüûíû ýþðöðñÿí âÿ îíóíëà ìöáàðèçÿéÿ ùàçûðëàøûðñàí. Áóíóí íåúÿ îëäóüóíó ìÿí éàõøû õàòûðëàéûðàì, Ýèéîìå, îíà ýþðÿ äÿ øÿùàäÿò âåðèðÿì. Ñÿí ãûøäà Àíä éîëó èëÿ ðåéñÿ ýåòäèí âÿ éîõà ÷ûõäûí, ÿëëè ñààò ñÿíäÿí ùå÷ áèð õÿáÿð-ÿòÿð ýÿëìÿäè. Áó çàìàí ìÿí Ïàòàãîíóí îðòàëàðûíäàí ãàéûäûá, Ìåíäîñäà òÿééàðÿ÷è Äåëåéÿ ãîøóëìóøäóì. Áåø ýöí äàëáàäàë äàüëàðûí öçÿðèíäÿ ùÿðëÿíäèê, áó ãàò-ãàðûøûãëûãäà áèð èç òàïìàüà ÷àëûøäûã, àììà íÿòèúÿñèç îëäó. Áóðàäà èêè òÿééàðÿ íÿ åäÿ áèëÿðäè. Áåëÿ ýþðöíöðäö êè, çèðâÿëÿðè éåääè ìèí ìåòð éöêñÿêëèéÿ ãàëõàí, áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãàëàíìûø áó óúñóç-áóúàãñûç äàüëàðû éöçëÿðëÿ åñêàäðèëéà éöç èëÿ ÿëÿê-âÿëÿê åäÿ áèëìÿç. Áèç öìèäèìèçè òàìàì èòèðäèê. Ùÿòòà âàäèäÿ áåø ôðàíê õàòèðèíÿ ùÿð úöð ðèñê âÿ úèíàéÿòÿ ýåäÿí éåðëè ãà÷àã÷ûëàð, áàøêÿñÿíëÿð äÿ áó ãàëàëàðûí öçÿðèíÿ õèëàñ äÿñòÿëÿðè àïàðìàüà úÿñàðÿò åòìèðäèëÿð. “Úàíûìûç þçöìöçÿ ÿçèçäèð, – äåéèðäèëÿð – Àíä ãûøäà àäàìû ñàüñàëàìàò áóðàõìàç”. Áèç Äåëå èëÿ Ñàíòéàãîéà ãàéûäàí çàìàí ×èëèíèí ìþòÿáÿð àäàìëàðû ùÿð äÿôÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð êè, áó àõòàðûøäàí âàç êå÷ÿê. “Èíäè ãûøäûð. ßýÿð ñèçèí éîëäàøûíûç äöøÿíäÿ òèêÿ-òèêÿ îëìàñà äà, ñÿùÿðÿ êèìè ñàü ãàëìàç. Ýåúÿ äàüëàðäà ñàü ãàëìàã îëìàç, î, àäàìû áèð ïàð÷à áóçà äþíäÿðÿð”. Ñîíðà ìÿí éåíÿ Àíäûí äèê äèâàðëàðû âÿ íÿùÿíý ñöòóíëàðû àðàñûíäà äîëàøûðäûì, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, äàùà ñÿíè àõòàðìûðàì, ãàð êèëñÿíèí ñÿññèçëèéè è÷èíäÿ ñÿíèí öñòöíäÿ ñîí äÿôÿ äóà îõóéóðàì. Éåääèíúè ýöí èñÿ ó÷óø àðàñû Ìåíäîñ ðåñòîðàíëàðûíûí áèðèíäÿ íàùàð åëÿéèðäèì, áèðäÿí êèì èñÿ ãàïûíû òàéáàòàé à÷äû, òÿê èêèúÿ êÿëìÿ äåäè: – Ýèéîìå ñàüäûð. Îðàäà îëàíëàðûí ùàìûñû, òàíûø îëìàéàíëàð áåëÿ, ñåâèíúäÿí ãó__________ úàãëàøäûëàð.

137

downloaded from KitabYurdu.org

Îí äÿãèãÿäÿí ñîíðà èêè ìåõàíèê – Ëåôåâðè âÿ Àáðèíè ýþòöðöá ùàâàéà ãàëõäûì. Ãûðõ äÿãèãÿäÿí ñîíðà, ñÿíè ùàðà èñÿ Ñàí-Ðàôàåë òÿðÿôÿ àïàðàí ìàøûíû àëòûíúû ùèññèìëÿ òàíûéûá, éîëà åíäèì. Áó, õîø ýþðöø èäè, áèç ùàìûìûç àüëàéûðäûã, ñÿíè áÿðê-áÿðê áàüðûìûçà áàñûðäûã – ñÿí ñàü èäèí, ñÿí äèðèëìèøäèí, áó ìþúöçÿíè ñÿí þçöí éàðàòìûøäûí. Áàõ, î çàìàí ñÿí äåäèí – âÿ ñÿíèí áó èëê ñþçëÿðèí ÿëà èíñàí ãöðóðó èëÿ äîëó èäè: – Âàëëàù, ìÿí åëÿ áèð èø ýþðìöøÿì êè, áóíà ùå÷ áèð ùåéâàíûí ýöúö ÷àòìàç. Ñîíðàëàð ÿùâàëàòû ñÿí áèçÿ äàíûøäûí. Áîðàí-÷îâüóí èêè ñóòêà èäè êè, úþâëàí åäèðäè, Àíäûí ×èëè éàìàúëàðûíû áåø ìåòð ãàëûíëûüûíäà ãàð áàñìûøäû, ùå÷ íÿ ýþðìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Àìåðèêà àâèàøèðêÿòèíèí òÿééàðÿ÷èëÿðè ýåðè ãàéûòäûëàð. Àììà ñÿí áóíà áàõìàéàðàã ó÷äóí; áîç ñÿìàäà èøûã éåðè àõòàðûðäûí. ×îõ ÷ÿêìÿäÿí úÿíóáäà áóíó òàïäûí, áóëóäëàðûí àðàñûíäàí ÷ûõäûí – îíëàð àëòû ìèí ìåòð ùöíäöðëöêäÿ ãóðòàðûðäû, áóëóäëàðûí öñòöíäÿ èñÿ òÿê-òÿê çèðâÿëÿð âàðäû, ñÿí àëòû ìèí áåø éöç ìåòð ùöíäöðëöéÿ ãàëõûá, Àðýåíòèíàéà èñòèãàìÿò ýþòöðäöí. Ýåò-ýåäÿ çÿèôëÿøÿí ùàâà úÿðÿéàíûíà äöøÿí òÿééàðÿ÷èíè ãÿðèáÿ âÿ öçöúö ùèññëÿð áöðöéöð, ìîòîð èøëÿéèð, àììà éåíÿ äÿ àøàüû ýåäèðñÿí. Òÿééàðÿíè äèêÿëäèðñÿí, òÿçÿäÿí éöêñÿêëèê ýþòöðìÿê èñòÿéèðñÿí, àììà î, ñöðÿò âÿ ãöââÿñèíè èòèðèð, éåíÿ àøàüû ýåäèðñÿí. Òÿééàðÿíèí áóðíóíó ÷îõ éóõàðû ãàëäûðäûüûíäàí åùòèéàò åäÿðÿê, äÿñòÿéè áàñûðñàí, ùàâà àõûíûíûí ñÿíè éàíà àïàðìàñûíà éîë âåðèðñÿí, êöëÿê ö÷öí òðàìïëèí îëàí áèð äàü ñèëñèëÿñèíäÿ äàéàã àõòàðûðñàí, àììà éåíÿ äÿ ÿââÿëêè êèìè àøàüû ýåäèðñÿí. Åëÿ áèë, ñÿìàíûí þçö àøàüû ýåäèð. Ñàíêè ñÿí áèð íþâ öìóìäöíéà ôÿëàêÿòèíÿ äöøìöñÿí. Áóíäàí éàõà ãóðòàðìàã îëìàç. ßáÿñ éåðÿ ýåðè äþíöðñÿí, îðäà áèð àç ãàáàã ùàâà ìþùêÿì èäè, åòèáàðëû äàéàã âàðäû. Éàïûøìàëû äàùà áèð øåé éîõäóð, ùÿð øåé ó÷óð, äöíéà äàüûëûá ýåäèð, åëÿ ùåé àøàüû ñöðöøöðñÿí. Ãàðøûíà èñÿ àüûð-àüûð áóëàíûã äóìàí ýÿëèð, __________ î ñÿíè áöðöéöð, óäóð.

138

downloaded from KitabYurdu.org

– Ìÿí éöêñÿêëèéè èòèðäèì âÿ íÿ áàø âåðäèéèíè äÿðùàë áàøà äöøìÿäèì, – äåéÿ íàüûë åäèðäèí, – ñàíêè áóëóäëàð ùÿðÿêÿòñèçäè, àíúàã áó ìÿíÿ îíà ýþðÿ áåëÿ ýÿëèðäè êè, îíëàð áöòöí âàõòû äÿéèøèðäèëÿð âÿ åéíè ñÿâèééÿäÿ éåíèäÿí äöçÿëèðäèëÿð, áèðäÿí îíëàðûí öñòöíäÿí çÿèôëÿéÿí àõûí ýÿëèðäè. Îðàäà äàüëàðäà àíëàøûëìàç øåéëÿð îëóð. Íå÷ÿ íÿùÿíý áóëóäëàð áèð-áèðèíèí öçÿðèíÿ ãàëàãëàíûðäû.

– Áèðäÿí ìàøûí ýóðóëòó èëÿ àøàüû ýåòäè, ìÿí áèëàèõòèéàð äÿñòÿéè áóðàõäûì, êàáèíÿäÿí äöøìÿìÿê ö÷öí áÿðê-áÿðê îòóðàúàãäàí éàïûøäûì. Òÿééàðÿ åëÿ ñèëêÿëÿíèðäè êè, ãàéûø ÷èéíèìè êÿñèðäè, àç ãàëûðäû ãûðûëñûí. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ ãàð øöøÿíè þðòìöøäö, úèùàçëàð âÿçèééÿòè ýþñòÿðìèðäè, ìÿí ôûðëàíà-ôûðëàíà àëòû ìèí ìåòðäÿí ö÷ ìèí áåø éöç ìåòðÿ åíäèì. Áó çàìàí àøàüûäà ãàðà äöç áîøëóã ýþðäöì, î, òÿééàðÿíè äöçÿëòìÿéèìÿ êþìÿê åòäè. Áó Ëàãóíà Äèàìàíòå äàü ýþëö èäè. Ìÿí áèëèðäèì êè, î, äÿðèí ÷àëàäàäûð âÿ áèð òÿðÿôè – Ìàèïó âóëêàíû – àëòû ìèí äîããóç éöç ìåòð ùöíäöðëöéöíäÿäèð. Ìÿí áóëóäëàðäàí ÷ûõñàì äà, ãàð áîðàíû ýþçëÿðèìè à÷ìàüà ãîéìóðäó, ìÿí áó ýþëäÿí ÷ûõìàüà úàí àòñàì, ìöòëÿã ýþëöí ÿòðàôûíäàêû äàø äèâàðëàðà òîõóíóá ïàð÷à-ïàð÷à îëàðäûì. Ìÿí îòóç ìåòð éöêñÿêëèêäÿ îíóí öçÿðèíäÿ ÷îõ ùÿðëÿíäèì, éàíàúàüûì ãóðòàðàíà ãÿäÿð ùÿðëÿíäèì. Èêè ñààò, ñèðê àòû ìåéäàíû äîëàíàí êèìè, ùÿðëÿíäèì. Ñîíðà éåðÿ åíäèì, òÿééàðÿ ÷åâðèëäè. Ìàøûíûí àëòûíäàí ÷ûõäûì, àììà òóôàí ìÿíè éûõäû. Ãàëõäûì, éåíÿ éûõäû, êàáèíÿíèí àëòûíà ýèðäèì, ãàðû ÷àëàëàéûá, îðàäà äàëäàëàíìàüà ìÿúáóð îëäóì. Ìÿí è÷èíäÿ ïî÷ò îëàí êèñÿëÿðè ÿòðàôûìà äöçäöì âÿ èêè ñóòêà îðàäà îòóðäóì. Ñîíðà òóôàí éàòäû, ìÿí éîëà äöøäöì. Áåø ýöí, äþðä ýåúÿ éîë ýåòäèì. Ñÿí íÿ êþêÿ äöøìöøäöí, Ýèéîìå. Áÿëè, áèç ñÿíè òàïäûã, àììà ñÿí íåúÿ ãóðóìóøäóí, àðûãëàìûøäûí, ãàðû êèìè òàìàì áöçöøìöøäöí. Åëÿ ùÿìèí ýåúÿ ñÿíè òÿééàðÿ èëÿ Ìåíäîñà ýÿòèðäèì, îðàäà áÿéàç ìÿëÿôÿëÿð ñÿíè ìÿëùÿì êèìè áöðöäö. Ëàêèí îíëàð àüðûíû ÷ûõàðòìàäû. Äèäèëèá äàüûëìûø áÿäÿíèí ñÿíÿ ÿçèééÿò âåðèðäè. __________ Ñÿí ÷àïàëàéûðäûí, þçöíÿ éåð òàïìûðäûí. Ùå÷ úöð éóõóëàéà áèëìèð139

downloaded from KitabYurdu.org

äèí. Ñÿíèí áÿäÿíèí íÿ ãàéàëàðû, íÿ ãàðëàðû óíóòìóøäó. Îíëàð þç ìþùöðëÿðèíè áÿäÿíèíÿ áàñìûøäûëàð. Ñÿíèí öçöí ãàðàëìûø âÿ øèøìèøäè, åéíÿí âàõòû þòìöø çÿäÿëè ëàëûã ìåéâÿ êèìè. Ñÿí ãîðõóíú âÿ ìÿçëóì èäèí, ýþçÿë ÿìÿê àëÿòëÿðè îëàí ÿëëÿðèí êåéèìèøäè, àüàúà äþíìöøäö, ñþçöíÿ áàõìûðäû. Òÿíýíÿôÿñ îëàíäà ñÿí ÷àðïàéûíûí êÿíàðûíäà îòóðóðäóí, áó âàõò äîí âóðìóø àéàãëàðûí àüûð éöê êèìè ñàëëàíûðäû. Åëÿ áèë ùÿëÿ éîëäà èäèí, ñàéûãëàéûðäûí, íÿôÿñèí òóòóëóðäó; öçöãîéëó áàëûíúûí öñòöíÿ äöøÿíäÿ äÿ ðàùàòëûã òàïìûðäûí, áåéíèíèí êöíú-áóúàüûíäà áèð éåðÿ òîïëàøìûø çÿùëÿòþêÿí ãàðàáàñìàëàð, õÿéàëëàð òÿêðàð-òÿêðàð ýþçöíöí þíöíÿ ýÿëèðäè, ñÿí äÿ áó ùöúóìóí ãàðøûñûíû àëìàã èãòèäàðûíäà äåéèëäèí. Áóíóí ñîíó ýþðöíìöðäö. Íå÷ÿíúè äÿôÿ èäè êè, ñÿí ìÿüëóá åäèëìèø âÿ êöëöí è÷èíäÿí òÿçÿäÿí áàø ãàëäûðìûø äöøìÿíëÿ äþéöøÿ ýèðèðäèí. Ìÿí ñÿíÿ ùÿð úöð øÿôà äÿðìàíëàðû è÷èðäèðäèì.

– È÷, ãî÷àã.

– Áèëèðñÿíìè, ÿí òÿÿúúöáëö íÿ èäè... Ãÿëÿáÿ ãàçàíìûø, àììà þçö äÿ ìþùêÿì äþéöëìöø áîêñ÷ó êèìè, ñÿí þç ôþâãÿëàäÿ ìàúÿðàíû òÿçÿäÿí êå÷èðèðäèí. Ñÿí àç-àç, ãûðûã-ãûðûã íàüûë åäèðäèí âÿ ùàëûí éöíýöëëÿøèðäè. Ìÿíèì èñÿ òÿñÿââöðöìÿ ýÿëèðäè – áóäóð, ñÿí ãûðõ äÿðÿúÿ øàõòàäà ýåäèðñÿí, àøûðûìëàðäàí èìÿêëÿéÿ-èìÿêëÿéÿ, ñöðöíÿ-ñöðöíÿ, äþðä ìèí áåø éöç ìåòð éöêñÿêëèêäÿ èðÿëèëÿéèðñÿí, ñÿíèí íÿ áóç ãûðàíûí, íÿ êÿíäèðèí, íÿ éåìÿéèí âàð, ñÿí ó÷óðóìëàðûí, éàðüàíëàðûí ãûðàüû èëÿ ñöðöøöðñÿí, àéàüûíûí, äèçëÿðèíèí, îâúóíóí è÷èíèí äÿðèñè ýåäèð, ãàíû àõûð. Ñààòáàñààò ãàíûíû äà, ãöââÿíè äÿ, ìöùàêèìÿíè äÿ èòèðèðñÿí, àììà éåíÿ äÿ ãàðûøãà êèìè èíàäëà ãàáàüà ýåäèðñÿí; êå÷èëìÿç ìàíåÿéÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ éàõóä àøàüûñû ó÷óðóì îëàí ñûëäûðûì òÿïÿëÿðÿ ãàëõàíäà ýåðè ãàéûäûðñàí; éûõûëûðñàí, òÿçÿäÿí äóðóðñàí, þçöíÿ áèð áàëàúà äà èñòèðàùÿò âåðìèðñÿí, àõû ãàðûí öñòöíäÿ óçàíñàí, áèð äàùà ãàëõìàçñàí. Áÿëè, ñöðöøöá éûõûëàíäà äîíìàìàã ö÷öí äóðìàüà òÿëÿñäèí. Éûõûëàíäàí ñîíðà áèð äÿãèãÿ àðòûã äèíúÿëìèø îëñàéäûí, áèð àí è÷èíäÿ __________ äîíóá ãàëà áèëÿðäèí, êåéëÿøÿí, ôÿàëèééÿòèíè èòèðÿí ÿçÿëÿëÿð ñÿíÿ 140

downloaded from KitabYurdu.org

êþìÿê åòìÿçäè, îíñóç äà ãàëõìàã ÷ÿòèí èäè, ëàêèí ñÿí áó øèðíèêäèðìÿéÿ óéìàäûí. Äèíúÿëìÿéÿ ÷àüûðàí øèðèí ÷àüûðûøëàðà ýåòìÿäèí. Ñÿí ìÿíÿ äåéèðäèí: – Ãàðûí è÷èíäÿ þçöíö ìöùàôèçÿ ùèññèíè òàìàì èòèðèðñÿí. Èêè ýöí, ö÷ ýöí, äþðä ýöí éîë ýåäèðñÿí, ñîíðà éàòìàãäàí áàøãà ùå÷ íÿ èñòÿìèðñÿí. Ìÿí éàòìàã èñòÿéèðäèì. Àììà þçöìÿ äåéèðäèì, ÿýÿð àðâàäûì ìÿíèì ñàü îëäóüóìà èíàíûðñà, äåìÿëè, ìÿíèì ýÿëÿúÿéèìÿ äÿ èíàíûð. Éîëäàøëàðûì äà èíàíûðëàð êè, ìÿí ýÿëèðÿì. Îíëàðûí ùàìûñû ìÿíÿ èíàíûðëàð. ßúëàôàì ÿýÿð äàéàíñàì. Ñîíðà ñÿí ýåäèðäèí, ùÿð ýöí úèá áû÷àüûíëà àéàããàáûëàðûíû êÿñèá áèð àç ýåíÿëäèðäèí, ÷öíêè äîí âóðìóø, øèøìèø àéàãëàðûí àéàããàáûëàðà éåðëÿøìèðäè. Ñÿí áèð åòèðàôëà ìÿíè ùåéðÿòëÿíäèðäèí: – Áàøà äöøöðñÿíìè, èêèíúè ýöíäÿí áàøëàéàðàã, ÿí ÷ÿòèí øåé äöøöíìÿìÿê èäè. ßùâàëûì ÷îõ ïèñ èäè, âÿçèééÿò èñÿ öìèäñèç èäè. Áó áàðÿäÿ äöøöíìÿê äÿ îëìàçäû, éîõñà ýåòìÿéÿ ìÿòàíÿòèì ÷àòìàçäû. Áÿäáÿõòëèêäÿí áàøûì ñþçöìÿ ãóëàã àñìûðäû, òóðáèí êèìè äàéàíìàäàí èøëÿéèðäè. Àììà ìÿí éåíÿ äÿ ôèêðèìè èäàðÿ åäÿ áèëèðäèì. Ìÿí îíóí ãàáàüûíà áèð ôèëì éàõóä êèòàá àòûðäûì. Ôèëì éàõóä êèòàá ãàðøûìäà øÿêèë-øÿêèë, ñÿùèôÿ-ñÿùèôÿ à÷ûëûðäû. Ñîíðà èñÿ áèð äþíýÿ ôèêðèìè éåíÿ ýåð÷ÿêëèéÿ ãàéòàðûðäû. Áó ëàáöä èäè. Î çàìàí ìÿí þçöìö áàøãà áèð øåé õàòûðëàìàüà ìÿúáóð åäèðäèì... Àììà áèð äÿôÿ ñÿí ñöðöøäöí, öçö öñòÿ ãàðûí è÷èíÿ éûõûëäûí âÿ ãàëõìàã èñòÿìÿäèí. Áó åëÿ áèð ýþçëÿíèëìÿç íîêàóò – ñàðñûäûúû çÿðáÿ èäè êè, áó çàìàí áîêñ÷ó äþéöøìÿê èðàäÿñèíè èòèðèð, ùàðàäà èñÿ óçàãëàðäà, éàä áèð àëÿìäÿ ñÿñëÿíÿí ñàíèéÿ ùåñàáûíà ëàãåéäëÿøèð, áèð, èêè, ö÷... ñîíðà îí ýÿëèð, – èø áèòèð.

– Ìÿí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè åòäèì, ùå÷ áèð öìèä ãàëìàìûøäû, íÿéèí õàòèðèíÿ áó èøýÿíúÿíè óçàäûì? Ðàùàòëàíìàã ö÷öí ýþçëÿðèíè éóììàã êèôàéÿò èäè. Áó çàìàí ãàéàëàð äà, áóçëàð äà, ãàð äà éîõà ÷ûõàðäû. Ñàäÿ áèð ñåùðáàçëûã: ýþç ãàïàãëàðûíû åíäèðÿúÿêñÿí, ùÿð øåé èòèá ýåäÿúÿê – íÿ çÿðáÿëÿð, íÿ éûõûëìàëàð, íÿ ÿçÿëÿëÿðäÿêè êÿñêèí àüðûëàð, íÿ éàõûúû, éàí__________ äûðûúû ñîéóã, íÿ þêöç àðàáàñûíûí áåëÿ ÷ÿêìÿéÿ ýöúö ÷àòìàéàí, 141

downloaded from KitabYurdu.org

êÿë êèìè äàðòäûüûí ùÿéàò éöêö ãàëàúàã. Ñÿí ñîéóüóí çÿùÿð êèìè áöòöí áÿäÿíèíÿ íåúÿ èøëÿäèéèíè, ñÿíè òèðéÿê êèìè íåúÿ õóìàðëàíäûðäûüûíû äóéóðäóí. Úàíûí öðÿéèíÿ éûüûøìûøäû, îíóí áàøãà ýèçëÿíìÿëè éåðè éîõäó. Îðàäà, ëàï äÿðèíëèêëÿðäÿ çÿðèô, ãèéìÿòëè áèð øåé éóìàüà äþíìöøäö. Øöóð òÿäðèúëÿ áÿäÿíèí óçàã éåðëÿðèíè òÿðê åòìÿéÿ áàøëàéûð, áÿäÿí áó éàõûíà ãÿäÿð äèäèëìèø, ïàð÷àëàíìûø ùåéâàí êèìè èäè, èíäè èñÿ ñîéóã ìÿðìÿðÿ äþíöðäö. Ùÿòòà ñÿíèí âèúäàíûí äà ñàêèòëÿøìèøäè. Àðòûã áèçèì ÷àüûðûøûìûçû äà åøèòìèðäèí, äàùà äîüðóñó, ñÿí îíëàðû åëÿ áèë éóõóäà åøèäèðäèí. Âÿ ñÿí éóõóäà úàâàá âåðèð, ùàâàäà éöíýöë, áÿõòèéàð-áÿõòèéàð àääûìëàéûðäûí âÿ ñÿíèí ãàðøûíäà ýþçÿë äöçÿíëèêëÿð à÷ûëûðäû. Ñÿí áó àëÿìäÿ íåúÿ äÿ éöíýöëúÿ ó÷óðäóí, î íÿ ãÿäÿð ìåùðèáàí âÿ ÿçèç îëìóøäó. Ñÿí èñÿ, àé õÿñèñ, þç ýÿëèøèíèí ñåâèíúèíè áèçèì ÿëèìèçäÿí àëìàüû ãÿò åòìèøäèí. Ãÿëáèíèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ âèúäàí ÿçàáû ãûìûëäàíäû, éóõóëó õÿéàëàòà àéûã ôèêèðëÿð ãàðûøäû.

– Ìÿí àðâàäûì ùàããûíäà äöøöíäöì. Ìÿíèì ñûüîðòà ïîëèñèì îíó ãîéìàç êè, äèëÿí÷è êþêöíÿ äöøñöí. Áÿëè, àíúàã... Àíúàã ñûüîðòàëàíìûø àäàì õÿáÿðñèç-ÿòÿðñèç èòñÿ, ãàíóíëà îíó àíúàã äþðä èëäÿí ñîíðà þëìöø ùåñàá åäèðëÿð. Áó ñÿðò ôàêò ãàðøûñûíäà áöòöí éóõóëàð âÿ õÿéàëëàð ýåðè ÷ÿêèëäè. Áóäóð, ñÿí öçöãîéëó ãàðëû éàìàúà ñÿðèëìèñÿí. Éàé ýÿëÿúÿê, ÿðèìèø ãàðëàðûí áóëàíûã ñóéó ñÿíèí áÿäÿíèíè Àíääà ìèíëÿðëÿ éàðüàíëàðûí áèðèíÿ àïàðàúàãäûð. Ñÿí áóíó áèëèðäèí. Îíó äà áèëèðäèí êè, ñÿíäÿí ÿëëè ìåòð ãàáàãäà ñûëäûðûì ãàéà âàð.

– Ìÿí ôèêèðëÿøèðäèì êè, àéàüà äóðà áèëñÿì, áÿëêÿ þçöìö î ãàéàéà éåòèðäèì. Îíäà äàøû áÿðê-áÿðê ãóúàãëàðàì, éàéäà úÿñÿäèìè òàïàðëàð. Àéàüà ãàëõàíäàí ñîíðà èñÿ ñÿí èêè ýåúÿ, ö÷ ýöí äÿ éîë ýåòäèí. Ëàêèí ñÿí óçàã ýåäÿúÿéèíÿ öìèä åòìèðäèí.

– Áèð ÷îõ ÿëàìÿòëÿðäÿí ìÿí þëöìöí éàõûíëàøäûüûíû äóéóðäóì. Ìÿñÿëÿí: ùÿð èêè ñààòäàí áèð éàõóä áóíà éàõûí áèð ìöääÿòäÿ äàéàíìàã ëàçûì ýÿëèðäè – ýàù àéàããàáûíû áèð àç äà êÿñìÿê __________ ö÷öí, ýàù øèøìèø àéàüû îâìàã ö÷öí, ýàù äà ñàäÿúÿ öðÿéèìÿ èñòè142

downloaded from KitabYurdu.org

ðàùÿò âåðìÿê ö÷öí. Àììà ñîí ýöíëÿð ùàôèçÿì êîðëàíìûøäû. Ýþðöðäöí, äàéàíäûüûì éåðäÿí õåéëè àðàëàíäûì, àììà áèðäÿí éàäûìà äöøäö êè, éåíÿ íÿéè èñÿ óíóòìóøàì. ßââÿëúÿ ÿëúÿêëÿðèìè óíóòäóì, áåëÿ øàõòàäà èñÿ áó çàðàôàò äåéèë. Îíó áþéðöìÿ ãîéìóøäóì, éîëà äöøÿíäÿ ýþòöðìÿìèøÿì. Ñîíðà ñààòûìû óíóòäóì. Ñîíðà úèá áû÷àüûìû. Ñîíðà êîìïàñûìû... Ùÿð äóðàúàãäà áèð øåé èòèðäèì... Íèúàò áèðèíúè àääûìû àòìàãäàäûð. Ñîíðà áèð àääûì äà àòûðñàí. Áó ãàéäà ùÿð øåé òÿçÿäÿí áàøëàéûð...

– Âàëëàù, ìÿí åëÿ áèð èø ýþðìöøÿì êè, áóíà ùå÷ áèð ùåéâàíûí ýöúö ÷àòìàç. Áó ñþçëÿð éåíÿ éàäûìà äöøäö, ìÿí áóíäàí íÿúèá øåé áèëìèðÿì. Áó ñþçëÿð èíñàíûí äöíéàäà éöêñÿê éåðèíè ìöÿééÿí åäèð. Áó ñþçëÿðäÿ îíóí øÿðÿô âÿ øþùðÿòè âàð, îíóí ùÿãèãÿòÿí áþéöêëöéö ÿêñ îëóíóð. Íÿùàéÿò, ñÿí éóõóéà ýåòäèí, øöóð ñþíäö, àììà ñÿí îéàíàí êèìè î äà úàíà ýÿëäè âÿ ñûíìûø, ÿçèëìèø, éàíìûø áÿäÿíèíÿ éåíèäÿí ùþêìðàíëûüà áàøëàäû. Áåëÿ, äåìÿëè, áèçèì áÿäÿíèìèç éàëíûç ìöòè àëÿòäèð, éàëíûç ñàäèã íþêÿðäèð. Âÿ ñÿí îíóíëà ôÿõð åäèðñÿí, Ýèéîìå, áó ãöðóðó ñÿí àøàüûäàêû ñþçëÿðäÿ ÿêñ åòäèðìÿéè áàúàðìûñàí: – Ìÿí àõû àú-àúûíà ýåäèðäèì, íÿ äåéèì, þçöí áàøà äöøöðñÿí, ö÷öíúö ýöí öðÿéèì ëàõëàìàüà áàøëàäû. Áóäóð, ìÿí åíèøëÿ ñöðöíöðÿì, àøàüûäà éàðüàí, ó÷óðóì âàð, ÿëèìè è÷ÿðè ñàëìàã ö÷öí ãàðäà ÷óõóð ãàçûðàì, àñûëûá ãàëûðàì, âÿ áèðäÿí öðÿéèì äàéàíûð, ýàù äóðóð, ýàù òÿçÿäÿí èøëÿéèð. Èíàìñûç, ãåéðè-ìöíòÿçÿì. Ùèññ åäèðÿì êè, áèð ñàíèéÿ äÿ àðòûã ëÿíýèñÿ, ìÿí éûõûëàðàì. Îíóí îðàäà è÷ÿðèäÿ íåúÿ ùÿðÿêÿò åòäèéèíÿ ãóëàã àñàðêÿí éåðèìäÿ äîíóá ãàëäûì. Ùå÷ áèð âàõò, áàøà äöøöðñÿíìè, ùå÷ áèð âàõò ó÷óøäà, èíäè ìÿí þç öðÿéèìèí ñÿñèíè äèããÿòëÿ äèíëÿäèéèì êèìè, ìöùÿððèêèí ñÿñèíè äèíëÿìÿìèøÿì. Ùÿð øåé îíäàí àñûëû èäè. Ìÿí îíó äèëÿ òóòóðäóì – ùÿ, áèð äÿ, áèð äÿ âóð. ×àëûø áèð äàùà... Àììà öðÿéèì áèðèíúè íþâ ÷ûõäû. Äàéàíûð, ñîíðà éåíÿ èøëÿéèðäè... Îíóíëà íåúÿ __________ ôÿõð åòäèéèìè áèðúÿ áèëÿéäèí.

143

downloaded from KitabYurdu.org

Ñÿí áîüóëà-áîüóëà àõûð êè, éóõóéà ýåäèðäèí. Ìÿí èñÿ îðàäà, Ìåíäîñäà ñÿíèí éàòàüûíûí éàíûíäà îòóðóá ôèêèðëÿøèðäèì: ÿýÿð Ýèéîìåéÿ îíóí ðÿøàäÿòèíäÿí ñþùáÿò ñàëñàí, î éàëíûç ÷èéèíëÿðèíè àòàð. Îíó òÿâàçþêàð êèìè òÿðèôëÿìÿê äÿ éàëàí îëàðäû. Î, áó àäè ëÿéàãÿòäÿí éöêñÿêäÿ äóðóð. ×èéèíëÿðèíè îíà ýþðÿ àòûð êè, äöíéàýþðìöø àäàìäûð. Î áèëèð êè, ôÿëàêÿòÿ äöøÿí àäàì äàùà ãîðõìàç. Éàëíûç ìÿúùóëëóã ãîðõóäóð. Àäàì îíóíëà öç-öçÿ ýÿëÿíäÿ î ìÿúùóëëóãäàí ÷ûõûð. Õöñóñèëÿ îíó áó úöð ñàêèò âÿ úèääè ãàðøûëàéàíäà Ýèéîìåíèí ìÿðäëèéè ùÿð øåéäÿí ãàáàã, à÷ûã öðÿêëèëèêäÿí äîüìóøäó. Îíóí ÿñë ëÿéàãÿòè áóíäà äåéèë. Îíóí ÿçÿìÿòè ìÿñóëèééÿò ùèññ åòìÿñèíäÿäèð. Î þç-þçöíÿ, ïî÷òà, îíóí ãàéûòìàñûíà öìèä áÿñëÿéÿí éîëäàøëàðûíà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Îíëàðûí ñåâèíú âÿ êÿäÿðëÿðè îíóí ÿëèíäÿäèð. Îðàäà, àøàüûäà, àäàìëàðûí éàíûíäà éàðàäûëàí áöòöí éåíèëèêëÿðÿ úàâàáäåùäèð, î áó éåíèëèêëÿðèí éàðàíìàñûíäà èøòèðàê åòìÿëèäèð. Î, áÿøÿðèééÿòèí òàëåéè ö÷öí úàâàáäåùäèð, àõû, áó òàëå îíóí äà ÿìÿéèíäÿí àñûëûäûð. Î, ÷îõ øåéè ãîéíóíà àëà áèëÿí âÿ ÷îõ øåéè êþëýÿñèíÿ àëà áèëÿí âàùÿéÿ áÿíçÿéÿí áþéöê àäàìëàðäàíäûð. Àäàì îëìàã î äåìÿêäèð êè, ùÿð øåéÿ úàâàáäåù îëäóüóíó ùèññ åäÿñÿí. Ýóéà ñÿíèí ýöíàùûí öçöíäÿí îëìàñà äà, ñÿôàëÿòèí ìþâúóäëóüóíà õÿúàëÿò ÷ÿêÿñÿí. Éîëäàøëàðûíûí ãÿëÿáÿñèíäÿí ôÿðÿùëÿíÿñÿí. Áèëÿñÿí êè, äàøû äàø öñòÿ ãîéìàãëà äöíéàíûí ãóðóëìàñûíà êþìÿê åäèðñÿí. Áåëÿ àäàìëàðû òîðåàäîðëà éàõóä îéóí÷óëàðëà áèð úÿðýÿéÿ ãîéóðëàð. Îíëàðû þëöìö ñàéìàäûãëàðûíà ýþðÿ òÿðèôëÿéèðëÿð. Àììà þëöìö ñàéìàìàüûí ìÿíÿ íÿ äÿõëè. ßýÿð îíóí êþêö ìÿñóëèééÿò ùèññèíäÿ äåéèëñÿ, î àíúàã ðóùÿí ìèñêèíëÿðÿ éàõóä ÷îõ äÿëèãàíëû úàâàíëàðà õàñ îëàí øåéäèð. Áèð ýÿíú èíòèùàð÷û éàäûìà äöøöð. Áèëìèðÿì, ùàíñû óüóðñóç ìÿùÿááÿò îíó áóíà ñþâã åòìèøäè, îíó áèëèðÿì êè, ÷îõ ñÿéëÿ ýöëëÿíè öðÿéèíÿ éåðèòìèøäè. Áèëìèðÿì, ùàíñû ÿäÿáè þðíÿéèí èçè èëÿ ýåäÿðÿê èíòèùàð ÿðÿôÿñèíäÿ àü ÿëúÿê ýåéìèøäè, àììà õàòûðûìäàäûð, áó àúûíàúàãëû òåàòðàë ùÿðÿêÿòäÿ ìÿí íÿúèáëèê äåéèë, ìèñêèíëèê ýþðäöì. Áåëÿëèêëÿ, õîø úèçýèëè öçöíöí __________ äàëûíäà, èíñàí çÿêàñû ìÿñêÿí ñàëìàëû îëàí áàøûíäà, ùå÷ áèð øåé, 144

downloaded from KitabYurdu.org

ùå÷ áèð øåé éîõ èäè. Òÿêúÿ áàøûáîø áèð ãûçûí îáðàçû âàðäû, áåëÿëÿðè èñÿ äöíéàäà îëäóãúà ÷îõäóð. Áó ìÿíàñûç òàëå ìÿíÿ ùÿãèãÿòÿí èíñàíà ëàéèã áàøãà áèð þëöìö õàòûðëàòäû. Î, áàüáàí èäè, ìÿíÿ äåéèðäè: – Åëÿ âàõò îëóðäó êè, êÿðÿíòè èëÿ éåðè éóìøàëäûðäûì, þçöì èñÿ áàøäàí-àéàüà òÿðÿ áàòûðäûì. Éåë ÿçàá âåðèðäè, àéàãëàðûì ñàíúûðäû, áó èøýÿíúÿéÿ ýþðÿ áÿçÿí àüçûìà ýÿëÿí êöôðö äåéèðäèì. Àììà èíäè ñÿñèìè ÷ûõàðìàäàí î òîðïàãäà åëÿ ùåé èøëÿðäèì. Ýþçÿë èøäèð. Àäàì íåúÿ àçàä íÿôÿñ àëûð. Áèð äÿ èíäè ìÿíèì àüàúëàðûìûí áàøûíû êèì âóðàúàã? Î, áåúÿðèëìèø òîðïàã ãîéóá ýåäèðäè. Áåúÿðèëìèø ïëàíåò ãîéóá ýåäèðäè. Ìÿùÿááÿò òåëëÿðè îíó áöòöí ÷þëëÿðëÿ âÿ áàüëàðëà, òîðïàüûìûçûí áöòöí àüàúëàðû èëÿ áàüëàìûøäû. Áàõ, éåðèí àëèúÿíàá, ñÿõàâÿòëè ñàùèáè âÿ ùþêìäàðû áó àäàì èäè. Áàõ, Ýèéîìå êèìè, ùÿãèãè ìÿòàíÿò ñàùèáè î èäè, ÷öíêè î, þëöìëÿ éàðàòìàã õàòèðèíÿ ÷àðïûøûðäû.

ÛÛÛ ÒßÉÉÀÐß Ýèéîìå, èø ùå÷ îíäà äåéèë êè, ïåøÿí ñÿíè ýåúÿ-ýöíäöç úèùàçëàðà ýþç ãîéìàüà, ýèðîñêîïëà ñàáèòëèéè ñàõëàìàüà, ìöùÿððèêëÿðèí íÿôÿñèíÿ ãóëàã âåðìÿéÿ, îí áåø òîí ìåòàëà àðõàëàíìàüà ìÿúáóð åäèð; ñÿíèí ãàðøûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿð ìàùèééÿò åòèáàðû èëÿ öìóìáÿøÿðè âÿçèôÿäèð, ñÿí ôÿäàêàðëûãäà äàü ñàêèíëÿðèíÿ áÿðàáÿðñÿí. Ñÿí ñÿùÿð øÿôÿãëÿðèíäÿ ùÿçç àëìàüû øàèðäÿí ïèñ áàúàðìûðñàí. Öçöúö ýåúÿëÿðèí ãîéíóíäà èòÿí çàìàí ñÿí, äÿôÿëÿðëÿ îðàäà, óçàã øÿðãäÿ, ãàðà òîðïàüûí öñòöíäÿ çÿèô èøàðòû, èëê èøûã øöàëàðû àðçóëàìûñàí. Áÿçÿí åëÿ îëóá êè, ñÿí þëìÿéÿ ùàçûðëàøìûñàí, àììà áó ýþçÿë áóëàã àüûð-àüûð çöëìÿòè éàðìûø âÿ ñÿíè ùÿéàòà ãàéòàðìûøäûð. ßí ìöðÿêêÿá àëÿòëÿðëÿ èøëÿìÿê âÿðäèøè ñÿíè ðóùñóç òåõíèêÿ ÷åâèðìÿäè. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, òåõíèêàíûí èíêèøàôûíäàí äÿùøÿòÿ __________ ýÿëÿí àäàìëàð âàñèòÿ èëÿ ìÿãñÿä àðàñûíäàêû ôÿðãè ýþðìöðëÿð. Áÿ145

downloaded from KitabYurdu.org

ëè, äöçäöð, éàëíûç ôèðàâàí éàøàìàã õàòèðèíÿ ÿëëÿøÿíëÿð ÿìÿëëÿðèíèí áÿùðÿñèíè ýþðäöëÿð, àììà áóíóí õàòèðèíÿ éàøàìàüà äÿéìÿç. Àõû ìàøûí ìÿãñÿä äåéèëäèð. Òÿééàðÿ ìÿãñÿä äåéèë, î éàëíûç àëÿòäèð. Êîòàí êèìè áèð àëÿòäèð. Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, ýóéà ìàøûí àäàìû ìÿùâ åäèð, – ëàêèí, îëà áèëñèí êè, ñàäÿúÿ ùÿéàòûìûç ÷îõ ñöðÿòëÿ äÿéèøèð, áèç èñÿ ùÿëÿ áó äÿéèøèêëèéÿ êÿíàðäàí áàõà áèëìèðèê. Áÿøÿð òàðèõèíÿ íèñáÿòÿí – îíóí èêè éöç ìèí èë éàøû âàð – ìàøûíûí éöç éàøû î ãÿäÿð äÿ ÷îõ äåéèë. Áèç øàõòà âÿ åëåêòðèê ñòàíñèéàëàðûíà éåíèúÿ éèéÿëÿíìÿéÿ áàøëàéûðûã. Áèç áó òÿçÿ åâäÿ èíäè-èíäè ìÿñêÿí ñàëûðûã, ùÿòòà îíó ùÿëÿ òèêèá ãóðòàðìàìûøûã. ßòðàôäà ùÿð øåé: èíñàíëàðûí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòè, ÿìÿê øÿðàèòè, àäÿòëÿð íÿ ãÿäÿð ñöðÿòëÿ äÿéèøìèøäèð. Åëÿ áèçèì äàõèëè àëÿìèìèç äÿ êþêöíäÿí ñàðñûëìûøäûð. Àéðûëûã, ùèúðàí, óçàãëûã, èíòèçàð, âöñàë ñþçëÿðè ãàëñà äà, ìÿíàëàðû òàìàì äÿéèøìèøäèð. Áóýöíêö äöíéàíû ãàâðàìàüà úÿùä åäÿðêÿí, áèç, äöíÿíêè äöíéàäà éàðàíìûø ëöüÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèðèê. Áèçÿ áåëÿ ýÿëèð êè, êå÷ìèøäÿ ùÿéàò èíñàí òÿáèÿòèíÿ äàùà óéüóí èäè, àììà áó áèçÿ îíà ýþðÿ áåëÿ ýÿëèð êè, î áèçèì äèëèìèçÿ äàùà éàõøû éàòûð. Áèç òÿçÿúÿ àäÿò-ÿíÿíÿ ñàùèáè îëìàã èñòÿéèðäèê êè, òÿðÿããè éîëóíäà àòûëàí ùÿð áèð àääûì áèçè îíëàðäàí óçàãëàøäûðäû: áèç ñÿðñÿðè îëäóã, áèç ùÿëÿ þçöìöçÿ âÿòÿí éàðàäà áèëìÿìèøèê. Ýÿíú âÿùøèëÿð îëàí ùàìûìûç òÿçÿ îéóíúàãëàðà òÿÿúúöá åòìÿêäÿí éîðóëìàìûøûã. Àõû áèçèì ó÷óø ðåêîðäëàðûìûçûí ìÿíàñû íÿäÿäèð? Áàõ, áó ãàëèáäèð, î ùàìûäàí éöêñÿêäÿ, ùàìûäàí ñöðÿòëÿ ó÷óð. Áèç îíó íÿéèí õàòèðèíÿ ó÷óøà ýþíäÿðäèéèìèçè õàòûðëàìûðûã. Ìöÿééÿí ìöääÿòÿ éàðûø þçö ìÿãñÿääÿí äàùà âàúèá îëóð. Ùÿìèøÿ áåëÿ îëóð. Èìïåðèéà ö÷öí òîðïàã ôÿòù åäÿí ñîëäàò ùÿéàòûí ìÿíàñûíû èñòèëàäà ýþðöð. Î, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèéÿ íèôðÿò åäèð. Àììà î þçö îíà ýþðÿ ìöùàðèáÿ åäèð êè, òóòäóüó éåðëÿðäÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷è ùþêìðàíëûã åòñèí. Áèç þç ãÿëÿáÿëÿðèìèçäÿí íÿøÿëÿíÿðÿê, òÿðÿããèéÿ õèäìÿò åäèðäèê. Äÿìèð éîëëàðû ñàëûðäûã, çàâîäëàð òèêèðäèê, íåôò ãóéóëàðû ãàçûðäûã. Âÿ íÿäÿíñÿ óíóòìóøóã êè, áóíëàðûí ùàìûñû èíñàíëàðà õèäìÿò ö÷öí éàðàíìûøäûð. Èñòèëà äþâðöíäÿ áèç ÿñ__________ ýÿðëÿð êèìè ìöùàêèìÿ åäèðäèê. Àììà èíäè êèðàéÿíèøèíëÿðèí íþâ146

downloaded from KitabYurdu.org

áÿñè ÷àòìûøäûð. Ùÿëÿ þç ñèìàñû îëìàéàí éåíè åâÿ ùÿéàò âåðìÿê ëàçûìäûð. Áÿçèëÿðè ö÷öí ùÿãèãÿò òèêìÿêäÿí, äèýÿðëÿðè ö÷öí èñÿ àáàä åòìÿêäÿí èáàðÿò îëìóøäóð. Øöáùÿñèç, áèçèì åâ, éàâàø-éàâàø ÿñë èíñàí ìÿñêÿíè îëàúàãäûð. Ùÿòòà ìàøûí äà òÿêìèëëÿøÿíäÿ þç èøèíè äèíìÿçúÿ ýþçÿ ñîõóëìàäàí ýþðöð. Ñàíêè ìàøûíû éàðàäàí èíñàíûí áöòöí ÿìÿéè, îíóí áöòöí ùåñàáëàìàëàðû, ÷åðòéîæ öçÿðèíäÿ êå÷èðäèéè éóõóñóç ýåúÿëÿð àíúàã çàùèðÿí ñàäÿëèêäÿ òÿçàùöð åäèð; ñàíêè íÿñèëëÿðèí òÿúðöáÿñè ëàçûì èìèø êè, ñöòóíëàð éàðàøûãëû, áÿçÿêëè îëñóí, ýÿìèëÿðèí êèëè éàõóä òÿééàðÿíèí ôöçåëéàæëàðû ãÿøÿíý îëñóí, íÿùàéÿò, ñèíÿ éàõóä ÷èéèí úèçýèëÿðè ÿçÿëè òÿìèçëèê âÿ àùÿíý êÿñá åòñèí. Åëÿ áèë ìöùÿíäèñëÿðèí, ÷åðòéîæ ÷ÿêÿíëÿðèí, êîíñòðóêòîðëàðûí èøè îíäàí èáàðÿòäèð êè, äàéàã ìåõàíèçìèíè éöíýöëëÿøäèðèá ñàäÿëÿøäèðñèíëÿð, úèëàëàíäûðñûíëàð, ùàìàðëàøäûðñûíëàð, ãàíàäëàðû òàðàçëàøäûðñûíëàð, îíó ýþçÿ ýþðöíìÿéÿ ãîéìàñûíëàð, ôöçåëéàæà áÿðêèäèëÿí ãàíàä îëìàñûí, òàìàì áàøãà ôîðìàäà îëñóí, ùèññÿëÿð ÿñðàðÿíýèç ñóðÿòäÿ áèð-áèðèëÿ áèðëÿøñèí, ýþçÿë øåð êèìè âÿùäÿò òÿøêèë åòñèí. Ýþðöíäöéö êèìè, êàìèëëèê î çàìàí ýÿëèá ÷àòìûð êè, ÿëàâÿ åòìÿê îëìóð, î çàìàí ÷àòûð êè, öñòöíäÿí ýþòöðìÿéÿ áèð øåé îëìóð. Ìàøûí þç èíêèøàô ùÿääèíÿ ÷àòàíäà äàùà ìàøûí äåéèë. Áåëÿëèêëÿ, òÿêìèëëÿøäèðèëìèø èõòèðàéà áàõàíäà îíóí íåúÿ éàðàíäûüû ýþðöíìöð. ßí ñàäÿ çÿùìÿò àëÿòëÿðèíäÿ éàâàø-éàâàø ìåõàíèçìèí çàùèðè ÿëàìÿòëÿðè ñèëèíèð, ÿëèìèçäÿ åëÿ áèð øåé ãàëûð êè, ýóéà îíó òÿáèÿòèí þçö åëÿ áó øÿêèëäÿ éàðàòìûøäûð, ñàíêè äÿíèçèí ùàìàðëàäûüû ÷ûíãûëäûð; ìàøûí äà áó úÿùÿòäÿí äèããÿòÿëàéèãäèð, èñòèôàäÿ åäÿ-åäÿ òÿäðèúÿí îíó óíóäóðñàí. ßââÿëúÿ áèç îíà ìöðÿêêÿá çàâîä êèìè éàíàøûðäûã. Àììà áó ýöí áèç ìîòîðäà íÿéèí ùÿðëÿíäèéèíè õàòûðëàìûðûã. Öðÿê äþéöíìÿëè îëäóüó êèìè, î äà ùÿðëÿíìÿëèäèð, àõû áèç öðÿéèìèçèí äþéöíòöñöíÿ ãóëàã âåðìèðèê. Àëÿò áèçèì äèããÿòèìèçè áöòöíëöêëÿ úÿëá åòìèð. Àëÿòäÿí ñîíðà âÿ îíóí âàñèòÿñè èëÿ áèç áàüáàíëàðûí, äÿíèç÷èëÿðèí âÿ øàèðëÿðèí ÷îõäàí òàíûäûüû ÿáÿäè òÿáèÿòè òÿçÿäÿí ÿëäÿ __________ åäèðèê.

147

downloaded from KitabYurdu.org

Ó÷óøäà ñó èëÿ, ùàâà èëÿ ðàñòëàøûðñàí. Ìöùÿððèê èøÿ äöøÿí çàìàí, ùèäðîïëàí ñóéóí öçö èëÿ øöòöéÿí çàìàí, îíóí ãàíäîëó, äàëüàëàð òîõóíäóãúà çÿíý êèìè ñÿñëÿíèð âÿ ñöðöúö áó ýÿðýèí òèòðÿéèøè áöòöí áÿäÿíè èëÿ ùèññ åäèð, î, ìàøûíûí àíáààí ñöðÿòèíèí àðòäûüûíû âÿ åéíè çàìàíäà ýöúëÿíäèéèíè ùèññ åäèð. Î, îí áåø òîíëóã íÿùÿíýèí ó÷ìàñûíà èìêàí âåðÿí ãöââÿíèí íåúÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè ùèññ åäèð. Î, ñöêàí äÿñòÿéèíè ñûõûð âÿ áó ãöââÿ, áèð òþùôÿ êèìè, îíóí îâúóíà àõûð. Î, áó òþùôÿéÿ ñàùèá îëóð âÿ ìåòàë ëèíýëÿð îíóí èðàäÿñèíèí ìöòè èúðà÷ûëàðûíà ÷åâðèëèðëÿð. Íÿùàéÿò, î áöòöí ãöââÿñèíè éûüûð. Áó çàìàí òÿééàðÿ÷è àüàúäàí ìåéâÿ äÿðèðìèø êèìè éöíýöë, ñåçèëìÿç ùÿðÿêÿòëÿ ìàøûíû ùàâàéà ãàëäûðûð âÿ ùàâàäà ñàáèòëÿøäèðèð.

Û ÒßÉÉÀÐß Âß ÏËÀÍÅÒ 1 ßëáÿòòÿ, òÿééàðÿ ìàøûíäûð, öñòÿëèê äÿ èäðàê àëÿòèäèð. Éåðèí ùÿãèãè ñèôÿòèíè áèçÿ î à÷äû. Äîüðóäàí äà éîëëàð áèçè ÿñðëÿð áîéó àëäàòìûøäûð. Áèç þç òÿáÿëÿðèíè éîõëàìàã âÿ îíóí èäàðÿ öñóëóíäàí ðàçû îëóá-îëìàäûãëàðûíû áèëìÿê èñòÿéÿí èìïåðàòðè÷ÿ êèìè èäèê. Îíó àëäàòìàã ö÷öí ùèéëÿýÿð ñàðàé ìÿìóðëàðû éîëëàðûí êÿíàðûíà øÿí, ìÿçÿëè äåêîðàñèéàëàð äöçäöðöð âÿ éàëëû ýåòìÿê ö÷öí ñòàòèñòëÿð òóòóðäóëàð. Ùþêìäàð þç ñÿëòÿíÿòèíäÿ áó èíúÿ òåëëÿðäÿí áàøãà ùå÷ íÿ ýþðìöðäö âÿ áèëìèðäè êè, óúñóç-áóúàãñûç ÷þëëÿðäÿ àäàìëàð àúûíäàí þëöð âÿ îíà ëÿíÿò îõóéóðëàð. Áèç äÿ ÿéðè-öéðö éîëëàðäà áåëÿúÿ äîëàøûðäûã. Áó éîëëàð áÿùðÿñèç òîðïàãëàðû, ãàéàëàðû âÿ ãóìëóãëàðû éàí êå÷èð; áó éîëëàð áóëàãäàí-áóëàüà ýåäèð. Îíëàð êÿíäëèíè õûðìàíäàí áóüäà çÿìèñèíÿ àïàðûð, éóõóäàí òÿçÿúÿ îéàíìûø ìàë-ãàðàíû ïÿéÿíèí éàíûíäàí ýþòöðöð âÿ äàí éåðè àüàðàíäà îíó ãàðàéîíúàéà ñàëûð. Îíëàð êÿíäè êÿíäëÿ áèðëÿøäèðèðëÿð, ÷öíêè êÿíäëèëÿð ãîíøóëàð èëÿ ãîùóì îëìà__________ üûí ÿëåéùèíÿ îëìóðëàð. ßýÿð áèð éîë ñÿùðàíû éàðûá ýåòìÿéÿ úÿñà148

downloaded from KitabYurdu.org

ðÿò åòñÿ, îíäà äèíúÿëìÿê ñîðàüû èëÿ åëÿ ùåé âàùÿëÿðèí àðàñûíäà äîëàøàúàãäûð. Áèçè îíëàðûí ñàéñûç-ùåñàáñûç äþíýÿëÿðè, òÿñÿëëè âåðÿí éàëàí êèìè àëäàäûðäû. Éîëäà ãàðøûìûçà òåç-òåç ñóâàðûëìûø òîðïàãëàð, ìåéâÿëè áàüëàð, òÿðàâÿòëè ÷ÿìÿíëÿð ÷ûõûðäû âÿ þç ùÿáñõàíàìûç áèçÿ öçöí ìöääÿò ãÿøÿíý ýþðöíöðäö. Áèç èíàíûðäûã êè, ïëàíåòèìèç ñóëó âÿ éóìøàãäûð. Ëàêèí ñîíðà íÿçÿðëÿðèìèç èòèëÿøäè âÿ áèç ñÿðò ùÿãèãÿòè à÷äûã. Òÿééàðÿ áèçÿ äöìäöç èðÿëèëÿìÿéè þéðÿòäè. Áèç Éåðäÿí àðàëàíàí êèìè ýþëëÿðÿ âÿ ïÿéÿëÿðÿ ýåäÿí éàõóä øÿùÿðäÿí øÿùÿðÿ óçàíàí éîëëàðû òÿðê åäèðèê. Èíäè áèçÿ ÿçèç îëàí ãóëëóãäàí àçàäûã, àðòûã áóëàãëàðäàí àñûëû äåéèëèê, óçàã éåðëÿðÿ èñòèãàìÿò ýþòöðöðöê. Éàëíûç èíäè, ùöíäöðäÿí äöçöíÿ ó÷óø çàìàíû éåðèìèçèí ùÿãèãè ÿñàñûíû, ãàéàëàðäàí, ãóìäàí, äóçäàí èáàðÿò òÿìÿëèíè ýþðöðöê, áó òÿìÿë öçÿðèíäÿ, õàðàáàëûãëàðäàêû ìàìûð êèìè, îðäà-áóðäà ùÿéàò ÷è÷ÿêëÿíèð. Áóäóð, áèç ôèçèê îëóðóã, áèîëîã îëóðóã, áèç ìÿäÿíèééÿòèí ïþùðÿëÿðèíè ýþçäÿí êå÷èðèðèê, îíëàð âàäèëÿðè áÿçÿéèð âÿ áÿçè éåðëÿðäÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí ÷è÷ÿê à÷ûð, ÿëâåðèøëè èãëèìäÿ ãîë-áóäàã àòàí áàü êèìè. Áèç, àëèì ìèêðîñêîïëà áàõàí êèìè, èëëöìèíàòîðäàí áàõûðûã âÿ èíñàíû îíóí êàèíàòäà òóòäóüó éåðÿ ýþðÿ ìöùàêèìÿ åäèðèê. Áèç þç òàðèõèìèçè éåíèäÿí îõóéóðóã.

2 Ìàýåëëàí áîüàçûíà äîüðó ó÷àíäà, Ðèî-Ãàëéåãîñäàí áèð àç úÿíóáäà, àøàüûäà ñþíìöø ëàâà ýþðöðñÿí. Èéèðìè ìåòð ãàëûíëûüûíäà îëàí, ÷îõäàí ñàêèòëÿøìèø êàòàêëèçìèí áó ãàëûãëàðû âàäèíè áàñìûøäûð. Ñîíðà èêèíúè, ö÷öíúö áåëÿ ëàâàíûí öñòöíäÿí êå÷èðñÿí, ñîíðà êè÷èê äàüëàð, èêè éöç ìåòð ùöíäöðëöéöíäÿ òÿïÿëÿð ýÿëèð, ùÿð áèðèíäÿ äÿ êðàòåð – âóëêàí àüçû ýþðöíöð. Ìÿüðóð Âåçóâèéÿ îõøàéàí ùå÷ áèð øåé éîõäóð; åëÿ äöçÿíëèêäÿúÿ ãûñà ëöëÿëè àüûð òîïëàðûí àüçû ýþéÿ áàõûð. Ëàêèí áó ýöí áóðàäà äèíúëèê âÿ ñàêèòëèêäèð. Áèð çàìàíëàð ìèí__________ ëÿðëÿ âóëêàíûí àëîâ ïöñêöðäöéö, éåðàëòû îðãàíëàðûí óüóëòó èëÿ ùàé149

downloaded from KitabYurdu.org

ëàøäûãëàðû, øàùÿ ãàëõìûø áó éåðèí ñàêèòëèéè ãÿðèáÿ âÿ éåðñèç ýþðöíöð. Èíäè ãàðà áóç ëåíòëÿðè èëÿ ñàðûíìûø ñÿññèç-ñÿìèðñèç ñÿùðàëàðûí öñòö èëÿ ó÷óðñàí. Ñîíðà äàùà ãÿäèì âóëêàíëàð ýÿëèð, îíëàðû àðòûã îòëàð áàñìûøäûð. Áÿçÿí êðàòåðäÿ àüàú áèòèð, åéíÿí êþùíÿ äèá÷ÿêäÿ ÿêèëìèø ÷è÷ÿê êèìè. Ãöðóá ýöíÿøèíèí øÿôÿãëÿðèíÿ áöðöíìöø äöçÿíëèê äàùà ÷îõ àüàúëàðûíûí áàøû èëÿ ñÿëèãÿ èëÿ âóðóëìóø ýþçÿë ïàðêà áÿíçÿéèð, òÿêúÿ à÷ûëìûø íÿùÿíý ÷àëàëàðûí äþâðÿñè áèð àç äèêäèð. Äîâøàí ñöðÿòëÿ ãà÷ûð, ãóøëàð ùàâàéà ãàëõûð – ùÿéàò éåíè ïëàíåòÿ, íÿùàéÿò, õåéèðëè éåð úèñìè úèëäèíÿ ýèðìèø ýþé úèñìèíÿ éèéÿëÿíèð. Ïóíòà-Àðåíàñà àç ãàëìûø ñîí êðàòåðëÿð éîõà ÷ûõûð. Éàøûë õàëûëàð àëòûíäà âóëêàí òÿïÿëÿðè, äåìÿê îëàð, ýþðöíìöð, áöòöí äèêëÿð ñàêèò âÿ ùàìàðäûð. Áó éóìøàã ïàð÷à áöòöí äåøèêëÿðè òóòìóøäóð. Éåð äöçäöð, éàìàúëàð àç ìàèëèäèð, äàùà îíëàðûí êå÷ìèøèíè õàòûðëàìûðñàí. Éàøûë îòëàð êÿäÿðëè ÿëàìÿòëÿðè òÿïÿëÿðäÿí ñèëìèøäèð. Áó äà äöíéàíûí ÿí úÿíóá øÿùÿðè, áó øÿùÿð ÷îõäàí äîíìóø ëàâà èëÿ úÿíóá áóçëàðû àðàñûíà òîïëàíìûø áèð îâóú òÿñàäöôè ïàë÷ûüûí ñàéÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Áóðàäà, ãàðà ñåëèí éàõûíëûüûíäà èíñàíûí íåúÿ ìþúöçÿ îëäóüóíó ÷îõ êÿñêèí ùèññ åäèðñÿí. Íàäèð ìöâÿôôÿãèééÿòäèð. Àëëàù áèëèð áó ñÿééàù íåúÿ âÿ íÿ ö÷öí áàüëàðà ýÿëìèøäèð, áó áàüëàð ñàíêè åëÿ îíó ýþçëÿéèðäè, îëà áèëñèí áó áàüëàðäà ùÿéàò òÿêúÿ áèð ýåîëîæè åïîõà ö÷öíäö – áó ãûñà ìöääÿò, òöêÿíìÿç àäè ýöíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ þòÿðè áàéðàì. Ìÿí ñàêèò èñòè ùàâàäà éåðÿ åíäèì. Ïóíòà-Àðåíàñ! Ôÿââàðÿíèí äàøëàðûíà ñþéêÿíèá ãûçëàðà áàõûðàì. Îíëàð ãÿøÿíýäèðëÿð: îíëàðäàí èêè àääûìëûã ìÿñàôÿäÿ äàùà êÿñêèí ùèññ åäèðñÿí êè, èíñàí àüëàýÿëìÿç âàðëûãäûð. Áèçèì äöíéàäà áöòöí úàíëûëàð þçö êèìèëÿðèíè úÿëá åäèð, ÷è÷ÿêëÿð áåëÿ êöëÿêäÿí ÿéèëÿðÿê áàøãà ÷è÷ÿêëÿðÿ ãàðûøûðëàð, ãó ãóøóíà áöòöí ãó ãóøëàðû òàíûøäûð, éàëíûç àäàìëàð òÿíùàëûüà ãàïàíûá ãàëûðëàð. Áèçèì äàõèëè àëÿìèìèç áèçè áèð-áèðèìèçäÿí íÿ ãÿäÿð óçàãëàøäûðûð. Ìÿíèìëÿ áó ãûçûí àðàñûíäà, îíóí àðçóëàðû äóðóð, áó ìàíåÿ__________ íè íåúÿ ðÿô åäÿñÿí? Òÿëÿñìÿäÿí åâëÿðèíÿ ãàéûäàí, ýþçëÿðèíè 150

downloaded from KitabYurdu.org

éåðÿ äèêèá þç-þçöíÿ ýöëÿí, õîø õÿéàëëàðà âÿ ÿôñàíÿëÿðÿ ãàïûëìûø áó ãûç ùàããûíäà ìÿí íÿ þéðÿíÿ áèëÿðÿì? Ìÿøóãóíóí äåéèëìÿìèø ôèêèðëÿðèíäÿí, îíóí ñþçëÿðèíäÿí âÿ îíóí ñóñìàñûíäàí ãûç þçöíÿ ñÿëòÿíÿò éàðàòìûøäûð âÿ èíäè ãàëàí áöòöí àäàìëàð îíóí ö÷öí ñàäÿúÿ âÿùøè èäè. Ìÿí áèëèðÿì, î þç ñèðëÿðèíÿ, þç âÿðäèøëÿðèíÿ, õàòèðÿëÿðèíèí àùÿíýäàð ÿêñ-ñÿäàñûíà ãàïûëìûøäûð, î ìÿíäÿí óçàãäàäûð, åëÿ áèë áèç áàøãà-áàøãà ïëàíåòëÿðäÿ éàøàéûðûã. Ùÿëÿ äöíÿí âóëêàíëàðäàí, éàøûë ÷ÿìÿíëÿðäÿí, éàõóä øîð äÿíèç äàëüàëàðûíäàí éàðàíìûø áó ãûç, äåìÿê îëàð, èëàùÿäèð. Ïóíòà-Àðåíàñ. Ôÿââàðÿíèí äàøëàðûíà ñþéêÿíèðÿì. Ãàðûëàð áóðà ñó àïàðìàüà ýÿëèðëÿð; îíëàðûí íÿñèáè àüûð èøäèð, ìÿí îíëàðûí òàëåéè áàðÿäÿ àíúàã áóíó þéðÿíèðÿì. Óøàã äèâàðà ñþéêÿíÿðÿê, è÷èí-è÷èí àüëàéûð; îíóí ùàããûíäà ìÿíèì éàäûìäà àíúàã áó ãàëàúàãäûð: éàõøû óøàãäûð, ÿáÿäè òÿñÿëëèñèçäèð. Ìÿí éàäàì. Ìÿí îíëàð ùàããûíäà ùå÷ íÿ áèëìèðÿì. Îíëàðûí ñÿëòÿíÿòèíÿ äàõèë îëìàüà èõòèéàðûì éîõäóð. Ìöõòÿëèô èíñàí äöøìÿí÷èëèéèíèí, äîñòëóüóíóí äà, ñåâèíúèíèí äÿ ýþñòÿðèëäèéè ñÿùíÿíèí äåêîðàñèéàñû íÿ ãÿäÿð êàñûáäûð. Òÿñàäöôöí èðàäÿñè èëÿ àäàìëàð ùÿëÿ ñîéóìàìûø ëàâàéà àòûëìûøëàð, ìöäùèø ãóì âÿ ãàð îíëàðûí öñòöíÿ ýÿëèð, îíëàðûí ÿáÿäèééÿòÿ áó ìåéëè ùàðäàíäûð? Àõû îíëàðûí ñèâèëèçàñèéàñû êþâðÿê çÿðäèð: Âóëêàí äèëÿ ýÿëÿð, äÿíèç úîøóá äàøàð, ãóìëó òóôàí ãîïàð – âÿ îíëàð èçñèçòîçñóç ìÿùâ îëóá ýåäÿðëÿð. Áó øÿùÿð, ýþðöíöð, áÿðÿêÿòëè òîðïàãäà ñàëûíìûøäûð, ýöìàí åäèðëÿð êè, áóðàäà òîðïàã òÿáÿãÿñè Áîñäà1 îëäóüó êèìè äÿðèíäèð. Àäàìëàð óíóäóðëàð êè, áóðàäà äà, ùÿéàò, ùÿð éåðäÿ îëäóüó êèìè, áöñàòäûð, ïëàíåòäÿ åëÿ áèð éåð éîõäóð êè, àéàüûìûçûí àëòûíäàêû òîðïàã äîüðóäàí äà ãàëûí îëñóí. Ïóíòà-Àðåíàñäàí îí êèëîìåòðëèê ìÿñàôÿäÿ ìÿí áèð ýþë òàíûéûðàì, ùÿìèí ýþë áóíó ÿéàíè ýþñòÿðèð. Áîçàðìûø, úûëûç àüàúëàðëà âÿ àë÷àã åâëÿðëÿ ÿùàòÿ îëóíàí áó áàëàúà ýþë éàðàøûãñûçäûð, êÿíäëè ùÿéÿòèíèí îðòàñûíäàêû ýþëìÿ÷ÿéÿ îõøàéûð, àììà áèð øåé àüëàñûüìàçäûð: îíäà ãàáàðìà âÿ ÷ÿêèëìÿ âàð. ßòðàôäà ùÿð øåé ñàêèò âÿ àäèäèð, ãàìûøëàð õûøûëäàéûð, óøàãëàð îéíà__________ 1

Ì ÿ ð ê ÿ ç è ì à ñ ñ è â ä ÿ (Ôðàíñà) ÿéàëÿòäèð.

151

downloaded from KitabYurdu.org

éûð, ýþë èñÿ áàøãà ãàíóíëàðëà éàøàéûð. Îíóí êþêñö ýåúÿ-ýöíäöç àüûð-àüûð ãàëõûá-åíèð. Ùÿðÿêÿòñèç éóõóëó ñÿòù, éåýàíÿ êþùíÿ ãàéûã – áóíëàðûí äà àëòûíäà àéûí òÿñèðèíÿ ìöòè ñó. Îíóí ãàðà äèáè äÿíèç ùÿéàòû èëÿ éàøàéûð. ßòðàô, Ìàýåëëàí áîüàçûíà ãÿäÿð, ùÿð øåé íàçèê îò âÿ ÷è÷ÿê ïÿðäÿëÿðè àëòûíäà ãÿðèáÿ òÿðçäÿ áèð-áèðèíÿ áàüëàíìûøäûð, áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäûð, ðÿíýäÿí-ðÿíýÿ äöøöð. Áó äà øÿùÿð, ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, î åòèáàðëû éåðäÿ ìþùêÿì òèêèëìèøäèð, áóðàäà ñÿí þç åâèíäÿñÿí, àììà ëàï àñòàíàíûí éàíûíäà, éöç ìåòð åíè îëàí ýþëìÿ÷ÿäÿ äÿíèçèí íÿáçè âóðóð.

3 Áèç ñÿééàù ïëàíåòäÿ éàøàéûðûã. Áÿçÿí, òÿééàðÿíèí ñàéÿñèíäÿ, áèç îíóí êå÷ìèøè áàðÿäÿ éåíè áèð øåé þéðÿíèðèê. Ýþëìÿ÷ÿíèí àéëà ÿëàãÿñè ýèçëè éàõûíëûüû àøêàðà ÷ûõàðûð, àììà ìÿí áàøãà ÿëàìÿòëÿðÿ äÿ òÿñàäöô åòìèøÿì. Áþéöê ñÿùðàäà ñàùèëáîéó ó÷àðêÿí, Êàï-Úóáè âÿ Ñèñíåðîñ àðàñûíäà ýàù áóðàäà, ýàù äà îðàäà áàøû êÿñèê êîíóñà áÿíçÿéÿí, äèàìåòðè áèð íå÷ÿ éöç àääûìäàí îòóç êèëîìåòðÿ ãÿäÿð îëàí áèð íþâ éàéëà ýþðöðñÿí. Ãÿðèáÿ îðàñûäûð êè, îíëàðûí ùàìûñû áèð ùöíäöðëöêäÿäèð – ö÷ éöç ìåòðäèð. Îíëàðûí ñÿâèééÿñè, îíëàðûí ðÿíýè (îíëàð åéíè ñöõóðäàíäûð), îíëàðûí éàìàúëàðû åéíèäèð. Åëÿ áèë ãóì öñòöíäÿ óúàëàí ñöòóíëàðäûð, ÷îõäàí ó÷ìóø ìÿáÿäèí êþëýÿñèíè ñàõëàéûðëàð, áó ñöòóíëàð ýþñòÿðèð êè, áèð çàìàí áóðàäàí îíëàðû áèðëÿøäèðÿí íÿùÿíý áèð éàéëà óçàíûá ýåäèðìèø. Î èëëÿð Êàñàáëàíêà èëÿ Äàêàð àðàñûíäà ùàâà õÿòòè éåíèúÿ ñàëûíìûøäû, ìàøûíëàðûìûç ùÿëÿ çÿèô âÿ åòèáàðñûçäû, áèç ãÿçàéà óüðàéàíäà éà éîëäàøëàðûìûçû àõòàðìàüà ÷ûõàíäà, éàõóä îíëàðà êþìÿê ö÷öí ó÷àíäà, áÿçÿí èòàÿòäÿ îëìàéàí ðàéîíëàðà äöøìÿëè îëóðäóã. Ãóì èñÿ àëäàäûúû îëóð, àðõàéûí îëóðñàí êè, ìþùêÿìäèð, áèð äÿ ýþðöðñÿí êè, áàòäûí. ×îõ êþùíÿ øîðàíëûüà ýÿëäèêäÿ èñÿ, öçäÿí î àñôàëò êèìè ìþùêÿì ýþðöíöð, àäàìûí àéàüûíûí àëòûíäà áÿðê ñÿñëÿíèð, àììà ÷îõ âàõò òÿêÿðèí àüûðëûüûíà òàá ýÿòèðìèð. Äöçöí àü ãàáûüû ñûíûð, ãàðà öôóíÿòëè áàòàãëûüà äöøöðñÿí. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç èìêàí îëàí âàõò áó éàéëàëàðûí ùàìàð ñÿòùèíè öñòöí òóòóðäóã, áóðàäà __________ ùå÷ áèð òÿëÿ ôèëàí îëà áèëìÿçäè.

152

downloaded from KitabYurdu.org

Áóíà éàïûõûá ãàëìûø èðè âÿ àüûð ãóì – ÷îõ õûðäà áàëûã-ãóëàüû éûüûíû çÿìàíÿò âåðèðäè. Éàéëàíûí ñÿòùèíäÿ îíëàð áöòþâ ãàëìûøäûëàð, äÿðèíÿ ýåòäèêúÿ – áó êÿñèê éåðèíäÿí ýþðöíöðäö – õûðäàëàíûð, ïðåñëÿíèðäè. ßí ãÿäèì ëàéëàðäà ìàññèâèí òÿìÿëèíäÿ õàëèñ ÿùÿíýäàøû ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè. Ñÿðêåø òàéôàëàðûí òóòóá ÿñèð åëÿäèêëÿðè éîëäàøëàðûìûç – Ðåí âÿ Ñåððè ãóðòàðìàã ëàçûì ýÿëäèéè âàõò, äàíûøûã ö÷öí ýþíäÿðèëìèø ìàâðû áåëÿ áèð éàéëàéà ÷ûõàðäûì, ó÷ìàçäàí ãàáàã îíóí ùàðàäàí àøàüû äöøÿúÿéèíè áèëìÿê ö÷öí áèðëèêäÿ éåð àõòàðìàüà áàøëàäûã. Ëàêèí ìåéäàí÷àìûçûí ùÿð òÿðÿôè éàë÷ûí ãàéàëàð, äèáñèç ó÷óðóìëàðäû, ãàò-ãàò àøàüû ýåäÿí òÿáÿãÿëÿðäè, ñàíêè àüûð äàø ïÿðäÿëÿðäè. Àøàüû äöøìÿéèí ìÿíàñû éîõäó. Ó÷ìàã, äàùà ìöíàñèá éåð òàïìàã ëàçûì èäè, àììà ìÿí ëÿíýèéèðäèì. Îëà áèëñèí, áó óøàãëûãäû, àììà áèð äÿôÿ äÿ íÿ èíñàí, íÿ ùåéâàí àéàüû äÿéìÿìèø éåðè àéàãëàðûì àëòûíäà ùèññ åòìÿê íÿäÿíñÿ ôÿðÿùëè èäè. Ùå÷ áèð ÿðÿá ùöúóìëà áó ãàëàíû, áó èñòåùêàìû àëà áèëìÿçäè. Ùÿëÿ ùå÷ áèð Àâðîïà òÿäãèãàò÷ûñû áóðàäà îëìàìûøäû. Ìÿí ùå÷ âàõò òîõóíóëìàìûø, èíñàí àéàüû äÿéìÿìèø áàêèðÿ ãóìóí öñòöíäÿ éåðèäèì. Ìÿí òîçà äþíìöø áàëûããóëàüûíû, ãèéìÿòëè ãûçûë êèìè, èëê äÿôÿ îâóúëàäûì. Áóðàäà ñöêóòó èëê äÿôÿ ìÿí ïîçäóì. Ìÿí ÿñðëÿð áîéó áèð ñàïëàã äà úöúÿðòìÿéÿí áó ãöòá áóçëóüóíäà, êöëÿéèí âóðóá ýÿòèðäèéè òîõóì êèìè, ùÿéàòûí èëê ñöáóòó, èëê ìöæäÿ÷èñè îëäóì. Àðòûã ñÿìàäà óëäóçëàð ñàéðûøûðäû, áàøûìû éóõàðû ãàëäûðäûì. Ìÿí äöøöíäöì: éöç ìèí èëëÿð áó àü äÿíèçÿ àíúàã óëäóçëàð áàõìûøäûð. Òÿìèç ýþéëÿð àëòûíäà à÷ûëìûø, ëÿêÿñèç òÿìèç ñöôðÿ êèìè. Áèðäÿí öðÿéèì éåðèíäÿí îéíàäû: ãåéðè-àäè áèð êÿøô ÿðÿôÿñèíäÿ îëäóüó êèìè. Áó ñöôðÿíèí öñòöíäÿ, ìÿíäÿí îòóç ìåòð àðàëûäà äàø ãàðàëûðäû... Àéàüûìûí àëòûíäà ö÷ éöç ìåòð ãàëûíëûüûíäà ïðåñëÿíìèø áàëûããóëàüû âàð èäè. Áó íÿùÿíý ëàé ÿí òÿêçèáåäèëìÿç ôàêò èäè, áóðàäà ùå÷ áèð äàø éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. ßýÿð îðàäà éåðèí äÿðèí ãàòëàðûíäà ÷àõìàãäàøû – ïëàíåòèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éàâàø-éàâàø ÷åâ__________ ðèëìÿíèí ìÿùñóëó – ìöðýöëÿéèðñÿ, îíëàðäàí áèðè ùàíñû ìþúöçÿ 153

downloaded from KitabYurdu.org

íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿéìÿìèø áó éåðÿ ÷ûõà áèëÿð? Ìÿí öðÿéèì ÷ûðïûíà-÷ûðïûíà òàïûíòûìû ãàëäûðäûì, – éóìðóã áîéäà ãàðà äàø èäè, ìåòàë êèìè àüûð, ýþç éàøû êèìè ýèðäÿ. Àëìà àüàúûíûí àëòûíà ñàëûíìûø ñöôðÿéÿ éàëíûç àëìà äöøÿ áèëÿð, óëäóçëàðûí àëòûíäà à÷ûëìûø ñöôðÿéÿ éàëíûç àëìà äöøÿ áèëÿð, óëäóçëàðûí àëòûíäà à÷ûëìûø ñöôðÿéÿ èñÿ àíúàã óëäóç òîçó äöøÿ áèëÿð, – ùå÷ áèð âàõò, ùå÷ áèð ìåòåîðèò ùàðàäàí îëäóüóíó áåëÿ àéäûí ýþñòÿðìÿìèøäè. Îíà ýþðÿ äÿ òÿáèè îëàðàã, ìÿí áàøûìû ãàëäûðûá ôèêèðëÿøäèì êè, ýþéëÿðèí àëìà àüàúûíäàí ýÿðÿê éåíÿ ìåéâÿ äöøìöø îëñóí. Ìÿí îíëàðû äöøäöéö éåðäÿí òàïàúàüàì, – àõû éöç âÿ ìèí èëëÿð ùå÷ íÿ îíëàðû íàðàùàò åäÿ áèëìÿçäè. Àõû îíëàð áó ãóìëóãäà ÿðèéèá ýåäÿ áèëìÿçäè. Ôÿðçèééÿìè éîõëàìàã ö÷öí ìÿí äÿðùàë àõòàðìàüà öç ãîéäóì. Î äîüðó ÷ûõäû. Ìÿí äàøû äàø àðäûíúà éûüäûì, òÿãðèáÿí ùÿð ùåêòàðäàí áèð äàø. Îíëàðûí ùàìûñû åéíÿí ñþíìöø ëàâàëàðûí äàìúûñû èäè. Ùàìûñû ãàðà àëìàç êèìè áÿðê èäè. Ìÿí áó çèðâÿëÿðäÿ þçöìöí óëäóç éàüûøû þë÷ÿíèìëÿ ìÿøüóë îëäóüóì ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ, áó ìèí èëëÿðëÿ äàâàì åäÿí îä ëåéñàíû ñàíêè ãàðøûìà áèð àíäà òþêöëäö.

4 Ùÿð øåéäÿí ãÿðèáÿ î èäè êè, îðàäà, ïëàíåòèìèçèí äîíãàðëàøìûø êöðÿéèíäÿ ìàãíèòëÿøìèø äöçÿíëèêëÿ óëäóçëàð àðàñûíäà èíñàí èäðàêû éöêñÿëäè, áó èäðàêäà áó îäëó éàüûø ýöçýöäÿ îëäóüó êèìè ÿêñ îëóíà áèëÿðäè. Ãÿäèìäÿí öñò-öñòÿ éûüûëìûø áó úàíñûç ìàòåðèéà è÷ÿðèñèíäÿ èíñàí ôèêðè ìþúöçÿ èäè. Áó ôèêèðëÿð èñÿ àõûá ýÿëèðäè. Áèð äÿôÿ ãÿçà ìÿíè ãóì ñÿùðàñûíûí îðòàñûíà àòäû, ìÿí îòóðóá ùàâàíûí èøûãëàíìàñûíû ýþçëÿéèðäèì. Àéà äîüðó öç òóòìóø ãóì òÿïÿëÿðèíèí éàìàúëàðû ãûçûë êèìè ïàðûëäàéûðäû, ãàðøûäàêû éàìàúëàð èñÿ òà òÿïÿéÿ ãÿäÿð, ãàðàíëûã èäè, áóðàäà íàçèê, àéäûí áèð õÿòò èøûüû êþëýÿäÿí àéûðûðäû. Çöëìÿò âÿ àé èøûüû èëÿ çîëàã-çîëàã åäèëìèø áó ñÿùðà òÿðñàíÿñèíäÿ èøèí áèð ñààòëûã ôàñèëÿ ñöêóíÿòè ùàêèì èäè, áÿë__________ êÿ äÿ áó òÿëÿ ñöêóòó èäè – ìÿí áó ñàêèòëèêäÿ éóõóéà ýåòäèì.

154

downloaded from KitabYurdu.org

Àéûëàðêÿí ìÿí éàëíûç ÿíýèí ýåúÿ ñÿìàñûíû ýþðäöì, ÷öíêè ãóì òÿïÿñèíèí ëàï éóõàðûñûíäà éàòìûøäûì, ãîëëàðûìû éàíëàðà à÷àðàã, öçöìö óëäóçëàð ñÿëòÿíÿòèíÿ òóòìóøäóì. Ìÿí ãàðøûìäà íÿ êèìè ÿíýèíëèêëÿð à÷ûëäûüûíû áàøà äöøìöðäöì, îíëàðëà ìÿíèì àðàìäà íÿ éàïûøìàã, òóòìàã ìöìêöí îëàí êþêëÿð, íÿ äàì, íÿ àüàú áóäàüû âàð èäè, áàøûì ýèúÿëëÿíÿ-ýèúÿëëÿíÿ ùèññ åòäèì êè, éûõûëûðàì, ñöðÿòëÿ ó÷óðóìà ýåäèðÿì. Ëàêèí éîõ, ìÿí éûõûëìûðäûì. Ìÿëóì îëäó êè, ìÿí òÿïÿäÿí äûðíàüà ãÿäÿð éåðëÿ áàüëûéàì. Ãÿðèáÿ áèð ÿìèí-àìàíëûãëà áöòöí àüûðëûüûìëà îíà òÿñëèì îëìóøäóì. Úàçèáÿ ãöââÿñè ìÿíÿ, ìÿùÿááÿò ãÿäÿð ãöäðÿòëè ýþðöíäö. Áöòöí áÿäÿíèìëÿ ùèññ åäèðäèì êè, éåð ìÿíÿ äàéàã âåðèð, ñàõëàéûð, ÿëèìäÿí òóòóá, óçóí ýåúÿíèí è÷ÿðèñèíäÿí êå÷èðèá àïàðûð. Ìÿëóì îëäó êè, àüûðëûüûì ìÿíè ïëàíåòÿ ñûõûð, ñÿðò âèðàæëàðäà áöòöí àüûðëûüûíëà êàáèíÿéÿ ñûõûëàí êèìè. Ìÿí áó ÿëà äàéàãäàí, èñòèíàäýàùäàí áåëÿ ìþùêÿì, áåëÿ åòèáàðëû èñòèíàäýàùäàí ëÿççÿò àëûðäûì âÿ àëòûìäà ÿéèëìèø ýÿìè ýþéÿðòÿñè ùèññ åäèðäèì. Ìÿí ôÿçàëàðäà áó ùÿðÿêÿòè î ãÿäÿð àéäûí ùèññ åòìèøäèì êè, ÿýÿð éåðèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí àäÿò åäèëìÿìèø ñÿéëÿ ÿçàá âåðèëÿí ìàääÿíèí éàíûãëû ñÿñèíè, ëèìàíà ÷ûõàí êþùíÿ éåëêÿíëè ãàéûüûí èíèëòèñèíè, ùÿääÿí àðòûã éöêëÿíìèø áàðæûí ãóëàãáàòûðàí úûðûëòûñûíû åøèòñÿéäèì, àçàúûã ãÿäÿð òÿÿúúöá åòìÿçäèì. Ëàêèí éåð ãàòëàðû ñóñóðäó. Ìÿí ÷èéèíëÿðèìëÿ úàçèáÿ ãöââÿñèíè äóéóðäóì. Éåíÿ ùÿìèí àùÿíýäàð, äÿéèøìÿç, ÿáÿäè úàçèáÿíè. Áÿëè, ìÿí äîüìà ïëàíåòäÿí àéðûëìàçàì, ãàëåðàíûí1 áàòäûüû éåðäÿ àâàð÷ÿêÿíëÿðèí ÿáÿäè îëàðàã äÿíèçèí äèáèíäÿ ãóðüóøóí êèìè ìûõëàíûá ãàëäûãëàðû êèìè. Ñÿùðàëàðäà èòêèí äöøìöø, òÿùëöêÿëÿðëÿ ÿùàòÿ îëóíìóø ãóìëàð âÿ óëäóçëàð àðàñûíäà êþìÿêñèç-ïÿíàùñûç ãàëìûø, ëàë ÷þëëÿðëÿ, äèëñèç ìÿñàôÿëÿðëÿ ùÿéàòûìûí ìàãíèò ãöòáöíäÿí àðàëû ñàëûíìûø ìÿí, òàëåéèì ùàããûíäà äöøöíöðäöì. Ìÿí áèëèðäèì: ÿýÿð ìÿíè ùÿð ùàíñû áèð òÿééàðÿ àõòàðûá òàïìàñà, éàõóä ñàáàù ìàâðëàð úàíûìû àëìàñà, áó ùÿéàòâåðèúè ãöòáëÿðÿ ãàéûòìàã ö÷öí óçóí ýöíëÿð, ùÿôòÿëÿð âÿ àéëàð òÿëÿá îëóíóð. Áóðàäà ìÿíèì ùå÷ íÿéèì ãàëìàìûøäû. Ãóìëàð __________ 1

Ãÿäèìäÿ ÷îõàâàðëû ýÿìè.

155

downloaded from KitabYurdu.org

âÿ óëäóçëàð àðàñûíäà àçìûø, þëöìÿ ìÿùêóì àäàì êèìè äÿðê åäèðäèì êè, éàëíûç áèð ñÿàäÿòÿ ìàëèêÿì – áó äà íÿôÿñ àëìàãäûð... ßâÿçèíäÿ ýþçöì áàõà-áàõà ñàéñûç-ùåñàáñûç éóõóëàð ýþðöðäöì. Îíëàð áóëàã ñóéó êèìè ñÿññèç-ñÿìèðñèç àõûá ýÿëèðäè, ÿââÿëúÿ, ìÿí îíóí, ìÿíè áöðöéÿí çþâã-ñÿôàíûí ùàðàäàí ýÿëäèéèíè áèëìèðäèì. Íÿ ñÿñ âàðäû, íÿ ñÿìèð, íÿ äÿ õÿéàë. Òÿêúÿ áèð ùèññ âàðäû: éàíûìäà êèì èñÿ âàð, éàõûí âÿ ÿçèç äîñò àäàì; áóäóð, áó ñààò, èíäèúÿ îíó òàíûéàúàüàì. Ñîíðà ìÿí èøè áàøà äöøäöì, ýþçëÿðèìè éóìàðàã, éàääàøûìûí ñåéðèíÿ ãàïûëäûì. Ùàðàäà èñÿ ñûõ òöíä êöêíàð âÿ úþêÿ àüàúëàðû èëÿ þðòöëìöø ïàðê âÿ öðÿéèìÿ ÿçèç îëàí êþùíÿ åâ âàð èäè. ßýÿð î, ìÿíè èñèäÿ áèëìèðñÿ, ìÿíÿ ñûüûíàúàã âåðÿ áèëìèðñÿ, îíóí éàõûí éàõóä óçàã îëìàñûíûí íÿ ÿùÿìèééÿòè, áóðàäà î àíúàã õÿéàëäûð: î âàðäûð, áóíóí þçö äÿ êèôàéÿòäèð, ýåúÿ îíóí ýåð÷ÿêëèéèíè äóéóðàì. Ìÿí ñàùèëÿ àòûëìûø àäñûç-éóðäñóç úÿñÿä äåéèëÿì, ìÿí þçöìö ÿõç åäèðÿì – ìÿí áó åâäÿ äîüóëìóøàì, õÿéàëûì îíóí ãîõóñó, äÿùëèçëÿðèíèí ñÿðèíëèéè, äèâàðëàðû àðàñûíäà úèíýèëäÿéÿí ñÿñëÿðëÿ äîëóäóð. Ùÿòòà ýþëìÿ÷ÿëÿðäÿ ãóðóëäàéàí ãóðáàüàëàðûí ñÿñèíè äÿ åøèäèðÿì. Éåíèäÿí þç-þçöìö òàíûìàã ö÷öí, ñÿùðàäà òÿíùàëûã ùèññèíèí ùàðäàí âÿ ùàíñû èòêèëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè àíëàìàã ö÷öí, ãóðáàüàëàðûí áåëÿ ñÿñè ýÿëìÿéÿí ñàéñûç-ùåñàáñûç ñóñìàëàðäàí äîüàí ñöêóòóí ìÿíàñûíû äÿðê åòìÿê ö÷öí áó ùÿäñèç-ùöäóäñóç ÿëàìÿòëÿð, ìÿíÿ ÷îõ-÷îõ ëàçûì èäè. Éîõ, ìÿí àðòûã ãóìëàð âÿ óëäóçëàð àðàñûíäà äîëàøìûðäûì. Áó äîíóá ãàëìûø äåêîðàñèéà äàùà ìÿíÿ ùå÷ áèð øåé äåìèðäè. Ùÿòòà ÿáÿäèééÿòè äóéìàã äà äåìÿ îíäàí èðÿëè ýÿëìèðìèø. Êþùíÿ åâèí ìþòÿáÿð øêàôëàðû éåíÿ ýþçöìöí þíöíäÿ äóðäó. Éàðû-à÷ûëìûø øêàô ãàïûëàðûíäàí ìÿëÿôÿëÿðèí ãàð äàüû ýþðöíöðäö. Îðàäà ãàð ñÿðèíëèéè âàðäû. Åâ èøëÿðèíÿ áàõàí ãàðû øêàôäàí øêàôà äîüðó ñè÷àí êèìè õûðäà-õûðäà ñÿêÿðÿê éóéóëìóø àüëàðû éîðóëìàäàí éîõëàéûð, äöçÿëäèð, áèð-áèðèíèí öñòöíÿ éûüûð, ñàéûðäû. Áàëàúà éûðòûã ÿëàìÿòè ýþðÿí êèìè äåéèð: “Íÿ áÿäáÿõò÷èëèêäèð? – Àõû áó áöòöí åâè ñàðñûäà áèëÿð” –__________ Äÿðùàë ÷ûðàüà éàõûí îòóðóð, ýþçëÿðèíÿ ùåéôè ýÿëìÿäÿí, áó “ìåùðàá þðòöéöíö”, áó ö÷ äîðëó éåëêÿíè éàìàéûðäû. Î áþéöê 156

downloaded from KitabYurdu.org

îëàí íÿéÿ èñÿ ãóëëóã åòìÿêäÿí éîðóëìóðäó, àíúàã Àëëàùàìû éàõóä ýÿìèéÿìè ãóëëóã åòäèéèíè áèëìèðÿì. Áÿëè, ìàäìàçåë, ÿëáÿòòÿ, ìÿí ñÿíÿ ñÿùèôÿëÿð ùÿñð åòìÿëèéÿì. Ìÿí èëê ñÿéàùÿòëÿðèìäÿí ãàéûäàí çàìàí ñÿíè ùÿìèøÿ ÿëè èéíÿëè ýþðìöøÿì, ùÿð èë ñÿíèí öçöíäÿêè ãûðûøûãëàðûí âÿ áàøûíäàêû àü ñà÷ëàðûí ñàéû àðòûðäû, àììà ñÿí éåíÿ ÿââÿëêè êèìè áèçèì éàòàúàüûìûç ö÷öí þç ÿëëÿðèíëÿ ãûðûøñûç ìÿëÿôÿëÿð, ñòîëóìóç ö÷öí ÿçèëìÿìèø ñöôðÿëÿð, áàéðàìëàð ö÷öí áöëëóð ãàáëàð âÿ èøûã ùàçûðëàéûðäûí. Ìÿí äÿéèøÿê ñàõëàíàí éåðÿ ýÿëèð, ñÿíèíëÿ öç-öçÿ îòóðóð, ñÿíè ùÿéÿúàíëàíäûðìàüà, ñÿíèí ýþçëÿðèíè áþéöê àëÿìÿ à÷ìàüà ÷àëûøûðäûì. Þç ìàúÿðàëàðûì ùàããûíäà, þëöì òÿùëöêÿëÿðè ùàããûíäà ùåêàéÿòëÿðèìëÿ ñÿíè äÿéèøìÿê èñòÿéèðäèì. Ñÿí èñÿ äåéèðäèí êè, ìÿí ùå÷ äÿéèøìÿìèøÿì. Àõû ìÿí óøàã îëàíäà äà ùÿìèøÿ åâÿ êþéíÿéè úûðûëìûø (“Áÿäáÿõò÷èëèéÿ áàõ”), äèçèìèí äÿðèñè ñèéðèëìèø ýÿëèðäèì, àõøàìëàð èñÿ, ëàï áóýöíêö êèìè, ìÿíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ëàçûì ýÿëèðäè. Éîõ úàíûì, éîõ, ìàäìàçåë. Ìÿí èíäè ïàðêûí î áàøûíäàí ãàéûòìûðàì, ìÿí äöíéàíûí î áàøûíäàí ãàéûäûðàì, þçöìëÿ áÿðàáÿð ñÿùðàëàðûí ãàñûðüàñûíûí íÿôÿñèíè, èíñàí àéàüû äÿéìÿéÿí óçàã éåðëÿðèí òÿëõ èéèíè, òðîïèê àéûí ýþçãàìàøäûðàí øÿôÿãèíè ýÿòèðèðÿì. Ñÿí äåéèðäèí: ÿëáÿòòÿ, îüëàíëàð ùÿìèøÿ þçëÿðèíè äÿëè êèìè î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÷ûðïûðëàð, ãîëëàðûíû, ãû÷ëàðûíû ñûíäûðûðëàð âÿ öñòÿëèê äÿ åëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, ãÿùðÿìàíäûðëàð. Éîõ, éîõ, ìàäìàçåë, ìÿí, ïàðêûìûçäàí ÷îõ, ÷îõ óçàãëàðà ýåòìèøäèì. Ïàðêûí êþëýÿñèíèí íÿ ãÿäÿð àç, íÿ ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòñèç îëäóüóíó áèëñÿéäèí. Îíó íÿùÿíý ïëàíåòäÿ, ãóìëàð âÿ ãàéàëàð àðàñûíäà, áàòàãëûãëàð âÿ àéàã äÿéìÿìèø ìåøÿëÿð àðàñûíäà ùå÷ ýþðÿ áèëìÿçñÿí, î äÿðùàë èòèá ýåäÿð. Ñÿí áèëèðñÿíìè êè, åëÿ þëêÿëÿð âàð îðàäà àäàìà ðàñò ýÿëÿí êèìè äÿðùàë ñèëàùëàðûíû ÷ûõàðäûðëàð? Áèëèðñÿíìè, ìàäìàçåë, äöíéàäà ñÿùðàëàð âàðäûð, îðàäà áóìáóç ýåúÿäÿ ìÿí öñòöà÷ûã, ÷àðïàéûñûç, ìÿëÿôÿñèç éàòìûøàì...

– Âÿùøèéÿ áàõ! – äåéèðäèí. Íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðäûìñà, î þç èìàíûíäà ìþùêÿì âÿ òÿðÿääöäñöç äóðóðäó, åéíÿí ìîíàñòûð õèäìÿò÷èñè êèìè. Ìÿíè êÿäÿðëÿíäè__________ ðèðäè êè, àúûíàúàãëû íÿñèáè îíó êîð âÿ êàð åäèð...

157

downloaded from KitabYurdu.org

Àììà Áþéöê ñÿùðàäà î ýåúÿ, ãóìëàð âÿ óëäóçëàð àðàñûíäà ïÿíàùñûç, êèìñÿñèç ãàëäûüûì âàõò ìÿí îíó ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèðäèì. Ìÿíÿ íÿ îëäóüóíó áèëìèðÿì. Ýþéäÿ áó ãÿäÿð óëäóç – ìàãíèò âàð, àììà úàçèáÿ ãöââÿñè ìÿíè éåðÿ áàüëàìûøäûð. Þçýÿ áèð úàçèáÿ äÿ âàð, î ìÿíèì þçöìö þçöìÿ ãàéòàðûð. Ùèññ åäèðÿì êè, àüûðëûüûì ìÿíè ÷îõ øåéÿ ÷ÿêèð. Ìÿíèì õÿéàëëàðûì áó ãóì òÿïÿëÿðèíäÿí, áó àéäàí, áöòöí áó ýåð÷ÿêëèêëÿðäÿí äàùà ðåàëäûð. Áÿëè, ìþúöçÿ îíäà äåéèë êè, áó åâ áèçè ãîðóéóð, èñèäèð, áó äèâàðëàð áèçèìäèð. Ìþúöçÿ îíäàäûð êè, î ùèññ åäèëìÿäÿí áèçÿ íÿúèáëèê, ìåùðèáàíëûã àøûëàéûð âÿ î, öðÿêäÿ, îíóí ëàï äÿðèíëèêëÿðèíäÿ, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ëàéëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð, îðàäà, áóëàã ñóéó êèìè, õÿéàëëàð éàðàíûð... Áþéöê ñÿùðà, ìÿíèì Áþéöê ñÿùðàì, áóäóð, áó éóí ÿéèðÿí ãàðû ñÿíè äÿ òàìàì ñåùðëÿäè.

 ÂÀÙß Ìÿí ñèçÿ ñÿùðà ùàããûíäà î ãÿäÿð äàíûøäûì êè, îíóí áàðÿñèíäÿ òÿçÿäÿí ñþùáÿò à÷ìàçäàí ÿââÿë, âàùÿíè òÿñâèð åòìÿê èñòÿðäèì. Èíäè ìÿíèì ýþçöìöí þíöíäÿ äóðàí øåé, Áþéöê ñÿùðàäà ýèçëÿíìèð. Òÿééàðÿíèí áèð ãÿðèáÿ õöñóñèééÿòè äÿ âàð – î ñèçè áèð àí è÷èíäÿ ìöÿììàíûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ, ìÿúùóëëóüà àïàðûð. Ñèç äöçÿíëèêäÿ ñàëûíìûø øÿùÿðëÿðèí – èíñàí ãÿëÿáÿëèéèíèí èëëöìèíàòîðóíà, îíëàðäàí ùÿð òÿðÿôÿ öç òóòàí, ãàí äàìàðû êèìè îíëàðû ÷þëëÿðèí øèðÿñè èëÿ ãèäàëàíäûðàí éîëëàðà ùÿëÿ áó éàõûíëàðäà áèîëîã àëèì êèìè ëàãåéä áàõûðäûíûç. Àíúàã áóäóð, éöêñÿêëèéè ýþñòÿðÿí úèùàçûí ÿãðÿáè òèòðÿéèð, àøàüûäà, óçàãëàðäà áèð àç ÿââÿë ýþìýþé ýþðöíÿí îòëàð áöòþâ áèð àëÿìÿ ÷åâðèëèð. Ñèç éóõóéà ýåòìèø ïàðêûí __________ îðòàñûíäàêû ÷ÿìÿíèí ÿñèðèñèíèç.

158

downloaded from KitabYurdu.org

Óçàãëûã ìÿñàôÿ èëÿ þë÷öëìöð. Áÿçÿí ùÿð ùàíñû áèð áàüûí ÷ÿïÿðëÿðè àðõàñûíäà ×èí äèâàðûíûí àðõàñûíäà ýþçëÿíÿí ñèðëÿðäÿí áþéöê ñèðð ýèçëÿíìèø îëóð; ñóñìàã áàëàúà ãûçûí öðÿéèíè, Áþéöê ñÿùðàíûí èíòÿùàñûç ãóìëàðûíûí òÿíùà âàùÿíè ãîðóìàñûíäàí äàùà åòèáàðëû ãîðóéóð. Óçàã áèð éåðäÿ òÿñàäöôÿí äàéàíìàüûìäàí äàíûøàúàüàì. Áó Àðýåíòèíàäà, Êîíêîðäèéàíûí éàõûíëûüûíäà îëìóøäóð, àíúàã áàøãà éåðäÿ äÿ îëà áèëÿðäè: äöíéà ìþúöçÿëÿðëÿ äîëóäóð. Ìÿí ÷þëöí îðòàñûíäà éåðÿ åíäèì âÿ ùå÷ àüëûìà ýÿëìÿçäè êè, íàüûëà äàõèë îëàúàüàì. Íÿ ìÿíè òàïûá àïàðàí ÿð-àðâàääà, íÿ îíëàðûí êþùíÿ ôîðäóíäà äèããÿòÿøàéàí áèð øåé éîõäó.

– Ñèç áèçäÿ ýåúÿëÿéÿúÿêñèíèç... Áóäóð, äþíýÿíèí î áàøûíäà àé èøûüûíà ãÿðã îëìóø áàëàúà ìåøÿëèê, îíóí î òÿðÿôèíäÿ åâ ýþðöíäö. Áó íÿ ãÿðèáÿ åâäè. Àë÷àã ãàéàäûð, äåìÿê îëàð, ãàëàäûð. Ëàêèí àéàüûìû àñòàíàäàí è÷ÿðè ãîéàí êèìè ýþðäöì êè, áó, ÿôñàíÿâè ãÿñð î ãÿäÿð ñàêèò, î ãÿäÿð õîø âÿ åòèáàðëûäûð êè, åëÿ áèë ìöãÿääÿñ ìîíàñòûðäûð. Äÿðùàë èêè ãûç ýÿëäè. Îíëàð ñûíàéûúû íÿçÿðëÿðëÿ, äàõèë îëìàã ãàäàüàí åäèëìèø ñÿëòÿíÿòè ìöùàôèçÿ åäÿí ùàêèìëÿð êèìè, ìÿíÿ áàõäûëàð; êè÷èéè áèð áàëàúà äîäàãëàðûíû áöçäö, éåíèúÿ êÿñèëìèø ÷óáóãëà äþøÿìÿíè äþéÿúëÿìÿéÿ áàøëàäû; áèçè áèð-áèðèìèçÿ òÿãäèì åòäèëÿð, ãûçëàð äàíûøìàäàí, ìåéäàí îõóéóðìóø êèìè ìÿíÿ ÿë âåðäèëÿð âÿ ÷ûõûá ýåòäèëÿð. Áó ÷îõ ìàðàãëû âÿ õîø èäè. ×îõ ñàäÿúÿ, ñÿññèç-ñÿìèðñèç âÿ þòÿðè ìÿíÿ ïû÷ûëäàäûëàð êè, ñèðð áàøëàéûð. Àòà à÷ûãúà äåäè: – Áÿëè, áÿëè, îíëàð àäàìàéîâóøìàçäûðëàð. Áèç è÷ÿðè êå÷äèê. Ïàðàãâàéûí ïàéòàõòûíäà êþðïöíöí ùÿð äåøèéèíäÿí áîéëàíàí îòäàí, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí, ëàêèí ùÿìèøÿ àéûã îëàí êå÷èëìÿç ìåøÿíèí ýþíäÿðäèéè êÿøôèééàò÷ûäàí, î ñûðòûã îòäàí ùÿìèøÿ õîøóì ýÿëìèøäèð, î, øÿùÿðèí ùÿëÿ äÿ àäàìëàðûí ùþêìðàíëûüûíäà îëóá-îëìà__________ äûüûíû, áó äàøëàðû éåðèíäÿí òÿðïÿòìÿê âàõòûíûí ÷àòûá-÷àòìàäûüûíû 159

downloaded from KitabYurdu.org

éîõëàéûð. Áó ñÿëèãÿñèçëèê ùÿìèøÿ ìÿíÿ õîø ýÿëìèøäèð. Áóíäà ñÿí ùÿäñèç âàðëûëûã ýþðöðñÿí. Àììà èíäè ìÿí äÿ ùåéðÿò åòäèì. ×öíêè áóðàäà ùÿð øåé êþùíÿëìèø, äàüûëìûøäû, áóíà ýþðÿ ùÿð øåé úàçèáÿëè îëìóøäó; ýþâäÿñè çàìàí ýåòäèêúÿ ÷àò-÷àò îëìóø, ìàìûð áàñìûø àüàú êèìè, íÿñèëáÿíÿñèë ìÿøóãëàð îòóðìàüà ýÿëäèéè áàü ñêàìéàñû êèìè. Äèâàðëàðäàêû ïàíåëëÿð ãàáàðìûøäûð, ïÿíúÿðÿ âÿ ãàïû ÷ÿð÷èâÿëÿðèíè àüàú ãóðäó éåìèøäèð. Ñòóëëàðûí ùàìûñû ëàõëàéûð. Áóðàäà ùå÷ áèð øåéè òÿìèð åòìÿìèøäèëÿð, ÿâÿçèíäÿ ùÿð øåé ïàð-ïàð ïàðûëäàéûðäû. Ùÿð áèð øåé éóéóëìóø, ñèëèíìèøäè, ùÿð éåð ýöçýö êèìè èäè. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ãîíàã îòàüûíäà ùÿð øåé ãûðûøëàðëà þðòöëìöø ãàðû öçö êèìè èôàäÿëè èäè. Éàðûã-éàðûã îëìóø äèâàðëàð, ÷àòëàìûø òàâàí – áóíëàð ÿëà èäè, ùàìûñûíäàí éàõøûñû èñÿ ïàðêåò èäè: – áÿçè éåðëÿðè áàòìûøäû, áÿçè éåðëÿðäÿ àäàì àéàüûíû ãîéàíäà òèòðÿéèðäè, åòèáàðñûç êþðïö êèìè. Àììà éåíÿ äÿ òÿìèç èäè, ýöçýö êèìè ïàðûëäàéûðäû. Ìàðàãëû åâ èäè, îíà ñàéìàçéàíà áàõìàã îëìàçäû, ÿêñèíÿ, î àäàìäà þçöíÿ áþéöê ùþðìÿò îéàäûðäû. ßëáÿòòÿ, ùÿð èë îíóí ìöðÿêêÿá âÿ ãÿðèáÿ ýþðêÿìèíÿ éåíè ÿëàâÿëÿð åäèð, îíóí ýþçÿëëèéèíè, ìåùðèáàíëûã âÿ äîñòëóüóíó àðòûðûðäû, åéíè çàìàíäà, òÿùëöêÿ äÿ àðòûðäû, áó òÿùëöêÿ ãîíàã îòàüûíäàí éåìÿê îòàüûíà êå÷ÿíäÿ ñèçèí ãàðøûíûçà ÷ûõûðäû.

– Åùòèéàòëû îëóí. Äþøÿìÿäÿ äåøèê ýþðöíöðäö. Îðà äöøìÿê ãîðõóëó èäè, àäàì ãû÷ûíû ñûíäûðà áèëÿðäè, áóíó ìÿíèì íÿçÿðèìÿ ÷àòäûðäûëàð. Áóðàäà äåøèê îëìàñûíà ùå÷ êÿñ ìöãÿññèð äåéèë, çàìàí þç èøèíè ýþðìöøäö. Þçëÿðèíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã àðçóñóíóí îëìàìàñû ùÿãèãÿòÿí àðèñòîêðàò ùÿðÿêÿòè èäè. Ìÿíÿ äåìèðäèëÿð: “Î äåøèéè òóòìàã äà îëàð, áèç êèôàéÿò ãÿäÿð âàðëûéûã, àììà...” Ùÿãèãÿò îëñà äà áóíó äà ìÿíÿ äåìèðäèëÿð: “Øÿùÿð áó åâè áèçÿ îòóç èëÿ âåðìèøäèð, øÿùÿð äÿ òÿìèð åòìÿëèäèð. Ýþðÿê êèì öñòöí ýÿëÿúÿê...” Èçàùàò âåðìÿê èëòèôàòû ýþñòÿðìèðäèëÿð âÿ áó ñÿðáÿñòëèê ìÿíè ùåéðÿòÿ ýÿòèðèðäè. Òÿêúÿ ñþçàðàñû, þòÿðè äåéèðäèëÿð: __________ – Áÿëè, áÿëè, áèð àç êþùíÿëìèøäèð, äàüûëìûøäûð.

160

downloaded from KitabYurdu.org

Áó ñþçëÿðè ëàãåéä äåéèðäèëÿð âÿ ìÿí ôèêèðëÿøäèì êè, éåíè äîñòëàðûì áèð åëÿ äÿ êÿäÿðëÿíìèðëÿð. Òÿñÿââöð åäèí, áÿííàëàð, äöëýÿðëÿð, ìåáåë÷èëÿð âÿ ìàëàêåøëÿð þç ìÿëóí àëÿòëÿðèíè ýþòöðöá, þìðöíäÿ áó ãÿäÿð ýöíëÿð ýþðìöø áó äèâàðëàðà ùöúóì åäèð âÿ áèð ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ áó åâè òàíûíìàç øÿêëÿ ñàëûð, ñîíðà ñèç äÿ áóðà ãîíàã ýÿëèðñèíèç. Íÿ ñèðð, íÿ òÿíùà ýóøÿ, íÿ õÿëâÿòè êöíú-áóúàã, íÿ ãàðàíëûã çèðçÿìèëÿð âàð, àéàüûíûí àëòûíäà ùå÷ áèð òÿëÿ-çàä éîõäóð, åâ åâëèéèíäÿí ÷ûõûá áÿëÿäèééÿ ðÿèñèíèí ãÿáóë îòàüûíà äþíöá. Áó åâäÿ èêè ãûçûí ÿôñóíëàíìûø êèìè éîõà ÷ûõìàñû òÿÿúúöáëö äåéèë. ßýÿð ãîíàã îòàüû ÷àðäàã êèìè ýþçëÿíèëìÿç øåéëÿðëÿ äîëóäóðñà, îíäà áÿñ áóðàäà ÷àðäàãëàð íÿ úöðäöð? Äÿðùàë àíëàéûðñàí êè, øêàôëàðäàí áèðèíèí ãàïûñûíû áèð áàëàúà àðàëàñàí, êþùíÿ, ñàðûëìûø ìÿêòóáëàð áàüëàìàñû, óëó áàáàíûí ùåñàáëàðû, áó åâäÿêè ãûôûëëàðäàí ãàò-ãàò ÷îõ, ùÿì äÿ ãûôûëëàðûí ùå÷ áèðèíÿ äöøìÿéÿí à÷àðëàð ñåë êèìè àõûá ýÿëÿúÿêäèð. À÷àðëàð ÷îõ ôàéäàñûç øåéäèð, áèëàèõòèéàð îíëàðûí íÿéÿ ýÿðÿê îëäóüóíó äöøöíöð, ôÿðçèééÿëÿð äöçÿëäèðñÿí âÿ áó âàõò ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíäà äÿðèí áàñäûðûëìûø ìöúðöëÿð, ãÿäèì ãûçûë ïóëëàð õÿçèíÿñè úàíëàíûð.

– Áÿëêÿ ñöôðÿ áàøûíà áóéóðàñûíûç? Áèç éåìÿê îòàüûíà êå÷äèê. Îòàãäàí îòàüà êå÷äèêúÿ ìÿí ùÿð éåðè áöðöìöø, ùå÷ áèð ÿòèð èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿí, åéíÿí áóõóð êèìè, êþùíÿ êèòàá èéè óäóðäóì, ùÿð øåéäÿí éàõøû î èäè êè, ÷ûðàãëàð äà áèçèìëÿ áÿðàáÿð ýåäèðäè. Îíëàð ãÿäèì àüûð ÷ûðàãëàð èäè, ÷îõ óúà àëòëûãëàðäà áó îòàãäàí î îòàüà ñöðöéöðäöëÿð, ìÿí ëàï êè÷èê îëäóüóì âàõòëàðäàêû êèìè. Îíëàðäàí äèâàðëàðà ÿúàèá êþëýÿëÿð äöøöðäö. Êþëýÿëÿðèí ïàëìà éàðïàãëàðû èëÿ ùàøèéÿëÿíìèø àëîâ äÿìÿòè øþëÿëÿíèðäè. Ñîíðà ÷ûðàãëàð þç éåðëÿðèíÿ ãîéóëóðäó, èøûã òàëàëàðû ùÿðÿêÿòñèç äîíóá ãàëûðäû, ÿòðàôäà èñÿ èíòÿùàñûç ãàðàíëûã ãîðóãëàðû éàðàíûðäû âÿ îðàäà îäóíëàð ÷ûðòûëäàéûðäû. Ãûçëàð òÿçÿäÿí ýÿëäè, ÿââÿë ýåòäèêëÿðè êèìè ÿñðàðëû, ñÿññèç-ñÿìèðñèç. Þçëÿðèíè äàðòà-äàðòà ñòîëóí àðõàñûíäà îòóðäóëàð. ßëáÿòòÿ, îíëàð þçëÿðèíèí èò âÿ ãóøëàðûíû éåäèðòìÿéÿ, ïÿíúÿðÿëÿðè òàéáàòàé à÷àðàã, àéëû ýåúÿéÿ òàìàøà åòìÿéÿ, ÷è÷ÿê âÿ îò ãîõóñó èëÿ äîë__________ ìóø ùàâà èëÿ äîéóíúà íÿôÿñ àëìàüà èìêàí òàïìûøäûëàð. Èíäè èñÿ 161

downloaded from KitabYurdu.org

ñàëôåòêàíû à÷à-à÷à ýþçóúó õÿëâÿòúÿ ìÿíÿ áàõûð âÿ þë÷öá-áè÷èðäèëÿð êè, ìÿíè äÿ ÿë ùåéâàíëàðû ñèéàùûñûíà ñàëìàüà äÿéÿðìè? Àõû îíëàð àðòûã èãóàíû, ìàíãóñòó, òöëêöíö, ìåéìóíó âÿ àðûëàðû ÿùëèëÿøäèðìèøäèëÿð. Áöòöí áó äÿñòÿ ñàêèò âÿ ìåùðèáàí éàøàéûðäû, åëÿ áèë éåð öçö úÿííÿòèíäÿ èäèëÿð. Ãûçëàð áó úàíëû õèëãÿòëÿðè òÿáÿÿëÿðèíÿ ÷åâèðìèøäèëÿð. Îíëàðû þç áàëàúà ìàùèð ÿëëÿðè èëÿ îâñóíëàìûøäûëàð. Îíëàðû éåäèðèð, è÷èðèð, îíëàðà íàüûë ñþéëÿéèðäèëÿð. Þçö äÿ ìàíãóñòäàí òóòìóø àðûëàðà ãÿäÿð ùàìûñû îíëàðà ãóëàã àñûðäû. Ìÿí äÿ ýþçëÿéèðäèì – îíëàðëà öç-öçÿ îòóðàí áàøãà úèíñ íöìàéÿíäÿñèíè àìàíñûç èòè íÿçÿðëÿðëÿ äÿëèá-äåøÿí áó èêè øåéòàí èíäèúÿ îíóí ùàããûíäà õÿëâÿòúÿ òåç âÿ ãÿòè ùþêì ÷ûõàðàúàãäûð. Óøàã âàõòëàðûìûçäà áàúûëàðûì èëê äÿôÿ áèçÿ ãîíàã ýÿëÿí àäàìà áåëÿ ãèéìÿò ãîéóðäóëàð. Ñòîë áàøûíäà ñþùáÿò áèð àíëûüà êÿñèëÿíäÿ, áèðäÿí úèíýèëòèëè ñÿñëÿ äåéèðäèëÿð: – Îí áèð.1 Áó ðÿãÿìèí áöòöí ìÿçèééÿòèíäÿí àíúàã áàúûëàðûì âÿ ìÿí ùÿçç àëûðäûã. Èíäè ìÿí áó îéóíó õàòûðëàéàíäà äàõèëÿí áöçöøöðäöì. Ìÿíè õöñóñÿí ùàêèìëÿðèí ÷îõ òÿúðöáÿëè îëìàñû ñûõûðäû. Àõû, îíëàð ùèéëÿýÿð ùåéâàíëàðû ñàäÿëþâùëÿðèíäÿí éàõøû àéûðûðäûëàð, þç òöëêöëÿðèíèí éåðèøèíäÿí òÿéèí åäèðäèëÿð êè, êåôè êþêäöð éà éîõ, éàõóä èíäè îíà éàõûí äóðìàã îëàð éà îëìàç. Îíëàð áàøãàñûíûí ôèêèð âÿ ùèññëÿðèíäÿí áàø ÷ûõàðìàüû äà áóíäàí ïèñ áàúàðìûðäûëàð. Ìÿí áó àéûã, úèääè âÿ ïàê ýÿíúëèéÿ âàëåù èäèì, àììà áó îéóíó äÿéèøñÿéäèëÿð, äàùà õîø îëàðäû. Ùÿëÿëèê èñÿ “Îí áèð” àëìàãäàí åùòèéàò åäÿðÿê, ìÿí èòàÿòêàðúàñûíà îíëàðà äóç âåðèð, øÿðàá òþêöðäöì, àììà ùÿð äÿôÿ áàøûìû ãàëäûðàíäà îíëàðûí öçöíäÿ ñàòûí àëûíìàñû ìöìêöí îëìàéàí, ùàêèìëÿðÿ ìÿõñóñ úèääèëèê ýþðöðäöì. Áóðàäà éàëòàãëûã äà êþìÿê åòìÿçäè, øþùðÿòïÿðÿñòëèê îíëàðà éàä èäè. ßëáÿòòÿ, øþùðÿòïÿðÿñòëèê, ìÿüðóðëóã éîõ; îíëàð þçëÿðè ùàããûíäà î ãÿäÿð éöêñÿê ôèêèðäÿ èäèëÿð êè, ìÿí áóíà áÿíçÿð áèð ñþç äåìÿéÿ úÿñàðÿò åäÿ áèëìÿçäèì. Ìÿí îíëàðûí ãàðøûñûíäà ïåøÿìèí øàí âÿ __________ 1

Ôðàíñà ìÿêòÿáëÿðèíäÿ èéèðìè áàë ñèñòåìè ãÿáóë îëóíìóøäóð.

162

downloaded from KitabYurdu.org

øÿðÿôèíè äÿ ýþñòÿðìÿéÿ úàí àòìûðäûì, – éàëíûç ãóø áàëàñûíûí òöêëÿíèá òöêëÿíìÿäèéèíÿ áàõìàã âÿ îíëàðëà äîñòúàñûíà ñàëàìëàøìàã ö÷öí ÷èíàð àüàúûíûí òÿïÿñèíÿ ãàëõìàã áþéöê úÿñàðÿòäèð. Éåäèéèì çàìàí äèíìÿç-äàíûøìàç ïÿðèëÿðèì ìÿíè åëÿ äèããÿòëÿ èçëÿéèðäèëÿð êè, îíëàðûí èòè íÿçÿðëÿðè èëÿ î ãÿäÿð òåç-òåç òîããóøóðäóì êè, íèòãèìè òàìàì èòèðìèøäèì. Ñöêóò ÷þêäö, áó çàìàí äþøÿìÿíèí öñòöíäÿ íÿ èñÿ éàâàøúà ôûñûëäàäû, õûøûëäàäû âÿ ñóñäó. Ìÿí ñóàëåäèúè íÿçÿðëÿðëÿ îíëàðà áàõäûì. Îíäà èìòàùàíëà êèôàéÿòëÿíìèø êèìè ýþðöíÿí êè÷èê ãûç ìÿíè áèð äàùà ñûíàìàüû ãÿðàðà àëäû. Úàâàí éûðòûúû ùåéâàí äèøëÿðèíÿ îõøàéàí ìþùêÿì äèøëÿðèíè ÷þðÿéÿ áàòûðàðàã, ìÿñóì-ìÿñóì, ÿýÿð ìÿí êèôàéÿò ãÿäÿð âÿùøè îëìàñàì ìÿíè áÿðê ãîðõóéà ñàëìàã öìèäè èëÿ äåäè: – Ýöðçÿëÿðäèð. Ñîíðà þçöíäÿí ÷îõ ðàçû ùàëäà ñóñäó, à÷ûãúà áåëÿ ùåñàá åäèðäè êè, áó ñþç òàìàìèëÿ àõìàã îëìàéàí ùÿð êÿñ ö÷öí êèôàéÿòäè. Áþéöê áàúû ìÿíèì èëê ùÿðÿêÿòèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí èëäûðûì ñöðÿòè èëÿ ìÿíÿ áàõäû: äÿðùàë ùÿð èêèñè ùå÷ áèð øåé îëìàìûø êèìè, íèì÷ÿëÿðèíÿ äîüðó ÿéèëäèëÿð, îíëàðûí öçëÿðè î ãÿäÿð ìöëàéèì, î ãÿäÿð ìåùðèáàí èäè êè... Ìÿí áèëàèõòèéàð äåäèì: – Àùà, ýöðçÿ èìèøëÿð... Àéàãëàðûìûí öñòöíäÿí íÿ èñÿ ñöðöøöá êå÷äè, áàëäûðëàðûìà òîõóíäó, áó, äåìÿ, ýöðçÿ èìèø... Éàõøû îëäó êè, ýöëöìñÿäèì. Ùÿì äÿ öðÿêäÿí. Ñöíè òÿáÿññöìö îíëàð äÿðùàë äóéàðäûëàð. Ìÿí îíà ýþðÿ ýöëöìñÿéèðäèì êè, êåôèì ñàç èäè, áó åâ, äÿãèãÿäÿí-äÿãèãÿéÿ ìÿíÿ äàùà õîø ýÿëèðäè, áèð äÿ ìÿí ýöðçÿëÿð ùàããûíäà äàùà ÷îõ øåé þéðÿíìÿê èñòÿéèðäèì. Áþéöê áàúû ìÿíèì ùàðàéûìû ÷àòäû: – Ñòîëóí àëòûíäà, äþøÿìÿäÿ äåøèê âàð, îíëàð îðàäà îëóðëàð. Êè÷èê áàúû äà ÿëàâÿ åòäè: – Åâÿ àõøàì ñààò îíäà ãàéûäûðëàð. Ýöíäöç èñÿ îâà ÷ûõûðëàð. Èíäè äÿ ìÿí àëòäàí-àëòäàí õÿëâÿòúÿ ãûçëàðà ýþç ãîéóðäóì. Ñàêèò ñèôÿòëÿð, ùàðàäà èñÿ äÿðèíëèêäÿ èòè àüûë, ïÿðäÿëè èñòåùçà. Áó äà __________ þç ùþêìöíöí ýöúöíö éàõøû äÿðê åòìÿéèí íÿòèúÿñèäèð.

163

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí áó ýöí íÿäÿíñÿ õÿéàëà ýåòäèì. Áóíëàðûí ùàìûñû íÿ ãÿäÿð óçàã èäè! Áÿñ ìÿíèì î èêè ïÿðèìèí áàøûíà íÿ ýÿëäè? Îíëàð, ÿëáÿòòÿ, èíäè ÿðÿ ýåòìèøëÿð. Áÿëêÿ èíäè îíëàðû òàíûìàã îëìàç? Àõû ãûçëûãëà âèäàëàøìàã, ãàäûíà ÷åâðèëìÿê ÷îõ úèääè àääûìäûð. Îíëàð éåíè åâëÿðèíäÿ íåúÿ éàøàéûðëàð? Îíëàð éåíÿ ÿââÿëêè êèìè ãàëûí îòëàðëà âÿ èëàíëàðëà äîñòäóðëàðìû? Îíëàð áöòöí äöíéàíûí ùÿéàòû èëÿ ÿëàãÿñè îëàí àäàìëàðäû. Ëàêèí âàõò ýÿëèð, úàâàí ãûçëàðäà ãàäûíëûã ùèññè îéàíûð. Íÿùàéÿò, î êèìÿ èñÿ “îí äîããóç” ãîéìàã èñòÿéèð. Áó éöêñÿê áàë åéíÿí öðÿêäÿ éöê êèìè áèð øåéäèð. Áó çàìàí áèð àõìàã ìåéäàíà ÷ûõûð. Äàèìà áÿñèðÿòëè îëàí íÿçÿðëÿð èëê äÿôÿ àëäàíûð – àõìàã ýþçöíÿ éàõøû ýþðöíöð. ßýÿð àõìàã øåð îõóéóðñà, îíó øàèð ùåñàá åäèðëÿð. Èíàíûðëàð êè, êþùíÿ, ñûíûã-ñþêöê ïàðêåò îíóí öðÿéèíäÿíäèð, èíàíûðëàð êè, ìàíãóñòó ñåâèð. Èíàíûðëàð êè, ñòîëóí àëòûíäà, îíóí àéàãëàðûíûí ÿòðàôûíäà ýÿçÿí ýöðçÿëÿðèí åòèìàäû ôÿðÿùëèäèð. Þç öðÿêëÿðèíè, ÿë äÿéìÿìèø áàüû îíà âåðèðëÿð, îíóí èñÿ õîøóíà áàøû âóðóëìóø ãàçîíëàð ýÿëèð. Áåëÿëèêëÿ, øàùçàäÿ õàíûìû àõìàã êþëÿëèéÿ ñàëûð.

ÂÛ ÑßÙÐÀÄÀ 1 Áþéöê ñÿùðàíûí ùàâà éîëëàðûíäà áèç áåëÿ õîø èñòèðàùÿò ýþðÿúÿéèìèçè õÿéàëûìûçà äà ýÿòèðÿ áèëìÿçäèê: ãóìëàðûí ÿñèðè îëàí áèç, ùÿôòÿëÿðëÿ, àéëàðëà, èëëÿðëÿ èñòåùêàìäàí èñòåùêàìà ó÷óð âÿ àç-àç ùàëëàðäà áèð äÿ ùÿìèí éåðÿ ýÿëèá ÷ûõûðäûã. Áóðàäà, ñÿùðàäà áåëÿ âàùÿëÿð ýþðìÿçñÿí: áàüëàð, úàâàí ãûçëàð – ëàï íàüûëäûð. ßëáÿòòÿ, áèð çàìàí èøèìèçè ãóðòàðûá, éåíè ùÿéàòà áàøëàìàã ö÷öí óçàã-óçàã éåðëÿðÿ ãàéûäàúàüûã, ùÿìèí éåðäÿ áèçè ìèíëÿðëÿ ãûç ýþçëÿéèð. Áÿëè, ÿëáÿòòÿ, î ýþçÿë óçàãëàðäà, þç êèòàáëàðû âÿ ÿë ìàíãóñòëàðû àðàñûíäà îíëàð áèçè ñÿáèðëÿ ýþçëÿéèðëÿð âÿ îíëàðûí çÿðèô ãÿëáëÿðè äàùà __________ äà çÿðèôëÿøèð. Þçëÿðè äÿ ýþçÿëëÿøèðëÿð...

164

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí òÿíùàëûüûí íÿ îëäóüóíó áèëèðÿì. Ñÿùðàäà ö÷ èë ÿðçèíäÿ ìÿí îíóí äàäûíû ýþðìöøÿì. Äÿùøÿòëè ùå÷ äÿ ýÿíúëèéèí ãóìëàð âÿ äàøëàð àðàñûíäà êå÷ìÿñè äåéèë, ñÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, îðàäà, óçàãëàðäà áöòöí àëÿì ãîúàëûð. Àüàúëàðäà ìåéâÿëÿð äÿéìèøäèð, ÷þëëÿðäÿ òàõûë ñöíáöë áàüëàìûøäûð, ãàäûíëàð ýþçÿëëÿøìèøëÿð. Âàõò èñÿ ýåäèð, òåç ãàéûòìàã ëàçûìäûð... Âàõò ýåäèð, àììà ñÿí ùå÷ úöð éàõàíû ãóðòàðûá åâÿ ãà÷à áèëìèðñÿí... Éåð öçöíöí ÿí éàõøû íåìÿòëÿðè ãóì òÿïÿëÿðèíäÿêè ãóì äÿíÿëÿðè êèìè áàðìàãëàðûíûí àðàñûíäàí ñöðöøöá ýåäèð. Àäÿòÿí èíñàíëàð âàõòûí íåúÿ êå÷äèéèíè ùèññ åòìèðëÿð. Ùÿéàò îíëàðà ñàêèò âÿ ëÿíý ýþðöíöð. Àììà áèç ãûñà ìöääÿòëè äóðàúàãäà äà âàõòûí íåúÿ ãà÷äûüûíû ùèññ åäèðèê, äèíúëèê áèëìÿéÿí ïàññàòëàð – òðîïèêëÿðëÿ åêâàòîðëàð àðàñûíäàêû ñàùÿäÿ ÿñÿí ãóðó êöëÿêëÿð éåíÿ ÿââÿëêè êèìè öçöìöçö äþéÿúëÿéèð. Áèç ñöðÿòëè ãàòàðûí ñÿðíèøèíè êèìèéèê: òÿêÿðëÿðèí ýóðóëòóñóíäàí ãóëàüû áàòìûø ùàëäà ýåúÿíè éàðà-éàðà øöòöéöð âÿ éàíûá ñþíÿí èøûãëà ïÿíúÿðÿäÿí ÷þëëÿðè, êÿíäëÿðè, ñåùèðëè éåðëÿðè ñå÷èðèê, àíúàã ùå÷ íÿéè ñàõëàìàã îëìóð, ùÿð øåé èòèá ýåäèð, àõû î ãàáàüà úóìóð. Áèç äÿ åëÿ, ó÷óø áèçè ãûçûøäûðäûüûíäàí ðàùàò äàéàíàúàãëàðäà äà ñàêèòëÿøìèðèê, êöëÿê ãóëàãëàðûìûçäà óüóëäàéûð, ñÿíÿ ùÿìèøÿ åëÿ ýÿëèð êè, ùÿëÿ éîëäàñàí. Ñàíêè áöòöí êöëÿêëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã, éîðóëìàäàí ÷ûðïûíàí öðÿéèìèç áèçè äÿ ÿñðàðÿíýèç ýÿëÿúÿéÿ àïàðûð. Ñÿùðàäà îíñóç äà òÿíùàëûã èäè. Áèð òÿðÿôäÿí äÿ áó ñÿðêåø òàéôàëàðûí ãîíøóëóüó... Êàï-Úóáèäÿ ýåúÿëÿð ùÿð îí áåø äÿãèãÿäÿí áèð ýóðóëòóëó ñÿñëÿð ãöëëÿ ñààòëàðûíûí çÿíýè êèìè ñàêèòëèéè ïàð÷àëàéûð: ýþçÿò÷èëÿð ïîñòäàí-ïîñòà áèð-áèðèíè ñÿñëÿéèðëÿð. Ñÿðêåø òàéôàëàðûí àðàñûíà àòûëìûø Èíñàí èñòåùêàìû Êàï-Úóáè ãàðàíëûãäà ýèçëÿíÿí òÿùëöêÿëÿðäÿí áåëÿ ìöäàôèÿ îëóíóðäó. Áèç, áó êîð ýÿìèíèí ñÿðíèøèíëÿðè èñÿ ýþçÿò÷èëÿðèí íåúÿ áèð-áèðèíè ñÿñëÿäèéèíè äèíëÿéèðèê, áó ñÿñëÿð àðòûð, ãàüàéû êèìè áàøûìûçûí öçÿðèíäÿ ùÿðëÿéèðèê. Àíúàã áèç éåíÿ äÿ ñÿùðàíû õîøëàéûðäûã. Èëê âàõòëàð î éàëíûç áîøëóã âÿ ñÿññèçëèê êèìè ýþðöíöð, àììà __________ áó îíà ýþðÿ áåëÿäèð êè, î öðÿéèíè ùÿð ðàñòûíà ýÿëÿíÿ à÷ìûð. Àõû 165

downloaded from KitabYurdu.org

áèçèì òÿðÿôëÿðäÿ äÿ ùÿð áèð áàëàúà êÿíä þç ñèððèíè éàä íÿçÿðëÿðäÿí ýèçëÿäèð âÿ ÿýÿð îíóí õàòèðèíÿ áöòöí äöíéàäàí ÿë ÷ÿêèá, îíóí ãÿäèì àäÿò, õöñóñèééÿò âÿ íèôàãûíà àëûøìàñàí, ùå÷ âàõò áàøà äöøìÿçñÿí êè, î, âÿòÿí îëäóüó àäàìëàð ö÷öí íÿäèð. Éàõóä áèçèìëÿ éàíàøû áèð íÿôÿð þç èãàìÿòýàùûíà ÷ÿêèëìèøäèð âÿ áèçÿ ìÿëóì îëìàéàí ãàíóí-ãàéäà èëÿ éàøàéûð, î åéíÿí Òèáåò ñÿùðàëàðûíäà éàøàéàí àäàì êèìèäèð, ùå÷ áèð òÿééàðÿ èëÿ îíóí éàíûíà ýåäÿ áèëìÿçñÿí. Íÿ ö÷öí îíóí ùöúðÿñèíÿ ýèðÿñÿí? Î áîøäóð. Èíñàí ñÿëòÿíÿòè áèçèì äàõèëèìèçäÿäèð. Ñÿùðà äà ùÿì÷èíèí – î, ãóì äåéèë, òóàðåãëÿð1 äåéèë, ñèëàùëû ìàâð äà äåéèë... Áóäóð, áó ýöí áèçè ñóñóçëóã ÿëäÿí ñàëäû. Áèð øåéè éàëíûç áó ýöí êÿøô åòäèê: ÷îõäàí òàíûäûüûìûç ãóéóäàí áöòöí ÿòðàô èøûãëàíûð. Þçö ýþçÿ ýþðöíìÿäÿí åâäÿ ùÿð øåéè äÿéèøÿí ãàäûí êèìè. Ãóéóíó, ìÿùÿááÿò êèìè, óçàãäàí ùèññ åäèðñÿí. ßââÿëúÿ ãóìëàð áèçèì ö÷öí àäèúÿ ñÿùðà êèìè ýþðöíöð, àììà áèð äÿôÿ äöøìÿíèí éàõûíëàøàúàüûíäàí åùòèéàò åäÿðÿê, îíóí þðòöéöíö ãàò-ãàò îõóìàüà áàøëàéûðñàí. Äöøìÿí äÿñòÿñèíèí éàõûíëûüû äà ãóìóí ñèìàñûíû äÿéèøèð. Áèç îéóíóí ãàéäàëàðûíà òàáå îëóðóã âÿ î áèçè äÿéèøäèðèð. Èíäè Áþéöê ñÿùðà áèç þçöìöçöê. Áþéöê ñÿùðàíû àíëàìàã ö÷öí âàùÿëÿðäÿ îëìàã àçäûð. Ñóéà Àëëàù ãÿäÿð èíàíìàã ëàçûìäûð.

2 Ìÿí åëÿ áèðèíúè ó÷óøäàí ñÿùðàíûí äàäûíû ýþðäöì. Ö÷öìöç – Ðèýåë, Ýèéîìå âÿ ìÿí Íóàòøîò èñòåùêàìûíûí éàõûíëûüûíäà ãÿçàéà óüðàäûã. Ìàâðèòàíèéàäà îëàí áó áàëàúà ùÿðáè ïîñò, î çàìàí áöòöí äöíéàäàí ÿëàãÿñè êÿñèëìèø áèð éåð èäè, ñàíêè îêåàíäà èòèá áàòìûø áàëàúà áèð àäà èäè... Îðàäà ãîúà áèð ñåðæàíò îí áåø ñåíåãàëëû èëÿ ìÿùáóñ êèìè éàøàéûðäû. Î áèçè ýþðÿðêÿí ùÿäñèç ñåâèíäè.

– Àäàìëàðëà ñþùáÿò åäÿ áèëìÿê çàðàôàò äåéèë... Áó çàðàôàò äåéèë! Áÿëè, áèç áóíóí çàðàôàò îëìàäûüûíû ýþðäöê: î àüëàéûðäû, __________ 1

Áþéöê ñÿùðàäà éàøàéàí êþ÷ÿðè òàéôà.

166

downloaded from KitabYurdu.org

– Éàðûì èë ÿðçèíäÿ ñèç áèðèíúè äÿôÿ ýþðäöéöì àäàìëàðñûíûç. Ìÿíÿ ÿðçàüû éàðûì èëäÿ áèð äÿôÿ ýÿòèðèðëÿð. Ýàù ëåéòåíàíò ýÿëèð, ýàù êàïèòàí. Ñîí äÿôÿ êàïèòàí ýÿëìèøäè... Áèç ùÿëÿ þçöìöçÿ ýÿëÿ áèëìÿìèøäèê. Áèçè éîëäàøëàðûìûçûí ñÿùÿð éåìÿéèíÿ ýþçëÿäèêëÿðè Äàêàðäàí èêè ñààòëûã ìÿñàôÿäÿ éàñòûã äàüûëäû âÿ áó òàëåéèìèçè äÿéèøäè. Áèðäÿí ãîúà ñåðæàíòûí ãàðøûñûíäà èëàùè áèð õÿéàë êèìè äóðäóã, î äà ñåâèíúèíäÿí àüëàäû.

– È÷èí, è÷èí, ñèçè ãîíàã åòìÿê ìÿíÿ ÷îõ õîøäóð!.. Áèðúÿ òÿñÿââöð åäèí êè, î äÿôÿ êàïèòàí ýÿëìèø, îíóí ö÷öí áèð äàìúû äà øÿðàá ãàëìàìûøäû! Ìÿí êèòàáëàðûìûí áèðèíäÿ áó áàðÿäÿ íàüûë åòìèøäèì âÿ ùå÷ áèð øåé óéäóðìàìûøäûì. Ñåðæàíò åëÿ áó úöð äÿ äåäè: – Ñîí äÿôÿ ãÿäÿù-ãÿäÿùÿ âóðìàüà äà áèð øåé éîõ èäè... Ìÿí óòàíäûüûìäàí àç ãàëà éåðÿ ýèðìèøäèì, ùÿòòà õàùèø åòäèì êè, ìÿíè äÿéèøäèðñèíëÿð. Ãÿäÿù-ãÿäÿùÿ âóðìàã! Ñåâèíúäÿí è÷ìÿê, òÿð âÿ òîç è÷èíäÿ äÿâÿäÿí äöøÿí àäàìëà è÷ìÿê. Î, éàðûì èë áó äÿãèãÿëÿðèí èíòèçàðû èëÿ éàøàìûøäûð. Ùÿëÿ áó äÿãèãÿëÿðÿ áèð àé ãàëìûø ñèëàùûíû òÿìèçëÿéèá, ïàð-ïàð ïàðûëäàòìûø, ùÿð éåðäÿ ãàéä-àãàíóí äöçÿëòìèø, èñòåùêàìûí ùÿð êöíú-áóúàüûíäà òÿìèçëèê àïàðìûøäû. Ñÿàäÿòëè àíëàðûí ëÿççÿòèíè ãàáàãúàäàí äóéàðàã, ýþðöøÿ áèð íåúÿ ýöí ãàëìûø åéâàíà ãàëõìûø, ýþçöíö ÷ÿêìÿäÿí óçàãëàðà áàõìûøäû: áÿëêÿ îðàäà òîç äàëüà-äàëüà ãàëõûð, éàõûíëàøàí äÿñòÿíèí öñòöíÿ ïÿðäÿ ÷ÿêèð... Ëàêèí øÿðàá ãàëìàìûøäû, øÿíëèéè ãåéä åòìÿéÿ áèð øåé éîõäó. Ãÿäÿù-ãÿäÿùÿ âóðìàã îëìàéàúàã. Áèàáûð÷ûëûãäàí éàõà ãóðòàðìàã ìöìêöí äåéèë...

– Îíóí òåç ãàéûòìàñûíû íÿ ãÿäÿð äÿ èñòÿéèðÿì. Åëÿ ùåé ýþçëÿéèðÿì...

– Î ùàðäàäûð, ñåðæàíò?

– Êèì áèëèð? Áèçèì êàïèòàíûìûç ùÿð éåðäÿ îëóð! Ýåúÿ äöøäö, áèç áó ýåúÿíè óëäóçëàðäàí ñþùáÿò åäÿ-åäÿ ôîðòóí åéâàíûíäà êå÷èðäèê. Áàõìàüà àéðû áèð øåé éîõ èäè, ó÷óø çàìàíû îëäóüó êèìè, óëäóçëàð ñîí äÿíÿñèíÿ êèìè ýþðöíöðäöëÿð, àíúàã èí__________ äè îíëàð òÿðïÿíìèðäèëÿð.

167

downloaded from KitabYurdu.org

Ó÷óø çàìàíû ýåúÿ ÷îõ éàõøû îëàíäà ùÿðäÿíáèð þçöíö óíóäóðñàí, òÿééàðÿíèí èäàðÿ îëóíìàñûíà äèããÿò éåòèðìèðñÿí âÿ î éàâàøéàâàø ñîëà ìåéë åäèð. Åëÿ ýöìàí åäèðñÿí êè, î äöç ýåäèð, àììà áèðäÿí ñàü ãàíàäûí àëòûíäà êÿíä ýþðöðñÿí. Áó ñÿùðàäà êÿíä íÿ ýÿçèð? Îíäà, äåìÿëè, áàëûã÷û ãàéûüû äÿíèçÿ ÷ûõìûøäûð. Àììà Áþéöê ñÿùðàíûí óúñóç-áóúàãñûç ÿíýèíëèêëÿðèíäÿ áàëûã÷û ãàéûüû ùàðäàí îëäó? Áÿñ îíäà áó íÿäèð? Áó çàìàí þç äèããÿòñèçëèéèíÿ ýöëöìñÿéèðñÿí. Éàâàø-éàâàø òÿééàðÿíè äöçÿëäèðñÿí. Êÿíä þç éåðèíÿ ãàéûäûð. Ñàíêè áàõûìñûçëûãäàí éåðèíäÿí àðàëàíìûø áöðú òÿçÿäÿí þç éåðèíÿ éàíàøûð. Êÿíäìè? Áÿëè, óëäóçëàð êÿíäè. Ëàêèí áóðàäàí, ôîðò éåðëÿøÿí ùöíäöðëöêäÿí éàëíûç äîíìóø, áóç áàüëàìûø êèìè ñÿùðàíû, ùÿðÿêÿòñèç ãóì äàëüàëàðûíû ýþðöðñÿí. Áöðúëÿð ùàìûñû þç éåðëÿðèíäÿí àñûëìûøäûð. Âÿ ñåðæàíò äåéèð: – Ñèç ýöìàí åòìÿéèí êè, ìÿí íÿéèí ùàðàäà îëäóüóíó áèëèðÿì... Àììà áàõ, î óëäóçóí ñÿìòè èëÿ ýåòñÿí, ýåäèá Òóíèñÿ ÷ûõàðñàí.

– Ñÿí Òóíèñäÿíñÿí?

– Õåéð. Îðäà ìÿíèì ÿìèì íÿâÿñè âàð. Óçóí-óçàäû ñöêóò. Àíúàã ñåðæàíò áèçäÿí ùå÷ íÿ ýèçëÿäÿ áèëìèð.

– Áèð äÿ ýþðäöí àüëûìà ýÿëäè, þçöìö âåðäèì Òóíèñÿ. ßëáÿòòÿ, åëÿ-áåëÿ ïèéàäà éîõ, î óëäóçó òóøëàéûá ýåäÿúÿê. Áó éöðöøäÿ áÿëêÿ î ãóðóìóø ãóéóíóí éàíûíäà áàøû-àéàüû îëìàéàí áèð ñàéûãëàìàéà òóòóëà. Îíäà ùÿð øåé áèð-áèðèíÿ ãàðûøàð-óëäóçëàð, ÿìèíÿâÿñè, Òóíèñ. Î çàìàí âàãèô îëìàéàíëàðûí àíúàã ÿçàáÿçèééÿò ùåñàá åòäèêëÿðè ùÿìèí ñÿééàùëûã èëùàìû áàøëàíàð.

– Ìÿí áèð äÿôÿ êàïèòàíäàí èúàçÿ èñòÿäèì êè, Òóíèñÿ ýåäèì, ÿìèì íÿâÿñèíè ýþðöì. Êàïèòàí èñÿ äåäè...

– Íÿ äåäè?

– Äöíéà ÿìèíÿâÿëÿðè èëÿ äîëóäóð âÿ ìÿíè Äàêàðà ýþíäÿðäè, ÷öíêè î áèð åëÿ óçàã äåéèë.

– Ñÿíèí ÿìèí íÿâÿñè ýþçÿëäèðìè?

– Òóíèñäÿ îëàíû ñîðóøóðñóíóç? ßëáÿòòÿ! Àüàïïàãäûð. __________ – Î çÿíúè èäè...

168

downloaded from KitabYurdu.org

Ñåðæàíò, ñÿí áó ñþçëÿðè ìÿùçóí-ìÿùçóí âÿ áèð ãÿäÿð äÿ èíúèêèíúèê äåéÿíäÿ, áèç àç ãàëà ãóúàãëàéûá ñÿíè þïìÿê èñòÿéèðäèê. Ñåðæàíò, Áþéöê ñÿùðà ñÿíèí ö÷öí íÿäèð? Ùÿð ñààò ýþçëÿíèëÿí öëâèééÿò, ãèáëÿýàù. Áèð äÿ ãóìëóãëàðûí î òÿðÿôèíäÿ, ìèí êèëîìåòðëÿðëÿ ñÿíäÿí óçàãäà îëàí ñàðûøûí ñà÷ëû ãûç ùàããûíäà øèðèí õàòèðÿäèð. Áÿñ áèçèì ö÷öí? Áèçèì ö÷öí ñÿùðà þç äàõèëèìèçäÿ éàðàíàí øåéäèð. Þçöìöç ùàãäà þéðÿíäèêëÿðèìèçäèð. Ùÿìèí ýåúÿ áèç äÿ î óçàãäà îëàí ãûçà âÿ êàïèòàíà âóðóëìóøäóã.

3 Èòàÿò àëòûíäà îëìàéàí éåðëÿðèí ñÿðùÿäèíäÿ îëàí Ïîðò-Åòéåíÿ øÿùÿð äåìÿê îëìàç. Îðàäà âóð-òóò êè÷èê áèð ôîðò, áèçèì òÿééàðÿëÿð ö÷öí àíãàð, áèð äÿ êîìàíäà ö÷öí òàõòà áàðàê âàð. ßòðàô èñÿ î ãÿäÿð þëö ñÿùðàäûð êè, çÿèô ñèëàùëàíìûø àç àäàìëû Ïîðò-Åòéåí àëûíìàç ãàëàéà îõøàéûð. Îíà ùöúóì åòìÿê ö÷öí éàõûúû ýöíÿø àëòûíäà ãóì äÿíèçèíè êå÷ìÿê ëàçûìäûð. ßýÿð äöøìÿí ýÿëèá áóðà ÷ûõñà áåëÿ îíóí íÿ ãöââÿñè, íÿ áèð ãóðòóì ñóéó ãàëàúàã. Áóíóíëà áåëÿ àäàìëàðûí õàòûðëàäûüû êèìè, Ïîðò-Åòéåíè ùàðäàíñà øèìàëäàí äàâàêàð òàéôàëàðûí ùöúóìó òÿùäèä åäèð. Ôîðòóí êîìåíäàíòû îëàí êàïèòàí ùÿð äÿôÿ áèçèì éàíûìûçà áèð ôèíúàí ÷àé è÷ìÿéÿ ýÿëÿíäÿ ÿñðàðÿíýèç äöøìÿíèí íåúÿ éàõûíëàøäûüûíû õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèðäè âÿ áó ñàíêè, ýþçÿë øàùçàäÿ ãûç ùàããûíäà íàüûë èäè. Ëàêèí äöøìÿí ôîðòà ÷àòìàäàí éîõà ÷ûõûð, ãóì ÷àéûí ñóéóíó ñîðàí êèìè, îíó ñîðóð âÿ áèç î äÿñòÿëÿðè õÿéàë àäëàíäûðûðûã. Ùþêóìÿòèìèçèí àõøàì áèçÿ ïàéëàäûüû ãóìáàðà âÿ ïàòðîíëàð ÷àðïàéûìûçûí éàíûíäà éåøèêëÿðäÿ ðàùàò-ðàùàò éàòûðäû. Áèçèì óçàãëûüûìûç ÿí éàõøû ìöäàôèÿäèð, òÿêúÿ áèð äöøìÿíëÿ – äèëñèç ñÿùðà èëÿ âóðóøìàã ëàçûì ýÿëèð. Àåðîïîðòóí ðÿèñè Ëöêà ãðàììîôîíó ýåúÿ-ýöíäöç èøëÿäèð, áóðàäà, ùÿéàòäàí óçàãäà ìóñèãè áèçèìëÿ éàðûóíóäóëìóø äèëäÿ äàíûøûð, íÿ __________ èñÿ àòÿøÿ-ùÿñðÿòÿ éàõûí äóìàíëû, ÷àðÿñèç áèð êÿäÿð îéàäûð.

169

downloaded from KitabYurdu.org

Î àõøàì áèç ãàëàäà íàùàð åòäèê, êîìåíäàíò áàüûíû èôòèõàðëà áèçÿ ýþñòÿðäè. Îíà Ôðàíñàäàí, äþðä ìèí êèëîìåòðëèê áèð ìÿñàôÿäÿí, ö÷ éåøèê ÿñë òîðïàã ýþíäÿðìèøäèëÿð. Áó òîðïàãäà ö÷ éàøûë éàðïàã âàðäû. Áèç åéíÿí ãèéìÿòëè áèð øåé êèìè, îíëàðû áàðìàãëàðûìûçëà àñòà-àñòà òóìàðëàéûðäûã. Êàïèòàí îíëàðû “ìÿíèì ïàðêûì” àäëàíäûðûðäû. Ùÿð øåéè þç íÿôÿñè èëÿ ãóðóäàí ñÿùðà êöëÿéè ÿñìÿéÿ áàøëàéàí êèìè ïàðêû çèðçÿìèéÿ àïàðûðäûëàð. Áèç ãàëàäàí áèð êèëîìåòð àðàëû îëóðóã, íàùàðäàí ñîíðà àé èøûüûíäà þç éåðèìèçÿ ãàéûäûðûã. Àé èøûüûíäà ãóì òàìàì ÷ÿùðàéû îëóð. Áèç ÷îõ øåéäÿí ìÿùðóìóã, àììà éåíÿ äÿ ãóì ÷ÿùðàéûäûð. Ýþçÿò÷èíèí ñÿñè åøèäèëèð, âÿ äöíéà òÿçÿäÿí òÿøâèøÿ äöøöð, ùÿéÿúàíëû îëóð. Áó, áèçèì êþëýÿìèçäÿí ãîðõàí Áþéöê ñÿùðàíûí þçöäöð, î ýÿëÿíëÿðèí êèì îëäóüóíó áèëìÿê èñòÿéèð, ÷öíêè ùàðàäàíñà öñòöíÿ äöøìÿí éåðèéèð. Ýþçÿò÷èíèí ñÿñèíäÿ áöòöí ñÿùðàíûí ñÿñè åøèäèëèð. Ñÿùðà èíäè òÿíùàëûüûí äàøûíû àòìûøäûð, éàøàéûø éåðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Êàðâàí – ýåúÿ ìàãíèò êèìèäèð. Ñàíêè áèç òÿùëöêÿñèç éåðäÿéèê. Àíúàã áåëÿ äåéèë! Íÿëÿð áèçè ùÿäÿëÿìèð, âàùèìÿéÿ ñàëìûð. Õÿñòÿëèê, ôÿëàêÿò, äöøìÿí! Áèçèì ïëàíåòäÿ àäàì ïóñãóäà ýèçëÿíÿí àòûúû ö÷öí íèøàíýàùäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñåíåãàëëû ýþçÿò÷è, ïåéüÿìáÿð êèìè, áóíó áèçÿ õàòûðëàäûð.

– Ôðàíñûçëàðûã! – äåéÿ ùàé âåðèá, ãàðà ìÿëÿéèí éàíûíäàí þòöðöê. Áèç ðàùàò âÿ àçàä íÿôÿñ àëûðûã. Òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà îëàíäà, þçöíö òÿçÿäÿí àäàì ùèññ åäèðñÿí... Áÿëè, ùÿëÿ óçàãäàäûð, áîüóëìóøäóð, áó ñîíñóç ãóìëàðëà þðòöëìöøäöð, àììà ùÿð ùàëäà äöíéà ùÿìèí äöíéà äåéèë. Ñÿùðà éåíèäÿí þçöíöí áöòöí ýþçÿëëèéè èëÿ ýþç þíöíäÿ äóðóð. Ùàðàäà èñÿ ùÿðÿêÿò åäÿí âÿ ùå÷ âàõò ýÿëèá áóðà ÷ûõà áèëìÿéÿúÿê äöøìÿí äÿñòÿñè îíó ÿçÿìÿò ùàëÿñè àðàñûíà àëûð. Ñààò îí áèðäèð. Ëöêà ðàäèîñòàíñèéàäàí ãàéûäûá äåéèð êè, ýåúÿéàðûñû Äàêàðäàí òÿééàðÿ ýÿëÿúÿêäèð. Òÿééàðÿíèí áîðòóíäà ùÿð __________ øåé þç ãàéäàñûíäàäûð. Ñààò áèðÿ îí äÿãèãÿ èøëÿìèø ïî÷òó ìÿíèì 170

downloaded from KitabYurdu.org

ìàøûíûìà éöêëÿéÿúÿêëÿð âÿ ìÿí øèìàëà ó÷àúàüàì. Íàùàìâàð áàëàúà ýöçýöíöí ãàáàüûíäà ñÿéëÿ öçöìö ãûðõûðàì. Áîéíóìäà õîâëó ìÿùðÿáà, ùÿðäÿíáèð ãàïûéà éàíàøûá óçàãëàðà ýåäÿí ãóìà áàõûðàì: ýåúÿ àéäûíëûãäûð, àììà êöëÿê éàâàøûéûð. Ýöçýöíöí ãàáàüûíà ãàéûäûðàì. Ôèêðÿ ýåäèðÿì. Àéëàðëà àðà âåðìÿéÿí êöëÿê éàòàíäà, ÷îõ âàõò ýþéëÿðäÿ ùÿíýàìÿ áàøëàéûð. Ùàçûðëàøìàã âàõòûäûð, ãÿçà ôÿíÿðëÿðè ãàéûøûìà áàüëàíìûøäûð, ïëàíøåò âÿ ãÿëÿì éàíûìäàäûð. Íåðèíèí éàíûíà ýåäèðÿì, áó ýåúÿ ìÿíèì ðàäèñòèì îäóð. Î äà öçöíö ãûðõûð. “Ùÿ, íÿ âàð, íÿ éîõ?” – ñîðóøóðàì. Ùÿëÿëèê ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð. Áó, ýèðèøäèð, ó÷óøóí ÿí ñàäÿ ùèññÿñèäèð. Áó çàìàí ãóëàüûìà ñÿñ äåéèð, íÿ èñÿ øûããûëäàéûð. Úûðúûðàìà þçöíö ôÿíÿðèìÿ ÷ûðïûð. Íÿäÿíñÿ öðÿéèì ãîïóð. Òÿçÿäÿí ÷ûõûá áàõûðàì. Àéäûíëûã ýåúÿäèð. Ôîðòäàí î òÿðÿôäÿêè ãàéà ñÿìàäà àéäûíúà ýþðöíöð, åëÿ áèë ýöíäöçäöð. Ñÿùðàäà äÿðèí, ïîçóëìàç ñöêóò âàð, ñÿëèãÿëè-ñàùìàíëû åâëÿðäÿ îëäóüó êèìè. Àíúàã áóäóð, éàøûë êÿïÿíÿê âÿ èêè úûðúûðàìà þçëÿðèíè ìÿíèì ôÿíÿðèìÿ ÷ûðïûðëàð. Éåíèäÿí ìÿíäÿ àéäûí îëìàéàí ùèññëÿð áàø ãàëäûðûð – ñåâèíúèìè, âàùèìÿìè – äàùà òóòãóí, ëàï äÿðèíëèêëÿðäÿ äîüàí, ÷ÿòèí ñåçèëÿí. Êèì èñÿ ìÿíÿ ýþðöíìÿéÿí óçàãëàðäàí õÿáÿð ýÿòèðèð. Áÿëêÿ áó, öðÿéÿäàììàäûð? Éåíÿ ÷þëÿ ÷ûõûðàì, êöëÿê òàìàì éàòìûøäûð. ßââÿëêè êèìè ñÿðèíäèð. Ëàêèí ìÿíÿ àðòûã õÿáÿðäàðëûã åäèëìèøäèð. Ìÿí íÿéè ýþçëÿäèéèìè åùòèìàë åäèðÿì, äåéÿñÿí, åùòèìàë åäèðÿì. Åùòèìàë äöçäöðìö? Íÿ ýþé, íÿ ãóìëàð ùÿëÿ ùå÷ áèð èøàðÿ âåðìÿìèøäèð, àììà ìÿíèìëÿ èêè úûðúûðàìà âÿ éàøûë êÿïÿíÿê äàíûøìûøäûð. Ãóì òÿïÿñèíÿ ãàëõûá, öçö øÿðãÿ îòóðóðàì. ßýÿð ìÿí ùàãëûéàìñà, î ÷îõ ëÿíýèìÿéÿúÿê. Áó úûðúûðàìàëàð áóðà íÿéÿ ó÷ìóøëàð, îíëàð îðòà âàùÿëÿðäÿí éöç êèëîìåòð êÿíàðäà íÿ àõòàðûðëàð? Ñàùèëÿ àòûëìûø ãûðûíòûëàð à÷ûã äÿíèçäÿ òóôàí ãîïäóüóíóí äöçýöí ÿëàìÿòèäèð. Èíäè áó ùÿøÿðàòëàð äà ìÿíÿ äåéèð êè, øÿðãäÿí ãóì òóôàíû éàõûíëàøûð, î, ïàëìà ìåøÿëÿðèíäÿí áó éàøûë êÿïÿíÿêëÿðè ãàáàüûíà ñàëàðàã ýÿòèðèð. Áàøëàíàí ãàñûðüàíûí êþïöêëÿðè àðòûã ìÿíèì öñòöìÿ ñû÷ðàéûðäû. Þçö äÿ òÿêÿááöðëÿ, îíà ýþðÿ êè, îíäà òÿù__________ äèä âàðäûð. Òÿêÿááöðëÿ, ÷öíêè î òóôàí ýÿòèðèð, øÿðã êöëÿéè ãàëõûð.

171

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí ýöúëÿ ùèññ åäèëÿí áèð íÿôÿñ äóéóðàì. Ìÿí çÿèôëÿìèø äàëüàëàðûí ýÿëèá ÷àòäûüû ñîí ñÿääÿì. ßýÿð ìÿíäÿí èéèðìè ìåòð àðàëû áèð ïàð÷à àñûëìûø îëñàéäû, î òÿðïÿíìÿçäè. Êöëÿê òÿêúÿ áèð äÿôÿ ìÿíè þëöì ÿðÿôÿñè íÿâàçèøè êèìè éàëàäû. Ëàêèí ìÿí áèëèðÿì, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿí ñîíðà Áþéöê ñÿùðà íÿôÿñèíè ÷ÿêèá, òÿçÿäÿí âåðÿúÿêäèð. Ö÷ äÿãèãÿ áåëÿ êå÷ìÿìèø àíãàðûìûçäà êöëÿê ýþñòÿðèúèñè ùàðàé ÷ÿêÿúÿêäèð. Îí äÿãèãÿ êå÷ìÿìèø ýþéöí öçöíö ãóì áóëóäó þðòÿúÿêäèð. Èíäè áèç úÿùÿííÿìÿ, ãóäóðìóø ñÿùðàíûí îäëó ðÿãñèíÿ àòûëàúûüûã. Àíúàã ìÿíè áàøãà øåé ùÿéÿúàíëàíäûðûð. Ìÿíè øèääÿòëè ñåâèíú áöðöìöøäöð: ìÿí òÿùëöêÿíè ùèññ åòäèì, ÷ÿòèí ñåçèëÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí ñàáàù íÿ îëàúàüûíû äóéàí âÿùøè êèìè; ìÿí, ñÿùðà àüçûíû à÷àí êèìè, îíóí ÷ÿòèí äèëèíè áàøà äöøäöì, úûðúûðàìàíûí ÷ûðïûíàí ãàíàäëàðûíäà ìÿí îíóí àðòàí ãÿçÿáèíè îõóäóì.

4 Áèç Áþéöê ñÿùðàäà ñÿðêåø òàéôàëàðëà ðàñòëàøûðäûã. Îíëàð ñÿùðàíûí áèçèì ýåäÿ áèëìÿäèéèìèç éåðëÿðèíäÿí, îðòàëàðûíäàí ýÿëèðäèëÿð, áèç ùÿìèí éåðëÿðèí àíúàã öñòöíäÿí ó÷óá êå÷èðäèê. Ìàâðëàð úÿñàðÿò åäèá ùÿòòà Úóáè éàõóä Ñèñíåðàñà ýÿëèðäèëÿð, Êÿëëÿãÿíä éà ÷àé àëûá, éåíÿ éîõà ÷ûõûðäûëàð. Áó ñÿôÿðëÿð çàìàíû îíëàðäàí ùå÷ îëìàñà áèð íÿôÿðèíè ÿëÿ àëìàüà, ÿùëèëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäûã. Áÿçÿí áèç, àâèàêîìïàíèéàíûí èúàçÿñè èëÿ îíëàðûí íöôóçëó ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðèíè ùàâàéà ãàëäûðûð âÿ îíà äöíéàíû òÿééàðÿíèí áîðòóíäàí ýþñòÿðèðäèê. Îíëàðûí òÿøÿõõöñöíö ñûíäûðìàã ïèñ îëìàçäû, àõû îíëàð ÿñèðëÿðè, àâðîïàëûëàðà ÿäàâÿò áÿñëÿìÿëÿðèíäÿí àðòûã, íèôðÿò åòäèêëÿðè ö÷öí þëäöðöðäöëÿð. Áèçèìëÿ ôîðòóí êÿíàðëàðûíäà ðàñòëàøàíäà îíëàð ùÿòòà þçëÿðèíè äåéèíìÿê çÿùìÿòèíÿ äÿ ñàëìûðäûëàð. Ñàäÿúÿ îëàðàã öçëÿðèíè ÷åâèðèá òöïöðöðäöëÿð. Îíëàð þçëÿðèíè ùÿð øåéÿ ãàäèð, ãöââÿòëè ýöìàí åòäèêëÿðèíäÿí ÷îõ òÿøÿõõöñëö èäèëÿð. Áåëÿ áèð ùþêìäàð ö÷ éöç íÿôÿðëèê ãîøóíó èëÿ éöðöøÿ ÷ûõàðêÿí äÿôÿëÿðëÿ ìÿíÿ äåìèøäè: “Øöêöð åëÿ êè, ñÿíèí Ôðàíñàíà __________ éöç ýöíäÿí àðòûã éîëäóð...”

172

downloaded from KitabYurdu.org

Äåìÿëè, áèç îíëàðû ýþéäÿ ýÿçäèðèðäèê, ö÷ íÿôÿðèíÿ èñÿ, îíëàðà ìöÿììàëû îëàí Ôðàíñàíû ýþðìÿê äÿ íÿñèá îëìóøäó. Îíëàð, áèð äÿôÿ ìÿíèìëÿ Ñåíåãàëà ó÷óá, îðàäà àüàú ýþðÿðêÿí àüëàéàíëàðûí òàéôàñûíäàíäûëàð. Ñîíðà ìÿí éåíÿ îíëàðûí ÷àäûðëàðûíà ýåòäèì âÿ ÷ûëïàã ãàäûíëàðûí ÷è÷ÿêëÿð è÷èíäÿ ðÿãñ åòäèéè ìöçèê-õîë ùàããûíäà ùÿéÿúàíëû ñþùáÿòëÿðèíè åøèòäèì. Àõû áó àäàìëàð ùå÷ âàõò íÿ àüàú, íÿ ôÿââàðÿ, íÿ ýöë ýþðìöøäöëÿð, îíëàð àíúàã Ãóðàíäàí áèëèðäèëÿð êè, áàü âàð, áàüëàðäà ñó àõûð, Ãóðàíûí äåäèéèíÿ ýþðÿ áó úÿííÿò èäè. Áó úÿííÿò âÿ îíóí ýþçÿë ïÿðèëÿðè ÷îõ áàùà áàøà ýÿëèðäè: îòóç èëëèê êÿäÿð âÿ ñÿôàëÿò, – ñîíðà èñÿ ãóìëóãëàðäà êàôèðèí ýöëëÿñèíäÿí ìÿíùóñ þëöì. Ëàêèí Àëëàù ìàâðëàðû àëäàäûðäû, äåìÿ î, ôðàíñûçëàðà úÿííÿòèí íåìÿòëÿðèíè âåðèð, ìöãàáèëèíäÿ äÿ ùå÷ áèð øåé – íÿ àòÿø, íÿ þëöì òÿëÿá åäèð. Áàõ, áóíà ýþðÿ ãîúà ðÿùáÿðëÿð èíäè õÿéàëà äàëìûøäûëàð. Áàõ, áóíà ýþðÿ äÿ ÷àäûðëàðûí äþðä òÿðÿôè èëÿ óçàíûá ýåäÿí, þìöðëÿðèíèí àõûðûíà ãÿäÿð éàëíûç ìèñêèí ñåâèíú âÿä åäÿí Áþéöê ñÿùðàíûí ÷ûëïàã ãóìëàðûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðÿê, öðÿêëÿðèíè ãóáàð åëÿéÿí, äåøÿí ôèêèðëÿðè äåìÿéÿ úÿñàðÿò åäèðäèëÿð: – Áèëèðñÿí... ñèçèí ôðàíñûç àëëàùûíûç... áèçèì ìàâðëàðûí àëëàùûíäàí ÷îõ ðÿùìëèäèð. Áóíäàí áèð àé ãàáàã îíëàðû Ñàâàéàéà ýÿçìÿéÿ àïàðäûã. Áÿëÿä÷è îíëàðû øÿëàëÿíèí éàíûíà ýÿòèðäè, øÿëàëÿ äîëàìà ñöòóí êèìè áóðóëàðàã, ýóðóëòóäàí ÿòðàôû ëÿðçÿéÿ ýÿòèðèðäè. Áÿëÿä÷è îíëàðà äåäè: – Áèð äàäûíà áàõûí. Áó ÿñë è÷ìÿëè ñó èäè. Ñó! Áóðàäà, ñÿùðàäà, ÿí éàõûí ãóéó áèð íå÷ÿ ýöíëöê éîëäà èäè âÿ ÿýÿð áÿõòèí ýÿòèðñÿ, îíó òàïñàí, ýÿðÿê äÿâÿ ñèäèéè òÿìè âåðÿí ëåùìÿ èëÿ àòÿøèíè ñþíäöðìÿê ö÷öí ãóéóíóí òàìàì òóòóëìóø ýþçöíö ñààòëàðëà åøÿñÿí. Ñó! Êàï-Úóáèäÿ, Ñèñíåðîñäà, Ïîðò-Åòéåíäÿ ãàðàäÿðèëè óøàãëàð ïóë äåéèë, ÿëëÿðèíäÿ êîíñåðâ ãàáëàðû ñó äèëÿíèðëÿð.

– Ñó âåð, ñó...

– ßýÿð ñþçöìÿ áàõñàí, âåðÿðÿì. Ñó ãûçûëäàí ãèéìÿòëèäèð, áèð äàìúû ñó ãóìäàí éàøûë àëîâ – îò __________ ÷ûõàðûð. ßýÿð Áþéöê ñÿùðàíûí áèð éåðèíäÿ éàüûø éàüñà, áöòöí ñÿù173

downloaded from KitabYurdu.org

ðà ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð. Ãÿáèëÿëÿð ö÷ éöç êèëîìåòð óçàãëàðà, èíäè îò áèòÿúÿê éåðëÿðÿ êþ÷öðëÿð... Ñó ÷îõ õÿñèñëèêëÿ âåðèëèð (îí èë ÿðçèíäÿ Ïîðò-Åòéåíäÿ áèð äàìúû äà éàüûø äöøìÿìèøäè, àììà áóðàäà ñó áîø-áîøóíà àõûð. Åëÿ áèë äåøèëìèø ÷ÿíäÿí áöòöí äöíéàíûí ñóéó àõûð, áèòìÿê-òöêÿíìÿê áèëìèð. Áÿëÿä÷è äåäè: – Ýåòìÿê âàõòûäûð. Ëàêèí îíëàð åëÿ áèë äàøà äþíìöøäöëÿð.

– Ìàíå îëìà. Ñÿñëÿðèíè êÿñäèëÿð âÿ úèääè, ñÿññèç-ñÿìèðñèç áó áèòèá òöêÿíìÿê áèëìÿéÿí ñèððÿ òàìàøà åòäèëÿð. Áóðàäà äàüëàðûí ñèíÿñèíäÿí ùÿéàò, èíñàíûí îíñóç éàøàéà áèëìÿéÿúÿéè ãàí àõûðäû. Îíóí áèð ñàíèéÿäÿ àõûòäûüû èëÿ ñóñóçëóãäàí ìÿñò îëóá, ÿáÿäè îëàðàã øîðàíëûã âÿ èëüûìëàðûí òÿðêèíÿ ýåäÿí êàðâàíëàðû äèðèëòìÿê îëàðäû. Îíëàðûí ãàðøûñûíäà àëëàùûí þçö äóðìóøäó âÿ îíäàí àéðûëà áèëìèðäèëÿð. Àëëàù þç ãöäðÿòèíè ýþñòÿðÿðÿê, éåðèí äÿðèí ãàòëàðûíû öçÿ ÷ûõàðìûøäû âÿ ö÷ ìàâð äîíóá éåðèíäÿ ãàëìûøäû.

– Ñèç áàõìàãäàí äîéìàäûíûç? Ýåäÿê...

– Äàéàíìàã ëàçûìäûð.

– Íÿ ãÿäÿð?

– Ñó ãóðòàðàíà ãÿäÿð. Îíëàð àëëàùûí äÿúÿëëèéèíäÿí ÿë ÷ÿêÿúÿéè ñààòû ýþçëÿéèðäèëÿð. Î òåçëèêëÿ àüëûíû áàøûíà éûüàð, î õÿñèñäèð.

– Àõû, áó ñó ìèí èëëÿðäèð àõûá ýåäèð... Áó àõøàì îíëàð øÿëàëÿ áàðÿñèíäÿ ñóñìàüû äàùà ìöíàñèá áèëèðëÿð. Éàõøû îëàð êè, áÿçè ìþúöçÿëÿð áàðÿñèíäÿ ñóñàñàí, ùÿì äÿ áó áàðÿäÿ àç ôèêèðëÿøìÿê ëàçûìäûð, éîõñà ôèêèð êÿëÿôèíè òàìàì äîëàøäûðàðñàí, àëëàùà øöáùÿ åòìÿéÿ áàøëàðñàí...

– Ñèçèí ôðàíñûç àëëàùûíûç, áàøà äöøöðñÿíìè... Ìÿí èñÿ îíëàðà, áó âÿùøè äîñòëàðûìà áÿëÿäÿì. Îíëàðûí èíàìû ëàõëàìûøäûð, îíëàð âÿëâÿëÿéÿ äöøìöøëÿð, èòàÿò åòìÿéÿ äåìÿê îëàð, ùàçûðäûðëàð. Îíëàð èñòÿéèðëÿð êè, Ôðàíñà èíòåíäàíòëûüû îíëàðû __________ àðïà èëÿ òÿìèí åòñèí âÿ áèçèì Áþéöê ñÿùðà ãîøóíëàðûìûç îíëàðû 174

downloaded from KitabYurdu.org

äöøìÿíäÿí ãîðóñóí. Íÿ ñþç îëà áèëÿð, òÿñëèì îëìàãëà, îíëàð ùèññ îëóíàúàã äÿðÿúÿäÿ áÿçè õåéèðëÿð ýþðÿ áèëÿðëÿð. Áó ö÷ íÿôÿð Òðàðçà ÿìèðè ÿë-Ìþìöíëÿ áèð ãàíäàíäûðëàð (äåéÿñÿí ìÿí àäëàðû ãàðûøäûðûðàì). Ìÿí îíó áèçèì âàññàëûìûç îëäóüó çàìàíäàí òàíûéûðäûì. Ôðàíñà ùþêóìÿòè îíóí õèäìÿòèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèøäè, ãóáåðíàòîðëàð îíà ñÿõàâÿòëÿ áÿõøèøëÿð âåðèð âÿ ãÿáèëÿíèí åùòèðàìûíû ñàõëàéûðäû, çàùèðè ñÿàäÿò õèðòäÿéÿúÿíäè, àäàìà åëÿ ýÿëèðäè êè, äàùà íÿ àðçóëàìàã îëàð? Àììà áèð àõøàì î, ñÿùðàäà ìöøàéèÿò åòäèéè çàáèòëÿðè ãÿòèééÿí ýþçëÿíèëìÿäÿí ãûðûð, äÿâÿëÿðè, ñèëàùëàðû ÿëÿ êå÷èðèá, éåíÿ ñÿðêåø ãÿáèëÿëÿðÿ ãàéûäûð. Ãÿôëÿòÿí ãèéàì, ðÿùáÿðè áèð àí è÷èíäÿ ãà÷àüà ÷åâèðÿí ãÿùðÿìàíúàñûíà âÿ ãî÷àãúàñûíà ôÿðàðèëèê, ðàêåò êèìè òåç éàíûá-ñþíÿí – ÷öíêè Àòàðäà îëàí éöíýöë ñöâàðè ìöòëÿã îíóí éîëóíó êÿñÿúÿêäèð – ìÿüðóðëóã öñéàíû àëîâó. Áóíó àäÿòÿí õÿéàíÿò àäëàíäûðûðëàð. Òÿÿúúöá åäèðñÿí, áåëÿ áèð àüûëñûçëûã íåúÿ îëóð? ßë-Ìþìöíöí àãèáÿòè ÷îõëó âÿ ÷îõëó ÿðÿáëÿðèí àãèáÿòèäèð. Î ãîúàëûðäû. Ãîúàëûãëà èñÿ òÿðÿääöä ýÿëèð. Åëÿ áèð âàõò ýÿëèá ÷àòìûøäû, ÿìèð õà÷ïÿðÿñòëÿðëÿ ñàçèøÿ ýèðìÿêëÿ, áó ñàçèøè ÿë âåðèá ìþùêÿìëÿòìÿêëÿ ùÿð øåéè èòèðäèéèíè áàøà äöøìöøäö, áàøà äöøìöøäö êè, ÿëèíè ìóðäàðëàìûø, Èñëàì àëëàùûíà õàèí ÷ûõìûøäûð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ àðïà âÿ äèíú éàøàéûø îíóí íÿéèíÿ ëàçûìäû? Î åëÿ àë÷àëìûøäû êè, ÿñýÿðëèêäÿí äþíöá ÷îáàí îëìóøäó, àõû áèð çàìàí Áþéöê ñÿùðà òÿùëöêÿëÿðëÿ äîëó èäè, ùÿð ãóì òÿïÿñèíèí àðõàñûíäà áèð ãîðõó ýþçëÿíèðäè, ýåúÿ î, äöøÿðýÿ ñàëàíäà ýþçÿò÷èëÿð ãîéìàüû ùå÷ áèð âàõò óíóòìàçäû, àõøàìëàð îúàã áàøûíäà îòóðäóãëàðû âàõò äöøìÿíèí öñòëÿðèíÿ éåðèäèéè õÿáÿðèíè åøèäÿíäÿ äþéöø÷öëÿðèí öðÿéè øèääÿòëÿ äþéöíöðäö. Áèð çàìàí î, àçàä ÷þëëÿðèí äàäûíû ýþðìöøäö – áó ÷þëëÿðèí äàäûíû áèð äÿôÿ ýþðÿíëÿð îíó ùå÷ âàõò óíóòìàçëàð. Áàõ, èíäè î, òàáå åäèëìèø, þç ëÿéàãÿòèíè èòèðìèø, óúñóç-áóúàãñûç ãóìëóãëàðû __________ øÿðÿôñèç, áÿäíàì ñóðÿòäÿ äîëàøûð. Áàõ, èíäè Áþéöê ñÿùðà îíóí ö÷öí ùÿãèãÿòÿí ñÿùðàäûð.

175

downloaded from KitabYurdu.org

Îëà áèëñèí, îíóí þëäöðäöéö çàáèòëÿðÿ åùòèðàìû âàðìûø. Àììà Àëëàùà ìÿùÿááÿò ùÿð øåéäÿí öñòöíäöð.

– Ýåúÿí õåéðÿ ãàëñûí, ÿë-Ìþìöí.

– Õóäàùàôèç. Çàáèòëÿð éîðüàíà áöðöíöðëÿð, ñàë öñòÿ óçàíûðìûø êèìè ãóìóí öñòÿ ñÿðèëèðëÿð, öçëÿðèíè ýþéëÿðÿ òóòóðëàð. Óëäóçëàð òÿëÿñìÿäÿí ùÿðÿêÿò åäèð, ñÿìà âàõòû ãåéä åäèð. Àëëàù-òààëàíûí èðàäÿñè èëÿ éîõëóüà ýåäÿí àé ãóìëàðà áàø ÿéèð. Òåçëèêëÿ õà÷ïÿðÿñòëÿð éóõóéà ýåäÿúÿêëÿð. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà ýþéëÿðäÿ éàëíûç óëäóçëàð ïàðûëäàéàúàãäûð. Î çàìàí áèð äàùà îéàíìàã ãèñìÿò îëìàéàí áó õà÷ïÿðÿñòëÿðèí çÿèô áèð ÷ûüûðòûñû êèôàéÿòäèð – àë÷àëäûëìûø ãÿáèëÿëÿð òÿçÿäÿí êå÷ìèø ÿçÿìÿòëÿðèíè êÿñá åäÿúÿêëÿð, òÿçÿäÿí äöøìÿí öçÿðèíÿ ùöúóì áàøëàíàúàã, áó þëö ãóìëàðà èøûã âåðÿí éàëíûç î ùöúóìëàðäûð. Äàùà áèð àí êå÷ÿíäÿí ñîíðà äöçÿëìÿç áèð èø ýþðöëÿúÿê âÿ îíóíëà äà éåíè äöíéà äîüàúàãäûð... Éóõóéà ýåòìèø ãî÷àã ëåéòåíàíòëàð þëäöðöëöð.

5 Áó äÿôÿ ìÿí Úóáèäÿ Êàìàëà âÿ îíóí ãàðäàøû Ìóéàíà ãîíàã ýåòìèøÿì, îíëàðûí ÷àäûðûíäà îòóðóá ÷àé è÷èðÿì. Áàøûíà, ýþçëÿðèíÿ ãÿäÿð ýþé ÷àëìà ñàðûìûø Ìóéàí ùå÷ áèð ñþç äåìÿäÿí ìÿíè áàøäàí-áàøà àéàüà ñöçöð, î ÿñë âÿùøè êèìè ãàøãàáàãëû âÿ ÷îõ ìöòÿêÿááèðäèð. Òÿêúÿ Êàìàë ìÿíèìëÿ ñþùáÿò åäèð, î åâ ñàùèáèíèí âÿçèôÿñèíÿ ñÿäàãÿòëèäèð.

– Ìÿíèì ÷àäûðûì, äÿâÿëÿðèì, àðâàäëàðûì âÿ ãóëëàðûì, ùàìûñû, ùàìûñû ñÿíèíäèð. Ìóéàí äöç ýþçöìöí è÷èíÿ áàõàðàã, ãàðäàøûíà ñàðû ÿéèëèð, íÿ èñÿ äåéèð, ñîíðà éåíÿ ñöêóò àëÿìèíÿ ãàïûëûð.

– Íÿ äåäè? Î äåéèð êè, Áîííàôó Ð'Ùåéáàòäà ìèí äÿâÿ îüóðëàìûøäûð. Êàïèòàí Áîííàôó Àòàð éöíýöë ñöâàðèñèíäÿí èáàðÿò ìåõàðèñòëÿð äÿñòÿñèíÿ áàø÷ûëûã åäèð. Ìÿí îíó ýþðìÿìèøÿì, àììà áèëèðÿì êè, îíóí ùàããûíäà ìàâðëàð àðàñûíäà ÿôñàíÿëÿð ýÿçèð. Îíóí áàðÿñèíäÿ __________ ãÿçÿáëÿ äàíûøûðëàð, àììà îíóí ñèìàñûíäà àç ãàëà àëëàùû ýþðöðëÿð.

176

downloaded from KitabYurdu.org

Êàïèòàí Áîííàôóíóí âàðëûüû áöòöí ñÿùðàíûí ñèìàñûíû äÿéèøìèøäèð. Áóäóð, î áèðäÿí éåðäÿí ÷ûõìûø êèìè, úÿíóáà éîë àëàí ñÿðêåøëÿðèí àðõàñûíäà ïåéäà îëóð, éöçëÿðëÿ äÿâÿíè ãàáàüûíà ñàëûá àïàðûð, êþ÷ÿðèëÿð ÿí ãèéìÿòëè ÿìëàêëàðûíû ýþçëÿíèëìÿç òÿùëöêÿäÿí ãîðóìàã ö÷öí äþíöá îíóíëà âóðóøìàüà ìÿúáóð îëóðëàð. Áåëÿëèêëÿ, ýþéëÿðèí þçö òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø åë÷è êèìè, Àòàðûí ùàðàéûíà ÷àòûð, ñîíðà éàéëàãäà äöøÿðýÿ ñàëûð, þçöíö ýöíÿ âåðèð – ùÿñÿä àïàðûëàñû âÿçèééÿòäèð! Î áöòöí íÿçÿðëÿðè þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêèð, äÿôåäèëìÿç ãöââÿ èëÿ úÿçá îëóíàí òàéôàëàð îíóí ãûëûíúûíûí ãàáàüûíà úóìóð. Ìóéàí ìÿíÿ äàùà ãÿçÿáëÿ áàõûð âÿ éåíÿ íÿ èñÿ äåéèð.

– Íÿ äåäè?

– Äåéèð êè, ñàáàù áèç Áîííàôóíóí öñòöíÿ ýåäèðèê. Ö÷ éöç ñèëàùëà. Ìÿí îíñóç äà áÿçè øåéëÿðè äóéìóøäóì. Ö÷ ýöíäöð êè, äÿâÿëÿðè ñóâàðìàüà àïàðûð, íÿ áàðÿäÿ èñÿ äàíûøûð, þçëÿðèíäÿí ÷ûõûðëàð. Ñàíêè ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ýÿìèíè ñóéà áóðàõìàüà ùàçûðëàéûðëàð. Ýåíèø ÷þëëÿðèí áàøñûç êöëÿêëÿðè éåëêÿíè øèøèðäèð. Áîííàôóíóí ìÿðùÿìÿòè öçöíäÿí úÿíóáà äîüðó ùÿð àääûì øþùðÿò ýÿòèðèð. Äîüðóñó, áèëìèðÿì, àäàìëàðû àïàðàí, èäàðÿ åäÿí íèôðÿòäèð, éàõóä ìÿùÿááÿò. Áåëÿ ÿëà äöøìÿíè òàëå ùÿð êÿñÿ áÿõøèø ýþíäÿðìèð, áåëÿñèíè þëäöðìÿê øÿðÿôäèð. Îíóí ýþðöíäöéö éåðëÿðäÿ êþ÷ÿðèëÿð ÷àäûðëàðûíû éûüûøäûðûð, äÿâÿëÿðè èëÿ ãà÷ûðëàð, îíóíëà öç-öçÿ ýÿëìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðëÿð, îíóí ñÿñèíè óçàãäàí åøèäÿíëÿð èñÿ ìÿøóãëàð êèìè áàøëàðûíû èòèðèðëÿð. Îíëàð äöíéàäà ÿí áþéöê ñÿàäÿòèí èêè àé úÿíóáà äîüðó ýåòìÿê, éîðüóíëóãäàí ÿëäÿí äöøìÿê, ñóñóçëóãäàí ÿçàá ÷ÿêìÿê, ãóì òóôàíûíäàí éóìàã êèìè îëìàã, íÿùàéÿò, äàí éåðè àüàðàíäà ãÿôëÿòÿí Àòàðûí éöíýöë ñöâàðèñèíèí öñòöíö àëìàã, àëëàùûí èðàäÿñèíÿ ðÿüìÿí, êàïèòàí Áîííàôóíó þëäöðìÿê îëäóüóíó áèðäÿí áàøà äöøöá, äèíú ÷àäûðëàðûíäàí, àðâàäëàðûíûí ãîéíóíäàí, øèðèí éóõóëàðûíäàí àéðûëûá ýåäèðëÿð.

– Áîííàôó ýöúëöäöð, – äåéÿ Êàìàë ìÿíÿ åòèðàô åòäè. Èíäè ìÿí îíëàðûí ñèððèíè áèëèðÿì. ×îõ èñòÿäèéè áèð ãàäûíûí ëàãåéäëèêëÿ éàíûíäàí þòöá êå÷ìÿñè áÿçèëÿðèíèí ýþçö ãàáàüûíà ýÿëèð, î òÿùãèð îëóíìóø, éóõóñó ÿðøÿ ÷ÿêèëìèø ùàëäà áöòöí ýåúÿíè __________ áó áþéðöíäÿí î áèðè áþéðö öñòÿ ÷åâðèëèð, î ãàäûí áèð äÿ, áèð äÿ 177

downloaded from KitabYurdu.org

îíóí éàíûíäàí þòöá êå÷èð, ðàùàòëûüûíû ïîçóð, åéíÿí áó úöð, Áîííàôóíóí äà óçàã àéàã ñÿñëÿðè îíëàðà ðàùàòëûã âåðìèðäè. Îíà ãàðøû ÷ûõàí äÿñòÿëÿðè êå÷ÿðÿê, ìàâð ïàëòàðû ýåéìèø áó õà÷ïÿðÿñò èêè éöç éàðûìâÿùøè áàøêÿñÿíëÿ áèðëèêäÿ ñÿðêåøëÿðèí ìÿñêÿíèíÿ ñîõóëìóøäóð, ùàëáóêè áóðàäà, ôðàíñûçëàðûí òàáåëèéèíäÿ îëìàéàí éåðäÿ, îíóí åëÿ þç àäàìëàðûíäàí ùÿð áèðè èòàÿò áîéóíäóðóüóíó òóëëàéûá, áó êàôèðè äàø ìåùðàáäà àëëàùûíà ãóðáàí âåðÿ áèëÿð, áóðàäà îíëàðûí ãàáàüûíû êÿñÿí éàëíûç îíà îëàí äÿðèí ùþðìÿòäèð. Îíóí òÿêëèéè, êþìÿêñèçëèéè äÿ îíëàðû ùÿéÿúàíà ýÿòèðèð. Áó ýåúÿ î, îíëàðûí íàðàùàò éóõóëàðûíà ýÿëèð, äþíÿ-äþíÿ îíëàðûí éàíûíäàí ñàéìàçéàíà êå÷èð, àääûìëàðû äà ñÿùðàäà ÿêñ-ñÿäà âåðèð. Ìóéàí, åëÿ áèë éàøûë ãðàíèòäÿí éîíóëìóø ÷àäûðûí áèð êöíúöíäÿ ãóðóéóá, éåíÿ íÿ áàðÿäÿ èñÿ ôèêèðëÿøèðäè. Éàëíûç ýþçëÿðè, áèð äÿ ýöìöø õÿíúÿðè ïàðûëäàéûðäû – áó õÿíúÿð äàùà îéóíúàã äåéèëäè, ñÿðêåøëÿðèí ìÿñêÿíèíÿ êå÷ÿíäÿí áÿðè áó ìàâð íÿ ãÿäÿð äÿéèøìèøäè! Ùÿìèøÿêèíäÿí äàùà àðòûã þç øÿõñè ëÿéàãÿòèíèí ÿñèðè îëìóøäó, ìÿíÿ ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ íèôðÿò åäèðäè, ÷öíêè î ñàáàù Áîííàôóíóí öñòöíÿ ýåäÿúÿêäè, äàí éåðè àüàðàíäà ìÿùÿááÿòÿ ÷îõ îõøàéàí íèôðÿòëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿëÿðÿê, éöðöøÿ ÷ûõàúàãäû. Éåíÿ î, ãàðäàøûíà äîüðó ÿéèëäè, ïû÷ûëòû èëÿ íÿ èñÿ äåäè âÿ ìÿíÿ áàõäû.

– Íÿ äåäè?

– Äåéèð êè, ÿýÿð ñÿíè èñòåùêàìäàí êÿíàðäà ýþðñÿ þëäöðÿð.

– Íÿ ö÷öí?

– Äåéèð êè, ñÿíèí òÿééàðÿí âÿ ðàäèîí âàð, ñÿíèí Áîííàôóí âàð, àììà ñÿí ùÿãèãÿòäÿí óçàãñàí, èìàíûí éîõäóð. Ìóéàí äàø êèìè ùÿðÿêÿòñèçäèð, éàøûë ÷àëìàñûíûí ãàòëàðû ùåéêÿëèí äàø ïàëòàðûíû õàòûðëàäûð, î ìÿíèì ùàããûìäà ùþêì ÷ûõàðûð.

– Äåéèð êè, ñÿí êå÷è êèìè îò éåéèðñÿí, äîíóç êèìè äîíóç ÿòè éåéèðñÿí. Ñÿíèí ùÿéàñûç ãàäûíëàðûí éàøûíìûðëàð – áóíó î þçö ýþðìöøäöð. Äåéèð êè, ñÿí ùå÷ âàõò èáàäÿò åòìèðñÿí. Äåéèð, âàõòàêû ñÿíèí äèíèí-èìàíûí éîõäóð, òÿééàðÿëÿð, ðàäèî, Áîííàôó ñÿíèí íÿéèíÿ ëàçûìäûð? Áó ìàâð ãèéàìÿò àäàìäûð, Î þç àçàäëûüûíû ãîðóìóð, ñÿùðàäà __________ àäàì ùÿìèøÿ àçàääûð, àäè ýþçëÿ ýþðöíÿí ñÿðâÿòèíè äÿ ãîðóìóð, 178

downloaded from KitabYurdu.org

ñÿùðàäà áåëÿ øåé éîõäóð, – ìÿíÿâè ñÿëòÿíÿòèíè ãîðóéóð. Ãÿäèìëÿðäÿ äÿíèç ãóëäóðëàðû åëÿéÿí êèìè, Áîííàôó þç äÿñòÿñèíè äèëñèç ãóì îêåàíûíûí è÷ÿðèñè èëÿ àïàðûð. Áóäóð, Êàï-Úóáè äöøÿðýÿñè òàìàì äÿéèøìèøäèð, ãàéüûñûç ÷îáàíëàðûí äèíú, ñàêèò äöøÿðýÿñè ùå÷ åëÿ áèë îëìàìûøäûð. Áîííàôóíóí íÿôÿñè îíó, òóôàí äàüûäàí êèìè, äàüûòìûøäûð, èíäè àõøàì ÷àäûðëàð áèð-áèðèíÿ ãûñûëàúàãëàð. Úÿíóáäà ñÿññèçëèê ùàêèìäèð, àäàìûí öðÿéèíè ñûõûð, áó, ñÿñèíè ÷ûõàðìàéàí Áîííàôóäóð! Òÿúðöáÿëè îâ÷ó Ìóéàí êöëÿéèí ñÿñèíäÿ Áîííàôóíóí àéàã ñÿñëÿðèíè ñå÷èð. Áîííàôó Ôðàíñàéà ãàéûäàíäà äöøìÿíëÿðè ñåâèíìÿéÿúÿêëÿð, éîõ, îíëàð àúû-àúû ùåéôñèëÿíÿúÿêëÿð, ñàíêè îíëàðûí äîüìà ñÿùðàëàðû þçöíöí ìàãíèòëÿðèíèí áèðèíè èòèðÿúÿê âÿ ùÿéàò ñþíöêëÿøÿúÿêäèð. Îíäà ìÿíÿ äåéÿúÿêëÿð: – Íèéÿ î, ñÿíèí Áîííàôóí ýåäèð?

– Áèëìèðÿì... Áîííàôó îíëàðëà óçóí ìöääÿò òÿùëöêÿëè îéóí îéíàìûøäû: þëöì-äèðèì îéóíó. Îíëàðûí îéóí ãàéäàëàðûíû ãÿáóë åòìèøäè. Î, áàøûíû îíëàðûí äàøû öñòÿ ãîéóá, éóõóéà ýåäèðäè. Ùÿìèøÿ ãà÷à-ãà÷äà èäè, îíëàð êèìè ýåúÿëÿðè êöëÿêëÿ, óëäóçëàðëà êå÷èðèðäè, Áèáëèéà çàìàíëàðûíäà îëäóüó êèìè. Áóäóð, èíäè î ýåäèð, äåìÿëè, îéóí îíóí ö÷öí ùÿð øåéäÿí éöêñÿê îëìàìûøäûð. Î, êàðòëàðû ñàéìàçéàíà òóëëàéûð, ìàâðëàðà þçëÿðè èëÿ îéíàìàã èìêàíû âåðèð. Îíëàð ÷àøûá ãàëìûøëàð: ÿýÿð èíñàíû áöòöíëöêëÿ úÿçá åëÿìèðñÿ, áó ùÿéàòûí áèð ìÿíàñû âàðìû? Àììà éîõ, îíëàð ùÿéàòà èíàíìàã èñòÿéèðëÿð.

– Ñÿíèí Áîííàôóí éåíÿ ãàéûäàúàãäûð.

– Áèëìèðÿì. Ìàâðëàð îíóí ãàéûäàúàüûíû ýöìàí åäèðëÿð. Àâðîïà îéóíëàðû èíäè îíóí íÿéèíÿ ëàçûìäûð? Çàáèòëÿðëÿ áðèú îéíàìàã îíó òåç çèíùàðà ýÿòèðÿúÿê, ðöòáÿñèíèí àðòìàñû äà, ãàäûíëàð äà îíó áåçèêäèðÿúÿê. Î, íÿúèá ÿñýÿð ùÿéàòû ö÷öí äàðûõàúàã âÿ ùÿð àääûìäà öðÿéè ìÿùÿááÿòÿ äîüðó ýåäèðìèø êèìè øèääÿòëÿ äþéöíÿúÿê. Î ôèêèðëÿøèð êè, ýóéà îíóí ùÿéàòû áóðàäà éàëíûç òÿñàäöôè ìàúÿðàëàðäàí èáàðÿò îëìóøäóð, îðàäà, Ôðàíñàäà èñÿ, îíó ìöùöì øåéëÿð ýþçëÿéèð, ëàêèí __________ î, íèôðÿòëÿ èíàíàúàã êè, äöíéàäà ñÿùðàíûí îíà áÿõø åòäèéè ñÿðâÿò179

downloaded from KitabYurdu.org

äÿí áþéöê ñÿðâÿò éîõäóð, – áóðàäà îíà ãóìñàë ÿíýèíëèêëÿðèí ýþçÿëëèéè, ñàêèòëèê, êöëÿê âÿ óëäóçëàðëà äîëó ýåúÿëÿð âåðèëìèøäè. ßýÿð Áîííàôó ãàéûòñà, åëÿ ùÿìèí ýåúÿ áó õÿáÿð áöòöí ñÿðêåø ãÿáèëÿëÿðÿ éàéûëàúàãäûð. Ìàâðëàð áèëÿúÿêëÿð êè, î ùàðàäà èñÿ Áþéöê ñÿùðàíûí îðòàñûíäà èêè éöç ãóëäóðóí àðàñûíäà éàòûð. Î çàìàí ñÿññèç-ñÿìèðñèç äÿâÿëÿðèíè ñóâàðìàüà àïàðàúàãëàð. ×îõëó àðïà åùòèéàòû ýþðÿúÿêëÿð. Òöôÿíýëÿðèíè éîõëàéàúàãëàð. Þç íèôðÿòëÿðè éàõóä áÿëêÿ äÿ ìÿùÿááÿòëÿðè èëÿ àìàäÿ îëàúàãëàð.

6 – Ìÿíè òÿééàðÿäÿ ýèçëÿò, Ìÿðàêåøÿ àïàð... Êàï-Úóáèäÿ ìàâðëàðûí ÿñèðè ùÿð àõøàì áó ñþçëÿðëÿ, äóà, îõóéóð êèìè, ìÿíÿ ìöðàúèÿò åäèðäè. Áåëÿëèêëÿ, þç ùÿéàòûíû õèëàñ åòìÿê ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿí ùÿð øåéè åäÿíäÿí ñîíðà ÷þìáÿëèá îòóðóð, ìÿíÿ ÷àé ùàçûðëàéûðäû. Èíäè î, ñàáàùû ö÷öí õàòèðúÿìäèð, àõû î, òàëåéèíè øÿôà âåðÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ùÿêèìÿ òàïøûðìûøäûð, ÿëëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðûá, îíó õèëàñ åäÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ Àëëàùû ÷àüûðìûøäûð. Èíäè äÿ ÷àéíèêÿ äîüðó ÿéèëÿðÿê, î êå÷ìèøèí àäè ëþâùÿëÿðèíè äþíÿäþíÿ õÿéàëûíà ýÿòèðèðäè – äîüìà Ìÿðàêåøèí ãàðà òîðïàüû, ÷ÿùðàéû åâëÿðè, ìÿùðóì îëäóüó àç-ìàç ñåâèíú õÿéàëûíäà úàíëàíûðäû. Ìÿíèì ñóñìàüûì, îíà ùÿéàò áÿõø åòìÿéÿ òÿëÿñìÿìÿéèì îíó ãÿçÿáëÿíäèðìèðäè. Ìÿí îíóí ö÷öí þçö êèìè àäàì äåéèëäèì, áèð äÿôÿ ãîïàí âÿ îíóí òàëåéèíè äÿéèøäèðÿí òÿñàäöôè êöëÿê êèìè áèð ãöââÿ èäèì, áó ãöââÿíè ôÿàëèééÿòÿ ãîøìàã ëàçûìäû. Àììà ìÿí àäè ïèëîòàì, éàëíûç áèð íå÷ÿ àé îëàð êè, Êàï-Úóáèäÿ àåðîïîðòóí ðÿèñè îëìóøàì, ìÿíèì ñÿðÿíúàìûìäà âóð-òóò èñïàí ôîðòóíà òÿðÿô óçàíàí áàðàê, áàðàêäà èñÿ ÿë-öç éóìàã ö÷öí ëÿéÿí, øîð ñó òþêöëìöø ñÿùÿíý, áèð äÿ àäàìà áîé âåðìÿéÿí ÷àðïàéû âàðäû. Ìÿí þç ãöäðÿòèìÿ áèð åëÿ ýöâÿíìèðäèì.

– Ùÿ, Áàðê, ñîíðà áàõàðûã... Áöòöí ãóëëàðà Áàðê äåéèðëÿð, îíó äà åëÿ ÷àüûðûðäûëàð. Î, äþðä èë ÿñèðëèêäÿ __________îëìóøäó, àììà ùÿëÿ òÿñëèì îëìàìûøäû, áèð çàìàí êðàë îëäóüóíó óíóäà áèëìèðäè.

180

downloaded from KitabYurdu.org

– Ñÿí Ìÿðàêåøäÿ íÿ èø ýþðöðäöí, Áàðê? Ìÿðàêåøäÿ éÿãèí îíóí àðâàäû âÿ ö÷ óøàüû áó ýöí äÿ éàøàéûðëàð, îðàäà î, ýþçÿë ïåøÿ èëÿ ìÿøüóë îëóðìóø.

– Ìÿí ñöðö ãîâóðäóì, àäûì äà Ìÿùÿììÿä èäè. Îðàäà îíó êàèäëÿð ÷àüûðûá äåéèðìèøëÿð: – Ìÿí þêöçëÿðèìè ñàòìàã èñòÿéèðÿì, Ìÿùÿììÿä, îíëàðû äàüäàí åíäèð. Éàõóä: – Ìÿíèì ìèí ãîéóíóì äöçÿíëèêäÿäèð, îíëàðû éóõàðû îòëàüà àïàð. Áàðê äà çåéòóí àüàúûíäàí îëàí ÷îìàüûíû ÿëèíÿ àëûá, áþéöê ñöðöëÿðè ãîâóðäó. Î, õàëãûí ãîéóíó ö÷öí òÿê úàâàáäåù èäè, î ÿí äÿúÿëëÿðèí ãàáàüûíû àëûðäû, ÷öíêè òåçëèêëÿ ãîéóíëàð ãóçóëàìàëû èäè; òÿíáÿëëÿðè èñÿ ãîâóðäó, þçö ãàáàãäà ýåäèðäè, ãîéóíëàðûí ùàìûñû äà îíà åòèáàð åäèð, òàáå îëóðäóëàð. Îíëàðû ùàíñû ýþçÿë éåðèí ýþçëÿäèéèíè òÿêúÿ î áèëèðäè, î, ãîéóíëàðûí éåìè îëìàéàí çÿíýèí áèëèêëÿ óëäóçëàðà áàõûá éîëó îõóéóðäó, òÿúðöáÿñè ñàéÿñèíäÿ ìöÿééÿí åäèðäè êè, íÿ âàõò äèíúÿëìÿê, íÿ âàõò ãóéó áàøûíäà ñó è÷ìÿê ëàçûìäûð. Ýåúÿëÿð èñÿ äèçèíÿ ãÿäÿð éóíóí è÷èíäÿ, éàòìûø ãîéóíëàðûí îðòàñûíäà äàéàíûðäû, öðÿéè èñÿ ìÿùÿááÿòëÿ äîëó îëóðäó. Áó ãÿäÿð úàíëû ùåéâàíûí çÿèôëèéèíäÿí âÿ ùÿð øåéäÿí õÿáÿðñèç îëìàñûíäàí ìöòÿÿññèðëÿíÿðÿê, Áàðê – ùÿêèì, ïåéüÿìáÿð âÿ ùþêìäàð þç õàëãû ö÷öí äóà îõóéóðäó. Áèð äÿôÿ ìàâðëàð îíà éàíàøäûëàð.

– Áèçèìëÿ úÿíóáà ìàë-ãàðà ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿê. ×îõ ýåòäèëÿð, äþðäöíúö ýöí äàð äÿðÿëÿðèíÿ ýèðäèëÿð – ñÿðêåø ãÿáèëÿëÿðèí éåðëÿðè áóðàäàí áàøëàéûðäû – åëÿ áóðàäàúà îíó éàõàëàäûëàð, “Áàðê” ëÿãÿáè âåðäèëÿð âÿ ãóë êèìè ñàòäûëàð. Ìÿí áàøãà ãóëëàð äà ýþðìöøäöì. Ùÿð ýöí áèð ìàâðûí ÷àäûðûíäà ÷àé è÷èðäèì. Àéàããàáûëàðûìû ÷ûõàðàðàã ãàëûí êå÷ÿíèí (êþ÷ÿðèíèí ìÿèøÿòèíäÿ éåýàíÿ úàù-úÿëàëäûð, î ãûñà ìöääÿòëè ìÿíçèëèíè áóíäàí äöçÿëäèð) öñòöíÿ éàéûëûð âÿ ýöíöí ñàëëàíà-ñàëëàíà ýåòìÿñèíÿ òàìàøà åäèðäèì. Ñÿùðàäà âàõòûí íåúÿ êå÷äèéèíè áöòöí âàðëû__________ üûíëà ùèññ åäèðñÿí. Éàõûúû ýöíÿø àëòûíäà àõøàìà äîüðó éîë àëûðñàí, 181

downloaded from KitabYurdu.org

ñÿðèí êöëÿéèí éîðóëìóø áÿäÿíèíè îõøàìàñûíû, òÿðèíè ãóðóòìàñûíû ýþçëÿéèðëÿð. Éàõûúû-éàíäûðûúû ýöíÿø àëòûíäà éîë, ùåéâàíëàðû âÿ èíñàíëàðû áó ÿçÿìÿòëè ñóâàòà àïàðûð – áèðáàøà, ÿéëÿíìÿäÿí, þëöìÿ ýåäÿí êèìè. Áó çàìàí àâàðà÷ûëûã äà ìÿíà êÿñá åäèð. Ùÿð ýöí äàùà ýþçÿë ýþðöíöð, äÿíèçÿ ýåäÿí éîë êèìè. Áÿëè, ìÿí ãóëëàð òàíûéûðäûì. Áàø÷û ñàíäûã÷àäàí – îíóí áöòöí âàð-äþâëÿòè, à÷àðñûç ãûôûëëàðû, ýöëñöç ýöëäàíëàðû ýöçýö ãûðûãëàðû, êþùíÿ ñèëàùëàðû, ãÿçàéà óüðàìûø ýÿìè ïàð÷àëàðû êèìè äàëüàëàðûí ñàùèëÿ òóëëàäûüû áàøãà õûðûì-õûðäà øåéëÿðè áóðàäà ñàõëàíûëûð – ìàíãàë, ÷àéíèê âÿ ñòÿêàíëàðû ÷ûõàðàí êèìè, ãóëëàð àëà÷ûüà ýèðèðëÿð. Ãóë ãóìñàëëûãäà áèòÿí ãóðó òèêàíû ñÿñ-ñÿìèðèíè ÷ûõàðìàäàí ìàíãàëà éûüûð, àëûøäûðûð. Ïöôëÿéèð, ÷àéíèêÿ ñó òþêöð, áó èøèí þùäÿñèíäÿí áàëàúà áèð ãûç óøàüû äà ýÿëÿ áèëÿðäè, ãóëóí èñÿ áó èøëÿðè ýþðÿíäÿ äÿðèñèíèí àëòûíäà ÿçÿëÿëÿðè øèøèð; áó ÿçÿëÿëÿðèí ñàùèáè áþéöê áèð ñèäð àüàúûíû êþêöíäÿí ÷ûõàðäàð. Î, ãóçó êèìè ñàêèò âÿ ìöëàéèìäèð. Îíóí áàøû ãàðûøûãäûð, îíóí èøè ÷àé ùàçûðëàìàãäàí, äÿâÿëÿðÿ áàõìàãäàí, éåìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Î, îä ïöñêöðÿí ýöíÿø àëòûíäà àõøàìà äîüðó éîë àëûð, äîíäóðóúó óëäóçëàðûí àëòûíäà èñÿ òÿçÿ ýöíöí òåç ýÿëèá, îíó éàíäûðìàñûíû ýþçëÿéèð. Øèìàë þëêÿëÿðè õîøáÿõòäèðëÿð, îðàäà èëèí ùÿð ôÿñëè þç ìþúöçÿñèíè éàðàäûð, éàéäà ãàð, ãûøäà ýöíÿø åøãèëÿ òÿñÿëëè òàïûð; òðîïèê éåðëÿðèí ùàëû ïèñäèð, îðàäà ùàâà ùÿìèøÿ áîüóúó ðöòóáÿò îëóð; àììà Áþéöê ñÿùðà äà áÿõòÿâÿðäèð, áóðàäà ýöíäöçöí ýåúÿéÿ, ýåúÿíèí ýöíäöçÿ òÿñëèì îëìàñû àäàìû öìèääÿí öìèäÿ àïàðûð. Áÿçÿí ãàðàäÿðèëè ãóë àëà÷ûüûí ýèðÿúÿéèíäÿ ÷þìáÿëÿðÿê, àõøàì ùàâàñûíû ëÿççÿòëÿ óäóð. ßñèðèí àüûðëàøìûø áÿäÿíèíäÿ äàùà õàòèðÿëÿð áàø ãàëäûðìàéàúàã. Áÿëêÿ òóòóëäóüó ñààò äóìàíëû ùàëäà õàòèðÿñèíÿ ýÿëñèí, çÿðáÿëÿð, ñÿñëÿð, îíó áó ãàòû çöëìÿòÿ, öìèäñèç ãàðàíëûüà àòàíëàðûí ÿëëÿðè éàäûíà äöøñöí. Î âàõòäàí î ãÿðèáÿ éóõóäà ýåòäèêúÿ öìèäñèçëÿøÿðÿê êåéèéèá ãàëûð, ñàíêè êîð îëìóøäóð, àõû î äàùà Ñåíåãàëûí ëàë àõàí ÷àéëàðûíû éàõóä úÿíóáè Ìÿðàêåøèí àü øÿùÿðëÿðèíè ýþðìöð, î ñàíêè êàð îëìóøäóð, àõû, î äàùà äîüìà ñÿñëÿðè åøèòìèð. Áó çÿíúè íÿèíêè òàëåñèçäèð, î ùÿì äÿ øèêÿñòäèð. Áèð __________ òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ îíà éàä îëàí êþ÷ÿðè ùÿéàòûí êÿøìÿêÿøèíÿ 182

downloaded from KitabYurdu.org

àòûëìûø, ñÿùðàíûí ÿúàèá îðáèòè èëÿ ÿáÿäè äîëàøìàüà ìÿùêóì åäèëìèø áó çÿíúèíèí êå÷ìèøè èëÿ, äîüìà éóðäó èëÿ, àðâàäû âÿ óøàãëàðû èëÿ íÿ ÿëàãÿñè ãàëìûøäûð? Îíëàð áèðäÿôÿëèê èòèðèëìèøäèð, ãàéûòìàëàðûíà öìèä éîõäóð, åëÿ áèë þëöá ýåòìèøëÿð. Êèì ùÿð øåéÿ öñòöí ýÿëÿí áèð ìÿùÿááÿòëÿ éàøàìûøñà âÿ ñîíðà îíó èòèðìèøñÿ, áÿçÿí íÿúèá òÿíùàëûãäàí óñàíûð. Ôàüûð-ôàüûð, èòàÿòêàðëûãëà ùÿéàòà ãàéûäàðàã, îíóí àäè öíñèééÿòèíäÿ ñÿàäÿò òàïûð. Þçöíäÿí öç äþíäÿðìÿê, ìöòèëèêëÿ áàøãàëàðûíà ãóëëóã åòìÿê, äèíú ìÿèøÿò èøëÿðèíÿ ãîøóëìàã îíà õîø ýÿëèð. Âÿ ãóë âöãàðëà àüàñûíûí ìàíãàëûíû àëûøäûðûð. Áÿçÿí àüà þç ãóëóíà äåéèð: – Àë!.. Áó âàõò àüà ãóëóíà ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèð, èëòèôàò åäèð, ÷öíêè àüûð, öçöúö ýöí àðõàäà ãàëìûøäûð, áöðêö ÷ÿêèëèð âÿ îíëàð àõøàì ñÿðèíëèéèíÿ éàíàøû ãÿäÿì ãîéóðëàð. Îíà ýþðÿ äÿ ÿñèðÿ – ãóëà áèð ñòÿêàí ÷àé è÷ìÿéÿ èúàçÿ âåðèëèð. Î äà òÿøÿêêöð ÿëàìÿòè îëàðàã, áèð ñòÿêàí ÷àé ö÷öí àüàíûí äèçëÿðèíè þïìÿéÿ ùàçûðäûð. Ãóëëàðû çÿíúèðëÿìèðëÿð. Íÿéÿ ëàçûìäûð? Îíñóç äà î ñàäèãäèð. Î, ÿëèíäÿí àëäûãëàðû ñÿëòÿíÿòäÿí ôÿñàùÿòëÿ öç äþíäÿðìèøäèð, èíäè î âóð-òóò áÿõòÿâÿð ãóëäóð. Ëàêèí áèð ýöí îíó àçàä åäÿúÿêëÿð. Âàõò ýÿëÿúÿê, î ÷îõ ãîúàëàúàãäûð, äàùà éåäèéè ÷þðÿéÿ, ýåéäèéè ïàëòàðà äÿéìÿéÿúÿê. Î çàìàí îíà ùÿäñèç-ùöäóäñóç àçàäëûã âåðÿúÿêëÿð. Ö÷ ýöí î àëà÷ûãäàí-àëà÷ûüà ýåäÿúÿê, ýöí-ýöíäÿí ýöúöíö, ãöââÿñèíè èòèðÿúÿê, éàëâàðàúàã êè, îíó íþêÿð ýþòöðñöíëÿð, àíúàã ùå÷ êèì ýþòöðìÿéÿúÿê. Ö÷öíúö ýöí àõøàì éåíÿ åëÿúÿ ñÿññèç-ñÿìèðñèç òÿìÿííàñûçòÿëÿáñèç, ãóìóí öñòöíÿ ñÿðèëÿúÿêäèð. Ìÿí Úóáèäÿ ÷ûëïàã ãóëëàðûí íåúÿ þëäöéöíö ýþðìöøÿì. Ìàâðëàð îíëàðà èøýÿíúÿ âåðìèðäèëÿð âÿ òåç þëöá ýåòìÿëÿðèíÿ äÿ êþìÿê åòìèðëÿð. Éàëíûç ñàêèò-ñàêèò óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí úàí âåðìÿñèíÿ òàìàøà åäèðëÿð, óøàãëàð èñÿ ýÿìè ôÿëàêÿòèíäÿí ñîíðà äàëüàëàðûí ñàùèëÿ òóëëàäûüû áó ýÿðÿêñèç ãûðûíòûíûí éàí-éþðÿñèíäÿ îéíàéûð, ñÿùÿðèí ýþçö à÷ûëàí êèìè îíóí éàíûíà ãà÷ûðëàð êè, ýþðñöíëÿð òÿðïÿíèð éà òÿðïÿíìèð, áó èñÿ __________ àäè áèð ìàðàãäàí äîüóðäó, îíëàð äà ãîúà íþêÿðè ÿëÿ ñàëìûðäûëàð.

183

downloaded from KitabYurdu.org

Áöòöí áóíëàðäà ùå÷ áèð ãÿðèáÿëèê éîõ èäè. Ñàíêè îíà äåéèðäèëÿð: “Ñÿí éàõøû èøëÿìèñÿí, ñÿíèí äèíúÿëìÿéÿ ùàããûí âàð, óçàí, éàò”. Î, ãóìóí öñòÿ ñÿðèëÿðÿê, áåëÿúÿ óçàíûðäû, àúëûã äóéóðäó, áó äà éàëíûç áàøýèúÿëëÿíìÿñèíäÿí èáàðÿòäè; ùå÷ äÿ ÿäàëÿòñèçëèê ùèññ åòìèðäè, àììà åëÿ èøýÿíúÿëè, ÿçàá-ÿçèééÿòëè îëàí äà áóäóð. Éàâàø-éàâàø î òîðïàüà ãàðûøûðäû, òîðïàã ýöíÿøèí ãóðóòäóüó úÿñÿäè ãÿáóë åäèðäè. Îòóç èëëèê èø éóõó âÿ òîðïàã ùàããû âåðèðäè. Ìÿí áó úöð þëöìÿ ìÿùêóì åäèëìèøëÿðè ÷îõ ýþðìöøÿì; èëê äÿôÿ ðàñò ýÿëäèéèì àüçûíû à÷ûá áèðúÿ êÿëìÿ äÿ øèêàéÿòëÿíìÿäè; áèð äÿ î êèìäÿí øèêàéÿòëÿíÿúÿêäè? Îíäà, âÿçèééÿòäÿí ÷ûõà áèëìÿéÿúÿéèíè áèëÿí, ýöúäÿí äöøìöø äàüëûíûí þëöìö ãÿáóë åòìÿñèíÿ ìÿõñóñ òóòãóí áèð ìöòèëèê äóéóëóðäó. Î ãàðûí öñòÿ óçàíûá þç ùÿéàòûíû ãàðà âÿ éóõóéà òàïøûðûð, îíëàðà åòèáàð åäèð. Ìÿíè äÿùøÿòÿ ñàëàí ùå÷ äÿ îíóí ÿçàáû äåéèëäè. Ìÿí ÿçàáà èíàíìûðàì. Ëàêèí ùÿð áèð àäàìûí þëìÿñè èëÿ ÿñðàðÿíýèç, ìöÿììàëû áèð àëÿì þëöð. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿí þçöìäÿí ñîðóøóðäóì: î àäàìäà ùàíñû îáðàçëàð ñþíöá ýåäèð? Àüûð-àüûð ñþíÿí, àñòà-àñòà ÿðèéèá ýåäÿí, ÿáÿäè óíóäóëàí íÿäèð – Ñåíåãàëûí ïëàíòàñèéàëàðûìû? Úÿíóáè Ìÿðàêåøèí ãàð êèìè àü øÿùÿðëÿðèìè? Áÿëêÿ áó áèð òèêÿ ãàðà âöúóääà ÷îõ êè÷èê ãàéüûëàð ñþíöð: ÷àé ùàçûðëà, ìàë-ãàðàíû ñóâàðìàüà àïàð... áÿëêÿ ãóëóí ðóùó éóõóéà ýåäèð, áÿëêÿ ùÿð òÿðÿôäÿí ñåë êèìè ýÿëÿí õàòèðÿëÿðèí îéàòäûüû ÿçÿìÿòëè èíñàí þëöð? Ãàôà òàñû ìÿíèì ö÷öí êþùíÿ ìöúðöéÿ äþíöðäö. Ýÿìè äÿíèçèí äèáèíÿ ýåäÿíäÿ îíóí è÷èíäÿ íÿ úöð ñÿðâÿòëÿð; àë-ÿëâàí ÷è÷ÿêìè, ãÿøÿíý øÿêèëëÿðìè, áóðàäà ýÿðÿêñèç îëàí éàäèýàð øåéëÿðèìè ãàëäûüûíû áèëìÿê îëìàç. Àüçû áÿðê-áÿðê áàüëàíìûø àüûð ìöúðö áàõ, áóäóð. Êèì áèëèð, ùÿð øåéè óäàí ñîí éóõó àíëàðû áó àäàìäà áèçèì àëÿìèí ùàíñû ùèññÿñè ìÿùâ îëóðäó, éàâàø-éàâàø ýåúÿéÿ âÿ òîðïàüà ãàéûäàí áó øöóðäà âÿ áó âàðëûãäà íÿ ñàðñûëûðäû, íÿ ïîçóëóðäó?

– Ìÿí ñöðö ãîâóðäóì, àäûì äà Ìÿùÿììÿä èäè... Òàíûäûüûì áöòöí ãóëëàðäàí Áàðê áèðèíúè ãóë èäè êè, òÿñëèì îëìóðäó. Áîëè, ìàâðëàð îíóí àçàäëûüûíû ÿëèíäÿí àëìûøäûëàð, î éåð __________ öçöíäÿ ñàùèá îëäóüó ùÿð øåéäÿí áèð ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ ìÿùðóì 184

downloaded from KitabYurdu.org

îëìóøäó, òÿçÿ äîüóëàí êþðïÿ êèìè ÷ûëïàã ãàëìûøäû, – àììà áó ùÿëÿ ôÿëàêÿò äåéèëäè. Àõû áÿçÿí Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí òóôàí áèð ñààò ÿðçèíäÿ òàðëàäà ÿêèíè ìÿùâ åäèð. Ìàâðëàð òÿêúÿ îíó ìöôëèñ åòìÿìèø, ùÿì äÿ îíóí èíñàíëûã ìÿíëèéèíè ìÿùâ åòìÿê ãîðõóñóíó òþðÿòìèøäèëÿð. Ëàêèí Áàðê þçöíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìèðäè, àììà áàøãàëàðû ÷îõ àñàíëûãëà òÿñëèì îëóðäóëàð, áöòöí èë áîéó ãàí-òÿð è÷èíäÿ ÷þðÿê ãàçàíàí ñàäÿ ÷àðâàäàðëûã îíëàðûí øÿõñèíäÿ íåúÿ ìöòèëèêëÿ þëöá ýåäèðäè. Éîõ, Áàðê ÿñë ñÿàäÿòè ýþçëÿìÿêäÿí éîðóëàðàã, ìèñêèí ñÿàäÿòÿ àëûøàíëàð êèìè êþëÿëèéÿ àëûøìàìûøäû. Ãóëäàðûí ìÿðùÿìÿòè èëÿ ñÿàäÿò òàïàí ãóëóí ñåâèíúè îíà éàä èäè. ßââÿëêè Ìÿùÿììÿä éîõ èäè, àììà îíóí Áàðêûí öðÿéèíäÿêè éóðäó-éóâàñû ùÿëÿ òóòóëìàìûøäû. Êèìñÿñèç ãàëìûø áó éóðä, áó ìÿñêÿí ùöçíëö èäè, ëàêèí áàøãà áèð íÿôÿð îðàéà êþ÷ìÿìÿëèäèð! Áàðê îò áàñìûø õèéàáàíëàðäà ãÿì-ãöññÿ ýÿòèðÿí ñàêèòëèêäÿ ñÿäàãÿòè öçöíäÿí úàí âåðÿí, ñà÷û-ñàããàëû àüàðìûø ýþçÿò÷èíè õàòûðëàäûðäû. Î äåìèðäè êè, “ìÿí Ìÿùÿììÿä áÿí Ëàóñèíÿì”, î äåéèðäè: “Ìÿíèì àäûì Ìÿùÿììÿä èäè”. Î áó óíóäóëìóø, àòûëìûø Ìÿùÿììÿäèí òÿçÿäÿí äèðèëÿúÿéè âÿ þçöíöí äèðèëìÿñè èëÿ ùÿìèí ãóë îëàí àäàìû ãîâàúàüû ýöíöí ùÿñðÿòè èëÿ ÷ûðïûíûðäû... Áÿçÿí ýåúÿíèí ñàêèòëèéèíäÿ õàòèðÿëÿð ÷àüëàéàí ñåëëÿð êèìè àõûá ýÿëèðäè: úàíëû, ñèëèíìÿç, óøàãëûüûí øèðèí ìàùíûëàðû êèìè. Òÿðúöìÿ÷è ìàâð áèçÿ äåéèðäè: “Ýåúÿíèí áèð éàðûñûíäà áèðäÿí Ìÿðàêåø ùàããûíäà äàíûøûð, äàíûøûð, þçö èñÿ àüëàéûð”. Òÿíùà éàøàéàíëàð áåëÿ êÿäÿðäÿí, äÿðäãöññÿäÿí éàõà ãóðòàðà áèëìÿç. Îíäà ãÿôëÿòÿí ÿââÿëêè âàðëûüû îéàíûðäû, áóðàäà, ñÿùðàäà, ùå÷ áèð ãàäûíûí Áàðêà éàíàøìàäûüû áèð éåðäÿ, î ýÿðíÿøèð, àðâàäûíû éàíûíäà àõòàðûðäû. Áóðàäà ùå÷ áèð âàõò áóëàüûí ãàéíàìàäûüû, çöìçöìÿ åòìÿäèéè éåðäÿ îíóí ãóëàüûíà áóëàã ìàùíûñû äÿéèðäè. Áàðê ýþçëÿðèíè éóìóð, áóðàäà, ñÿùðàäà åâè àëà÷ûãëàðûí úîä ïàð÷àëàðû ÿâÿç åòäèéè, àäàìëàðûí èñÿ êöëÿê äàëûíúà ãà÷ûðëàðìûø êèìè äàèìà äîëàøäûãëàðû éåðäÿ, îíà åëÿ ýÿëèð êè, öçÿðèíäÿ ùÿð ýåúÿ åéíè óëäóçóí ïàðûëäàäûüû àü åâäÿ éàøàéûð. ßââÿëêè ìÿùÿááÿò âÿ ìåùðèáàíëûã íÿäÿíñÿ áèðäÿí-áèðÿ úàíëàíûð, ñàíêè __________ öðÿéÿ ÿçèç îëàí ùÿð øåé òÿçÿäÿí ëàï éàõûíëàøûðäû, îíó ìàãíèò êè185

downloaded from KitabYurdu.org

ìè úÿçá åäèðäè – áó çàìàí Áàðê ìÿíèì éàíûìà ýÿëèðäè. Î äåìÿê èñòÿéèð êè, ñÿôÿðÿ ùàçûðäûð, ñåâìÿéÿ ùàçûðäûð, ùÿð øåéè âÿ áöòöíëöêëÿ ñåâìÿê ö÷öí éàëíûç åâÿ ãàéûòìàã ëàçûìäûð. Áóíóí ö÷öíñÿ ìÿíèì òÿêúÿ áèð èøàðÿ âåðìÿéèì êèôàéÿòäèð. Î ýöëöð, ìÿíÿ ôÿíäëÿð, ùèéëÿëÿð þéðÿäèðäè, ÿëáÿòòÿ, îíóí ôÿíäëÿðè ùå÷ ìÿíèì àüëûìà ýÿëìÿìèøäè.

– Ñàáàù Àãàäèðÿ ïî÷ò ýåäÿúÿêäèð... Ñÿí ìÿíè òÿééàðÿäÿ ýèçëÿò... Çàâàëëû Áàðê! Áèç îíóí ãà÷ìàñûíà íåúÿ êþìÿê åäÿ áèëÿðäèê? Àõû áèç ñÿðêåø ãÿáèëÿëÿðèí àðàñûíäà éàøàéûðäûã. Áåëÿ áèð îüóðëóã, áåëÿ áèð òÿùãèð ö÷öí ìàâðëàð ñàáàù àìàíñûç ãûðüûí ñàëà áèëÿðäèëÿð. Àåðîäðîì ìåõàíèêëÿðèíèí – Ëîáåðãèí, Ìàðøàëûí, Àáãðàëûí êþìÿéè èëÿ ìÿí Áàðêû ñàòûí àëìàüà òÿøÿááöñ åòäèì, ìàâðëàð ãóë àëìàã èñòÿéÿí àâðîïàëûëàðà íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð áåëÿ òÿñàäöôè ÿëäÿí áóðàõìûðëàð; – Èéèðìè ìèí ôðàíê âåðèí.

– Ñÿí íÿ äàíûøûðñàí?

– Áèð ýþðöí, îíóí íåúÿ ãöââÿòëè ÿëëÿðè âàð. Àéëàð áåëÿ êå÷èá ýåäèðäè. Íÿùàéÿò, ìàâðëàð ãèéìÿòè àøàüû ñàëäûëàð, âÿ ìÿí Ôðàíñàäà îëàí äîñòëàðûìûí êþìÿéè èëÿ ãîúà Áàðêû àëìàüà íàèë îëäóì. Ñþâäàìûç óçóí ÷ÿêäè. Áèð ùÿôòÿ àëâåð åòäèê. Ãóìóí öñòÿ äþâðÿ âóðóá, îí áåø ìàâð âÿ ìÿí ìÿçÿíäÿëÿøèðäèê. Áàðêûí ñàùèáèíèí äîñòó ãóëäóð Çèí Óëä Ðàòòîðè àëòäàí-àëòäàí ìÿíÿ êþìÿê åäèðäè, î ìÿíèì äÿ äîñòóì èäè. Ìÿíèì õÿëâÿò äåäèêëÿðèìè ãóëäàðà ìÿñëÿùÿò ýþðöðäö: – Ñÿí áó ãîúàíû ñàò, þìðö ãóðòàðûá, ÷îõ éàøàìàéàúàã. Î íàõîøäóð, ÿëäÿí äöøìöøäöð. ßââÿëúÿ áó àçàð ýþðöíìöð, ýþçÿ äÿéìèð, ÷öíêè è÷ÿðèäÿäèð. Ùÿëÿ ýåú äåéèë, õÿñòÿëèê öçÿ ÷ûõìàéûá, ôðàíñûçà ñàò ýåòñèí. Áó àëâåðè ãóðòàðìàãäà ìÿíÿ êþìÿê åäÿðñÿ õÿúàëÿòèíäÿí ÷ûõàúàüûìû áàøãà áèð ãóëäóðà – Ðàããèéÿ äÿ âÿä åòäèì, î äà Áàðêûí __________ ñàùèáèíè òîâëàìàüà, øèðíèêäèðìÿéÿ áàøëàäû: 186

downloaded from KitabYurdu.org

– Áó ïóëà ñÿí äÿâÿ, ñèëàù äà, ýöëëÿ äÿ àëàðñàí. Âÿ ôðàíñûçëàðûí öñòöíÿ ùöúóì åäÿðñÿí. Àòàðäà ö÷, áÿëêÿ äÿ äþðä úàâàí, ñàüëàì òÿçÿ ãóë ÿëÿ êå÷èðÿðñÿí. Áó ãîúàíû áàøûíäàí åëÿ. Îíó ìÿíÿ ñàòäûëàð. Ìÿí îíó àëòû ýöí ñÿðàñÿð áàðàêûìûçäà, ãûôûë àëòûíäà ñàõëàäûì, òÿééàðÿ ó÷àíà ãÿäÿð ÷þëÿ ÷ûõñàéäû, ìàâðëàð éåíÿ îíó éàõàëàéûá, óçàã áèð éåðäÿ ñàòà áèëÿðäèëÿð. Ìÿí îíó êþëÿëèêäÿí àçàä åòäèì. Òÿíòÿíÿëè ìÿðàñèì êå÷èðèëäè. Àáèä, Áàðêûí ÿââÿëêè ñàùèáè âÿ éåðëè êàèä Èáðàùèì ýÿëäè. ßýÿð áó ö÷ ãóëäóð, Áàðêà èñòåùêàìäàí èéèðìè àääûì àðàëûäà ðàñò ýÿëñÿéäèëÿð, ìÿíè èñòåùçàéà ãîéìàã ö÷öí îíóí áàøûíû öçÿðäèëÿð, ëàêèí îíóíëà ùÿðàðÿòëÿ þïöøöá, ðÿñìè ñÿíÿäÿ èìçà àòäûëàð.

– Èíäè ñÿí áèçèì îüëóìóçñàí. Ãàíóíà ýþðÿ èíäè î ìÿíèì äÿ îüëóì îëäó. Áàðê þçöíöí áöòöí àòàëàðûíû þïäö. Éîëà äöøÿíÿ ãÿäÿð î áèçèì áàðàêäàí êÿíàðà ÷ûõìàäû, ëàêèí áó ÿñèðëèê îíà àüûð ýÿëìèðäè. Ãàðøûäàêû éöíýöë ñÿéàùÿòè îíà ýöíäÿ èéèðìè äÿôÿ òÿñâèð åòìÿê ëàçûì ýÿëèðäè: òÿééàðÿ îíó Àãàäèðÿ àïàðàúàãäû, îðàäà, åëÿ àåðîäðîìóí þçöíäÿ, îíà Ìÿðàêåøÿ ãÿäÿð àâòîáóñà áèëåò âåðÿúÿêäèëÿð. Áàðê, óøàüûí ñÿééàù îéóíó ÷ûõàðìàñû êèìè, àçàä èíñàí îéóíó îéíàéûðäû: ùÿéàòà ãàéûòìàã, àâòîáóñ, úàìààò, íå÷ÿ èëëÿðäÿí áÿðè ùÿñðÿòèíäÿ îëäóüó, òåçëèêëÿ ýþðÿúÿéè øÿùÿðëÿð... Ëîáåðã éàíûìà ýÿëäè. Îíëàð Ìàðøàë âÿ Àáãðàëëà áèðëèêäÿ ãÿðàðà ýÿëìèøäèëÿð êè, Áàðêûí Àãàäèðÿ ó÷óá, îðàäà àúûíäàí þëìÿñè èíñàôäàí äåéèë. Áóäóð, îíà ìèí ôðàíê ïóë òîïëàìûøûã, èø òàïàíà ãÿäÿð áó ïóëëà ýèðëÿíÿ áèëÿð. Ìÿí ôèêèðëÿøäèì: ãîúà õåéðèééÿ÷è õàíûìëàð èéèðìè ôðàíêëàðûíäàí êå÷ÿíäÿ áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, “áþéöê õåéèðõàù èø ýþðöðëÿð” âÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ òÿøÿêêöð òÿëÿá åäèðëÿð. Àâèàìåõàíèêëÿð Ëîáåðã, Ìàðøàë âÿ Àáãðàë ìèí ôðàíê âåðÿðÿê, ùå÷ äÿ þçëÿðèíè õåéèðõàù ùèññ åòìèðëÿð âÿ ùå÷ áèð òÿøÿêêöð ýþçëÿìèðëÿð. Îíëàð, ÿáÿäè ñÿàäÿò êÿñá åòìÿê õÿéàëûíà äöøÿí áó ãîúà õàíûìëàð êèìè åëÿ ùåé øÿôãÿò áàðÿäÿ äàíûøûðëàð. Îíëàð åëÿ áåëÿúÿ, àäàìà êþìÿê åäèðëÿð êè, __________ î òÿçÿäÿí èíñàí ëÿéàãÿòèíè ãàéòàðñûí. Àõû àéäûíäûð êè, ñåâèíúäÿí 187

downloaded from KitabYurdu.org

ìÿñò îëìóø Áàðêû åâäÿ ñàäèã äîñòó – ñÿôàëÿò ýþçëÿéèð, ö÷ àéäàí ñîíðà èñÿ î, ùàðàäà èñÿ äÿìèð éîëó òÿìèðèíäÿ êþùíÿ øïàëëàðû î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÷åâèðìÿêëÿ ãöââÿäÿí äöøÿúÿêäèð. Îíóí ùÿéàòû áóðàäà, ñÿùðàäà îëäóüóíäàí äàùà àüûð îëàúàãäûð. Ëàêèí îðàäà îíóí ùÿéàòû þç ÿëèíäÿ îëàúàãäûð, þç-þçöíöí àüàñû îëàúàã âÿ ãîùóì-ÿãðÿáàñûíûí àðàñûíäà éàøàéàúàãäûð.

– Ùÿ, Áàðê, ãîúà, òÿðïÿí, àäàì îë. Ó÷óøà ùàçûð îëàí òÿééàðÿ ñèëêÿëÿíèðäè. Áàðê ãóìëàð è÷ÿðèñèíäÿ èòèá ýåäÿí ãÿìýèí-ùöçíëö Êàï-Úóáè èñòåùêàìûíà ñîí äÿôÿ íÿçÿð ñàëäû. Òÿééàðÿíèí éàíûíà èêè éöçÿ ãÿäÿð ìàâð òîïëàíìûøäû: éåíè ùÿéàòûí àñòàíàñûíäà ãóëóí öçöíöí íåúÿ îëàúàüûíû ýþðìÿê ùàìûéà ìàðàãëû ýÿëèðäè. Íà÷àð ãàëûá òÿééàðÿíè éåðÿ åíäèðìÿê ëàçûì ýÿëñÿ, î éåíÿ îíëàðûí ÿëèíÿ äöøÿúÿêäè. Áèç ÿëëè éàøëû êþðïÿìèçè öðÿéèìèç ÿñÿ-ÿñÿ éîëà ñàëûá ÿë åäèðèê: – ßëâèäà, Áàðê, éàõøû éîë!

– Éîõ.

– Íåúÿ éÿíè éîõ?

– Ìÿí Áàðê äåéèëÿì. Ìÿí Ìÿùÿììÿä áÿí Ëàóñèíÿì. Àãàäèðäÿ Áàðêûí ãåéäèíÿ ãàëìàñûíû õàùèø åòäèéèì ÿðÿá Àáäóëëà îíóí ùàããûíäà ñîí õÿáÿðëÿðè ýÿòèðäè. Àâòîáóñ àíúàã àõøàì éîëà äöøìÿëè èäè, îíà ýþðÿ Áàðê áöòöí ýöíö èñòÿäèéèíè åäÿ áèëÿðäè. Î óçóí ìöääÿò áó áàëàúà øÿùÿðè ýÿçèá äîëàøäû, áèð êÿëìÿ áåëÿ êÿñìÿäè, íÿùàéÿò, Àáäóëëà ùèññ åòäè êè, íÿ èñÿ îíó òÿøâèøÿ ñàëìûøäûð, î þçö äÿ íàðàùàò îëäó: – Ñÿíÿ íÿ îëìóøäóð?

– Ùå÷ íÿ... Î áó ýþçëÿíèëìÿç, ùÿäñèç àçàäëûãäàí ÷àøáàø ãàëìûøäû âÿ éåíèäÿí äèðèëäèéèíè ùÿëÿ ùèññ åòìèðäè. ßëáÿòòÿ î ñåâèíèðäè, àììà áó àéäûí îëìàéàí ñåâèíú ùåñàáà àëûíìàñà, áó ýöí î åëÿ ùÿìèí äöíÿíêè Áàðê èäè. Ùàëáóêè áó ýöí î áàøãà àäàìëàðëà åéíè ùöãóãäà èäè, èíäè ýöíÿø îíà äà ìÿõñóñäó, îíóí äà ÿðÿá ãÿùâÿõàíàñûíûí ãöááÿñè àëòûíäà îòóðìàüà èõòèéàðû âàðäû. Âÿ î îòóðäó. Àáäóëëà þçö ö÷öí ÷àé èñòÿäè. Áó ãóëóí éîõ, àüàíûí èëê ùÿðÿêÿòè èäè: îíóí __________ ÿëèíäÿ ãöââÿ âàðäû, áó ãöââÿ îíó äÿéèøäèðìÿëè èäè. Õèäìÿò÷è 188

downloaded from KitabYurdu.org

àçàúûã äà òÿÿúúöá åòìÿäè, ñàêèòúÿ îíëàðà ÷àé ñöçäö. Âÿ ùèññ åòìÿäè êè, ÷àé òþêìÿêëÿ àçàä èíñàíû øþùðÿòëÿíäèðäè. Áàðê: – Äàùà áàøãà áèð éåðÿ ýåäÿê, – äåäè. Îíëàð Êàñáàéà ãàëõäûëàð, áó ìÿùÿëëÿ Àãàäèðèí ÿí ùöíäöð éåðèäèð. Áóðàäà îíëàðû áàëàúà áåðáåð1 ðÿããàñÿëÿðè ãàðøûëàäû, îíëàð î ãÿäÿð ñåâèìëè, ìåùðèáàí èäèëÿð êè, Áàðê âÿúäÿ ýÿëäè; îíà åëÿ ýÿëèðäè êè, þçëÿðèíèí äÿ õÿáÿðè îëìàäàí, îíóí ùÿéàòà ãàéûòìàñûíû òÿáðèê åäèðëÿð. Îíëàð Áàðêûí ÿëèíäÿí òóòóá, îíà ÷àé òÿêëèô åòäèëÿð, îíëàð áàøãàëàðûíû äà êèì îëóð-îëñóí, áåëÿ ñåâèíúëÿ ãàðøûëàðäûëàð. Áàðê ùÿéàòà òÿçÿäÿí ýÿëìÿñèíè îíëàðà äàíûøäû. Îíëàð ìåùðèáàíúàñûíà ýöëäöëÿð. Îíëàð Áàðêûí íåúÿ ñåâèíäèéèíè ýþðöá, þçëÿðè äÿ øàä îëäóëàð. Áàðê îíëàðû òàìàì ùåéðÿòÿ ñàëìàã àðçóñó èëÿ äåäè: “Ìÿí Ìÿùÿììÿä áÿí Ëàóñèíÿì”. Ëàêèí áó ñþçëÿð îíëàðû àçàúûã äà ùåéðÿòëÿíäèðìÿäè. Ùÿð áèð àäàìûí þç àäû âàðäûð âÿ ÷îõëàðû óçàã þëêÿëÿðäÿí ãàéûäûðëàð. Î éåíÿ Àáäóëëàíû øÿùÿðÿ ÷ÿêèá àïàðäû. Î, éÿùóäè äöêàíëàðûíûí ãàáàüûíäà äîëàøûð, äÿíèçÿ áàõûð, äöøöíöðäö êè, êåôè èñòÿäèéè éåðÿ ýåäÿ áèëÿð, î àçàääûð... Ëàêèí áó àçàäëûã îíà àúû ýþðöíäö, îíó òÿçÿäÿí äöíéà èëÿ áàüëàéà áèëÿúÿê òåëëÿð ö÷öí äàðûõìàüà áàøëàäû. Éàíëàðûíäàí óøàã þòäö. Áàðê îíóí éàíàãëàðûíû îõøàäû. Óøàã ýöëöìñÿäè. Áó îõøàíûëìàüà àäÿò åòìèø àüà óøàüû äåéèëäè. Î, áàëàúà ñûñãà-úûëûç óøàã èäè. Áàðê îíà íÿâàçèø áÿõø åòäè, óøàã äà ýöëöìñÿäè, åëÿ î, áó ñûñãà óøàã Áàðêäà ùÿéàò åøãè îéàòäû. Áàðêûí ñàéÿñèíäÿ î ýöëöìñÿäè, Áàðê äà ùèññ åòäè êè, áó àëÿìäÿ áèð ìÿíà êÿñá åëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Ãàáàãäà íÿ èñÿ ýþðäö, î, àääûìëàðûíû éåéèíëÿòäè. Àáäóëëà ñîðóøäó: – Ñÿí íÿ àõòàðûðñàí? Áàðê úàâàá âåðäè: – Ùå÷ íÿ. Ëàêèí òèíè äþíöá, êö÷ÿäÿ îéíàéàí óøàãëàðëà ãàðøûëàøàíäà äàéàíäû. Ñÿí áèð èøÿ áàõ. Î, ñÿñèíè ÷ûõàðìàäàí îíëàðà òàìàøà åòäè. __________ 1

Øèìàëè Àôðèêàíûí ãÿðá ùèññÿñèíäÿ éàøàéàí éåðëè ÿùàëè.

189

downloaded from KitabYurdu.org

Éÿùóäè äöêàíëàðûíà äîüðó ýåäèá, òåçëèêëÿ áèð ãóúàã ñîâãàòëà ãàéûòäû. Àáäóëëà òÿÿúúöáëÿíäè: – Àé àõìàã, ïóëëàðû íèéÿ áåëÿ øåéëÿðÿ õÿðúëÿéèðñÿí! Àììà Áàðê îíà ãóëàã àñìûðäû. Î òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ, þçö äÿ áèð ñþç äåìÿäÿí, óøàãëàðû áèð-áèð éàíûíà ÷àüûðäû. Áàëàúà ÿëëÿð îéóíúàãëàðà, ãîëáàãëàðà, çÿðáàôòà ÷ÿêìÿëÿðÿ òÿðÿô óçàíäû. Ñîíðà ùÿð êÿñ þç ùÿäèééÿñèíäÿí áÿðê-áÿðê òóòóá, ÿñë âÿùøè êèìè ãà÷äû. Áó ñÿõàâÿòäÿí õÿáÿð òóòàí áöòöí Àãàäèð óøàãëàðû Áàðêûí éàíûíà àõûøäûëàð âÿ î, áóíëàðûí ùàìûñûíûí àéàüûíà çÿðáàôòàëû ÷ÿêìÿ ýåéäèðäè. Ãàðàäÿðèëè õåéèðõàù àëëàùûí õÿáÿðè Àãàäèðèí êÿíàðëàðûíà äà ÷àòäû, îðàëàðäàí äà óøàãëàð àõûá ýÿëìÿéÿ áàøëàäû, îíëàð Áàðêû äþâðÿéÿ àëäûëàð, îíóí äàüûëìûø êþùíÿ ïàëòàðûíäàí ñàëëàíäûëàð, óúàäàí þç ïàéëàðûíû òÿëÿá åòäèëÿð. Áó, òàëàí èäè. Àáäóëëàíûí ôèêðèíúÿ Áàðê “ñåâèíúèíäÿí àüëûíû èòèðìèøäè”. Ëàêèí ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ìÿñÿëÿ îíäà äåéèëäè êè, Áàðê àøûá-äàøàí ñåâèíúèíè êèìèíëÿñÿ áþëìÿê èñòÿéèðäè. Î àçàä èäè, áó äà î äåìÿêäè êè, îíóí èõòèéàðûíäà ÿí öìäÿ, ÿí ÿçèç áèð øåé âàð èäè: ìÿùÿááÿò ãàçàíìàã ùöãóãó, èñòÿäèéè éåðÿ ýåòìÿê ùöãóãó âÿ ãàí-òÿð è÷èíäÿ þçöíÿ ÷þðÿê ãàçàíìàã ùöãóãó. Áó ïóëëàð îíóí íÿéèíÿ ëàçûìäû... îíëàð èíñàíëàð àðàñûíäà àäàì îëìàüûí, àäàìëàðëà þç ÿëàãÿíè ùèññ åòìÿéèí, äóéìàüûí àúëûã êèìè êÿñêèí, éàõûúû àðçóñóíó ñþíäöðÿ áèëìÿçäè. Àãàäèð ðÿããàñÿëÿðè ãîúà Áàðêëà ìåùðèáàí èäèëÿð, àììà Áàðê ýþðöøäöéö êèìè äÿ àñàíëûãëà îíëàðäàí àéðûëäû, ðÿããàñÿëÿðÿ íÿ ëàçûì îëäóüóíó ùèññ åòìÿäè. ßðÿá ãÿùâÿõàíàñûíäà õèäìÿò÷èëÿð äÿ, êö÷ÿäÿí þòöá êå÷ÿíëÿð äÿ îíóí øÿõñèíäÿ àçàä èíñàíà ùþðìÿò åäèðäèëÿð, ýöíÿø àëòûíäà éåðëÿðèíè äÿ îíóíëà áþëöøäöðäöëÿð, àììà ùå÷ êÿñèí îíà åùòèéàúû éîõ èäè. Î àçàä èäè, áÿëè, ÷îõ àçàä èäè, î éåð öçöíäÿ ÷îõ ðàùàò ýÿçèðäè. Îíäà àääûìëàðû àüûðëàøäûðàí èíñàí ìöíàñèáÿòè éöêö ÷àòìûðäû, îíà ýþç éàøëàðû, ùèúðàí, ìÿçÿììÿòëÿð, ñåâèíúëÿð – èíñàíûí ùÿð áèð ùÿðÿêÿòè èëÿ äöçÿëòäèéè éàõóä ãûðäûüû ñàéñûç-ùåñàáñûç òåëëÿð, ùÿð áèð èíñàíû áàøãàëàðû èëÿ áàüëàéàí âÿ îíà àüûðëûã âåðÿí ÷îõëó òåëëÿð ÷àòìûðäû. Áóäóð, èíäè îíà ñàéñûç-ùåñàáñûç, óøàã__________ úàñûíà, ãåéðè-úèääè öìèäëÿð òÿçéèã åäèðäè.

190

downloaded from KitabYurdu.org

Àãàäèð öçÿðèíäÿ áàòàí ýöíÿøèí øÿôÿãëÿíäèéè, èëëÿðäÿí áÿðè îíó èëê äÿôÿ îõøàéàí âÿ éåýàíÿ òÿñÿëëèñè îëàí àõøàì ñÿðèíëèéè äöøäöéö âàõò Áàðêûí ùþêìðàíëûüû áàøëàäû. Éîëà äöøìÿê ñààòû éàõûíëàøûðäû, î ýåäèðäè, öñòöíÿ àõûøàí óøàãëàðûí ÿùàòÿñèíäÿ ýåäèðäè, àéàãëàðûíà äîëàøàí ñöðö áèð çàìàí îíó áåëÿúÿ äþâðÿéÿ àëàðäû. Î ýåäèðäè, þçöíöí òÿçÿäÿí ãàçàíäûüû àëÿìäÿ èëê øûðûì à÷ûðäû. Ñàáàù î þçöíöí ìèñêèí êîìàñûíà ãàéûäàúàã âÿ éåíÿ äÿ ùÿð øåéÿ, ùàìûéà úàâàáäåù îëàúàãäû, áÿëêÿ äÿ îíóí òàãÿòäÿí äöøìöø ãîëëàðûíäà ùàìûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ãöââÿ îëìàéàúàãäûð, àììà î èíäèäÿí éåð öçöíäÿ þç ÷ÿêèñèíè âÿ ÿùÿìèééÿòèíè äóéóðäó. Èíäè àäàìëàðûí àðàñûíäà éàøàìàã ö÷öí áåëèíÿ áèð òèêÿ ãóðüóøóí áàüëàìàã êèìè ùèéëÿ èøëÿòìÿëè îëàí éöíýöë ãàíàäëû Úÿáðàèë êèìè, àüûð àääûìëàðëà ýåäèðäè, ìöòëÿãà çÿðáàôòà ÷ÿêìÿ èñòÿéÿí éöçëÿðëÿ óøàã òÿðÿôèíäÿí éåðÿ òÿðÿô äàðòûëà-äàðòûëà ýåäèðäè.

7 Ñÿùðà áåëÿäèð. Ãóðàí (áó èñÿ âóð-òóò îéóí ãàéäàëàðûäûð) îíóí ãóìëàðûíû õöñóñè, òÿêðàðåäèëìÿç àëÿìÿ ÷åâèðèð. Áó ãàéäàëàð îëìàñàéäû Áþéöê ñÿùðà áîø îëàðäû, ùàëáóêè îíóí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ùàäèñÿëÿð áàø âåðèð, èíñàí åùòèðàñû ãàéíàéûð. Ñÿùðàëàðûí ÿñë ùÿéàòû ãÿáèëÿëÿðèí éåíè îòëàã òàïìàã ö÷öí áèð éåðäÿí î áèðè éåðÿ êþ÷ìÿëÿðèíäÿ äåéèë, ùÿì äÿ áó èíòÿùàñûç îéóíëàðäàäûð. Òàáå åäèëìèø éöçëÿðëÿ ñÿðêåøëÿðèí éåðëÿðè íåúÿ äÿ áèðáèðèíÿ îõøàìûð! Ìÿýÿð ùÿð éåðäÿ áåëÿ äåéèëìè? Ìÿí ñÿùðàíûí äÿéèøìÿñèíÿ áàõàíäà óøàãëûã âàõòëàðûìûí îéóíëàðûíû õàòûðëàéûðàì – ñÿúäÿýàùëàðëà äîëäóðäóüóìóç òóòãóí, ãûçûëà ÷àëàí ïàðê, áó áèð òèêÿ éåðäÿ éàðàòäûüûìûç êðàëëûã – î úÿìè-úöìëÿòàíû áèð êâàäðàò êèëîìåòð èäè, àììà áèçèì ö÷öí áóðàäà ÿñðàðÿíýèç ýóøÿëÿð, à÷ûëìàìûø ìþúöçÿëÿð âàðäû. Áèçèì þç òÿìÿëè îëàí àëÿìèìèç âàð èäè, áóðàäà àääûìëàð àéðû úöð ñÿñëÿíèðäè âÿ ùÿð øåéèí þçöíöí õöñóñè ìÿíàñû âàðäû, áàøãà éåðëÿðäÿ ùå÷ êÿñèí äÿðê åòìÿäèéè ìÿíà. Ëàêèí áþéöéöðñÿí, áàøãà ãàíóíëàðëà éàøàéûðñàí âÿ óøàãëûüûí êþë__________ ýÿëÿðè èëÿ äîëó îëàí ñåùèðëÿéèúè, äîíäóðóúó, éàíäûðûúû ïàðêäàí íÿ 191

downloaded from KitabYurdu.org

ãàëûð? Áóäóð, ñÿí áîç äàøäàí òèêèëìèø àë÷àã ùàñàðûí éàíûíà ãàéûäûðñàí, äåìÿê îëàð, îíó ìÿéóñ-ìÿéóñ äþâðÿ âóðóá äîëàíûðñàí, áèð çàìàí óúó-áóúàüû îëìàéàí ñÿëòÿíÿòèíèí áåëÿ áàëàúà âÿ äàðûñãàë îëìàñû íåúÿ äÿ ãÿðèáÿäèð âÿ ÷îõ àúûíàúàãëûäûð êè, áó ñîíñóç àëÿìÿ ãàéûòìàã ìöìêöí äåéèëäèð, – àõû ïàðêà éîõ, îéóíà ãàéûòìàã ëàçûì èäè. Èòàÿòÿ àëûíìàìûø ñÿùðàëàð äà àðòûã éîõäóð. Êàï-Úóáè âÿ Ñèñíåðîñ, Ïóåðòî-Êàíñîäà, ëà Ñàãóåò-ÿë-Ùÿìðà, Äîðà âÿ Ñìàððà ÿñðàðÿíýèçëèéèíè èòèðìèøëÿð. Áèçè àëäàäàí, úÿçá åäÿí öôöãëÿð áèðáèðèíèí àðäûíúà ñþíìöøäöð, ùÿðàðÿòëè îâóúëàðûí; ÿñèð åòäèéè èøûëäàãóø éàõóä ïàðûëäàéàí êÿïÿíÿê êèìè ñþíìöøäöð. Ëàêèí îíëàðûí ïàðëàã ðÿíýëÿðè àðõàëàðûíúà úóìàíëàðûí ýþçöíÿ ýþðöíìÿäè, õÿéàëûíà ýÿëìÿäè. À÷ûëìàìûø ñèðëÿð áèçè éîëäàí ÷ûõàðàðêÿí áèç äÿ àëäàíìàäûã. Àõû “Ìèí áèð ýåúÿ”äÿêè ñóëòàí äà ÷îõ çÿðèô âÿ ñöðöøêÿí îëàí íÿéèíñÿ àðõàñûíúà ãà÷àðêÿí àëäàíìûðäû, àììà ýþçÿë ÿñèðëÿð äàí éåðè àüàðàíäà îíóí ãîéíóíäà ñþíöá ýåäèðäèëÿð, îíëàðûí ãàíàäëàðûíà òîõóíàí êèìè îíëàð ãûçûë çÿðëÿðèíè èòèðèðäèëÿð. Áèç ñÿùðàíûí ïèéàëÿñèíè áàøûìûçà ÷ÿêèðäèê. Áàøãàëàðû èñÿ áÿëêÿ äÿ îíóí ãóìëàðûíäà íåôò ãóéóñó ãàçàúàã âÿ îíóí øèðÿñè èëÿ àëâåð åäÿðÿê âàðëàíàúàãäûð. Àììà îíëàð ýåúèêìèøëÿð. ×öíêè ÿë-÷àòìàç ïàëìà ìåøÿëÿðè âÿ ÿëäÿéìÿìèø áàëûããóëàüû òîçó, ÿí ãèéìÿòëè íÿëÿðè âàð èäèñÿ áèçÿ âåðäèëÿð: îíëàð àíúàã áèð ñààòëûã ùÿéÿúàí áÿõø åäèðäèëÿð, áó äà áèçÿ ãèñìÿò îëäó. Ñÿùðà? Áèð äÿôÿ ìÿí îíóí öðÿéèíèí äÿðèíëèêëÿðèíè ýþðìöøÿì.

1935-úè èëäÿ ìÿí Ùèíä-×èíÿ ó÷óðäóì, àììà Ìèñðÿ, Ëèâèéàíûí ùöäóäëàðûíà ýÿëèá ÷ûõäûì, ìÿí îðàäà ãóìóí è÷èíäÿ åëÿ áèë ãàòðàíûí è÷èíäÿ èëèøèá ãàëìûøäûì âÿ þëöìöìö ýþçëÿéèðäèì. ßùâàëàò áåëÿ îëìóøäó.

__________ 192

downloaded from KitabYurdu.org

VII ÑßÙÐÀËÀÐÛÍ ÖÐßÉÈÍÄß Àðàëûã äÿíèçèíÿ ÷àòàí éåðäÿ àøàüû åíìèø áóëóäëàðëà ãàðøûëàøäûì. Èéèðìè ìåòðÿ ãÿäÿð åíäèì. Éàüûø, êöëÿê øöøÿñèíè äþéÿúëÿéèð, äÿíèçäÿí ñàíêè áóç ãàëõûðäû. Íÿ ãÿäÿð ýþçëÿðèìè çèëëÿéèðäèìñÿ, áó ãàðìàãàðûøûãäà ùå÷ íÿ ýþðìöðäöì, ÷îõ îëà áèëÿð êè, áèðäÿí äîð àüàúûíà-çàäà èëèøÿðäèì. Ìåõàíèê Àíäðå Ïðåâî ìÿíèì ö÷öí ñèãàðåò éàíäûðäû.

– Ãÿùâÿ... Î, òÿééàðÿíèí ãóéðóã òÿðÿôèíÿ êå÷ÿðÿê, òåðìîñ ýÿòèðäè. È÷äèì. Òåç-òåç ãàçûí äÿñòÿéèíè èòÿëÿéèðÿì, èêè ìèí éöç äþâðÿäÿ ñàõëàéûðàì. Úèùàçëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðèðÿì, ìÿíèì òÿáÿÿëÿðèì ìöòèäèð. Áöòöí ÿãðÿáëÿð éàõøû èøëÿéèð. Äÿíèçÿ íÿçÿð ñàëûðàì, éàüûøäà îíäàí áóõàð ãàëõûð, èñòè ñó äîëäóðóëìóø íÿùÿíý òàñäàí áóõàð ãàëõàí êèìè. ßýÿð áó ñààò ìÿíèì ùèäðîïëàíûì îëñàéäû, äÿíèçèí áåëÿ ÷îïóð-÷îïóð îëìàñûíà òÿÿññöô åäÿðäèì. Ëàêèí ìÿí àäè òÿééàðÿäÿ ó÷óðàì. Äÿíèç ãàçûã-ãàçûã îëäó éà îëìàäû ôÿðãè éîõäóð, òÿééàðÿíè îðà åíäèðìÿê îëìàç. Áóíà ýþðÿ äÿ, íÿ ö÷öí áåëÿ îëäóüóíó àíëàìûðàì, ìÿíäÿ áåëÿ áèð ùèññ äîüóð êè, òÿùëöêÿäÿí óçàüàì. Äÿíèç ìÿíÿ éàä àëÿìäÿíäèð: ÷àðÿñèçëèêäÿí òÿééàðÿíè áóðàéà åíäèðìÿê ìÿíèì âÿçèôÿìÿ äàõèë äåéèë, áó ùÿòòà ìÿíè ãîðõóòìóð, ìÿí äÿíèç ö÷öí äåéèëÿì. Ñààò éàðûìäûð êè, ó÷óðàì, éàüûø éàâàøûéûð. Áóëóäëàð ùÿëÿ äÿ àøàüûäàäûð, àììà îíëàðûí àðàñûíäàí ýöúëö òÿáÿññöì êèìè èøûã ýþðöíöð. Ùàâàíûí à÷ûëìàñûíà áó ñÿáèðëè ùàçûðëûã ýþçÿëäèð. Éÿãèí áàøûìûí öçÿðèíäÿ ïàìáûã ãàòû ëàï íàçèêëÿøìèøäèð. Éàíà ÷ÿêèëèá, éàüûøäàí ÷ûõûðàì. Äöç ýåòìÿéèí ìÿíàñû éîõäóð. Áóäóð, ñÿìàäà èëê à÷ûãëûã ýþðöíöð... Ìÿí áàõìàäàí äà áóíó äóéóðàì, ÷öíêè ãàáàãäà, ñóéóí öçÿðèíäÿ ñàíêè ÷ÿìÿíëèê ýþéÿðäè, ñàíêè ñÿõàâÿòëè âÿ ïàðëàã âàùÿ à÷ûëäû, ëàï Úÿíóáè Ìÿðàêåøèí àðïà çÿìèëÿðè êèìè. Ãóìëàð öçÿðèëÿ __________ ö÷ ìèí ìèë ó÷àðàã, Ñåíåãàëäàí ãàéûäàí çàìàí áó àðïà çÿìèëÿðèíè 193

downloaded from KitabYurdu.org

ýþðÿíäÿ, öðÿéèì éåðèíäÿí îéíàéûð. Áóäóð, èíäè ìÿí åëÿ áèð ùèññ êå÷èðèðÿì; ñàíêè ìÿí ìÿñêóí áèð þëêÿéÿ äàõèë îëóðàì, öðÿéèì ñåâèíúëÿ äîëóð. Ïðåâîéà òÿðÿô äþíöðÿì.

– Ùÿ, èíäè èøèìèç äöçÿëäè!

– Äöçÿëäè... – äåéÿ î úàâàá âåðèð. Òóíèñ. Òÿééàðÿéÿ éàíàúàã òþêöðëÿð, ìÿí èñÿ êàüûçëàðà ãîë ÷ÿêèðÿì. Êîíòîðäàí ÷ûõûðàì, åëÿ áó çàìàí éàâàø áèð ýóïïóëòó åøèäèëäè, ñàíêè íÿ èñÿ ñóéà äöøäö. Áîüóã, ãûñà øàïïûëòû, ñîíðà äÿðèí ñöêóò. Ìÿí áèð äÿôÿ áó úöð ýóïïóëòó åøèòìèøäèì; ýþðÿñÿí áó íÿ èäè? Ùÿ, ãàðàæäà ïàðòëàéûø îëìóøäó. Î çàìàí áó áîüóã þñêöðÿêäÿí èêè íÿôÿð þëìöøäö. Ýåðè äþíöðÿì, ó÷óø ìåéäàíûíûí êÿíàðû èëÿ óçàíàí éîëäà òîç äóìàíû ãàëõìûøäûð, áþéöê ñöðÿòëÿ ýåäÿí èêè ìàøûí òîããóøìóø âÿ èíäè áóç êèìè éåðëÿðèíäÿ äîíóá ãàëìûøäûëàð. Àäàìëàð îíëàðà ñàðû ãà÷ûðëàð, áóðàéà, êîíòîðà òÿðÿô äÿ ãà÷àíëàð âàð: – Òåëåôîí... Ùÿêèì... áàø... Öðÿéèì ñûõûëûð. Íåúÿ äÿ àéäûí, ñàêèò àõøàìäû, àììà êèìè èñÿ áÿäáÿõòëèê éàõàëàìûøäû. Ýþçÿëëèê, àüûë, áÿëêÿ äÿ ùÿéàò ìÿùâ åäèëìèøäè... Ñîéüóí÷óëàð ñÿùðàäà áåëÿ îüðóí-îüðóí éàõûíëàøûðëàð, îíëàð éûðòûúû ùåéâàí êèìè ãóìëóãäà ñÿññèç àääûìëàðëà éàõûíëàøûá, ãÿôëÿòÿí ñÿíè éàõàëàéûðëàð. Äöøìÿí áàñãûíû ãóðòàðäûìû, éåíÿ ùÿð øåé àõøàì ñàêèòëèéèíÿ ãÿðã îëóð. Éåíÿ ÿòðàôäà ìóíèñ ðàùàòëûã, äèëñèç ñàêèòëèê... Éàõûíäà èñÿ êèì èñÿ äåéèð: – ãàôà òàñû çÿäÿëÿíìèøäèð. Éîõ, ìÿí ìåéèò ðÿíýè àëìûø âÿ ãàíà áóëàíìûø áó àëûí ùàããûíäà ùå÷ íÿ áèëìÿê èñòÿìèðÿì. Þç òÿééàðÿìÿ òÿðÿô ýåäèðÿì. Àíúàã áàøûìûçûí öñòöíö àëàí òÿùëöêÿ äóéüóñó éàõàìäàí ÿë ÷ÿêìèð. Òåçëèêëÿ òàíûø ñÿñè ìÿí éåíèäÿí åøèäÿúÿéÿì. Èêè éöç éåòìèø êèëîìåòð ñöðÿòëÿ ãàðàíëûã éàéëàéà äöøÿíäÿ òàíûø áîüóã þñêöðÿê ñÿñèíè, áèçè ïóñàí òàëåéèí ãÿçÿáëè “ùà” ñÿñèíè åøèäÿúÿéÿì. Éîëà äöøöðöê. Áåíãàçèéÿ ýåäèðèê. __________ 194

downloaded from KitabYurdu.org

2 Éîë÷ó éîëäà ýÿðÿê, ùàâà èêè ñààòäàí ñîíðà ãàðàëàúàã. Àììà ìÿí ùÿëÿ Òðèïîëèòàíèéàéà ÷àòìàìûø ãàðà åéíÿéèìè ÷ûõàðòäûì. Ãóì ãûçûëà ÷àëûð. Ïëàíåòèìèç íÿ ãÿäÿð áîøäóð. Îëà áèëÿð êè, ÷àéëàð, ãàëûí òàëàëàð âÿ ìåøÿëÿð, ÿùàëè éàøàéàí êÿíäëÿð ùÿãèãÿòÿí õîøáÿõò òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Àõû áèçèì éåð ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ãàéàëàðäàí âÿ ãóìëàðäàí èáàðÿòäèð! Ëàêèí èíäè áóíëàðûí ùàìûñû ìÿíÿ éàääûð, ìÿíèì þç àëÿìèì âàð, áó äà ó÷ìàãäûð. Ýåúÿ éàõûíëàøûð, ñÿí çàùèäÿ ÷åâðèëèðñÿí, åëÿ áèë ìîíàñòûð äèâàðëàðû àðàñûíäàñàí. Ëàáöä àäÿòëÿðèí ñèððèíÿ âÿ ùå÷ êÿñèí ùÿëë åäÿ áèëìÿäèéè øöáùÿëÿðÿ ãàïûëìûø çàùèäÿ. Éåð öçöíäÿ îëàí ùÿð øåé éàâàø-éàâàø ñîëóð âÿ òåçëèêëÿ èçñèç-ñîðàãñûç èòèá ýåäÿúÿêäèð. Àøàüûäà óçàíûá ýåäÿí ìÿíçÿðÿ ãöðóáóí ñîí øÿôÿãëÿðè èëÿ ùÿëÿ çÿèôúÿ èøûãëàíäûðûëìûøäûð, àììà äàùà ïèñ ýþðöíöð âÿ òóòãóí ýþðöíöð. Ùå÷ íÿ, ùå÷ áèð øåé áó âàõòëà ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëìÿç. Êèì ó÷óøóí äÿðêåäèëìÿç, åùòèðàñëû ùÿéÿúàíûíû äàäìûøñà, ìÿíè áàøà äöøÿð. Áÿëè, ÿëâèäà ýöíÿø. ßëâèäà, áèð ùàäèñÿ áàø âåðñÿ, ñûüûíàúàã òàïàúàüûì ãûçûëû ÿíýèíëèêëÿð... ßëâèäà, àçìàüûìà èìêàí âåðìÿéÿúÿê èñòèãàìÿò íèøàíëàðû. ßëâèäà, ìÿíè ðèôëÿðäÿí ãîðóéàúàã, à÷ûã ñÿìàäà òóòãóí ýþðöíÿí äàü úèçýèëÿðè. Ìÿí ýåúÿéÿ äàõèë îëóðàì, êîð-êîðàíÿ ýåäèðÿì, éàëíûç úèùàçëàðëà. Ìÿíèì òÿêúÿ áèð ìöòòÿôèãèì ãàëìûøäûð, î äà óëäóçëàðäûð... Îðàäà, àøàüûäà, àëÿì àüûð-àüûð ñþíöá ýåäèð. Ýåòäèêúÿ ìÿíÿ èøûã ùèññ åäèëÿúÿê äÿðÿúÿäÿ àçëûã åäèð. Ýþéöí ùàðäà, éåðèí ùàðäà îëäóüóíó àéûðä åòìÿê ÷ÿòèíëÿøèð. Éåð ñàíêè øèøèð, ãàáàðûð, áóõàð áóðóìëàðû êèìè éàéûëûð. Ñàíêè ñÿìàíûí èëê øàìû ýþé ñóëàðäà áîüóëàðàã, ÷ûëüûí-÷ûëüûí ñÿéðèéèð. Îíëàðûí àëìàç êèìè ïàðûëäàìàñûíà ùÿëÿ ÷îõ âàð. Ñàéðûøàí óëäóçëàðûí ñÿññèç-ñÿìèðñèç îéóíóíó ìÿí ùÿëÿ òåçëèêëÿ ýþðìÿéÿúÿéÿì. Áÿçÿí ýåúÿëÿð áó àòÿø ãûüûëúûìëàðû äÿñòÿ-äÿñòÿ ãà÷ûøûðëàð, ñàíêè îíëàðû áöðúëÿð àðàñûíäà úþâëàí åäÿí êöëÿê ãîâóð. Ïðåâî éîõëàìàã ö÷öí áöòöí ÿñàñ âÿ åùòèéàò ëàìïàëàðûíû éàí__________ äûðûð. Îíëàðû ãûðìûçû êàüûçà áöêöðöê.

195

downloaded from KitabYurdu.org

– Áèð êàüûç äà áöê... Î öñòäÿí áèð êàüûç äà ÿëàâÿ åäèð, äöéìÿíè áàñûð. Àíúàã èøûã ùÿëÿ ÷îõ ýóðäóð. Èøûãëàíäûðûëìûø ôîòî êèìè. Õàðèúè àëÿìèí îíñóç äà ÷ÿòèí ýþðöíÿí úèçýèëÿðè îíóí èøûüûíäà òàìàì èòèð. Áÿçÿí ãàðàíëûãäà äà áöòöí ÿøéàëàðû áöðöéÿí ñÿéðèéÿí çÿðèô ïÿðäÿ éîõà ÷ûõûð. Áóäóð, ýåúÿ äöøöð. Ëàêèí ÿñë ýåúÿ ùÿéàòû ùÿëÿ áàøëàíìàìûøäûð. Êè÷èëÿí îðàã êèìè àé ùÿëÿ áàòìàìûøäûð. Ïðåâî òÿééàðÿíèí ãóéðóã òÿðÿôèíÿ ýåäèá, ñåíäâè÷ ýÿòèðèð. Áèð ñàëõûì öçöìö ýèëÿëÿéèðÿì. Èøòàùàì éîõäóð. Íÿ éåìÿê, íÿ è÷ìÿê èñòÿéèðÿì. Àçàúûã äà éîðóëìàìûøàì, äåéÿñÿí, ëàï îí áåëÿ ó÷à áèëÿðÿì. Àé àðòûã ýþðöíìöð. Çöëìÿò ýåúÿäÿ Áåíãàçè áàøûíû ãàëäûðûð. Î çèë ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóøäóð, ùå÷ éåðäÿí èøûã ýÿëìèð. Äöç öñòöíÿ ýÿëèá ÷ûõìàéûíúà, øÿùÿðè ýþðìöðÿì. Òÿééàðÿíè åíäèðìÿê ö÷öí ìåéäàí÷àíû àõòàðûðàì, áóäóð, ìåéäàí÷àíûí êÿíàðëàðûíäà ãûðìûçû èøûãëàð éàíûð. Ãàðà äöçáóúàã àéäûíúà ýþðöíöð. Äþíöðÿì. Ïðîæåêòîðóí øöàëàðû åéíÿí àëîâ ñöòóíó êèìè ñÿìàéà äèðÿíèð, ãþâñ ÷ÿêèð âÿ àåðîäðîìäà ãûçûëû éîë ñàëûð. Éåíÿ äþíöðÿì, ãàðøûìà ÷ûõà áèëÿúÿê ìàíåÿëÿðè ãåéäÿ àëûðàì. Áó àåðîäðîì ýåúÿëÿð åíìÿê ö÷öí ÷îõ ýþçÿë äöçÿëäèëìèøäèð. Ãàçû àçàëäûá, ëÿíýÿð âóðóðàì, ñàíêè ãàðà ñóéà ýèðèðÿì. Éåðëè âàõòëà ñààò èéèðìè ö÷äÿ éåðÿ åíèðÿì. Òÿééàðÿíè ïðîæåêòîðà òÿðÿô àïàðûðàì. ×îõ íÿçàêÿòëè îëàí çàáèò âÿ ÿñýÿðëÿð âóðíóõóðëàð, îíëàð ýàù ýþçãàìàøäûðûúû èøûãäà ýþðöíöð, ýàù ùå÷ áèð øåé ýþðìÿê ìöìêöí îëìàéàí ãàòû ãàðàíëûüà ÷ÿêèëèðëÿð. Ñÿíÿäëÿðèìÿ áàõûðëàð, òÿééàðÿéÿ éàíàúàã òþêöðëÿð. Ó÷óøà ùàçûðëûã èøëÿðè èéèðìè äÿãèãÿéÿ ãóðòàðûð.

– Öñòöìöçäÿ áèð äþâðÿ âóðóí, áèëÿê êè, ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð. Ñÿôÿðÿ! Ãûçûëû éîëà òÿðÿô ÷åâðèëèðÿì, ãàáàãäà ùå÷ áèð ìàíåÿ éîõäóð. Ìÿíèì ìàøûíûì – “ñèìóí”, éöêëö îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ìåéäàíûí àõûðûíà ÷àòìàìûø àñàíëûãëà éåðäÿí àéðûëûð. Ïðîæåêòîð ùÿëÿ __________ äÿ àðõàäàí èøûã ñàëûð âÿ äþíÿíäÿ ìÿíÿ ìàíå îëóð. Íÿùàéÿò, øöà196

downloaded from KitabYurdu.org

ëàðû áàøãà òÿðÿôÿ äþíäÿðèðëÿð, áàøà äöøöðëÿð êè, ýþçëÿðèìè èøûã òóòóð, ýþðìÿéÿ ãîéìóð. Éóõàðû ãàëõà-ãàëõà äþíöðÿì, áèðäÿí ïðîæåêòîðóí èøûüû éåíÿ öçöìÿ äöøöð, àììà äÿðùàë ÷ÿêèëèá, óçóí ïàðûëäàéàí ÿñà êèìè àéðû òÿðÿôè ýþñòÿðèð. Áÿëè, áóðàäà ùàìû ÷îõ äèããÿòëè âÿ íÿçàêÿòëèäèð. Òÿçÿäÿí äþíäÿðèðÿì, ñÿùðàéà öç ãîéóðàì. Ïàðèñèí, Òóíèñèí âÿ Áåíãàçèíèí ñèíîïòèêëÿðè ìÿíÿ ñààòäà îòóç-ãûðõ êèëîìåòð ñöðÿòëè àðõàäàí ÿñÿí êöëÿê âÿä åòìèøäèëÿð. Îíäà, îëñóí êè, ö÷ éöç êèëîìåòð ñöðÿòëÿ ýåòìÿê îëàð. Ñàüà, Èñêÿíäÿðèééÿ èëÿ Ãàùèðÿíè áèðëÿøäèðÿí äöç îðòàéà èñòèãàìÿò ýþòöðöðÿì. Áó, ìÿíÿ ãàäàüàí åäèëìèø ñàùèë çîíàñûíà ýèðìÿäÿí þòìÿê èìêàíû âåðèð âÿ ÿýÿð ìÿí áèð òÿðÿôÿ ìåéë åòìèø îëñàì, îíäà ìöòëÿã éà ñàüäà éà ñîëäà øÿùÿðëÿðäÿí áèðèíèí èøûãëàðûíû, éàõóä ùå÷ îëìàñà, Íèë âàäèñèíè ýþðÿðÿì. ßýÿð êöëÿê äÿéèøìÿñÿ, ö÷ ñààò èéèðìè äÿãèãÿéÿ ìÿíçèëÿ ÷àòàðàì. ßýÿð êöëÿê êÿññÿ, îíäà ö÷ ñààò ãûðõ áåø äÿãèãÿéÿ ó÷àðàì. Ìèí êèëîìåòðäÿí àðòûã ñÿùðàíû ó÷óá êå÷ìÿéÿ áàøëàéûðàì. Àéäàí ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõäóð. Ùÿð éåðè óëäóçëàðà ãÿäÿð, åëÿ áèë ãàðà ãàòðàí òóòìóøäóð. Ãàáàãäà äà ùå÷ áèð èøûã îëìàéàúàã, ùå÷ áèð îðèéåíòèð ìÿíÿ êþìÿê ÿëèíè óçàòìàéàúàãäûð. Íèëÿ ãÿäÿð àäàìëàðëà äà ÿëàãÿì êÿñèëìèøäèð, ÷öíêè òÿééàðÿäÿ ðàäèî éîõäóð. Ìÿí ùå÷ áèð éåðäÿ ùÿéàò ÿëàìÿòè àõòàðìûðàì äà, éàëíûç êîìïàñà, áèð äÿ Ñïåððèíèí àâèàãîðèçîíòóíà áàõûðàì. Òÿêúÿ ãàðà äèñêäÿ òÿíáÿë-òÿíáÿë òèòðÿéÿí, èøûëäàéàí õÿòòÿ ýþç ãîéóðàì. Ïðåâî áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ êå÷ÿíäÿ úèùàçëàðû òóòóøäóðóð âÿ åùòèéàòëà ìàøûíû éîëóíà ãîéóðàì. Èêè ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ ó÷óðàì, ìÿíÿ äåìèøäèëÿð êè, áó éöêñÿêëèêäÿ êöëÿê ÿí ÿëâåðèøëè îëàúàã. Ùÿðäÿíáèð ëàìïàíû éàíäûðûá ìîòîðóí èøèíè éîõëàéûðàì, – úèùàçëàðûìûí ãàðàíëûãäà ùàìûñû èøûëäàìûð, ñîíðà éåíÿ ãàðàíëûãäà, áàëàúà áöðúëÿðèìèí àðàñûíäà ãàëûðàì, áó áöðúëÿð äÿ ÿñë óëäóçëàð êèìè ñþíöê, òöêÿíìÿç âÿ ìöÿììàëû èøûã âåðèð, þçö äÿ åéíè äèëäÿ äàíûøûðëàð. Ìÿí äÿ, àñòðîíîìëàð êèìè, ýþé ìåõàíèçìè êèòàáûìû îõóéóðàì. Ìÿí äÿ ñÿéëèéÿì. Éåð öçöíäÿ îëàí ùÿð øåéÿ éàäàì. ßòðàôäà èñÿ ùÿð øåé ñàíêè ìÿùâ îëìóøäóð. Ïðåâî þçöíö ÷îõ ñàõëàäû, àíúàã __________ àõûðû î äà éàòäû, èíäè ìÿí òÿíùàëûüû ëàï éàõøû ùèññ åäèðÿì. Éàëíûç 197

downloaded from KitabYurdu.org

ìîòîð õÿôèô-õÿôèô óüóëäàéûð, áèð äÿ úèùàçëàð ëþâùÿñèíäÿí ìÿíèì õàìóø óëäóçëàðûì öçöìÿ áàõûð. Ìÿí ôèêðÿ ýåäèðÿì. Áó ýöí àé áèçèì ìöòòÿôèãèìèç äåéèë, ðàäèîìóç éîõäóð. Áèç èøûãëàðëà ùàøèéÿëÿíìèø Íèëÿ ÷àòàíà ãÿäÿð äöíéà èëÿ áèçè ÷îõ êè÷èê áèð òåë äÿ áàüëàìûð. Áèç áîøëóãäàéûã, éàëíûç ìîòîð áèçè ùàâàäà ñàõëàéûð âÿ áó ãàòðàíûí è÷èíäÿ ìÿùâ îëìàüà ãîéìóð. Íàüûëëàðäà îëäóüó êèìè, áèç þëö âàäèíè, ãàðà ñûíàã âàäèñèíè êå÷èðèê. Áóðàäà àäàìà ùå÷ êÿñ êþìÿê åäÿ áèëìÿç. Áóðàäà ñÿùâëÿð áàüûøëàíìûð. Áàøûìûçà íÿëÿð ýÿëÿúÿéèíè òÿêúÿ Àëëàù áèëèð. Úèùàç ëþâùÿñèíèí àðõàñûíäàí çÿèô èøûã ýÿëèð. Ïðåâîíó îéàäûðàì – áó èøûüû êÿñìÿê ëàçûìäûð. Ïðåâî ãàðàíëûãäà àéû êèìè ãóðúàëàíûð, ôûíõûðûð, ýèðäèéè êöíúäÿí ÷ûõûð, ÿë äÿñìàëëàðûíäàí âÿ ãàðà êàüûçäàí íÿ èñÿ áèð øåé äöçÿëäèð. Èøûã éîõ îëóð. Ñàíêè î òÿééàðÿéÿ áàøãà àëÿìäÿí ýÿëìèøäè. Î úèùàçëàðûí ôîñôîð èøàðòûñû è÷ÿðèñèíäÿ àðòûã èäè. Áó óëäóç èøûüû äåéèëäè, ýåúÿ ìåéõàíàñûíûí èøûüû èäè. Áàøëûúàñû èñÿ, úèùàçëàðûí èøûëòûñûíû ñþíäöðÿðÿê ìÿíè ÷àøäûðûðäû. Áèç àðòûã ö÷ ñààòäûð ó÷óðóã. Áèðäÿí ñàü òÿðÿôäÿí ãÿðèáÿ, åëÿ áèë úàíëû ïàðûëòû ÷ûõûð. Ñàüà áàõûðàì. Ãàíàäûí àõûðûíäà, ÿââÿëëÿð ýþðÿ áèëìÿäèéèì ñèãíàë èøûüûíäàí î òÿðÿôäÿ, èøûëäàéàí èç óçàíûðäû. Èøûã ýàù éàíûð, ýàù ñþíöðäö: ìÿñÿëÿ àéäûíäûð, ìÿí áóëóäà ýèðèðäèì. Î ñèãíàë èøûüûíû ÿêñ åòäèðèðäè. Ìÿí îðèåíòèðëÿðèìÿ áåëÿ éàõûíëàøäûüûì âàõò èñòÿðäèì êè, ñÿìà à÷ûã îëñóí. Áó øÿôÿãèí èøûã ñàëäûüû ãàíàä ïàðûëäàéûðäû. Èøûã àðòûã ñÿéðèìèðäè, î äàùà ýóðëàøìûøäû, îíäàí ÿòðàôà øöàëàð éàéûëûðäû, ãàíàäûí àõûðûíäà ÷ÿùðàéû äÿìÿò ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè. Òÿééàðÿ ìÿíè áÿðê ñèëêÿëÿéèðäè, éûðüàëàíìàüà áàøëàéûðäû. Ìÿí ãàëûí áóëóäëàðà ýèðìèøäèì, ùÿì äÿ îíóí ÷îõ éóõàðûäàìû éà àøàüûäàìû îëäóüóíó áèëìèðäèì. Èêè ìèí áåø ìåòð éöêñÿêëèéÿ ãàëõäûì, éåíÿ ùÿìèí âÿçèééÿò èäè. Ìèí ìåòðÿ åíäèì. Àëîâ äÿìÿòè ñàíêè ãàíàäà áèòìèøäè, àíúàã äàùà äà ýóðëàøìûøäû. Éàõøû. Áèðòÿùÿð êå÷èíÿðÿì. Áàøãà ÷àðÿ éîõäóð. Àéðû øåé áàðÿäÿ ôèêèðëÿøèðèê. Ýþðÿê àõûðû íÿ îëóð. Ùÿð ùàëäà áó èøûã ìÿíèì öðÿéèìäÿí äåéèë, – ìåéõàíàäûð, àíúàã ìåéõàíà. Ýþòöð-ãîé åäèðÿì: èíäè ñèëêÿëÿíèðÿì, áó áåëÿ äÿ îëìàëûäûð, __________ àõû éöêñÿêäÿ ó÷ñàì äà, ñÿìà òÿìèç îëñà äà, áöòöí éîëó ìÿí 198

downloaded from KitabYurdu.org

éàâàø-éàâàø ñèëêÿëÿíìèøÿì. Êöëÿê àçàúûã äà çÿèôëÿìÿìèøäè, äåìÿëè, ñöðÿòè éÿãèí ñààòäà ö÷ éöç êèëîìåòðè àøìûøäûð. Ãûñàñû, ÿìÿëëè-áàøëû ùå÷ áèð øåé áèëìèðÿì, áÿëêÿ áóëóäëàðäàí íÿ âàõò ÷ûõà áèëÿúÿéèìè ìöÿééÿíëÿøäèðäèì. Áóäóð, áóëóäëàðäàí ÷ûõûðàì. Àëîâ äÿìÿòè åëÿ áèë ùå÷ éîõ èìèø. Îíóí áèðäÿí-áèðÿ éîõà ÷ûõìàñûíäàí áèëèðÿì êè, áóëóä ýåðèäÿ ãàëìûøäûð. Äèããÿòëÿ áàõûðàì ãàðøûìäà ÷ÿòèí ñå÷èëÿí åíñèç áèð çîëàã âàð, ñîíðà éåíÿ ãàëûí áóëóäëàð áàøëàíûð. Òÿçÿäÿí ãàíàääà èøûã äÿìÿòè éàíûð. Áèð àíëûüà áàø âóðóá éåíÿ ãàðà ãàòðàíà áàòûðàì. Áó âàùèìÿëèäèð, àõû ÿýÿð ùåñàáû éàíûëìàìûøàìñà, Íèëÿ ëàï àç ãàëìàëûäûð. Áÿëêÿ áÿõòèì ýÿòèðäè, îíó áóëóäëàð àðà âåðÿíäÿ ýþðÿ áèëäèì, àíúàã áóëóäëàð ÷îõ àç-àç àðà âåðèð. Àøàüû åíìÿê èñÿ ãîðõóëóäóð, ÿýÿð ñöðÿò ìÿí äöøöíäöéöìäÿí àç èäèñÿ, àøàüû ùÿëÿ éàéëàëûãäû. Ìÿí ùÿëÿ áÿðê ãîðõóéà äöøìÿìèøäèì, àíúàã âàõò èòèðìÿêäÿí ãîðõóðäóì. Ëàêèí ìÿí ðàùàòëûüûìûí íÿ âàõò ñîíà ÷àòàúàüûíû áèëèðäèì – äþðä ñààò îí áåø äÿãèãÿ ó÷óøäàí ñîíðà. Áó ìöääÿò þòÿíäÿí ñîíðà àéäûí îëàúàã êè, ùå÷ êöëÿê îëìàñà áåëÿ, (êöëÿê èñÿ, ÿëáÿòòÿ, âàð èäè) Íèë âàäèñè ýåðèäÿ ãàëìàéà áèëìÿç. Áóëóäëàðûí ãûð÷ûíëàðûíà ÷àòûðàì, èøûã äÿìÿòè ãàíàääà òåç-òåç àëîâëàíûð âÿ áèðäÿí éîõà ÷ûõûð. Ëàêèí ýåúÿ ÿæäàùàñû èëÿ áó ýèçëè äàíûøûã õîøóìà ýÿëìèð. Ãàáàãäà éàøûë óëäóç éàíûð, ìàéàê êèìè ýóð èøûã. Ýþðÿñÿí, áó íÿäèð, óëäóçëàð, éà ìàéàê? Áó ôþâãÿëòÿáèè ïàðûëòû äà öðÿéèìäÿí äåéèë. Áó ñåùðáàçëàð óëäóçóäóð, òÿùëöêÿëè ÿëàìÿòäèð. Ïðåâî îéàíûð, ëàìïàíû éàíäûðàðàã, ìîòîðóí äþâðÿñèíè éîõëàéûð. Îíó ãîâóðàì, îíóí ìÿíÿ íÿ þçö, íÿ äÿ ëàìïàñû ëàçûìäûð. Ìÿí áóëóäëàðûí àðàñûíäàí ÷ûõûá àøàüûíû ýþðìÿéÿ òÿëÿñèðÿì.

– Ïðåâî éåíÿ éóõóéà ýåäèð. Îðàäà ùå÷ áèð øåé ñå÷ìÿê ìöìêöí äåéèë. Áèç äþðä ñààò áåø äÿãèãÿäèð êè, ó÷óðóã. Ïðåâî ýÿëèá éàíûìäà îòóðäó.

– Ýÿðÿê èíäè Ãàùèðÿéÿ ÷àòìûø îëàéäûã. __________ – Áÿëè, ïèñ îëìàçäû...

199

downloaded from KitabYurdu.org

– Î íÿäèð óëäóçäóð, éîõñà ìàéàê? Ìÿí ãàçû áèð ãÿäÿð àçàëòìûøäûì, Ïðåâî äà åëÿ áóíà ýþðÿ îéàíìûøäû. Î, ìîòîðóí ñÿñèíäÿêè ùÿð áèð äÿéèøèêëèéÿ ùÿìèøÿ ÷îõ ùÿññàñäû. Éàâàø-éàâàø àøàüû äöøìÿéÿ áàøëàéûðàì, áóëóäëàðûí àëòûíäàí ÷ûõàúàüûìà öìèä åäèðÿì. Åëÿ èíäèúÿ õÿðèòÿéÿ áàõìûøàì, íÿ îëóð-îëñóí éàéëà àðòûã ýåðèäÿäèð, ìÿíèì àëòûìäà ùå÷ áèð øåé äÿíèç ñÿòùèíäÿí éóõàðû ãàëõìàìàëûäûð, ìÿí ùå÷ íÿ èëÿ ðèñêÿ ýåòìèðÿì. Àøàüû äöøÿ-äöøÿ øèìàëà òÿðÿô äþíöðÿì. Áåëÿëèêëÿ, ìöòëÿã èøûã ýþðÿðÿì. Øÿùÿðëÿðè ñþçñöç êå÷èá ýåòìèøÿì, äåìÿëè, èøûãëàð ñîë òÿðÿôäÿ îëìàëûäûð. Èíäè ìÿí áóëóä ãàëàãëàðûíûí àëòûíäà ó÷óðàì. Ëàêèí ñàü òÿðÿôäÿ áèðè äàùà àøàüû åíìèøäèð, îíóí éàíûíäàí þòìÿê ëàçûìäûð. Áóëóäà ýèðìÿìÿê ö÷öí øèìàë-øÿðãÿ äþíöðÿì. Éîõ, áó áóëóä ýåòäèêúÿ àøàüû åíèð, öôöãöí ãàáàüûíû òóòóð. Ìÿí èñÿ äàùà àøàüû åíÿ áèëìÿðÿì, òÿùëöêÿëèäèð. Éöêñÿêëèê úèùàçû 400 ýþñòÿðèð, àíúàã êèì áèëèð áóðàäà éåðèí òÿçéèãè íÿ ãÿäÿðäèð. Ïðåâî ìÿíÿ ñàðû ÿéèëèð. Ìÿí ÷ûüûðûðàì: – Äÿíèçÿ äîüðó ýåäèðÿì, îðàäà àøàüû åíÿúÿéÿì, éîõñà áèð øåéÿ äÿéÿðèê. Áèð äÿ ìÿëóì äåéèëäè, áÿëêÿ åëÿ ìÿí äÿíèçèí öñòö èëÿ ó÷óðäóì. Áó áóëóäóí àëòû çèë ãàðàíëûãäû. Öçöìö øöøÿéÿ ñþéêÿéèðÿì. Áÿëêÿ àøàüûäà áèð øåé ñå÷ÿ áèëäèì. Ùå÷ îëìàñà áèð èøûã ýþðöíÿ, éà áèð íèøàíÿ ýþçöìÿ äÿéÿ. Ìÿí ñàíêè êöëäÿ åøÿëÿíèðÿì, ñþíìöø îúàüûí äèáèíäÿ ùÿéàò ãûüûëúûìû òàïìàüà ÷àëûøûðàì.

– Äÿíèç ìàéàêû! Áèç áó ýþç âóðàí òÿëÿíè èêèìèç äÿ áèðäÿí ýþðäöê. Ñÿðñÿìëèê! Áó ìàéàê-õÿéàë, áó ýåúÿ ÿôñàíÿñè ùàðàäàäûð? Áèç Ïðåâî èëÿ èíäèúÿ ö÷ éöç ìåòð àøàüûäà ýþðäöéöìöç áó õÿéàëû àõòàðà-àõòàðà öçöìöçö øöøÿéÿ äàéàäûã âÿ åëÿ áó çàìàí...

– À! Äåéÿñÿí, ìÿí éàëíûç áóíó äåäèì. Äåéÿñÿí, ìÿí òÿêúÿ îíó ùèññ åòäèì êè, äöíéàìûç ñèëêÿëÿíäè, óüóëäàäû, äàðìàäàüûí îëìàüà ùàçûð áèð âÿçèééÿòÿ ýÿëäè. Ñààòäà èêè éöç éåòìèø êèëîìåòð ñöðÿòëÿ __________ éåðÿ òîõóíóðóã.

200

downloaded from KitabYurdu.org

Ñîíðà éöçäÿ áèð ñàíèéÿ ýþçëÿäèì: íÿùÿíý ãûïãûðìûçû óëäóçâàðû áèð ïàðòëàéûø áàø âåðÿúÿê âÿ áèç èêèìèç äÿ ùàâàéà ñîâðóëàúàüûã; íÿ Ïðåâî, íÿ ìÿí àçàúûã ùÿéÿúàíëàíìûðäûã. Ìÿí þçöìäÿ àíúàã áó ýÿðýèí èíòèçàðû äóéóðäóì: èíäèúÿ ýþç ãàìàøäûðûúû àëîâ ãàëõàúàã âÿ ùÿð øåé áèòÿúÿê. Ëàêèí ïàðòëàéûø ùÿëÿ éîõ èäè. Íÿ èñÿ çÿëçÿëÿ êèìè áèð øåé êàáèíÿíè äàüûòäû, áöòöí øöøÿëÿðè ïóë-ïóë åëÿäè, òÿééàðÿíèí öñòöíö ïàð÷àëàéûá éöç ìåòð ÿòðàôà ñÿïÿëÿäè. Óüóëòó âÿ ýóðóëòó äàõèëèìèçäÿ, áöòöí áÿäÿíèìèçäÿ ÿêñ-ñÿäà âåðäè. Òÿééàðÿ, çÿðáëÿ àüàúà ñàíúûëàí áû÷àã êèìè òèòðÿéèðäè. Áèçè áÿðê ñèëêÿëÿéèð, î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÷ûðïûðäû. Áèð ñàíèéÿ, èêè ñàíèéÿ... Òÿééàðÿ ùÿëÿ éûðüàëàíûðäû âÿ ìÿí äÿùøÿò ãàðûøûã ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéèðäèì. Èíäèúÿ ñÿðô åäèëìÿìèø, éûüûëûá ãàëìûø ãöââÿ îíó ãóìáàðà êèìè ïàðòëàäàúàãäûð. Àììà éåðàëòû òÿêàíëàð óçàíûðäû, ïöñêöðìÿ áàø âåðìèðäè. Áó ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ñÿéëÿð íÿ äåìÿêäèð? Áó ëÿðçÿ, áó ãÿçÿá, áó àíëàøûëìàéàí ëÿíýëèê... Áåø ñàíèéÿ... àëòû ñàíèéÿ... Áèðäÿí ôûðëàíìà áàøëàäû, éåíè çÿðáÿ áèçèì ñèãàðåòëÿðèìèçè êàáèíÿíèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí òóëëàäû, ñàü ãàíàäû ïàð÷à-ïàð÷à åëÿäè, ñîíðà ùÿð òÿðÿô ñàêèòëÿøäè. Ùÿð øåé äîíóá ãàëäû. Ìÿí Ïðåâîíó ñÿñëÿäèì: – Òóëëàíûí, òåç! Åëÿ áó àí î äà ãûøãûðäû: – Éàíûðûã! Êþêöíäÿí ãîïàðûëìûø ïÿíúÿðÿäÿí þçöìöçö áàéûðà òóëëàäûã. Èíäè òÿééàðÿäÿí èéèðìè ìåòð àðàëû äóðìóøäóã. Ïðåâîäàí ñîðóøäóì: – Éàðàëàíìàìûñûíûç?

– Éîõ, – äåéÿ î, äèçèíè îâóøäóðäó.

– Áÿäÿíèíèçè éîõëàéûí, – äåäèì, – éåðèéèí, ùå÷ áèð éåðèíèç çÿäÿëÿíìÿìèøäèð? Äîüðóäàí? Î èñÿ úàâàá âåðäè: – Áîø øåéäèð, åùòèéàò íàñîñó... Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, îíó ãûëûíúëà èêèéÿ øàããàëàäûëàð, èíäè éåðÿ ñÿðèëÿúÿê, ëàêèí î äîíóã-äîíóã áàõûð, åëÿ ùåé äåéèðäè: __________ – Åùòèéàò íàñîñó...

201

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè, î äÿëè îëìóøäóð, èíäè îðòàëûüà äöøöá îéíàéàúàã. Ëàêèí î àõûð êè, ýþçëÿðèíè àëûøûá éàíìàéàí òÿééàðÿäÿí ÷ÿêäè, ìÿíÿ áàõäû âÿ òÿêðàð åòäè: – Áîø øåéäèð, åùòèéàò íàñîñó äèçèìÿ äÿéäè.

3 Áèçèì ñàëàìàò ãàëìàüûìûç àüëàñûüìàç øåé èäè. Ôÿíÿðè éàíäûðûá òîðïàüûí öñòöíäÿêè èçëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðèðÿì. Òÿééàðÿíèí äàéàíäûüû éåðäÿí èêè éöç ÿëëè ìåòð àðàëû ÿçèê-öçöê ìåòàë ïàð÷àëàðû, òÿééàðÿíèí öñòöíäÿí ãîïìóø þðòöê ùèññÿëÿðè, ìåòàë òÿáÿãÿëÿðè ýþðöðöê, îíëàð ìàøûíûí ãóìóí öñòö èëÿ ñöðöíäöéö éåðäÿ ùÿð òÿðÿôÿ ñÿïÿëÿíìèøäèð. Ýöí èøûüûíäà áèç ýþðÿúÿéèê êè, ñÿùðà éàéëàñûíûí ñûëäûðûì éàìàúûíà äÿéìèøèê. Òîããóøäóüóìóç íþãòÿäÿ ãóì ñàíêè ýàâàùûíëà ñöðöëìöøäöð. Ìþúöçÿäèð êè, òÿééàðÿ ÷þíìÿìèøäè, ãÿçÿáëÿíìèø êÿðòÿíêÿëÿ êèìè ãóéðóüóíó ãóìà äþéÿ-äþéÿ, ãàðíû öñòÿ ñöðöíìöøäö. Ñààòäà èêè éöç éåòìèø êèëîìåòð ñöðÿòëÿ ñöðöíìöøäö. Áèçèì ùÿéàòûìûçû ýèðäÿ ãàðà äàøëàð õèëàñ åòìèøäè, îíëàð ãóìóí öñòöíäÿ ÷îõ ðàùàòúà äûüûðëàíûðëàð, áèç åëÿ áèë áóç öñòöíäÿ ñöðöøìöøäöê. Ãûñà ãàïàíìàäàí åùòèéàò åäÿðÿê, Ïðåâî àêêóìóëéàòîðëàðû à÷äû, – áàðû éàíüûí áàø âåðìÿñèí. Ìîòîðà òÿðÿô ÿéèëèá ùàãã-ùåñàá ÷ÿêèðÿì: áèç äþðä ñààò îí áåø äÿãèãÿ ó÷ìóøóã, ýöìàí êè, êöëÿéèí ñöðÿòè äÿ ùÿãèãÿòÿí ñààòäà ÿëëè êèëîìåòðÿ ÷àòûðäû, àõû áèç ÿìÿëëè-áàøëû ñèëêÿëÿíèðäèê. Ëàêèí áÿëêÿ î áèçÿ äåäèêëÿðè êèìè ÿñìèðìèø, èñòèãàìÿòèíè äÿéèøèáìèø, êèì áèëèð ùàíñû òÿðÿôÿ ÿñèðìèø? Äåìÿëè áèçèì ùàðàäà îëäóüóìóçó ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí äÿãèã ñóðÿòäÿ äþðä éöç êèëîìåòð... Ïðåâî éàíûìäà îòóðäó: – Íåúÿ îëäó, áèç ñàü ãàëäûã... Úàâàá âåðìèðÿì, íÿäÿíñÿ ùå÷ ñåâèíìèðÿì äÿ. Áåéíèìäÿ áèð ôÿðçèééÿ áàø ãàëäûðûð âÿ ìÿíÿ ðàùàòëûã âåðìèð. Ïðåâîäàí þç ôÿíÿðèíè éàíäûðìàñûíû õàùèø åäèðÿì, ãîé î ìÿ__________ íèì ìàéàêûì îëñóí, þçöì èñÿ ÿëèìäÿ ôÿíÿð àðàëàíûðàì. Äöç ýå202

downloaded from KitabYurdu.org

äèðÿì, äèããÿòëÿ àéàüûìûí àëòûíà áàõûðàì. Àüûð-àüûð ýåíèø éàðûìäàèðÿ ÷ÿêèðÿì, éåíÿ âÿ éåíÿ èñòèãàìÿòèìè äÿéèøèðÿì. Äàèìà àéàüûìûí àëòûíäàêû ãóìà äèããÿòëÿ áàõûðàì, ñàíêè èòèðèëìèø öçöê àõòàðûðàì. Ëàï áó éàõûíëàðäà ìÿí éåðäÿ, åëÿ áó òÿðçäÿ, ùå÷ îëìàñà áèð ùÿéàò ãûüûëúûìû àõòàðûðäûì. Ãàðàíëûãäà äîëàøûð, ôÿíÿðèí èøûüûíû ãàáàüûìà ãàòûá ãîâóðàì. Åëÿäèð êè, âàð... åëÿäèð êè, âàð... Éàâàø-éàâàø òÿééàðÿéÿ äîüðó ãàéûäûðàì. Êàáèíÿíèí éàíûíäà îòóðóá ôèêèðëÿøèðÿì. Ìÿí öìèä éåðè àõòàðûðäûì, òàïà áèëìÿäèì. Ùÿéàò ÿëàìÿòè àõòàðäûì, éîõ èäè.

– Ïðåâî, áèðúÿ îò äà ýþðìÿäèì. Ïðåâî ñóñóðäó, áèëìèðÿì î ìÿñÿëÿíè áàøà äöøöðäöìö? Ïÿðäÿ ãàëõàíäà, ñÿùÿð à÷ûëàíäà áèç áó áàðÿäÿ ùÿëÿ ñþùáÿò åäÿúÿéèê. Ùå÷ íÿ ùèññ åòìèðÿì, àíúàã îíó ùèññ åäèðÿì êè, áÿðê éîðóëìóøàì. Äþðä éöç êèëîìåòð ùåñàáû èëÿ îðèéåíòèð ýþòöðöá, ñÿùðàíûí îðòàñûíà äöøìÿê... Áèðäÿí ñû÷ðàéûá ãàëõûðàì: – Ñó! Áàêëàðûí ùàìûñû äàüûëìûøäûð, áåíçèí âÿ éàü àõûá ýåòìèøäèð. Ñó äà ùÿì÷èíèí. Ùàìûñûíû ãóì úàíûíà ÷ÿêìèøäèð. Äåøèëìèø òåðìîñó òàïûðûã, îíäà éàðûì ëèòð ãÿùâÿ ãàëìûøäûð, î áèðè òåðìîñóí äèáèíäÿ èêè éöç ÿëëè ãðàìà ãÿäÿð àü øÿðàá âàð. Ùÿð èêèñèíè ñöçöá áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðûðûã. Áèð àç öçöì, áèðúÿ äÿíÿ äÿ ïîðòàüàë òàïûðûã. Ìÿí þë÷öá-áè÷èðÿì; ñÿùðàäà, éàõûúû ýöíÿø àëòûíäà áó ÷ÿòèí êè, áåø ñààò éöðöøÿ êèôàéÿò åäÿ... Êàáèíÿéÿ ýèðèðèê, ñÿùÿðè ýþçëÿéÿúÿéèê. Óçàíûðàì, éàòìàã ëàçûìäûð. Éóõóéà ýåäÿ-ýåäÿ âÿçèééÿòè àéäûíëàøäûðìàã èñòÿéèðÿì. Ùàðàäà îëäóüóìóç ìÿëóì äåéèë. Ñóéóìóç ëèòðäÿí àçäûð. ßýÿð áèç ó÷óø õÿòòèíäÿí ÷îõ êÿíàðà ÷ûõìàìûøûãñà, éàõøû àéàãäà áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà òàïàðëàð, áó äà ýåú îëàð. ßýÿð áèç ÷îõ êÿíàðëàðà äöøìöøöêñÿ, éàðûì èëäÿí ñîíðà òàïàðëàð. Àâèàñèéàéà àðõàéûí îëìàüûí ìÿíàñû éîõäóð, áèçè éöç ìèí êâàäðàò êèëîìåòðëèê ñàùÿäÿ àõòàðàúàãëàð. Ïðåâî äåäè: __________ – Ùåéô...

203

downloaded from KitabYurdu.org

– Íÿ îëóá?

– Éàõøûñû áó èäè êè, áèðäÿôÿëèê ãóðòàðûá ýåäÿéäèê. Éîõ, äÿðùàë òÿñëèì îëìàã éàðàìàç. Áèç þçöìöçö ÿëÿ àëûðûã. Öìèäè ÿëäÿí âåðìÿê îëìàç, öìèäèí êþëýÿñè îëñà áåëÿ. Áÿëêÿ ìþúöçÿ áàø âåðäè, íèúàò ùàâàäàí ýÿëäè. Ùÿì äÿ áèð éåðäÿ îòóðóá ýþçëÿìÿê îëìàç, áÿëêÿ åëÿ éàõûíëûãäà âàùÿ âàð? Äåìÿëè, áöòöí ýöíö ýÿçèá àõòàðàúàüûã. Àõøàì èñÿ òÿééàðÿíèí éàíûíà ãàéûäàðûã, éîëà äöøìÿçäÿí ãàáàã èñÿ íÿ åòìÿê èñòÿäèéèìèçè èðè ùÿðôëÿðëÿ ãóìóí öñòöíÿ éàçàðûã. Éóìàã êèìè éóìóðëàíûá äàí éåðè àüàðàíà ãÿäÿð éàòûðàì. Éóõóëàìàã íÿ áþéöê õîøáÿõòëèêäèð! Éîðüóíëóã ýåúÿíè õÿéàëëàðëà äîëäóðóð. Ãóìëàðûí îðòàñûíäà ìÿí òÿê-òÿíùà äåéèëÿì, ìöðýöëÿéÿíäÿ ñÿñ ýÿëèð, õàòèðÿëÿð áàø ãàëäûðûð, êèì èñÿ ìÿíÿ éàõøû ñþçëÿð ïû÷ûëäàéûð. Ùÿëÿ ñóñóçëóã ìÿíÿ ÿçèééÿò âåðìèð, þçöìö éàõøû ùèññ åäèðÿì, ìàúÿðà êèìè, éóõóéà áåë áàüëàéûðàì. Ýåð÷ÿêëèê ýåðè ÷ÿêèëèð... Áÿëè, ñÿùÿð ùÿð øåé äÿéèøäè.

4 Ìÿí Áþéöê ñÿùðàíû ÷îõ ñåâèðäèì. Ñÿðêåø ãÿáèëÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ àç ýåúÿëÿìÿìèøäèì. Ìÿí äÿíèç êèìè êöëÿêäÿí õÿôèôúÿ ëÿïÿëÿíÿí óúñóç-áóúàãñûç ãûçûëû ãóìëàð öñòÿ äÿôÿëÿðëÿ éóõóäàí àéûëìûøäûì. Âÿ òÿééàðÿíèí ãàíàäëàðû àëòûíäà éàòàðàã, éàðäûì ýþçëÿìèøäèì, àììà î áàøãà, òàìàìèëÿ áàøãà øåé èäè. Áèç ãîçáåë òÿïÿëÿðèí äþøö èëÿ ãàëõûðûã. Ãóìóí öñòöíÿ, ïàðûëäàéàí ãàðà äàøëàðäàí íàçèê ïÿðäÿ ÷ÿêèëìèøäèð, äàøëàð ÷àé äàøëàðû êèìè ùàìàðäûð. Òÿïÿëÿðèí ìåòàë ïóëúóãëàðà îõøàéàí ýöíáÿçè çèðåù ïàëòàð êèìè ïàðûëäàéûð. Áèç ìèíåðàëëàð ñÿëòÿíÿòèíÿ ýÿëèá ÷ûõìûøûã. ßòðàôäà ùÿð øåé çèðåù ýåéìèøäèð. Òÿïÿíè àøûðñàí, ãàðøûíà éåíÿ åëÿúÿ ãàðà, ïàðëàã òÿïÿ ÷ûõûð. Àéàãëàðûìûçû ãóìóí è÷èíäÿ ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ýåäèðèê êè, èç – éîë ýþñòÿðÿí õÿòò ãàëñûí, ùÿìèí áó èç áèçè ýåðèéÿ, òÿééàðÿíèí éàíûíà àïàðìàëûäûð. Ýöíÿøÿ äîüðó éîëëàíûðûã. Ìÿí ùÿð úöð ìÿíòèãèí ÿêñèíÿ îëàðàã, äöç øÿðãÿ äîüðó ýåòìÿéè ãÿò åòìèøÿì, àõû ùÿì ñè__________ íîïòèêëÿðèí äåäèêëÿðè, ùÿì ó÷óøäà êå÷èðäèéèìèç âàõò ýþñòÿðèð êè, 204

downloaded from KitabYurdu.org

Íèë àðõàäà ãàëìûøäûð. Ìÿí ÿââÿë ãÿðáÿ äîüðó ýåòìÿê èñòÿäèì, àììà ãÿëáèìÿ äîëìóø àíëàøûëìàç òÿøâèøèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿäèì. Éîõ, ãÿðáÿ òÿðÿô ñàáàù ýåäÿðèê. Áèçè äÿíèçÿ àïàðñà äà, ùÿëÿëèê øèìàëà òÿðÿô ýåòìÿéÿúÿéèê. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà, äàüûëìûø òÿééàðÿíè òàìàì òÿðê åäèá þëö êèìè äöøÿíÿ ãÿäÿð ýåòìÿéè âÿ éåíÿ ýåòìÿéè ãÿðàðà àëäûãäà áèç éåíÿ øÿðãÿ äîüðó öç ãîéäóã. Äàùà äîüðóñó, øÿðãÿ-øèìàë-øÿðãÿ. Áó äà ñàüëàì äöøöíúÿíèí òÿðñèíÿ èäè, î òÿðÿôäÿ áèç ùå÷ íÿéÿ öìèä åäÿ áèëìÿçäèê. Ñîíðà, õèëàñ åäèëÿíäÿí ñîíðà, áèç áàøà äöøäöê êè, ÿýÿð ùÿð ùàíñû áèð áàøãà éîë ñå÷ñÿéäèê ìÿùâ îëìóøäóã, àõû áèç òàìàì ÿëäÿí äöøìöø ùàëäà øèìàëà òÿðÿô ýåòñÿéäèê, îíñóç äà ýåäèá äÿíèçÿ ÷àòà áèëìÿéÿúÿêäèê. Èíäè ìÿí ôèêèðëÿøèðÿì – ýöëöíú, ìÿíàñûç îëñà äà, ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, íÿéÿ áåë áàüëàìàã ëàçûì îëäóüóíó áèëìÿäèéèìäÿí áó èñòèãàìÿòè îíà ýþðÿ ñå÷äèì êè, áó, óçóí ìöääÿò àõòàðäûüûì äîñòóì Ýèéîìåíè Àíääà õèëàñ åòìèøäèì. Ìÿí áóíó äÿðê åòìèðäèì, ëàêèí áó ìÿíèì éàäûìäà ùÿéàò èñòèãàìÿòè êèìè ãàëìûøäû. Áåø ñààòäûð éîë ýåäèðèê, ÿòðàôäà ìÿíçÿðÿ äÿéèøèð. Ãàðøûìûçà äÿðÿ ÷ûõûð, îíóí äèáèíäÿ ãóì ÷àéû àõûð, áèç äÿðÿéÿ åíèðèê. Èòè àääûìëàðëà ýåäèðèê, ìöìêöí îëäóãúà ãàáàüà ýåòìÿê, ùå÷ íÿ òàïìàñàã, ãàðàíëûã äöøÿíÿ êèìè ýåðè ãàéûòìàã ëàçûìäûð. Áèðäÿí ìÿí àéàã ñàõëàéûðàì: – Ïðåâî!

– Íÿäèð?

– Èç ìÿñÿëÿñèíè éàääàí ÷ûõàðìûøûã. Àðõàìûçúà êîòàí êèìè øûðûì à÷ìàüû áèç íÿ âàõò óíóòìóøäóã? ßýÿð áèç îíó òàïìàñàã, àõûðûìûçäûð. Ýåðè äþíöðöê, àììà ñàüà ýþòöðöðöê. Àðàëàíàíäàí ñîíðà áèð äÿ äöç ãàéûäûðûã, îíäà éÿãèí êþùíÿ èçÿ äöøÿðèê. Áó õÿòòè òàïûá èðÿëè ýåäèðèê. Áöðêö øèääÿòëÿíèð, ñÿðàá äîüóðóð – ùÿëÿëèê îíëàð ÷îõ àäèäèð, éîëäà ýþë ýþðöíöð, àììà éàõûíà ýÿëÿíäÿ éîõà ÷ûõûð. Ãóìñàë äÿðÿíè êå÷ìÿéè, ÿí éöêñÿê òÿïÿéÿ ãàëõìàüû âÿ ÿòðàôû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿéè ãÿðàðà àëûðûã. Àëòû ñààòäûð êè, àéàã äþéöðöê. Éÿãèí îòóç áåø êèëîìåòð éîë ýåòìèøèê. Ãàðà __________ ãöëëÿíèí ëàï òÿïÿñèíÿ äûðìàøûð, îòóðóð, ñóñóðóã. Àøàüû áèçèì è÷ÿ205

downloaded from KitabYurdu.org

ðèñè èëÿ êå÷äèéèìèç ãóìñàë ÷àéäûð, áó ÷àé áèð ÷ûíãûëû áåëÿ îëìàéàí ãóì äÿíèçèíÿ òþêöëöð – äÿíèç àüàïïàãäûð, áÿðã âóðóá ýþçöìöçö ãàìàøäûðûð. Óúñóç-áóúàãñûç ñÿùðàëûãäûð. Öôöãäÿ èøûãëàðûí îéíàøìàñû äàùà úàçèáÿëè éåíè õÿéàëëàð äîüóðóð. Áöðúëÿð, ìèíàðÿëÿð, ãàëàëàð àéäûí ñå÷èëèð. Áþéöê ãàðà ëÿêÿëÿð ýþðöðÿì, òàëàéà áÿíçÿéèð, îíëàðûí öçÿðèíÿ èñÿ áóëóäëàð ãàíàä ýÿðìèøäèð, áóíëàð ýöíäöç ÿðèéèá ýåäÿí, àõøàìöñòö èñÿ éåíèäÿí áèð éåðÿ òîïëàíàí ñîí áóëóäëàðäûð. Î ìåøÿ èñÿ éàëíûç áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãàëàíàí áóëóäëàðûí êþëýÿñèäèð. Ãàáàüà ýåòìÿéèí ìÿíàñû éîõäóð. Áèç ùå÷ éàíà ýåäèá ÷ûõà áèëìÿéÿúÿéèê. Òÿééàðÿíèí éàíûíà ãàéûòìàã ëàçûìäûð, áÿëêÿ áèçèì éîëäàøëàðûìûç áó ãûðìûçû, àü áàêåíè ýþðäöëÿð. Ìÿí ùàâàäàí àõòàðûëìàãëà òàïûëàúàüûìûçà äåìÿê îëàð, öìèä áÿñëÿìèðÿì, àììà éåíÿ äÿ áèçÿ éàëíûç îðàäàí êþìÿê ÿëè óçàäûëà áèëÿð. Äàùà áèð ÿñàñ ìÿñÿëÿ âàð, ñîí äàìúû ñóéóìóç îðàäà, òÿééàðÿäÿ ãàëìûøäûð, áèç èñÿ àðòûã ñóñóç äàéàíà áèëìèðèê. Éàøàìàã èñòÿéèðèêñÿ ãàéûòìàëûéûã. Áèç äÿìèð ìÿíýÿíÿéÿ ñàëûíìûøûã, àòÿø ÿñèðèéèê, î áèçè óçóí ìöääÿò áóðàõìàéàúàãäûð. Ëàêèí ýåðè ãàéûòìàã íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð, îíà ýþðÿ ÷ÿòèíäèð êè, ôèêèðëÿøèðñÿí, áÿëêÿ ãàáàãäà ùÿéàò âàð. Áÿëêÿ îðàäà, ñÿðàáäàí î òÿðÿôäÿ äîüðóäàí äà øÿùÿð âàð, îðàäà àðõëàðäà ñó àõûð, ÷ÿìÿíëÿð ýþéÿðèð. Ìÿí áèëèðÿì, ñöêàíûí áó ñÿðò, áó àíè äþíöøö éåýàíÿ àüûëëû ùÿðÿêÿòäèð. Âÿ äþíäÿðèðÿì, àììà áåëÿ áèð ùèññ éàðàíûð: åëÿ áèë äÿðèí ãàòëàðà ýåäèðÿì. Òÿééàðÿíèí éàíûíäà óçàíûðûã. Áèð ýöíäÿ àëòìûø êèëîìåòðäÿí àðòûã éîë ýåòìèøèê. È÷èëÿñè íÿ âàðäûñà è÷èá ãóðòàðìûøûã. Øÿðãäÿ ùå÷ áèð ùÿéàò ÿëàìÿòè ýþðìÿäèê âÿ éîëäàøëàðûìûçûí ùå÷ áèðè î òÿðÿôëÿðÿ ó÷ìàäû. ×îõìó äþçÿ áèëÿúÿéèê? Åëÿ è÷ìÿê èñòÿéèðÿì êè... Äàüûëìûø ãàíàäëàðûí ãûðûíòûëàðûíäàí áþéöê òîíãàë äöçÿëäèðèê. Áåíçèí âÿ ìàãíèò ïëàñòèíêàëàðû ùàçûðëàéûðûã, îíëàðäàí ýóð àü àëîâ äèëè óçàíàúàãäûð. Ãàðàíëûüûí òàìàì äöøìÿñèíè ýþçëÿéèðèê, î çàìàí îúàüû àëûøäûðàúàüûã... Áÿñ àäàìëàð ùàðäàäûð? Áóäóð, àëîâ ãàëõäû. Ñÿùðàíûí îðòàñûíäà ñèãíàë îäóìóçóí àëî__________ âóíà äÿðèí ùþðìÿòëÿ áàõûðûã. Áèçèì äèëñèç-àüûçñûç úàð÷ûìûç ýåúÿ206

downloaded from KitabYurdu.org

íèí ãàðàíëûüûíäà íåúÿ ïàðûëäàéûð, íåúÿ øÿôÿã ñà÷ûð. Âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, î íÿèíêè åùòèðàñëû ÷àüûðûø ÿëàìÿòèäèð, ùÿì äÿ ìÿùÿááÿò òèìñàëûäûð. Áèç ñó èñòÿéèðèê, àììà úàâàá äà èñòÿéèðèê. Ãîé áó ýåúÿ áàøãà áèð àòÿø äÿ éàíñûí, àõû àòÿø àíúàã àäàìëàðà ìÿõñóñäóð, ãîé îíëàð úàâàá âåðñèíëÿð! Àðâàäûìûí ýþçëÿðè õÿéàëûìà ýÿëèð. Òÿêúÿ ýþçëÿðè. Îíëàðäà ñóàë âàð. Ìÿí áÿëêÿ äÿ ìÿíè èñòÿéÿí àäàìëàðûí äà ýþçëÿðèíè ýþðöðÿì. Ýþçëÿðäÿ èíòèçàð âàð. Íÿ ãÿäÿð ýþç áàõûð, ùàìûñûíäà äà ìÿçÿììÿò âàð; íèéÿ ìÿí ñóñóðàì? Àíúàã ìÿí úàâàá âåðèðÿì! Úàâàá âåðèðÿì! Áàúàðäûüûì êèìè úàâàá âåðèðÿì, ëàêèí ýåúÿ áó òîíãàëû áóíäàí äà ýóð àëîâëàíäûðìàüà ìÿíèì ýöúöì ÷àòìàç! Ìÿí ÿëèìäÿí ýÿëÿíè åòäèì. Èêèìèç äÿ áàúàðäûüûìûçû åòäèê: àëòìûø êèëîìåòð éîëó äåìÿê îëàð, ñóñóç ãÿò åòäèê. Áóíäàí ñîíðà ñó öçö ýþðìÿéÿúÿéèê. Ìÿýÿð ÷îõ ýþçëÿéÿ áèëìÿìÿéèìèçÿ áèç ýöíàùêàðûã? Áèç ÷îõ èñòÿéèðäèê êè, ñàêèòúÿ éåðèìèçäÿ îòóðóá, ñó ãàáûíû áàøûìûçà ÷ÿêÿê. Ëàêèí ãàëàéëû ñòÿêàíûí äèáèíè ýþðÿí àíäàí áèð ñààò êÿôýèðè âàõòû ùåñàáëàìàüà áàøëàäû. Ìÿí ñîí äàìúûíû è÷äèéèì àíäàí ó÷óðóìà éóâàðëàíäûì. ßýÿð âàõò ìÿíè ÷àé êèìè àõûäûá, àïàðûðñà, ÿëèìäÿí íÿ ýÿëÿð. Ïðåâî àüëàéûð. ßëèìè îíóí êöðÿéèíÿ âóðóðàì. Òÿñêèíëèê ö÷öí äåéèðÿì: – Þëìÿê þëìÿêäèð, õûðûëäàìàã íÿ äåìÿêäèð? Î äà úàâàá âåðèð: – Ìÿýÿð ìÿí þçöì ö÷öí... ßëáÿòòÿ, áó ùÿãèãÿòè ìÿí äÿ êÿøô åòìèøÿì. Ùÿð øåéÿ äþçìÿê îëàð. Ñàáàù âÿ áèðèñè ýöí ìÿí áóíà ÿìèí îëàúàüàì: äöíéàäà ùÿð øåéÿ äþçìÿê îëàð. Úàíâåðìÿ ÿçàáû ùàããûíäà äåéèëÿíëÿðèí ìÿí àíúàã éàðûñûíà èíàíûðàì. Áåëÿ áèð ôèêðÿ ýÿëäèéèì áèðèíúè äÿôÿ äåéèë. Áèð äÿôÿ ìÿí ñóäà áàòàí òÿééàðÿíèí êàáèíÿñèíäÿ ãàëìûøäûì. Ýöìàí åäèðäèì êè, àðòûã ìÿùâ îëìóøàì, àììà áó ôèêèðäÿí ÷îõ ÿçàá ÷ÿêìèðäèì. Ìÿí íå÷ÿ äÿôÿ áåëÿ äîëàøûãëàðà äöøìöøÿì âÿ áóíäàí ñàü-ñàëàìàò ÷ûõà áèëÿúÿéèìè àüëûìà ýÿòèðìÿìèøäèì, àììà éåíÿ äÿ öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìàìûøàì. Åëÿ èíäè äÿ áèð åëÿ èçòè__________ ðàá-ÿíäèøÿ ýþçëÿìèðÿì. Ñàáàù ìÿí äàùà òÿÿúúöáëö êÿøôëÿð åäÿ207

downloaded from KitabYurdu.org

úÿéÿì. Áèç áåëÿ áþéöê îúàã ãàëàñàã äà, Àëëàù øàùèääèð êè, ùàðàéûìûçûí èíñàíëàðà ÷àòàúàüûíà ÿìèí äåéèëÿì... “Ìÿýÿð ìÿí þçöì ö÷öí...” Áàõ áó, ìÿùç áó ùÿãèãÿòÿí äþçöëìÿçäèð. Éåíÿ âÿ éåíÿ ýþçëÿð, èíòèçàð äîëó ýþçëÿð õÿéàëûìà ýÿëèð; îíëàð ýþçöìÿ ñàòàøàí êèìè öðÿéèìÿ áû÷àã ñàíúûðëàð, ìÿí ñû÷ðàéûá ãà÷ìàã, âàð ýöúöìëÿ ãà÷ìàã èñòÿéèðÿì. Îðàäà ìÿùâ îëóðëàð, îðàäà êþìÿéÿ ÷àüûðûðëàð! Áèç ãÿðèáÿ áèð øÿêèëäÿ ðîëëàðûìûçû äÿéèøèðèê, ëàêèí áàøãà úöð ìÿíèì ùå÷ àüëûìà äà ýÿëìÿçäè. Áóíóí íåúÿ äîüðó îëäóüóíó àíëàìàã ö÷öí éåíÿ ìÿíÿ Ïðåâî êþìÿê åòäè. Éîõ, Ïðåâî äà áöòöí âàõòû ãóëàüûìûçû äîëäóðäóãëàðû þëöì ãîðõóñóíäàí èçòèðàá ÷ÿêìÿéÿúÿêäèð. Àììà åëÿ øåéëÿð âàð êè, î áóíà ìÿíèì êèìè òàá ýÿòèðÿ áèëìÿç. Áÿëè, ìÿí éóõóëàìàüà ùàçûðàì. Áèð ýåúÿëèéÿìè, ÿáÿäèìè – éóõóéà ýåäÿíäÿí ñîíðà áóíóí ôÿðãè éîõäóð. Î çàìàí ÿáÿäè ðàùàòëàíàúàüûã! Ëàêèí îðàäà, îðàäà ÷ûüûðàúàãëàð, àüëàéàúàãëàð, äÿðä-ãöññÿ è÷èíäÿ áîüóëàúàãëàð – áó áàðÿäÿ äöøöíìÿê áåëÿ äÿùøÿòäèð. Îðàäà ìÿùâ îëóðëàð, ìÿí ÿëëÿðèìè ãîéíóìà ãîéóá áóíà áàõà áèëìÿðÿì! Áèçèì ùÿð áèð ñàíèéÿ ñóñìàüûìûç èñòÿäèéèì àäàìëàðû þëäöðöð. Ìÿíäÿ ãàðøûñûàëûíìàç ãÿçÿá áàø ãàëäûðûð: íèéÿ ÿëèì-àéàüûì áàüëàíûá âÿ éàðäûìà ãîøà áèëìèðÿì? Íèéÿ áèçèì áó íÿùÿíý òîíãàë ñÿñèìèçè áöòöí äöíéàéà éàéìûð? Ñÿáàòëû îëóí!.. Áèç ýÿëèðèê!.. Ýÿëèðèê!.. Áèç ñèçè õèëàñ åäÿúÿéèê! Ìàãíåçèóì éàíûá ãóðòàðäû, îúàüûí àëîâó ãûçàðäû, ãàðàëäû. Áóäóð, èíäè éàëíûç êþç ãàëìûøäûð, áèç îíà ñàðû ÿéèëèá ãûçûíûðûã. Áèçèì àëîâ äèëëÿðèíäÿí îëàí åë÷èìèç éîõ îëäó. Àëÿì îíà íÿ èëÿ úàâàá âåðÿúÿêäèð? Éîõ, éîõ, ìÿí áèëèðÿì êè, ùå÷ áèð úàâàá-çàä îëìàéàúàãäûð! Áó éàëâàðûøû ùå÷ êÿñ åøèäÿ áèëìÿçäè. Íÿ åòìÿê. Éàòàúàüàì. __________ 208

downloaded from KitabYurdu.org

5 Äàí éåðè àüàðàíäà áèç ÿñýè èëÿ ñàëàìàò ãàëìûø ãàíàäûí öñòöíäÿí ðÿíý âÿ éàü ãàðûøûã øåùè éûüäûã. Éàìàí èéðÿíú øåé èäè, àììà è÷äèê. Íåúÿ îëñà áîüàçûìûçû éàøëàäûã. Áó êåôäÿí ñîíðà Ïðåâî äåäè: – Éàõøû êè, ùå÷ îëìàñà òàïàí÷à âàð. Áèðäÿí ùèðñèì òóòäó, àç ãàëà îíóí öñòöíÿ àòûëìûøäûì. Áèðúÿ åëÿ áó úöð òàìàøàìûç ÷àòìûðäû! Ùå÷ áèð ùèññ, äóéüó òàíûìàã èñòÿìèðÿì, ùÿð øåé ñàäÿ, ÷îõ àäèäèð. Äîüóëìàã äà, áþéöìÿê äÿ. Àòÿøäÿí þëìÿê äÿ. Ýþçàëòû Ïðåâîéà áàõûðàì, ëàçûì ýÿëñÿ ñþçöíö ìÿñõÿðÿ èëÿ êÿñÿðÿì, òÿêè ñóññóí. Ëàêèí éîõ, î áóíó ñàêèòëèêëÿ äåäè. Áó ìÿñÿëÿ îíóí ö÷öí òÿìèçëèêäèð. Áåëÿ äåéÿðëÿð: “éàõøû îëàð êè, ÿëëÿðèíè éóéàñàí”. Íÿ äåìÿê îëàð, äàùà ìöáàùèñÿéÿ éåð ãàëìûð. Ìÿí þçöì äÿ äöíÿí äÿðè êîáóðó ýþðÿíäÿ áó áàðÿäÿ äöøöíìöøäöì. Ìÿí àüëûì áàøûìäà äöøöíöðäöì, öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìàìûøäûì, öìèäñèçëèêëÿ àíúàã áàøãàëàðû ùàããûíäà äöøöíöðñÿí. Äöøöíöðñÿí êè, úàâàáäåù îëäóüóìóç àäàìëàðû ñàêèòëÿøäèðìÿéÿ ýöúöìöç ÷àòìûð. Òàïàí÷àíûí áóðäà íÿ èøè âàð. Áèçè ùÿëÿ äÿ àõòàðìûðëàð, äàùà äîüðóñó, àõòàðûðëàð, àììà ëàçûì îëàí éåðäÿ éîõ. Éÿãèí ßðÿáèñòàíäà àõòàðûðëàð. Éàëíûç èêèíúè ýöí áèç ìîòîð ýóðóëòóñó åøèäÿ áèëäèê, áó âàõò áèç äàüûëìûø òÿééàðÿìèçäÿí óçàãëàøìûøäûã. Îíà ýþðÿ äÿ óçàã òÿééàðÿéÿ ëàãåéäëàãåéä áàõûðäûã. Áèç áàøäàí-àéàüà ãàðà äàø íþãòÿëÿðè èëÿ þðòöëìöø ñÿùðàäà èêè ãàðà íþãòÿéèê, ùå÷ âÿúùëÿ öìèä åäÿ áèëìÿçäèê êè, áèçè ýþðÿ áèëÿðëÿð. Ñîíðàëàð ùàìû áåëÿ ùåñàá åäÿúÿê êè, éàíûìûçäàí ó÷àí òÿééàðÿíèí ôèêðè ìÿíèì ö÷öí èøýÿíúÿ îëìóøäóð. Ëàêèí áó äîüðó äåéèë. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèðäè êè, ôàéäàñûç éåðÿ áèçè àõòàðàí áó òÿééàðÿ áàøãà àëÿìäÿ ó÷óð. Òÿééàðÿ ñÿùðàäà, éöç ìèí êâàäðàò êèëîìåòðëèê ñÿùðàäà èòÿíäÿ îíó èêè ùÿôòÿäÿí òåç òàïìàã ìöìêöí äåéèë. Áèçè èñÿ éÿãèí Òðèïîëèòàíèéàäàí Èðàí êþðôÿçèíÿ ãÿäÿð ùÿð éåðäÿ àõòàðûðëàð. Ëàêèí __________ ìÿí áó ýöí ùÿëÿ î ÷þïäÿí éàïûøìûøàì, àõû áàøãà øåéÿ öìèäèìèç 209

downloaded from KitabYurdu.org

éîõäóð. Ìÿí òàêòèêàíû äÿéèøèðÿì; êÿøôèééàòà òÿê ýåäÿúÿéÿì. ßýÿð áèçè òàïàí îëñà, Ïðåâî ìÿíÿ õÿáÿð âåðÿúÿê, îúàã éàíäûðàúàãäûð... Àììà áèçè ùå÷ êÿñ òàïà áèëìÿéÿúÿê. Áåëÿëèêëÿ, ìÿí ýåäèðÿì, àíúàã áèëìèðÿì, ãàéûòìàüà ãöââÿì ÷àòàúàãìû? Ëèâèéà ñÿùðàñû ùàããûíäà áèëäèêëÿðèì ùàìûñû éàäûìà äöøöð. Áöòöí Áþéöê ñÿùðàäà ùàâàíûí ðöòóáÿòè ãûðõ ôàèçäÿ äóðóð, áóðàäà èñÿ îí ñÿêêèç ôàèçÿ äöøöð. Ùÿéàò áóõàð êèìè ùàâàéà ãàëõûð. Áÿäÿâèëÿð, ñÿééàùëàð, ìöñòÿìëÿêÿ ãîøóíëàðûíûí çàáèòëÿðè äåéèðëÿð êè, ñóñóç àíúàã îí äîããóç ñààò äþçìÿê îëàð. Èéèðìè ñààò êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíäà èøûãëû äàèðÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð, áó, ñîíóí áàøëàíüûúûäûð, òÿøíÿ ñèçèí áàøûíûçûí öçÿðèíäÿ èëäûðûì êèìè ÷àõûð, ñèçè éåðÿ ñÿðèð. Ýþðöíìÿìèø, êèì áèëèð ùàðäàí áóðà ýÿëèá ÷ûõìûø, ïëàíûìûçû ïîçìóø âÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí áèçè áó éàéëàéà áàüëàìûø øèìàë-øÿðã êöëÿéè èíäè áèçèì ñîíóìóçó óçàäûð. Êèì áèëèð, áó ìþùëÿò óçóíìó ÷ÿêÿúÿê? ßúÿë èøûüû ýþçöìöçäÿ íÿ âàõò ïàðëàéàúàãäûð? Áåëÿëèêëÿ, ìÿí ýåäèðÿì, àíúàã åëÿ áèë åòèáàðñûç ãàéûãäà îêåàíà ÷ûõûðàì. Àììà éåíÿ äÿ ñöáùöí øÿôÿãëÿðèíäÿ ÿòðàô áèð åëÿ òóòãóíÿëÿìëè ýþðöíìöð. ßââÿëúÿ ÿëëÿðèìè úèáèìÿ ãîéóá, îüðó êèìè àääûìëàéûðàì. Àõøàìäàí áèç áèð éóâàíûí àüçûíà òÿëÿ ãîéìóøäóã, ìÿíäÿ áðàêîíéåð åùòèðàñû îéàíìûøäû. Èëê íþâáÿäÿ òÿëÿëÿðè éîõëàìàüà ýåäèðÿì – îíëàð áîøäóð. Äåìÿëè, òÿçÿ ãàí è÷ìÿê ãèñìÿò äåéèëìèø. Äîüðóñó, ìÿí áóíà ùå÷ öìèä äÿ åòìèðäèì. Éîõ, ìÿí ìÿéóñ îëìàìûøàì, ÿêñèíÿ, éåòèêëèê ìÿíÿ ýöú ýÿëèð. Áó ñÿùðàäà íÿ ùåéâàí îëàð âÿ îíëàð íÿ èëÿ äîëàíûðëàð? Îëñàîëñà áó Àôðèêà òöëêöñö, ãóìëóã òöëêöëÿðè, äîâøàí èðèëèêäÿ, ÷îõ áþéöê ãóëàãëû éûðòûúûëàð îëàð. Ñÿáðèì òöêÿíèð, áèð ùåéâàíûí èçè èëÿ ýåäèðÿì. Èç ìÿíè ãóì ÷àéëàüûíà àïàðûð, ãóìóí öñòÿ Àôðèêà òöëêöñöíöí ùÿð àääûìû àéäûíúà ýþðöíöð. Áó ãóìóí öñòöíäÿ áèð-áèðèíäÿí àðàëû ö÷ áàðìàãëû ïÿíúÿ íàõûøû âóðóëìóøäóð, ñàíêè óñòàëûãëà êÿñèëìèø ïàëìà éàðïàüûäûð. Óçóíãóëàãëû äîñòóìóí äàí éåðè __________ àüàðàíäà íåúÿ äàøäàí-äàøà òóëëàíäûüûíû, ýåúÿ øåùèíè íåúÿ éàëàäû210

downloaded from KitabYurdu.org

üûíû òÿñÿââöð åäèðÿì. Áóðàäà èñÿ èç ñåéðÿêäèð: òöëêö ãà÷ìàüà áàøëàìûøäûð. Áóðàäà èñÿ ùÿìúèíñè èëÿ ýþðöøìöøäöð. Îíëàð éàíàøû ãà÷ìûøëàð. Ãÿðèáÿäèð, áó ñÿùÿð ýÿçèíòèñèíèí èçè èëÿ ýåòìÿê ìÿíÿ íÿ ãÿäÿð õîø ýÿëèð. Áóðàäà äà ùÿéàò îëäóüóíó ýþðìÿê íÿ ãÿäÿð ôÿðÿùëèäèð. Åëÿ áèë äàùà ÿââÿëêè êèìè ñóñóç äåéèëÿì... Íÿùàéÿò, òöëêöëÿðèìèí àçóãÿ éåðèíÿ ÷àòûðàì. Ãóìëóãäà áèðáèðèíäÿí àðàëû, ùÿð éöç ìåòðäÿí áèð, áàëàúà ãóðó êîë ýþðöíöð, îíëàðûí áîéó íèì÷ÿäÿí óúà äåéèë, îíëàð áàøäàí-áàøà áàëàúà ãûçûëû èëáèçëÿðëÿ þðòöëöäöð. Øÿôÿã ñþêöëÿíäÿ òöëêöëÿð ÿðçàã äàëûíúà ýåäèðëÿð. Áóðàäà ìÿí òÿáèÿòèí áþéöê ñèðëÿðèíäÿí áèðè èëÿ öç-öçÿ ýÿëäèì. Ìÿíèì òöëêöì ùÿð êîëóí éàíûíäà àéàã ñàõëàìûð, áÿçèëÿðèíÿ î, èëáèçëÿ äîëó îëñà äà, ýþçöíöí óúó èëÿ äÿ áàõìûð. Áÿçèëÿðèíèí éàíûíäàí åùòèéàòëà êå÷èð. Áÿçèëÿðèíÿ äÿ ÷îõ íÿçàêÿòëÿ, òÿìêèíëÿ éàíàøûð, òÿìèç éåéèá ãóðòàðìûð. Èêè-ö÷ èëáèç éåéèá áàøãà ðåñòîðàíà éîëëàíûð. Áó íÿäèð, îéóíäóð? Áÿëêÿ î áèðäÿôÿëèéÿ éåéèá äîéìàã èñòÿìèð, ñÿùÿð ýÿçèíòèñèíèí ëÿççÿòèíè óçàòìàã èñòÿéèð? Éîõ, àüëûì êÿñìèð. Îéóí îëäóãúà àüûëëûäûð, îíó çÿðóðÿò äèêòÿ åäèð. ßýÿð î áèðèíúè êîëäà äîéóíúà éåñÿ, èêè-ö÷ äÿôÿäÿí ñîíðà êîëäà áèð èëáèç äÿ ãàëìàç. Áåëÿëèêëÿ, áèð êîëäàí î áèðè êîëà êå÷ìÿêëÿ, áöòöí ñöðöñöíö ìÿùâ åäÿð. Àììà Àôðèêà òöëêöñö åùòèéàòëûäûð, ñöðöíöí àðòìàñûíà ìàíå îëìóð. Áèð ãàðûí éåìÿê ö÷öí î, éöçÿ ãÿäÿð áåëÿ ñåéðÿê áîç êîëëàðûí àðàñûíäà äîëàøûð, áóíäàí ÿëàâÿ î áèð êîëäàí ùå÷ âàõò èêè èëáèç ãîïàðìûð. Î þçöíö åëÿ àïàðûð êè, ýóéà òÿùëöêÿíèí íÿäÿ îëäóüóíó àéäûíúà áàøà äöøöð. ßýÿð î äîéóíúà éåñÿ, ýÿëÿúÿéèí ãåéäèíÿ ãàëìàñà, òåçëèêëÿ èëáèçëÿð ãóðòàðûá ýåäÿð. Èëáèçñèç Àôðèêà òöëêöëÿðè äÿ îëìàç. Èçëÿð ìÿíè éåíÿ éóâàéà àïàðûá ÷ûõàðòäû. Òöëêö áó ñààò éóâàñûíäàäûð, ÿëáÿòòÿ, ùÿëÿ óçàãäàí ìÿíèì àüûð àéàã ñÿñëÿðèìè åøèòìèøäèð, èíäè ãîðõó è÷èíäÿ ýþçëÿéèð. Ìÿí îíà äåéèðÿì: “Òöëêö, äîñòóì, ìÿíèì ñîíóì ÷àòûáäûð, èøèì øóëóãäóð... àììà òÿñÿââöð åò êè, ñÿíèí íåúÿ éàøàäûüûíû, íÿ åòäèéèíè áèëìÿê ìÿíè èíäè äÿ ìàðàãëàíäûðûð...” Ôèêèð-õÿéàë è÷èíäÿ äóðóðàì... áÿëè, ýþðöíöð, ùÿð øåéÿ ãàòëàø__________ ìàã îëàð. Îòóç èëäÿí ñîíðà éûõûëûá þëÿúÿéèíè áèëìÿñè àäàìûí 211

downloaded from KitabYurdu.org

ñåâèíìÿñèíÿ ìàíå îëìóð. Îòóç èë éàõóä ö÷ ýöí... áóðàäà ùÿð øåé îíäàäûð êè, ùàíñû þë÷ö èëÿ þë÷öðñÿí... Àíúàã ýþçöíöí ãàáàüûíäà îáðàçëàð úàíëàíûð, îíëàðû õàòûðëàìàã äàùà éàõøû îëàðäû... Ìÿí éåíÿ þç éîëóìëà ýåäèðÿì, éîðüóíëóã þçöíö äàùà øèääÿòëÿ ùèññ åòäèðèð, ùÿì äÿ ìÿí íÿ èñÿ äÿéèøèëìèøÿì. Õÿéàëëàð éîõäóð, àíúàã îíëàðû ìÿí þçöì ÷àüûðûðàì...

– Åé! ßëëÿðèìè ãàëäûðûðàì, ÷ûüûðûðàì, îðäà àäàì âàð, ìÿíÿ ÿë åäèð, éîõ, áó àäè ãàðà äàø ñöòóíäóð. Ñÿùðàäà ùÿð øåé ÿúàèá ùÿéàòëà éàøàéûð. Ìÿí éàòìûø áÿäÿâèíè îéàòìàã èñòÿéèðÿì, àììà î, ãàðàëìûø àüàú ýþâäÿñèíÿ äþíìöøäöð. Àüàúìû? Áóðäà àüàú ùàðäàíäûð? ßéèëèðÿì, áó ãûðûëìûø áóäàüû ãàëäûðìàã èñòÿéèðÿì, î ìÿðìÿðäÿíäèð! Ãÿääèìè äöçÿëäèðÿì, ÿòðàôà áàõûðàì, áèð äÿ ãàðà ìÿðìÿð ýþðöðÿì. Ùÿð òÿðÿô Íóù ÿééàìûíäàí ãàëìûø ãûðûíòûëàðëà äîëóäóð. Éöç ìèí èë áóíäàí ãàáàã î éåðÿ ñÿðèëìèøäèð, åéíÿí ãàñûðüàíûí, òóôàíûí ÿúàèá, âÿùøè ãöââÿñè èëÿ éåðëÿ-éåêñàí åäèëìèø ìÿáÿä êèìè. Âÿ ÿñðëÿð áó çàìàí, íÿùÿíý ñöòóíëàðûí ãàëûãëàðûíû ýÿòèðèá ìÿíèì ãàáàüûìà ÷ûõàðìûøäûð, áó ïàð÷àëàð ïàðäàõëàíìûøäû, ïîëàä êèìè ùàìàðäû, òàìàì äàøà äþíìöøäö, øöøÿéÿ äþíìöøäö, ãàïãàðà èäè. Ùÿëÿ áóäàüûí ýþâäÿíèí ùàðàñûíäàí ãîïäóüóíó ñå÷ìÿê îëóð, àüàúûí ãÿøÿíý ÿéðèëÿðèíè ýþðìÿê, éàøûíû áèëäèðÿí áóüóìëàðû ñàéìàã ìöìêöíäöð. Áèð çàìàí ãóøëàðûí ìàùíûñû, õûøûëòû, ïû÷ûëòû èëÿ äîëó îëàí ìåøÿíè íèôðèí äàüûòìûøäû, èíäè àüàúëàð äóç äèðÿêëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäè. ßòðàôäà ùÿð øåé ìÿíÿ äöøìÿí èäè. Áó ãÿäÿð ãàðà îëàí, òÿïÿëÿðè þðòìöø äÿìèð çèðåùäÿí äÿ ãàðà îëàí áó ÿçÿìÿòëè úÿíàçÿëÿð ìÿíè ãÿáóë åòìèðäè. Íÿ ö÷öí ìÿí áóðàäàéàì, ÷öðöìÿéÿí, ÿáÿäè ìÿðìÿðëÿð àðàñûíäàéàì? Êöë îëìàüà ìÿùêóì åäèëìèø ìÿí íÿ ö÷öí áóðàäàéàì, íÿ ö÷öí ÿáÿäèééÿò ñÿëòÿíÿòèíäÿéÿì? Äöíÿíäÿí áÿðè ñÿêñÿí êèëîìåòð éîë ýåòìèøÿì. Áàøûì ýèúÿëëÿíèð, éÿãèí ñóñóçëóãäàíäûð. Áÿëêÿ äÿ ýöíÿøäÿíäèð. Î åëÿ áèë éàü __________ ñöðòöëìöø äîíóã ýþâäÿ ãûðûíòûëàðû öçÿðèíÿ îä ñà÷ûðäû. Êàèíàòûí áó 212

downloaded from KitabYurdu.org

çèðåùëè êþêñöíÿ îä-àëîâ éàüäûðûðäû. Áóðàäà àðòûã íÿ ãóì, íÿ òöëêöëÿð âàð. Òÿêúÿ íÿùÿíý ñèíäàí ãàëìûøäûð. Ìÿí áó ñèíäàíûí öñòö èëÿ ýåäèðÿì. Ýöíÿø ýóðóëòóëó ÷ÿêèúëÿ ìÿíèì áàøûìà äþéÿúëÿéèð. Áó íÿ äåìÿêäèð!..

– Ùåé! Ùåé!

– Îðäà ùå÷ íÿ éîõäóð, ñàêèò îë, ñÿí ñàéûãëàéûðñàí. Þçöìö äèëÿ òóòóðàì, ìöùàêèìÿìè êþìÿéÿ ÷àüûðûðàì. Ýþçëÿðèíÿ èíàíìàìàã ÷ÿòèíäèð. Êàðâàíûí àðõàñûíúà âàð ýöúöíëÿ úóììàìàã ÷ÿòèíäèð... áóäóð, î ýåäèð... îäóð, áàõ, ýþðöðñÿíìè?

– Ñàðñàã, îíó ñÿí óéäóðìóñàí, áóíó þçöí äÿ áèëèðñÿí... Îíäà äöíéàäà ùÿð øåé éàëàíäûð. Äöíéàäà ùÿð øåé éàëàíäûð, àììà áóäóð, ìÿíäÿí èéèðìè êèëîìåòð àðàëû, òÿïÿíèí öñòöíäÿ äîüðóäàí äà õà÷ âàð. Éà õà÷äûð, éà äà ìàéàê... Àíúàã äÿíèç î òÿðÿôäÿ äåéèë. Äåìÿëè, õà÷äûð. Áöòöí ýåúÿíè õÿðèòÿéÿ áàõìûøàì. Ùàâàéû, ôàéäàñûç çÿùìÿòäèð, àõû áèçèì ùàðàäà îëäóüóìóç ìÿëóì äåéèë. Ëàêèí ìÿí àäàì îëäóüóíó õÿáÿð âåðÿí ùÿð èøàðÿéÿ áàøûì ýèúÿëëÿíÿíÿ ãÿäÿð äèããÿòëÿ áàõäûì. Âÿ áèð éåðäÿ äàèðÿ, îíóí öñòöíäÿ èñÿ áåëÿ áèð õà÷ ýþðäöì. Õÿðèòÿíèí êÿíàðëàðûíäà øÿðòè èøàðÿëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðäèì: êèëñÿ, ìèññèéà éàõóä ìîíàñòûð. Õÿðèòÿäÿ õà÷ëà éàíàøû ãàðà íþãòÿ ýþðäöì. Éåíÿ õÿðèòÿíèí êÿíàðûíà áàõäûì, ñóëó ãóéó... öðÿéèì éåðèíäÿí îéíàäû, âàð ñÿñèìëÿ áàüûðäûì: “Ñóëó ãóéó... ñóëó ãóéó!” Áó ìþúöçÿíèí ãàðøûñûíäà ßëèáàáàíûí õÿçèíÿñè íÿ èäè? Áèð àç î òÿðÿôäÿ èêè àü äàèðÿúèê ýþðäöì, õÿðèòÿíèí êÿíàðûíäà éàçûëìûøäû: “ãóðóìóø ãóéó”. Áó áèð åëÿ öðÿêà÷àí äåéèëäè. Î òÿðÿôëÿðÿ èñÿ ùàðà áàõäûì, áèð øåé éîõ èäè. Ùå÷ áèð øåé. Äåìÿëè, áó, ìèññèéà, éà ìîíàñòûðäûð! Ðàùèáëÿð òÿïÿäÿ áþéöê áèð õà÷ éöêñÿëòìèøëÿð – ùÿëàê îëàíëàðà éîë ýþñòÿðìÿê ö÷öí! Èíäè àíúàã äöç îíóí öñòöíÿ ýåòìÿê ëàçûìäûð. Éàëíûç áèðáàøà êàòîëèê __________ ðàùèáëÿðèíèí – äîìèíèêàíëàðûí éàíûíà ãà÷ìàã ëàçûìäûð.

213

downloaded from KitabYurdu.org

– Àõû Ëèâèéàäà êèïòèëÿðèíêèíäÿí1 áàøãà ùå÷ áèð ìîíàñòûð éîõäóð.

– ...áèðáàøà áó àëèì äîìèíèêàíëàðûí éàíûíà! Îíëàðûí ÿëà ñÿðèí ìÿòáÿõëÿðè âàð, áó ìÿòáÿõÿ ãûðìûçû êàøû äþøÿíìèøäèð, ùÿéÿòäÿ èñÿ ýþçÿë ïàñëû íàñîñ âàð. Ïàñëû íàñîñóí, ïàñëû íàñîñóí – íåúÿ áèëìÿéÿñÿí! – ïàñëû íàñîñóí àëòûíäà ñóëó ãóéó! Ìÿí ãàïûíû äþéÿíäÿ, çÿíýè âóðàíäà, îíëàð òîé-áàéðàì åëÿéÿúÿêëÿð...

– Àé ñàðñàã, íÿ äàíûøûðñàí? Áåëÿ åâëÿð Ïðîâàíñäà îëóð, àíúàã îðàäà äà çÿíý-çàä éîõäóð. Ñÿí ëàï õîøáÿõò÷èëèêäÿí äàíûøûðñàí.

– Ìÿí çÿíýè âóðàúàüàì. Ãàïû÷û ÿëëÿðèíè ýþéëÿðÿ ãàëäûðûá ÷ûüûðàúàã: “Ñèçè Àëëàù þçö ýþíäÿðìèøäèð!” Ñîíðà ðàùèáëÿðè ÷àüûðàúàã. Ðàùèáëÿð ãàáàüûìà éöéöðÿúÿêëÿð. Îíëàð ìÿíèì ýÿëèøèìÿ ñåâèíÿúÿêëÿð, ñàíêè ìèëàä àõøàìû éóðäñóç éåòèì ýþðöáëÿð. Ìÿíè ìÿòáÿõÿ àïàðàúàãëàð âÿ äåéÿúÿêëÿð: “Áó ñààò îüëóì, áó ñààò... ãîé áèðúÿ ñóëó ãóéóéà äÿéÿê”. Ìÿí ñÿàäÿòäÿí ÿñèðÿì... Ëàêèí éîõ, îðàäà, òÿïÿäÿ õà÷ îëìàäûüû ö÷öí àüëàìàéàúàüàì. Ãÿðáèí áöòöí âÿäëÿðè éàëàíäûð. Äöç Øèìàëà äþíöðÿì. Øèìàë ùå÷ îëìàçñà äÿíèç íÿüìÿëÿðè èëÿ äîëóäóð. Áåëÿúÿ, ìÿí òÿïÿíè àøäûì, ãàðøûìäà óúñóç-áóúàãñûç ÿíýèíëèê à÷ûëäû. Áó äà äöíéàíûí ÿí ýþçÿë øÿùÿðè...

– Ñÿí þçöí äÿ áèëèðñÿí êè, áó õÿéàëäûð... Áÿëè, ìÿí áóíóí õÿéàë îëäóüóíó ýþçÿë áèëèðÿì... Ìÿíè àëäàòìàã ÷ÿòèíäèð. ßýÿð ìÿí õÿéàëëàð àðäûíúà äöøìÿê èñòÿéèðÿìñÿ? ßýÿð ìÿí öìèä åòìÿê èñòÿéèðÿìñÿ? ßýÿð ìÿí äèøëè äèâàðëàð àðàñûíà àëûíìûø áó øÿùÿðÿ, ýöíÿøèí ãûçûëû ñà÷ëàðû ñÿõàâÿòëÿ ñÿïèëìèø áó øÿùÿðÿ âóðóëìóøàìñà? ßýÿð ìÿí áèðáàøà îíà äîüðó ýåòìÿê, ýåòìÿê èñòÿéèðÿìñÿ, þçö äÿ éöíýöë àääûìëàðëà – àõû ìÿí éîðüóíëóã ùèññ åòìèðÿì, àõû ìÿí õîøáÿõòÿì... Ïðåâî þç òàïàí÷àñû èëÿ ÷îõ ýöëöíúäöð. Ìÿíèì ìÿñòëèéèì ãàò-ãàò éàõøûäûð. Ìÿí ñÿðõîøàì. Ìÿí ñóñóçëóãäàí þëöðÿì. __________ 1

Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí èíäèêè íÿñëè.

214

downloaded from KitabYurdu.org

Àëàòîðàíëûã ìÿíè àéûëòäû. Âàùèìÿ è÷èíäÿ àéàã ñàõëàéûðàì – ìÿí ÷îõ óçàãëàðà ýåòìèøÿì. Òîðàíëûãäà õÿéàë éîõà ÷ûõûð, óçàãëàð ÷ûëïàã âÿ ôÿðÿùñèçäèð, ãóéóëàð, ñàðàéëàð, çÿíýèí úöááÿëÿð åëÿ áèë ùå÷ îëìàìûøäûð. Ùÿð òÿðÿô ñÿùðàäûð.

– Ýþð ñÿí íÿ åëÿäèí! Ýåúÿéÿ äöøìöñÿí, ñÿùÿð à÷ûëàíà ãÿäÿð ýþçëÿìÿëèñÿí, ñàáàùà ãÿäÿð èñÿ ñÿíèí ãóìäàêû èçëÿðèí èòèá ýåäÿúÿêäèð – ýåðè ãàéûäà áèëìÿéÿúÿêñÿí.

– Îíäà äöç, äöç ýåòìÿê äàùà éàõøûäûð. Ýåðè ãàéûòìàã íÿ ö÷öí? Ñöêàíû äþíäÿðìÿê ìÿíèì íÿéèìÿ ëàçûìäûð, àõû èíäè îëà áèëñèí, ìÿí ãîëëàðûìû äÿíèçÿ à÷àúàüàì, à÷ûðàì...

– Ñÿí ùàðäà äÿíèç ýþðöðñÿí? Ùå÷ âàõò ñÿí ýåäèá äÿíèçÿ ÷ûõà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Äÿíèçÿ éÿãèí àçû ö÷ éöç êèëîìåòð âàð. Ñèçèí “ñèìó”íóí éàíûíäà èñÿ Ïðåâî ñÿíè ýþçëÿéèð. Îëà áèëñèí éîëäàí þòÿí áèð êàðâàí îíó ýþðìöøäöð... Éàõøû, ìÿí ãàéûäàðàì, àììà ÿââÿëúÿ ùàðàéëàéàúàüàì, áÿëêÿ éàõûíäà àäàì âàð.

– Åé! Çÿùðèìàðà ãàëàñàí, áó ïëàíåòäÿ èíñàí éàøàéûð, éà éîõ!

– Åé! Àé èíñàíëàð!.. Õûðûëäàéûðàì. Ñÿñèì ÷ûõìûð. Áåëÿ ôÿðéàä ãîïàðìàã ýöëìÿëèäèð... Ãîé áèð äÿ ñûíàéûì.

– Èíñàíëàð! Áó ÷îõ òÿìòÿðàãëû âÿ ãåéðè-òÿáèè ñÿñëÿíèð. Ìÿí ýåðè äþíöðÿì. Èêè ñààòäûð éîë ýåäèðÿì, áþéöê òîíãàëûí èøûüû ýþðöíöð, ìÿíèì àçäûüûìäàí ãîðõàðàã, Ïðåâî åëÿ áèð îúàã ãàëàìûøäûð êè, ýþéÿ äèðÿíèð. Ìÿíèì ö÷öí èñÿ ôÿðãè éîõäóð... Áèð ñààò äà ýåäèðÿì... Äàùà áåø éöç ìåòð. Äàùà éöç. Äàùà ÿëëè.

– Îùî! Äàéàíûá ìàò-ìàò áàõûðàì. Åëÿ áèð øàäëûã äóéóðàì êè, àç ãàëûð öðÿéèì ïàðòëàñûí. Òîíãàëûí èøûüûíäà Ïðåâî ìîòîðà ñþéêÿíìèø èêè ÿðÿáëÿ ñþùáÿò åäèð. Î ùÿëÿ ìÿíè ýþðìÿìèøäèð. Î åëÿ ñåâèíèð êè, __________ ÿòðàôûíäà ùå÷ íÿ ýþðìöð. Åù, êàø ìÿí äÿ îíóí éàíûíäà îòóðóá 215

downloaded from KitabYurdu.org

ýþçëÿéÿéäèì, îíäà áó ãÿäÿð àéàã äþéìÿëè îëìàçäûì! Ñåâèíÿñåâèíÿ ÷ûüûðûðàì: – Åùåé!.. Áÿäÿâèëÿð éåðëÿðèíäÿí ñû÷ðàäûëàð, äþíäöëÿð, ìÿíÿ áàõäûëàð. Ïðåâî îíëàðû éåðëÿðèíäÿ ãîéóá ìÿíÿ ñàðû ýÿëäè. Ãîëëàðûìû à÷ûðàì. Ïðåâî äèðñÿéèìäÿí òóòóð – éîõñà ìÿí éûõûëûðäûì? Îíà äåéèðÿì: – Ùÿ, àõûð êè, ýÿëäèëÿð.

– Êèì?

– ßðÿáëÿð.

– Ùàíñû ÿðÿáëÿð?

– Áó ÿðÿáëÿð äÿ. Ñèçèí éàíûíûçäàêû ÿðÿáëÿð. Ïðåâî ìÿíÿ ãÿðèáÿ òÿðçäÿ áàõûð âÿ àüûð áèð ñèððè à÷ûðìûø êèìè, êþíöëñöç-êþíöëñöç äåéèð: – Áóðàäà ÿðÿá-çàä éîõäóð. Áàõ èíäè, ìÿí éÿãèí, àüëàéàúàüàì.

6 Áóðàäà ñóñóç àíúàã îí äîããóç ñààò éàøàìàã îëàð, áÿñ áèç äöíÿí àõøàìäàí íÿ è÷ìèøèê? Äàí éåðè àüàðàíäà áèð íå÷ÿ äàìúû øåù! Àíúàã øèìàë-øÿðã êöëÿéè ùÿëÿ äÿ äàâàì åäèð âÿ ñÿùðà áèçèì áÿäÿíèìèçè ùÿìèøÿêèíäÿí éàâàø-éàâàø ãóðóäóð. Áó ñèïÿðèí ñàéÿñèíäÿ ýþéäÿ áóëóäëàð áèð éåðÿ éûüûëûð, áóëóä äàüëàðû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áèðúÿ î áóëóäëàð áèçèì òÿðÿôÿ ýÿëÿéäè, áèðúÿ éàüûø éàüàéäû! Ëàêèí ñÿùðàäà éàüûø îëìóð.

– Ïðåâî, ýÿëèí ïàðàøöòäÿí ö÷áóúàãëàð êÿñÿê. Îíëàðû ãóìóí öñòöíÿ ñÿðÿê, óúëàðûíà äàø ãîéàã. ßýÿð êöëÿê äÿéèøèëìÿñÿ, ñÿùÿð òåçäÿí áó ïàð÷àëàðû áåíçèí ãàáûíà ñûõàðûã, ùÿð ùàëäà áèð àç øåù éûüàðûã. Áèç óëäóçëàðûí àëòûíà àëòû àü ïàð÷à ñÿðäèê. Ïðåâî òÿééàðÿäÿí áåíçèí áàêûíû ÷ûõàðòäû. Ñÿùÿðè ýþçëÿéÿúÿéèê. Ïðåâî òÿééàðÿíèí ñûíûãëàðû àðàñûíäàí ÿñë ìþúöçÿ òàïäû. Ïîðòàüàë. Îíó éàðû áþëäöê. Ìÿí ñåâèíúèìäÿí þçöìö èòèðìèøÿì. Áóíóíëà áåëÿ, áèð ïîðòàüàë íÿ ãÿäÿð úöçè øåéäèð! Áèçÿ àõû èéèðìè ëèòð __________ ñó ëàçûìäûð!

216

downloaded from KitabYurdu.org

Ýåúÿ òîíãàëûìûçûí éàíûíäà óçàíûá, ñàðû-ãûðìûçû èøûã ñà÷ûð êèìè ýþðöíÿí ïîðòàüàëà áàõûá äöøöíöðÿì: “Àäàìëàð áó ïîðòàüàëûí íÿ îëäóüóíó áèëìèðëÿð”. Áèð äÿ äöøöíöðÿì: “Áèç ìÿùêóì åäèëìèøèê, àììà ñÿùÿð îëäóüó êèìè èíäè äÿ áó ìÿíèì ñåâèíúèìÿ ìàíå îëìóð. Áóäóð, ìÿíèì ÿëèìäÿ éàðûì ïîðòàüàë âàð âÿ áó, ìÿíèì ùÿéàòûìäà ÿí ñåâèíúëè äÿãèãÿëÿðäÿí áèðèäèð...”. Àðõàñû öñòÿ óçàíûðàì, äèëèìëÿðè áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñîðóðàì, àõàí óëäóçëàðû ñàéûðàì. Áó àíäà ìÿí ùÿäñèç õîøáÿõòÿì. Áèð äÿ ìÿí ôèêèðëÿøèðÿì: “Ùÿéàòäà ùÿð áèð âÿçèééÿò õöñóñè àëÿìäèð, îíóí ãàíóíëàðûíû àíúàã äàõèëÿí äÿðê åòìÿê îëàð”. Éàëíûç èíäè áàøà äöøöðÿì êè, åäàìà ìÿùêóì àäàìûí ñîí ïàïèðîñ âÿ áèð ñòÿêàí ðîì íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð. ßââÿëëÿð ìÿí þëöìÿ ìÿùêóì åäèëìèø àäàìûí ñÿäÿãÿíè íåúÿ ãÿáóë åòäèéèíè áàøà äöøÿ áèëìèðäèì. Àõû áó îíà ùÿãèãÿòÿí ëÿççÿò âåðèð! Âÿ ÿýÿð î ýöëöìñÿéèðñÿ, ùàìû äöøöíöð êè, î íåúÿ ìÿòàíÿòëèäèð! Î èñÿ îíà ýþðÿ ýöëöìñÿéèð êè, ðîì îíà ëÿççÿò âåðèð. Àäàìëàð áèëìèðëÿð êè, î, àéðû àðøûíëà þë÷öð, âÿ áó ñîí ñààò îíóí ö÷öí áöòþâ áèð ùÿéàòäûð. Èíäè áèçèì áþéöê ñÿðâÿòèìèç âàð – èêè ëèòðÿ ãÿäÿð øåù éûüìûøûã. Òÿøíÿëèéÿ ñîí ãîéóëäó! Áèç õèëàñ îëìóøóã, áèç è÷ÿúÿéèê! Ãàëàéëû ñòÿêàíëà áàêäàí ñó ýþòöðöðÿì, àììà îíóí ðÿíýè åëÿ ñàðû-éàøûëà ÷àëûð êè, äàäû î ãÿäÿð èéðÿíúäèð êè, ñóñóçëóãäàí íÿ ãÿäÿð öçöëìöø îëñàì äà áèð ãóðòóì è÷ÿíÿ êèìè íÿôÿñèì êÿñèëèð. Ìÿí ÷èðêëè ýþëìÿ÷ÿäÿí äÿ è÷ÿðäèì, àììà áó çÿùÿðëè ìåòàë äàäû òÿøíÿëèêäÿí äàùà äÿùøÿòëèäèð. Ïðåâîéà áàõûðàì, î äþâðÿ âóðóð, èçòèðàáëà éåðÿ áàõûð, ñàíêè áèð øåé èòèðìèøäèð. Áèðäÿí äþâðÿ âóðà-âóðà ÿéèëèð – öðÿéè ãàëõûð. Éàðûì äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìÿíèì íþâáÿì ÷àòûð. Äÿùøÿòëè ãóñìàãäûð, áöòöí áÿäÿíèì òèòðÿéèð, äèçè öñòÿ äöøöðÿì, áàðìàãëàðûìëà ãóìó ñûõûðàì. Áèçèì êÿëìÿ êÿñìÿéÿ èãòèäàðûìûç éîõäóð. Îí áåø äÿãèãÿ áåëÿ êå÷èð, íÿùàéÿò, þäöìöç àüçûìûçà ýÿëèð. Ùÿð øåé ãóðòàðûá ýåòìèøäèð. Áèð àçàúûã öðÿéèìèç áóëàíûð. Ñîí __________ öìèäèìèç äÿ áîøà ÷ûõûð. Áèëìèðÿì, áóíóí ýöíàùû íÿäÿäèð – ïàðà217

downloaded from KitabYurdu.org

øöòÿ ùîïìóø ìàääÿäÿìè, éà áàêûí äèâàðëàðûíà ÷þêìöø äþðäõëîðëó êàðáîíäàìû? Áàøãà áèð ãàá, îëà áèëñèí, áàøãà ïàð÷à òàïìàã ëàçûì èäè. Âàõòäûð! Èøûãëàíìûøäûð! Éîëà! Áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø éàéëàäàí óçàãëàøìàã ëàçûìäûð, ýåäÿúÿéèê, ýåäÿúÿéèê, ìåéèò êèìè äöøÿíÿ ãÿäÿð ýåäÿúÿéèê. Ýèéîìå Àíääà áåëÿ ýåòìèøäè, äöíÿíäÿí ìÿí ùåé îíóí ùàããûíäà äöøöíöðÿì. Äàüûëìûø òÿééàðÿíèí éàíûíäà ãàëìàüû òÿëÿá åäÿí úèääè ãàéäàíû ïîçóðàì. Àðòûã áóðàäà áèçè àõòàðìàéàúàãëàð. Éåíèäÿí èíàíûðûã êè, áÿäáÿõòëèéÿ äö÷àð îëàí áèç äåéèëèê. Áÿäáÿõòëèê áàñàí áèçè ýþçëÿéÿíëÿðäèð! Î àäàìëàðäûð êè, áèçèì ñóñìàüûìûç îíëàð ö÷öí áåëÿ äÿùøÿòëèäèð! Äÿùøÿòëè ñÿùâäÿí ÿçàá ÷ÿêÿí àäàìëàðäûð. Îíëàðûí éàíûíà íåúÿ òÿëÿñìÿéÿñÿí? Ýèéîìå äÿ Àíääàí ãàéûäàíäà ùÿëàê îëàíëàðûí êþìÿéèíÿ íåúÿ òÿëÿñäèéèíè ìÿíÿ íàüûë åòäè. Áó ùÿãèãÿò ùàìû ö÷öí ÿäàëÿòëèäèð. Ïðåâî äåéèð: – Ìÿí äöíéàäà òÿê îëñàéäûì, óçàíàðäûì, áèð äàùà ãàëõìàçäûì. Áèç øÿðãÿ – øèìàë-øÿðãÿ ýåäèðèê. ßýÿð áèç Íèëè ó÷óá êå÷ìèøèêñÿ, îíäà èíäè ùÿð àääûìûìûç áèçè ìöòëÿã ßðÿáèñòàí ñÿùðàëàðûíûí è÷ÿðèñèíÿ àïàðûð. Ìÿí î ýöí ùàããûíäà áóíäàí àðòûã ùå÷ áèð øåé õàòûðëàìûðàì. Áèð äÿ îíó õàòûðëàéûðàì êè, ÷îõ òÿëÿñèðäèì. Éàìàí òÿëÿñèðäèì, ôÿðãè éîõäóð, ãàáàãäà íÿ îëóð-îëñóí, ëàï þëöì îëñóí. Áèð äÿ îíó õàòûðëàéûðàì êè, äèããÿòëÿ àéàüûìûí àëòûíà áàõûðäûì, õÿéàëëàð ìÿíè çèíùàðà ýÿòèðìèøäè. Ùÿðäÿíáèð êîìïàñà áàõûðäûã. Áèð àç äèíúÿëìÿê ö÷öí áÿçÿí ãóìóí öñòÿ óçàíûðäûã. Ìÿí ýåúÿ öñòöìöçÿ ñàëìàã ö÷öí ïëàø ýþòöðìöøäöì, ñîíðà îíó ùàðàäàñà òóëëàäûì. Ñîíðà áîøëóã, ó÷óðóì. Àõøàì äöøÿíÿ âÿ ùàâà ñÿðèíëÿøÿíÿ ãÿäÿð íÿ îëäóüóíó õàòûðëàìûðàì. Ùÿð øåé õÿéàëûìäàí, ãóì öñòöíäÿêè èçëÿð êèìè, ñèëèíèá ýåòìèøäèð. Ýöí áàòûð, ýåúÿëÿìÿê ö÷öí äàéàíìàüû ãÿðàðà àëûðûã. Áèëèðÿì, __________ éîëóìóçà äàâàì åòìÿê ëàçûì èäè, áó ýåúÿ ñóñóçëóã áèçèì àõû218

downloaded from KitabYurdu.org

ðûìûçà ÷ûõàúàãäûð. Ëàêèí áèç þçöìöçëÿ ïàðàøöò èïÿéè ïàð÷àëàðû ýþòöðìöøöê. ßýÿð áèçèì çÿùÿðëÿíìÿéèìèç áóíäàí îëìàéûáñà, ñàáàù áÿëêÿ ñóñóçëóüóìóçó ðÿô åëÿäèê. Éåíÿ óëäóçëàð àëòûíäà øåù òÿëÿñè ãóðìàã èñòÿéèðèê. Àììà áó ýåúÿ øèìàëäà ýþéöí öçö òÿìèçäèð, áèð áóëóä ïàð÷àñû äà éîõäóð. Êöëÿéèí äàäû äà äÿéèøìèøäèð. Î áàøãà òÿðÿôäÿí ÿñèð. Ñÿùðàíûí èñòè íÿôÿñè áèçè ãàðñûð. Úàíàâàð îéàíûð! Áóäóð, î áèçèì ÿëëÿðèìèçè, öçöìöçö éàëàéûð... Ùÿð ùàëäà äèíúÿëìÿê ëàçûìäûð, èíäè ìÿí îí êèëîìåòð äÿ ýåäÿ áèëìÿðÿì. Ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ éöç ñÿêñÿí êèëîìåòð, áÿëêÿ äàùà ÷îõ éîë ýåòìèøÿì, àììà ùå÷ áèð øåé è÷ìÿìèøÿì. Àéàã ñàõëàìàã èñòÿäèéèìèç âàõò áèðäÿí Ïðåâî äåéèð: – Ýþë! Àíä îëñóí!

– Ñèç äÿëè îëìóñóíóç!

– Àõû èíäè àëàãàðàíëûãäûð, ùàðàäàí ñÿðàá îëàúàãäûð?! Úàâàá âåðìèðÿì. Ìÿí ÷îõäàí ýþçëÿðèìÿ èíàíìûðàì. ßýÿð áó ñÿðàá äåéèëñÿ, õÿñòÿ òÿñÿââöðöí øûëòàãëûüûäûð. Ïðåâî áóíà íåúÿ èíàíà áèëÿð? Î èñÿ äåäèéèíèí öñòÿ äóðóð: – Èéèðìè äÿãèãÿéÿ îðà ÷àòìàã îëàð, ýåäèì áàõûì... Îíóí èíàäû ìÿíè ãÿçÿáëÿíäèðèð: – Ñþçöì éîõäóð, ýåäèí áàõûí... ýÿçìÿê ùÿòòà ôàéäàëûäûð. Àíúàã íÿçÿðÿ àëûí êè, îðàäà ýþë îëñà äà ñóéó øîðäóð. Ñîíðà, øîð îëäó éà îëìàäû, î äöíéàíûí áàøûíäàäûð! Ùÿì äÿ î ùå÷ éîõäóð. Ëàêèí Ïðåâî ýþçöíö áèð íþãòÿéÿ çèëëÿéÿðÿê ýåäèð. Ìÿí þçöì äÿ áó àìèðàíÿ, áó ãà÷ûëìàç úàçèáÿíè ñûíàìûøàì. Îíà ýþðÿ äÿ ôèêèðëÿøèðÿì: “Þçëÿðèíè ãàòàðûí àëòûíà àòàí àüûëñûçëàð îëóð, îíëàðû ñàõëàéà áèëìÿçñÿí”. Ìÿí áèëèðÿì, Ïðåâî ãàéûòìàéàúàãäûð. Óúóáóúàüû îëìàéàí áó ÷þëëÿð îíó ÷ÿêèá àïàðàúàã, ÿëäÿí ñàëàúàã, öçÿúÿê âÿ î àðòûã ýåðè ãàéûäà áèëìÿéÿúÿêäèð. Î îðàäà þëÿúÿê, ìÿí áóðàäà. Áóíëàðûí ùàìûñû ÿùÿìèééÿòñèçäèð, áîø øåéëÿðäèð... Ìÿí ëàãåéäëÿøìèøÿì, áó èñÿ ïèñ ÿëàìÿòäèð. Áàòäûüûì çàìàí äà áåëÿ áèð ëàöáàëûëûã äóéóðäóì. Íÿ îëàð, áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðèê! __________ Äàøëàðûí öçÿðèíÿ ñÿðèëÿðÿê, ñîí ìÿêòóáóìó éàçûðàì. Ýþçÿë 219

downloaded from KitabYurdu.org

ìÿêòóáäóð. ×îõ ëÿéàãÿòëè ìÿêòóáäóð. Ùàìûéà ñÿõàâÿòëÿ àüûëëû ìÿñëÿùÿòëÿð âåðèðÿì. Îíó ãöððÿëÿíÿ-ãöððÿëÿíÿ ëÿççÿòëÿ îõóéóðàì. Ùàìû äåéÿúÿêäèð: “Ùåéðÿòàìèç ìÿêòóáäóð! Ùåéô êè, î ùÿëàê îëìóøäóð!” Ìàðàãëûäûð, ìÿí ùÿëÿ ÷îõìó òàá ýÿòèðÿ áèëÿðÿì? Òöïöðúÿéèìè éûüìàã èñòÿéèðÿì – íå÷ÿ ñààòäûð òöïöðìöðÿì? Òöïöðúÿê èñÿ éîõäóð. Óçóí ìöääÿò àüçûíû à÷ìàéàíäà èéðÿíú áèð øåé äîäàãëàðû êèëèäëÿéèð. Î, àüçû õàðèúäÿí áÿðê áèð ãàáûãëà òóòàðàã ãóðóéóð. Àììà ùÿëÿ óäãóíìàã ìöìêöíäöð. Ùÿì äÿ ùÿëÿ ýþçëÿðèìèí ãàðøûñûíäà èøûã îéíàìûð. Áó ñåùèðëè èøûã îéíàøìàüà áàøëàéàíäàí èêè ñààò ñîíðà ùÿð øåéÿ õèòàì âåðèëÿúÿêäèð. Àðòûã ãàðàíëûãäûð. Àé, äöíÿí ýåúÿêèíäÿí ùèññ îëóíàúàã äÿðÿúÿäÿ èðèëÿøìèøäèð. Ïðåâî ãàéûòìûð. Äàëû öñòÿ óçàíàðàã, áó øöáùÿñèç ùÿãèãÿòëÿðè õÿéàëûìäà äîëàíäûðûðàì. Ìÿíäÿ ãÿðèáÿ, éàðû óíóäóëìóø ùèññëÿð áàø ãàëäûðûð. Î íÿ èäè? Áÿëè, áÿëè... ìÿí öçöðÿì, ìÿí ýÿìèäÿéÿì! Áèð äÿôÿ ìÿí éóõàðû ýþéÿðòÿéÿ ñÿðèëÿðÿê, áåëÿúÿ Úÿíóáè Àìåðèêàäà öçìöøÿì. Äîðóí òÿïÿñè óëäóçëàð àðàñûíäà ýàù ñîëà, ýàù äà ñàüà àüûð-àüûð éåëëÿíèðäè. Áóðàäà äîð éîõäóð, àììà ìÿí íàìÿëóì éåðÿ öçöðÿì âÿ ùå÷ íÿéè äÿéèøìÿê èãòèäàðûì éîõäóð. Ãóë àëâåð÷èëÿðè ãîëëàðûìû, ãû÷ëàðûìû áàüëàéûá, ìÿíè ýþéÿðòÿéÿ àòûáëàð. Ïðåâî áàðÿñèíäÿ ôèêèðëÿøèðÿì, î ãàéûòìûð. Ìÿí îíäàí áèð êÿëìÿ äÿ øèêàéÿò åøèòìÿìèøÿì. Áó ÷îõ éàõøûäûð. Ìÿí èíèëòèéÿ äþçÿ áèëìÿçäèì. Áÿëè, î èíñàíäûð. Àùà, áóäóð î, áåø éöç ìåòðëèê ìÿñàôÿäÿí ôÿíÿðèíè éåëëÿéèð. Î þç èçèíè èòèðìèøäèð! Ìÿíèì ôÿíÿðèì éîõäóð, úàâàá ñèãíàëû âåðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì, àéàüà ãàëõûðàì, ÷àüûðûðàì, î åøèòìèð. Îíäàí èêè éöç ìåòð àðàëûäà áèð ôÿíÿð äÿ øþëÿëÿíèð, áèðè äÿ. Àìàí Àëëàù, áó êþìÿêäèð, ìÿíè àõòàðûðëàð! ×ûüûðûðàì: – Å-ùåé! Àììà ìÿíè åøèòìèðëÿð. __________ Ö÷ ôÿíÿð ÷àüûðûø ñèãíàëû âåðèð, áèð äÿ, áèð äÿ.

220

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí àüëûìû èòèðìÿìèøÿì. Áó ýöí ùàëûì áèð åëÿ ïèñ äåéèë. Ìÿí ñàêèòÿì. Äèããÿòëÿ áàõûðàì. Ìÿíäÿí áåø éöç ìåòð àðàëûäà ö÷ ôÿíÿð éàíûð.

– Å-ùåé! Éåíÿ åøèòìèðëÿð. Áó çàìàí ìÿíè âàùèìÿ áàñûð. Áèð àíëûüà áèùóø îëóðàì, î àðòûã òÿêðàð îëóíìàéàúàãäûð. Ãà÷ìàã ëàçûìäûð! “Äàéàíûí! Äàéàíûí!..” Èíäè îíëàð ýåðè äþíÿúÿêëÿð! Áàøãà éåðäÿ àõòàðìàüà ýåäÿúÿêëÿð, ìÿí èñÿ ìÿùâ îëàúàüàì! Ùÿéàòûí àñòàíàñûíäà, ìÿíè òóòìàã ö÷öí ãîëëàðûí à÷ûëäûüû áèð çàìàíäà ìÿùâ îëàúàüàì!

– Å-ùåé! Å-ùåé!

– Åé! Åøèòäèëÿð! Áîüóëóðàì, áîüóëóðàì, àììà éåíÿ äÿ ãà÷ûðàì. Ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ ãà÷ûðàì, “åé” ñÿñèíÿ òÿðÿô ãà÷ûðàì, Ïðåâîíó ýþðöðÿì, éûõûëûðàì.

– Îù, ìÿí î ôÿíÿðëÿðè ýþðÿíäÿ...

– Ôÿíÿð íÿäèð? Àõû î òÿêäèð! Áó äÿôÿ ìÿíäÿ öìèäñèçëèê äåéèë, áîüóã áèð ãÿçÿá áàø ãàëäûðûð.

– Ùÿ, ñèçèí ýþëöíöç íåúÿ îëäó?

– Ìÿí îíà ñàðû ýåòäèì, î èñÿ ýåòäèêúÿ óçàãëàøäû. Äöç éàðûì ñààò ýåòäèì. Àììà éåíÿ äÿ óçàã èäè. Ìÿí ýåðè ãàéûòäûì. Àììà èíäè ìÿí ÿìèíÿì êè, î ùÿãèãÿòÿí ýþëäöð.

– Ñèç àüëûíûçû èòèðìèñèíèç, äÿëè îëìóñóíóç. Íÿ ö÷öí áó ùàëà äöøìöñöíöç? Íÿ ö÷öí... Î íÿ åòìèøäèð? Íÿ – íÿ ö÷öí? Ìÿí ùèðñèìäÿí àüëàìàã äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëìèøÿì âÿ þçöì äÿ áèëìèðÿì íÿ ö÷öí ùèðñëÿíèðÿì. Ïðåâî èñÿ ñÿñè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ èçàù åäèð: – Ìÿí íåúÿ äÿ ñó òàïìàã èñòÿéèðäèì... ñèçèí äîäàãëàðûíûç àüàïïàã àüàðìûøäûð! Äåìÿëè áåëÿ... Ãÿçÿáèì ñþíöð. ßëèìè àëíûìà ÷ÿêèðÿì, ñàíêè éóõóäàí àéûëûðàì. Êÿäÿð ìÿíè ÷óëüàëàéûð. Àñòàäàí äåéèðÿì: – Ìÿí ö÷ èøûã ýþðäöì, ëàï àéäûí, áàõ èíäè ñèçè ýþðäöéöì êèìè, __________ ñÿùâ åäÿ áèëìÿçäèì... Ñèçÿ äåéèðÿì êè, Ïðåâî, ìÿí îíëàðû ýþðäöì!

221

downloaded from KitabYurdu.org

Ïðåâî óçóí ìöääÿò ñóñóð.

– Áÿëè, áÿëè, – íÿùàéÿò î åòèðàô åäèð, – èøëÿð ôÿíàäûð. Ñÿùðàäà, ùàâàíûí ñó áóõàðûíäàí ìÿùðóì îëäóüó éåðäÿ, òîðïàãäàí ýöíäöçöí ùÿðàðÿòè òåç ÷ûõûð. Ùàâà ÷îõ ñîéóéóð. Àéàüà äóðóá âàð-ýÿë åäèðÿì. Ëàêèí òåçëèêëÿ áÿäÿíèìÿ âèúâèúÿ äöøöð. Ñóñóç ãàëäûüûìäàí ãàòûëàøìûø ãàíûì äàìàðëàðûìäà ÷ÿòèíëèêëÿ àõûð, äîíäóðóúó ñîéóã áÿäÿíèìÿ èøëÿéèð; áó ñîéóã àäèúÿ ýåúÿ ñîéóüó äåéèë. Áÿäÿíèì ñèëêÿëÿíèð, äèøëÿðèì øàããûëäàéûð. ßëëÿðèì åëÿ ÿñèð êè, ôÿíÿðè áåëÿ òóòà áèëìèðÿì. Ùÿéàòûìäà ùå÷ áèð çàìàí ñîéóüà ùÿññàñ îëìàìûøàì, àììà ñîéóãäàí þëöðÿì, ãÿðèáÿäèð, òÿøíÿëèê àäàìûí áàøûíà íÿ îéóíëàð à÷ûð! Ýöíäöç èñòèäÿ ïëàøûìû ýÿçäèðìÿêäÿí éîðóëìóøäóì, áóíà ýþðÿ äÿ îíó ùàðàäà èñÿ àòäûì. Êöëÿê øèääÿòëÿíèð. Ñÿùðàäà èñÿ, äåìÿ äàëäàëàíàúàã éîõìóø. Î, ìÿðìÿð êèìè äöìäöçäöð. Ýöíäöç ùå÷ éåðäÿ êþëýÿ òàïà áèëìÿçñÿí, ýåúÿëÿð èñÿ êöëÿêäÿí ãîðóíìàüà éåð éîõäóð. Íÿ àüàú, íÿ êîë, íÿ äàø. Äàëäàëàíìàüà ùå÷ íÿ éîõäóð. Êöëÿê, à÷ûã ÷þëäÿ öñòöìÿ àòëû êèìè ùöúóì ÷ÿêèð. Ùÿð úöð îéóí ÷ûõàðûðàì, éàõàìû êöëÿéèí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàã èñòÿéèðÿì. Óçàíûðàì, òÿçÿäÿí ãàëõûðàì. Ëàêèí íÿ åäèðñÿí åò, áóç êèìè ãàì÷û àìàíñûçúàñûíà øàïïûëäàéûð. Ãà÷à áèëìèðÿì, ýöúöì ÷àòìûð, äèçè öñòÿ äöøöðÿì, áàøûìû ÿëëÿðèìèí è÷èíÿ àëûá, ãàòèëèí ãûëûíúû áó ñààò áàøûìà åíäèðÿúÿéèíè ýþçëÿéèðÿì. Áèð ãÿäÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýþðöðÿì êè, àéàã öñòÿéÿì, áÿäÿíèì òèð-òèð ÿñÿ-ÿñÿ ýåäèðÿì, þçöì äÿ áèëìèðÿì ùàðà! Ìÿí ùàðàäàéàì? Áåëÿ äå, ìÿí ýåòìèøÿì, Ïðåâî ìÿíè ÷àüûðûð! Îíóí ñÿñèíÿ àéûëûðàì... Îíóí éàíûíà ãàéûäûðàì, áöòöí áÿäÿíèì ÿñèð, úàíûì öðïÿøèð, þç-þçöìÿ äåéèðÿì: “Áó ñîéóãäàí äåéèë. Éîõ, àõûðûìäûð”. Áöòöí áÿäÿíèì ãóðóéóá ýåòìèøäèð, îíäà øèðÿ ãàëìàìûøäûð. Ìÿí ñðàüàýöí âÿ äöíÿí òÿê-òÿíùà àõòàðûøëàðà ÷ûõàíäà íÿ ãÿäÿð àéàã äþéìöøÿì! Ñîéóãäàí þëìÿê àäàìà àüûð ýÿëèð. Êàø òÿñÿââöðöì éåíÿ õÿ__________ éàëëàðëà ìÿíÿ òÿñÿëëè âåðÿéäè. Òÿïÿäÿ õà÷, ÿðÿáëÿð, ôÿíÿðëÿð, áó, 222

downloaded from KitabYurdu.org

ùÿòòà ÿéëÿíäèðèúè èäè. Ãóëëàð êèìè ãàì÷ûëàíìàãäà öðÿêà÷àí ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Áóäóð, ìÿí éåíÿ äèçè öñòÿ ÷þêìöøÿì... Áèç þç àïòåêèìèçäÿí áÿçè øåéëÿð ýþòöðìöøäöê. Éöç ãðàì òÿìèç åôèð, éöç ãðàì äîõñàí äÿðÿúÿëè õàëèñ ñïèðò âÿ áèð øöøÿ éîä. Åôèðèí äàäûíà áàõûðàì – áèð ãóðòóì, èêè ãóðòóì è÷èðÿì. Áó, áû÷àã óäìàã êèìè áèð øåéäèð. Ñïèðòäÿí äàäûðàì. Éîõ, äÿðùàë áîüàçûì òóòóëóð. Ãóìëóãäà ÷àëà ãàçûðàì, óçàíûðàì, öñòöìÿ ãóì òþêöðÿì. Òÿêúÿ öçöì ãàëûð. Ïðåâî ùàðäàíñà êîë-êîñ òàïûá ýÿòèðèð, áàëàúà áèð îúàã ãàëàéûð, îúàã åëÿ î ñààò äà ñþíöð. Ïðåâî ãóìà ýèðìÿê èñòÿìèð. Î, ñîéóãäàí àòûëûá-äöøìÿéè äàùà öñòöí òóòóð. Ôàéäàñû íÿ èìèø... Áîüàçûì ÿââÿëêè êèìè òóòóëóð, áó, ïèñ ÿëàìÿòäèð, àììà þçöìö éàõøû ùèññ åäèðÿì. Ìÿí ðàùàòàì. Àðòûã öìèä éîõäóð, àììà ìÿí ñàêèòÿì. Ãîëëàðûì, ãû÷ëàðûì áàüëû, ìÿíè ãóëëàð ýÿìèñèíäÿ àïàðûðëàð, óëäóçëàð àëòûíäà öçöðÿì, äàéàíìàüà èñÿ èãòèäàðûì éîõäóð. Àììà, äåéÿñÿí, áèð åëÿ òàëåñèç äåéèëÿì... Ùå÷ òÿðïÿíìÿéÿíäÿ, ñîéóüó ùèññ åòìèðÿì. Ìÿí àðòûã êåéëÿøÿí áÿäÿíèìè óíóäóðàì. Äàùà òÿðïÿíìÿéÿúÿéÿì, äåìÿëè, ÿçàá äà ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì. Áèð äÿ, äîüðóñó, áó áèð åëÿ ÿçàáëû äà äåéèë... ßçàá éîðüóíëóã âÿ ñàéûãëàìà ìóñèãèñèíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Ùàìûñû áèð ãÿäÿð ñÿðò íàüûëëàðëà øÿêèëëè êèòàáëàðà áöêöëöð... Ëàï áó éàõûíëàðäà ìÿíè êöëÿê òÿãèá åäèðäè, ìÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí, îâ÷ó ãîâàí úàíàâàð êèìè, þçöìö îðà-áóðà âóðóðäóì. Ñîíðà íÿôÿñ àëìàã ÷ÿòèíëÿøäè; êèì èñÿ äèçèíè ñèíÿìÿ ãîéìóøäó. Äèç ñèíÿìè ñûõûðäû. Ìÿí áó éöêö àòìàüà ÷àëûøûðäûì, ìÿí ÿçðàéèëëÿ êÿëëÿêÿëëÿéÿ ýÿëèðäèì. Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí ñÿùðàäà òÿê îëìàìûøàì. Èíäè ìÿí àðòûã äöøäöéöì àëÿìèí ýåð÷ÿêëèéèíÿ èíàíìûðàì, þç àëÿìèìÿ ÷ÿêèëèðÿì. Ýþçëÿðèìè éóìóðàì, àðòûã ãàøûìû äà òÿðïÿòìèðÿì. Îáðàçëàð àõûíû ìÿíè ýþòöðöð: ÷àé äÿíèçÿ òþêöëÿíäÿ ðàì îëóð. ßëâèäà, áöòöí ñåâäèêëÿðèì. ßýÿð èíñàí áÿäÿíè ñóñóçëóãëà ö÷ ýöíäÿí àðòûã ìöáàðèçÿ àïàðà áèëìèðñÿ, áó ìÿíèì ýöíàùûì äåéèë. Ìÿí àüëûìà ýÿòèðìÿçäèì êè, áèç áóëàãëàðûí ÿáÿäè ÿñèðèéèê. Àüëû__________ ìà ýÿëìèðäè êè, áèçèì àçàäëûüûìûç áåëÿ ìÿùäóääóð. Áåëÿ ùåñàá 223

downloaded from KitabYurdu.org

åäèðëÿð êè, ýóéà àäàì àüëûíà ýÿëÿí éåðÿ ýåäÿ áèëÿð. Ùå÷ êÿñ ýþðìöð êè, ãóéóëàðà áàüëûéûã, ÷îáàíéàñòûüû êèìè òîðïàüûí ýþáÿéèíÿ áàüëûéûã. Áèð àääûì àðòûã àòäûíìû, þëöðñÿí. Ìÿíè áèð øåé ñûõûð – î äà ñèçèí äÿðäèíèçäèð, ìÿí àéðû ùå÷ áèð øåé ö÷öí êÿäÿðëÿíìèðÿì. Íÿòèúÿ åòèáàðû èëÿ ìÿíèì ãèáòÿ åäèëÿúÿê íÿñèáèì îëäó. ßýÿð ãàéûòñàéäûì, éåíÿ ÿââÿëäÿí áàøëàéàúàãäûì. Ìÿí ÿñë ùÿéàò èñòÿéèðÿì. Øÿùÿðëÿðäÿ èñÿ àäàìëàð áó ùÿéàòû óíóòìóøëàð. Ìÿñÿëÿ ùå÷ äÿ àâèàñèéàäà äåéèë. Òÿééàðÿ ìÿãñÿä äåéèë, éàëíûç âàñèòÿäèð. Ùÿéàòûíû òÿééàðÿíèí õàòèðèíÿ ãóðáàí âåðìèðñÿí. Àõû êÿíäëè êîòàíûí õàòèðèíÿ éåð ñöðìöð. Ëàêèí òÿééàðÿ øÿùÿðäÿí ÷ûõìàüà, ùåñàáäàðëàðûí, êàðýöçàðëàðûí ÿëèíäÿí ãóðòóëìàüà âÿ êÿíäëèíèí éàøàäûüû ùÿãèãÿòè éåíèäÿí êÿñá åòìÿéÿ êþìÿê åäèð. Èíñàí ÿìÿéèíÿ âÿ èíñàí ãàéüûëàðûíà, äÿðäè-ñÿðèíÿ ãàéûäûðñàí. Êöëÿêëÿ, óëäóçëàðëà âÿ ýåúÿ èëÿ, ãóìëà âÿ äÿíèçëÿ öç-öçÿ ýÿëèðñÿí. Ñòèõèéàíû àëäàòìàüà ñÿé åäèðñÿí. Áàüáàí áàùàðû ýþçëÿéÿí êèìè, äàí éåðèíèí ñþêöëìÿñèíè ýþçëÿéèðñÿí, ùÿñðÿòèíè ÷ÿêäèéèí éåð êèìè, àåðîäðîìó ýþçëÿéèðñÿí âÿ þç ùÿãèãÿòèíè óëäóçëàðà áàõà-áàõà àõòàðûðñàí. Òàëåéèìäÿí øèêàéÿòëÿíìÿéÿúÿéÿì. Ö÷ ýöí àéàã äþéäöì, ñóñóçëóãäàí ÿçàá ÷ÿêäèì, ãóìóí öñòöíäÿêè ëÿïèðëÿðëÿ ýåòäèì âÿ áöòöí öìèäèìè øåùÿ áàüëàäûì. Ìÿí ãàðäàøëàðûìûí ùàðàäà éàøàäûüûíû óíóòìóøäóì âÿ îíëàðû éåíèäÿí éåð öçöíäÿ àõòàðûá òàïìàüà ÷àëûøûðäûì. Úàíëûëàðûí äÿðäè-ñÿðè áåëÿäèð. ßñëèíäÿ áó, ýåúÿíè ùàíñû ìöçèê-ùîëäà êå÷èðìÿéè ñå÷ìÿêäÿí íÿ ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëèäèð! Øÿùÿðÿòðàôû ãàòàðëàðûí ñÿðíèøèíëÿðè ìÿíÿ ãÿðèáÿ ýÿëèð: þçëÿðèíè åëÿ ýþñòÿðèðëÿð êè, ýóéà àäàìäûðëàð, þçëÿðè èñÿ åéíÿí ãàðûøãàäûðëàð, àäÿò ùàëûíà äöøìöø çöëìÿ, ìÿøÿããÿòÿ òàáå îëóð âÿ ùÿòòà îíó ùèññ åòìèðëÿð. Îíëàð þç áàçàð ýöíëÿðèíè, þçëÿðèíèí ìèñêèí, ìÿíàñûç áîø âàõòëàðûíû íåúÿ êå÷èðèðëÿð? Áèð äÿôÿ ìÿí Ðóñèéàäà åøèòäèì êè, çàâîääà Ìîòñàðòû ÷àëûðëàð. Ìÿí áó áàðÿäÿ éàçäûì. Èêè éöç ñþéöø ìÿêòóáó àëäûì. Ìÿíè __________ ìåéõàíà ìóñèãèñèíè õîøëàéàí àäàìëàð ùèääÿòëÿíäèðìèð. Îíëàð 224

downloaded from KitabYurdu.org

áàøãà ìóñèãè òàíûìûðëàð äà. Ìÿíè ìåéõàíà ñàùèáè ãÿçÿáëÿíäèðèð. Àäàìëàðûí êîðëàíìàñûíà äþçÿ áèëìèðÿì. Ìÿí þç ïåøÿìëÿ õîøáÿõòÿì. Þçöìö ÿêèí÷è êèìè ùèññ åäèðÿì. Àåðîäðîì ìÿíèì òàðëàìäûð. Øÿùÿðÿòðàôû ãàòàðäà ùàâàñûçëûã ìÿíè áóðàäà îëäóüóíäàí äàùà äÿùøÿòëè þëäöðÿ áèëÿðäè! Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ áóðà ÿëàäûð!.. Ùå÷ áèð áàðÿäÿ òÿÿññöôëÿíìèðÿì. Ìÿí îéíàäûì âÿ óäóçäóì. Ïåøÿì áåëÿäèð. Ùÿð ùàëäà áàøñûç êöëÿêëÿðëÿ óúñóç-áóúàãñûç ÿíýèíëèêëÿðèí êöëÿéè èëÿ íÿôÿñ àëäûì. Îíó áó äÿôÿ óäàíëàð äàäûíû óíóäà áèëìÿçëÿð. Áåëÿ äåéèëìè, éîëäàøëàðûì? Ìÿñÿëÿ òÿùëöêÿëÿð è÷èíäÿ éàøàìàãäà äåéèë. Áó éàëíûç ýóðóëòóëó èáàðÿäèð. Òîðåàäîðëàð öðÿéèìÿ éàòìûð. Ìÿíèì ñåâäèéèì òÿùëöêÿ äåéèë. Ìÿí íÿéè ñåâäèéèìè áèëèðÿì. Ñåâäèéèì ùÿéàòäûð. Äåéÿñÿí, ýþéöí öçö àüàðìàüà áàøëàéûð. ßëèìè ãóìóí àëòûíäàí ÷ûõàðûðàì, éàíûìà ñÿðèëìèø ïàð÷àíû éîõëàéûðàì, î, ãóðóäóð. Ùÿëÿ ýþçëÿéÿê. Øåù äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ äöøöð. Áóäóð, èøûãëàíäû, ïàðàøöò ïàð÷àëàðû èñëàíìàìûøäû. Ôèêðèì áèð ãÿäÿð äîëàøûð, þç ñÿñèìè åøèäèðÿì: “Öðÿê ãóðóäó... Öðÿê ãóðóäó... Öðÿê äàøà äþíäö, áèð äàìúû äà éàø ÷ûõìàç!..”

– Ùàéäû, Ïðåâî! Íÿ ãÿäÿð êè, áîüàçûìûç òóòóëìàìûøäûð, ýåòìÿê ëàçûìäûð.

7 Ãÿðá êöëÿéè ÿñèð, áó, àäàìû îí äîããóç ñààò ÿðçèíäÿ ãóðóäàí ùÿìèí êöëÿêäèð. Ãûðòëàã ùÿëÿ áèøìÿéèá, àíúàã ãóðóéóá, þçö äÿ àüðûéûð. È÷ÿðèíè áèð àç äèäèð. Òåçëèêëÿ þñêöðìÿ áàøëàíàúàãäûð, áó áàðÿäÿ ìÿíÿ äàíûøìûøëàð. Ìÿí îíó ýþçëÿéèðÿì. Äèëèì ìÿíÿ ìàíå îëóð. Ùÿð øåéäÿí ïèñè îäóð êè, ýþçöìöí ãàðøûñûíäà ãûüûëúûìëàð îéíàøûð. Îíëàð àëîâà ÷åâðèëÿí êèìè ìÿí óçàíàúàüàì. Ñöðÿòëÿ ýåäèðèê. Ñöáùöí ñÿðèíèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðèê. Àõû ýöíÿø éàõàí çàìàí áèç ýåäÿ áèëìÿéÿúÿéèê! Éàíûá éàíäûðìàüà áàøëàäûüû çàìàí... Áèçèì òÿðëÿìÿéÿ ùàããûìûç éîõäóð. Îòóðóá äèíúèìèçè àëìàüà __________ äà ùàããûìûç éîõäóð. Ñÿùÿðèí ñÿðèí ùàâàñûíäà àíúàã îí ñÿêêèç 225

downloaded from KitabYurdu.org

ôàèç íÿìëèê âàð. Êöëÿê ñÿùðàëàðûí äÿðèíëèêëÿðèíäÿí ÿñèð. Îíóí ñàêèò, âÿôàñûç íÿâàçèøè ãàíûìûçû áóõàðëàíäûðûð. Áèðèíúè ýöí áèð àç öçöì éåäèê. Ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ éàðûì ïîðòàüàë âÿ éàðûì ñàëõûì öçöì. Îíñóç äà áèç éåéÿ áèëìÿçäèê – àüçûìûçûí ñóéó ãóðóìóøäó. Àúëûüû ùå÷ ùèññ äÿ åëÿìèðÿì, ñóñóçàì, éàíûðàì. Ùÿì äÿ äåéÿñÿí, ñóñóçëóã îíóí íÿòèúÿñè êèìè, ÿçàáëû äåéèëäèð. Ãûðòëàã ãóðóìóøäóð. Äèëèì îäóíà äþíìöøäöð. Áîüàçûì ýèúèøèð, àüçûì çÿùÿð äàäûð. Àëûøûëìàìûø âÿçèééÿòäèð, àäàìà ÿúàèá ýÿëèð. ßýÿð áèçèì ñóéóìóç îëñà, áöòöí áó äóéüóëàð, ÿëáÿòòÿ, äÿðùàë êå÷èá ýåäÿðäè. Ëàêèí ìÿí àüëûìà ýÿòèðÿ áèëìèðÿì êè, áóíëàðëà áó ýþçÿë äÿðìàíûí àðàñûíäà íÿ ÿëàãÿ? Ñóñóçëóã, øèääÿòëè àðçó, èñòÿê îëàðàã ãàëìûð, î ýåòäèêúÿ õÿñòÿëèéÿ ÷åâðèëèð. Ùÿëÿ äÿ ýþçëÿðèìÿ áóëàãëàð, ìåéâÿëÿð ýþðöíöð, àììà èíäè áó ìÿíè áèð åëÿ èíúèòìèð. Ìÿí ïîðòàüàëûí õîø ðÿíýèíè óíóäóðàì, äåéÿñÿí, ìÿíÿ ÿçèç îëàí ùÿð øåéè óíóòäóüóì êèìè. Îëà áèëñèí êè, ìÿí àðòûã ùÿð øåéè óíóòìóøàì. Áèç îòóðóðóã, àììà òÿçÿäÿí éîëà äöøìÿê ëàçûìäûð. Óçóí ìöääÿò ýåòìÿéÿ ãöââÿìèç ÷àòìûð. Ùÿð áåø éöç ìåòðäÿí ñîíðà éîðüóíëóã áèçè ÿëäÿí ñàëûð. Ãóìóí öñòöíäÿ óçàíìàã àäàìà íåúÿ ëÿççÿò âåðèð!.. Àììà ýåòìÿê ëàçûìäûð. ßòðàôäà ìÿíçÿðÿ äÿéèøèð. Ýåòäèêúÿ äàøëàð àçàëûð. Èíäè àéàãëàðûìûçûí àëòû ãóìäóð. Ãàáàãäà, èêè êèëîìåòð àðàëûäà ãóì òÿïÿëÿðè âàð. Îíëàðûí áÿçè éåðèíäÿ àë÷àã êîëëàð ãàðàëûð. Áó ãóìëàð ìÿíÿ ïîëàä çèðåùäÿí õîø ýÿëèð. Áó ñÿùðàäûð – àüäûð. Áó Áþéöê ñÿùðàäûð. Ìÿí, äåéÿñÿí, îíó öçöíäÿí òàíûéûðàì. Èíäè áèç ùÿð èêè éöç ìåòðäÿí ñîíðà éûõûëûðûã.

– Áàõ, î êîëëàðà ãÿäÿð ìöòëÿã ýåäÿúÿéèê... Áó ñîí ùÿääèð. Áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà áèç ìàøûíäà “ñèìó”íóìóçóí ìåéèòè äàëûíúà ýÿëÿíäÿ, àéäûíëàøäû êè, áó ñîí éöðöøäÿ áèç ñÿêñÿí êèëîìåòð éîë ãÿò åòìèøèê. Ìÿí èñÿ èêè éöç êèëîìåòðÿ ãÿäÿð éîë ýåòìèøÿì. Éåíÿ ýåòìÿéÿ ãöââÿì ÷àòàðìû? Äöíÿí ìÿí ùå÷ áèð øåéÿ öìèä åòìÿäÿí ýåäèðäèì. Áó ýöí, “öìèä” ñþçöíöí þçö äÿ ìÿíàñûíû èòèðìèøäèð. Áó ýöí îíà ýþðÿ ýå__________ äèðèê êè, ÷öíêè ýåäèðèê. Éÿãèí þêöçëÿð ãîøóëàíäà áåëÿ ýåäèðëÿð.

226

downloaded from KitabYurdu.org

Äöíÿí éóõóìà ïîðòàüàë áåùèøòè ýèðìèøäè, áó ýöí ìÿíèì ö÷öí àðòûã úÿííÿò éîõäóð. Ìÿí äöíéàäà ïîðòàüàë ìåøÿñè îëäóüóíà àðòûã èíàíìûðàì. Ìÿí äàùà ùå÷ áèð øåé ùèññ åòìèðÿì, öðÿéèì ãóðóìóøäóð. Èíäèúÿ éûõûëàúàüàì, àììà, ðóùäàí äöøìÿìèøÿì. Ãöññÿì äÿ éîõäóð. Àíúàã òÿÿññöô: êÿäÿð ìÿíÿ ñó êèìè äàäëû ýÿëÿ áèëÿðäè. Þçöíÿ éàçûüûí ýÿëÿ áèëÿð, þçöí ö÷öí ãöññÿëÿíÿ áèëÿðñÿí, åëÿ áèë áó ñÿí äåéèëñÿí, äîñòóíäóð. Ëàêèí ìÿíèì äöíéàäà äîñòëàðûì ãàëìàìûøäûð. Ìÿíè òàïàúàãëàð, éàíìûø ýþçëÿðèìÿ áàõûá äöøöíÿúÿêëÿð: î íåúÿ ÿçàá ÷ÿêìèøäèð, íåúÿ êþìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð! Úîøãóí åùòèðàñëàð, òÿÿññöôëÿð, ðóùè ÿçàáëàð – áóíëàð äà ñÿðâÿòäèð. Àììà ìÿí ùÿð øåéè èòèðìèøÿì. Úàâàí ãûçëàð èëê ìÿùÿááÿò ýåúÿñè êÿäÿðè äàäûá àüëàéûðëàð. Êÿäÿð ùÿéàòûí ùÿéÿúàíû èëÿ ìöòòÿôèãäèð. Ìÿí èñÿ àðòûã êÿäÿðëÿíìèðÿì. Ìÿí þçöì ñÿùðàéà ÷åâðèëìèøÿì. Àüçûìäà òöïöðúÿéèì ãóðóìóøäóð. Ãÿëáèìäÿ äÿ ùå÷ áèð ÿçèç îáðàç éîõäóð êè, îíà àúûéàì. Ýöíÿø ýþç éàøû áóëàüûíû ãóðóòìóøäóð. Áó íÿ äåìÿêäèð? Öìèäèí íÿôÿñèíè äóéóðàì, ÷ÿòèí ùèññ îëóíàí ëÿïÿëÿð äÿíèçäÿ áåëÿ åùòèçàçà ýÿëèð. Íèéÿ áöòöí âàðëûüûì ñèëêÿëÿíäè, ùàëáóêè øöóðóì ùÿëÿ ùå÷ áèð øåé ÿõç åòìÿìèøäèð? Ùå÷ áèð øåé äÿéèøìÿìèøäè, àììà áóíà áàõìàéàðàã ùÿð øåé áàøãà úöð îëìóøäóð. Ãóìñàë ñÿòù, àë÷àã òÿïÿëÿð, àääà-áóääà éàøûë ëÿêÿëÿð – áöòöí áóíëàð àðòûã ìÿíçÿðÿ äåéèë, ñÿùíÿäèð. Î áîøäóð, àììà íÿéè èñÿ ýþçëÿéèð. Ïðåâîéà áàõûðàì. Î äà ìàò ãàëìûøäûð, î äà ùèññëÿðèíäÿí ùå÷ úöð áàø ÷ûõàðà áèëìèð. Ùÿãèãè ñþçöìäöð, èíäèúÿ íÿ èñÿ áàø âåðÿúÿêäèð... Àíä îëñóí, ñÿùðà úàíëàíìûøäûð. Àíä îëñóí, áó êèìñÿñèçëèê, áó ñÿññèçëèê áèðäÿí äÿéèøèëìèøäèð, î, ýóðóëòóëó, ãàéíàéàí ìåéäàíäàí äà ùÿéÿúàíëûäûð. Áèç õèëàñ åäèëìèøèê. Ãóìëóãäà êèì èñÿ ýåòìèøäèð. Áÿëè, áèç èíñàí íÿñëèíèí èçèíè èòèðìèøäèê, ùÿìâÿòÿíëÿðèìèçëÿ ÿëàãÿìèç êÿñèëìèøäè, áöòöí äöíéàäà òÿê-òÿíùà, ñàíêè áþéöê áèð êþ÷ùàêþ÷äÿ __________ óíóäóëóá ãàëìûøäûã – èíäè áèðäÿí ãóìóí öñòÿ èíñàí àéàüûíûí ýþçÿë èçèíè ýþðöðöê.

227

downloaded from KitabYurdu.org

– Áàõûí, Ïðåâî, áóðàäà èêè íÿôÿð áèð-áèðèíäÿí àéðûëìûøäûð...

– Áóðàäà èñÿ äÿâÿ éàòìûøäûð...

– Áóðäà èñÿ... Ëàêèí áó ùå÷ äÿ î äåìÿê äåéèë êè, áèç õèëàñ îëìóøóã, ýþçëÿéÿ áèëìÿðèê. Áèð-èêè ñààò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áèçÿ ùå÷ íÿ êþìÿê åäÿ áèëìÿç. Þñêöðìÿ áàøëàíàíäà ñóñóçëóã òåç þëäöðöð. Ùÿð èêèìèçèí èñÿ áîüàçûìûç... Ëàêèí ìÿí èíàíûðàì: ñÿùðàíûí ùàðàñûíäà èñÿ àñòà-àñòà êàðâàí ýåäèð. Áèç éîëóìóçà äàâàì åäèðèê, áèðäÿí ùàðàäàíñà õîðóç áàíû åøèäèëèð, Ýèéîìå íàüûë åäèðäè: “Íÿùàéÿò, åøèòäèì êè, Àíääà õîðóçëàð áàíëàéûð. Ãàòàðëàðûí äà ñÿñèíè åøèäèðäèì”. Õîðóç ñÿñè åøèäÿí êèìè, ìÿí Ýèéîìåíèí ùåêàéÿòèíè õàòûðëàäûì âÿ ôèêèðëÿøäèì: “ßââÿëúÿ ìÿíè ýþçëÿðèì àëäàäûðäû. ßëáÿòòÿ, áó ÿòÿøèí ýöíàùû èäè. Èíäè äÿ ãóëàãëàðûì õÿéàíÿò åäèð... Áó çàìàí Ïðåâî ÿëèìäÿí òóòäó: – Åøèòäèíìè?

– Íÿéè?

– Õîðóç ñÿñèíè!

– Äåìÿëè... Äåìÿëè... Ñÿôåù, ÿëáÿòòÿ, áó äåìÿëè, ùÿéàòäûð... Ùÿð ùàëäà ìÿíè ùÿëÿ äÿ ãàðà áàñûðäû, àõûðûíúû ýþðäöéöì áó îëäó: ö÷ èò áèð-áèðèíè ãîâóðäó. Î òÿðÿôÿ áàõñà äà Ïðåâî îíëàðû ýþðìöðäö. Áÿäÿâèíè èñÿ ùÿð èêèìèç ýþðöðöê. Áèç ÿëëÿðèìèçè îíà äîüðó óçàäûðûã. Ùÿð èêèìèç îíó âàð ýöúöìöçëÿ ÷àüûðûðûã. Èêèìèç äÿ õîøáÿõòëèêäÿí ýöëöðöê!.. Ëàêèí ñÿñèìèç ùå÷ îòóç àääûìëûãäàí äà åøèäèëìèð. Ñÿñ òåëëÿðèìèç ãóðóìóøäóð. Áèç áèð-áèðèìèçëÿ, äåìÿê îëàð, ñÿññèç äàíûøûðäûã âÿ áóíó ùèññ åòìèðäèê! Áóäóð, äÿâÿñè èëÿ òÿïÿíèí àðõàñûíäàí ÷ûõàí áÿäÿâè éàâàø-éàâàø óçàãëàøûð. Áèðäÿí î áóðäà òÿê îëàð? Àìàíñûç èáëèñ îíó áèçÿ ýþñòÿðèá, éåíÿ àïàðàð... __________ Áèçèì ãà÷ìàüà ùàëûìûç éîõäóð!

228

downloaded from KitabYurdu.org

Ãóì òÿïÿñèíäÿ áèð ÿðÿá äÿ ýþðöíäö, áèç îíóí öçöíö éàíäàí ýþðöðöê. Áàúàðäûüûìûç ãÿäÿð ÷ûüûðûðûã, ñÿñèìèç éåíÿ éàâàø ÷ûõûð. ßëëÿðèìèçè éåëëÿäèðèê, ñàíêè áöòöí ñÿùðàäà éàëíûç áèçèì èøàðÿìèç ýþðöíöð. Ëàêèí áó áÿäÿâè åëÿ ùåé äöç ãàáàüûíà áàõûð... Áóäóð î, éàâàø-éàâàø, òÿëÿñìÿäÿí äþíöð. Î öçöíö áèçÿ òÿðÿô ÷åâèðÿí êèìè ìþúöçÿ áàø âåðÿúÿêäèð. Áèçèì òÿðÿôèìèçÿ áàõàí êèìè òÿøíÿëèéÿ, þëöìÿ, ãàðàáàñìàëàðà ñîí âåðèëÿúÿêäèð. Î ùÿëÿ áàøûíû áèð àçàúûã ÷åâèðìèøäèð, àììà äöíéà òàìàì áàøãà úöð îëìóøäóð. Áàøûíû áèð äÿôÿ ÷åâèðìÿêëÿ, òÿêúÿ áèð äÿôÿ áàõìàãëà, î, ùÿéàò âåðÿ áèëÿð, ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, î, Àëëàù êèìèäèð... Áó ìþúöçÿäèð... Î, ãóìóí öñòö èëÿ áèçÿ ñàðû ýÿëèð, ñàíêè Àëëàù ñó èëÿ ýÿëèð.. ßðÿá áèçÿ áàõäû. ßëëÿðèíè ÷èéíèìèçÿ ãîéäó âÿ áèç îíóí îâóúëàðûíûí éöíýöë òÿìàñûíà òÿñëèì îëäóã. Áèç ãóìëóãäà óçàíûðûã. Íÿ òàéôàëàð, íÿ ëÿùúÿëÿð, íÿ êàñòàëàð âàð... Éîõñóë êþ÷ÿðè Úÿáðàèëèí ÿëèíè ÷èéíèìèçÿ ãîéäó. Áèç öçöãîéëó ãóìóí öñòÿ óçàíûá ýþçëÿéèðäèê. Áóäóð, áèç áóçîâ êèìè áàøûìûçû ëÿéÿíÿ ñîõàðàã, ñó è÷èðèê. Áèçèì àúýþçëöéöìöç áÿäÿâèíè ãîðõóäóð, î áèçè áèð äÿ, áèð äÿ íÿôÿñ äÿðìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. Ëàêèí ÿëèíè ÷ÿêÿí êèìè, áèç òÿçÿäÿí ñóéà ñîõóëóðóã. Ñó! Ñÿíèí íÿ äàäûí, íÿ ðÿíýèí, íÿ ãîõóí âàð, ñÿíè òÿñâèð åòìÿê ìöìêöí äåéèë, ñÿíè íÿ îëäóüóíó áèëìÿäÿí è÷èð, ëÿççÿò àëûðëàð. Ñÿí ñàäÿúÿ ùÿéàò çÿðóðÿòè äåéèëñÿí, ñÿí ùÿéàòûí þçöñÿí. Áöòöí âàðëûãëàð ñÿíäÿí ùÿçç àëûð, åëÿ áèð ùÿçç êè, îíó áèçèì áåø ùèññèìèçëÿ èçàù åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Ñÿí áèçÿ ãöââÿ âÿ ìÿíëèéèìèçè ãàéòàðûðñàí, ùàëáóêè áèç áóíëàðäàí ÿëèìèçè öçìöøäöê. Öðÿéèí ãóðóìóø áóëàãëàðûíûí ýþçö ñÿíèí ìÿðùÿìÿòèíëÿ òÿçÿäÿí à÷ûëûð. Ñÿí äöíéàäà ÿí áþéöê ñÿðâÿòñÿí, ùÿì äÿ ÷îõ ñÿáàòñûçñàí – éåðèí àëò ãàòëàðûíäà ñÿí î ãÿäÿð òÿìèçñÿí... ßýÿð ìàãíåçèóì ãàðûøûüû âàðñà, áóëàã áàøûíäà ñóñóçëóãäàí þëìÿê îëàð. Øîð ýþëöí èêè àääûìëûüûíäà ñóñóçëóãäàí ùÿëàê îëìàã îëàð. Èêè ëèòð øåùèí îëñà äà ÿýÿð îíóí äóç ãàðûøûüû âàðäûðñà, þëÿðñÿí. Ñÿí ãàòûøûüû õîøëàìûð__________ ñàí, éàä øåéè ýþòöðìöðñÿí. Ñÿí òåç öðêÿí èëàùÿñÿí...

229

downloaded from KitabYurdu.org

Ëàêèí ñÿí áèçÿ áèòìÿç-òöêÿíìÿç ñàäÿ ñÿàäÿò âåðèðñÿí. Ñÿí èñÿ, åé Ëèâèéà áÿäÿâèñè, ñÿí áèçèì õèëàñêàðûìûçñàí, àììà ñÿíèí öçöíöí úèçýèëÿðè ìÿíèì õÿéàëûìäàí ñèëèíèá ýåäÿúÿêäèð. Ñèôÿòèí éàäûìäà ãàëìàéàúàã. Ñÿí èíñàíñàí, ìÿí ñÿíèí ñèìàíäà áöòöí èíñàíëàðû ýþðöðÿì. Ñÿí ÿââÿëëÿð áèçè ùå÷ âàõò ýþðìÿìèøäèí, àììà ýþðÿí êèìè òàíûäûí. Ñÿí ìÿíèì èñòÿêëè ãàðäàøûìñàí. Ìÿí äÿ ñÿíè ùÿð áèð àäàìûí ñèìàñûíäà ýþðöðÿì. Ñÿí, åé ãöäðÿòëè ùþêìäàð, ñóñóçëóãäàí éàíàíëàðà ñó âåðìÿê èãòèäàðûíà ñàùèá îëàí ñÿí, ãàðøûìäà àëèúÿíàáëûã âÿ õåéèðõàùëûã øÿôÿãëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ óúàëäûí. Ìÿíèì áöòöí äîñòëàðûì âÿ áöòöí ðÿãèáëÿðèì ñÿíèí ñèìàíäà ìÿíÿ éàðäûìà ãîøäó, ìÿíèì äöíéàäà áèð íÿôÿð äÿ äöøìÿíèì ãàëìàäû.

VIII ÀÄÀÌËÀÐ 1 Éåíèäÿí ìÿí ùÿãèãÿòëÿ öç-öçÿ ýÿëäèì, àíúàã îíó áàøà äöøìÿéèá, éàíûíäàí þòäöì. Ìÿí àðòûã ôèêèðëÿøèðäèì – ìÿùâ îëìàã ýÿëèá ÷àòäû, íàðàùàò÷ûëûüûí ñîí ïèëëÿñèäèð, åëÿ î çàìàí ùÿð úöð öìèääÿí ÿë ÷ÿêÿðÿê, ðóùè ðàùàòëûã êÿñá åòäèì. Äåéÿñÿí, àäàì åëÿ áó âàõòëàð þçöíö òàíûéûð, þç ñèìàñûíäà äîñò òàïûð. Ùå÷ íÿ öðÿéèí ðàùàòëûüûíû ùèññ åòìÿêëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëìÿç, áèç þçöìöç äÿðê åòìÿäÿí áóíóí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðèê. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, äàèìè ñÿðýÿðäàí Áîííàôó áó ðóùè àéäûíëûüà áÿëÿä èäè. Ãàðëàðûí è÷èíäÿ èòèá áàòìûø Ýèéîìå äÿ áóíà áÿëÿä èäè... Ìÿí äÿ ãóìóí àëòûíäà íåúÿ óçàíäûüûìû, ÿòÿøèí ìÿíè àüûð-àüûð áîüäóüóíó óíóòìàðàì; áèðäÿí áó óëäóçëàð ÷àäûðûíäà íÿ èñÿ ãÿëáèìè èñèòäè. Áó äàõèëè àçàäëûüà íåúÿ íàèë îëóðëàð? ßëáÿòòÿ, èíñàí òÿçàäëàðëà äîëóäóð. Áÿçèñèíÿ éàðàòìàã ö÷öí îíà ùå÷ íÿéèí ìàíå îëìàìàñû ö÷öí áèð òèêÿ ùàëàë ÷þðÿê âåðèëèð, î èñÿ éóõóéà ýåäèð; ôàòåù ãÿëÿáÿ __________ ÷àëàíäàí ñîíðà ãîðõàãëàøûð; âàð-äþâëÿò ñÿõàâÿòëèíè ñèìèú åëÿéèð.

230

downloaded from KitabYurdu.org

ßýÿð áèç ÿââÿëúÿäÿí íÿ êèìè àäàì éåòèøäèðÿúÿéèíè áèëìèðèêñÿ, èíñàíûí òÿðÿããèñèíè âÿä åäÿí ñèéàñè åëìëÿðèí íÿ ôàéäàñû âàð? Îíëàðûí òÿíòÿíÿñè êèìè äîüóðàúàãäûð? Àõû áèç áÿñëÿíìÿñè ëàçûì ýÿëÿí ìàë-ãàðà äåéèëèê âÿ áèð éîõñóë Ïàñêàë ìåéäàíà ÷ûõûðñà, áó, îíëàðúà ùàëëû-ÿùâàëëû ÿùÿìèééÿòñèç àäàìûí äîüóëìàñûíäàí ìöãàéèñÿñèç äÿðÿúÿäÿ ìöùöìäöð. Áèç ÿñàñ øåéè ãàáàãúàäàí ýþðÿ áèëìèðèê. Áÿäáÿõòëèêëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ýþçëÿíèëìÿéÿí áèð ñåâèíú áèçëÿðäÿí ùàíñûìûçû ùÿð øåéäÿí ùÿðàðÿòëÿ éàíäûðìàìûøäûð? Îíó óíóòìàã îëìàç, îíóí ö÷öí åëÿ äàðûõûðñàí êè, ÿýÿð ùÿìèí ýþçëÿíèëìÿç éàõûúû ñåâèíú îíóíëà áèðëèêäÿ ýÿëÿúÿêñÿ, î áÿäáÿõòëèêëÿðè àðçó åòìÿéÿ ùàçûðñàí. Áåëÿ áèð øåé áèçèì ùàìûìûçûí áàøûíà ýÿëìèøäèð: éîëäàøûìûçëà ðàñòëàøàðêÿí áèð éåðäÿ êå÷èðäèéèìèç ÿí äÿùøÿòëè, ÿí àüûð èçòèðàáëàðû øþâãëÿ õàòûðëàéûðûã. Áÿñ áèç íÿ áèëèðèê? Òÿêúÿ ÿñðàðÿíýèç áèð øÿðàèòäÿ öðÿéèí áöòöí ãöââÿñèíèí îéàíìàñûíû? Èíñàí ùÿãèãÿòè íÿäÿäèð? Ùÿãèãÿò öçäÿ îëìóð. ßýÿð ïîðòàüàë àüàúû ùÿð ùàíñû áèð áàøãà òîðïàãäà äåéèë, áó òîðïàãäà ìþùêÿì êþê àòûðñà âÿ áîë ìÿùñóë âåðèðñÿ, äåìÿëè, ïîðòàüàë àüàúû ö÷öí áó òîðïàã ùÿãèãÿò äåìÿêäèð. ßýÿð áàøãàñû äåéèë, ìÿùç áó ìÿäÿíèééÿò, áó ìåéàð, áó ôÿàëèééÿò ôîðìàñû àäàìäà ìÿíÿâè äîëüóíëóã, îíóí þçöíöí äÿ àüëûíà ýÿòèðìÿäèéè ãöäðÿò ùèññè îéàäûðñà, äåìÿëè, ìÿùç áó ìåéàð, áó ìÿäÿíèééÿò, áó ôÿàëèééÿò ôîðìàñû èíñàí ùÿãèãÿòè äåìÿêäèð. Áÿñ ñàüëàì äöøöíúÿ? Îíóí èøè ùÿéàòû øÿðù åòìÿêäèð, ãîé âÿçèééÿòäÿí íåúÿ áàúàðûð åëÿ äÿ ÷ûõñûí... Ìÿí áó êèòàáäà ãàðøûñûàëûíìàç ùÿâÿñ àðõàñûíúà ýåäèð êèìè ñÿùðàéà éàõóä àâèàñèéàéà ýåäÿí àäàìëàð ùàããûíäà äàíûøäûì, áàøãàëàðû ùÿâÿñëÿ ìîíàñòûðà ýåäÿí êèìè; àììà ìÿíèì âÿçèôÿì ùå÷ äÿ ñèçè ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áó àäàìëàðà âàëåù îëìàüà ìÿúáóð åòìÿêäÿí èáàðÿò äåéèë. Ùÿð øåéäÿí ãàáàã îíëàðû éåòèøäèðÿí òîðïàã òÿðèôÿëàéèãäèð. Ñþç éîõ êè, ùÿâÿñ àõûðûíúû éåðè òóòìóð. Áèðè äöêàíûíäà òÿêòÿíùà îòóðóð. Äèýÿðè èñÿ äóðìàäàí þç ìÿãñÿäèíÿ äîüðó ýåäèð, __________ ùÿòòà îíóí óøàãëûüûíà äà òàëåéèíè ìöÿééÿí åäÿí èëê ùÿâÿñ âÿ ñÿ231

downloaded from KitabYurdu.org

éè ýþðìÿê îëóð. Àíúàã áàø âåðìèø ùàäèñÿ ùàããûíäà îëóá-êå÷ÿíäÿí ñîíðà ìöùàêèìÿ éöðöäöëñÿ, àñàíëûãëà ñÿùâ åòìÿê îëàð. Ùÿìèí ùÿâÿñ âÿ ñÿéëÿðÿ, ÷ÿòèí êè, ùÿð àäàì ãàáèë îëà áèëñèí. Ýÿìè ãÿçàñû éàõóä éàíüûí áàø âåðÿí âàõòëàðäà ýþçëÿíèëìÿäÿí þç àëèúÿíàáëûãëàðûíû ýþñòÿðÿí äöêàí÷ûëàð áèçèì ùàìûìûçà òàíûøäûð. Âÿ îíëàð àëäàíìûðëàð. Îíëàð àíëàéûðëàð êè, íÿ èñÿ ãÿëáëÿðè úîøäóðàí úèääè áèð ùàäèñÿ áàø âåðìèøäèð; ùÿìèí éàíüûí îíëàðûí ùÿéàòûíäà ÿí éàõøû âàõò êèìè ãàëàúàãäûð. Ëàêèí ñîíðà áèð òÿñàäöô ÿëÿ äöøìÿäè, ÿëâåðèøëè çÿìèí îëìàäû, ôÿäàêàðëûüûí, ãÿùðÿìàíëûüûí òÿëÿá åòäèéè ùÿìèí èíàìà, ùÿìèí åòèãàäà ñàùèá îëìàäûëàð âÿ îíëàð øÿõñè ÿçÿìÿòëÿðèíÿ èíàíìàäàí éåíÿ éóõóéà ýåòäèëÿð. ßëáÿòòÿ, ùÿâÿñ þçöìöçäÿ èíñàíû àçàä åòìÿéèìèçÿ êþìÿê åäèð, àììà èíñàíûí ùÿâÿñèíÿ ñÿðáÿñòëèê âåðìÿéè áàúàðìàñû äà ëàçûìäûð. Ýåúÿ ùàâàäà, ýåúÿ ñÿùðàäà... àõû áó ùÿð êÿñÿ íÿñèá îëìóð. Áóíóíëà áåëÿ, ùÿéàòûí èíñàíëàðû ðóùëàíäûðäûüû âàõò, ýþðöíöð êè, åéíè úèää-úÿùä, åéíè ñÿé îíëàðûí ùàìûñûíà õàñäûð. Ìÿí áóíó áèð äÿôÿ Èñïàíèéàäà áàøà äöøäöì. Ìÿí î êå÷ÿí ÿùâàëàòû äàíûøìàãëà ùå÷ äÿ ìþâçóäàí óçàãëàøìûðàì. Ìÿí àç-àç àäàìëàðäàí äàíûøìûøàì, èíäè ùàìûäàí äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Áó ùàäèñÿ Ìàäðèä éàõûíëûüûíäà úÿáùÿäÿ îëìóøäóð, ìÿí îðà æóðíàëèñò êèìè ýåòìèøäèì. Ùÿìèí àõøàì ìÿí áîìáà ñûüûíàúàüûíäà ýÿíú áèð êàïèòàíëà ÷þðÿê éåéèðäèì.

2 Áèç ñþùáÿò åäèðäèê, áèðäÿí òåëåôîí çÿíý âóðäó. Ñþùáÿò óçóí ÷ÿêäè, áàëàúà áèð ñàùÿéÿ ùöúóì åòìÿê áàðÿäÿ êîìàíäà ìÿíòÿãÿñèíäÿí ÿìð âåðèëäè, áó ìÿíàñûç, íàöìèä ÿìð îíà ýþðÿ èäè êè, áó ôÿùëÿ ðàéîíóíäà äöøìÿíèí ãàëàéà ÷åâèðäèéè áèð íå÷ÿ åâ ùöúóìëà ÿëÿ êå÷èðèëñèí. Êàïèòàí ÷èéèíëÿðèíè àòàðàã, áèçèì éàíûìûçà ãàéûòäû. “Êèì îðà áèðèíúè ýèðÿúÿê...” ñþçöíö ãóðòàðìàìûø ìÿíÿ âÿ ñòîëóí àðõàñûíäà îòóðìóø ñåðæàíòà êîíéàê òþêäö. Î, ñåðæàíòà äåäè: __________ – Áèç ñÿíèíëÿ áèðèíúè ýåäÿúÿéèê. È÷, éàò.

232

downloaded from KitabYurdu.org

Ñåðæàíò éàòäû. Áèç, îí èêè íÿôÿðÿ ãÿäÿð àäàì, ñòîëóí àðõàñûíäà ãàëäûã. Áèíàíûí ùÿð òÿðÿôèíè ìþùêÿì òóòìóøäóëàð êè, áàéûðà ãÿòèééÿí èøûã ÷ûõìàñûí, è÷ÿðèäÿ èøûã ýöúëö èäè, ìÿí ýþçëÿðèìè ãûéûðäûì. Áåø äÿãèãÿ ÿââÿë ìÿí ìàçüàëäàí áàõûðäûì. Äåøèéÿ òûõàíìûø ÿñêè ïàð÷àñûíû ÷ûõàðûá, àéûí þëýöí èøûüûíäà ìÿí êþëýÿëÿð-õÿéàëëàð äîëàøàí õàðàáàçàðëàðû ýþðöðäöì. Ñîíðà ìÿí ùÿìèí äåøèéè òÿçÿäÿí òûõàäûì âÿ ìÿíÿ áåëÿ ýÿëäè êè, áó ÿñýè ïàð÷àñû èëÿ àéûí øöàñûíû äàüûëìûø éàü êèìè ñèëäèì. Àé èøûüûíäà éàøûëà ÷àëàí ãàëà ùÿëÿ äÿ ýþçëÿðèì þíöíäÿ èäè. Áóðàäà ìÿíèìëÿ îòóðàí ÿñýÿðëÿð îëñóí êè, ãàéûòìàéàúàãäûëàð, àììà îíëàð áó áàðÿäÿ òÿìêèíëÿ ñóñóðäóëàð. Áåëÿ ùöúóìëàð àäè èøäèð. Îíëàð ö÷öí åùòèéàòäàí åëÿ ùåé àäàì ýþòöðöðëÿð. ßêèí âàõòû òàõûëû áåëÿ ýþòöðöðëÿð. Îâóú-îâóú òîðïàüà ñÿïèðëÿð. Áèç êîíéàê è÷èðèê. Ìÿíèì ñàü òÿðÿôèìäÿ øàùìàò îéíàéûðëàð, ñîë òÿðÿôäÿ çàðàôàò åäèðëÿð. Ìÿí ùàðàäàéàì? Áèð ÿñýÿð ýÿëèð, î ýöúëÿ àéàã öñòÿ äóðóð. Óçóí ñàããàëûíû òóìàðëàéûð âÿ ùàìûéà ìåùðèáàí-ìåùðèáàí áàõûð. Êîíéàê øöøÿñèíè ñöçöð. Ýþçëÿðèíè ÷ÿêèð, éåíèäÿí áàõûð, ñîíðà íÿçÿðëÿðèíè éàëâàðûøëà êàïèòàíà äèêèð. Êàïèòàí õÿôèôúÿ ýöëöìñÿéèð. ßñýÿðäÿ öìèä îéàíûð, î äà ýöëöð. Ýöëöø òàìàøà÷ûëàðà éàéûëûð. Êàïèòàí åùòèéàòëà øöøÿíè êÿíàðà èòÿëÿéèð, êîíéàê ùÿñðÿòèíäÿ îëàíûí ýþçëÿðèíäÿ öìèäñèçëèê ýþðöíöð. Óøàã ÿéëÿíúÿëÿðè âÿ ïàíòîìèìà áàøëàéûð, áóíëàð òöòöí òöñòöñö è÷èíäÿ éîðüóíëóãäàí áàøëàðûí àüûðëàøäûüû âÿ òåçëèêëÿ ùöúóìóí áàøëàíàúàüû áó ýåúÿäÿ àü ïàëòàðäà ãàðà éàìàã êèìè ýþðöíöð. Áèç áóðàäà èñòè éåðäÿ, ýÿìèìèçèí àíáàðûíäà îéíàéûðûã, áàéûðäà èñÿ ýåòäèêúÿ òåç-òåç ïàðòëàéûøëàð îëóð, ñàíêè òóôàí äàëüàëàðû ýÿìèíè äþéÿúëÿéèð. Òåçëèêëÿ áó àäàìëàð éóéóíàúàãëàð, íÿéè èñÿ óçóí çàìàí ýþçëÿäèéè âàõò è÷èíäÿ áàòûá ãàëäûüûí òÿð, ñÿðõîøëóã, íàòÿìèçëèê – ùàìûñû ýåúÿ äþéöøöíöí çÿùÿðëè éàõûúû ñïèðòèíäÿ ÿðèéèá ýåäÿúÿêäèð. Òÿìèçëèê âàõòû ÷îõ éàõûíäûð. Ëàêèí îíëàð ùÿëÿ äÿ, ñîí äÿãèãÿéÿ ãÿäÿð ÿééàøëà øöøÿ ïàíòîìèìàñû îéóíó ÷ûõàðûðëàð. Îíëàð øàùìàò ïàðòèéàñûíû ñîí äÿãèãÿéÿ ãÿäÿð óçàäûðëàð. Ãîé ùÿéàò íÿ ãÿäÿð __________ ìöìêöíäöðñÿ óçàíñûí! Îíëàð çÿíýëè ñààòû ãóðäóëàð, î, êèòàá ðÿôè233

downloaded from KitabYurdu.org

íèí öñòöíäÿäèð, åëÿ áèë ùþêìäàð òàõòûíà ÷ûõìûøäûð. Î çÿíý ÷àëàúàãäûð. Áó çàìàí àäàìëàð éåðëÿðèíäÿí ãàëõàúàã, ÷èéèíëÿðèíè äöçÿëäÿúÿê, ãàéûøëàðûíû áÿðêèäÿúÿêëÿð. Êàïèòàí òàïàí÷àñûíû ÷ûõàðàúàãäûð. Ñÿðõîø àéûëàúàãäûð. Ùàìû ýåòäèêúÿ éóõàðû ãàëõàí äàð äÿùëèçëÿ òÿëÿñìÿäÿí àéëû äöçáóúàüà ãàëõàúàã. Áèð íå÷ÿ àäè ñþç äåéÿúÿêëÿð: “Éàìàí ùöúóìäóð...” éàõóä “ñîéóüà áàõ!” Ñîíðà ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà ÿðèéèá ýåäÿúÿêëÿð. Ãàëõìàã âàõòû ýÿëÿíäÿ ìÿí ñåðæàíòûí íåúÿ îéàíäûüûíû ýþðäöì. Î áó äàðûñãàë çèðçÿìèäÿ äÿìèð ÷àðïàéûäà éàòìûøäû. Ìÿí éàòàí àäàìà áàõûðäûì. Áó òÿøâèøñèç, ùÿòòà õîø éóõó ìÿíÿ ÷îõ òàíûø èäè. Ëèâèéà ñÿùðàñûíäà ãÿçàéà óüðàäûüûìûç èëê ýöí éàäûìà äöøäö. Î çàìàí ãÿçàéà óüðàìûø, ñóñóç ãàëìûø áèç, Ïðåâî èëÿ ìÿí, ñóñóçëóãäàí áèð åëÿ ÿçàá ÷ÿêìèðäèê âÿ èêè ñààò îéàíìàäàí, éàëíûç áèð äÿôÿ éàòà áèëäèê. Î çàìàí ìÿí éóõóäàí àéûëàíäà þç ãöäðÿòèìäÿí íÿøÿëÿíäèì: ñÿíè ÿùàòÿ åäÿí àëÿìè õîø ùþêìðàíëûãëà ðÿää åäèðñÿí. Áÿäÿíèì ùÿëÿ ìÿíÿ äÿðä-ñÿð âåðìèðäè, öçöìö ÷àðïàçëàíìûø ãîëëàðûìûí öñòöíÿ ãîéàí êèìè, äöíéàäà ùÿð øåéè óíóäóðäóì âÿ øèðèí éóõóéà ýåäèðäèì. Ñåðæàíò äà áåëÿ éàòìûøäû, î éóìàã êèìè îëìóøäó: áèëìÿê îëìóðäó ùàðàñû ùàðàäàäûð. Îíó îéàòìàüà ýÿëÿíäÿ, øàìû éàíäûðûá øöøÿíèí áîüàçûíà ñîõäóëàð, ìÿí ÿââÿëúÿ áó ùå÷ íÿéÿ îõøàìàéàí ãàðà éóìàüûí è÷èíäÿ îíóí ÷ÿêìÿëÿðèíè ýþðäöì. Èðè, íàë âóðóëìóø, ìûõ ÷àëûíìûø ýöíÿìóçä ôÿùëÿ éàõóä äîê ôÿùëÿñèíèí ÷ÿêìÿñè èäè. Áó àäàìûí àéàããàáûëàðû àüûð èø ö÷öí èäè, îíóí ÿéíèíäÿ îëàí áàøãà øåéëÿð äÿ ôÿùëÿ øåéëÿðè èäè; ïàòðîí ÷àíòàñû, òàïàí÷à, òîããà, ãàéûø. Îíóí ãîøãó ãàéûøû, õàìóòó, áèð ñþçëÿ éöê àòû ö÷öí ëàçûì îëàí ùÿð øåéè âàð èäè. Ìÿðàêåøäÿ ìÿí éåðàëòû äÿéèðìàí ýþðäöì, îðàäà êîð àòëàð äþâðÿ âóðóð, äÿéèðìàí äàøûíû ùÿðëÿäèðäèëÿð. Áóäóð, áóðàäà äà øàìûí ãûðìûçûéà ÷àëàí òèòðÿê èøûüûíäà êîð àòû îéàäûðäûëàð êè, äàøû ùÿðëÿñèí.

– Åé, ñåðæàíò! Î àüûð-àüûð òÿðïÿíäè, íÿ èñÿ ìûçûëäàäû, ìÿí îíóí éóõóëó öçö__________ íö ýþðäöì. Ëàêèí î àéûëìàã èñòÿìèðäè, î éåíÿ öçöíö äèâàðà ÷å234

downloaded from KitabYurdu.org

âèðèá éóõóéà ýåòäè, åëÿ áèë àíà áÿòíèíäÿ ðàùàòëàíäû, åëÿ áèë áóðóëüàíà äöøäö, ÿëëÿðèíè éóìäó, ñàíêè îðàäà, ñóéóí äèáèíäÿ ÿñðàðÿíýèç ãàðà éîñóíëàð òóòìóøäó. Îíóí áàðìàãëàðûíû àðàëàìàã ëàçûì ýÿëäè. Áèç òàõòûí öñòöíäÿ îòóðäóã, áèðèìèç éàâàøúà îíóí áîéíóíó ãóúàãëàäû âÿ ýöëöìñÿéÿðÿê àüûð áàøûíû ãàëäûðäû. Éàõøû èñòè òþâëÿäÿ àòëàð öçëÿðèíè áèð-áèðèíÿ áåëÿ ìÿùÿááÿòëÿ ñöðòöðëÿð. “Åé, äîñò!” Ìÿí ùÿéàòäà ùå÷ áèð çàìàí áóíäàí õîø ìåùðèáàíëûã ýþðìÿìèøÿì. Ñåðæàíò áèð äÿ ëÿççÿòëè éóõóéà ãàéûòìàüà, áèçèì àëÿìè, îíóí äèíàìèòèíè, àüûð çÿùìÿòèíè, ýåúÿíèí äîíäóðóúó ñîéóüóíó ðÿää åòìÿê èñòÿäè... àììà ýåú èäè. Õàðèúäÿí íÿ èñÿ îíóí éóõóñóíà ìöäàõèëÿ åòìèøäè. Êîëëåúäÿ áàçàð ýöíö ñÿùÿð çÿíý úÿçà àëìûø ìÿêòÿáëèíè áåëÿ îéàäûð. Î, ïàðòàíû, ñèíèô ëþâùÿñèíè, úÿçà ö÷öí âåðèëìèø äÿðñè éàääàí ÷ûõàðòìûøäûð. Éàøûë ÷ÿìÿíäÿ øÿí îéóíëàð éóõóñóíà ýèðèð, àììà íàùàã éåðÿ. Çÿíý ÷àëûð, ÷àëûð âÿ îíó ðÿùìñèç ñóðÿòäÿ èíñàí ÿäàëÿòñèçëèéè ñÿëòÿíÿòèíÿ ãàéòàðûð. Ñåðæàíò äà éåíèäÿí éàâàø-éàâàø þç éîðüóí áÿäÿíèíÿ àëûøûðäû, áó áÿäÿí îíà éöê èäè, ÷îõ òåçëèêëÿ ñîéóüó ùèññ åòìÿêëÿ áöòöí îéíàãëàðûíäà ñûçûëòûëû àüðû ùèññ åäÿúÿêäè, ñîíðà ÿñëÿùÿ éöêö, ñîíðà èñÿ ùöúóì ÿçàáû âÿ þëöì. Áóðàäà ùÿòòà ìÿñÿëÿ þëöìäÿ äåéèë, ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, ãàëõìàã èñòÿðêÿí ÿëèí éàïûøãàí êèìè ãàíûí è÷èíäÿ ñöðöøöð, áîüóëóðñàí, ñîéóã àìàíûíû êÿñèð, þëöìöí þçöíö áèð î ãÿäÿð ùèññ åòìèðñÿí, àììà þëìÿê ÷îõ áÿäùåéáÿò îëóð. Ìÿí ñåðæàíòà áàõûð âÿ ñÿùðàäàêû ùàëûìû: éóõóäàí àéûëìàüûìû, éåíèäÿí òÿøíÿëèéè, ýöíÿøè, ãóìó ùèññ åòìÿéèìè, éåíèäÿí ùÿéàòûí àüûðëûüûíû äóéìàüûìû âÿ ñîíðà þçöìäÿí àñûëû îëìàéàðàã ýþðäöéöì áó àüûð éóõóéà ãàéûòìàüûìû õàòûðëàéûðäûì. Íÿùàéÿò, ñåðæàíò àéàüà ãàëõäû âÿ äöç áèçèì ýþçëÿðèìèçèí è÷èíÿ áàõäû.

– Âàõòäûð? Èíñàí åëÿ áó çàìàí ìåéäàíà ÷ûõûð. Åëÿ áóðàäàúà î, ñàüëàì äöøöíúÿíèí ãàáàãúàäàí äåäèêëÿðèíè àëò-öñò åäèð: ñåðæàíò ýöëöìñÿéèðäè. Î ùàíñû ñåâèíúèí ëÿççÿòèíè äóéóðäó? Éàäûìäàäûð, áèð äÿ__________ ôÿ áèç Ïàðèñäÿ Ìåðìîçëà âÿ áèð íå÷ÿ äîñòóìëà êèìèíñÿ àä ýöíö235

downloaded from KitabYurdu.org

íö êå÷èðèðäèê, ýåúÿíèí éàðûñûíäàí õåéëè êå÷ìèø áàðäàí ÷ûõäûã, îëäóãúà ÷îõ äàíûøäûüûìûç, ùÿäñèç è÷äèéèìèç âÿ áîø éåðÿ þçöìöçö ÿëäÿí ñàëäûüûìûçà ýþðÿ þçöìöçÿ àúûüûìûç òóòìóøäó. Àðòûã èøûãëàíûðäû âÿ áèðäÿí Ìåðìîç ÿëèìè åëÿ áÿðê ñûõäû êè, äûðíàãëàðû ÿòèìÿ êå÷äè. “Ãóëàã àñ, àõû èíäè Äàêàðäà...” Áó çàìàí ìåõàíèêëÿð éóõóëó ýþçëÿðèíè îâóøäóðóð, òÿééàðÿíèí ïÿðëÿðèíèí þðòöéöíö à÷ûð, áó ñààò ïèëîò ñèíîïòèêäÿí ìÿëóìàò àëìàüà ýåäèð, èíäè òÿêúÿ ñÿíèí éîëäàøëàðûí éåð öçö èëÿ àääûìëàéûð. Ñÿìà àðòûã ìàâèëÿøèðäè, áàéðàìà ùàçûðëûã ýåäèðäè, àììà áó áàéðàì áèçèì ö÷öí äåéèëäè, ñöôðÿëÿð à÷ûëûðäû, àììà áèç ãîíàãëûüà äÿâÿò åäèëìÿìèøäèê. Áó ýöí áàøãà àäàìëàð ùÿéàòëàðû èëÿ ðèñê åäÿúÿêëÿð...

– Áóðàäà èñÿ – åëÿ ðÿçàëÿò... – Ìåðìîç ñþçöíö áèòèðäè. Áÿñ ñÿí, ñåðæàíò, åëÿ ãîíàãëûüà äÿâÿò îëóíìóñàíìû êè, îíóí õàòèðèíÿ þëìÿéÿ äÿéñèí? Ìÿí àðòûã ñÿíèíëÿ öðÿêäÿí ñþùáÿò åëÿìèøÿì. Ñÿí ùÿéàòûíûí òàðèõèíè ìÿíÿ äàíûøìûñàí: Áàðñåëîíàíûí ùàðàñûíäà èñÿ àäè áèð ùåñàáäàð èäèí, ðÿãÿìëÿðè ðÿãÿì àðäûíúà äöçöðäöí, þëêÿíè èêè éåðÿ áþëìöø íèôàã ñÿíè àç ìÿøüóë åäèðäè. Áóäóð, éîëäàøëàðûíûí áèðè êþíöëëö îëàðàã úÿáùÿéÿ ýåòäè, ñîíðà èêèíúèñè, ö÷öíúöñö ýåòäè. Ñÿí äÿ þçöíäÿ äÿéèøèêëèê îëäóüóíó ùåéðÿò è÷èíäÿ ùèññ åòäèí, ñÿíè ÿââÿëëÿð ìÿøüóë åäÿí ùÿð áèð øåé áîø âÿ ìÿíàñûç ýþðöíìÿéÿ áàøëàäû. Ñÿíèí ñåâèíú âÿ ãàéüûëàðûí, ñÿíèí äèíú, ðàùàò àëÿìèí – áóíëàðûí ùàìûñû ñàíêè óçàã êå÷ìèøÿ ÷ÿêèëäè. Þí ïëàíà êå÷ÿí òàìàì áàøãà øåéëÿð îëäó. Áó çàìàí éîëäàøëàðûíäàí áèðèíèí þëöì õÿáÿðè ýÿëäè, î, Ìàëàãà ÿòðàôûíäà ùÿëàê îëìóøäó. Î ñÿíèí åëÿ äîñòóí äåéèëäè êè, ìöòëÿã èíòèãàìûíû àëàñàí. Ñèéàñÿòÿ ýÿëèíúÿ, î ùå÷ áèð çàìàí ñÿíè éåðèíäÿí òÿðïÿòìèðäè. Ëàêèí áó õÿáÿð åéíÿí äÿíèçäÿí ÿñÿí êöëÿê êèìè þçöíö ñèçèí éàíûíûçà, ñèçèí ñàêèò ùÿéàòûíûçà ñîõäó. Ùÿìèí ñÿùÿð éîëäàøëàðûíäàí áèðè ñÿíèí öçöíÿ áàõûá äåäè: – Ýåäÿê?

– Ýåäÿê. __________ Âÿ ñèç ýåòäèíèç.

236

downloaded from KitabYurdu.org

Ãàðøûìäà ùÿãèãÿòè àíëàìàüà êþìÿê åäÿí îáðàçëàð áàø ãàëäûðûð, áó ùÿãèãÿòè ñÿí ñþçëÿ äåéÿ áèëìÿäèí, àììà ñÿíè àìèðàíÿ ñóðÿòäÿ àïàðàí îäóð. ×þë þðäÿêëÿðèíèí óçàã þëêÿëÿðÿ ó÷ìàã âàõòû ÷àòàíäà, éåðäÿ îíëàðûí éîëëàðû áîéó ùÿéÿúàí äàëüàëàðû êöêðÿéèð. Åâ þðäÿêëÿðè, ó÷àí ö÷áóúàã îíëàðû úÿçá åäèðìèø êèìè, éþíäÿìñèç òÿðçäÿ àòûëûáäöøöð, ãàíàäëàðûíû ÷ûðïûðëàð. Éóõàðûäà ó÷àíëàðûí ñÿñè îíëàðäà íÿ èñÿ êþùíÿ, òÿáèè, áèð ùèññ îéàäûð. Áóäóð, ôåðìàíûí äèíú ñàêèíëÿðè áèð àíëûüà êþ÷ÿðè ãóøëàðà äþíöðëÿð. Òÿêúÿ ÷èðêëè ýþëìÿ÷ÿëÿðè, ñîõóëúàíëàðû, áèð äÿ ùèíè òàíûéàí áó ñàðñàã áàøëàðäà ýþçëÿíèëìÿç ìÿíçÿðÿëÿð äîüóð – äöíéàíûí ýåíèøëèéè, äÿíèçëÿðèí ùöäóäëàðû âÿ áèð òÿðÿôäÿí äÿ àçàä ÷þë êöëÿéèíèí ÷àüûðûøû. Þðäÿê àüëûíà áåëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäè êè, îíóí áàøûíäà áó ãÿäÿð ãÿðèáÿ øåéëÿð éåðëÿøÿ áèëÿð. Áóäóð, î ãàíàä ÷àëûð: äÿí, ãóðä îíóí íÿéèíÿ ëàçûìäûð, î ÷þë þðäÿéè îëìàã èñòÿéèð... Áèð äÿ éàäûìà úåéðàí äöøöð, ÿë úåéðàíû, Úóáèäÿ ñàõëàäûüûì úåéðàíëàð. Îðàäà áèçèì ùàìûìûçûí úåéðàíû âàð èäè. Áèç îíëàðû êèôàéÿò ãÿäÿð ùàâà àëìàëàðû ö÷öí ìÿôòèë øÿáÿêÿëÿðäÿí äöçÿëìèø ýåí ãîðóãäà ñàõëàéûðäûã, àõû úåéðàíëàð ÷îõ èíúÿ îëóðëàð, ýÿðÿê ùÿìèøÿ îíëàðû êöëÿê îõøàñûí. Áóíà áàõìàéàðàã, ÿýÿð îíó êþðïÿ âàõòû òóòñàí, áàüëûäà éàøàéûð, ÿëäÿí éåéèðëÿð. Îíëàð þçëÿðèíè îõøàìàüà èúàçÿ âåðèð âÿ þç íÿì öçëÿðèíè ñÿíèí ÿëèíÿ ñöðòöðëÿð. Ñÿí äÿ òÿñÿââöð åäèðñÿí êè, ýóéà îíëàðû äîüðóäàí äà ÿëÿ þéðÿòìèñÿí, ÿùëèëÿøäèðìèñÿí. Ýóéà ñÿí îíëàðû äÿðä-ãöññÿäÿí, ôÿëàêÿòäÿí ãóðòàðìûñàí, îíóí ùÿéàòûíû ãîðóìóñàí. Ñîíðà èñÿ áèð äÿôÿ îíó ãîðóüóí î áàøûíäà, ñÿùðàíûí áàøëàíäûüû éåðäÿ áóéíóçëàðûíû øÿáÿêÿéÿ äèðÿìèø ýþðöðñÿí. Îíëàðû îðà, ñÿùðà ìàãíèò êèìè ÷ÿêèð. Îíëàð ñÿíäÿí ãà÷äûãëàðûíû áàøà äöøìöðëÿð. Ñÿí îíëàðà ñöä ýÿòèðèðñÿí, îíëàð ñöäö è÷èðëÿð. Ñÿí îíëàðû òóìàðëàéûðñàí. Îíëàð, öçëÿðèíè ÿââÿëêèíäÿí äÿ ìåùðèáàíúàñûíà ñÿíèí ÿëèíÿ ñöðòöðëÿð. Àììà îíëàðäàí àðàëàíàí êèìè ãà÷ìàüà áàøëàéûðëàð, ùÿòòà åëÿ áèë ÿùâàëëàðû äóðóëóð, éåíèäÿí îíëàðû ãîðóüóí î áàøûíäà, ùÿìèí éåðäÿ òàïûðñàí. ßýÿð ìöäàõèëÿ åòìÿñÿí, îíëàð ÷ÿïÿðè ó÷óðìàüà ñÿé åòìÿäÿí __________ ùÿìèí éåðäÿúÿ ãóðóéóá ãàëàúàãëàð, ãàø-ãàáàãëàðûíû ñàëëàéûá, 237

downloaded from KitabYurdu.org

áóéíóçëàðûíû øÿáÿêÿéÿ äèðÿéÿðÿê þëÿíÿ ãÿäÿð äóðàúàãëàð. Áÿëêÿ îíëàðûí ìÿùÿááÿò äÿìëÿðè ÷àòìûøäûð. Éàõóä åëÿ-áåëÿ ãà÷ìàã, ýöúëÿðè ýÿëäèêúÿ ãà÷ìàã èñòÿéèðëÿð? Áóíó îíëàð þçëÿðè äÿ áèëìèðëÿð. Îíëàð êþðïÿëèêäÿí, ùÿëÿ ýþçëÿðè à÷ûëìàìûø ÿñèð äöøìöøëÿð. Íÿ óúñóç-áóúàãñûç ãóìëóãëàðäà ñÿðáÿñòëèê, íÿ åðêÿéèí èéè îíëàðà òàíûøäûð. Àíúàã ñÿí îíëàðäàí äöøöíúÿëèñÿí. Ñÿí îíëàðûí íÿ àõòàðäûãëàðûíû áèëèðñÿí, áèëèðñÿí êè, îíëàð ýåíèøëèê àõòàðûðëàð, áóíñóç úåéðàí ùÿëÿ úåéðàí äåéèë. Îíëàð úåéðàí îëìàã èñòÿéèðëÿð, îéíàãëàìàã èñòÿéèðëÿð. Äöç, áèðáàøà ñöçìÿê, – ñààòäà éöç êèëîìåòð! – áÿçÿí âàç àòìàã èñòÿéèðëÿð, åëÿ áèë áèðäÿí àéàãëàðûíûí àëòûíäàí àëîâ ÷ûõìûøäûð. Äöíéàäà ÷àããàëûí îëìàñû áÿäáÿõò÷èëèê äåéèë, úåéðàíëàðûí ùÿãèãÿòè áóíäàäûð êè, ãîðõóäàí îíëàð áàøýèúÿëëÿíäèðèúè ñû÷ðàéûøëà þçëÿðèíè äÿ þòöá êå÷èðëÿð. Äöíéàäà øèðëÿðèí îëìàñû áÿäáÿõò÷èëèê äåéèë, àõû úåéðàíëàðûí ùÿãèãÿòè îíäàäûð êè, úàéíàãëû ïÿíúÿíèí çÿðáÿñè èëÿ ãûçìàð ãóìóí öñòÿ ñÿðèëèðëÿð! Îíëàðà áàõûá äöøöíöðñÿí: îíëàðû ùÿñðÿò éàõûá éàíäûðûð. Ãÿì-ãöññÿ íÿéèíñÿ ùÿñðÿòèíè ÷ÿêìÿê äåìÿêäèð, áóíóí íÿ îëäóüóíó þçöí äÿ áèëìèðñÿí... Áó ùÿñðÿò âàð, ìÿëóì îëìàéàí âÿ àðçó åäèëÿí ùÿñðÿò, ëàêèí îíó ñþçëÿ äåìÿê îëìóð. Áÿñ áèç? Áèçèì íÿéèìèç ÷àòìûð? Ñÿí áóðàäà, úÿáùÿäÿ, íÿ òàïìûñàí, ñåðæàíò ùàðäàí ñÿíäÿ áåëÿ áèð ñàêèò èíàì ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð êè, ñÿíèí éåðèí âÿ ñÿíèí àãèáÿòèí ìÿùç áóðäàäûð? Áÿëêÿ áóíó ñÿíÿ éóõóëó áàøûíû ãàëäûðàí ãàðäàøëûã ÿëè áÿõø åòìèøäèð, áÿëêÿ ùàëûíà àúûìàã äåéèë, ñÿðáÿñòëèê äîëó, õîø òÿáÿññöì áóíó ñÿíÿ áÿõø åòäè? “Åé éîëäàø!..” Êèìèíñÿ ùàëûíà ãàëäûüûí çàìàí ñèç ùÿëÿ èêè íÿôÿðñèíèç, ñèç ùÿëÿ àéðûñûíûç. Ëàêèí ìöíàñèáÿòèí åëÿ éöêñÿêëèéè îëóð êè, ìèííÿòäàðëûã âÿ òÿðÿùùöì ìÿíàñûíû èòèðèð. Áó ìÿðùÿëÿéÿ éöêñÿëÿðÿê, àçàäëûüà áóðàõûëìûø äóñòàã êèìè éöíýöëúÿ âÿ ñåâèíúëÿ íÿôÿñ àëûðñàí. Î âàõò ùÿëÿ èòàÿò àëòûíà àëûíìàìûø Ðèî-äå-Îðî ðàéîíóíóí öñòöíäÿí ó÷àíäà áèç èêè òÿééàðÿ÷è áåëÿúÿ àéðûëìàç èäèê. Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí åøèòìÿìèøÿì êè, ãÿçàéà äöøÿíëÿð õèëàñêàðà òÿøÿêêöð __________ åòñèíëÿð. ×îõ âàõò áèç, ïî÷ò éöêöíö áó òÿééàðÿäÿí î áèðè òÿééà238

downloaded from KitabYurdu.org

ðÿéÿ äàøûéàðêÿí ùÿëÿ ñþéöøöðäöê äÿ: “Êþïÿê îüëó! Ìÿí ñÿíèí óúáàòûíäàí àüðûìàç áàøûìà äÿñìàë áàüëàäûì, ùàíñû øåéòàí ñÿíè éîëäàí åëÿäè êè, êöëÿê ãàáàãäàí âóðäóüó ùàëäà èêè ìèí ìåòð ùöíäöðëöéÿ ãàëõäûí! Ñÿí äÿ ìÿíèì êèìè àøàüûäàí ó÷ñàéäûí, ÷îõäàí Ïîðò-Åòåíäÿ èäèê”. Ùÿéàòûíäàí êå÷ÿðÿê, éîëäàøûíû õèëàñ åäÿí àäàì óòàíà-óòàíà ùèññ åäèð êè, î ùÿãèãÿòÿí ÿúëàôäûð âÿ èòäÿí òþðÿìÿäèð. Áèð äÿ áèç îíà íÿ ö÷öí òÿøÿêêöð åòìÿëèéèê? Àõû áèçèì ùÿéàòûìûçà îíóí äà ùàããû âàð. Áèç ùàìûìûç áèð àüàúûí áóäàãëàðûéûã. Ìÿí ñÿíèíëÿ ôÿõð åäèðäèì, åé ìÿíèì õèëàñêàðûì! Ñÿíè þëöìÿ ùàçûðëàéàí àäàìûí íÿ ö÷öí ñÿíÿ éàçûüû ýÿëìÿëèäèð, ñåðæàíò? Ñèçèí ùàìûíûç áèð-áèðèíèçèí éîëóíäà þëìÿéÿ ùàçûð èäèíèç. Áåëÿ àíëàðäà àäàìëàðû ñþçÿ åùòèéàúû îëìàéàí òåëëÿð áèðëÿøäèðèð. Ìÿí ñÿíèí íÿ ö÷öí äþéöøÿ ýåòäèéèíè áàøà äöøäöì. ßýÿð Áàðñåëîíàäà ñÿí êàñûáûí áèðè èäèíñÿ âÿ èøäÿí ñîíðà òÿíùàëûã êå÷èðèðäèíñÿ, ñÿíèí èñòè áèð ñûüûíàúàüûí éîõ èäèñÿ, ñÿí áóðàäà ùÿãèãÿòÿí àäàì îëäóí, áþéöê äöíéàéà äöøäöí, áóäóð ñÿíè, ñÿôèëèí áèðèíè, ìÿùÿááÿò ãÿáóë åäèð. Ñèéàñÿò÷èëÿðèí îëà áèëñèí, ñÿíèí ãÿëáèíÿ ñàëäûüû òÿìòÿðàãëû, ýóðóëòóëó ñþçëÿðèí ùÿãèãÿò, àüûëëû îëóá-îëìàìàñû èëÿ ìÿíèì èøèì éîõäóð. Âàõòêû î òîõóìëàð ñÿíèí ãÿëáèíÿ äöøìöø âÿ úöúÿðìèøäèð, äåìÿëè, áó îíà ëàçûì èìèø. Áó áàðÿäÿ éàëíûç ñÿí þçöí ìöùàêèìÿ éöðöäÿ áèëÿðñÿí. Òîðïàã þçö áèëèð îíà íÿ úöð òîõóì ëàçûìäûð.

3 Áèç éàëíûç î çàìàí êþêñ äîëóñó íÿôÿñ àëûðûã êè, ãàðäàøëàðûìûçëà áèðëÿøèðèê âÿ áèçèì öìóìè ìÿãñÿäèìèç îëóð; áèç òÿúðöáÿäÿí áèëèðèê êè, ñåâìÿê áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõìàã äåìÿê äåéèë, ñåâìÿê áèð éåðäÿ åéíè èñòèãàìÿòÿ áàõìàã äåìÿêäèð. Éàëíûç î àäàìëàð éîëäàøäûðëàð êè, àëïèíèñòëÿð êèìè áèð èïëÿ åéíè çèðâÿéÿ ãàëõûðëàð, – îíëàð áèð-áèðèëÿðèíè áåëÿ ãàçàíûðëàð. Áàøãà úöð îëñàéäû, êîìôîðò ÿñðè îëàí ÿñðèìèçäÿ íÿ ö÷öí ñÿùðàäà ñîí ãóðòóì ñóéó áåëÿ ñåâèíúëÿ áþëöðöê? Ñîñèîëîãëàðûí ïåéüÿìáÿðëèéè ãàðøûñûíäà __________ áó ÿùÿìèééÿòñèç äåéèëìè? Áèçÿ, Áþéöê ñÿùðà ãóìëóãëàðûíäà éîë239

downloaded from KitabYurdu.org

äàøûíûí ùàðàéûíà ÷àòìàã ñÿàäÿòèíÿ íÿñèá îëìóøëàðà, ùÿð úöð áàøãà ñåâèíú ñàäÿúÿ ìèñêèí ýþðöíöð. Áÿëêÿ äÿ åëÿ áóíà ýþðÿ äöíéàäà ùÿð øåé úûðûëäàéûð âÿ ëàõëàéûð. Ùÿð êÿñ åùòèðàñëà îíà ðóùè ðàùàòëûã âåðÿ áèëÿúÿê äèí-èìàí àõòàðûð. Áèç ãÿçÿáëÿ ìöáàùèñÿ åäèðèê, ñþçëÿðèìèç ìöõòÿëèôäèð, àììà îíëàðûí àðõàñûíäàêû ùÿìèí åùòèðàñëàð, ùÿìèí ãàéÿëÿðäèð. Áèçè ìåòîäëàð – ìöùàêèìÿ áÿùðÿñè àéûðûð, àììà ìÿãñÿäèìèç áèðäèð. Áÿñ îíäà íÿéÿ òÿÿúúöáëÿíÿñÿí? Êèì Áàðñåëîíàäà, àíàðõèñòëÿðèí çèðçÿìèñèíäÿ éîëäàøûíû ãóðòàðìàã ö÷öí ùÿéàòûíäàí êå÷ìÿéÿ ùàçûð îëìàãëà áó àìàíñûç, ñÿðò ÿäàëÿòëÿ öç-öçÿ ýÿëÿðÿê ùèññ åäèð êè, îíäà òàìàìèëÿ éåíè, òàíûø îëìàéàí ùèññ áàø ãàëäûðìûøäûð, ùÿìèí àäàì ö÷öí áó ýöíäÿí éàëíûç áèð ùÿãèãÿò – àíàðõèñòëÿðèí ùÿãèãÿòè ìþâúóääóð. Êèì áèð äÿôÿ ñÿúäÿäÿ îëàí, âàùèìÿéÿ äöøìöø ðàùèáëÿðè ìöùàôèçÿ ö÷öí Èñïàíèéà ìîíàñòûðûíäà ãàðîâóëäà äóðìóøñà, î êèëñÿ éîëóíäà þëÿð. Öðÿéèíäÿ ãÿëÿáÿ òÿíòÿíÿñè Àíä éöêñÿêëèéèíäÿí ×èëè âàäèñèíÿ øûüûäûüû çàìàí Ìåðìîçà äåñÿéäèëÿð êè: åé àõìàã, áèð àëâåð÷èíèí ìÿêòóáëàðû õàòèðèíÿ ùÿéàòûíäàí êå÷ìÿéÿ äÿéÿðìè, î çàìàí Ìåðìîç éàëíûç ýöëöìñÿðäè. Ùÿãèãÿò – Àíä öçÿðèíäÿí ó÷àðêÿí îíóí äàõèëèíäÿ éàðàíìûø àäàìäûð. ßýÿð ñèç ìöùàðèáÿäÿí èìòèíà åòìÿéÿí áèð àäàìû ìöùàðèáÿíèí äÿùøÿòëè âÿ èéðÿíú îëìàñûíà èíàíäûðìàã èñòÿéèðñèíèçñÿ, îíó âÿùøè ùåñàá åòìÿéèí, ïèñëÿìÿçäÿí ÿââÿë îíó àíëàìàüà ÷àëûøûí. Ùå÷ îëìàñà, áåëÿ áèð ùàäèñÿíè äöøöíöí. Úÿíóáëó áèð çàáèò ðèôëÿðëÿ âóðóøìà çàìàíû, ãèéàì÷ûëàðûí òóòäóüó èêè äàü ñèëñèëÿñèíèí àðàñûíäà ñûõûøäûðûëìûø ïîñòà êîìàíäèðëèê åäèðäè. Áèð àõøàì î ãÿðá äàüëàðûíûí åë÷èëÿðèíè ãÿáóë åäèð. Ëàçûìè ãàéäàäà, ÷àé è÷èðìèøëÿð, áèðäÿí àòûøìà áàøëàíûð. Øÿðã äàüëàðû òàéôàëàðû ïîñòà ùöúóì åòìèøäè. Êàïèòàí åë÷èëÿðè éîëà ñàëûá, äþéöøÿ ýèðèøìÿê èñòÿéèð, ëàêèí åë÷èëÿð åòèðàç åäèðëÿð: “Áó ýöí áèç ñÿíèí ãîíàüûíûã. Ñÿíè òÿðê åäèá, ýåòìÿê Àëëàùà õîø ýåòìÿç”; îíëàð êàïèòàíûí ÿñýÿðëÿðèíÿ ãîøóëóðëàð, ïîñòóí ìöäàôèÿñèíÿ êþìÿê åäèðëÿð âÿ éàëíûç áóíäàí ñîíðà þç ãàðòàë éóâàëàðûíà ãàéûäûðëàð. Ñîíðà èñÿ îíëàð þçëÿðè ïîñòà ùöúóì åòìÿéÿ ùàçûðëàøûðëàð, – áó __________ ÿðÿôÿ êàïèòàíûí éàíûíà åë÷è ýþíäÿðèðëÿð.

240

downloaded from KitabYurdu.org

– Ùÿìèí àõøàì áèç ñÿíÿ êþìÿê åòäèê...

– Äîüðóäóð...

– Ñÿíèí õàòèðèíÿ ö÷ éöç ïàòðîí èøëÿòäèê...

– Äîüðóäóð.

– ßäàëÿò íàìèíÿ ñÿí îíëàðû ãàéòàðìàëûñàí. Éîõ, êàïèòàí íÿúèá àäàìäûð, îíëàðûí àëèúÿíàáëûüûíäàí ìÿíôÿÿòáÿðäàð îëìàã èñòÿìÿç. Î, áó ýöëëÿëÿðèí îíóí þçöíÿ àòûëàúàüûíû áèëÿ-áèëÿ, ïàòðîíëàðû âåðèð. Èíñàí ùÿãèãÿòè – îíó èíñàí åëÿéÿí øåéäèð. Êèì èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áåëÿ àëèúÿíàáëûüûíû, èø ãàéäàëàðûíà áåëÿ ñÿäàãÿòè, ùÿéàò âÿ þëöìäÿí éöêñÿê îëàí áèð-áèðèíÿ ùþðìÿòè ýþðöáñÿ, î àäàì áó ùèññëÿðè, ãàðäàøëûã ìÿùÿááÿòè ÿëàìÿòè îëàðàã ùÿìèí ÿðÿáëÿðè òÿðèôëÿéÿí, îíëàðà éàëòàãëûã åäÿí âÿ åéíè çàìàíäà îíëàðû àë÷àëäàí äåìàãîãóí ìèñêèí õåéèðõàùëûüû èëÿ áèð òóòà áèëìÿç, ìöùàðèáÿ ùàããûíäà áåëÿ êàïèòàíëà ìöáàùèñÿéÿ áàøëàñàíûç, î ñèçÿ àíúàã íèôðÿò äîëó òÿÿññöôëÿ úàâàá âåðÿð. Âÿ î, ùàãëûäûð. Àíúàã ìöùàðèáÿéÿ íèôðÿò åòìÿêäÿ ñèç äÿ ùàãëûñûíûç. Èíñàíû, îíóí åùòèéàú âÿ àðçóëàðûíû àíëàìàã, îíóí ìàùèééÿòèíèí þçöíö äÿðê åòìÿê ö÷öí, ñèçèí ìÿëóì ùÿãèãÿòëÿðèíèçè ãàðøûãàðøûéà ãîéìàã ëàçûì äåéèë. Áÿëè, ñèç ùàãëûñûíûç. Ùàìûíûç ùàãëûñûíûç. Èñòÿíèëÿí ùÿð øåéè ìÿíòèãè ñóðÿòäÿ èñáàò åòìÿê îëàð. Áÿøÿðèééÿòèí áöòöí áÿäáÿõòëèéèíäÿ ãîçáåëëÿðè èòòèùàì åòìÿê ôèêðèíÿ äöøÿí àäàì äà ùàãëûäûð. Ãîçáåëëÿðÿ ìöùàðèáÿ åëàí åòìÿê êèôàéÿòäèð, áèç äÿðùàë îíëàðà íèôðÿò åäÿúÿéèê. Áèç áöòöí úèíàéÿòëÿðè ö÷öí ãîçáåëëÿðäÿí àìàíñûç èíòèãàì àëìàüà áàøëàéàúàüûã. ßëáÿòòÿ, ãîçáåëëÿð àðàñûíäà äà úàíèëÿð âàð. Èíñàí ìàùèééÿòèíèí íÿäÿ îëäóüóíó àíëàìàã ö÷öí ùå÷ îëìàñà, áèð àíëûüà èõòèëàôû óíóòìàã ëàçûìäûð, àõû ùÿð úöð íÿçÿðèééÿ âÿ ùÿð úöð äèí áèð Ãóðàíëûã ñàðñûëìàç ùÿãèãÿò ìöÿééÿí åäèð âÿ îíëàð äà ôàíàòèçì äîüóðóð. Àäàìëàðû ñàüëàð âÿ ñîëëàðà, ãîçáåëëÿðÿ âÿ ãåéðè-ãîçáåëëÿðÿ, ôàøèñòëÿðÿ âÿ äåìîêðàòëàðà áþëìÿê îëàð, ùÿì äÿ áó òÿãñèìàòûí ùå÷ áèðèíè ðÿää åäÿ áèëìÿçñÿí. Ëàêèí, ñèç áèëäèéèíèç __________ êèìè, ùÿãèãÿò îäóð êè, äöíéàíû äàùà ñàäÿ, äàùà òÿáèè åäèð, ãÿòèé241

downloaded from KitabYurdu.org

éÿí î äåéèë êè, îíó õàîñà ÷åâèðèð. Ùÿãèãÿò öìóìèíè èäðàêà êþìÿê åäÿí äèëäèð. Íéóòîí ùå÷ äÿ óçóí ìöääÿò ýèçëè ãàëàí ãàíóíó “êÿøô åòìÿìèøäèð” – áó úöð àíúàã ðåáóñ ùÿëë åäèðëÿð: Íéóòîíóí åòäèéè éàðàäûúûëûã èäè. Î åëÿ áèð äèë éàðàòäû êè, î äèë áèçÿ àëìàíûí ÷ÿìÿíÿ äöøìÿñèíè äÿ, ýöíÿøèí äîüìàñûíû äà äàíûøûð. Ùÿãèãÿò î äåéèë êè, èñáàòà åùòèéàúû îëñóí, ùÿãèãÿò ñàäÿëèêäèð. Èäåîëîýèéàëàð áàðÿäÿ ìöáàùèñÿíèí íÿ ìÿíàñû? Îíëàðäàí ùÿð áèðèíè ñöáóòëàðëà ìþùêÿìëÿíäèðìÿê îëàð, åéíè çàìàíäà îíëàðûí ùàìûñû áèð-áèðèíÿ çèääèð, îäóð êè, áó ìöáàùèñÿëÿðäÿí àíúàã èíñàíëàðûí õèëàñûíà öìèäèíè èòèðèðñÿí. Àõû ÿòðàôûìûçäà îëàí àäàìëàðûí ùàìûñû ùÿð éåðäÿ åéíè øåéÿ úàí àòûðëàð. Áèç àçàäëûã èñòÿéèðèê. Êöëöíýëÿ èøëÿéÿí àäàì èñòÿéèð êè, êöëöíýöíöí ùÿð áèð çÿðáÿñèíäÿ ìÿíà îëñóí. Êöðÿê úÿçàñûíà ìÿùêóì åäèëìèø àäàì êöëöíýëÿ èøëÿéÿíäÿ, êöëöíýöí ùÿð áèð çÿðáÿñè îíó éàëíûç àë÷àëäûð. Ëàêèí êöëöíý êÿøôèééàò÷ûíûí ÿëèíäÿäèðñÿ, îíóí ùÿð áèð çÿðáÿñè êÿøôèééàò÷ûíû éöêñÿëäèð. Êàòîðãà êöëöíýöí èøëÿäèéè éåð äåéèë. Êàòîðãà îíà ýþðÿ äÿùøÿòëè äåéèë êè, î àüûð ÿìÿê òÿëÿá åäèð. Êàòîðãà î éåðäÿäèð êè, êöëöíýöí çÿðáÿñè ìÿíàäàí ìÿùðóìäóð, îðàäà ÿìÿê àäàìû èíñàíëàðëà áèðëÿøäèðìèð. Áèç èñÿ êàòîðãàäàí ãà÷ìàã èñòÿéèðèê. Àâðîïàäà èêè éöç ìèëéîí àäàì áîø-áîøóíà ñöðöíöð âÿ îíëàð ùÿãèãè éàøàéûø ö÷öí éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿëÿðèíÿ øàä îëàðäûëàð. Ñÿíàéå îíëàðû, êÿíäëè òàéôàñûíû íÿñèëäÿí-íÿñëÿ äàâàì åäÿí ùÿéàòäàí àéûðìûø âÿ ùèñäÿí ãàðàëìûø âàãîíëàðëà äîëó îëàí òÿðòèáàò ñòàíñèéàñûíà îõøàéàí íÿùÿíý êåòòîëàðà äîëäóðìóøäóð. Ôÿùëÿ ãÿñÿáÿëÿðèíäÿ áàñûðûëìûø àäàìëàð ùÿéàòà ãàéûòìàëàðûíà øàä îëàðäûëàð. Óñàíäûðûúû, éåêíÿñÿã èøèí ÿëäÿí ñàëäûüû àäàìëàð äà âàðäûð, êÿøôèééàò÷ûëàðûí, ìþìèíëÿðèí, àëèìëÿðèí ñåâèíúè îíëàðà ìöéÿññÿð äåéèë. Áÿçèëÿðè òÿñÿââöð åäèð êè, îíëàðû äèð÷ÿëòìÿê, àéàüà ãàëäûðìàã áèð åëÿ ÷ÿòèí èø äåéèë, òÿêúÿ îíëàðû ýåéèíäèðìÿê, éåäèðòìÿê, îíëàðûí ýöíäÿëèê åùòèéàúûíû òÿìèí åòìÿê ëàçûìäûð. Îíëàðäàí éàâàø-éàâàø Êóðòåëèíèí ðîìàíëàðû ðóùóíäà ìåøøàíëàð, êÿíä ñèéà__________ ñÿò÷èëÿðè, ùå÷ áèð ìÿíÿâè ìÿíàôåëÿðè îëìàéàí ìÿùäóä ìöòÿõÿñ242

downloaded from KitabYurdu.org

ñèñëÿð ùàçûðëàäûëàð. Áó àäàìëàð ïèñ òÿëèì ýþðìÿìèøäèëÿð, àììà ùÿëÿ ìÿäÿíèééÿòÿ àëûøìàìûøäûëàð. Ìÿäÿíèééÿòèí ýóéà çÿðáÿëÿíìèø ôîðìóëàëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó åùòèìàë åäÿíëÿðèí ìÿäÿíèééÿò ùàããûíäà òÿñÿââöðëÿðè ÷îõ ìèñêèíäèð. Äÿãèã åëìëÿðäÿí óçàã îëàí ùÿð áèð ìÿêòÿáëè òÿáèÿòèí ãàíóíëàðû ùàããûíäà Äåêàðò âÿ Ïàñêàëûí áèëäèêëÿðèíäÿí ÷îõ-÷îõ àðòûã áèëèð. Ëàêèí ìÿêòÿáëèäÿ îíëàðûí òÿôÿêêöð ãàáèëèééÿòè âàðìû? Áèçèì ùàìûìûç, êèìè áèð àç òóòãóí, êèìè áèð àç àéäûí äóéóðóã êè, àéûëìàã ëàçûìäûð. Ëàêèí íÿ ãÿäÿð ñàõòà éîëëàð à÷ûëûð... ßëáÿòòÿ, àäàìëàðà ùÿð ùàíñû áèð ôîðìà ýåéèíäèðìÿêëÿ, îíëàðû ðóùëàíäûðìàã îëàð. Îíëàð ìöáàðèçÿ ìàùíûñû îõóìàüà áàøëàð âÿ ÷þðÿêëÿðèíè éîëäàøëàðû èëÿ éåéÿðëÿð. Îíëàð àõòàðäûãëàðûíû òàïàðëàð, þç áèðëèê âÿ èúìàëàðûíû ùèññ åäÿðëÿð. Ëàêèí áó ÷þðÿê îíëàðà þëöì ýÿòèðÿð. Óíóäóëìóø òàõòà áöòëÿðè ãàçûá ÷ûõàðìàã îëàð, þçëÿðèíè ïèñìè, éàõøûìû ýþñòÿðìèø îëàí êþùíÿ õóðàôàòû äèðèëòìÿê îëàð, àäàìëàðäà éåíèäÿí ïàíàëìàíèçì éàõóä Ðîìà èìïåðèéàñûíà èíàì òÿëãèí åòìÿê îëàð. Àëìàí îëäóãëàðû âÿ Áåòùîâåíèí ùÿìâÿòÿíëÿðè îëäóãëàðû ö÷öí àëìàíëàðû ëîâüàëàíäûðìàã, áàøëàðûíû äóìàíëàíäûðìàã îëàð. Àäè áàúàòÿìèçëÿéÿíèí äÿ áàøûíû áåëÿúÿ ýèúÿëëÿòìÿê îëàð. Âÿ áó, áàúàòÿìèçëÿéÿíäÿ Áåòùîâåí ùèññè îéàòìàãäàí ÷îõ àñàíäûð. Ëàêèí áó áöòëÿð éûðòûúû áöòëÿðäèð. Áèð åëìè êÿøô íàìèíÿ éàõóä àüûð áèð õÿñòÿëèéèí ìöàëèúÿñè ö÷öí äÿðìàí òàïìàã íàìèíÿ þëÿí àäàì þç þëöìö èëÿ ùÿéàò èøèíÿ õèäìÿò åäèð. Áÿëêÿ äî éåíè òîðïàã ôÿòù åòìÿê ö÷öí þëìÿê ýþçÿëäèð, àììà ìöàñèð ìöùàðèáÿ ùÿð øåéè, ìöùàðèáÿ íÿéèí õàòèðèíÿ àïàðûëûðñà îíóí ùàìûñûíû ìÿùâ åäèð. Èíäè ñþùáÿò áèð àç ãàí òþêöá, áöòþâ áèð õàëãû äèð÷ÿëòìÿêäÿí ýåòìèð. Òÿééàðÿ âÿ èïðèò ñèëàù îëàí âàõòäàí ìöùàðèáÿ ñàäÿúÿ ãûðüûíà ÷åâðèëìèøäèð. Äöøìÿí áåòîí äèâàðëàð àðõàñûíäà ýèçëÿíèð, ùÿð áèðè äàùà éàõøû ÷ûõûø éîëó òàïìàüû áàúàðìàäûüûíäàí ùÿð ýåúÿ åñêàäðèëéà ýþíäÿðèð, áó åñêàäðèëéà áèðáàøà äöøìÿíèí öçÿðèíÿ ñîõóëóð, îíóí ùÿéàò ìÿðêÿçèíÿ áîìáàëàð òþêöð, ñÿíàéåñèíè âÿ ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðèíè __________äàüûäûð. Ãÿëÿáÿ àõûðûíúû òÿëÿô îëàúàã àäàìûí îëàúàãäûð. Ùÿì äÿ ùÿð èêè ðÿãèá äèðè-äèðè ÷öðöéöð.

243

downloaded from KitabYurdu.org

Äöíéà ñÿùðàéà äþíìöøäöð, áèç ùàìûìûç îíäà éîëäàø òàïìàã ùÿñðÿòè ÷ÿêèðèê; áèç éîëäàøëàð àðàñûíäà ÷þðÿê éåìÿê õàòèðèíÿ ìöùàðèáÿíè ìÿãáóë ñàéûðûã. Àììà éîëäàøëûã ìåùðèáàíëûüûíû ãàçàíìàã, ÷èéèí-÷èéèíÿ åéíè ìÿãñÿäÿ äîüðó ýåòìÿê ö÷öí ãÿòèééÿí âóðóøìàã ëàçûì äåéèë. Áèç àëäàíìûøûã. Ìöùàðèáÿ âÿ íèôðÿò öìóìè ñöðÿòëè ùÿðÿêÿòÿ ùå÷ áèð ñåâèíú ÿëàâÿ åòìèð. Íèéÿ áèç áèð-áèðèìèçÿ äöøìÿí êÿñèëìÿëèéèê? Áèç ùàìûìûç áèð øåé òÿðÿôäàðûéûã, ïëàíåòäÿ äîëàøûðûã, áèç áèð ýÿìèíèí ùåéÿòèéèê. Ìöõòÿëèô ìÿäÿíèééÿòëÿð àðàñûíäà ìöáàùèñÿäÿ éåíèñèíèí, äàùà êàìèëèíèí éàðàíìàñû éàõøûäûð, àììà îíëàðûí áèð-áèðèíè äèäèøäèðìÿñè èéðÿíúäèð. Áèçè àçàä åòìÿê ö÷öí, ãàðäàøëûã òåëëÿðè èëÿ áèðëÿøèá, ÷èéèí÷èéèíÿ ýåäÿúÿéèìèç ìÿãñÿäè ýþðìÿéèìèçÿ êþìÿê åòìÿê ëàçûìäûð, áÿñ îíäà íèéÿ åëÿ áèð ìÿãñÿä àõòàðìàéàã êè, î ùàìûíû áèðëÿøäèðñèí? Ùÿêèì õÿñòÿíè ìöàéèíÿ åäÿðêÿí èíèëòèëÿðè åøèòìèð. Ùÿêèìÿ ëàçûì îëàí øåé õÿñòÿéÿ øÿôà âåðìÿêäèð. Ùÿêèì öìóìè ãàíóíëàðà õèäìÿò åäèð. Îíëàðà áèð äÿôÿäÿ àòîì âÿ óëäóç äóìàíûíû ìöÿééÿí åäÿí, äåìÿê îëàð, èëàùè òàðàçëûã òàïìûø ôèçèêëÿð äÿ õèäìÿò åäèð. Àäè ÷îáàí äà îíëàðà õèäìÿò åäèð. Ãîé óëäóçëó ñÿìàíûí àëòûíäà îíëàðúà ãîéóí ãûðõàí àäàì þç ÿìÿéèíèí ìÿíàñûíû äÿðê åòñèí, áó çàìàí î àäè õèäìÿò÷è îëìóð. Î ãàðîâóë÷óäóð. Ùÿð áèð ãàðîâóë÷ó èñÿ èìïåðèéàíûí òàëåéèíÿ úàâàáäåùäèð. Ñèç ýöìàí åäèðñèíèç êè, ÷îáàí ùÿéàòäà þçöíö âÿ þç éåðèíè äÿðê åòìÿéÿ úàí àòìûð? Ìàäðèä ÿòðàôûíäà úÿáùÿäÿ ìÿí ìÿêòÿáÿ ýåòìèøäèì, ìÿêòÿá òÿïÿëèêäÿ, àë÷àã äàø ùàñàðûí è÷èíäÿ èäè, ñÿíýÿðëÿðëÿ áóðàíûí àðàñû áåø éöç ìåòð îëàðäû. Áó ìÿêòÿáëÿðäÿ áèð êàïðàë áîòàíèêà äÿðñè âåðèðäè. Êàïðàëûí êîáóä ÿëëÿðèíäÿ ëàëÿ âàð èäè, î åùòèéàòëà ëÿ÷ÿêëÿðè âÿ åðêÿêúèêëÿðè áèð-áèðèíäÿí àéûðûðäû. Ùÿð òÿðÿôäÿí: ÷èðêëè ñÿíýÿðëÿðäÿí, ìÿðìèëÿðèí ýóðóëòóñó àëòûíäàí ñàããàë áàñìûø çÿââàðëàð îíóí éàíûíà àõûá ýÿëèðäè. Îíëàð êàïðàëû äþâðÿéÿ àëûð, áàðäàø ãóðóá, ÿëëÿðèíè ÷ÿíÿëÿðèíèí àëòûíà äèðÿéÿðÿê ãóðó éåðäÿ îòóðóð, îíà ãóëàã àñûðäûëàð. Îíëàð ãàøëàðûíû ÷àòûð, äèø__________ ëÿðèíè ãûúàéûðäûëàð, äÿðñè îíëàð î ãÿäÿð äÿ áàøà äöøìöðäöëÿð, àì244

downloaded from KitabYurdu.org

ìà îíëàðà äåéèðäèëÿð: “Ñèç àâàìñûç, ñèç éûðòûúûñûíûç, ñèç òÿçÿúÿ, þç ìàüàðàíûçäàí ÷ûõûðñûíûç, áÿøÿðèééÿòÿ ÷àòìàã ëàçûìäûð!” – Îíëàð ìþùêÿì àääûìëàðëà áÿøÿðèééÿòÿ ÷àòìàüà ãà÷ûðäûëàð. Íÿ âàõò êè, áèç éåð öçöíäÿ þç ðîëóìóçó – ãîé î ëàï úöçè âÿ ýþçÿ ÷àðïìàéàí îëñóí – äÿðê åòäèê, î çàìàí õîøáÿõò îëàúàüûã. Éàëíûç î çàìàí ðàùàò éàøàéûá, ðàùàò þëÿ áèëÿðèê, ÷öíêè ùÿéàòûí âåðäèéè ìÿíàíû þëöì äÿ âåðèð. Èíñàíûí þëöìö òÿáèè îëàí çàìàí, Ïðîâàíñàíûí áèð éåðèíäÿ ãîúà êÿíäëè þìðöíöí àõûðûíäà êå÷èëÿðèíè âÿ çåéòóíëàðûíû þç îüóëëàðûíûí ìöùàôèçÿñèíÿ âåðäèéè çàìàí, äöíéàäàí ðàçûëûãëà óçàãëàøûð, þçö äÿ áó êå÷è âÿ çåéòóíëàðû îíóí ö÷öí âåðèð êè, îíëàðû îüëàíëàðû áèð âàõò þç îüëàíëàðûíûí îüëàíëàðûíà âåðñèíëÿð. Êÿíäëè òàéôàñûíäà àäàì àíúàã ãèñìÿí þëöð. Âàõòû ýÿëÿíäÿ ùÿéàò äàüûëûð, òîõóì ÿìÿëÿ ýÿëÿíäÿ ãàáûã äàüûëàí êèìè. Áèð äÿôÿ ìÿí ö÷ êÿíäëè èëÿ úàí âåðÿí àíàëàðûíûí éàòàüû áàøûíäà äóðìóøäóì, ñþç éîõ êè, áó ÷îõ êÿäÿðëè ñÿùíÿ èäè. Ýþáÿêáàüû èêèíúè äÿôÿ ãûðûëûðäû. Íÿñëè íÿñèëëÿ áàüëàéàí òåëëÿð èêèíúè äÿôÿ ãûðûëûðäû. Îüóëëàð áèðäÿí þçëÿðèíè òÿê ùèññ åëÿäèëÿð, îíëàð þçëÿðèíÿ áàúàðûãñûç, àúèç ýþðöíöðäöëÿð, áàéðàìëàðäà áöòöí àèëÿíèí áàøûíà éûüûëäûüû ñòîë, îíëàðûí ùàìûñûíû þçöíÿ ÷ÿêÿí, àùÿíðöáà éîõ èäè. Àììà ìÿí ýþðöðäöì êè, áóðàäà éàëíûç îíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí òåëëÿð ãûðûëìûð, ùÿì äÿ èêèíúè ùÿéàò éàðàíûð. ×öíêè îüóëëàðäàí ùÿð áèðè þç íþâáÿñèíäÿ íÿñëèí áàø÷ûñû, ïàòðèàðõû îëàúàã, îíóí áàøûíà àèëÿ òîïëàøàúàãäûð, âàõò ýÿëèá ÷àòàíäà èñÿ î äà þç íþâáÿñèíäÿ èõòèéàðàòû èíäè ùÿéÿòäÿ îéíàéàí óøàãëàðà âåðÿúÿêäè. Ìÿí àíàéà, ñàêèò âÿ ñÿðò öçëö ãîúà êÿíäëè ãàäûíûíà, îíóí êèëèäëÿíìèø äîäàãëàðûíà áàõûðäûì, – öç äåéèë, äàøäàí éîíóëìóø ìàñêà èäè. Áó öçäÿ ìÿí îüëàíëàðûíûí úèçýèëÿðèíè ýþðöðäöì. Îíëàðûí þçëÿðè áó ìàñêàäàí òþêöëìöøäö. Áó áÿäÿí îíëàðûí áÿäÿíèíè äöçÿëòìèøäè: ÿëà ùàçûðëàíìûø ìþùêÿì, ìÿòèí. Áóäóð, î, ùÿéàòäàí ìÿùðóì ùàëäà óçàíìûøäûð, ëàêèí áó ìÿùðóìèééÿò, è÷ÿðèñèíäÿí __________ äÿéìèø ìåéâÿ ÷ûõàí äàüûëìûø ãàáûüûí ìÿùðóìèééÿòèäèð. Îíóí 245

downloaded from KitabYurdu.org

îüëàíëàðû, ãûçëàðû äà þç áÿäÿíëÿðèíäÿí éåíÿ àäàìëàð ãàéûðàúàãäûð. Êÿíä÷è íÿñëè þëöá ýåòìèð. Àíà þëäö, éàøàñûí àíà! ßëáÿòòÿ, áó àúûäûð, ëàêèí íÿñëèí àùÿíýäàð éåðèøè íåúÿ ñàäÿ âÿ òÿáèèäèð! Áó íÿñèë ñà÷û-ñàããàëû àüàðìûø çÿùìÿòêåøëÿðèí åòèáàðñûç ãèëàôëàðûíû áèð-áèð éîëäà ãîéàðàã, äàèìà òÿçÿëÿøèð, ýþðöíìÿç ùÿãèãÿòÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åäèð. Áàõ, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ î àõøàì êÿíäèí öçÿðèíäÿ äîëàøàí äÿôí çÿíýëÿðèíäÿ ìÿíèì ãóëàüûìà êÿäÿð äåéèë, öðêÿê ñåâèíú ñÿñëÿðè ýÿëèðäè. Äÿôíè âÿ õà÷ ñóéóíà ñàëìàíû åéíè ñÿäàëàðëà õÿáÿð âåðÿí çÿíý íÿñëèí äÿéèøäèéèíè õÿáÿð âåðèðäè. Ãîúà çÿùìÿòêåø àðâàäûí òîðïàüà ãîâóøìàñû øÿíèíÿ îëàí áó ìàùíû öðÿêëÿðè ùÿçèí-ùÿçèí äîëäóðóðäó. Ùÿéàò íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áåëÿ êå÷èð, àüûð-àüûð, àüàúûí áîé àòìàñû êèìè; áó ùÿéàòëà áÿðàáÿð øöóð äà éåíè íÿñëÿ êå÷èð. Íåúÿ ùåéðÿòàìèç òþðÿìÿäèð! ßðèìèø ëàâàëàðäàí óëäóçëàðûí éîüðóëäóüó õÿìèðäÿí, ìþúöçÿäÿí éàðàíìûø ùöúåéðÿëÿðäÿí áèç – àäàìëàð ÷ûõìûøûã, áèç ýåòäèêúÿ éóõàðû ãàëõìûøûã, ïèëëÿ-ïèëëÿ ãàëõìûøûã âÿ áóäóð áèç êàíòàòàëàð éàçûðûã, áöðúëÿðè þë÷öðöê. Ãîúà êÿíäëè ãàäûí, óøàãëàðûíà íÿèíêè ùÿéàò âåðäè, îíëàðà àíà äèëè þéðÿòäè, àüûð-àüûð, ÿñðëÿðäÿí áÿðè éûüäûüû âàð-äþâëÿòè âåðäè; àíà – îíà ÿìàíÿò ãàëìûø úöçè ÿôñàíÿ åùòèéàòûíû, àíëàéûøû âÿ åòèãàäû, Íéóòîí âÿ Øåêñïèðè âÿùøèëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí ùÿð øåéè – ìÿíÿâè ìèðàñû îíëàðà åòèáàð åòäè. Èñïàíèéàíûí äþéöø÷öëÿðèíè àòÿø àëòûíäà áîòàíèêà äÿðñèíÿ, Ìåðìîçó Úÿíóáè Àòëàíòèêàéà, áèð áàøãàñûíû øåðÿ ñþâã åäÿí ùÿìèí àúëûã, áó ÿáÿäè ñþíäöðöëìÿç ùèññ, îíà ýþðÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð êè, èíñàí þç èíêèøàôûíäà ùÿëÿ çèðâÿëÿðÿ ãàëõìàìûøäûð âÿ áèç ùÿëÿ þçöìöçö âÿ êàèíàòû áàøà äöøìÿëèéèê. Ãàðàíëûüà êþðïö ñàëìàã ëàçûìäûð. Áóíó àíúàã î àäàìëàð åòèðàô åòìèðëÿð êè, îíëàð õóäáèí ëàãåéäëèéè ìöäðèêëèê ñàéûðëàð. Ëàêèí áåëÿ ìöäðèêëèê àúûíàúàãëû àëäàíûøäûð. Éîëäàøëàð, ìÿíèì éîëäàøëàðûì, ñèçè øàùèä ÷àüûðûðàì: ùÿéàòûìûçäà __________ ùàíñû ñààòëàð ÿí õîøáÿõò ñààòëàðäûð?

246

downloaded from KitabYurdu.org

4 Èíäè áó êèòàáûí ñîí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ìÿí éåíÿ î ãîúàëìûø ìÿìóðëàðû – áèçÿ èëê äÿôÿ ïî÷ò òÿééàðÿñè åòèáàð åäèëäèéè âÿ áèç àäàì îëìàüà ùàçûðëàøäûüûìûç ùÿìèí ñöáù÷àüû áèçè ìöøàéèÿò åäÿí àäàìëàðû õàòûðëàéûðàì. Àõû îíëàð äà ùÿð úÿùÿòäÿí áèçèì êèìè èäèëÿð, àììà îíëàð àú îëäóãëàðûíû áèëìèðäèëÿð. Áó äöíéàäà ùå÷ êÿñèí îéàíìàüà êþìÿê åòìÿäèéè àäàìëàð îëäóãúà ÷îõäóð. Áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã, äÿìèð éîëó èëÿ óçóí ìöääÿò éîë ýåòäèéèì âàõò, ìÿí ö÷ ýöí îëäóüóì áó òÿêÿðëÿð ñÿëòÿíÿòèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê èñòÿäèì; ö÷ ýöí áó êÿñèëìÿéÿí òàããûëòû âÿ ýóðóëòóíóí ÿëèíäÿí éàõà ãóðòàðìàã ìöìêöí äåéèëäè, ñàíêè ñàùèëè äþéÿúëÿéÿí äàëüàëàð ÷ûíãûëëàðû áó òÿðÿôäÿí î òÿðÿôÿ òóëëàéûðäû; ìÿí éóõóëàéà áèëìèðäèì. Ýåúÿ ñààò áèðÿ éàõûí áöòöí ãàòàðû áó áàøäàí î áàøà äîëàøäûì. Éàòàã âàãîíëàðû áîø èäè. Áèðèíúè äÿðÿúÿëè âàãîíëàð äà áîø èäè. Ö÷öíúö äÿðÿúÿëè âàãîíëàðäà èñÿ éöçëÿðëÿ ïîëéàê ôÿùëÿëÿðè ýåäèðäè, îíëàðû Ôðàíñàäàí ñöðýöí åäèðäèëÿð âÿ îíëàð þç âÿòÿíëÿðèíÿ ãàéûäûðäûëàð. Äÿùëèçëÿðäÿ ìÿí éàòìûø àäàìëàðûí öñòöíäÿí àääàìàëû îëóðäóì. Ìÿí àéàã ñàõëàéûá, ýåúÿ ëàìïàñûíûí èøûüûíäà áàõìàüà áàøëàäûì: âàãîíäà àðàêÿñìÿëÿð éîõ èäè, åéíÿí êàçàðìà êèìè èäè, áóðàäàí êàçàðìà éàõóä ïîëèñ ìÿíòÿãÿñè èéè ýÿëèðäè. Ãàòàð ùÿðÿêÿò åòäèêúÿ éîðüóíëóãäàí öçöëìöø áÿäÿíëÿðè àòûá òóòóðäó. Äÿðèí éóõóéà ýåòìèø áöòþâ áèð õàëã àüûð ñÿôàëÿòÿ ãàéûäûðäû. Áþéöê, öëýöúëÿíìèø áàøëàð òàõòà ñêàìéàëàðûí öñòöíäÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ñöðöøöðäö. Êèøèëÿð, àðâàäëàð, óøàãëàð áó áþéöðëÿðèíäÿí-î áþéöðëÿðè öñòÿ äþíöð, ñàíêè éóõóäà áåëÿ îíëàðû òÿãèá åäÿí ôàñèëÿñèç ýóðóëòó âÿ òàããûëòûäàí úàíëàðûíû ãóðòàðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Ùÿòòà éóõó äà îíëàð ö÷öí åòèáàðëû ñûüûíàúàã äåéèëäè. Èãòèñàäè ãöââÿòëÿíìÿ âÿ çÿèôëÿìÿ îíëàðû Àâðîïàíûí áó áàøûíäàí î áàøûíà àòûðäû, îíëàð Íîð äåïàðòàìèíäÿ îëàí åâëÿðèíäÿí, áàëàúà áàüëàðûíäàí, áèð çàìàí Ïîëøà øàõòà÷ûëàðûíûí ïÿíúÿðÿñèíäÿ ýþðäöéöì ö÷ ÿòèðøàù äèá÷ÿéèíäÿí ìÿùðóì îëìóøäóëàð âÿ ìÿíÿ __________ áåëÿ ýÿëèðäè êè, îíëàð èíñàíëûã ñèôÿòèíèí äÿ éàðûñûíû èòèðìèøäèëÿð.

247

downloaded from KitabYurdu.org

Îíëàð þçëÿðè èëÿ àíúàã ìÿòáÿõ øåéëÿðè, éîðüàí âÿ ïÿðäÿëÿð, ïèñ áàüëàíìûø áàüëàìàëàðäà áÿçè õûðäà øåéëÿð ýþòöðìöøäöëÿð. Îíëàð ÿçèç îëàí ùÿð áèð øåéè, ìåéë ñàëäûãëàðûíûí ùàìûñûíû, Ôðàíñàäà äþðä-áåø èë ÿðçèíäÿ ÿëÿ þéðÿòäèêëÿðè ïèøèéè, èòè, ÿòèðøàùû àòûá ýåòìÿëè îëäóëàð. Îíëàð þçëÿðè èëÿ àíúàã ãàçàíëàð, áèð äÿ òàâàëàð àïàðà áèëÿðäèëÿð. Àíà êþðïÿñèíÿ ñöä âåðèðäè. Éîðóëìóø, ÿëäÿí äöøìöø àíà éàòìûø êèìè ýþðöíöðäö. Áó ñÿðñÿðè ùÿéàòûí ìÿíàñûçëûüû âÿ ãàðìàãàðûøûüû è÷èíäÿ óøàüà ùÿéàò âåðèëèðäè. Ìÿí àòàéà áàõäûì. Êÿëëÿñè àüûð âÿ ÷àé äàøû êèìè ÷ûëïàã èäè. Éóõó îíó áöçöøäöðÿðÿê, åéáÿúÿð ùàëà ñàëìûøäû, èø ïàëòàðû îíó éþíäÿìñèç âÿ íàùàìàð åëÿìèøäè. Àäàì äåéèë, êÿñÿê èäè. Ýåúÿëÿð éóðäñóç ñÿôèëëÿð áàçàð ñêàìéàëàðûíûí öñòöíÿ áåëÿ úûð-úûíäûð éûüûíû êèìè ñÿðèëèðëÿð. Ìÿí ôèêèðëÿøäèì: äèëÿí÷èëèê, íàòÿìèçëèê, åéáÿúÿðëèê – ìÿñÿëÿ áóíäà äåéèë. Àõû, áóäóð, áó êèøè âÿ áó ãàäûí áèð çàìàí èëê äÿôÿ ýþðöøìöøëÿð. Éÿãèí î, ãûçà ýöëöìñÿìèøäèð. Éÿãèí èøäÿí ñîíðà îíà ÷è÷ÿê ýÿòèðìèøäèð. Áÿëêÿ óòàíúàã âÿ áàúàðûãñûç îëäóüóíäàí îíà ýöëÿúÿêëÿðèíäÿí ãîðõìóøäó. Þç ôöñóíêàðëûüûíà ÿìèí îëàí ãûç èñÿ ñûðô ãàäûí èøâÿêàðëûüûíà ýþðÿ îíó èíúèòìÿêäÿí áÿëêÿ ëÿççÿò àëìûøäûð. Áó ýöí àíúàã ãàçìàüà âÿ àòìàüà ãàáèë îëàí ìàøûíà ÷åâðèëÿí áó êèøè ùÿéÿúàí, òÿøâèøëÿ öçöëöð, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ öðÿéè õîø áèð ùèññëÿ ñûõûëûðäû. Àüëàñûüûøìàçäûð, íåúÿ îëìóøäó êè, îíëàð ùÿð èêèñè êÿñÿéÿ ÷åâðèëìèøäèëÿð? Îíëàð ùàíñû ìöäùèø ìÿíýÿíÿéÿ äöøìöøäöëÿð? Îíëàðû áåëÿ åéáÿúÿð ùàëà ñàëàí íÿ èäè? Ùåéâàíëàð ãîúàëûãäà äà ýþçÿëëèêëÿðèíè ñàõëàéûð. Áÿñ íÿ ö÷öí èíñàíûí ãàéðûëäûüû ýþçÿë ïàë÷ûã áó êþêÿ ñàëûíìûøäûð? Ìÿí àüûð, íàðàùàò éóõóéà ýåòìèø éîë éîëäàøëàðûìûí àðàñû èëÿ éîëóìà äàâàì åäèðäèì. Õîðóëòóëàð, èíèëòèëÿð, àíëàøûëìàç äîíãóëòóëàð, éàòàíëàð ãóðó òàõòà öçÿðèíäÿ éåðëÿðèíè ðàùàòëàìàã ö÷öí áó áþéöðëÿðèíäÿí î áèðèíÿ äþíÿí çàìàí éþíäÿìñèç òàõòà áàøìàãëàðûíûí ÷ûõàðäûüû áîüóã òàããûëòû àðäû-àðàñû êÿñèëìÿç ýóðóëòóéà ãàðûøûðäû. Áöòöí áóíëàðûí àðäûíúà ñóñìàéàí óüóëòó ýÿëèðäè, åëÿ áèë äàëüàëàð ÷ûíãûëëàðû îéíàäûðäû. Éàòàí àèëÿíèí ãÿíøÿðèíäÿ îòóðóðàì. Êþðïÿ, àòà-àíàíûí àðà__________ ñûíäà þçöíÿ áèðòÿùÿð éåð åëÿìèøäèð. Áóäóð, î éóõóäà äþíöð, ýåúÿ 248

downloaded from KitabYurdu.org

ëàìïàñûíûí çÿèô èøûüûíäà îíóí öçöíö ýþðöðÿì. Íÿ ýþçÿë öçäöð! Áó èêè íÿôÿðäÿí äöíéàéà ýþçÿë áèð áÿùðÿ ýÿëìèøäèð. Áó áè÷èìñèç, àüûð êàï÷àãëàð çÿðèôëèê âÿ ìÿëàùÿò íöìóíÿñè éàðàòìûøëàð. Ìÿí äöç àëûíà, òîòóã, çÿðèô äîäàãëàðà áàõûð âÿ äöøöíöðÿì, áóäóð, ìóñèãàð öçö, áóäóð áàëàúà Ìîòñàðò, î áàøäàí-àéàüà öìèääèð. Î ëàï íàüûëëàðäà îëàí áàëàúà øàùçàäÿäèð, î äàèì àüûëëû ãàéüû èëÿ áþéöñÿ, ÿí úÿñàðÿòëè öìèäëÿðè äîüðóëäà áèëÿð. Óçóí àõòàðûøëàðäàí ñîíðà áàüäà, íÿùàéÿò, éåíè áèð ãûçûëýöë éåòèðèëäèêäÿ, áöòöí áàüáàíëàð âÿúäÿ ýÿëèð. Ãûçûëýöëö áàøãàëàðûíäàí àéûðûð, öðÿêäÿí îíóí ãåéäèíÿ ãàëûðëàð, íàçûíû ÷ÿêèðëÿð, îíó ÿçèçëÿéèðëÿð. Ëàêèí àäàìëàð áàüáàíñûç áþéöéöð. Áàëàúà Ìîòñàðò äà áàøãàëàðû êèìè ùÿìèí ìöäùèø ìÿíýÿíÿéÿ äöøÿúÿê, ñîíðà ÿí ðÿçèë ìåéõàíàëàðûí ìÿíôóð ìóñèãèñè èëÿ ÿéëÿíìÿéÿ áàøëàéàúàã. Î çàìàí Ìîòñàðò ìÿùâ îëóá ýåäèð. Ìÿí þç âàãîíóìà ãàéûòäûì. Þçöì-þçöìÿ äåéèðäèì: áó àäàìëàð þç òàëåëÿðèíäÿí ÿçàá ÷ÿêìèðëÿð. Âÿ ìÿíÿ ÿçàá âåðÿí èçòèðàá äåéèë. Ìÿñÿëÿ ÿáÿäè ñàüàëìàéàí õÿñòÿëèêäÿí þòÿðè ýþç éàøû òþêìÿêäÿ äåéèë. Áó ìÿðÿçÿ òóòóëìóøëàð îíó ùèññ åòìèðëÿð. Õÿñòÿëèê òÿê áèð àäàìû äåéèë, áÿøÿðèééÿòè è÷èíäÿí éåéèð. Ìÿí ðÿùìÿ äÿ èíàíìûðàì. Ìÿíÿ áàüáàíûí ãàéüûñû ÿçàá âåðèð. Ìÿíÿ ÿçàá âåðÿí ñÿôàëÿòèí ýþðêÿìè äåéèë, àõûð àéàãäà àäàìëàð àâàðà÷ûëûüà àëûøäûãëàðû êèìè, ñÿôàëÿòÿ äÿ àëûøûðëàð. Øÿðãäÿ áèð ÷îõ íÿñèëëÿð ÷èðê è÷èíäÿ éàøàéûð âÿ ùå÷ äÿ þçëÿðèíè áÿäáÿõò ùèññ åòìèðëÿð. Ìÿíÿ ÿçàá âåðÿí øåéè êàñûáëàðà ìÿúúàíè øîðáà âåðìÿêëÿ ìöàëèúÿ åòìÿê îëìàç. ßçàáëû ùå÷ äÿ áè÷èìñèç, òàïäàëàíìûø èíñàí ïàë÷ûüûíûí åéáÿúÿðëèéè äåéèë. Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, áó àäàìëàðûí ùÿð áèðèíäÿ áÿëêÿ áèð Ìîòñàðò þëäöðöëìöøäöð. Éàëíûç Ðóùóí íÿôÿñè ïàë÷ûüà äÿéÿíäÿ îíäàí èíñàí éàðàíûð.

__________ 249

downloaded from KitabYurdu.org

Ìàéîð Àëèàñà, 2/33 óçàã êÿøôèééàò àâèàãðóïóíäàí îëàí áöòöí éîëäàøëàðûìà, õöñóñÿí 1939-1940-úû èëëÿðäÿ áèð éåðäÿ íþâáÿ èëÿ äþéöø òàïøûðûüûíà ó÷äóüóì âÿ ùÿéàòûìûí àõûðûíà êèìè áèð äîñò êèìè ãàëàúàüûì øòóðìàí-êàïèòàí Ìîðîéà, øòóðìàí-ëåéòåíàíòëàð Àçàìáðÿ, Äöòåðòðÿ èòùàô åäèðÿì.

I Áó, ÿëáÿòòÿ, éóõóäóð. Ìÿí êîëëåúäÿéÿì. Îí áåø éàøûì âàð. Ñÿéëÿ ùÿíäÿñè ìÿñÿëÿ ùÿëë åäèðÿì. Ãàðà ïàðòàéà äèðñÿêëÿíÿðÿê ïÿðýàðû, õÿòêåøè, òðàíñïîðòéîðó úèääè-úÿùä èëÿ èøëÿäèðÿì. Ìÿí äàëüûíàì âÿ ñàêèòÿì. Éàíûìäàêû éîëäàøëàðûì ïû÷ûëäàøûðëàð. Êèì èñÿ ñèíèô ëþâùÿñèíÿ ðÿãÿìëÿð éàçûð. Òÿíáÿëëÿð êàðò îéíàéûðëàð. Ùÿðäÿíáèð ìÿí õÿéàëûìûí äàùà äÿðèíëèêëÿðèíÿ ýåäèðÿì, ïÿíúÿðÿäÿí áàõûðàì. Éàøûë áóäàã ýöíÿøäÿ àùÿñòÿ-àùÿñòÿ òÿðïÿíèð. Óçóí ìöääÿò îíà áàõûðàì. Ìÿí ôÿùìñèç, äàëüûí, óíóòãàí øàýèðäÿì... Ìÿí áó ýöíÿøÿ ñåâèíèðÿì, óøàãëûüûí ãîõóñó èëÿ: ïàðòàíûí, òàáàøèðèí, ñèíèô ëþâùÿñèíèí ãîõóñó èëÿ ìÿñò îëóðàì, õóìàðëàíûðàì. Áó åòèáàðëû óøàãëûãäà äàëäàëàíà áèëìÿéèì íåúÿ éàõøûäûð. Ìÿí áèëèðÿì: ÿââÿëúÿ óøàãëûã, ìÿêòÿá, éîëäàøëàð, ñîíðà äà èìòàùàí ýöíö ýÿëèð. Ñÿí äèïëîì àëûðñàí. Âÿ öðÿê ÷ûðïûíòûñû èëÿ ìÿêòÿáäÿí àéðûëûðñàí, êèøè îëóðñàí. Áó ýöíäÿí àääûìëàðûí áÿðêèéèð. __________ Ñÿí þç ùÿéàò éîëóíó áàøëàéûðñàí. Èëê àääûìëàðûíû àòûðñàí. Íÿ250

downloaded from KitabYurdu.org

ùàéÿò, þç ñèëàùûíû ÿñë äöøìÿí öçÿðèíäÿ ñûíàéûðñàí. Õÿòêåø, ýöíéÿ, ïÿðýàð – îíëàðûí êþìÿéè èëÿ ñÿí äöíéàíû ãóðàúàãñàí, éàõóä äöøìÿíëÿðè ìÿüëóá åäÿúÿêñÿí. ßéëÿíúÿëÿð ãóðòàðàúàã. Áèëèðÿì, ùÿéàòëà öç-öçÿ ýÿëìÿê àäÿòÿí øàýèðäè ãîðõóòìóð. Î áèð éåðäÿ ãÿðàð òàïìûð. Áþéöêëÿðèí ùÿéàòûíû äîëäóðàí ùÿð øåé – ÿçàá-ÿçèééÿò, òÿùëöêÿëÿð, öìèäñèçëèêëÿð, ìÿéóñëóã ìÿêòÿáëèíèí âåúèíÿ äåéèë. Àììà ìÿí ãÿðèáÿ ìÿêòÿáëèéÿì. Õîøáÿõòÿì êè, ìÿêòÿáëèéÿì, ùÿéàòà äàõèë îëìàã ö÷öí áèð åëÿ òÿëÿñìèðÿì... Äöòåðòð êå÷èð, ìÿí îíó éàíûìà ÷àüûðûðàì.

– Îòóð, ñÿíÿ ôîêóñ ýþñòÿðèì... Îíóí öðÿéèíäÿ òóòäóüó ãàðàòîõìàã òóçó ÷ûõàðàíäà éàìàí ñåâèíèðÿì. Äöòåðòð ìÿíèìëÿ öçáÿöç, åëÿ ìÿíèìêè êèìè ãàðà ïàðòàäà îòóðàðàã àéàãëàðûíû éåëëÿäèð. Î ýöëöð. Ìÿí àçúà ýöëöìñÿéèðÿì. Ïåíèêî éàõûíëàøûá ÿëèíè ÷èéíèìÿ ãîéóð.

– Íåúÿñÿí, äîñò? Áóíëàðûí ùàìûñûíäà íÿ ãÿäÿð ìåùðèáàíëûã, èíúÿëèê, ùÿðàðÿò âàð! Íÿçàðÿò÷è (íÿçàðÿò÷èìè?..) ãàïûíû à÷ûá èêè éîëäàøûìû ÷àüûðûð. Îíëàð õÿòêåøè, ïÿðýàðû àòûá ãàëõûðëàð, ÷ûõûá ýåäèðëÿð. Áèç îíëàðûí äàëûíúà áàõûðûã. Îíëàð ìÿêòÿáäÿí ãóðòàðäûëàð. Îíëàðû ùÿéàòà àòûðëàð, èíäè áèëèêëÿðè ëàçûì îëàð. Èíäè îíëàð, áþéöêëÿð êèìè, þç ùåñàáëàðûíû äöøìÿí öçÿðèíäÿ éîõëàéà áèëÿðëÿð. Ãÿðèáÿ ìÿêòÿáäèð, áóðàäàí øàýèðäëÿðè òÿê-òÿê áóðàõûðëàð. Ùÿì äÿ òÿíòÿíÿñèç-ôèëàíñûç. Áó èêè íÿôÿð áèçÿ ùå÷ äþíöá áàõìàäûëàð äà. Àõû òàëå îíëàðû ÷îõ óçàãëàðà àòà áèëÿð. Ëàï äöíéàíûí î áàøûíà! Ìÿêòÿáäÿí ñîíðà ùÿéàò àäàìëàðûí ùÿðÿñèíè áèð òÿðÿôÿ àòûðñà, îíëàð òÿçÿäÿí ýþðöøÿúÿêëÿðèíÿ áåë áàüëàéà áèëÿðìè? Áèç, ùÿëÿ ñàêèò áèð áóúàãäà ãàëàíëàð, áàøûìûçû àøàüû ñàëûðûã.

– Ãóëàã àñ, Äöòåðòð, áó ýöí àõøàì... Ãàïû òÿçÿäÿí à÷ûëûð. Ñàíêè ùþêì åøèäèðÿì: – Êàïèòàí äå Ñåíò-Åêçöïåðè âÿ ëåéòåíàíò Äöòåðòð – ìàéîðóí __________ éàíûíà!

251

downloaded from KitabYurdu.org

ßëâèäà ìÿêòÿá. Ùÿéàò áàøëàéûð.

– Ñÿí áèçèì íþâáÿìèç îëäóüóíó áèëèðäèí?

– Ïåíèêî áó ýöí ñÿùÿð ó÷ìóøäóð. Áèçè ÷àüûðûðëàðñà, äåìÿëè, òàïøûðûüà ó÷ìàëûéûã, áó, àéäûíäûð. Ìàéûí àõûðûäûð. Ýåðè ÷ÿêèëìÿ, òÿëÿôàò. Åêèïàæëàð ãóðáàí âåðèëèð, åëÿ áèë áèð ñòÿêàí ñó èëÿ ìåøÿ éàíüûíûíû ñþíäöðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿð øåéèí ïó÷ îëäóüó âàõòäà èòêèëÿð ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ äÿéìÿç. Áöòöí Ôðàíñàíûí ÿëëè óçàã êÿøôèééàò åêèïàæû ãàëìûøäûð. Ùÿðÿñèíäÿ ö÷ íÿôÿð îëàí ÿëëè åêèïàæ. Îíëàðäàí èéèðìè ö÷ö áèçèì 2/33 àâèàãðóïóíäàäûð. Èéèðìè ö÷ åêèïàæûí ö÷ ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ îí éåääèñèíè èòèðìèøèê. Áèç øàì êèìè ÿðèéèá ýåòìèøèê. Ìÿí äöíÿí ëåéòåíàíò Ãàâóàëà äåäèì: – Ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà àéûðä åäÿðèê. Ëåéòåíàíò Ãàâóàë äà ìÿíÿ úàâàá âåðäè: – Ñèç, úÿíàá êàïèòàí, ñàü ãàëàúàüûíûçà öìèä áÿñëÿéèðñèíèç? Ãàâóàë çàðàôàò åòìèðäè. Áèç ýþçÿë áàøà äöøöðöê êè, ìÿíàñûç îëñà äà îäà-àëîâà àòûëìàãäàí áàøãà ÷àðÿìèç éîõäóð. Áöòöí Ôðàíñà ö÷öí ÿëëè åêèïàæ ãàëìûøûã. Ôðàíñûç îðäóñóíóí áöòöí ñòðàòåýèéàñûíûí àüûðëûüû áèçèì öçÿðèìèçäÿäèð, áó àüûðëûüû áèç äàøûìàëûéûã! Áþéöê áèð ìåøÿ éàíûð, àëîâëàíûð, áèð íå÷ÿ ñòÿêàí ñó âàð, éàíüûíû ñþíäöðìÿê ö÷öí áóíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð, àéäûíäûð êè, áó ñóéó ãóðáàí âåðÿúÿêëÿð. Þçö äÿ äöç åëÿéèðëÿð. Ìÿýÿð øèêàéÿòëÿíÿí âàð? Ìÿýÿð áèç ùÿìèøÿ áåëÿ úàâàá âåðìèðèê: “Îëäó, úÿíàá ìàéîð. Åëÿäèð êè, âàð, úÿíàá ìàéîð. Òÿøÿêêöð åäèðÿì, úÿíàá ìàéîð. Àéäûíäûð, úÿíàá ìàéîð”. Ëàêèí èíäè ìöùàðèáÿíèí ñîí àéëàðûíäà ùàìûéà áèð ùèññ ùàêèì êÿñèëìèøäèð – ìÿíàñûçëûüû äóéìàã ùèññè. Ùÿð øåé ñàðñûëûð. Ùÿð øåé äàüûëûð. Èñòèñíàñûç îëàðàã ùÿð øåé. Þëöìöí þçö áåëÿ ìÿíàñûç ýþðöíöð. Áó ãàðìàãàðûøûãäà î ìÿíàñûçäûð... Ìàéîð Àëèàñûí éàíûíà ýèðèðèê, î èíäè äÿ Òóíèñäÿ ùÿìèí 2/33 àâèàãðóïà êîìàíäèðëèê åäèð...

– Ñàëàì, Ñåíò-Åêñ. Ñàëàì, Äöòåðòð. ßéëÿøèí. Áèç îòóðóðóã. Ìàéîð õÿðèòÿíè à÷ûá öçöíö àéàã÷ûéà òóòóð. __________ – Ùàâà ùàããûíäà ìÿëóìàòû áóðà âåðèí.

252

downloaded from KitabYurdu.org

Î, êàðàíäàøû ñòîëà äþéÿúëÿéèð. Îíà áàõûðàì. Ñûíûõìûøäûð. Î, ýåúÿíè éàòìàìûøäûð. Þçöíö ìàøûíäà îðà-áóðà âóðìóø, õÿéàë êèìè éîõà ÷ûõàí, ãà÷ûá ýåäÿí ãÿðàðýàùëàðû – äèâèçèéà ãÿðàðýàùûíû, êîðïóñ ãÿðàðýàùûíû àõòàðìûøäû... Îíà åùòèéàò ùèññÿëÿðè âåðìÿéÿí òÿúùèçàò àíáàðëàðû èëÿ ìöáàðèçÿéÿ òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèøäè. Éîëäà î êå÷èëìÿç áàñûðûãëàðäà èëèøèá ãàëìûøäû. Î ùÿì÷èíèí áèçèì ñîí êþ÷öìöçö âÿ éåíè áàçàäà éåðëÿøìÿéèìèçè òÿøêèë åòìèøäè, áèç àåðîäðîìëàðûìûçû òåç-òåç äÿéèøèðèê, ñàíêè äèëáèëìÿç ìÿùêÿìÿ èúðà÷ûñûíûí òÿãèá åòäèéè áÿäáÿõòëÿðèê. Èíäèéÿ ãÿäÿð Àëèàñ ùÿìèøÿ þç òÿééàðÿëÿðèíè, éöê ìàøûíëàðûíû âÿ îí òîíëóã ùÿðáè ìöõÿëëÿôàòûíû õèëàñ åäÿ áèëìèøäè. Àììà èíäè áèçÿ àéäûíäûð êè, îíóí ýöúö òöêÿíìÿê öçðÿäèð, ÿñÿáëÿðè àðòûã äþçìöð.

– Ùÿ, áåëÿäèð... Î áèçÿ áàõìàäàí ñòîëó äþéÿúëÿéèð, ùåé äþéÿúëÿéèðäè.

– Èø õàðàáäûð... Î, ÷èéèíëÿðèíè àòûð.

– Òàïøûðûã ïèñäèð... Àììà ãÿðàðýàùäàí òÿêèä åäèðëÿð... ßë ÷ÿêìèðëÿð... Ìÿí åòèðàç åëÿäèì, àììà îíëàð ñþçëÿðèíäÿí äþíìöðëÿð... ßëèìäÿí íÿ ýÿëèð... Áèç Äöòåðòðëÿ ïÿíúÿðÿäÿí áàéûðà áàõûðûã – ñÿìà òÿìèçäèð. Ìÿí òîéóãëàðûí ãàããûëäàìàñûíû åøèäèðÿì: êîìàíäà ìÿíòÿãÿñè ôåðìàäà, êÿøôèééàò øþáÿñè ìÿêòÿáäÿäèð. Éàé, éåòèøÿí ìåéâÿëÿð, ÿòÿ-úàíà äîëàí úöúÿëÿð, äÿí òóòàí çÿìèëÿð – áóíëàðûí ùàìûñû ìÿíäÿ þëöìöí éàõûí îëìàñû ôèêðè èëÿ äöç ýÿëèð. Ìÿíúÿ, éàéûí ñàêèòëèéè þëöìëÿ òàì áèð éåðÿ ñûüà áèëÿð âÿ äöøäöéöí áó àëÿìèí øèðèíëèéèíäÿ ùå÷ áèð èñòåùçà éîõäóð. Áåéíèìäÿ àíëàøûëìàç, òóòãóí áèð ôèêèð äîüóð: “Éàé áèð íþâ ãåéðè-íîðìàëäûð... î ãÿçàéà óüðàìûøäûð”. Ìÿí ñàùèáñèç òàõûëäþéÿí ìàøûíëàðû, àòûëìûø êîìáàéíëàðû ýþðìöøÿì. Éîëëàðûí êÿíàðëàðûíäàêû ãàíîâëàðà äöøìöø, ñûíìûøäàüûëìûø àâòîìîáèëëÿð. Òÿðê åäèëìèø êÿíäëÿð. Áîø ãàëìûø áèð êÿíääÿ êîëîíêàäàí ùÿëÿ äÿ ñó àõûðäû. Íÿ ãÿäÿð èíñàí ÿìÿéèíèí ìÿùñóëó îëàí òÿìèç ñó ëèëëÿíÿ-ëèëëÿíÿ àõûðäû. Áèðäÿí øöóðóìäà ìÿíàñûç áèð ìÿñÿëÿ äîüóð: õàðàá îëìóø ñààòëàð ýþçöìöí þíöíÿ __________ ýÿëèð. Ñàíêè áöòöí ñààòëàð õàðàá îëìóøäóð. Êÿíä êèëñÿëÿðèíèí ñàà253

downloaded from KitabYurdu.org

òû. Âàüçàë ñààòû, òÿðê åäèëìèø åâëÿðèí áóõàðû ñààòû. Ãà÷àí ñààòñàçûí âèòðèíèíäÿ þëö ñààòëàðûí áöòþâ áèð ãÿáèðèñòàíëûüû âàð. Ìöùàðèáÿäèð... Äàùà ùå÷ êÿñ ñààòûíû ãóðìóð, ùå÷ êÿñ ÷óüóíäóð éûüìûð. Ùå÷ êÿñ âàãîíëàðû òÿìèð åòìèð. ßòÿøè ñþíäöðìÿê éàõóä êÿíäëè ãàäûíëàðûíûí êðóæåâàëû áàéðàì ïàëòàðëàðûíû éóìàã ö÷öí îëàí ñó ýþëëÿíÿ-ýþëëÿíÿ êèëñÿ ìåéäàíûíà àõûð. Éàéäà äà þëìÿê ëàçûì ýÿëèð... Ìÿíäÿ åëÿ áèð ùèññ âàðäûð êè, ýóéà õÿñòÿëÿíìèøÿì. Ùÿêèì äÿ åëÿ èíäèúÿ ìÿíÿ äåìèøäèð: “èøëÿð éàìàí õàðàáäûð...” Äåìÿëè, âÿñèééÿò ùàããûíäà, ãàëàíëàð ùàããûíäà äöøöíìÿê ëàçûìäûð. Áèð ñþçëÿ, áèç Äöòåðòðëÿ àíëàäûã êè, áó òàïøûðûã öìèäñèçäèð.

– Âÿçèééÿòè íÿçÿðÿ àëñàã, – äåéÿ ìàéîð ñþçöíÿ éåêóí âóðóð, – ðèñê èëÿ ùåñàáëàøìàã ëàçûì ýÿëìèð... ßëáÿòòÿ. “Ëàçûì ýÿëìèð” âÿ áóíà ùå÷ êÿñ ìöãÿññèð äåéèë. Íÿ ìÿéóñ îëäóüóìóç ö÷öí áèç, íÿ äÿ òÿüéèð-ùàë îëäóüó ö÷öí ìàéîð, íÿ ÿìðëÿð âåðäèéè ö÷öí ãÿðàðýàù. Ìàéîð ýåòäèêúÿ òóòóëóð, ÷öíêè áó ÿìðëÿð ìÿíàñûçäûð. Áèç äÿ áóíó áèëèðèê, áó ãÿðàðýàùà äà ìÿëóìäóð. Î, ÿìðëÿð âåðèð, ÷öíêè ÿìð âåðìÿê ëàçûìäûð. Ìöùàðèáÿ âàõòû ãÿðàðýàùëàð ÿìð âåðìÿëèäèð. ßìðëÿðè ýþçÿë àòëûëàð éàõóä äàùà ìöàñèð îëàí ìîòîñèêëèñòëÿð ýÿòèðèðëÿð. Õàîñ âÿ öìèäñèçëèê ùàêèì îëàí éåðäÿ áåëÿ ýþçÿë àòëûëàðäàí áèðè êþïöêëÿíìèø àòäàí äöøöð. Ñåùèðëÿð óëäóçó êèìè î, ýÿëÿúÿéè ýþñòÿðèð. Î, ùÿãèãÿò ýÿòèðèð. ßìðëÿð éåíèäÿí ùÿð øåéè þç éîëóíà ãîéóð. Ìöùàðèáÿíèí ñõåìè áåëÿäèð. Îíó áàéàüû øÿêèëëÿðäÿ áåëÿ òÿñâèð åäèðëÿð. Âÿ ùÿð êÿñ âàð ãöââÿñè èëÿ ÷àëûøûð êè, ìöùàðèáÿ ìöùàðèáÿéÿ îõøàñûí. Åùòèðàñëà, ÿçìëÿ, úàí-áàøëà. Ùÿð êÿñ îéóíóí áöòöí ãàéäàëàðûíû ýþçëÿìÿéÿ úàí àòûð. Îíäà, áÿëêÿ, áó ìöùàðèáÿ ìöùàðèáÿéÿ îõøàìàüà èëòèôàò ýþñòÿðÿ. Òÿêúÿ îíóí ìöùàðèáÿéÿ îõøàìàñû ö÷öí òÿééàðÿ åêèïàæûíû íàùàã éåðÿ þëöìÿ ìÿðóç ãîéóðëàð. Ùå÷ êÿñ åòèðàô åòìÿê èñòÿìèð êè, áó ìöùàðèáÿ ùå÷ íÿéÿ îõøàìûð, îíäà îëàí ùÿð øåé ìÿíàñûçäûð, î ùå÷ áèð ñõåìÿ éåðëÿøìèð, àäàìëàð îéóíúàüûí ãûðûëìûø èïèíè ùÿëÿ äÿ úèääè áèð ýþðêÿìëÿ äàðòûðëàð. Ãÿðàðýàùëàð ùå÷ éàíà ýåäèá ÷àòìàéàúàã ÿìðëÿðè áþéöê èíàìëà ýþíäÿðèðëÿð. Áèçäÿí òîïëàíìàñû __________ ìöìêöí îëìàéàí ìÿëóìàòëàð òÿëÿá åäèðëÿð. Ìöùàðèáÿäÿ íÿëÿð 254

downloaded from KitabYurdu.org

áàø âåðäèéèíè ãÿðàðýàùëàðà èçàù åòìÿê âÿçèôÿñèíè àâèàñèéà þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿ áèëìÿç. Àâèàñèéà êÿøôèééàòû ìÿëóìàòëàðû èëÿ àíúàã ãÿðàðýàùëàðûí ùèïîòåçèíè éîõëàìàã îëàð. Àììà äàùà ùå÷ áèð ùèïîòåç éîõäóð. ßëëèéÿ ãÿäÿð ó÷óø åêèïàæûíäàí òÿëÿá åäèðëÿð êè, îíëàð áó ìöùàðèáÿäÿ áèð ãàéäà-ãàíóí éàõóä ñèñòåì éàðàòñûíëàð, áåëÿ øåéëÿðèíñÿ èçè-òîçó áåëÿ éîõäóð. Áèçÿ åëÿ áèë ôàë÷ûëàð òàéôàñûíà ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Ìÿí Äöòåðòðÿ, ìÿíèì øòóðìàí-ôàë÷ûìà íÿçÿð ñàëûðàì. Äöíÿí î, äèâèçèéàäàí îëàí ïîëêîâíèêëÿ ìöáàùèñÿ åäèðäè: “ßýÿð ìÿí éåðäÿí îí ìåòð ùöíäöðäÿ ñààòäà áåø éöç îòóç êèëîìåòð ñöðÿòëÿ ó÷àúàüàìñà, èñòåùêàì õÿòòèíè íåúÿ êå÷ÿ áèëÿðÿì?” “Ìöñàèäÿíèçëÿ, ñèçè ùàðàäàí âóðìàüà áàøëàäûãëàðûíû êè, ýþðÿúÿêñèíèç! Âàõòà êè, âóðóðëàð, äåìÿëè, àëìàí ìþâãåéèäèð”.

– Áóíäàí ñîíðà àé ýöëäöì ùà, – Äöòåðòð ñþùáÿòèíÿ éåêóí âóðäó. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, Ôðàíñà ÿñýÿðè Ôðàíñà òÿééàðÿñèíèí öçöíö ýþðìÿìèøäèð. Îíëàð úÿìè-úöìëÿòàíû ìèí äÿíÿäèð, þçö äÿ Äöíêåðêàäàí Åëçàñà ãÿäÿð ñÿïÿëÿíìèøäèð. Äàùà äîüðóñó èíòÿùàñûçëûã è÷ÿðèñèíäÿ ÿðèéèá ýåòìèøäèð. Îíà ýþðÿ úÿáùÿ öçÿðèíäÿ ýþðöíÿí òÿééàðÿ éÿãèí àëìàíëàðûíäûð. Áîìáà àòìàüà ìàúàë òàïìàìûø îíó âóðóá ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàâàäà ýóðóëòó åøèäÿí êèìè ïóëåìéîòëàð, òåçàòàí òîïëàð äÿðùàë àòÿø à÷ûð.

– À÷ûã äåìÿëèéèê, îíëàð áèçèì áó öñóëóìóçäàí ãèéìÿòëè ìÿëóìàò àëûðëàð, – äåéÿ Äöòåðòð ÿëàâÿ åòäè. Áóíóíëà áåëÿ, áó ìÿëóìàòëàð ùåñàáà àëûíìàëûäûð, ÷öíêè ìöùàðèáÿäÿ êÿøôèééàòûí ìÿëóìàòëàðû íÿçÿðÿ àëûíûð. Àõû, áöòöí áó ìöùàðèáÿíèí þçö áèð íþâ ãåéðè-íîðìàëäûð. Õîøáÿõòëèêäÿí ùå÷ êÿñ áèçèì ìÿëóìàòëàðû ùåñàáà àëìàéàúàã: áèç áóíó ýþçÿë áèëèðèê. Áèç ñàäÿúÿ îíëàðû âåðÿ áèëìÿðèê. Éîëëàð áàüëàíìûøäûð. Òåëåôîí ÿëàãÿñè ïîçóëìóøäóð. Ãÿðàðýàù òÿúèëè éåðèíè äÿéèøäèðèð. Äöøìÿíèí ìþâãåéè ùàããûíäà ìöùöì ìÿëóìàòû äöøìÿí þçö âåðÿúÿêäèð. Áó ýöíëÿðäÿ áèç úÿáùÿ õÿòòèíèí ùàðäàí êå÷äèéè ìÿñÿëÿñèíè Ëàîíóí éàõûíëûüûíäà ìöçàêèðÿ åäèðäèê. Ýåíåðàëëà ÿëàãÿ äöçÿëòìÿê ö÷öí áèç ëåéòåíàíòû îíóí éàíûíà ýþíäÿðäèê. Áàçàäàí ýåíåðàëûí éàíûíà îëàí éîëóí éàðûñûíäà ëåéòåíàí__________ òûí àâòîìîáèëè øîñå éîëóíäà êþíäÿëÿíèíÿ äàéàíìûø éîëáàñàí ìà255

downloaded from KitabYurdu.org

øûíëà ðàñòëàøûð, ùÿìèí ìàøûíûí àðõàñûíäà èêè çèðåùëè ìàøûí âàðìûø. Ëåéòåíàíò àâòîìîáèëèíè ýåðè äþíäÿðèð. Ïóëåìéîòäàí à÷ûëàí àòÿø ëåéòåíàíòû òÿðïÿíìÿéÿ ãîéìóð, éåðèíäÿúÿ þëäöðöð, øîôåðè èñÿ éàðàëàéûð. Áóíëàð àëìàí çèðåùëè ìàøûíëàðû èìèø. Ãÿðàðýàù ÿñëèíäÿ, ãîíøó îòàãëàðûí ìÿñëÿùÿò èñòÿéÿ áèëÿúÿêëÿðè òÿúðöáÿëè ãóìàðáàçà îõøàéûð.

– Ìÿí ãàðàòîõìàã ãàäûíû íÿ åäèì? Î èñÿ ÷èéèíëÿðèíè àòà áèëÿð. Îéóíó ýþðìÿìèø íÿ úàâàá âåðÿ áèëÿð. Ëàêèí ãÿðàðýàùûí ÷èéèíëÿðèíè àòìàüà ùàããû éîõäóð. ßýÿð îíóí ÿëèíäÿ ùÿëÿ äþéöø âàùèäëÿðè ãàëìûøñà, íÿ ãÿäÿð êè, ìöùàðèáÿ àïàðûëûð, þç íÿçàðÿòè àëòûíäà ñàõëàìàã, áöòöí èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí îíëàðû èøÿ ãîøìàëûäûð. Êîð-êîðàíÿ îëñà äà î þçö ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿéÿ âÿ áàøãàëàðûíû äà ôÿàëèééÿòÿ òÿùðèê åòìÿéÿ áîðúëóäóð. Ëàêèí ãàðàòîõìàã ãàäûíëà íÿ åòìÿê ìÿñÿëÿñèíè ãàðàñûíà ùÿëë åòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Áèç àðòûã ÿââÿëúÿ òÿÿúúöáëÿ, ñîíðà þç-þçöíäÿí äîüàí áèð òÿáèèëèêëÿ ãåéä åòäèê êè, òàðìàð áàøëàéàíäà ùÿð úöð èø äàéàíäûðûëûð. Èëê áàõûøäà åëÿ ýþðöíÿ áèëÿð êè, ìåéäàíà ÷ûõàí ïðîáëåìëÿð àõûíû ìÿüëóáó ãàì÷ûëàìàüà áàøëàéûð, î äà ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí íÿ ïèéàäàëàðûíû, íÿ òàíêëàðûíû, íÿ òÿééàðÿëÿðèíè ÿñèðýÿéèð... Ëàêèí ìÿüëóáèééÿò ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áöòöí ïðîáëåìëÿðè áèðäÿôÿëèê àðàäàí ÷ûõàðûð. Áöòöí êàðòëàð áèð-áèðèíÿ ãàðûøûð, òÿééàðÿëÿðëÿ, òàíêëàðëà, ãàðàòîõìàã ãàäûíëà íÿ åòìÿê ìÿñÿëÿñè äîëàøûð, äóìàíëàøûð. Äàùà ÿëâåðèøëè îéíàìàã ö÷öí, óçóí ìöääÿò áàø ñûíäûðäûãäàí ñîíðà, êàðòû ãàðàñûíà, íåúÿ ýÿëäè ñòîëóí öñòÿ àòûðëàð, òÿðÿããè äåéèë, ÷àøãûíëûã ùþêì ñöðöð. Òÿðÿããè àíúàã çÿôÿðëÿ ùÿìðàù îëóð. Ãÿëÿáÿ ñÿìÿíäëÿéèð, ãÿëÿáÿ òèêèð. Ùÿð êÿñ ãöââÿñèíè ÿñèðýÿìÿäÿí îíóí áèíàñûíà äàø äàøûéûð. Ìÿüëóáèééÿò èñÿ èíñàíëàðû ÷àøãûíëûã, ìÿéóñëóã, öìèäñèçëèê, ÿí áàøëûúàñû èñÿ ìÿíàñûçëûã ìöùèòèíÿ àòûð. Îíà ýþðÿ îíëàð, áèçèì áó òàïøûðûãëàðûìûç, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë __________ ñàäÿúÿ ìÿíàñûçäûð. Ýöíäÿí-ýöíÿ äàùà àðòûã ìÿíàñûçëàøûð. Ýåò256

downloaded from KitabYurdu.org

äèêúÿ äàùà àðòûã ôÿëàêÿòëè âÿ äàùà àðòûã ìÿíàñûç îëóð. ßìð âåðÿíëÿðèí, àõûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ñîí êîçûðëàðûíû ñòîëóí öñòöíÿ àòìàãäàí áàøãà ÷àðÿëÿðè ãàëìûð. Áèç Äöòåðòðëÿ êîçûðëàðûã, îíà ýþðÿ äÿ ìàéîðóí äåäèêëÿðèíÿ ãóëàã àñûðûã. Î áó ýöí ö÷öí áèçÿ òàïøûðûã âåðèð. Áèç îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ óçàã êÿøôèééàò ó÷óøóíà ÷ûõìàëûéûã, ýåðè ãàéûäàíäà éåääè éöç ìåòðëèéÿ åíèá, Àððàñ ðàéîíóíäà òîïëàíìûø òàíêëàðûí éåðèíè ìöÿééÿí åòìÿëèéèê, î áóíëàðû åëÿ áèð àùÿíýëÿ èçàù åäèð êè, ýóéà äåéèð: “– Ñîíðà èêèíúè êö÷ÿ èëÿ ñàüà äþíöá, áèðèíúè ìåéäàíà ãÿäÿð ýåäèí, îðàäà òèíäÿêè êþøêäÿí ìÿíÿ áèð ãóòó êèáðèò àëûí...

– Àéäûíäûð, úÿíàá ìàéîð”. Áèçèì òàïøûðûüûìûçûí äà õåéðè åëÿ áó ãÿäÿðäèð. Áó òàïøûðûüû øÿðù åäÿí ñþçëÿðäÿ äÿ áóíäàí ÷îõ ëèðèçì éîõäóð. Ìÿí þçöìÿ äåéèðÿì: “Öìèäñèç òàïøûðûãäûð”. Ìÿí äöøöíöðÿì... ÷îõ øåé ùàããûíäà äöøöíöðÿì. Ñàü ãàëñàì, ýåúÿíèí äöøìÿñèíè ýþçëÿéÿúÿéÿì, îíäà äöøöíÿúÿéÿì. ßýÿð ñàü ãàëñàì... Éöíýöë òàïøûðûãëàðäàí áåëÿ ö÷ òÿééàðÿäÿí áèðè ãàéûäûð. Òàïøûðûã õåéëè “ïèñ” îëàíäà, ÿëáÿòòÿ, ãàéûòìàã äàùà ÷ÿòèí îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ áóðàäà, ìàéîðóí êàáèíåòèíäÿ, þëöì ìÿíÿ íÿ òÿìòÿðàãëû, íÿ ÿçÿìÿòëè, íÿ ãÿùðÿìàíàíÿ, íÿ ôàúèÿíÿ ýþðöíöð. Î àíúàã ñöêóò ðÿìçèäèð. Îíóí íÿòèúÿñèäèð. Äÿñòÿ áèçè èòèðèð, äÿìèð éîëëàðûíäà âàãîíäàí-âàãîíà êå÷ÿíäÿ ãÿëÿáÿëèêäÿ èòèðèëÿí éöê êèìè. Øöáùÿñèç, ìÿíèì ìöùàðèáÿ ùàããûíäà, þëöì ùàããûíäà, ôÿäàêàðëûã ùàããûíäà, Ôðàíñà ùàããûíäà òàìàì áàøãà ôèêèðëÿðèì äÿ âàð, àììà ìÿíäÿ ðÿùáÿð èäåéàëàð, àéäûí äèë ÷àòìûð. Ìÿíèì ôèêèðëÿðèì òÿçàäëûäûð. Ìÿíèì ùÿãèãÿòèì òèêÿëÿðÿ áþëöíìöøäöð, îíóí ùÿð áèðèíè àíúàã àéðû-àéðûëûãäà íÿçÿðäÿí êå÷èðÿ áèëÿðÿì. ßýÿð ìÿí ñàü ãàëñàì, ýåúÿíèí äöøìÿñèíè ýþçëÿéÿúÿéÿì, î çàìàí äöøöíÿúÿéÿì. Óüóðëó, áÿõòèéàð ýåúÿ. Ýåúÿ àüûë éàòûð âÿ øåéëÿð þç þùäÿëÿðèíÿ áóðàõûëûð. Ùÿãèãÿòÿí ìöùöì îëàí øåé ýöíäöçöí äàüûäûúû òÿùëèëèíäÿí ñîíðà éåíÿ áöòþâëöê, òàìëûã êÿñá åäèð. Èíñàí þç àëÿ__________ ìèíèí òèêÿëÿðèíè òÿçÿäÿí áèðëÿøäèðèð âÿ éåíÿ ñàêèò àüàúà ÷åâðèëèð.

257

downloaded from KitabYurdu.org

Ýöíäöç àèëÿ äåéèøìÿëÿðèíÿ ñÿðô îëóíóð, ýåúÿ èñÿ Ìÿùÿááÿò ãàéûäûð. ×öíêè Ìÿùÿááÿò áó áàøñûç êöëÿêäÿí ãöââÿòëÿíèð. Àäàì ïÿíúÿðÿíèí þíöíäÿ, óëäóçëàðûí àëòûíäà îòóðóá, ùÿì éàòàí óøàãëàð, ùÿì ñàáàùûí ÷þðÿéè, ùÿì äÿ áåëÿ èíúÿ, çÿðèô, àçþìöðëö îëàí àðâàäûíûí éóõóñó áàðÿäÿ éåíèäÿí ìÿñóëèééÿò ùèññ åäèð. Ìÿùÿááÿò áàðÿäÿ ìöáàùèñÿ åòìÿçëÿð. Î âàð. Ãîé ýåúÿ äöøñöí, ìÿíÿ ìÿùÿááÿòÿ ëàéèã áèð øåé ÿëèíè óçàòñûí, åëÿ îëñóí êè, ìÿí ìÿäÿíèééÿò ùàããûíäà, èíñàí òàëåéè ùàããûíäà, þëêÿìäÿ äîñòëóüóí íåúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëäèéè áàðÿäÿ äöøöíöì. Åëÿ îëñóí êè, ìÿí àìèðàíÿ, áÿëêÿ äÿ ùÿëÿ äÿðê åäèëìÿìèø ùÿãèãÿòÿ ãóëëóã åòìÿê èñòÿéèì... Èíäè èñÿ ìÿí áÿðÿêÿòè ýþéëÿðÿ ÷ÿêèëìèø õà÷ïÿðÿñòÿ îõøàéûðàì. Ìÿí Äöòåðòðëÿ áèðëèêäÿ þç ðîëóìó øöáùÿñèç èôà åäÿúÿéÿì, þçö äÿ øÿðÿôëÿ, íàìóñëà, àììà àðòûã äèíè ìÿíàñû îëìàéàí àéèíëÿðèí èúðà åäèëäèéè êèìè. Àëëàùûí îíëàðäàí öç äþíäÿðäèéè âàõòëàðäà îëäóüó êèìè. ßýÿð ìÿí ñàü ãàëñàì, áèçèì êÿíäèí îðòàñûíäàí êå÷ÿí éîëäà áèð àç äîëàøìàã ö÷öí ýåúÿíèí äöøìÿñèíè ýþçëÿéÿúÿéÿì. Âÿ áÿëêÿ îðàäà, áÿõòèéàð òÿíùàëûãäà, ìÿí íÿ ö÷öí þëìÿëè îëäóüóìó áàøà äöøäöì.

II Ìÿí õÿéàëäàí àéðûëûðàì. Ìàéîð ìÿíè ãÿðèáÿ òÿêëèôëÿ ùåéðÿòÿ ñàëûð.

– ßýÿð áó òàïøûðûã öðÿéèíèçÿ éàòìûðñà... ÿýÿð áó ýöí ñèçèí ÿùâàëûíûç éàõøû äåéèëñÿ, ìÿí ñèçè...

– Ñèç íÿ äàíûøûðñûíûç, úÿíàá ìàéîð. Áåëÿ òÿêëèôèí ìÿíàñûç îëäóüóíó ìàéîð ýþçÿë áàøà äöøöð. Ëàêèí åêèïàæ ãàéûòìàéàíäà ó÷óø ÿðÿôÿñèíäÿ àäàìëàðûí íåúÿ êÿäÿðëè, òóòãóí îëäóüóíó ùàìû õàòûðëàéûð. Áó ãÿìýèíëèéè, ãàáàãúàäàí äóéìàã, ùèññ åòìÿêëÿ èçàù åäèðëÿð. Âÿ áóíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäèêëÿðè ö÷öí þçëÿðèíè äàíëàéûðëàð. Ìàéîðóí òÿðÿääöäö ìÿíÿ Èçðàåëè õàòûðëàäûð. Ñðàüàýöí êÿøôèééàò øþáÿñèíäÿ ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà ïàïèðîñ ÷ÿêèðäèì. Ïÿíúÿðÿ__________ äÿí Èçðàåëè ýþðäöì. Î ùàðà èñÿ òÿëÿñèðäè. Îíóí áóðíó ãûïãûðìûçû 258

downloaded from KitabYurdu.org

èäè. Óçóí áóðóí, ëàï éÿùóäè áóðíó âÿ ãûïãûðìûçû. Áèðäÿí Èçðàåëèí ãûðìûçû áóðíó ìÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðäè. Áóðíó ìÿíÿ áó ãÿäÿð ÿúàèá ýþðöíÿí Èçðàåëÿ ìÿí äÿðèí äîñòëóã ùèññè áÿñëÿéèðäèì. Î áèçèì äÿñòÿäÿ ÿí úÿñàðÿòëè, ÿí ãî÷àã òÿééàðÿ÷èëÿðäÿí áèðè èäè. ßí ãîðõìàç âÿ ÿí òÿâàçþêàðëàðäàí áèðè. Îíà éÿùóäè åùòèéàòëûëûüû ùàããûíäà î ãÿäÿð äåìèøäèëÿð êè, þç ðÿøàäÿòèíè åùòèéàòëûëûã êèìè ãÿáóë åäèðäè. Ãàëèá ÷ûõìàã – àõû áó þçö äÿ åùòèéàòëûäûð. Ùÿ, ìÿí îíóí óçóí, ãûðìûçû áóðíóíó éàëíûç áèð àíëûüà ýþðäöì, ÷öíêè Èçðàåë ÷îõ ñöðÿòëÿ ýåäèðäè âÿ áóðíó èëÿ áÿðàáÿð äÿðùàë ýþçäÿí èòäè. Ìÿí Ãàâóàëäàí çàðàôàòñûç ñîðóøäóì: – Îíóí áóðíó íèéÿ áåëÿäèð?

– Àíàñû áåëÿ äîüóá, – äåéÿ Ãàâóàë úàâàá âåðäè. Âÿ ÿëàâÿ åòäè: – Àøàüûäàí ó÷à-ó÷à àõìàã áèð òàïøûðûã éåðèíÿ éåòèðìÿëèäèð. Î áó ñààò ó÷óð.

– Ùÿ? Àõøàì Èçðàåëèí ãàéûòìàñûíà öìèäèìèçè èòèðÿíäÿ ìÿí, øöáùÿñèç, î áóðíó, òàìàì ñîéóã ÷þùðÿäÿ ãàáàüà óçàíàí, þçö þçëöéöíäÿ õöñóñè èñòåäàäëà äÿðèí èçòèðàá – ÿíäèøÿ èôàäÿ åäÿí áóðíó õàòûðëàäûì. ßýÿð Èçðàåëè áó òàïøûðûüà ìÿí ýþíäÿðìÿëè îëñàéäûì, îíóí áóðíó áèð òÿíÿ êèìè óçóí ìöääÿò ìÿíè òÿãèá åäÿðäè. Èçðàåë ó÷ìàã ùàããûíäà ÿìðÿ, ÿëáÿòòÿ, áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: “Îëäó, úÿíàá ìàéîð”, “Áàø öñòÿ, úÿíàá ìàéîð”, “Àéäûíäûð, úÿíàá ìàéîð”. Èçðàåë, ÿëáÿòòÿ, ýþçöíö áåëÿ ãûðïìàìûøäû. Àíúàã áóðíó éàâàø-éàâàø, ìÿêðëÿ, õàèíúÿñèíÿ ãûçàðìàüà áàøëàìûøäû. Èçðàåë öçöíöí èôàäÿñèíè èäàðÿ åòìÿéè áàúàðûðäû, àììà áóðíóíóí ðÿíýèíè éîõ. Áóðóí äà áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, þçáàøûíà èøÿ ãàðûøûðäû. Áóðóí, Èçðàåëèí õÿáÿðè, èúàçÿñè îëìàäàí ìàéîðà äèíìÿçúÿ ùÿäñèç íàðàçûëûüûíû áèëäèðèðäè. Áÿëêÿ äÿ ìàéîð, ôÿëàêÿòè ãàáàãúàäàí ùèññ åäèá ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêÿí àäàìëàðû áóíà ýþðÿ ó÷óøà ýþíäÿðìÿéè õîøëàìûð. Ãàáàãúàäàí äóéìà, äåìÿê îëàð, ùÿìèøÿ àëäàäûð, àììà áóíëàðûí óúáàòûíäàí äþéöø ÿìðëÿðè ùþêì êèìè ñÿñëÿíèð. Àëèàñ êîìàíäèðäèð, ùà__________ êèì äåéèë.

259

downloaded from KitabYurdu.org

Áó ýöíëÿðäÿ ñåðæàíò Ò.-íèí áàøûíà áåëÿ áèð ÿùâàëàò ýÿëäè. Èçðàåë íÿ ãÿäÿð ãî÷àãäûðñà, Ò. áèð î ãÿäÿð ãîðõàãäûð. Áó ãîðõóíóí ùÿãèãÿòÿí öçäöéö éåýàíÿ òàíûø àäàì èäè. Ò. äþéöø ÿìðè àëàíäà òÿñÿââöðÿ ýÿëÿ áèëìÿéÿí âÿçèééÿòÿ äöøöðäö. Î áèðäÿí øöóðóíó èòèðèðäè. Îíóí áÿäÿíè êåéëÿøìÿéÿ áàøëàéûð, àüûð-àüûð âÿ ëàáöääÿí áöòöí ÿçàëàðûíà éàéûëûðäû – àéàãëàðûíäàí áàøûíà äîüðó. Ñàíêè öçöíäÿí ùÿð úöð èôàäÿíè ñèëèðäèëÿð, ýþçëÿðè èñÿ ïàðûëäàéûðäû. Ùÿëàê îëàúàüû åùòèìàëû èëÿ áóðíó ùÿéÿúàíëû âÿ åéíè çàìàíäà ÷îõ ãÿçÿáëè ýþðöíÿí Èçðàåëèí ÿêñèíÿ îëàðàã Ò. ùå÷ áèð ùÿéÿúàí ùèññ åòäèðìèðäè. Î þç ìöíàñèáÿòèíè ýþñòÿðìèðäè: î áöçöøìöøäö, äîíóá ãàëìûøäû. Ñþùáÿòèí àõûðûíäà àéäûí îëäó êè, îíó äÿùøÿò áöðöìöøäöð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí öçöíäÿ ñîéóã áèð ñàêèòëèê äîëàøûðäû. Áó àíäàí Ò. áèð íþâ éöêñÿëäè, ÿë÷àòìàç îëäó. Ùèññ îëóíóðäó êè, îíóíëà äöíéà àðàñûíäà ëàãåéäëèê ñÿùðàñû óçàíûá ýåäèð. Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí ìöøàùèäÿ åòìÿìèøäèì êè, áèðèñèíäÿ ÿñÿá ïîçüóíëóüó áó øÿêèëäÿ ìåéäàíà ÷ûõñûí. Ñîíðàëàð ìàéîð äåéèðäè: – Î ýöí îíó ùå÷ âÿúùëÿ ýþíäÿðìÿê îëìàçäû. Ìàéîð ó÷óø áàðÿäÿ åëàí åòäèéè ýöí Ò. íÿèíêè ñàðàëäû, ùÿòòà ýöëöìñÿìÿéÿ áàøëàäû. ßìÿëëè-áàøëû ýöëöìñÿìÿéÿ. Úÿëëàä ùÿð ùÿääè êå÷äèéè çàìàí éÿãèí èøýÿíúÿ âåðèëÿí àäàì áåëÿ ýöëöìñÿéèð.

– ßùâàëûíûç éàõøû äåéèë. Ìÿí áàøãàñûíû ýþíäÿðÿðÿì...

– Éîõ, úÿíàá ìàéîð. Âàõòà êè, íþâáÿ ìÿíèìäèð, äåìÿëè, ìÿí ýåòìÿëèéÿì. Ò. ìàéîð ãàðøûñûíäà äöç äóðàðàã, òÿðïÿíìÿäÿí ýþçëÿðèíè îíäàí ÷ÿêìèðäè.

– ßýÿð ñèç þçöíöçÿ àðõàéûí äåéèëñèíèçñÿ...

– Áó ýöí ìÿíèì íþâáÿìäèð, úÿíàá ìàéîð, ìÿíèì...

– Ãóëàã àñûí, Ò.

– Úÿíàá ìàéîð... Ò. ñàíêè ãàéàéà ÷åâðèëìèøäè.

– Ìÿí äÿ îíà èúàçÿ âåðäèì, – äåéÿ Àëèàñ ÿëàâÿ åòäè. Ñîíðàäàí áàø âåðÿí ùàäèñÿ ìöÿììà êèìè ãàëäû. Òÿééàðÿäÿ àòûúû îëàí Ò. ýþðöð êè, äöøìÿíèí ãûðûúû òÿééàðÿñè îíà ùöúóì åò__________ ìÿê èñòÿéèð. Ëàêèí áó ãûðûúûíûí ïóëåìéîòó à÷ûëìûð, òÿééàðÿ ýåðè 260

downloaded from KitabYurdu.org

äþíöð. Òÿééàðÿ÷è èëÿ Ò. äåìÿê îëàð, ëàï áàçàéà ãàéûäàíà ãÿäÿð ñþùáÿò åäèðëÿð, ùÿì äÿ òÿééàðÿ÷è ùå÷ áèð ãåéðè-àäè øåé ùèññ åòìèð. Àììà éåðÿ åíìÿéÿ áåø äÿãèãÿ ãàëìûø àòûúû îíà úàâàá âåðìèð. Àõøàì èñÿ Ò. òàïûëûð, áàøû èêè éåðÿ áþëöíìöøäöð, òÿééàðÿíèí ãóéðóüóíà äÿéìèøäèð. Î ÿí ÷ÿòèí øÿðàèòäÿ, òàì ñöðÿòëÿ ýåäÿðêÿí ïàðàøöòëÿ òÿééàðÿäÿí àòûëìûø, ùÿì äÿ þç ÿðàçèìèçäÿ. Ùàëáóêè ùå÷ áèð òÿùëöêÿ îíó òÿùäèä åòìèðäè. Ãûðûúû òÿééàðÿíèí ýþðöíìÿñè îíà ÷àüûðûø ñèãíàëû îëìóø âÿ î áóíà ãàðøû äóðà áèëìÿìèøäè.

– Ýåäèí, ýåéèíèí. – Ìàéîð áèçÿ äåéèð. – Ó÷óø áåø îòóçäàäûð.

– Ñàëàìàò ãàëûí, úÿíàá ìàéîð. Ìàéîð ãåéðè-ìöÿééÿí áèð ùÿðÿêÿòëÿ úàâàá âåðäè. Õóðàôàòìû? Ñèãàðåòèì ñþíäöéö ö÷öí íàùàã éåðÿ úèáëÿðèìè àõòàðûðàì, î ÿëàâÿ åäèð: – Íÿ ö÷öí ùå÷ âàõò ñèçèí êèáðèòèíèç îëìóð? Î ùàãëûäûð. Ñàëàìàòëàøìàíûí áó ñîí ñþçëÿðè èëÿ ÷ûõûðàì, þçöìäÿí ñîðóøóðàì: “Íÿ ö÷öí ùå÷ âàõò êèáðèòèì îëìóð?” Äöòåðòð äåéèð: – Áó òàïøûðûã îíóí õîøóíà ýÿëìèð. Ìÿí èñÿ äöøöíöðÿì: îíóí íÿ âåúèíÿ! Àëèàñû òÿãñèðëÿíäèðìÿê ÿäàëÿòñèçëèê îëàðäû, ìÿí îíó íÿçÿðäÿ òóòìóðàì. Ìÿíè ùå÷ êÿñèí åòèðàô åòìÿê èñòÿìÿäèéè ôàêò ùåéðÿòÿ ýÿòèðèð: Ðóùóí ùÿéàòû áÿçÿí äàéàíûð. Éàëíûç Àüëûí ùÿéàòû ôàñèëÿñèç, éàõóä äåìÿê îëàð, ôàñèëÿñèçäèð. Ìÿíèì òÿõÿééöë ãàáèëèééÿòèì áþéöê òÿáÿääöëàòà äþçìöð. Ðóù ö÷öí èñÿ øåéëÿðèí þçëÿðè äåéèë, îíëàðû áèð-áèðè èëÿ áàüëàéàí ìÿíà ìöùöìäöð. Õàðèúè ïÿðäÿíèí àëòûíäàí äÿðê åòäèéè øåéëÿðèí ÿñë öçö. Âÿ ðóù áÿñèðÿòäÿí ìöòëÿã êîðëóüà êå÷èð. Þç åâèíè ñåâÿí àäàìëàð ö÷öí åëÿ áèð âàõò ýÿëèá ÷àòûð êè, îíëàð áó åâèí àéðû-àéðû øåéëÿð éûüûíû îëäóüóíó ýþðöðëÿð. Þç àðâàäëàðûíû ñåâÿíëÿð ö÷öí åëÿ áèð âàõò ýÿëèá ÷àòûð êè, îíëàð ìÿùÿááÿòäÿ òÿêúÿ ãàéüû, õîøàýÿëìÿç íàðàùàò÷ûëûã îëäóüóíó ýþðìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áèð ìåëîäèéàäàí ëÿççÿò àëàí àäàìëàð ö÷öí åëÿ áèë âàõò ýÿëèá ÷àòûð êè, ùÿìèí òÿðàíÿ àðòûã îíëàðà òÿñèð åòìèð. Áóýöíêö êèìè åëÿ áèð âàõò ýÿëèá ÷àòûð êè, ìÿí âÿòÿíèìè àíëàìûðàì. Âÿòÿí – àüëûìûí ùÿìèøÿ ãàâðàéà __________ áèëÿúÿéè ÿéàëÿòëÿðèí, àäÿòëÿðèí, ÿøéàëàðûí ìÿúìóñó äåìÿê äåéèë.

261

downloaded from KitabYurdu.org

Âÿòÿí Ìÿòëÿáäèð. Ìÿíàäûð. Ìàùèééÿòäèð. Áóäóð, åëÿ âàõò ýÿëèá ÷àòûð êè, ìÿí áèðäÿí ùèññ åäèðÿì êè, áó Ìÿíàíû ýþðìöðÿì. Ìàéîð Àëèàñ áöòöí ýåúÿíè ýåíåðàëëà õàëèñ ìÿíòèãè ìöáàùèñÿäÿ êå÷èðìèøäè. Õàëèñ ìÿíòèã èñÿ Ðóùóí ùÿéàòûíû äàüûäûð. Ñîíðà ýåðè ãàéûäàíäà, èíòÿùàñûç éîë ìàíåÿëÿðè îíó ÿëäÿí ñàëìûøäû. Äÿñòÿéÿ ãàéûäàíäà ÷îõëó õûðäà ìÿñÿëÿëÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëäè, îíëàð ãàðøûñûíû àëìàã ìöìêöí îëìàéàí äàü ó÷ãóíóíóí ÷îõëó äàø-êÿñÿéè êèìè éàâàø-éàâàø áîüàçûìûçà ãàëõûð, áèçè áîüìàüà áàøëàéûðäû. Íÿùàéÿò, î éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ãåéðè-ìöìêöí îëàí òàïøûðûüà ýþíäÿðìÿê ö÷öí áèçè ÷àüûðäû. Áèç öìóìè ãàðìà-ãàðûøûãëûüûí áèð ùèññÿñèéèê. Áèç ìàéîð ö÷öí þç çÿêàìûçëà øåéëÿðè ýþðìÿê, éà ýþðìÿìÿê, äöøöíìÿê, ýÿçìÿê, è÷ìÿê, ýöëöìñÿìÿê ö÷öí éàðàäûëìûø íÿ Ñåíò-Åêçöïåðè, íÿ Äöòåðòðèê. Áèç ùÿð ùàíñû áèð áþéöê ãóðüóíóí ïàð÷àëàðûéûã, îíó áöòöíëöêëÿ äÿðê åòìÿê, þéðÿíìÿê ö÷öí ÷îõëó âàõò, äÿðèí ñöêóò âÿ ÿë÷àòìàç óçàãëûã òÿëÿá îëóíóð. ßýÿð ìÿí ÿñÿá òèêèíÿ òóòóëñàéäûì, Àëèàñ àíúàã áó òèêè ýþðÿðäè. Î, Àððàñ öçÿðèíäÿ ó÷ìàüà àíúàã áó òèê ùàããûíäà òÿñÿââöðö ýþíäÿðÿðäè. Îíóí öçÿðèíÿ òþêöëÿí âÿçèôÿëÿð õàîñóíäà, áó éóõàðûäàí ýÿëÿí ñåëäÿ áèç þçöìöç òèêÿ-òèêÿ îëìóøóã. Ñÿñ. Áóðóí. ßñÿá. Òèêÿëÿð èñÿ ùÿéÿúàíëàíäûðìûð. Áó òÿêúÿ ìàéîð Àëèàñà àèä äåéèë, áöòöí èíñàíëàðà àèääèð. Áèç äÿôí ìÿðàñèìèíè òÿøêèë åäÿíäÿ ìÿðùóìó íÿ ãÿäÿð ñåâñÿê äÿ þëöìëÿ ìöíàñèáÿòÿ ýèðèøìèðèê. Þëöì äàùà áþéöê øåéäèð. Áó, þëÿíèí ôèêðè, øåéëÿðè, àäÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíèí éåíè ùÿëãÿñèäèð. Áó, – éåíè äöíéà ãàéäàëàðûäûð. Çàùèðÿí, åëÿ áèë, ùå÷ íÿ äÿéèøèëìÿìèøäèð, ÿñëèíäÿ èñÿ ùÿð øåé äÿéèøèëìèøäèð. Êèòàáûí ñÿùèôÿëÿðè ùÿìèí ñÿùèôÿëÿðäèð, àììà ìÿíà áàøãà îëìóøäóð. Þëöìö ùèññ åòìÿê ö÷öí ìÿðùóìóí áèçÿ ëàçûì îëäóüó ñààòû òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿëèéèê. Ìÿùç î âàõò áèç îíóí éîõëóüóíó äóéóðóã. Îíóí áèçÿ åùòèéàúû îëà áèëÿúÿê ñààòû òÿñÿââöðöíöçÿ ýÿòèðèí. Àììà îíóí áèçÿ àðòûã åùòèéàúû éîõäóð. Äîñòëóã éîëóõìàñû ñààòûíû òÿñÿââöðÿ ýÿòèðèí. Îíóí áîøëóüóíó ùèññ åäèí. Áèç ùÿéàòû ïåðñïåêòèâäÿ ýþðìÿéÿ àäÿò åòìèøèê. Àììà äÿôí ýöíö íÿ ïåðñïåêòèâ, íÿ ýåíèøëèê __________ âàð. Ìÿðùóì áèçèì øöóðóìóçäà ùÿëÿ òèêÿëÿðÿ ïàð÷àëàíìûøäûð.

262

downloaded from KitabYurdu.org

Äÿôí ýöíö áèç âóðíóõóðóã, ùÿãèãè éàõóä éàëàí÷û äîñòëàðûìûçûí ÿëèíè ñûõûðûã, ÿùÿìèééÿòñèç øåéëÿðëÿ ìÿøüóë îëóðóã. Ìÿðùóì àíúàã ñàáàù, ñàêèòëèêäÿ þëÿúÿêäèð. Î áèçäÿí òàìàì àðàëàíìàã ö÷öí éàíûìûçà ýÿëÿúÿêäèð. Î çàìàí áèç îíà ýþðÿ àüëàéûðûã êè, î ýåäèð âÿ áèç îíó ñàõëàéà áèëìèðèê. Ìÿí ìöùàðèáÿíè òÿñâèð åäÿí áàéàüû øÿêèëëÿðè õîøëàìûðàì. Î øÿêèëëÿðäÿ àúûãëû, çàáèòÿëè ÿñýÿð ýþç éàøûíû ñèëèð âÿ þç ùÿéÿúàíûíû øèò çàðàôàòëàðëà ýèçëÿäèð. Áó éàëàíäûð. Çàáèòÿëè ÿñýÿð ùå÷ íÿ ýèçëÿòìèð. ßýÿð î çàðàôàò åäèðñÿ, äåìÿëè, çàðàôàò åòìÿéÿ áèëìÿç. Ìÿñÿëÿ øÿõñè ëÿéàãÿòëÿðäÿ äåéèë. Ìàéîð Àëèàñ ñÿìèìè àäàìäûð. ßýÿð áèç ãàéûòìàñàã, îëà áèëñèí êè, î áàøãàëàðûíäàí ÷îõ àüëàéàúàãäûð. Áó øÿðòëÿ êè, îíóí øöóðóíäà áó âÿ éà áàøãà òÿôÿððöàòëàð, òÿôñèëàòëàð äåéèë, áèç îëàã. Áó øÿðòëÿ êè, ñàêèòëèê îëà âÿ î áèçè òÿñÿââöðöíÿ ýÿòèðÿ áèëÿ. ×öíêè áó ýåúÿ áèçè òÿãèá åäÿí ìÿùêÿìÿ èúðà÷ûñû äÿñòÿìèçè éåíèäÿí áàçàíû äÿéèøìÿéÿ ìÿúáóð åòñÿ, áó çàìàí áèð éöê ìàøûíû òÿêÿðèíèí ãàéüûñû áèçèì þëöìöìöçö ìöâÿããÿòè îëàðàã Àëèàñûí øöóðóíäàí ñûõûá ÷ûõàðäàð. Àëèàñ äà áèçè àüëàìàüû óíóäàð. Òàïøûðûüû éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ýåäÿðêÿí ìÿí äÿ Ãÿðáèí íàñèçì èëÿ ìöáàðèçÿñè ùàããûíäà äöøöíìöðÿì. Ìÿí ÿí çÿðóðè õûðäà ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà äöøöíöðÿì. Àððàñ öçÿðèíäÿ éåääè éöç ìåòð óúàëûãäà ó÷ìàüûí ìÿíàñûçëûüû ùàããûíäà. Áèçäÿí ìÿëóìàò ýþçëÿìÿéèí ôàéäàñûçëûüû ùàããûíäà. Àüûð-àüûð ýåéèíìÿê ùàããûíäà. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, þëöì ëèáàñûíû ÿéíèìÿ òàõûðàì. Ñîíðà èñÿ ÿëúÿêëÿð ùàããûíäà. Ìÿí ÿëúÿêëÿðèìè èòèðìèøÿì. Êèì áèëèð, ùàðäàí ÿëúÿê òàïàúàüàì? Ìÿí éàøàäûüûì êèëñÿíè àðòûã ýþðìöðÿì. Ìÿí þëö àëëàùà èáàäÿò åòìÿê ö÷öí ýåéèíèðÿì.

III – Òåç îë... ßëúÿêëÿð ùàðäàäûð? Éîõ. Áóíëàð äåéèë... Ìÿíèì òîðáàìà áàõ.

– Òàïìûðàì, úÿíàá êàïèòàí. __________ – Ñÿí ñÿôåùñÿí.

263

downloaded from KitabYurdu.org

Îíëàð ùàìûñû ýèúäèð. Ìÿíèì ÿëúÿêëÿðèìè òàïà áèëìÿéÿí äÿ, þçöíöí àë÷àãäàí ó÷ìàã êèìè èéðÿíú èäåéàñû èëÿ îðòàëûüà àòûëìûø ãÿðàðýàù èø÷èñè äÿ.

– Ìÿí ñÿíäÿí êàðàíäàø èñòÿäèì. Îí äÿãèãÿäèð êè, êàðàíäàø õàùèø åäèðÿì... Êàðàíäàø âàðìû?

– Âàð, úÿíàá êàïèòàí. Àõûðäà áèð àüûëëû àäàì òàïûëäû.

– Êàðàíäàøà ãàéòàí áàüëà. Áàõ îíó áóðà, áó èëìÿéÿ êå÷èð... Ãóëàã àñûí, àòûúû, ñèç äåéÿñÿí, ùå÷ òÿëÿñìèðñèíèç...

– ×öíêè ìÿí ùàçûðàì, úÿíàá êàïèòàí.

– Ùÿ! Éàõøû. Áÿñ øòóðìàí? Ìÿí îíóíëà ñþùáÿòÿ êå÷èðÿì.

– Îðàäà âÿçèééÿò íÿ úöðäöð, Äöòåðòð? Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûðìû? Èñòèãàìÿòè ùåñàáëàìûñûíûç?

– Ùàçûðäûð, úÿíàá êàïèòàí... Éàõøû. Èñòèãàìÿò ùàçûðäûð. Öìèäñèç òàïøûðûãäûð. Ñóàë îëóíóð, ùå÷ êÿñÿ ëàçûì îëìàéàí, ÿýÿð áèçëÿðäÿí áèðèìèç ñàü ãàëûá ýÿòèðñÿ áåëÿ ùå÷ çàìàí ùå÷ êÿñÿ âåðèëìÿéÿúÿê áó ìÿëóìàòëàðûí õàòèðèíÿ åêèïàæû þëöìÿ âåðìÿéèí íÿ ìÿíàñû?

– Îðàäà, ãÿðàðýàùäà þçëÿðèíÿ ñïèðèòëÿð òàïàéäûëàð.

– Íÿ ö÷öí?

– Îíóí ö÷öí êè, áèç àõøàì ôûðëàíàí ñòîëëàð âàñèòÿñè èëÿ ìÿëóìàòû îíëàðà âåðÿ áèëÿê. Ìÿí þç ùöúóìóìäàí âÿúäÿ ýÿëìÿìèøäèì, àììà ýåéèíìÿêäÿ äàâàì åäèðÿì: – Àìàí áó ãÿðàðýàù÷ûëàðûí ÿëèíäÿí! Áó öìèäñèç òàïøûðûãëà þçëÿðè ó÷àéäûëàð! Ó÷ìàüûí öìèäñèç îëäóüóíó áàøà äöøäöêäÿ ýåéèíìÿê íÿ éàìàí óçàíûð âÿ ñÿí òÿêúÿ äèðè-äèðè ãîâðóëìàã, éàíìàã ö÷öí ñÿé èëÿ ùàçûðëàøûðñàí. Ö÷ äÿñò ïàëòàðû áèðè-áèðèíèí öñòöíäÿí ÿéíèíÿ ÷ÿêìÿê, áèð éûüûí àïàðàòû î òÿðÿô, áó òÿðÿôèíäÿí àñìàã àäè èø äåéèëäèð. Îêñèýåí, èñòèëèê âÿ åêèïàæ öçâëÿðè àðàñûíäà òåëåôîí ÿëàãÿñè __________ ö÷öí îëàí áó ÿøéàëàðû êþùíÿ øåé ñàòàíëàð êèìè äàøûéûðñàí. Ìÿí áó 264

downloaded from KitabYurdu.org

ìàñêà èëÿ íÿôÿñ àëûðàì. Ðåçèí áîðó ìÿíè òÿééàðÿ èëÿ áàüëàéûð, î äà ýþáÿêáàüû êèìè çÿðóðèäèð: Òÿééàðÿ ãàíûìûí ùÿðàðÿòèíè òÿíçèì åäèð. Òÿééàðÿ àäàìëàðëà ÿëàãÿíè òÿìèí åäèð. Ìÿíèìëÿ öðÿéèì àðàñûíäà áèð íþâ âàñèòÿ÷è ðîëó îéíàéàí ÿçàëàðûì àðòûð. Ùÿð äÿãèãÿ ìÿí äàùà àüûð, äàùà éåêÿ, äàùà ëÿíý îëóðàì. Ìÿí áöòöí áÿäÿíèìëÿ äþíöðÿì, ãàéûøû áÿðêèòìÿê, éàõóä áèð éåðèìè äöéìÿëÿìÿê ö÷öí ÿéèëÿíäÿ áÿäÿíèìèí áöòöí áóüóìëàðû øûããûëäàéûð. Êþùíÿ ñûíûãëàðûì àüðû âåðèð.

– Î áèðè øëåìè áóðà âåð. Ìÿí ñÿíÿ éöç äÿôÿ äåìèøÿì êè, êþùíÿíè áàøûìà ãîéìàéàúàüàì. Î, áàøûìû ñûõûð. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, éöêñÿêëèéÿ ãàëõàíäà íÿ ñèðð èñÿ ãàôà òàñû øèøèð. Éåðäÿ áàøûíà éàõøû îëàí øëåì îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ ñöìöéö ìÿíýÿíÿéÿ ñàëûíìûø êèìè ñûõûð.

– Áó êè, àéðûñûäûð, úÿíàá êàïèòàí. Ìÿí îíó äÿéèøìèøÿì...

– Ùÿ, éàõøû. Ìÿí ÿëáÿòòÿ, äåéèíèðÿì, àììà ãÿòèééÿí âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿäÿí. ×öíêè ìÿí òàìàìèëÿ ùàãëûéàì! Áèð äÿ áóíëàðûí àçàúûã äà ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Åëÿ áó äÿãèãÿäÿ ìÿí äåäèéèì äàõèëè áîøëóüóí òÿí îðòàñûíäàéàì. Áóðàäà òÿêúÿ ãûðûíòûëàðäûð. Ìÿí áóýöíêö ùàäèñÿëÿðèí èñòèãàìÿòèíè äÿéèøÿ áèëÿúÿê áèð ìþúöçÿ ýþçëÿìÿêäÿí äÿ óòàíìûðàì. Ìÿñÿëÿí ëàðèíãîôîíëàð èøëÿìÿñÿ. Áó ëàðèíãîôîíëàð ùÿìèøÿ õàðàá îëóð. Çèáèë! ßýÿð îíëàð èøëÿìÿñÿ, áèçèì éàõàìûç öìèäñèç òàïøûðûãäàí ãóðòàðàðäû. Êàïèòàí Âåçåí òóòãóí áèð ýþðêÿìëÿ ìÿíÿ éàí àëûð. Êàïèòàí Âåçåí ó÷ìàã ÿðÿôÿñèíäÿ áèçèì ùÿð áèðèìèçèí éàíûíà òóòãóí, ìÿéóñ ýþðêÿìëÿ ýÿëèð. Êàïèòàí Âåçåí áèçèì äÿñòÿäÿ ùàâà ìöøàùèäÿñè õèäìÿòè èëÿ ÿëàãÿ éàðàäûð. Îíóí âÿçèôÿñè äöøìÿí òÿééàðÿëÿðèíèí éåðëÿðèíè äÿéèøìÿñè ùàããûíäà áèçÿ ìÿëóìàò âåðìÿêäèð. Âåçåí ìÿíèì äîñòóìäóð, ìÿí îíó öðÿêäÿí ñåâèðÿì, àììà î ùå÷ âàõò àüçûíû õåéðÿ à÷ìàç, îíà ýþðÿ äÿ ýþçöíÿ ñàòàøäûüûìà ùåéôñèëÿíèðÿì. __________ Âåçåí äåéèð: 265

downloaded from KitabYurdu.org

– Ãî÷àã, àù íÿ ïèñäèð, íÿ ïèñäèð! Î, úèáèíäÿí áèð êàüûç ÷ûõàðûð. Ñîíðà ñûíàéûúû íÿçÿðëÿðëÿ ìÿíÿ áàõûá ñîðóøóð: – Ñÿí íåúÿ ó÷àúàãñàí?

– Àëáåð òÿðÿôäÿí.

– Ìÿí äÿ åëÿ áèëèðäèì. Åëÿ äÿ áèëèðäèì. Àù, íåúÿ ïèñäèð!

– Úÿôÿíý-úÿôÿíý äàíûøìà. Íÿ îëìóøäóð?

– Ñÿíÿ ó÷ìàã îëìàç! Ìÿíÿ ó÷ìàã îëìàç!.. Áó Âåçåí íåúÿ éàõøû àäàìäûð! Ãîé Àëëàùà éàëâàðûá-éàõàðñûí êè, ëàðèíãîôîíëàð èøëÿìÿñèí.

– Ñÿí êå÷èá ýåäÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí.

– Íÿ ö÷öí êå÷èá ýåäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì?

– Îíà ýþðÿ êè, ö÷ äÿñòÿ àëìàí ãûðûúûñû áöòöí âàõòû Àëáåð öçÿðèíäÿ êåøèê ÷ÿêèð. Áèðè àëòû ìèí ìåòð, äèýÿðè éåääè ìèí áåø éöç ìåòð. Ö÷öíúöñö îí ìèí ìåòð ùöíäöðëöêäÿ. ßâÿç ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð ùå÷ áèðè ýåòìèð. Áó à÷ûã-àøêàð êå÷èëìÿç ìàíåÿäèð. Ñÿí òÿëÿéÿ äöøÿ áèëÿðñÿí. Ñîíðà áèð äÿ ýþðäöí êè... Âåçåí êàüûçû ìÿíÿ ýþñòÿðèð, îíóí öçÿðèíäÿ íÿ èñÿ àíëàøûëìàç õÿòëÿð ÷ÿêèëìèøäèð. Áèðúÿ áó Âåçåí áàøûìäàí ðÿää îëóá ýåäÿéäè! “À÷ûã-àøêàð êå÷èëìÿç ìàíåÿ” ñþçëÿðè ìÿíÿ òÿñèð åòäè. Ãûðìûçû ñèãíàë âÿ éîë ãàéäàëàðûíû ïîçìàã ýþçöìöí þíöíÿ ýÿëäè. Ëàêèí áóðàäà ãàéäàãàíóíó ïîçìàã þëöì äåìÿêäèð. Õöñóñÿí “à÷ûã-àøêàð” ñþçöíäÿí çÿùëÿì ýåäèð. Ìÿíäÿ åëÿ áèð ùèññ âàð êè, ýóéà àðòûã ùÿäÿôÿ àëûíìûøàì. Èðàäÿìèí ýöúö èëÿ þçöìö àüûëëû ôèêèðëÿøìÿéÿ ìÿúáóð åäèðÿì. Äöøìÿí “øöáùÿñèç” þç ìþâãåéèíè ìöäàôèÿ åòìÿëèäèð, áàøãà úöð íåúÿ îëàð? Áöòöí áó ñþçëÿð úÿôÿíýèéàòäûð... Ãûðûúû òÿééàðÿëÿð ùå÷ âåúèìÿ äÿ äåéèë. Éåääè éöç ìåòðÿ åíÿíäÿ ìÿíè çåíèò òîïëàðû âóðóá ñàëàúàã, î ùÿäÿôè éàíûëìàç! Áèðäÿí Âåçåíèí öçÿðèíÿ àòûëûðàì: – Ãûñàñû, ñÿí ãÿðàðà àëìûñàí ìÿíÿ òÿúèëè õÿáÿð âåðÿñÿí êè, íÿ ãÿäÿð àëìàí àâèàñèéàñû ìþâúóääóð, ìÿíèì ó÷ìàüûì áþéöê åù__________ òèéàòñûçëûãäûð! Ãà÷, áóíó ýåíåðàëà õÿáÿð âåð!..

266

downloaded from KitabYurdu.org

Áóíóíëà áåëÿ, øþùðÿòÿ ìèíìèø âÿ ãûðûúûëàðû Àëáåð ðàéîíóíäà äöøöá ãàëõàí åëÿ-áåëÿ òÿééàðÿëÿð àäëàíäûðìàãëà, ìÿíÿ äîñòúàñûíà öðÿê-äèðÿê âåðìÿê, ìÿíè ðóùëàíäûðìàã Âåçåíäÿí áþéöê çÿùìÿò òÿëÿá åòìèðäè... Ìÿíàñû èñÿ åéíè îëàðäû.

IV Ùÿð øåé ùàçûðäûð. Áèç êàáèíÿäÿéèê. Òÿêúÿ ëàðèíãîôîíëàðû éîõëàìàã ãàëûð...

– Ìÿíè éàõøû åøèäèðñèíèçìè, Äöòåðòð?

– Ñèçè éàõøû åøèäèðÿì, úÿíàá êàïèòàí.

– Áÿñ ñèç, àòûúû, ìÿíè éàõøû åøèäèðñèíèç?

– Ìÿí... áÿëè... ÿëà.

– Äöòåðòð, ñèç àòûúûíû åøèäèðñèíèçìè?

– Îíó éàõøû åøèäèðÿì, úÿíàá êàïèòàí.

– Àòûúû, ñèç ëåéòåíàíò Äöòåðòðè åøèäèðñèíèçìè?

– Ìÿí... áÿëè... ÿëà.

– Íÿ ö÷öí ñèç ùÿìèøÿ äåéèðñèíèç: “Ìÿí... áÿëè... ÿëà”.

– Ìÿí êàðàíäàø àõòàðûðàì, úÿíàá êàïèòàí. Ëàðèíãîôîíëàð èøëÿéèðäè.

– Àòûúû, áàëîíäà òÿçéèã íîðìàëäûðìû?

– Ìÿí... áÿëè... íîðìàëäûð.

– Ö÷öíäÿäÿìè?

– Ö÷öíäÿ äÿ.

– Äöòåðòð, ùàçûðñàíìû?

– Ùàçûðàì.

– Àòûúû ùàçûðñàíìû?

– Ùàçûðàì.

– Îíäà òÿðïÿíäèê. Ìÿí éåðäÿí àéðûëûðàì. __________ 267

downloaded from KitabYurdu.org

V Ãîðõó, ìÿíèì ìÿí îëäóüóìà èíàìû èòèðìÿêäÿí äîüóð. ßýÿð ìÿíè õîøáÿõò åäÿ áèëÿí, éàõóä êÿäÿð ýÿòèðÿí áèð õÿáÿð ýþçëÿéèðÿìñÿ, ìÿí ñàíêè ùå÷ëèéÿ àòûëûðàì. Íÿ ãÿäÿð êè, ìÿí íàìÿëóìëóãäàéàì, ùèññëÿðèì âÿ äàâðàíûøûì âóð-òóò êå÷èúè áèð ìàñêàäûð. Áèð ñààò ñîíðà îëàúàüûì øÿõñèééÿòè éàðàòìàã ö÷öí çàìàí àíáààí ùÿðÿêÿò åäèð. Çàìàí åëÿ áó éîëëà äà àüàú éàðàäûð, îíà áîé âåðèð. Áó ìÿúùóë “ìÿí” õàðèúäÿí áèð õÿéàë êèìè ìÿíÿ äîüðó ýÿëèð. Î çàìàí ìÿíè äÿùøÿò áöðöéöð. Ïèñ õÿáÿð ãîðõó äåéèë, ÿçàá ýÿòèðèð – áó, òàìàì áàøãà ìÿñÿëÿäèð. Áóäóð, çàìàí áîø éåðÿ àõûá ýåòìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìèð. Íÿùàéÿò, ìÿí þç èøèìÿ áàøëàäûì. Ìÿí àðòûã ñþíöê ýÿëÿúÿéèí ïðîéåêñèéàñûíà ÷ÿêèëìèðÿì. Ìÿí àðòûã àëîâ ãàñûðüàëàðû è÷ÿðèñèíäÿ øòîïîðà ýåäÿ áèëÿí àäàì äåéèëÿì. Ýÿëÿúÿê àðòûã ìÿíÿ ãÿðèáÿ áèð éóõó, ÿúàèá áèð õÿéàë êèìè ýÿëìèð. Áó ýöíäÿí îíó, áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëÿí ôÿàëèééÿòèì éàðàäûð. Ìÿí êîìïàñà áàõûð âÿ 313° èñòèãàìÿò ýþòöðÿíÿì. Âèíòëÿðèí ùÿðÿêÿòèíè âÿ éàüûí ùÿðàðÿòèíè ìÿí òÿíçèì åäèðÿì. Áó ëàçûìëû, òÿáèè ãàéüûëàðäûð. Áó åâ ãàéüûñûäûð, îíëàðû åòìÿêëÿ ãîúàëäûüûíû áåëÿ ùèññ åòìÿäèéèí ýöíäÿëèê êè÷èê âÿçèôÿëÿðäèð. Ýöí, éàõøû éûüûøäûðûëìûø åâ, éàõøû úèëàëàíìûø òàõòà, éàõøû ýÿëÿí îêñèýåí îëóð. Ìÿí åëÿ èíäèúÿ îêñèýåíèí íåúÿ ýÿëäèéèíè éîõëàéûðàì, ÷öíêè áèç ñöðÿòëÿ éóõàðû ãàëõûðûã àëòû ìèí éåääè éöç ìåòðÿ.

– Îêñèýåí þç ãàéäàñûíäàäûð, Äöòåðòð? Þçöíöçö íåúÿ ùèññ åäèðñèíèç?

– Ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð, úÿíàá êàïèòàí.

– Åé, àòûúû, îêñèýåí ãàéäàñûíäàäûð?

– Ìÿí... áÿëè... ãàéäàñûíäàäûð, úÿíàá êàïèòàí.

– Ñèç ùÿëÿ äÿ êàðàíäàø àõòàðûðñûíûç?

– Ìÿí ïóëåìéîòëàðû éîõëàìàã ö÷öí ùÿì Ñ, ùÿì À äöéìÿëÿðèíè áàñàí àäàì îëóðàì. Éåðè ýÿëìèøêÿí...

– Åé, àòûúû, àðõàäà, ñèçèí ñåêòîðäà áþéöê éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè éîõäóð êè? Î àòÿø ñàùÿñèíÿ äöøìÿçìè? __________ – Ùì... éîõ, úÿíàá êàïèòàí.

268

downloaded from KitabYurdu.org

– Îíäà áàøëàéàã... Ïóëåìéîòëàðû éîõëàéûí. Ìÿí ïóëåìéîò ñÿñè åøèäèðÿì.

– Éàõøû èøëÿéèðìè?

– Éàõøûäûð.

– Ùàìûñû èøëÿäèìè?

– Ùì... áÿëè... ùàìûñû. Ìÿí äÿ àòûðàì. Ìàðàãëûäûð, äîüìà éåðëÿðÿ ùàâàéû áóðàõäûüûìûç áó ýöëëÿëÿð ùàðà ó÷óá ýåäèð. Îíëàð ùå÷ âàõò êèìñÿíè þëäöðìÿç. Éåð öçö áþéöêäöð, óúñóç-áóúàãñûçäûð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿí ùÿð äÿãèãÿíèí ìÿçìóíó èëÿ éàøàéûðàì. Ìÿí ãîðõóíó éåòèøÿí ìåéâÿäÿí àðòûã ùèññ åòìèðÿì. Øöáùÿñèç, ìÿíèì ó÷óø øÿðàèòèì äÿéèøÿúÿêäèð. Ùÿì øÿðàèò, ùÿì äÿ âÿçèôÿëÿð. Àììà ìÿí þçöì áó ýÿëÿúÿéèí ùàçûðëàíìàñûíà úÿëá îëóíìóøàì. Çàìàí ìÿíè éàâàø-éàâàø äöçÿëäèð. Óøàã ñÿáèðëÿ þçöíö ãîúàëûüà ùàçûðëàäûüû ö÷öí äÿùøÿòÿ ýÿëìèð. Î óøàãäûð âÿ þçöíöí óøàã îéóíúàãëàðû èëÿ îéíàéûð. Ìÿí äÿ îéíàéûðàì. Ìÿí þç ñÿëòÿíÿòèìèí ñèôåðáëàòëàðûíû, äÿéèøäèðèúè à÷àðëàðûíû, äöéìÿëÿðèíè ñàéûðàì. Ìÿí éîõëàìàã, äàðòìàã, äþíäÿðìÿê, éàõóä áàñìàã ëàçûì ýÿëÿí éöç ö÷ øåé ñàéäûì. (Äîüðóäóð, áèð àç êÿëÿêáàçëûã åëÿäèì, ïóëåìéîòëàðûìûí àòûëìà éåðèíè èêè ÿøéà ùåñàá åëÿäèì, ÷öíêè îðàäà ãîðóéóúó äà âàðäûð). Àõøàì ìÿí åâèíäÿ ãàëäûüûì ôåðìåðè ùåéðÿòÿ ñàëàðàì. Îíäàí ñîðóøàðàì: – Ñèç áèëèðñèíèçìè èíäè òÿééàðÿ÷èíèí íÿçàðÿò åäÿúÿéè íå÷ÿ úèùàç âàð?

– Ìÿí áóíó ùàðäàí áèëÿúÿéÿì?

– Éåíÿ îëñóí äà. Áèð ðÿãÿì äåéèí. Ìÿíèì áó åâ ñàùèáèì íåúÿ êàùàëäûð.

– Èñòÿäèéèíèç ðÿãÿìè äåéèí!

– Ùÿ, éåääè.

– Éöç ö÷! Âÿ ìÿí ðàçû ãàëûðàì. Ìÿíèì ñàêèòëèéèì áèð äÿ îíóíëà èçàù îëóíóð êè, ÿòðàôû äîëäóðìóø úèùàçëàð þç éåðëÿðèíè òóòóá, ìÿíà êÿñá åòìèøëÿð. Áîðóëàðäàí __________ âÿ ìÿôòèëëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áó è÷àëàòûí ùàìûñû ãàí äþâðàíû øÿáÿ269

downloaded from KitabYurdu.org

êÿñèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Ìÿíèì îðãàíèçìèì ãàéíàéûá òÿééàðÿ èëÿ áèð éåðÿ ãîâóøìóøäóð. Òÿééàðÿ ìÿíÿ ðàùàòëûã éàðàäûð: ìÿí à÷àðû áóðóðàì, ùÿì ïàëòàðûì, ùÿì îêñèýåí ãûçìàüà áàøëàéûð. Äåéÿñÿí, îêñèýåí ÷îõ ãûçìûøäûð, áóðíóìó éàíäûðûð. Îêñèýåí éöêñÿêëèêäÿí àñûëû îëàðàã ìöðÿêêÿá úèùàçûí êþìÿéè èëÿ âåðèëèð. Ìàøûíûì ìÿíè ãèäàëàíäûðûð. Ó÷óøà ãÿäÿð áó ìÿíÿ ãåéðè-ìöìêöí ýþðöíöðäö, èíäè èñÿ ìÿíè äþøöíäÿí ÿìèçäèðäèéè çàìàí îíà îüóëëóã ìÿùÿááÿòè äóéóðàì. Êþðïÿ óøàüûí ìÿùÿááÿòè êèìè. Ìÿíèì ÷ÿêèìÿ ýÿëèíúÿ î èñòèíàä íþãòÿëÿðè àðàñûíäà áþëöíìöøäöð. Ýåéäèéèì ö÷ãàò ïàëòàð, àðõàìäàêû àüûð ïàðàøöò îòóðàúàüà àüûðëûã åäèðäè. Áþéöê õÿç àéàããàáûëàð ïåäàëà ñþéêÿíìèøäèð. Éåðäÿ îëàíäà ãàëûí, úîä ÿëúÿêëÿðäÿ ÷îõ éþíäÿìñèç, òÿùÿðñèç ýþðöíÿí ÿëëÿð ñöêàíû àñàíëûãëà èäàðÿ åäèð. Ñöêàíû èäàðÿ åäèð... Ñöêàíû èäàðÿ åäèð...

– Äöòåðòð.

– ...òàí?

– Êîíòàêòëàðû òåç éîõëàéûí. Ìÿí ñèçè ãûðûã-ãûðûã åøèäèðÿì. Ñèç ìÿíè åøèäèðñèíèçìè?

– ...çè... ðÿì... òàí...

– Ùÿ, áèð àç òÿñÿððöôàòûíû ñèëêÿëÿ! Ñèç ìÿíè åøèäèðñèíèçìè? Äöòåðòðèí ñÿñè òÿçÿäÿí àéäûí åøèäèëèð.

– Ñèçè ÿëà åøèäèðÿì, úÿíàá êàïèòàí!

– Ìÿñÿëÿ áåëÿäèð! Áó ýöí èäàðÿ ñèñòåìè éåíÿ äîíóð, ñöêàí àüûð ùÿðëÿíèð. Ïåäàëëàð èñÿ òàìàì áÿðêèéèá.

– Öðÿêà÷àí õÿáÿðëÿðäèð. Áÿñ éöêñÿêëèê?

– Äîããóç ìèí éåääè éöç.

– Ùÿðàðÿò?

– Ãûðõ ñÿêêèç äÿðÿúÿ ñîéóãäóð. Ñèçäÿ îêñèýåí ãàéäàñûíäàäûð?

– Ãàéäàñûíäàäûð, úÿíàá êàïèòàí.

– Àòûúû, îêñèýåí ãàéäàñûíäàäûð? Úàâàá ýÿëìèð.

– Àòûúû! Úàâàá ýÿëìèð.

– Äöòåðòð, àòûúûíû åøèäèðñèíèçìè? __________ – Åøèòìèðÿì, úÿíàá êàïèòàí...

270

downloaded from KitabYurdu.org

– ×àüûðûí îíó.

– Àòûúû, åé, àòûúû! Úàâàá ýÿëìèð. Ìÿí àøàüû åíìÿêäÿí ãàáàã òÿééàðÿíè áÿðê ñèëêÿëÿéèðÿì, ÿýÿð éàòûáñà ãîé îéàíñûí.

– Úÿíàá êàïèòàí?

– Ñèçñèíèç, àòûúû?

– Ìÿí... ùì... áÿëè...

– Íåúÿ éÿíè, ñèç áóíà ÿìèí äåéèëñèíèç?

– ßìèíÿì!

– Íÿ ö÷öí úàâàá âåðìèðäèíèç?

– Ìÿí êå÷èðèúèíè éîõëàéûðäûì, ñèçèíëÿ ðàáèòÿíè êÿñìèøäèì.

– Çûððàìà! Õÿáÿðäàðëûã åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí àç ãàëà éåðÿ åíìèøäèì, åëÿ áèëäèì þëìöñöíöç!

– Ìÿí... õåéð.

– Èíàíûðàì. Äàùà áåëÿ øåéëÿðè åëÿìÿéèí! Äàíûøûüû êÿñÿíäÿ ÿââÿëúÿäÿí õÿáÿðäàðëûã åäèí.

– Áàø öñòÿ, úÿíàá êàïèòàí. Õÿáÿðäàðëûã åäÿðÿì. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, îêñèýåíèí ýÿëìÿìÿñèíè áÿäÿí äÿðùàë ùèññ åòìèð. ßââÿëúÿ éöíýöë áèùóøëóã ýÿëèð, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿí ñîíðà öðÿéèí ýåäèð, áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà èñÿ þëöì ýÿëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿééàðÿ ñöðÿí îêñèýåíè äàèìà íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàìàëû âÿ åêèïàæûí âÿçèééÿòèíè ùÿìèøÿ èçëÿìÿëèäèð. Ùÿéàò ýÿòèðÿí èñòè úÿðÿéàíû áóðíóìëà ùèññ åòìÿê ö÷öí ìàñêàìûí áîðóñóíó äàðòûøäûðûðàì. Ãûñàñû, ìÿí þç ïåøÿìëÿ ìÿøüóë îëóðàì. Ìÿí ìÿíà èëÿ äîëó îëàí ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿòèí ôèçèêè ëÿççÿòèíäÿí áàøãà áèð øåé ùèññ åòìèðÿì. Íÿ áþéöê ãîðõóíó äóéìàã ìåéëè (ó÷ìàüà ýåéèíÿíäÿ áóíäàí ÷îõ ùÿéÿúàí êå÷èðèðäèì), íÿ áþéöê èø ýþðÿíëÿðÿ ìÿõñóñ áèð ùèññ âàðäûð. Ãÿðáëÿ íàñèçìèí âóðóøìàñû áó äÿôÿ ìÿíèì ôÿàëèééÿòèì äàèðÿñèíäÿ äÿñòÿêëÿðè, ëèíýëÿðè, êðàíëàðû èäàðÿ åòìÿêäÿí èáàðÿò îëóð. Áåëÿ äÿ îëìàëûäûð. Êèëñÿ ãóëëóã÷óñóíóí Àëëàùà ìÿ__________ ùÿááÿòè øàì éàíäûðìàãäûð. Ãóëëóã÷ó àùÿíýäàð àääûìëàðëà êèëñÿ271

downloaded from KitabYurdu.org

äÿ ýÿçèð, àéàãëàðûíûí àëòûíû ýþðìöð, ãÿíäèëëÿðèí áèð-áèðèíèí àðäûíúà øþëÿëÿíäèéèíè ýþðÿíäÿ öðÿéè à÷ûëûð. Áöòöí øàìëàð éàíàíäà î ÿëèíè ÿëèíÿ ñöðòöð. Î, ôÿõð åäèð. Ìÿí äÿ âèíòëÿðè ÷îõ ÿëà òÿíçèì åòäèì, áèð äÿðÿúÿ áåëÿ îéàíáóéàí îëìàäàí äöç èñòèãàìÿò ýþòöðäöì. ßýÿð êîìïàñà áàõûðñà, áó, Äöòåðòðè âÿúäÿ ýÿòèðìÿëèäèð...

– Äöòåðòð... ìÿí... êîìïàñëà èñòèãàìÿò... äöçäöðìö?

– Éîõ, úÿíàá êàïèòàí. ×îõ êÿíàðà ÷ûõìûñûíûç. Ñàüà ýþòöðöí.

– Ùåéô!

– Úÿáùÿ õÿòòèíè êå÷èðèê, úÿíàá êàïèòàí. Øÿêèë ÷ÿêìÿéÿ áàøëàéûðàì. Óúàëûã íå÷ÿ ìåòðäèð?

– Îí ìèí.

VI – Êàïèòàí... èñòèãàìÿò! Äöçäöð. Ìÿí ñîëà ìåéë åòìèøÿì. Áó òÿñàäöôè äåéèë... Àëáåð øÿùÿðè ìÿíè êÿíàðà èòÿëÿéèð. Øÿùÿð ùÿëÿ ÷îõ óçàãäà, ãàáàãäà îëñà äà ìÿí îíó ñåçèðÿì. Î þçöíäÿí “à÷ûã-àøêàð êå÷èëìÿç ìàíåÿëÿðèíèí” áöòöí àüûðëûüû èëÿ ìÿíèì ÷èéèíëÿðèìäÿí áàñûð. Ìÿíèì áÿäÿíèìèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ íÿ ãÿäÿð õàòèðÿëÿð ýèçëÿíèá ãàëìûøäûð. Î ãÿôëÿòÿí éåðÿ äöøìÿéè, ãàôà òàñûíûí ñûíìàüûíû, øÿðáÿò êèìè éàïûøãàíû, öðÿê êå÷ìÿñèíè, ùîñïèòàë ýåúÿëÿðèíè õàòûðëàéûð. Ìÿíèì áÿäÿíèì çÿðáÿäÿí ãîðõóð. Î, Àëáåðè êÿíàðäàí êå÷èá ýåòìÿê èñòÿéèð. Áèð áàëàúà ôèêèð âåðìÿéÿí êèìè î ñîëà áóðóëóð. Áèð äÿôÿ ùÿð ùàíñû áèð ìàíåÿäÿí ãîðõìóø, ñîíðà èñÿ áöòöí ùÿéàòû áîéó îíäàí êÿíàðà ãà÷àí, ùÿìèøÿ öðêÿí ãîúà àò êèìè ñîëà ÷ÿêèð. Ñþùáÿò äÿ àíúàã ìÿíèì áÿäÿíèìäÿí ýåäèð... ðóùóìäàí éîõ. Áèð áàëàúà áàøûì ãàðûøàí êèìè, áÿäÿíèì áóíäàí èñòèôàäÿ åäèð âÿ õÿëâÿòúÿ Àëáåðäÿí ñöðöøìÿéÿ ÷àëûøûð. Àõû èíäè ìÿíè ùå÷ íÿ áèð åëÿ ñûõìûð. Èíäè ìÿí ó÷óøó äÿéèøäèðìÿéè, òÿõèðÿ ñàëìàüû èñòÿìÿçäèì. Àììà, äåéÿñÿí, ëàï áó éàõûíëàðäà îíóí àðçóñóíäà èäèì. Ìÿí ôèêèðëÿøèðäèì: “Ëàðèíãîôîíëàð èøëÿìÿç. Éàìàí éàòìàã èñòÿéèðÿì. Ýåäèá ìöðýöëÿðÿì”. Âÿ ìÿí __________ òÿñÿââöð åäèðäèì êè, íåúÿ ëÿççÿòëÿ éàòàãäà óçàíàúàüàì, ùÿçç àëà272

downloaded from KitabYurdu.org

úàüàì. Àììà öðÿéèìäÿ éåíÿ áèëèðäèì êè, ó÷óøóí ëÿüâ åäèëìÿñè éîðóúó, öçöúö êÿñàëÿòäÿí, ãöññÿäÿí áàøãà áèð øåé âÿä åòìèð. Ñàíêè áèð äÿéèøèêëèê ýþçëÿéèðäèì, áó èñÿ áàø òóòìàäû. Ìÿêòÿá éàäûìà äöøäö... Ìÿí óøàã îëàíäà...

– ...êàïèòàí.

– Íÿ îëóá?

– Áèð øåé éîõäóð... ìÿíÿ áåëÿ ýþðöíäö... Î éàõøû øåé ýþðÿ áèëìÿçäè. Ùÿ... Ìÿí óøàã îëàíäà áèç ìÿêòÿáäÿ ÷îõ òåç äóðàðäûã. Ñÿùÿð ñààò àëòûäà. Ñîéóã êÿñèð. Ýþçëÿðèíè îâóðñàí âÿ öðÿêñûõûúû ãðàììàòèêà äÿðñèíè ýþçëÿéÿ-ýþçëÿéÿ ÿââÿëúÿäÿí öçöëöðñÿí. Ýþçëÿðèíè ëàçàðåòäÿ à÷ìàã ö÷öí õÿñòÿëÿíìÿê àðçóñóíà äöøöðñÿí, áóðàäà àü ëÿ÷ÿêëè ðàùèáÿëÿð ñÿíÿ éàòàãäà øÿðáÿò âåðÿúÿêëÿð. Áó úÿííÿò ùàããûíäà íÿëÿð õÿéàëûíà ýÿëìèð. Áàõ áóíóí ö÷öí éöíýöëúÿ ñîéóãëàéàíäà ìÿí ãÿñäÿí ùÿääèíäÿí àðòûã þñêöðöðäöì. Ëàçàðåòäÿ îéàíàðêÿí áàøãàëàðû ö÷öí ÷àëûíàí çÿíýè åøèäèðäèì. Ùÿääèíäÿí àðòûã ùèéëÿýÿðëèê åäÿíäÿ áó çÿíý ìÿíè áÿðê úÿçàëàíäûðûðäû: î ìÿíè õÿéàëà ÷åâèðèðäè. Îðàäà, ëàçàðåòäÿí áàéûðäà î, ÿñë âàõòû õÿáÿð âåðèðäè: äÿðñëÿð çàìàíû òàì ñàêèòëèê âàõòûíû, ôàñèëÿëÿðèí ãÿëÿáÿëèéè âàõòûíû, àøõàíàíûí èñòèñè âÿ ðàùàòëûüû âàõòûíû. Îðàäà, ëàçàðåòäÿí êÿíàðäà î, úàíëûëàð ö÷öí äîëüóí âàðëûã, äÿðä-ãöññÿ, öìèä, øÿíëèê, èçòèðàáëàð éàðàäûðäû. Ìÿí èñÿ àòûëìûøäûì: óíóäóëìóøäóì, øèðèí ñóäàí, íÿì éàòàãäàí, úàíñûç ñààòëàðäàí öðÿéèì áóëàíûðäû. Éîõ, ó÷óøóí ëÿüâ åäèëìÿñè ùå÷ áèð éàõøû øåé âÿä åòìèð.

VII ßëáÿòòÿ, áÿçÿí, ìÿñÿë ö÷öí åëÿ áó ýöí îëäóüó êèìè, ó÷óø öðÿéèìèçäÿí îëìàéà áèëÿð. À÷ûã-àøêàð ýþðöíöð êè, áèç ñàäÿúÿ ìöùàðèáÿ îéóíó îéíàéûðûã. Êàçàê-ãà÷àã îéóíó ÷ûõàðûðûã. Áèç òàðèõ êèòàáëàðûìûçûí, ÿõëàã âÿ òÿäðèñ êèòàáëàðûìûçûí ãàéäà-ãàíóíëàðûíà äÿãèã ñóðÿòäÿ ðèàéÿò åäèðèê. Ìèñàë ö÷öí, áó ýåúÿ ìÿí ìàøûíäà àåðîäðîìà ýåòäèì. Ýþçÿò÷è òÿëèìàòà ýþðÿ, ñöíýö èëÿ ìàøûíûìûí éîëóíó êÿñäè, àõû áó ìàøûí äåéèë, òàíê äà îëà áèëÿðäè. Áàõ, __________ áèç áåëÿ îéíàéûðûã: ñöíýö èëÿ òàíêûí éîëóíó êÿñèðèê.

273

downloaded from KitabYurdu.org

ßýÿð áèç äåäèêúÿ ñÿðò, ãàáà, ðÿùìñèç îéóíäà à÷ûãúà ñòàòèñò ðîëóíó îéíàéûðûãñà, øþâã, ùÿâÿñ, ùÿéÿúàí ùàðàäàí îëñóí, ùÿëÿ áèçäÿí áó øÿðàèòäÿ þëöìÿ ýåòìÿéè òÿëÿá åäèðëÿð? Þëöì îéóíáàçëûã ö÷öí ÷îõ úèääè øåéäèð. Êèì ðóù éöêñÿêëèéè èëÿ, ùÿâÿñëÿ, øþâãëÿ ó÷óø ïàëòàðûíû ýåéÿð? Ùå÷ êèì... Ùÿòòà Îøåäÿ, èíñàíëûüûí ÿí éöêñÿê òÿçàùöðö îëàí ôÿäàêàðëûüà ùÿìèøÿ ùàçûð îëàí Îøåäÿ, áó òÿìèç àäàì äà ñÿñèíè ÷ûõàðìàç. Ìÿíèì éîëäàøëàðûì ýåéèíÿðêÿí ñóñóð, ãàøãàáàãëàðûíû ñàëëàéûðäûëàð. Áó èñÿ ãÿùðÿìàí òÿâàçþêàðëûüû äåéèë. Áó ãàøãàáàã àðõàñûíäà ùå÷ áèð ðóù éöêñÿêëèéè ýèçëÿíìèð. Î, èôàäÿ åòäèéèíè åäèð. Âÿ áó ìÿíÿ àéäûíäûð. Áó ÷ûõûá ýåäÿí ñàùèáêàðûí ãîéóá ýåòäèéè ñÿðÿíúàìëàðëà ðàçûëàøìàéàí èøëÿð ìöäèðèíèí ãàøãàáàüûäûð. Î ùÿð íåúÿ îëñà ñÿäàãÿòèíè ùèôç åäèð. Ìÿíèì áöòöí éîëäàøëàðûì þçëÿðèíèí ñàêèò îòàãëàðûíû àðçóëàéûðëàð, àììà áèçèì àðàìûçäà åëÿ áèð àäàì éîõäóð êè, ùÿãèãÿòÿí éàòìàüà ýåòìÿéè öñòöí òóòñóí. Îíà ýþðÿ êè, âàúèá îëàí åíòóçèàçì äåéèë. Ìÿüëóá îëäóüóí çàìàí ðóù éöêñÿêëèéèíÿ àðõàëàíìàã îëìàç. Ýåéèíìÿê, êàáèíÿäÿ îòóðìàã, ùàâàéà ãàëõìàã âàúèáäèð. Áó áàðÿäÿ ñÿíèí þçöíöí äöøöíäöêëÿðèí èñÿ òàìàì ÿùÿìèééÿòñèçäèð. Ãðàììàòèêà äÿðñëÿðè ùàããûíäà âÿúäëÿ, ðóù éöêñÿêëèéè èëÿ äöøöíÿí óøàã èñÿ ìÿíÿ ðèéàêàð âÿ ãåéðè-òÿáèè ýþðöíÿ áèëÿðäè. Ìöùöì úÿùÿò îäóð êè, áó äÿãèãÿäÿ àéäûí îëìàéàí ìÿãñÿä íàìèíÿ ñîéóããàíëûëûüûíû, ñÿáðèíè ìöùàôèçÿ åäÿñÿí. Áó ìÿãñÿä Àüûë ö÷öí äåéèë, Ðóù ö÷öíäöð. Ðóù ñåâìÿéÿ ãàáèëäèð, àììà î éàòûð. Éîëäàí ÷ûõàðìàíûí, íÿôñèí, àëäàíûøûí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó ùå÷ áèð êåøèøäÿí ïèñ áèëìèðÿì. Íÿôñ, Ðóù éàòàí çàìàí Àüëûí äÿëèëëÿðèíÿ ýöçÿøòÿ ýåäÿí, àçäûðàí, øèðíèêäèðÿí øåéäèð. Þçöìö áó ñåëèí ãàáàüûíà àòìàãëà, ùÿéàòûìäàí êå÷ìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàð? Áèëìèðÿì. Ìÿíè éöç äÿôÿ äèëÿ òóòäóëàð: “Áàøãà âÿçèôÿéÿ ðàçûëûã âåðèí. Ñèçèí éåðèíèç îðàäàäûð. Ñèç îðàäà åñêàäðèëéàäà îëäóüóíäàí íÿ ãÿäÿð ÷îõ ôàéäà âåðÿ áèëÿðñèíèç. Ìèíëÿðëÿ òÿééàðÿ÷è ùàçûðëàìàã îëàð...” Äÿëèëëÿð òÿêçèáåäèëìÿçäè. Äÿëèëëÿð ùÿìèøÿ òÿêçèáåäèëìÿç îëóð. Àüëûì ðàçûëàøûðäû, àììà èíñòèíêòèì àü__________ ëûìà öñòöí ýÿëäè.

274

downloaded from KitabYurdu.org

Íÿ ö÷öí áó ìöùàêèìÿëÿð ìÿíÿ áèð íþâ åòèáàðñûç ýÿëèðäè, ùàëáóêè ìÿí îíëàðà ùå÷ úöð åòèðàç åäÿ áèëìèðäèì? “Çèéàëûëàðû ìöðÿááå êèìè, ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà öçÿ ÷ûõàðìàã ö÷öí Òÿøâèãàò øþáÿñèíèí ðÿôëÿðèíäÿ åùòèéàòäà ñàõëàéûðëàð...” Ëàêèí áó úàâàá äåéèë! Áó ýöí éîëäàøëàðûì êèìè ìÿí äÿ áöòöí ìöùàêèìÿëÿðèí, à÷ûãàéäûí ôàêòëàðûí, î äÿãèãÿëÿðäÿ åòèðàç åäÿ áèëÿúÿéèì ùÿð øåéèí ÿêñèíÿ îëàðàã ùàâàéà ãàëõäûì. Áèëèðäèì, çàìàí ýÿëÿúÿê, ìÿí áàøà äöøÿúÿéÿì êè, àüëûìûí ÿêñèíÿ ýåòìÿêäÿ àüûëëû ùÿðÿêÿò åòìèøÿì. Þçöìÿ ñþç âåðìèøÿì êè, ñàü ãàëñàì, áó ýåúÿ êÿíäèìèçäÿ ýÿçÿúÿéÿì. Áÿëêÿ, íÿùàéÿò, î çàìàí þçöì þçöìäÿí áàø à÷à áèëäèì. Ùÿì äÿ ýþðìÿéè þéðÿíäèì. Îëà áèëñèí, ýþðäöêëÿðèì ùàããûíäà áèð øåé åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Ãàäûí ýþçöìÿ ýþçÿë ýþðöíÿíäÿ ìÿíèì äåìÿéÿ ñþçöì îëìóð. Ìÿí îíóí òÿáÿññöìöíÿ òàìàøà åäèðÿì. Àíàëèòèê öçö ïàð÷àëàéûð âÿ îíó ùèññÿ-ùèññÿ èçàù åäèð, àììà î, òÿáÿññöìö äàùà ýþðìöð. Áèëìÿê ùå÷ äÿ ùèññÿëÿðÿ àéûðìàã, éàõóä èçàùàò âåðìÿê äåìÿê äåéèë. Áèëìÿê – ýþðäöêëÿðèíè ãÿáóë åòìÿê äåìÿêäèð. Ýþðìÿê ö÷öíñÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë èøòèðàê åòìÿê ëàçûìäûð. Áó èñÿ ÷ÿòèí ìÿêòÿáäèð... Áöòöí ýöíö êÿíäèìèç ìÿíèì ö÷öí ýþðöíìÿç îëäó. Ó÷óøà ãÿäÿð î, ïàë÷ûã äèâàðëàðäàí âÿ äåäèêúÿ õîøàýÿëìÿç êÿíäëèëÿðäÿí èáàðÿò èäè. Èíäè î, ìÿíäÿí îí êèëîìåòð àøàüûäà îëàí ÷ûíãûë éûüûíûäûð. Áóäóð, ìÿíèì êÿíäèì. Áÿëêÿ áó ýåúÿ êåøèê÷èíèí èòè îéàíûá ùöðÿúÿêäèð. Ìÿí àéäûíëûã ýåúÿäÿ éóõóäà òÿíùà êåøèê÷è èòèíèí ñÿñè èëÿ äàíûøàí êÿíäèí ñåùèðëè ýþçÿëëèéèíäÿí ùÿìèøÿ ùÿçç àëìûøàì. Ìÿíè áàøà äöøÿúÿêëÿðèíÿ öìèä åòìèðÿì, àíúàã áóíóí ìÿíèì ö÷öí ãÿòèééÿí ôÿðãè éîõäóð. Òÿêè êÿíäèìè ýþðöì, éàòìàçäàí ãàáàã òàõûë åùòèéàòûíû, ìàë-ãàðàñûíû, ãÿäèì àäÿòëÿðèíè éûüûá éûüûøäûðàí âÿ áàüëûéà ãîéàí êÿíäèìè. Êÿíäëèëÿð òàðëàäàí ãàéûäûá øàì åäèð, óøàãëàðû éàòûðäûð, ÷ûðàüû ïöôëÿéèá ñþíäöðöð, ñÿññèçëèê è÷èíäÿ ÿðèéèá ýåäèðëÿð. Ùÿð øåé éîõ îëóá ýåäèð, òÿêúÿ åâäÿ òîõóíìóø ìÿëÿôÿ àëòûíäà àùÿíýäàð íÿôÿñ__________ ëÿð ãàëûð, òóôàíäàí ñîíðà éàâàø-éàâàø ñàêèòëÿøÿí äÿíèç êèìè.

275

downloaded from KitabYurdu.org

Ýåúÿ, éåêóíëàð âóðóëàí çàìàí, Àëëàù àäàìëàðû ìÿíôÿÿòáÿðäàð îëäóãëàðû íåìÿòëÿðäÿí ìöâÿããÿòè îëàðàã êÿíàð åäèð. Àäàìëàð ðÿôåäèëìÿç éóõóíóí øûëòàãëûüû öçöíäÿí ñÿùÿðÿ êèìè áàðìàãëàðûíû éóìóá èñòèðàùÿò åòäèêëÿðè çàìàí, ìÿí îíëàðûí éûüäûãëàðû ìèðàñû äàùà àéäûí ýþðÿúÿéÿì. Áÿëêÿ î çàìàí ñþçëÿ èôàäÿñè ÷ÿòèí îëàí øåé ìÿíÿ àøêàð îëäó. Ìÿí îäó ÿëùàâàñû òàïàí êîð êèìè, îäà äîüðó ýÿëÿúÿéÿì. Êîð îäó òÿñâèð åäÿ áèëìÿç, àììà ùÿð ùàëäà îíó òàïûð. Áÿëêÿ î çàìàí ìöäàôèÿñè ëàçûì ýÿëÿí, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí, àììà êÿíä ýåúÿëÿðè êöëöí àëòûíäà êþçÿðÿí êþç êèìè éàøàéàí áèð øåéÿ ðàñò ýÿëäèì. Ìÿí ó÷óøóí ëÿüâ åäèëìÿñèíäÿí áèð øåé ýþçëÿìèðäèì. Àäè êÿíäè äÿðê åòìÿê ö÷öí, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë...

– Êàïèòàí!

– Áÿëè.

– Àëòû ãûðûúû, àëòû, ãàáàãäà ñîëäàí. Åëÿ áèë ýþé ýóðóëäàäû. Ëàçûìäûð... ëàçûìäûð. Ëàêèí ìÿí ïàéûìû âàõòûíäà àëìàã èñòÿðäèì. Ìÿí ìÿùÿááÿò ùàããû ãàçàíìàã èñòÿðäèì. Ìÿí êèìèí éîëóíäà þëäöéöìö àíëàìàã èñòÿðäèì...

VIII – Àòûúû!

– Êàïèòàí?!

– Åøèòäèíèçìè? Àëòû ãûðûúû òÿééàðÿ, àëòû, ãàáàãäà ñîëäàí.

– Åøèòäèì, êàïèòàí.

– Äöòåðòð, îíëàð áèçè ýþðöáëÿð?

– Ýþðöáëÿð. Áèçÿ òÿðÿô äþíöðëÿð. Áèç îíëàðäàí áåø éöç ìåòð éöêñÿêäÿéèê.

– Àòûúû, åøèòäèíèçìè? Áèç áåø éöç ìåòð éöêñÿêäÿéèê, Äöòåðòð! Ùÿëÿ óçàãäûðëàð?

– ...áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ.

– Àòûúû, åøèòäèíèçìè? Áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿí ñîíðà ãóéðóüóìóçäà îëàúàãëàð. Îäóð, ìÿí îíëàðû ýþðöðÿì! Áàëàúàäûðëàð. Çÿùÿðëè àðû __________ äÿñòÿñè êèìè.

276

downloaded from KitabYurdu.org

– Àòûúû! Îíëàð áèðáàø öñòöìöçÿ ýÿëèðëÿð. Èíäè ýþðÿðñèíèç. Îäóð ùà!

– Ìÿí... ìÿí ùå÷ íÿ ýþðìöðÿì. Ùÿ, ýþðäöì!

– Èíäè äÿ ìÿí ýþçäÿí èòèðäèì.

– Àðõàìûçúà ýÿëèðëÿðìè?..

– Ýÿëèðëÿð.

– Éóõàðû ñöðÿòëÿ ãàëõûðëàð?

– Áèëìèðÿì. Äåéÿñÿí, éîõ... éîõ!

– Ãÿðàðûíûç íÿäèð, úÿíàá êàïèòàí? Áóíó Äöòåðòð ñîðóøäó.

– Ìÿí íÿ ãÿðàðà ýÿëÿ áèëÿðÿì!? Áèç ñóñóðóã. Ãÿðàðà ýÿëìÿëè áèð øåé éîõäóð. Ùÿð øåé àíúàã Àëëàùäàí àñûëûäûð. ßýÿð ìÿí äþíñÿì, àðàìûçäàêû ìÿñàôÿ àçàëàúàãäûð. Áèðáàøà ýöíÿøÿ äîüðó ó÷óðóã, ÷îõ ùöíäöðäÿ ó÷àíäà èñÿ ñöðÿòè èòèðìÿäÿí âÿ áèð íå÷ÿ êèëîìåòð ýåðè äöøìÿäÿí äàùà áåø éöç ìåòð éóõàðû ãàëõìàã îëìàç. Îíà ýþðÿ áèçèì éöêñÿêëèéÿ ãàëõûá áèçè ãîâìàüà áàøëàéàíà êèìè áÿëêÿ ýþçãàìàøäûðûúû ýöíÿø øöàëàðû è÷ÿðèñèíÿ ýèðìÿéÿ ìàúàë òàïäûã.

– Àòûúû, ùÿëÿ äÿ ýÿëèðëÿð?

– Ýÿëèðëÿð.

– Áèç îíëàðäàí àðàëàíûðûãìû?

– Ùì... éîõ... áÿëè! Ùÿð øåé Àëëàùäàí âÿ ýöíÿøäÿí àñûëûäûð. Äþéöø åùòèìàëûíû íÿçÿðÿ àëàðàã (ùàëáóêè ãûðûúû òÿééàðÿëÿð äþéöø àïàðìàãäàí ÷îõ, ãûðûðëàð) ìÿí áöòöí ýöúöìö òîïëàéûá, äîíìóø ïåäàëëàðû òÿðïÿòìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿí þçöìö íÿäÿíñÿ áèðòÿùÿð ùèññ åäèðÿì, àíúàã ãûðûúû òÿééàðÿëÿð ùÿëÿ ýþçöìöí þíöíäÿäèð. Ìÿí áöòöí àüûðëûüûìû òÿðñ ïåäàëëàðûí öñòöíÿ ñàëûðàì. Ìÿí éåíÿ ùèññ åäèðÿì êè, ýåéèíÿí çàìàí áóíäàí äàùà ÷îõ ùÿéÿúàí êå÷èðèðäèì, ùàëáóêè èíäè áàø âåðÿí ùàäèñÿ ìÿíè óüóðñóçëóã ýþçëÿìÿéÿ âàäàð åäèð. Ùÿòòà ìÿíè ãÿçÿá áîüóð. Òÿñèðëè, ôàéäàëû ãÿçÿá. Ëàêèí ôÿäàêàðëûüûí ùå÷ áèð ñÿðìÿñòëèéè éîõäóð. Ìÿí äèøëÿ __________ äèäìÿéÿ ùàçûðàì.

277

downloaded from KitabYurdu.org

– Àòûúû, îíëàðäàí àðàëàíûðûãìû?

– Àðàëàíûðûã, úÿíàá êàïèòàí.

– ×îõ éàõøû.

– Äöòåðòð... Äöòåðòð...

– Åøèäèðÿì, úÿíàá êàïèòàí.

– Éîõ... ùå÷ áèð øåé.

– Íÿ îëìóøäóð, úÿíàá êàïèòàí?

– Ùå÷... ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè êè... éîõ... ùå÷ íÿ... Ìÿí îíëàðà ùå÷ íÿ äåìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí îíëàðû ìÿñõÿðÿéÿ ãîéìàã èñòÿìèðÿì. ßýÿð ìÿí øòîïîðà êå÷ñÿì, áóíó îíëàð þçëÿðè äÿ áàøà äöøÿðëÿð. Îíëàð þçëÿðè äÿ áàøà äöøÿðëÿð êè, ìÿí ñöðÿòëÿ áàøûàøàüû åíèðÿì... Ãÿðèáÿäèð, ìÿí 50 äÿðÿúÿ øàõòàäà òÿð òþêöðÿì. Ãÿðèáÿäèð. Àùà, íÿ îëäóüóíó èíäè àíëàéûðàì. Éàâàø-éàâàø øöóðóìó èòèðèðÿì. Ëàï éàâàø-éàâàø... Ìÿí úèùàç ëþâùÿñèíè ýþðöðÿì. Àðòûã úèùàç ëþâùÿñèíè ýþðìöðÿì. Ñöêàíäàí éàïûøìûø ÿëëÿðèì çÿèôëÿéèð. Äàíûøìàüà äà òàãÿòèì éîõäóð. Ìÿí ùóøóìó èòèðèðÿì. Áèùóø îëìàã... Ðåçèí áîðóíó áàðìàãëàðûìëà ùþâêÿëÿéèðÿì. Áóðíóìà ùÿéàò ýÿòèðÿí ùàâà âóðóð. Äåìÿëè, îêñèýåí ãàéäàñûíäàäûð... Äåìÿëè... ßëáÿòòÿ. Ìÿí ñàäÿúÿ ýèúÿì. Áöòöí ìÿñÿëÿ ïåäàëëàðäàäûð. Áöòöí àüûðëûüûìû îíëàðûí öñòöíÿ ñàëìûøàì. Îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ þçöìö áàëàãàí ïÿùëÿâàíû êèìè, úàíáàçëàð êèìè àïàðäûì. Àõû îêñèýåí ìÿíÿ ýöúëÿ ÷àòûð. Îíó ãÿíàÿòëÿ ñÿðô åòìÿê ëàçûì èäè. Èíäè ìÿí àüûëñûçëûüûìûí úÿçàñûíû ÷ÿêèðÿì... Ìÿí îëäóãúà òåç-òåç íÿôÿñ àëûðàì. Öðÿéèì éåéèí âóðóð, ÷îõ éåéèí. Î, çÿèô çûíãûðîâ êèìèäèð. Ìÿí þç åêèïàæûìà ùå÷ íÿ äåìÿéÿúÿéÿì. ßýÿð ìÿí øòîïîðà ýåòñÿì, îíëàð áóíó áèëÿúÿêëÿð. Ìÿí úèùàç ëþâùÿñèíè ýþðöðÿì... Àðòûã úèùàç ëþâùÿñèíè ýþðìöðÿì... Ìÿíè òÿð ýþòöðöá ýåäèð âÿ äàðûëûðàì. Ùÿéàò àñòà-àñòà ìÿíÿ ãàéûòäû.

– Äöòåðòð!

– Åøèäèðÿì, úÿíàá êàïèòàí. __________ Ìÿí ÿùâàëàòû îíà íàüûë åòìÿê èñòÿéèðÿì.

278

downloaded from KitabYurdu.org

– Ìÿí... ôèêèðëÿøäèì... êè... Ìÿí þç íèééÿòèìäÿí âàç êå÷èðÿì. Ñþçëÿð, äåìÿê îëàð, áöòöí îêñèýåíè óäóð, ìÿí ö÷ ñþç äåìÿìèø, áîüóëóðàì. Ìÿí þçöìÿ ýÿëèðÿì, àììà çÿèôÿì, ÷îõ çÿèôÿì...

– Íÿ îëìóøäóð, úÿíàá êàïèòàí?

– Éîõ... ùå÷ áèð øåé...

– Úÿíàá êàïèòàí, äîüðóñó, ñèç ìöÿììàëû äàíûøûðñûíûç. Ìÿí ìöÿììàëû äàíûøûðàì. Àììà ìÿí ñàüàì.

– ...áèç îíëàðûí... ÿëèíè áîøäà ãîéäóã.

– Úöúÿíè ïàéûçäà ñàéàðëàð, úÿíàá êàïèòàí.

– Úöúÿíè ïàéûçäà ñàéàðëàð, ãàáàãäà Àððàñ âàð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ äöøöíäöì êè, äàùà ãàéûòìàéàúàüàì, àììà éåíÿ äÿ äÿùøÿòëè áèð ãîðõó íåúÿ äåéÿðëÿð, áèð àí è÷èíäÿ ñà÷ëàðû àüàðäàí ãîðõó ùèññ åòìÿäèì. Èíäè ìÿí Ñàãîíó õàòûðëàéûðàì. Ñàãîíóí áèçÿ íàüûë åòäèêëÿðèíè õàòûðëàéûðàì; èêè àé áóíäàí ãàáàã, ùàâà âóðóøìàëàðûíäà âóðóëóá Ôðàíñà çîíàñûíà ñàëûíäûãäàí áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà, áèç ùîñïèòàëà, îíà äÿéìÿéÿ ýåòìèøäèê. Ãûðûúû òÿééàðÿëÿðëÿ ÿùàòÿ îëóíìóø, ñàíêè äèâàðà ãûñíàíìûø Ñàãîí íÿ ùèññ åòìèøäè, þçöíö þëöì àéàüûíäà ýþðìöøäöìö?

IX Åëÿ áèë èíäèúÿ îíó ùîñïèòàë ÷àðïàéûñûíäà ýþðöðÿì. Ñàãîí ïàðàøöòëÿ àòûëàíäà òÿééàðÿíèí ãóéðóüóíà èëèøìèø âÿ äèçèíè ÿçìèøäè, àììà î, òÿêàíû ùèññ åòìÿìèøäè. Öçö âÿ ÿëëÿðè áÿðê éàíìûøäû, ëàêèí öìóìèééÿòëÿ âÿçèééÿòè ãîðõóëó äåéèëäè. Î, áó ùàäèñÿ ùàããûíäà àðõàéûí-àðõàéûí, ëàãåéä-ëàãåéä äàíûøûðäû, ñàíêè ýþðäöéö èøëÿðèí ùåñàáàòûíû âåðèðäè.

– ...Ùÿð òÿðÿôäÿí èøûãëû èçëÿð áóðàõàí ýöëëÿëÿðè ýþðÿíäÿ áàøà äöøäöì êè, àòûðëàð. Úèùàç ëþâùÿñè äàüûëìûøäû. Ñîíðà ìÿí àçàúûã òöñòö ýþðäöì, ëàï àç. Òöñòö ãàáàãäàí ýÿëèðäè. Ìÿí äöøöíäöì êè, áó... ñèç áèëèðñèíèç, îðàäà áèðëÿøäèðèúè áîðó âàðäûð... Àëîâ àç èäè. Ñàãîí ôèêðÿ ýåäèð, öç-ýþçöíö òóðøóäóð. Îíà åëÿ ýÿëèð êè, àëîâóí øèääÿòëè âÿ éà çÿèô îëäóüóíó áèëìÿéèìèç âàúèáäèð. Î òÿðÿä__________ äöä åäèð: 279

downloaded from KitabYurdu.org

– Ùÿð ùàëäà... àëîâ âàð èäè... Îíäà ìÿí îíëàðà äåäèì êè, òóëëàíñûíëàð. ×öíêè àëîâ îí ñàíèéÿ ÿðçèíäÿ òÿééàðÿíè ìÿøÿëÿ ÷åâèðèð. Áó çàìàí ìÿí ëöêö à÷äûì. Íàùàã éåðÿ. Àëîâ êàáèíÿéÿ öç ãîéäó. Áèð àç þçöìö èòèðäèì. Éåääè ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ ïàðîâîç îúàüûíûí àëîâó ãàðíûíûçà âóðóð, ñèç èñÿ þçöíöçö áèð àç èòèðèðñèíèç. Ìÿí Ñàãîíóí äåäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ ýåòìÿê, ýöíàùà áàòìàã èñòÿìèðÿì, áóíà ýþðÿ îíóí ãÿùðÿìàíëûüûíû éàõóä òÿâàçþêàðëûüûíû ýþéëÿðÿ ãàëäûðìàã èñòÿìèðÿì. Ñàãîí þçöíö íÿ ãÿùðÿìàí, íÿ òÿâàçþêàð ùåñàá åëÿìÿç. Î áåëÿ äåéÿð: “Éîõ, ùÿãèãÿòÿí áèð àç þçöìö èòèðäèì...” Î øÿêñèç äÿãèã îëìàüà ÷àëûøûð. Áóíóíëà áåëÿ, ìÿí èíàíûðàì êè, øöóðóí ôÿàëèééÿò äàèðÿñè ÷îõ äà áþéöê äåéèë. Áèð äÿôÿ î, àíúàã áèð ïðîáëåìè ÿùàòÿ åäÿ áèëèð. ßýÿð ñèç éóìðóã äàâàñû åäèðñèíèçñÿ, áàøûíûç äþéöø ôÿíäëÿðèíÿ ãàðûøìûøñà, çÿðáÿëÿðèí àüðûñûíû ùèññ åòìèðñèíèç. Ùèäðîïëàíäà àâàðèéàéà äöøÿíäÿ áîüóëàúàüûìà ÿìèí îëäóüóì çàìàí áóç êèìè ñó ìÿíÿ èñòè ýÿëèðäè. Éàõóä, äàùà äîüðóñó, øöóðóì ñóéóí ùÿðàðÿòèíè äÿðê åäÿ áèëìèðäè. Øöóðóì àéðû øåéëÿðëÿ ìÿøüóë èäè. Ñóéóí ùÿðàðÿòè éàäûìäà ãàëìàìûøäû. Ñàãîíóí äà øöóðó òóëëàíìà òåõíèêàñû èëÿ ìÿøüóëäó. Ñàãîíóí ýþçöíäÿ áöòöí äöíéà òóëëàéàí äÿñòÿêäÿí, àõòàðäûüû ïàðàøöò ùÿëãÿñèíäÿí âÿ åêèïàæûí õèëàñû òåõíèêàñûíäàí èáàðÿò èäè. “Òóëëàíäûíûç?” Ñöêóò. “Òÿééàðÿäÿ áèð àäàì âàðìû?” Ñöêóò.

– Ìÿí ãÿò åòäèì êè, òÿê ãàëìûøàì. Ìÿí ãÿò åòäèì êè, òóëëàíìàã îëàð... – Îíäà öçö âÿ ÿëëÿðè ãàðñûëìûøäû. Ìÿí áèð àç ãàëõäûì, àéàüûìû êàáèíÿíèí ãûðàüûíäàí àøûðäûì âÿ ãàíàäûí öñòöíäÿ äàéàíäûì. Ñîíðà ãàáàüà ÿéèëäèì, áàõäûì, øòóðìàí éîõäó... Ãûðûúû òÿééàðÿëÿðèí ýöëëÿñè èëÿ þëäöðöëìöø øòóðìàí êàáèíÿíèí î áàøûíà òèðëÿíìèøäè.

– Ýåðè ÷ÿêèëÿíäÿ ýþðäöì êè, àòûúû éîõäóð. Àòûúû äà þëìöøäöð.

– Ìÿí ãÿò åòäèì êè, òÿê ãàëìûøàì... __________ Î þë÷öá-áè÷èðäè: 280

downloaded from KitabYurdu.org

– ßýÿð ìÿí áèëñÿéäèì... òÿçÿäÿí êàáèíÿéÿ ýèðÿ áèëÿðäèì... àëîâ ýöúëö äåéèëäè... ìÿí ãàíàäûí öñòöíäÿ ÷îõ ëÿíýèäèì. Êàáèíÿäÿí ÷ûõìàçäàí ÿââÿë òÿééàðÿíè àøàüûéà éþíÿëòìèøäèì. Ìàøûí éàõøû ýåäèðäè, íÿôÿñ àëìàã ìöìêöí èäè, þçöìö ïèñ ùèññ åòìèðäèì. Áÿëè, áÿëè, ìÿí ãàíàäûí öñòöíäÿ ÷îõ ãàëäûì... Íÿ åäÿúÿéèìè áèëìèðäèì. Ñàãîíóí ãàðøûñûíäà ùå÷ äÿ ùÿëëè ìöøêöë ìÿñÿëÿ éîõäó: î ôèêèðëÿøèðäè êè, òÿééàðÿäÿ òÿê ãàëìûøäûð, òÿééàðÿñè éàíûð, ãûðûúû òÿééàðÿëÿð åëÿ ùåé îíà ùöúóì åäèð, ýöëëÿëÿð éàüäûðûðëàð. Ñàãîíóí ùåêàéÿòèíäÿí áèçÿ áèð ìÿñÿëÿ àéäûí îëäó: î ùå÷ áèð àðçó äóéìóðìóø. Î ùå÷ áèð øåé ùèññ åòìèðìèø. Íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí âàõòû âàðìûø. Ýþðÿúÿéè áèð èø èñÿ ãÿòèééÿí éîõìóø, ìÿí òÿäðèúÿí áó ùèññè, áó äóéüóíó, áÿçÿí éàõûí þëöìöí ëàáöäëöéöíö õÿáÿð âåðÿí áó äóéüóíó äÿðê åäèðäèì: áèðäÿí ýþðìÿéÿ áèð èø òàïìûðñàí... Áó áîøëóãäà áèð øåé äåâèðìÿê åùòèðàñû ùàããûíäà îëàí òÿìñèëëÿðÿ íÿ ãÿäÿð îõøàìûð. Ñàãîí îðàäà, ãàíàäûí öñòöíäÿ ãàëìûøäû, ñàíêè çàìàíûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà àòûëìûøäû. Î äåäè: – Ñîíðà àòûëäûì. Ïèñ àòûëäûì. Ìÿí ôûðëàíûðäûì. Ãîðõóðäóì êè, ùÿëãÿíè âàõòûíäàí ãàáàã äàðòàðàì, ïàðàøöòÿ äîëàøûá ãàëàðàì. Äöçÿëÿíÿ ãÿäÿð ýþçëÿäèì. Àù, ìÿí íÿ ãÿäÿð ÷îõ ýþçëÿäèì... Áåëÿëèêëÿ, Ñàãîíóí éàäûíà äöøäö êè, áó ùàäèñÿíèí ÿââÿëèíäÿí àõûðûíà ãÿäÿð î íÿ èñÿ ýþçëÿéèðìèø. Àëîâóí ýöúëÿíìÿñèíè ýþçëÿéèðìèø. Ñîíðà, ãàíàäûí öñòöíäÿ íÿ ýþçëÿäèéè ìÿëóì äåéèëäè. Éåðÿ äÿ äèê äöøÿíäÿ ýþçëÿéèðìèø. Áó Ñàãîí èäè, áÿëè, áó ýþçÿ ÷àðïìàéàí, ùÿìèøÿêèíäÿí äàùà ñàäÿ ýþðöíÿí, äÿðèí ó÷óðóìóí ãûðàüûíäà äóðóá, ùåéðÿòëÿ âÿ òÿÿññöôëÿ éåðèíäÿ àéàã äþéÿí Ñàãîí èäè.

X Áóäóð, áèç èêè ñààòäûð êè, òÿçéèãèí áèð íå÷ÿ äÿôÿ íîðìàäàí àøàüû îëäóüó ùàâàäà ùÿðëÿíèðèê, åêèïàæ éàâàø-éàâàø ÿëäÿí äöøöð. Áèç, äåìÿê îëàð, äàíûøìûðûã. Áèð-èêè äÿôÿ äÿ åùòèéàòëà ïåäàëû áàñìàüà ÷àëûøäûì. Àììà èíàä ýþñòÿðìÿäèì. Ùÿð äÿôÿ ìÿíè åéíè __________ õîø õóìàðëàíìà áöðöéöðäö.

281

downloaded from KitabYurdu.org

Äöòåðòð ÷îõäàíäûð ìÿíÿ âèðàæ ùàããûíäà õÿáÿðäàðëûã åäèð, áó îíà øÿêèë ÷ÿêìÿê ö÷öí ëàçûìäûð. Ñöêàí àç ãàëà òàìàì äîíñà äà ìÿí âÿçèééÿòäÿí áèðòÿùÿð ÷ûõûðàì. Òÿééàðÿíè éàíà ÿéèðÿì, ñöêàíû áèð àç þçöìÿ òÿðÿô ÷ÿêèðÿì, ìàøûí ýöú-áÿëà èëÿ âèðàæà áàøëàéûð. Äöòåðòð èéèðìèéÿ ãÿäÿð øÿêèë ÷ÿêÿ áèëèð.

– Éöêñÿêëèê íÿ ãÿäÿðäèð?

– Îí ìèí èêè éöç... Ìÿí ùÿëÿ äÿ Ñàãîí ùàããûíäà äöøöíöðÿì... Èíñàí íåúÿ âàðñà, ùÿìèøÿ åëÿ äÿ ãàëûð. Áèç ùàìûìûç ìöõòÿëèô àäàìëàðûã. Ìÿí þçöìäÿ ùÿìèøÿ þçöìö ýþðìöøÿì. Ñàãîí òÿêúÿ Ñàãîíó òàíûéûðäû. Àäàì þëÿíäÿ êèì îëóáñà, î àäëà äà þëöð. ßýÿð þëöì àäè øàõòà÷ûíû éàõàëàéûáñà, àäè øàõòà÷û þëöð. Áèçè ñàðñûòìàã ö÷öí éàçû÷ûëàðûí óéäóðäóüó î ãÿðèáÿ ñÿðñÿðèëèê áÿñ ùàðäàäûð? Ìÿí Èñïàíèéàäà ìÿðìèëÿðëÿ äàüûäûëìûø åâëÿðèí òþð-òþêöíòöëÿðè àëòûíäàí áèð àäàì ÷ûõàðûëäûüûíû ýþðäöì, îíó áèð íå÷ÿ ýöíÿ ãàçûá ÷ûõàðìûøäûëàð. Ñÿññèç-ñÿìèðñèç äàéàíàí, ãÿôëÿòÿí ùöðêìöø êèìè ýþðöíÿí èçäèùàì àç ãàëà î äöíéàäàí ãàéûòìûø áó àäàìû àðàéà àëäû. Çèð-çèáèë âÿ òîðïàã-ãóì àëòûíäà ãàëìûø ùàâàñûçëûãäàí âÿ àúëûãäàí, äåìÿê îëàð êè, àüëûíû èòèðìèø áó àäàì ãàçûëûá ÷ûõàðûëìûø ÿæäàùàéà îõøàéûðäû. Áÿçèëÿðè úÿñàðÿòëÿíèá ñóàë âåðìÿéÿ áàøëàäûüû âÿ îíóí êöò áèð äèããÿòëÿ îíëàðà ãóëàã àñäûüû çàìàí úàìààòûí ÷àøãûíëûüû ñûõûíòû ùèññè èëÿ ÿâÿç îëóíäó. Îíóí øöóðóíó à÷ìàã ö÷öí èøëÿòäèêëÿðè à÷àðëàð êàðà ýÿëìèðäè, ÷öíêè ùå÷ êÿñ îíäàí íÿ ñîðóøìàã ëàçûì îëäóüóíó áèëìèðäè. Îíäàí ñîðóøóðäóëàð: “Ñèç íÿ ùèññ åäèðäèíèç... Íÿ ôèêèðëÿøèðäèíèç... Íÿ åäèðäèíèç...” Ñàíêè ó÷óðóì öçÿðèíäÿí áÿõòÿáÿõò êþðïö ñàëûðäûëàð. Ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíà áöðöíìöø ëàë-êàðû õèëàñ åòìÿê èñòÿéÿíëÿð îíóí äèããÿòèíè úÿëá åòìÿê ö÷öí ÿëëÿðèíÿ äöøÿí èëê âàñèòÿäÿí áåëÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Î àäàì úàâàá âåðìÿê âÿçèééÿòèíÿ ýÿëÿíäÿ äåäè: – Áÿëè, áÿëè, ìÿí óçóí ñöðÿí øàããûëòû åøèòäèì. Éàõóä: – Âÿçèééÿòèì àüûð èäè. Áó ÷îõ äàâàì åòäè. Àù, íÿ ãÿäÿð ÷îõ __________ ÷ÿêäè...

282

downloaded from KitabYurdu.org

Éàõóä: – Áåëèì àüðûéûðäû, éàìàí àüðûéûðäû... Áó àäàì áèçÿ àíúàã áó àäàì ùàããûíäà äàíûøûðäû. Ùÿð øåéäÿí àðòûã èñÿ î èòèðäèéè ñààò ùàããûíäà äåéèðäè: – Ìÿí îíó î ãÿäÿð àõòàðäûì êè... Éàõøû ñààò èäè... àíúàã çèë ãàðàíëûãäà... Øöáùÿñèç, ùÿéàò îíà âàõòûí àõûá ýåòìÿñèíè äóéìàüû âÿ àëûøäûüû øåéëÿðè ñåâìÿéè þéðÿòìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ þç àëÿìèíè, áó, äàüûíòû âÿ çöëìÿòäÿí èáàðÿò îëñà áåëÿ äÿðê åòìÿê ö÷öí î, àíúàã þçö îëäóüó àäàìûí ùèññëÿðèíÿ ìàëèê èäè. Ùå÷ êÿñèí âåðÿ áèëìÿäèéè, àììà ùàìûíûí äèëèíèí óúóíäà îëàí ÿñàñ ñóàëà: “Ñèç íÿ÷è èäèíèç? Ñèç þçöíöçäÿ êèìè êÿøô åòäèíèç?” ñóàëûíà î éàëíûç áèð úàâàá âåðÿ áèëÿðäè: “Þç þçöìö”. Èíñàíûí ÿââÿëëÿð àüëûíà ýÿòèðìÿäèéè áàøãà áèð àäàìûí þç øÿõñèíäÿ îéàíìàñû, ùå÷ áèð øÿðàèòäÿ ìöìêöí äåéèë. Éàøàìàã àüûðàüûð äîüóëìàã äåìÿêäèð. Ùàçûð âàðëûüû ìÿíèìñÿìÿê ÷îõ àñàí éîë îëàðäû. Áÿçÿí àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, ãÿôèë ìöíÿââÿðëÿøìÿ èíñàí òàëåéèíè òàìàì äÿéèøäèðÿ áèëÿð. Ëàêèí ìöíÿââÿðëÿøìÿ éàëíûç î äåìÿêäèð êè, àüûð-àüûð ùàçûðëàíàí éîë ãÿôëÿòÿí Ðóùà à÷ûëûð. Ìÿí óçóí ìöääÿò ãðàììàòèêà þéðÿíìèøÿì, ìÿíÿ ñèíòàêñèñ þéðÿòìèøëÿð. Ìÿíäÿ ùèññ îéàòìûøëàð. Âÿ áèðäÿí ìÿíèì ãÿëáèìäÿ ïîåìà äèëëÿíäè. ßëáÿòòÿ, èíäè ìÿí ìÿùÿááÿò äóéìóðàì, àììà áó àõøàì ìÿíäÿ áèð øåé òÿçàùöð åòñÿ, äåìÿëè, ìÿí ÿââÿëëÿð çÿùìÿò ÷ÿêìèøÿì âÿ ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí áèíà ö÷öí äàø äàøûìûøàì. Ìÿí þçöì þçöìÿ øÿíëèê ùàçûðëàéûðàì âÿ ìÿíèì äåìÿéÿ ùàããûì éîõäóð êè, ìÿíäÿ ãÿôëÿòÿí áàøãà áèð àäàì ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð, ÷öíêè áó áàøãà àäàìû ìÿí þçöì éàðàäûðàì. Ìÿí áöòöí ùÿðáè ìàúÿðàëàðûìäàí áó àüûð, ëÿíý ùàçûðëûãäàí áàøãà áèð øåé ýþçëÿìèðÿì. Î, ãðàììàòèêà êèìè, ñîíðà ÿâÿçèíè ÷ûõàúàãäûð. Áó òÿäðèúÿí òàãÿòäÿí ñàëìà áèçäÿ ùÿéàòû äóéìàíû êöòëÿøäèð__________ ìèøäèð. Áèç ãîúàëûðûã. Òàïøûðûãëàð ãîúàëäûð. Áþéöê éöêñÿêëèêäÿ 283

downloaded from KitabYurdu.org

ó÷ìàã íÿéèí áàùàñûíà áàøà ýÿëèð? Îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ êå÷èðèëÿí áèð ñààò îðãàíèçìèí áèð ùÿôòÿ, ö÷ ùÿôòÿ, áèð àé íîðìàë ùÿéàòûíà, öðÿéèí, úèéÿðëÿðèí, àðòåðèéàíûí íîðìàë èøëÿìÿñèíÿ áÿðàáÿðäèðìè? Áèð äÿ ùàìûñû áèð äåéèëìè! Ìÿíèì áèùóøëóüóì ìÿíè áèð ÿñð ãîúàëòäû; ìÿí ãîúàëàðûí äèíú, ñàêèò ùÿéàòûíû äàääûì. Ó÷óø ö÷öí ýåéèíäèéèì çàìàí ìÿíè ùÿéÿúàíëàíäûðàí ùÿð øåé, èíäè ñàíêè ÷îõ-÷îõ óçàã êå÷ìèøäÿ èòèá ýåòìèøäèð. Àððàñ èñÿ íÿùàéÿòñèç óçàã ýÿëÿúÿêäÿäèð. Áÿñ ùÿðáè ìàúÿðàëàð? Î ìàúÿðàëàð ùàðäàäûð? Úÿìè-úöìëÿòàíû îí äÿãèãÿ áóíäàí ãàáàã ìÿí àç ãàëà ìÿùâ îëìóøäóì, àììà ö÷ ñàíèéÿ ÿðçèíäÿ ãàðøûìäàí þòöá êå÷ÿí î áàëàúà àðûëàðäàí áàøãà íàüûë åòìÿéÿ áèð øåé éîõäóð. ßñë ìàúÿðà èñÿ ñàíèéÿíèí îíäà áèðè ãÿäÿð ÷ÿêÿðäè. Ëàêèí áèçëÿðäÿí ùå÷ êÿñ, ùå÷ âàõò ãàéûòìûð êè, îíóí ùàããûíäà äàíûøàã.

– Ñîë àéàüûíûçû áàñûí, úÿíàá êàïèòàí. Äöòåðòð ïåäàëëàðûí äîíäóüóíó óíóòìóøäó. Ìÿíèì èñÿ, óøàãëûãäà ìÿíè ùåéðÿòÿ ñàëìûø áèð øÿêèë éàäûìà äöøìöøäö. Î øÿêèëäÿ òÿëÿô îëìóø ýÿìèëÿðèí øèìàë øÿôÿãè ôîíóíäà, ãöòá áóçëàðû àðàñûíäà ñûõûøäûðûëìûø ãÿðèáÿ ãÿáèðèñòàíëûã òÿñâèð îëóíìóøäó. Ýöë ðÿíýëè ÿáÿäè òîðàíëûãäà îíëàð áóç áàüëàìûø ãîëëàðûíû óçàòìûøäûëàð. Îíëàðûí òàðûì éåëêÿíëÿðè ñàêèò ùàâàäà ùÿëÿ äÿ êöëÿéèí ìþùðöíö ùèôç åòìèøäè. Çÿðèô ÷èéèíëÿðèí ìþùðöíö áàëûíú ùèôç åäÿí êèìè. Ëàêèí ùèññ åäèëèðäè êè, îíëàð úîääóð, êþâðÿêäèð. Áóðàäà ùÿð øåé äîíìóøäó. Ëèíýëÿð äîíìóøäó, ïóëåìéîòëàð äîíìóøäó. Ìÿí àòûúûäàí: – Ïóëåìéîòëàð íÿ âÿçèééÿòäÿäèð? – äåéÿ ñîðóøàíäà î úàâàá âåðäè: – Èøëÿìèð.

– Éàõøû. Îêñèýåí ìàñêàñûíûí ðåñïèðàòîðóíà ìÿí áóç èéíÿëÿðè òöïöðöðÿì. Àðà-ñûðà åëàñòèê ðåçèíèí è÷èíè òóòìóø áóçó ÿçìÿëè îëóðàì, î ìÿíè íÿôÿñ àëìàüà ãîéìóð. Ìÿí áîðóíó ñûõàíäà áóçóí ÿëèìäÿ íåúÿ õûð÷ûëäàäûüûíû ùèññ åäèðÿì.

– Àòûúû, îêñèýåí ãàéäàñûíäàäûð? __________ – Ãàéäàñûíäàäûð.

284

downloaded from KitabYurdu.org

– Áàëîíëàðäà òÿçéèã íÿ ãÿäÿðäèð?

– Ùì... Éåòìèø.

– Éàõøû. Áèçèì ö÷öí âàõò äà äîíìóøäóð. Áèç ö÷ íÿôÿð àüñàããàë ãîúàéûã. Ùå÷ íÿ òÿðïÿíìèð, ùå÷ íÿ òÿëÿñäèðìèð. Ùå÷ íÿ ãîðõóòìóð. Äþéöø ãÿùðÿìàíëûüû? Áèð äÿôÿ ìàéîð Àëèàñ íÿäÿíñÿ ìÿíÿ õÿáÿðäàðëûã åòäè: – Åùòèéàòëû îëìàüà ÷àëûøûí! Ìàéîð Àëèàñ, åùòèéàòëû îëóì? Íÿ ñàéàã? Ãûðûúû òÿééàðÿëÿð ñèçè éóõàðûäàí èëäûðûì êèìè âóðóð. Ñèçäÿí ìèí áåø éöç ìåòð éóõàðûäàí ó÷àí ãûðûúûëàð äÿñòÿñè, ñèçè þçëÿðèíäÿí àøàüûäà ýþðöá òÿëÿñìÿéÿ áèëÿð. Î, ìàíåâð åäèð, íèøàí àëûð, ÿëâåðèøëè ìþâãå ñå÷èð. Ñèç èñÿ ùÿëÿ ùå÷ áèð øåé áèëìèðñèíèç. Ñèç öñòöíö éûðòûúû êþëýÿñè àëìûø ñè÷àíñûç. Ñè÷àí åëÿ ùåñàá åäèð êè, î éàøàéûð. Î ùÿëÿ ÷îâäàðûí è÷èíäÿ îéíàãëàéûð. Ëàêèí î àðòûã ãûðüû ýþçëÿðèíèí ÿñèðèäèð, ñè÷àí îíóí ýþçëÿðèíÿ ãàòðàíäàí äà áÿðê éàïûøìûøäûð. ×öíêè ãûðüû îíó äàùà áóðàõìàéàúàã. Ñèç äÿ ùÿì÷èíèí. Ñèç òÿééàðÿíè ñöðìÿêäÿ äàâàì åäèðñèíèç, ñèç õÿéàëà äàëûðñûíûç, éåðè ìöøàùèäÿ åäèðñèíèç. Àììà áó àðàäà, àäàìûí áÿáÿéèíäÿ ÷ÿòèí ñå÷èëÿí ãàðà áèð íþãòÿ ñèçè þëöìÿ ìÿùêóì åòìèøäèð. Äîããóç ãûðûúû òÿééàðÿ êåôè èñòÿäèéè âàõò øàãóëè èñòèãàìÿòäÿ öñòöíöçÿ úóìà áèëÿð. Âàõòëàðû íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí âàð. Ñààòäà äîããóç éöç êèëîìåòð ñöðÿòëÿ î ñèçÿ äÿùøÿòëè ãàðïóí çÿðáÿñè åíäèðèð, áóíóíëà ñÿùâñèç øöáùÿñèç ìÿüëóá åäèð. Áîìáàðäìàí÷ûëàð åñêàäðàñû åëÿ àòÿø ãöââÿñèíÿ ìàëèêäèð êè, îíóí ìöäàôèÿéÿ ýèðèøìÿñèíèí ìÿíàñû âàð, àììà ýþéëÿðäÿ èòèá áàòìûø áèð êÿøôèééàò òÿééàðÿñè ùå÷ áèð çàìàí éåòìèø èêè ïóëåìéîòóí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿç, þçö äÿ î, ãûðûúû òÿééàðÿëÿðè àíúàã àòûëàí ýöëëÿëÿðèí èøûüûíäà ýþðöð. Ùÿð øåéèí çÿðáÿ àëòûíäà îëäóüóíó äóéäóüóìóç âàõò ùÿìèí ãûðûúû òÿééàðÿ, êîáðà êèìè, çÿùÿðèíè áèð àíäà òþêöá, àòÿø ìåéäàíûíäàí ÷ûõàúàã, éóõàðûëàðà, ÿë÷àòìàç éöêñÿêëèéÿ ãàëõàúàã. Êîáðàëàð áåëÿ éûðüàëàíûðëàð, áèð ýþç ãûðïûìûíäà ñàíúûá, éåíèäÿí éûðüà__________ ëàíìàüà áàøëàéûðëàð.

285

downloaded from KitabYurdu.org

Äåìÿëè, ãûðûúû òÿééàðÿëÿð ýþçäÿí èòÿíäÿ ùÿëÿ ùå÷ íÿ äÿéèøèëìÿäè. Öçëÿð äÿ äÿéèøèëìÿäè. Îíëàð èíäè, ñÿìà áîøàëàíäà âÿ éåíèäÿí ñàêèòëèê éàðàíàíäà äÿéèøèðëÿð. Ãûðûúû òÿééàðÿ âóð-òóò ëàãåéä ìöøàùèäÿ÷èéÿ ÷åâðèëèð, øòóðìàíûí èñÿ ïàðàëàíìûø éóõó àðòåðèéàñûíäàí ãàí ôûøãûðûð, ñàü ìîòîðóí þðòöéöíäÿí öðêÿê-öðêÿê èëê àëîâ ÷ûõûð, èíäè î ýöúëÿíÿúÿêäèð, êöðÿ êèìè àëîâëàíàúàãäûð. Êîáðà ãûâðûëûá éàòìûøäûð, çÿùÿðè èñÿ öðÿéÿ èøëÿéèð, öçäÿ èëê ÿçÿëÿ ÿñÿáèëèêëÿ ñÿéðèéèð. Ãûðûúûëàð þëäöðìöðëÿð. Îíëàð þëöì ñÿïèðëÿð. Ãûðûúûëàð óçàãëàøàíäàí ñîíðà þëöì þç áÿùðÿñèíè âåðèð. Ìàéîð Àëèàñ, åùòèéàòëû îëóì? Íÿ ñàéàã? Áèç ãûðûúû òÿééàðÿëÿðëÿ ðàñòëàøàíäà ìÿíèì ãÿðàðà ýÿëìÿéèìÿ áèð øåé ãàëìûðäû. Ìÿí îíëàðûí ýÿëèøèíäÿí õÿáÿð òóòìàéà äà áèëÿðäèì. ßýÿð îíëàð äöç ìÿíèì öñòöìäÿ ó÷ñàéäûëàð, ìÿí áóíó áèëìÿçäèì. Åùòèéàòëû îëóì? Àõû ñÿìà áîøäóð! Éåð áîøäóð! Îí êèëîìåòðëèê éöêñÿêëèêäÿ ìöøàùèäÿ àïàðàíäà àäàì ýþðöíìöð. Áåëÿ éöêñÿêëèêäÿí àäàìûí ùÿðÿêÿòèíè àéûðä åòìÿê îëìàç. Áèçèì óçóíôîêóñëó ôîòîàïàðàòëàðûìûç ìèêðîñêîïó ÿâÿç åäèð. Áóðàäà ìèêðîñêîï àäàìëàðû ñå÷ìÿê ö÷öí äåéèë – àäàìû áó úèùàçûí êþìÿéè èëÿ ýþðìÿê îëìàç – î, èíñàíûí âàðëûüûíà äÿëàëÿò åäÿí ÿëàìÿòëÿðè: éîëëàðû, êàíàëëàðû, ãàòàðëàðû, áàðæëàðû ýþðìÿê ö÷öíäöð. Èíñàí ìèêðîñêîï àëòûíäà ýþðäöêëÿðèìèçÿ úàí âåðèð. Ìÿí ëàãåéä àëèìÿì, îíà ýþðÿ äÿ áó ìèêðîáëàðûí ìöùàðèáÿñè áó ñààò ìÿíèì ö÷öí éàëíûç ëàáîðàòîðèéà òÿäãèãàòû îáéåêòèäèð.

– Äöòåðòð, àòûðëàð?

– Äåéÿñÿí, àòûðëàð. Î ùàðàäàí áèëñèí? Àðàìûç ÷îõ óçàãäûð, òöñòö éåðëÿ áèðëÿøèð. ßëáÿòòÿ, îíëàð áèçè áåëÿ ñÿððàñò îëìàéàí àòÿøëÿ âóðóá ñàëìàüà öìèä åòìèðëÿð. Îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ áèç õàòà-áÿëàäàí óçàüûã. Îíëàð áèçèì âÿçèééÿòèìèçè ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí àòûðëàð, áÿëêÿ äÿ áóíó ãûðûúû òÿééàðÿëÿðè èçèìèçÿ ñàëìàã ö÷öí åäèðëÿð. Ýþðöíìÿç òîç êèìè ýþéäÿ èòèá-áàòìûø ãûðûúû òÿééàðÿëÿðè. Òÿééàðÿ áþéöê éöêñÿêëèêäÿ ó÷à-ó÷à ñÿäÿô êèìè àü øëåéôè, __________ ýÿëèí äóâàüû êèìè, àðõàñûíúà ÷ÿêèá àïàðäûüû ö÷öí áèçè éåðäÿí ýþ286

downloaded from KitabYurdu.org

ðöðëÿð. Ó÷óøóí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ñèëêÿëÿìÿ àòìîñôåðäÿ ñó áóõàðûíû êðèñòàëëàøäûðûð. Áèç áóç èéíÿëÿðèí ëÿëÿéÿ îõøàð ëåíòàñûíû àðõàìûçúà ÷þçÿëÿéèðèê. ßýÿð àòìîñôåð øÿðàèòè áóëóäëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ èìêàí âåðèðñÿ, áó èç éàâàø-éàâàø øèøÿúÿê âÿ ÷þëëÿð öçÿðèíäÿ àõøàì áóëóäëàðû ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿêäèð. Ãûðûúû òÿééàðÿëÿð áèçè áîðòðàäèî ñòàíñèéàñû, ÿòðàôûìûçäà îëàí ïàðòëàéûøëàð, íÿùàéÿò, úàù-úàëàëëû àü øëåéôèìèçèí ñàéÿñèíäÿ òàïûðëàð. Àììà éåíÿ äÿ áèç, äåìÿê îëàð, êîñìèê áîøëóãäà úþâëàí åäèðèê. Áèç ñààòäà áåø éöç îòóç êèëîìåòð ñöðÿòëÿ ó÷óðóã, ìÿí áóíó äÿãèã áèëèðÿì. Áóíóíëà áåëÿ, ùÿð øåé äàéàíìûøäûð. Ñöðÿò úûäûð éîëóíäà äà ùèññ îëóíóð. Àììà áóðàäà ùÿð øåé áîøëóüà ãÿðã îëìóøäóð. Éåð äÿ áåëÿäèð: ñàíèéÿäÿ ãûðõ èêè êèëîìåòð ñöðÿòëÿ ùÿðëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, î, ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà ÷îõ àüûð-àüûð ôûðëàíûð. Áó äöç áèð èë ÷ÿêèð. Áèçè äÿ îëà áèëñèí íÿ èñÿ àüûð-àüûð ãîâóð, áèçÿ äîüðó äà íÿ èñÿ úàí àòûð. Ùàâà ìöùàðèáÿñèíäÿ ôÿçà âàùèäèíÿ íå÷ÿ òÿééàðÿ äöøöð? Îíëàð êèëñÿ ãöááÿñè àëòûíäàêû òîçëàð êèìèäèð. Þçöìöç òîç îëà-îëà áÿëêÿ, îíëàðëà éà éöçëÿðëÿ òîçúóüó þçöìöçÿ äîüðó ÷ÿêèðèê. Áó òîçëàðûí ùàìûñû ýöíÿø øöàëàðûíäà àüûð-àüûð ãàëõûð, ñàíêè ùàðàäà èñÿ õàë÷à ÷ûðïûðëàð. Ìàéîð Àëèàñ, ìÿí íÿäÿí åùòèéàò åòìÿëèéÿì? Àøàüûäà äöç áàõàíäà, ùÿðÿêÿòñèç òÿìèç øöøÿäÿí àíúàã êå÷ÿí ÿñðëÿðèí îéóíîéóíúàüûíû ýþðöðÿì. Ìÿí ìóçåé âèòðèíëÿðè öçÿðèíÿ ÿéèëèðÿì. Áóäóð, òÿééàðÿíè äþíäÿðäèì, èíäè èøûüûí ÿêñèíÿ áàõûðàì: ùàðàäà èñÿ, èðÿëèäÿ, ÷îõ óçàãëàðäà, ÿëáÿòòÿ, Äöíêåðê âÿ äÿíèçäèð. Àììà áþéöðäÿí áàõàíäà áèð øåé àéûðä åòìÿê ÷ÿòèí îëóð. Ýöíÿø áó ñààò ëàï àøàüûäàäûð, ìÿí áÿðê ïàðëàéàí ýöçýöíöí öñòöíäÿ ó÷óðàì.

– Äöòåðòð, ñèç áó çÿùðèìàðûí è÷èíäÿ áèð øåé ýþðöðñöíöçìö?

– Øàãóëè áàõàíäà ýþðöðÿì, úÿíàá êàïèòàí...

– Åé àòûúû, ãûðûúûëàð íÿ åäèðëÿð?

– Òÿçÿ øåé éîõäóð... Áèçèì òÿãèá îëóíóá-îëóíìàìàüûìûçäàí, àðõàìûçúà ÷ÿêèá àïàðäûüûìûçà îõøàéàí ÷îõëó òîð øëåéôèí áèçè òÿãèá åòäèéèíè éåðäÿí ýþðöá-ýþðìÿìÿëÿðèíäÿí ìÿíèì ÿñëà õÿáÿðèì éîõäóð. “Òîð øëåéô”. Áó ñþçëÿð ìÿíèì òÿõÿééöëöìö äèíäèðèð. Ýþçö__________ ìöí ãàáàüûíäà ÿââÿëúÿ ìÿíÿ ãÿøÿíý ýþðöíÿí îáðàç éàðàíûð.

287

downloaded from KitabYurdu.org

“...Ñîéóã óëäóçëàðäàí îëàí óçóí øëåéôèìèçè éàâàø-éàâàø àðõàìûçúà ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ, ÿëéåòìÿç àãèáÿòèìèçÿ äîüðó úàíëàð àëàí ãàäûí êèìè ýåäèðèê”.

– Ñîë àéàüûíûçû áàñûí! Áó èñÿ ýåð÷ÿêëèêäèð. Ëàêèí ìÿí éåíÿ þç øèò ïîåçèéàìà ãàéûäûðàì: “...Áó âèðàæûí àðäûíúà ïÿðÿñòèøêàðëàðûìûçûí òàì áèð äÿñòÿñè äþíÿúÿêäèð...”. Ñîë àéàãëà... ñîë àéàãëà... Äåìÿê àñàíäûð! ×îõ ýþçÿë ãàäûíûí âèðàæû áàø òóòìóð.

– ßýÿð îõóñàíûç... ùàëûíûç ôÿíàëàøàð... úÿíàá êàïèòàí. Äîüðóäàíìû ìÿí îõóéóðäóì? Äöòåðòð ìÿíèì éöíýöë ìóñèãèéÿ îëàí áöòöí ùÿâÿñèìè þëäöðöð. Ìÿí äåìÿê îëàð, øÿêèë ÷ÿêìÿéè ãóðòàðìûøàì. Òåçëèêëÿ Àððàñà òÿðÿô åíìÿê îëàð. Îëàð... Îëàð... øöáùÿñèç! Ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Áó äà áèð ÿíýÿë! Ãàç ñåêòîðóíóí äÿñòÿéè äÿ äîíìóøäóð... Ìÿí ôèêèðëÿøèðÿì: “Áó ùÿôòÿ ùàâàéà ãàëõìûø ö÷ åêèïàæäàí áèðè ãàéûòìûøäûð. Äåìÿëè, õèëàñ îëìàã åùòèìàëû àçäûð. Áèç ãàéûòñàã äà äàíûøìàüà áèð øåé îëìàéàúàãäûð. Ìÿí ùÿéàòûìäà ãÿùðÿìàíëûã àäëàíäûðûëàí ýöíäÿëèê èøëÿð ýþðìÿëè îëìóøàì: ïî÷ò éîëëàðû ñàëìàã, Áþéöê ñÿùðàäà, Úÿíóáè Àìåðèêàäà òîããóøìàëàð... Ëàêèí ìöùàðèáÿ ÿñë ðÿøàäÿò äåéèë, ìöùàðèáÿ ðÿøàäÿòèí ñóðàãàòûäûð... ãÿùðÿìàíëûüûí ÿñàñûíäà îíóí éàðàòäûüû ÿëàãÿëÿðèí çÿíýèíëèéè, ãîéäóüó ìÿñÿëÿëÿð, îéàòäûüû òÿêàìöë äóðóð. Àäè “îðéîë” éàõóä “ðåøêî” îéóíó ùÿéàò, éàõóä þëöìäÿí îéíàíûëñà áåëÿ, ãÿùðÿìàíëûüà ÷åâðèëìÿéÿúÿêäèð. Ìöùàðèáÿ ðÿøàäÿò äåéèë. Ìöùàðèáÿ õÿñòÿëèêäèð. Éàòàëàã õÿñòÿëèéè êèìè...” Áÿëêÿ ñîíðàëàð áàøà äöøäöì êè, ìÿíèì ìöùàðèáÿ âàõòû éåýàíÿ ÿñë ðÿøàäÿòèì Îðêîíòàäà ôåðìàäàêû îòàãëà áàüëû îëàí ÿìÿëëÿðèììèø. __________ 288

downloaded from KitabYurdu.org

ÕÛ Îòóç äîããóçóíúó èëäÿ, ñÿðò ãûø âàõòû ìÿíèì äÿñòÿì ÑåíÄèçéå éàõûíëûüûíäàêû Îðêîíòà êÿíäèíäÿ ìÿñêÿí ñàëäûüû çàìàí ìÿí áèð ýèë ìþùðÿ åâäÿ éàøàéûðäûì. Ýåúÿëÿð ùàâà î ãÿäÿð ñîéóéóðäó êè, ñÿùÿíýèìäÿêè ñó áóçà äþíöðäö, áóíà ýþðÿ äÿ ýåéèíìÿêäÿí ãàáàã èëê íþâáÿäÿ ñîáàíû ãàëàéûðäûì. Áóíó åòìÿê ö÷öí áöçöøöá ëÿççÿòëÿ éàòäûüûì èñòè éàòàüûìäàí ÷ûõìàëû îëóðäóì. Ìÿíèì ö÷öí áó áîø âÿ äîíìóø îòàãäàêû àäè ìîíàñòûð éàòàüûíäàí éàõøû øåé éîõ èäè. Àüûð ýöíäÿí ñîíðà áóðàäà ìÿí äèíú áèð ðàùàòëûã äóéóðäóì. Áóðàäà òÿùëöêÿñèçëèêäÿí ëÿççÿò àëûðäûì. Áóðàäà ìÿíè ùå÷ íÿ òÿùäèä åòìèðäè. Ýöíäöçëÿð áÿäÿíèì áþéöê éöêñÿêëèéèí ñÿðò èøýÿíúÿëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëûðäû, ýöíäöçëÿð îíó þëöì ñà÷àí ãÿëïÿëÿð ùÿäÿëÿéèðäè. Ýöíäöçëÿð î ÿçàá-ÿçèééÿò ùÿäÿôè îëà áèëÿðäè. Îíó íàùàã éåðÿ ïàð÷à-ïàð÷à åäÿ áèëÿðäèëÿð. Ýöíäöçëÿð áÿäÿíèì ìÿíèì äåéèëäè. Äàùà ìÿíèì äåéèëäè. Îíó ÿëäÿí, àéàãäàí ìÿùðóì åäÿ áèëÿð, îíóí ãàíûíû àõûäà áèëÿðäèëÿð. ×öíêè – áó äà éàëíûç ìöùàðèáÿäÿ îëóð – ñèçèí áÿäÿíèíèç þçöíöçÿ ìÿíñóá îëìàéàí ÿøéàëàð àíáàðûíà ÷åâðèëèð. Ìÿùêÿìÿ èúðà÷ûñû ýÿëèá ñèçèí ýþçëÿðèíèçè òÿëÿá åäèð. Ñèç äÿ þç ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíèçè îíà âåðèðñèíèç. Ìÿùêÿìÿ èúðà÷ûñû ýÿëèá ñèçèí ãû÷ëàðûíûçû òÿëÿá åäèð âÿ ñèç éåðèìÿê èãòèäàðûíûçû îíà âåðèðñèíèç. Ìÿùêÿìÿ èúðà÷ûñû ÿëèíäÿ ìÿøÿë ýÿëèá ñèçèí öçöíöçöí áöòöí äÿðèñèíè èñòÿéèð. Ñèç åéáÿúÿð áèð øÿêëÿ äöøöðñöíöç, ÷öíêè ñèç îíäàí éàõàíûçû àäàìëàðà ìåùðèáàí-ìåùðèáàí ýöëöìñÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèçè èòèðìÿêëÿ ãóðòàðûðñûíûç. Áåëÿëèêëÿ, ùÿìèí ýöí ìÿíèì äöøìÿíèì îëà áèëÿúÿê âÿ ìÿíÿ ìÿøÿããÿòëÿð âåðÿ áèëÿúÿê áÿäÿí, èíèëòè ôàáðèêèíÿ ÷åâðèëÿ áèëÿúÿê áÿäÿí, ùÿëÿëèê ìÿíèì äîñòóì îëàðàã ãàëûðäû, èòàÿòêàð âÿ ìåùðèáàí èäè, ðàùàòúà áöçöøÿðÿê ìÿëÿôÿíèí öñòöíäÿ ìöðýöëÿéèð âÿ ìÿíèì øöóðóìà ìÿèøÿòèí ñåâèíúèíäÿí, ëÿççÿòëÿ õîðóëäàìàãäàí áàøãà áèð øåé òÿëãèí åòìèðäè. Àíúàã ìÿí èñòÿð-èñòÿìÿç îíó éàòàãäàí ÷ûõàðìàëû, áóçëó ñó èëÿ éóìàëû, òàðàø åòìÿëè, ýåéèíäèðìÿëè, ÿéÿð-ÿñêèêñèç ïîëàä ãÿëïÿëÿðèí ãàðøûñûíà ãîéìàëû èäèì. Âÿ ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèðäè êè, áÿäÿíèìè éàòàãäàí ÷ûõàðòìàãëà ñàíêè óøàüû __________ àíàñûíûí ãîéíóíäàí äàðòûá àëûð, îíó àíàñûíûí äþøöíäÿí, óøàüûí 289

downloaded from KitabYurdu.org

áÿäÿíèíè êþðïÿëèêäÿ ÿçèçëÿéÿí, íàçëàéàí, èñèäÿí, ãîðóéàí áèð øåéäÿí àéûðûðàì. Þç ãÿðàðûìû éàõøû-éàõøû äöøöíöá ýþòöð-ãîé åäèð, îíóí ùÿëëèíè ìöìêöí îëäóãúà óçàäûð, ñîíðà äèøèìè äèøèìÿ áàñûá, úÿëä ñîáûíàí éàíûíà òóëëàíûð, îíà áèð ãóúàã îäóí àòûá áåíçèí òþêöðäöì. Àëîâ îäóíó àüçûíà àëàíäàí ñîíðà ìÿí éåíÿ êå÷èá ùÿëÿ ñîéóìàìûø éàòàüûìà ýèðèð, éîðüàíûí àëòûíà ñîõóëàðàã, òÿêúÿ ñîë ýþçöìëÿ ïå÷ÿ òàìàøà åëÿìÿéÿ áàøëàéûðäûì. ßââÿëúÿ áèð åëÿ éàíìûðäû, ñîíðà àëîâóí äèëëÿðè òàâàíäà ñàéðûøìàüà áàøëàéûðäû. Ñîíðà àëîâ îäóíóí ùàìûñûíû áöðöéöðäö, óüóðëó áàéðàìëàðäà ãîíàãëàðû áöðöéÿí øàäëûã êèìè. Îäóí ÷àðòûëäàìàüà, ýóðóëäàìàüà, îõóìàüà áàøëàéûðäû. Êÿíä òîéëàðûíäà îëäóüó êèìè, áèð øÿíëèê éàðàíûðäû; åëÿ áèë äÿìëÿíìèø òîé èøòèðàê÷ûëàðû ñÿñ-êöé ñàëìàüà, áèð-áèðèíè äöìñöêëÿìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áÿçÿí äÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ìÿðùÿìÿòëè îäóì, þç ñàùèáèíÿ ñÿäàãÿòëÿ ãóëëóã åäÿí çèðÿíý èò êèìè, ìÿíè ýåúÿ-ýöíäöç ãîðóéóð. Îäà áàõàðêÿí ìÿí ýèçëè áèð ñåâèíú äóéóðäóì. Øÿíëèê òàìàì ãûçûøàíäà, êþëýÿëÿð òàâàíäà îéíàéàíäà, ýóð îúàüûí ìóñèãèñè ñÿñëÿíÿíäÿ; ñîáàíûí êöíúöíÿ êþç ãàëàãëàíàíäà, áöòöí îòàã ñåùèðëè ãàòðàí âÿ òöñòö ãîõóñó èëÿ äîëàíäà, ìÿí ñû÷ðàéûá áèð äîñòóìó î áèðè äîñòóìóí õàòèðèíÿ òÿðê åäèðäèì, éàòàãäàí îäà òÿðÿô ãà÷ûðäûì, äàùà ñÿõàâÿòëèñèíè ñå÷èðäèì, äîüðóñó áèëìèðÿì ãàðíûìû éàíäûðûðäûì, éà öðÿéèìè ãûçäûðûðäûì. Èêè àôÿòäÿí áèðèíè, äàùà úàçèáÿäàðûíû, äàùà òÿìòÿðàãëûñûíû, þçöíö äàùà ýóðóëòóëó, äàùà äÿáäÿáÿëè ýþçÿ ñîõàíûíû ñå÷èðäèì. Áó ãàéäà èëÿ ö÷ äÿôÿ: ÿââÿëúÿ ñîáàíûí ãàëàìàã ö÷öí, ñîíðà òÿçÿäÿí éàòàüà ýèðìÿê ö÷öí, íÿùàéÿò, èñòèíèí ìÿùñóëóíó òîïëàìàã ö÷öí äèøëÿðèì øàããûëäàéà-øàããûëäàéà îòàüûí áóçëóã ñÿùðàñûíû ö÷ äÿôÿ áó áàøäàí î áàøà ýåäèð âÿ ãöòá åêñïåäèñèéàñûíûí íÿ îëäóüóíó ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ äÿðê åäèðäèì. Ìÿí áèéàáàíëûãäàí, êèìñÿñèç ôÿçàëàðäàí ýþçÿë éåðÿ úóìóðäóì, ãàðøûìäà îéíàéàí áó ôöñóíêàð àëîâ ìÿíÿ ãîðóã÷ó èò ðÿãñè áÿõø åäèðäè. Áóíëàð ùàìûñû ñàíêè áîø øåéëÿðäèð. Àììà ìÿíèì ö÷öí áó ÿñë __________ ðÿøàäÿò èäè. Îòàüûì ùå÷ áèð çàìàí îíäà êÿøô åäÿ áèëìÿéÿúÿéèì 290

downloaded from KitabYurdu.org

áèð úÿùÿòè à÷ûã-àøêàð ýþçöìöí þíöíäÿ úàíëàíäûðûðäû, ìÿí áóðàéà àäè áèð ñÿééàù êèìè ýÿëìèø îëñàéäûì, áó úÿùÿòè ùå÷ âàõò ýþðÿ áèëìÿçäèì. Î çàìàí áó îòàã ìÿíÿ ÷àðïàéûñû, ñÿùÿíýè âÿ ÿëêÿò ñîáà îëàí, ùå÷ áèð úÿùÿòäÿí äèããÿòè úÿëá åòìÿéÿí áîø áèð îòàã êèìè ýþðöíÿðäè. Ìÿí àíúàã áó îòàãäà áèð-èêè äÿôÿ ÿñíÿéÿðäèì. Ìÿí îíóí áó ö÷ ñèìàñûíû, îíäà áèðëÿøÿí áó ö÷ ÿçÿìÿòè: éóõó, îä âÿ ñÿùðàíû íåúÿ äÿðê åäÿ áèëÿðäèì? ßââÿëúÿ àíà äþøöíÿ ãûñûëàí, àíà òÿðÿôèíäÿí èñèäèëÿí âÿ ìöäàôèÿ åäèëÿí óøàã áÿäÿíèíäÿí, ñîíðà ÿçàáëàð ö÷öí éàðàíìûø ÿñýÿð áÿäÿíèíäÿí, ñîíðà èñÿ îäà, ÿòðàôûíà òàéôàëàð òîïëàøàí áó ìöãÿääÿñ øåéÿ ùàêèì îëìàã ñåâèíúè èëÿ àøûá-äàøàí èíñàí áÿäÿíèíäÿí èáàðÿò îëàí áó áÿäÿíëÿðèí áöòöí ìåòàìîðôîçëàðûíû ìÿí íåúÿ ñåçÿ áèëÿðäèì! Îä ùÿì îíóí ñàùèáèíÿ, ùÿì äÿ äîñòëàðûíà øÿðÿô ýÿòèðèð. Îíëàð äîñòëàðûíû ýþðìÿéÿ ýÿëÿðêÿí, îíóí øÿíëèéèíäÿ èøòèðàê åäèðëÿð, îíóí ÿòðàôûíäà äþâðÿ âóðóá îòóðàðàã ýöíäÿëèê ãàéüûëàðäàí, þçëÿðèíèí òÿøâèø âÿ èø-ýöúëÿðèíäÿí ñþùáÿò åäèð, ÿëëÿðèíè îâóøäóðà-îâóøäóðà, ÷óáóãëàðûíà òÿíáÿêè äîëäóðà-äîëäóðà äåéèðëÿð: “Îúàã áàøûíäà îòóðìàã íÿ ãÿäÿð õîøäóð”. Ëàêèí àðòûã îä éîõäóð êè, ìÿí ìåùðèáàíëûüà èíàíûì. Àðòûã äîíìóø ñîéóã îòàã éîõäóð êè, ðÿøàäÿòÿ èíàíà áèëèì. Ìÿí þç õÿéàëûìäàí àéðûëûðàì. Òÿêúÿ ìöòëÿã áîøëóã âàð. Òÿêúÿ ãî÷àãëûã âàð. Éàëíûç áèð ñÿñ, Äöòåðòðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí õàùèøèíè òÿêèä åäÿí ñÿñè âàð.

– Ñîë àéàüûíûçû áàñûí, úÿíàá êàïèòàí...

XII Ìÿí þç èøèìè éàõøû éåðèíÿ éåòèðèðÿì. Ùàëáóêè åêèïàæûìûç ìÿüëóáèééÿòÿ ìÿùêóìäóð. Ìÿí ìÿüëóáèééÿò ìöùèòèíÿ äàõèë îëìóøàì. Ùÿð òÿðÿôäÿí öñòöìÿ ìÿùðóìèééÿò úóìóð, ùÿòòà îíóí ÿëàìÿòèíè äÿ ÿëèìäÿ òóòìóøàì. Ãàç ñåêòîðóíóí äÿñòÿêëÿðè äîíìóøäóð. Ìÿí òàì ðåæèìëÿ ýåòìÿéÿ ìÿúáóðàì. Áóäóð, áó èêè äÿìèð ïàð÷àñû ìÿíè ìöøêöë ìÿ__________ ñÿëÿëÿð ãàðøûñûíäà ãîéìóøäóð.

291

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿíèì òÿééàðÿìäÿ ïÿðëÿðèí ñîí ùÿää ùÿðëÿíìÿ ñöðÿòè õåéëè àøàüû äöøìöøäöð. ßýÿð ìÿí áöòöí ãàçëà øûüûñàì, ñààòäà ñÿêêèç éöç êèëîìåòðÿ éàõûí áèð ñöðÿòäÿí âÿ ïÿðëÿðèí áîøàëìàñûíäàí ÷ÿòèí éàõà ãóðòàðà áèëÿðÿì. Ïÿðëÿðèí áîøàëìàñû èñÿ âàëû äàüûäà áèëÿð. Áÿðê àéàãäà ìÿí ìîòîðó ñþíäöðÿ áèëÿðäèì. Îíäà èñÿ ìöòëÿã ãÿçàéà óüðàéàðàì. Áó ãÿçà ùÿì òàïøûðûüû ïîçàð, ùÿì äÿ îëà áèëñèí, òÿééàðÿíè èòèðÿðèê. Ìàøûíû åíäèðìÿê ö÷öí ùÿð úöð éåð éàðàìûð, ÷öíêè ìàøûí éåðÿ ñààòäà éöç ñÿêñÿí êèëîìåòð ñöðÿòëÿ òîõóíóð. Äåìÿëè, íÿ îëóð-îëñóí, äÿñòÿêëÿðè áîøàëòìàã ëàçûìäûð. Èëê ñÿéäÿí ñîíðà ñîë äÿñòÿéèí þùäÿñèíäÿí ýÿëäèì. Àììà ñàü äÿñòÿê ùÿëÿ ñþçöìÿ áàõìûð. Èíäè ìÿí èäàðÿ åäÿ áèëäèéèì òÿê ñîë ìîòîðóí äþâðèééÿñèíè àçàëòìàãëà òÿùëöêÿëè îëìàéàí ñöðÿòëÿ éåðÿ åíÿ áèëÿðÿì. ßýÿð ñîë ìîòîðóí äþâðèééÿ ñàéûíû àçàëòñàì, áóíó ñàü ìîòîðóí ÷ÿêìÿ ãöââÿñè èëÿ òÿíçèì åòìÿëèéÿì, áó äà ìöòëÿã ìàøûíû ñîëà ÷åâèðÿúÿêäèð. Ìÿí áóíà ìàíå îëìàëûéàì. Áóíó åëÿìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí ïåäàëëàð èñÿ òàìàì äîíìóøäóð. Äåìÿëè, ìÿí ìöâàçèíÿò éàðàòìàã èìêàíûíäàí ìÿùðóìàì. ßýÿð ñîë ìîòîðóí äþâðèééÿñèíè àçàëòñàì, îíäà øòîïîðà ýåòìÿëèéÿì. Áåëÿëèêëÿ, ðèñêÿ ýåòìÿêäÿí, äþâðèééÿíèí ñàéûíû ùÿääèíäÿí àðòûã ãàëäûðìàãäàí áàøãà ÷àðÿì éîõäóð, áó çàìàí èñÿ íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ âàë äàüûëà áèëÿð. Ö÷ ìèí áåø éöç äþâðèééÿ äàüûëìàã òÿùëöêÿñèäèð. Áóíëàðûí ùàìûñû ìÿíàñûçäûð. Ùå÷ íÿ åëÿìÿê îëìàç. Áèçèì àëÿì áèð-áèðèíèí è÷ÿðèñèíÿ êå÷èðèëìÿìèø ÷îõëó äèøëè ÷àðõäàí èáàðÿòäèð âÿ áóðàäà èø ìåõàíèçìäÿ éîõ, Ñààòñàçäàäûð. Ñààòñàç ÷àòìûð. Áèç äîããóç àéäûð êè, âóðóøóðóã, àììà áó âàõòà ãÿäÿð ìöâÿôôÿã îëà áèëìÿìèøèê êè, ïóëåìéîò âÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè áóðàõàí çàâîäëàð îíëàðû áþéöê éöêñÿêëèê øÿðàèòèíÿ óéüóíëàøäûðñûíëàð. ßëáÿòòÿ, áó, àäàìëàðûí áàøûñîéóãëóüóíäàí èðÿëè ýÿëìèð. Àäàìëàðûí ÿêñÿðèééÿòè íàìóñëó âÿ âèúäàíëûäûðëàð. Îíëàðûí ÿòàëÿòè, äåìÿê îëàð, ùÿìèøÿ ñÿéëÿðèíèí ñÿìÿðÿñèçëèéè ñÿáÿáè äåéèë, íÿòèúÿñèäèð. Áó ñÿìÿðÿñèçëèê áèçèì ùàìûìûçû ãÿçàâö-ãÿäÿð êèìè ÿçèð. Î, __________ òàíêëàðûí ãàáàüûíà ñöíýö èëÿ ÷ûõàí ïèéàäàëàðû ÿçèð. Îí òÿééàðÿ èëÿ 292

downloaded from KitabYurdu.org

òÿê äþéöøÿí òÿééàðÿ÷èëÿðè ÿçèð. Ùÿòòà ïóëåìéîòëàðû âÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìèíèí ìîäåðíëÿøìÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìàëû àäàìëàðû äà ÿçèð. Áèç ìöäèðèééÿòèí êîð áÿòíèíäÿ éàøàéûðûã. Ìöäèðèééÿò ìàøûíäûð. Ìàøûí íÿ ãÿäÿð ìöêÿììÿë îëñà, èíñàíûí ìöäàõèëÿñèíÿ áèð î ãÿäÿð àç éåð ãàëàð. Ìöäèðèééÿò ãöñóðñóç îëñà, èíñàí äèøëè ÷àðõ ðîëóíó îéíàäûüû éåðäÿ ùå÷ úöð òÿíáÿëëèê, âèúäàíñûçëûã, ÿäàëÿòñèçëèê åëÿéÿ áèëìÿç. Ëàêèí ùÿìèøÿ åéíè èøè ýþðìÿê ö÷öí äöçÿëäèëìèø ìàøûí êèìè, ìöäèðèééÿò äÿ ùå÷ áèð éàðàäûúûëûã èøèíÿ ãàáèë äåéèë. Î ôèëàí ãÿáàùÿò ö÷öí ôèëàí úÿçàíû âåðèð, ôèëàí ìÿñÿëÿéÿ ôèëàí ãÿðàðëà úàâàá âåðèð. Ìöäèðèééÿò éåíè ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿê ö÷öí éàðàäûëìàìûøäûð. ßýÿð øòàìïëàìà äÿçýàùûíà òàõòà-òàëàøàëàðû òþêñÿí, î, ìåáåë ãàéûðìàéàúàã. Î, äÿçýàùû áó èøÿ óéüóíëàøäûðìàã ö÷öí èíñàíûí îíó äÿéèøìÿê èõòèéàðû îëìàëûäûð. Ëàêèí ìöäèðèééÿòäÿ àðçóåäèëìÿç èíñàí ìöäàõèëÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí éàðàäûëìûø äèøëè ÷àðõëàð èíñàí èðàäÿñèíè ðÿää åäèð. Îíëàð Ñààòñàçû ðÿää åäèð. Ìÿí íîéàáð àéûíäàí 2/33 ãðóïäàéàì. Ìÿí áóðà ýÿëÿí êèìè éîëäàøëàð ìÿíÿ õÿáÿðäàðëûã åòäèëÿð.

– Èíäè ñÿí ïóëåìéîòñóç âÿ èäàðÿåòìÿ ñèñòåìè îëìàéàí Àëìàíèéàíûí öçÿðèíäÿ âåéëëÿíÿúÿêñÿí. Ñîíðà äà òÿñêèíëèê ö÷öí ÿëàâÿ åëÿäèëÿð: – Òÿøâèøÿ äöøìÿ. Áó, âÿçèééÿòè äÿéèøìèð: îíñóç äà ãûðûúû òÿééàðÿëÿð áèç îíëàðû ýþðìÿìèø áèçè âóðóá éåðÿ ñàëûðëàð. Áóäóð, èíäè ìàé àéûíäà, áó ñþùáÿòäÿí éàðûì èë ñîíðà, ïóëåìéîòëàð âÿ èäàðÿ ñèñòåìè éåíÿ äîíóð. Ìÿí þëêÿì êèìè ãÿäèì ùÿêèìàíÿ ñþçëÿðè õàòûðëàéûðàì: “Ôðàíñà ìÿùâ îëìóø êèìè ýþðöíÿíäÿ, îíó ìþúöçÿ õèëàñ åäèð”. Ìÿí áóíóí íÿ ö÷öí áåëÿ îëäóüóíó áàøà äöøäöì. Åëÿ êè, ìöäùèø ôÿëàêÿò áèçèì ÿëà èíçèáàòè ìàøûíûìûçû ñûðàäàí ÷ûõàðòäû âÿ îíó òÿìèð åòìÿéèí ìöìêöí îëìàäûüû àéäûí îëäó, éàõøûñû îëìàäûüûíäàí îíó ñàäÿ àäàìëàðëà ÿâÿç åòäèëÿð. Âÿ áó àäàìëàð ùÿð øåéè õèëàñ __________ åòäèëÿð.

293

downloaded from KitabYurdu.org

Äöøìÿí áîìáàñû àâèàñèéà íàçèðëèéèíè êöëÿ ÷åâèðÿíäÿ, àüûëëàðûíà ýÿëÿí èëê êàïðàëû òÿúèëè ÷àüûðûá äåéÿúÿêëÿð: – Èäàðÿ ñèñòåìèíèí äîíìàìàñûíà íàèë îëìàüû ñèçÿ òàïøûðûðûã. Ñèçÿ ãåéðè-ìÿùäóä ñÿëàùèééÿò âåðèëèð. Íÿ èñòÿéèðñèíèç åäèí. Àíúàã î, èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà ÿââÿëêè êèìè äîíñà, ñèç êàòîðãàéà ýåäÿúÿêñèíèç. Îíäà áÿëêÿ èäàðÿ ñèñòåìèíèí äîíó à÷ûëäû. Áåëÿ ãöñóðëó èíçèáàò÷ûëûãäàí éöçëÿðëÿ ìèñàë ýÿòèðÿ áèëÿðÿì. Øèìàë äåïàðòàìåíòëÿðèíäÿí áèðèíäÿ èíòåíäàíò êîìèññèéàñû áîüàç èíÿêëÿðè ìöñàäèðÿ åòäè âÿ ñàëëàãõàíàíû ùÿëÿ àíà áÿòíèíäÿí ÷ûõìàìûø áóçîâëàðûí ãÿáèðèñòàíûíà ÷åâèðäè. Áó ìàøûíûí ùÿð áèð ùèññÿñè, èíòåíäàíò õèäìÿòèíèí ùÿð áèð ïîëêîâíèêè áèð ìàøûí ùèññÿñè êèìè ùÿðÿêÿò åäÿ áèëÿðäè. Îíëàðûí ùàìûñû áàøãà ùèññÿéÿ òàáå èäè, ñààò ìåõàíèçìèíäÿ îëäóüó êèìè. Ùÿð úöð èòàÿòñèçëèê ìÿíàñûç èäè. Áóíà ýþðÿ ìàøûí êîðëàíìàüà áàøëàéàí êèìè, áîüàç èíÿêëÿðè êÿñèá äîüðàìàüà ýèðèøäèëÿð. Îëñóí êè, áó ùÿëÿ ÿí êè÷èê ìöñèáÿò èäè. Äàùà úèääè õÿñàðÿò îëñà, áèð äÿ ýþðÿðñÿí, åëÿ ùÿìèí ìàøûí èíòåíäàíò ïîëêîâíèêëÿðèíè êÿñèá äîüðàäû. Áó öìóìè ñöãóò ìÿíè òàìàì ñàðñûòìûøäûð. Ëàêèí èíäè, ýþðöíöð, ìîòîðëàðûìäàí áèðèíè õàðàá åòìÿê ëàçûì îëìàäûüûíäàí, áèð äÿ ýöúöìö ñàü äÿñòÿéèí öñòöíÿ ñàëûðàì. Ùèðñëÿíäèéèì ö÷öí áöòöí ãöââÿìëÿ áàñûðàì. Âÿ äÿðùàë äÿñòÿéè áóðàõûðàì. Ýÿðýèíëèêäÿí éåíÿ öðÿéèì ñàíúìàüà áàøëàéûð. Äîüðóäàí äà àäàì îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ áÿäÿí òÿðáèéÿñè ìÿøüÿëÿëÿðèíÿ àëûøìàìûøäûð. Ìÿí êöò àüðû ùèññ åäèðÿì, ñàíêè äÿðèí éóõó è÷ÿðèñèíäÿ áÿäÿíèìèí ùÿð éåðèíÿ âèúäàí ÿçàáûíûí àüðûëàðû éàéûëûð. ßýÿð ìîòîðëàð áóíó èñòÿéèðëÿðñÿ, ãîé õàðàá îëñóíëàð. Âåúèìÿ äåéèë. Ìÿí íÿôÿñèìè äÿðìÿéÿ ÷àëûøûðàì. ßýÿð ìÿí ôèêðèìè áàøãà øåéëÿðÿ âåðñÿì, äåéÿñÿí, ùå÷ âàõò äèíúÿëÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Ãÿäèì äÿìèð÷è êþðöéöíö õàòûðëàéûðàì. Ìÿí þç îúàüûìû éåëëÿéèðÿì. Âÿ __________ ìÿí îíó ëàï èíàíäûðìàã èñòÿéèðÿì êè, î éåíèäÿí “àëûøûá éàíñûí”.

294

downloaded from KitabYurdu.org

Íèéÿ ìÿí áåëÿ áÿðê êîðëàíìûøàì? Îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ ùÿääÿí àðòûã ôèçèêè ùÿðÿêÿò öðÿê äàìàðëàðûíûí ïàðòëàìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Öðÿê ÷îõ êþâðÿê øåéäèð. Àììà î óçóí ìöääÿò èøëÿìÿëèäèð. Îíó áåëÿ áèð êîáóä èøÿ ãóðáàí âåðìÿê ñàðñàãëûãäûð. Áó îíà áÿíçÿð êè, àëìà áèøèðìÿê ö÷öí àëìàç éàíäûðàñàí.

XIII Áó îíà áÿíçÿð êè, øèìàëäà îëàí áöòöí êÿíäëÿðè éàíäûðàñàí, ùàëáóêè îíëàðûí éàíäûðûëìàñû àëìàíëàðûí ùöúóìóíóí ãàðøûñûíû ùå÷ éàðûì ýöí äÿ ñàõëàéà áèëìÿç. Éåíÿ äÿ áó ñàéñûç-ùåñàáñûç êÿíäëÿðèí, ãÿäèì êèëñÿëÿðèí, ÷îõëó õàòèðÿëÿðè, ïàðûëäàéàí ãîç àüàúû ïàðêåòëÿðè, øêàô äîëóñó äÿéèøÿêëÿðè, ùÿëÿ ìþùêÿì îëàí êðóæåâàëû ïÿðäÿëÿðè èëÿ áó ãÿäèì åâëÿðèí – Äöíêåðêäÿí òóòìóø Åëçàñà ãÿäÿð áöòöí áóíëàðûí íåúÿ àëîâà áöðöíäöéöíö ýþðöðÿì. “Àëîâà áöðöíìÿê” ÷îõ ãöââÿòëè äåéèëìèøäèð. Îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿí áàõàíäà êÿíäëÿðèí, åëÿúÿ äî ìåøÿëÿðèí öñòöíäÿ àíúàã áîçóìòóë, äîíóã òöñòö ýþðöíöð, àüûìòûë ùÿëìÿøèê êèìè àëîâ îüðóí-îüðóí ãûçûøûð. Îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿ âàõò ñàíêè þç éöðöøöíö àüûðëàøäûðûð, ÷öíêè ùå÷ áèð ùÿðÿêÿò éîõäóð. Àëîâ ÷àðòûëòûñû åøèäèëìèð, äöøÿí òèðëÿð ýóðóëäàìûð, ãàðà òöñòö ãàñûðüàñû éîõäóð. Êÿùðÿáà êèìè äîíóá ãàëìûø áó áîç ÷þêöíòöäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Áó ìåøÿ áèð çàìàí þç éàøûë äîíóíó ýåéÿúÿêìè? Áó êÿíäèí éàðàëàðû áèð çàìàí ñàüàëàúàãìû? Áåëÿ éöêñÿêëèêäÿí åëÿ ýÿëèð êè, àëîâ îíëàðû õÿñòÿëèê êèìè, àüûð-àüûð è÷ÿðèäÿí éåéèð. Áó áàðÿäÿ ÷îõ øåé äåìÿê îëàð. “Áèçèì êÿíäëÿðÿ ùåéôèìèç ýÿëìÿéÿúÿêäèð”. Ìÿí áó ñþçëÿðè åøèòìèøÿì âÿ áó ñþçëÿð çÿðóðè èäè. Ìöùàðèáÿ âàõòû êÿíä ÿíÿíÿëÿð ìÿðêÿçè äåéèë. Äöøìÿí ÿëèíäÿ î ìèñêèí äåøèéÿ ÷åâðèëèð. Ùÿð øåé þç ìÿíàñûíû äÿéèøèð. Ìÿñÿëÿí, áó ÿñðëèê àüàúëàð ñèçèí êþùíÿ àòà-áàáà åâèíèçÿ êþëýÿ ñàëûðäû. Ëàêèí îíëàð èéèðìè èêè éàøëû ëåéòåíàíòûí àòÿø ìåéäàíûíûí ãàáàüûíû òóòóð, áóäóð, î, çàìàíûí ÿñÿðèíè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí áèð âçâîä ñîëäàò ýþíäÿðèð. Îí äÿãèãÿëèê ÿìÿëèééàò õàòèðèíÿ èíñàíûí âÿ ýöíÿø øöàëàðûíûí ö÷ éöçèëëèê èíàäëû ÿìÿéèíè, ö÷ éöçèëëèê àèëÿ àüàúûíû âÿ ïàðêëàðûí __________ êþëýÿ ñàëäûüû éåðëÿðè éåð öçöíäÿí ñèëèð. Ñèç îíà äåéèðñèíèç: 295

downloaded from KitabYurdu.org

– Ìÿíèì êÿíäèì. Î ñèçè åøèòìèð. Î äþéöøöð. Î ùàãëûäûð. Ëàêèí èíäè êÿíäëÿðè ìöùàðèáÿ îéóíó õàòèðèíÿ éàíäûðûðëàð, áóíóí õàòèðèíÿ ïàðêëàðû äîüðàéûá òþêöð, ó÷óø åêèïàæëàðûíû ãóðáàí âåðèð, ïèéàäàëàðû òàíêà ãàðøû ýþíäÿðèðëÿð. Àäàìû èéðÿíú áèð öðÿêáóëàíìàñû òóòóð. ×öíêè áóíëàðûí ùå÷ áèðèíèí ìÿíàñû éîõäóð. Äöøìÿí à÷ûã-àéäûí áèð ùÿãèãÿòè äóéìóøäóð âÿ áóíäàí èñòèôàäÿ åäèð. Àäàìëàð áó ýåíèø ÿðàçèäÿ àç éåð òóòóðëàð. ßñýÿðëÿðäÿí áöòþâ áèð äèâàð äöçÿëòìÿê ö÷öí éöç ìèëéîíëàð òÿëÿá îëóíàðäû. Äåìÿëè, ãîøóí ùèññÿëÿðè àðàñûíäà áîøëóã ëàáöääöð. Áó áîøëóüó àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí, áèð ãàéäà îëàðàã, ãîøóíëàðûí ÷åâèêëèéè ëàçûìäûð, äöøìÿí òàíêëàðû ãàðøûñûíäà çÿèô ìîòîðëàøäûðûëìûø îðäó áèð íþâ ãåéðè-ìöòÿùÿððèêäèð. Äåìÿëè, áó áîøëóã îíëàð ö÷öí ÿñë ðÿõíÿäèð. Áóðàäàí îðòàëûüà ñàäÿ òàêòèêè ãàíóí ÷ûõûð: “Òàíê äèâèçèéàñû ñó êèìè ùÿðÿêÿò åäèð: î, äöøìÿíèí ìöäàôèÿñèíÿ éöíýöëúÿ òÿçéèã ýþñòÿðèð âÿ éàëíûç ìöãàâèìÿòÿ ðàñò ýÿëìÿäèéè éåðäÿí âóðóá êå÷èð”. Òàíêëàð ìöäàôèÿ õÿòòèíÿ òÿçéèã ýþñòÿðèðëÿð. Ìöäàôèÿ õÿòòèíäÿ à÷ûã éåð ùÿìèøÿ îëóð. Òàíêëàð ùÿìèøÿ êå÷èðëÿð. Òàíêëàðûìûç îëìàäûüûíäàí ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿ áèëìÿäèéèìèç áó äöøìÿí òàíêëàðû ùÿäñèç çèéàí âåðèðëÿð, ùàëáóêè èëê áàõûøäà àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, îíëàð àíúàã úöçè äàüûíòûëàð åëÿéèðëÿð (éåðëè ãÿðàðýàùëàðû òóòóð, òåëåôîí õÿòëÿðèíè êÿñèð, êÿíäëÿðè éàíäûðûðëàð). Òàíêëàð êèìéÿâè ìàääÿ ðîëóíó îéíàéûð, îðãàíèçìèí þçöíö äåéèë, îíóí ÿñÿáëÿðèíè âÿ ëèìôà áÿíäëÿðèíè êîðëàéûð. Òàíêëàðûí ãàðøûñûíà ÷ûõàí ùÿð øåéè ñèëèá ñöïöðÿðÿê èëäûðûì ñöðÿòè èëÿ êå÷èá ýåòäèéè éåðëÿðäÿêè îðäó, çàùèðÿí î, äåìÿê îëàð, ùå÷ áèð èòêè âåðìÿìèø îëñà áåëÿ, îðäó äåéèë. Î àéðû-àéðû ùèññÿëÿðÿ äþíöð. Âàùèä îðãàíèçì ÿâÿçèíÿ éàëíûç áèð-áèðèëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí ÿçàëàð ãàëûð. Áó ùèññÿëÿð àðàñûíäàí èñÿ, ÿñýÿðëÿð íÿ ãÿäÿð úÿñóð îëñàëàð äà äöøìÿí ìàíåÿñèç êå÷èá ýåäèð. Îðäó äþéöø ãàáèëèééÿòèíè èòèðèð, î ÿñýÿðëÿð éûüûíûíà ÷åâðèëèð. Òåõíèêè âÿñàèò èêè ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ éàðàäûëìûð. Ùÿòòà... Éîõ. Áèç ãûçüûí ñèëàùëàíìà èøèíäÿ ýåðèäÿ ãàëìàéà áèëìÿçäèê. Ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ èøëÿéÿí ñÿêñÿí ìèëéîíóí ãàáàüûíäà áèç ãûðõ ìèëéîí __________ ÿêèí÷è èäèê.

296

downloaded from KitabYurdu.org

Áèçèì ùÿð áèðèìèç ö÷ íÿôÿðÿ ãàðøû âóðóøóð. Áèçèì áèð òÿééàðÿìèç îí éàõóä èéèðìè òÿééàðÿéÿ ãàðøû äóðìàëûäûð. Äöíêåðêäÿí ñîíðà èñÿ éöç òàíêà ãàðøû áèð òàíêûìûç âàð. Áèçèì êå÷ìèø áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ âàõòûìûç éîõäóð. Áèç áó ýöíëÿ éàøàéûðûã. Áó ýöí èñÿ áåëÿäèð. Áèçèì ùÿð úöð ôÿäàêàðëûüûìûç, âåðäèéèìèç ãóðáàíëàð ùå÷ âàõò âÿ ùå÷ éåðäÿ àëìàíëàðûí ùöúóìóíó ñàõëàéà áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ ìöëêè âÿ ùÿðáè ðöòáÿëÿðäÿ àøàüûäàí éóõàðûéà ãÿäÿð, ñó÷ÿêÿíäÿí òóòìóø íàçèðÿ ãÿäÿð, ÿñýÿðäÿí òóòìóø ýåíåðàëà ãÿäÿð ùàìû âèúäàí ÿçàáûíà áÿíçÿð áèð øåé ùèññ åäèð, àììà ùå÷ êÿñ îíó äåéÿ áèëìèð âÿ äåìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèð. ßýÿð ãóðáàí òÿêúÿ ãóðáàí ïàðîäèéàñûíà âÿ èíòèùàðà ÷åâðèëèðñÿ, î ùÿð úöð ÿçÿìÿòèíè èòèðèð. Þçöíö ãóðáàí âåðìÿê î çàìàí ýþçÿëäèð êè, ãàëàíëàðûí õèëàñû íàìèíÿ úöçè òÿëÿôàò âåðèëèð. Éàíüûí çàìàíû ÷îõó õèëàñ åòìÿê íàìèíÿ àçû ãóðáàí âåðìÿê ëàçûì ýÿëèð. Èñòåùêàìëàðäà þëöì-äèðèì âóðóøìàñûíà ýèðèøèðëÿð êè, þç àäàìëàðûíûí ùàðàéà ýÿëèá ÷ûõìàñû ö÷öí âàõò îëñóí. Áÿëè, áó áåëÿäèð. Ëàêèí áèç èíäè íÿ åòìèø îëñàã, àëîâ ùÿð øåéè áöðöéÿúÿêäèð. Äöøÿðýÿ éîõäóð êè, áèç îíó ìþùêÿìëÿäÿê. Áèçè áèð íÿôÿðèí ãóðòàðìàüà ýÿëÿúÿéèíÿ äÿ öìèä éîõäóð. Ùÿì äÿ äåéÿñÿí, áèç éîëóíäà âóðóøäóüóìóç, éàõóä þçöìöçö âóðóøàí êèìè ýþñòÿðäèéèìèç àäàìëàðû þëöìÿ ìÿðóç ãîéóðóã, ÷öíêè ãîøóíóí àðõàñûíäàêû øÿùÿðëÿðè éåðëÿ-éåêñàí åëÿéÿí òÿééàðÿ ìöùàðèáÿíèí õàðàêòåðèíè òàìàì äÿéèøìèøäèð. Íÿòèúÿäÿ éàäëàð Ôðàíñàíû îíà ýþðÿ ìÿçÿììÿòëÿéÿúÿê êè, êþðïöëÿðèí ùàìûñû ïàðòëàäûëìàìûøäûð, êÿíäëÿðèí ùàìûñû éàíäûðûëìàìûøäûð, ÿñýÿðëÿðèí ùàìûñû ãûðûëìàìûøäûð. Àììà ìÿíè áóíóí ÿêñè ùåéðÿòÿ ñàëûð. Ìÿíè î ùÿäñèç-ùöäóäñóç àìàäÿëèê ùåéðÿòÿ ñàëûð êè, îíóíëà áèç ýþçëÿðèìèçè ãûéûð, ãóëàãëàðûìûçû òûõàéûðûã. Àøêàðúà öìèäñèç ìöùàðèáÿ àïàðìàüûìûç ìÿíè ùåéðÿòëÿíäèðèð. Ùÿð øåé þç ìÿíàñûíû èòèðìèøäèð – áèç èñÿ îéóíó äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí èíàäëà êþðïöëÿðè ïàðòëàäûðäûã. Áèç îéóíó äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí ÿñë êÿíäëÿðè éàíäûðûðûã. Îéóíó äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí ÿñýÿðëÿðèìèç þëöð. Øöáùÿñèç áÿçè øåéëÿðè óíóäóðëàð äà! Êþðïö ïàðòëàòìàüû óíóäóðëàð, êÿíäè éàíäûðìàüû óíóäóðëàð, áÿçÿí ÿñýÿðèí ùÿéàòûíà __________ ðÿùìëÿðè ýÿëèð. Àììà áó ðÿõíÿíèí, äàüûòìàíûí ôàúèÿëè òÿðÿôè îí297

downloaded from KitabYurdu.org

äàäûð êè, î, ôÿàëèééÿòè ùÿð úöð ìÿíàäàí ìÿùðóì åäèð. Êþðïöíö ïàðòëàäàí ÿñýÿð íèôðÿò ùèññè êå÷èðìÿéÿ áèëìÿç. Áó ÿñýÿð äöøìÿíèí ãàáàüûíû àëìûð, î àíúàã êþðïöíö äàüûäûð, âÿññàëàì. Î þç âÿòÿíèíè âèðàí ãîéóð, òÿêè éàõøû ìöùàðèáÿ êàðèêàòóðàñû àëûíñûí. Éàëíûç î çàìàí ðóù éöêñÿêëèéè èëÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê îëàð êè, áó ôÿàëèééÿòèí àéäûí ìÿíàñû îëñóí. Ìÿùñóëó éàíäûðìàã ùåéèô äåéèë, áó øÿðòëÿ êè, îíóí êöëöíöí àëòûíäà äöøìÿí áàñäûðûëñûí. Ëàêèí éöç àëòìûø äèâèçèéàñûíà àðõàëàíàí äöøìÿí áèçèì éàíüûíëàðûìûçû âÿ ÿñýÿðëÿðèìèç ùÿëàê îëìàñûíû âåúèíÿ àëìûð. Êÿíäè î øåéèí õàòèðèíÿ éàíäûðìàã îëàð êè, î, êÿíäèí þçöíÿ äÿéñèí. Ëàêèí èíäè éàíäûðûëìûø êÿíäëÿðèí ìàùèééÿòè éàëíûç ìàùèééÿò êàðèêàòóðàñû îëìóøäóð. Ýÿðÿê î øåéèí õàòèðèíÿ þëÿñÿí êè, þëöìöí þçöíÿ äÿéñèí. ßñýÿðëÿð éàõøûìû, ïèñìè âóðóøóðëàð? Åëÿ áó ñóàëûí þçö ùÿð úöð ìÿíàäàí ìÿùðóìäóð... Íÿçÿðè úÿùÿòäÿí ìÿëóìäóð êè, éàøàéûø ìÿíòÿãÿñè þçöíö ö÷ ñààò ìöäàôèÿ åëÿéÿ áèëÿð. Ëàêèí ÿñýÿðëÿð îíó ñàõëàìàã ÿìðè àëìûøëàð. Ìöáàðèçÿ ö÷öí ùå÷ áèð âÿñàèòëÿðè îëìàéà-îëìàéà îíëàð þçëÿðè äöøìÿíè êÿíäè äàüûòìàüà ñþâã åäèðëÿð, òÿêè ìöùàðèáÿ îéóíó ãàéäàëàðûíà ðèàéÿò îëóíñóí. Øàùìàò òàõòàñû àðõàñûíäà îòóðìóø èëòèôàòëû ðÿãèá äåéÿí êèìè: “Ñÿí ìÿíèì ïèéàäàìû ýþòöðìÿéè óíóòäóí...” Áèç äÿ äöøìÿíÿ áåëÿ ìåéäàí îõóéóðóã: “Áèç áó êÿíäèí ìöäàôèÿ÷èëÿðèéèê. Ñèç èñÿ ùöúóì åäÿíñèíèç. Ùÿ, èøèíèçè ýþðöí!” Òÿêëèô ãÿáóë åäèëìèøäèð. Äöøìÿí åñêàäðèëéàëàðû êÿíäëÿðè ÷ÿêìÿëÿðè èëÿ òàïäàëàéûðëàð.

– Ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð. ßëáÿòòÿ, ïàññèâ àäàìëàð âàð, ïàññèâëèê èñÿ öìèäñèçëèéèí ýèçëè ôîðìàñûäûð. ßëáÿòòÿ, ôÿðàðèëÿð äÿ âàð. Ìàéîð Àëèàñûí þçö éîëäà ãàðøûñûíà ÷ûõàí âÿ îíóí ñóàëëàðûíà ìöíàñèáÿòñèç úàâàá âåðÿí ìÿéóñ ôÿðàðèëÿðè èêè-ö÷ äÿôÿ òàïàí÷à èëÿ òÿùäèä åòìèøäè. Ùÿð øåéè õèëàñ åòìÿê ö÷öí ôàúèÿíèí ìöãÿññèðèíè éàõàëàéûá, ìÿùâ åòìÿéè íå__________ úÿ äÿ èñòÿéèðñÿí? Ôÿðàðèëÿð ãà÷ìàãäà ìöãÿññèðäèðëÿð, ÷öíêè ôÿðà298

downloaded from KitabYurdu.org

ðèëÿð îëìàñàéäû, ãà÷àãà÷ îëìàçäû. ßýÿð òàïàí÷àíû îíëàðà òóøëàñàí, ùÿð øåé þç ãàéäàñû èëÿ ýåäÿð... Àõû áó äà îíà áÿðàáÿðäèð êè, õÿñòÿëèéèí êþêöíö êÿñìÿê ö÷öí õÿñòÿëÿðè äèðè-äèðè áàñäûðàñàí. Àõûðäà ìàéîð Àëèàñ éåíÿ òàïàí÷àñûíû úèáèíÿ ãîéäó, ÷öíêè áó òàïàí÷à îíóí þç ýþçëÿðèíäÿ ãÿôëÿòÿí ùÿäñèç áöñàòëû ýþðêÿì àëäû, ñàíêè îéóíúàã ãûëûíúû îëäó. Àëèàñ ÷îõ ýþçÿë áàøà äöøöðäö êè, áó ãàøãàáàãëû ÿñýÿðëÿð ôÿëàêÿòèí íÿòèúÿñèäèð, îíóí ñÿáÿáè äåéèë. Àëèàñ ÷îõ ýþçÿë áèëèð êè, áó ÿñýÿðëÿð, åëÿ áó ýöí áàøãà ñàùÿäÿ þëöìÿ ýåäÿí áàøãàëàðû êèìèäèð, åéíÿí î ñîëäàòëàð êèìèäèð. Àõû ñîí èêè ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ éöç ÿëëè ìèí íÿôÿð þëöìÿ ýåòìèøäè. Ëàêèí åëÿ àüûëëûëàð âàð êè, áóíóí íÿ ö÷öí îëäóüóíó èçàù åòìÿéè òÿëÿá åäèðëÿð. Èçàù åòìÿê èñÿ ÷ÿòèíäèð. Ãà÷ûúû þç äÿðÿúÿñèíäÿí îëàí ãà÷ûúû èëÿ éàðûøàðàã ùÿéàò äèñòàíñèéàñûíû ãÿò åòìÿëèäèð. Àíúàã ñòàðòûí ÿââÿëèíäÿ î ýþðöð êè, àéàüûíäà ãàíäàë ñöðöéöð. Îíóí ðÿãèáëÿðè èñÿ ãóø êèìè ó÷óðëàð. Ìöáàðèçÿ ìÿíàñûíû èòèðèð. Àäàì äèñòàíñèéàäàí ÷ûõûð.

– Áó, ùåñàáäàí äåéèë...

– Ùåñàáäàíäûð! Ùåñàáäàíäûð! Àðòûã éàðûøëûã ìÿíàñûíû èòèðìèø áó éàðûøäà àäàìû áöòöí ãöââÿñèíè ãîéìàüà ìÿúáóð åòìÿê ö÷öí íÿ åëÿìÿê ëàçûìäûð. ßñýÿðëÿðèí íÿ äöøöíäöéöíö Àëèàñ éàõøû áèëèð. Îíëàð äà áåëÿ äöøöíöðëÿð: “Áó, ùåñàáäàí äåéèë...” Àëèàñ òàïàí÷àñûíû ýèçëÿäèá, èíàíäûðûúû úàâàá àõòàðûð. Éàëíûç áèðúÿ èíàíäûðûúû úàâàá âàð. Òÿêúÿ áèð úàâàá. Ãîé êèìñÿ áàøãà áèð úàâàá òàïñûí: – Ñèçèí þëöìöíöç ùå÷ íÿéè äÿéèøäèðìèð. Ìÿüëóáèééÿò àðòûã áàø âåðìèøäèð. Ëàêèí òÿëÿá îëóíóð êè, ìÿüëóáèééÿò èòêèëÿðëÿ èôàäÿ îëóíñóí. Þëÿíëÿð îëìàëûäûð. Áó ðîëó îéíàìàã íþâáÿñè áó ýöí ñèçèíäèð.

– Áàø öñòÿ, úÿíàá ìàéîð. Àëèàñ ôÿðàðèëÿðÿ íèôðÿò åòìèð. Î ýþçÿë áèëèð êè, îíóí èíàíäûðûúû úàâàáû ùÿìèøÿ êèôàéÿò åäèðäè. Î þçö äÿ þëöìÿ ýåäèð. Îíóí áöòöí åêèïàæëàðû þëöìÿ ýåäèð. Éàëíûç áèð áàëàúà ïÿðäÿëÿíìèø ùÿìèí __________ èíàíäûðûúû úàâàá áèçè äÿ òàìàì òÿìèí åëÿäè: 299

downloaded from KitabYurdu.org

– Ïèñ òàïøûðûãäûð... Ëàêèí ãÿðàðýàùäàí òÿêèä åäèðëÿð... Èíàäëà òÿêèä åäèðëÿð... Ùå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿçñÿí.

– Áàø öñòÿ, úÿíàá ìàéîð. Ìÿí äöøöíöðÿì êè, òÿëÿô îëàíëàð ãàëàíëàð ö÷öí ñàäÿúÿ çàìèíëèê åòìèøëÿð.

XIV Ìÿí åëÿ ãîúàëìûøàì êè, ÿëèì äöíéàäàí öçöëìöøäöð. Ìÿí êàáèíÿíèí ïàðûëäàéàí áþéöê øöøÿñèíäÿí áàõûðàì. Àøàüûäà àäàìëàð âàð. Ìèêðîñêîïóí áàëàúà øöøÿñèíäÿ èíôóçîðèéà1 âàð. Ìÿýÿð èíôóçîðèéàëàðûí àèëÿ äðàìû èëÿ ìàðàãëàíìàã îëàðìû? À÷ûã-àéäûí ùèññ åòäèéèì áó öðÿêàüðûñû îëìàñàéäû, ìÿí ãîúàëìûø ìöñòÿáèä êèìè ìöðýöëÿéÿðäèì. Úÿìè-úöìëÿòàíû îí äÿãèãÿ áóíäàí ãàáàã ìÿí ïÿðÿñòèøêàðëàð ÿùâàëàòûíû ãóðàøäûðìûøäûì. Öðÿêáóëàíäûðûúû óéäóðìà. Ìÿýÿð ìÿí ãûðûúû òÿééàðÿëÿðè ýþðÿðêÿí õÿôèô êþêñþòöðìÿ áàðÿäÿ äöøöíöðäöì? Ìÿí ñàíúàí àðûëàð ùàããûíäà äöøöíöðäöì. ßëáÿòòÿ, àðûëàð áàðÿäÿ äöøöíöðäöì. Îíëàð, î ëÿíÿòÿ ýÿëìèøëÿð, ëàï áàëàúà èäèëÿð. Ìÿí ùå÷ áèð èêðàù ùèññè îëìàäàí õÿéàëûìäà øëåéôëè äîí òÿñÿââöð åäÿ áèëÿðäèì. Øëåéôëè äîí ãÿòèééÿí àüëûìà áåëÿ ýÿëìèðäè, áóíóí äà ñàäÿúÿ ñÿáÿáè î èäè êè, ìÿí þç òÿééàðÿìèí èçèíè ùå÷ áèð çàìàí ýþðìÿìèøäèì. Ìÿí, ôóòëéàðà ãîéóëìóø òðóáêà êèìè êàáèíÿéÿ ñàëûíìûøäûì, àðõàìäà íÿ îëäóüóíäó ýþðÿ áèëìèðäèì. Àðõàéà ìÿí àòûúûìûí ýþçëÿðè èëÿ áàõûðäûì. Áó äà ëàðèíãîôîíëàð ñàç îëàíäà. Ìÿíèì àòûúûì èñÿ ùå÷ âàõò ìÿíÿ äåìÿìèøäè êè: “Ýþð íÿ ãÿäÿð ìÿøóã áèçèì øëåéôèí àðõàñûíúà ñöðöíöð...” Éàëíûç ñêåïòèñèçì âÿ ñþç îéíàòìà ãàëûð. ßëáÿòòÿ, ìÿí èíàíìàã èñòÿðäèì, âóðóøìàã èñòÿðäèì, ãàëèá ýÿëìÿê èñòÿðäèì. Ëàêèí íÿ ãÿäÿð þçöíö î éîëà ãîéñàí äà êè, ñÿí þç êÿíäëÿðèíè éàíäûðìàãëà èíàíûðñàí, âóðóøóðñàí âÿ ãàëèá ýÿëèðñÿí, áóíóíëà ðóùëàíìàã ÷ÿòèíäèð. __________ 1

Àíúàã ìèêðîñêîïëà ýþðöíÿ áèëÿí áèðùöúåéðÿëè îðãàíèçì.

300

downloaded from KitabYurdu.org

Éàøàìàã äà àñàí äåéèë. Èíñàí âóð-òóò ìöíàñèáÿòëÿð ãîâøàüûäûð, ìÿíèì ÿëàãÿëÿðèìèíñÿ, áåëÿ ÷ûõûð êè, úöçè äÿéÿðè âàðìûø. Äàõèëèìäÿ äàüûëàí íÿäèð? Âàðëûüûìëà õàðèúè àëÿìèí àðàñûíäà ýåäÿí ñÿñëÿøìÿíèí ñèððè íÿäÿäèð? Íÿ ö÷öí èíäè ìÿíÿ ìöúÿððÿä âÿ óçàã ýþðöíÿí øåé áàøãà øÿðàèòäÿ ìÿíè äÿðèíäÿí ùÿéÿúàíëàíäûðà áèëÿðäè? Íÿ ö÷öí áÿçÿí áèð ñþç éàõóä áèð ùÿðÿêÿò êèìèíñÿ òàëåéèíäÿ ñîíñóç äàèðÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð? ßýÿð ìÿí Ïàñòåðÿìñÿ1 íÿ ö÷öí áàëàúà èíôóçîðëàðûí ãóðäàëàíìàñû åëÿ áèð áþéöê ìÿíà êÿñá åäèð êè, ìèêðîñêîïóí øöøÿñè ìÿíÿ ýåíèø, êå÷èëìÿç ìåøÿäÿí äÿ áþéöê ýþðöíÿ áèëèð, îíóí öçÿðèíÿ ÿéèëÿðêÿí ìÿí ÿí éöêñÿê ôîðìàäà ìàúÿðà äóéà áèëèðÿì? Íÿ ö÷öí îðàäà, àøàüûäà îëàí, î èíñàí ìÿñêÿíè ãàðà íþãòÿäèð... Âÿ ìÿí õàòûðëàéûðàì. Áàëàúà îëäóüóì âàõòëàð... ìÿí èëê óøàãëûã äþâðöìÿ ãàéûäûðàì. Óøàãëûã ùàìûíûí êå÷äèéè ÷îõ ýåíèø áèð äèéàðäûð. Ìÿí ùàðàëûéàì? Ìÿíèì ÿñëèì óøàãëûüûìäûð, î, ñàíêè áèð þëêÿäÿíäèð... Ùÿ, ìÿí áàëàúà îëäóüóì âàõòëàð áèð äÿôÿ ãÿðèáÿ ùàë êå÷èðìèøÿì. Ìÿíèì áåø éà àëòû éàøûì âàð èäè. Àõøàì ñààò ñÿêêèç èäè. Ñààò ñÿêêèçäÿ óøàãëàðûí éàòàí âàõòûäûð. Õöñóñÿí ãûøäà, ÷öíêè ãûøäà ãàðàíëûã òåç äöøöð. Ëàêèí ìÿíè éàääàí ÷ûõàðìûøäûëàð. Áèçèì áþéöê êÿíä åâèìèçèí áèðèíúè ìÿðòÿáÿñèíäÿ äÿùëèç âàð èäè, áó äÿùëèç ìÿíÿ ÷îõ áþéöê ýÿëèðäè: áèç óøàãëàðûí íàùàð åòäèéè èñòè îòàüûí ãàïûñû îðà à÷ûëûðäû. Ìÿí ùÿìèøÿ áó äÿùëèçäÿí ãîðõàðäûì, îëà áèëñèí, áó îíà ýþðÿ èäè êè, îðòàäàí àñûëìûø âÿ äàùà ÷îõ ñèãíàë ôÿíÿðèíÿ îõøàéàí ÷ûðàüûí òóòãóí èøûüû äÿùëèçäÿ îëàí ãàòû ãàðàíëûüû ýöúëÿ éàðûðäû. Òàõòà ïàíåë ñàêèòëèêäÿ úûðûëäàéûðäû, ùÿì äÿ îðà ñîéóã èäè. Èøûãëû âÿ èñòè îòàãäàí áóðà ÷ûõàíäà ñàíêè ìàüàðàéà ýèðèðäèì. Î àõøàì ìÿíè óíóòäóãëàðûíû ýþðöá äÿëè øåéòàíûí ñþçöíÿ ãóëàã àñäûì, áàðìàãëàðûìûí óúóíà ãàëõûá ÿëèìè ãàïûíûí äÿñòÿéèíÿ óçàòäûì, àñòà-àñòà ãàïûíû à÷äûì, äÿùëèçÿ ÷ûõäûì, õÿëâÿòúÿ äöíéàíû þéðÿíìÿéÿ áàøëàäûì. __________ 1

Ï à ñ ò å ð – ãóäóçëóüà ãàðøû äÿðìàí òàïìûø ìÿøùóð ôðàíñûç áàêòåðèîëîãó.

301

downloaded from KitabYurdu.org

Ëàêèí ìÿíÿ áåëÿ ýÿëäè êè, òàõòà ïàíåëëÿðèí úûðûëòûñû Àëëàùûí ãÿçÿáèíè õÿáÿð âåðèð. Òîðàíëûãäà ïàíåëëÿðèí ìÿíÿ òÿíÿ èëÿ áàõäûãëàðûíû ñåçäèì. Ãàáàüà ýåòìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäèì, ýöú-áÿëà ýöçýöíöí ãàáàüûíäàêû ñòîëóí öñòöíÿ ÷ûõäûì, àðõàìû äèâàðà ñþéêÿäèì âÿ àéàãëàðûìû ñàëëàéàðàã öðÿê äþéöíòöñö èëÿ îòóðäóì, à÷ûã äÿíèçäÿ ãÿçàéà óüðàìûø, ãàéàíûí öñòöíÿ ÷ûõìûø àäàì êèìè. Áó çàìàí ãîíàã îòàüûíûí ãàïûñû à÷ûëäû âÿ ùÿìèøÿ ìÿíÿ ìöãÿääÿñ ãîðõó òÿëãèí åäÿí èêè ÿìèì äÿùëèçÿ ÷ûõäû, ãàïû à÷ûëàðêÿí èøûã ýþðöíäö âÿ ñÿñ-êöé åøèäèëäè, îíëàð ãàïûíû þðòöá, äÿùëèçäÿ âàð-ýÿë åëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ìÿíè ýþðÿúÿêëÿðèíäÿí ãîðõàðàã, òèð-òèð ÿñèðäèì. Áèð ÿìèì Ùöáåð, ìÿíèì ö÷öí úèääèëèê ìöúÿññÿìÿñè èäè. Èëàùè ÿäàëÿòèí åë÷èñè èäè. Þìðöíäÿ óøàüà áàðìàüû èëÿ áåëÿ òîõóíìàéàí áó àäàì, ìÿí ùÿð äÿôÿ ãÿáàùÿò èø òóòàíäà, ãàøëàðûíû ãÿçÿáëÿ ÷àòàðàã, òÿêðàð åäÿðäè: “Ýÿëÿí äÿôÿ Àìåðèêàéà ýåäÿíäÿ óøàãëàðû äþéÿí ìàøûí ýÿòèðÿúÿéÿì. Àìåðèêàäà ùÿð øåé òÿêìèëëÿøäèðèëìèøäèð. Áóíóí ö÷öí äÿ îðàäà óøàãëàð ñþçäÿí ÷ûõìûðëàð. Âàëèäåéí äÿ ðàùàò éàøàéûð...” Ìÿí Àìåðèêàíû ñåâìèðäèì. Îíëàð ìÿíè ýþðìöð, áó ñîéóã, ýåíèø äÿùëèçäÿ î áàø, áó áàøà ýåäèðäèëÿð. Ìÿí îíëàðà ýþç ãîéóð, íÿôÿñèìè äÿðìÿäÿí ãóëàã àñûðäûì, áàøûì ýèúÿëëÿíèðäè. Îíëàð äåéèðäèëÿð: “Áèçèì åïîõàìûçäà...”. Áóíó äåéèá óçàãëàøûð, éàëíûç áþéöêëÿðèí áèëÿúÿéè ñèððè þçëÿðè èëÿ àïàðûðäûëàð, ìÿí èñÿ þç-þçöìÿ òÿêðàð åäèðäèì: “Áèçèì åïîõàìûçäà...” ñîíðà îíëàð ãàéûäûðäûëàð, éåíèäÿí ìöÿììàëû ñÿðâÿòëÿðëÿ äîëó àõûí êèìè öñòöìÿ ýÿëèðäèëÿð. Áèðè äèýÿðèíÿ äåéèðäè: “Áó, àüûëñûçëûãäûð. Áó, ñàäÿúÿ, àüûëñûçëûãäûð...” Ìÿí áó úöìëÿíè ÿúàèá áèð øåé êèìè ùàâàäà òàïäûì. Áó ñþçëÿðèí ìÿíèì áåø éàøëû øöóðóìà òÿñèð ãöââÿñèíè ñûíàìàã ö÷öí àüûð-àüûð îíó òÿêðàð åòäèì: “Áó, àüûëñûçëûãäûð, áó, ñàäÿúÿ, àüûëñûçëûãäûð...” Áåëÿëèêëÿ, ÷ÿêèëìÿ ÿìèëÿðèìè ìÿíäÿí óçàãëàøäûðûðäû, ãàáàðìà òÿçÿäÿí îíëàðû ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðèðäè. Ãàðøûìäà éåíè, ùÿëÿ àéäûí îëìàéàí öôöãëÿð à÷àí áó ãÿðèáÿ ùàäèñÿ, ñÿìà úèñèìëÿðèíèí öìóìäöíéà úàçèáÿ ãàíóíëàðû èëÿ ùÿðÿêÿò åòäèéè ùÿìèí äÿãèãëèêëÿ __________ òÿêðàð îëóíóðäó. Ìÿí ùÿìèøÿëèê ñòîëóìà ìûõëàíûá ãàëìûøäûì, 302

downloaded from KitabYurdu.org

òÿíòÿíÿëè ìöøàâèðÿíèí ýèçëè øàùèäè èäèì, áó ìöøàâèðÿäÿ ùÿð øåéè òàì ìÿíàñû èëÿ áèëÿí ÿìèëÿðèì áèðëèêäÿ äöíéàíû éàðàäûðäûëàð. Åâ ùÿëÿ ìèí èë þç éåðèíäÿ ãàëà áèëÿðäè. Âÿ ìèí èë áó äÿùëèçäÿ ñààò êÿôýèðè ñöðÿòè èëÿ âàð-ýÿë åäÿí ÿìèëÿðèì åëÿ áó øÿêèëäÿ ÿáÿäèééÿòè äóéìàíû éàðàäàðäûëàð. Îðàäà, àøàüûäà, îí êèëîìåòðëèê ìÿñàôÿäÿ äèããÿòëÿ áàõäûüûì, íþãòÿ, ÿëáÿòòÿ, èíñàí éóðäóäóð. Ëàêèí þçëöéöíäÿ î ìÿíÿ ùå÷ íÿ äåìèð. Îëà áèëñèí, î áþéöê êÿíä åâèäèð. Îðàäà èêè ÿìè âàð-ýÿë åäèð, óøàã øöóðóíäà éàâàø-éàâàø íÿùàéÿòñèç äÿíèç êèìè òÿÿúúöáëö áèð øåé éàðàäûðëàð. Îí ìèí ìåòð éöêñÿêëèêäÿí ìÿí áöòþâ áèð ÿéàëÿòèí ñàùÿñèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðèðäèì, àììà éåðèì î ãÿäÿð äàðûñãàëëûãäûð êè, àç ãàëà áîüóëóðàì. Áóðàäà ìÿíèì éåðèì îðàäà, î ãàðàëàí íþãòÿäÿ îëà áèëÿúÿéèíäÿí àçäûð. Ìÿí ñîíñóçëóã äóéüóñóíó èòèðìèøÿì. Ìÿí ñîíñóçëóüà ãàðøû êîð îëìóøàì. Àììà åéíè çàìàíäà îíóí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèðÿì. Âÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áó ìÿñÿëÿäÿ ìÿí íÿ èñÿ áÿøÿðè íèééÿòëÿðèí öìóìè þë÷öëÿðèíÿ ýÿëèá ÷ûõûðàì. Ùÿð ùàíñû áèð òÿñàäöô àäàìäà ìÿùÿááÿò îéàòäûüû çàìàí, îíäà îëàí ùÿð øåé áó ìÿùÿááÿòÿ òàáå îëóð âÿ ìÿùÿááÿò îíà ñîíñóçëóüó äóéìàã ãàáèëèééÿòè âåðèð. Ìÿí Áþéöê ñÿùðàäà éàøàäûüûì çàìàí ùÿðäÿí áèçèì îúàãëàðûí éàíûíà ÿðÿáëÿð ýÿëèðäè, äÿùøÿòëè òÿùëöêÿëÿð áàðÿäÿ õÿáÿð âåðèðäèëÿð. Î çàìàí ñÿùðà úàíà ýÿëèð âÿ ìÿíà êÿñá åäèðäè. Áó õÿáÿð÷èëÿð îíóí èíòÿùàñûçëûüûíû éàðàäûðäûëàð. Ýþçÿë îëäóüó çàìàí ìóñèãè äÿ áåëÿ îëóð. Áèçäÿ õàòèðÿëÿð îéàòäûüû âÿ áèçè úàíëàíäûðäûüû çàìàí àëûøäûüûìûç êþùíÿ øêàôûí ãîõóñó äà áåëÿ îëóð. Úîøãóíëóüóí þçö ñîíñóçëóüó äóéìàã äåìÿêäèð. Ìÿí îíó äà áàøà äöøöðÿì êè, èíñàíà àèä ùÿð øåéè íÿ ñàéìàã îëàð, íÿ äÿ þë÷ìÿê. ßñë èíòÿùàñûçëûã ýþçëÿ ãàâðàíûëìûð, î àíúàã ðóùóí ìàëûäûð. Îíó äèëëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð, ÷öíêè äèë ùÿð øåéè áèð-áèðèíÿ áàüëàéûð. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, èíäè ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèí íÿ îëäóüóíó __________ äàùà éàõøû áàøà äöøöðÿì. Ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò ÿñðëÿðäÿí áÿðè éû303

downloaded from KitabYurdu.org

üûëûá òîïëàíìûø åòèãàäëàð, àäÿò âÿ áèëèêëÿð ìèðàñûäûð. Áÿçÿí îíëàðà ìÿíòèãè áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã ÷ÿòèíäèð, àììà îíëàð àäàìû áèð éåðÿ àïàðûá ÷ûõàðàí éîë êèìè, áÿðàÿòëÿðèíè þçëÿðèíäÿ ñàõëàéûðëàð, ÷öíêè áó ìèðàñ èíñàíà îíóí äàõèëè ñîíñóçëóãëàðûíû à÷ûð. Ïèñ òÿáëèüàò áèçÿ ãà÷ìàüû òÿáëèü åòìèøäèð. Øöáùÿñèç áèç ñÿéàùÿòÿ ÷ûõàíäà èíòÿùàñûçëûüûí ñîðàüû èëÿ ãà÷ûðûã. Ëàêèí ñîíñóçëóüó òàïìàã îëìàç. Î áèçèì þçöìöçäÿ éàðàíûð. Ãà÷ìàã èñÿ ùå÷ êÿñè ùå÷ éàíà àïàðûá ÷ûõàðìàìûøäûð. ßýÿð àäàì þçöíö àâàì êèìè ùèññ åòìÿê ö÷öí ãà÷ûø éàðûøëàðûíäà èøòèðàê åòìÿëèäèðñÿ, õîðäà îõóìàëûäûðñà éàõóä âóðóøìàëûäûðñà, áóíëàð îíóí þçöíö áàøãà àäàìëàðëà âÿ äöíéà èëÿ áàüëàìàã ö÷öí úàí àòäûüû çÿíúèðëÿðäèð. Àììà áó çÿíúèðëÿð, íÿ ãÿäÿð äàâàìñûçäûð. Ùÿãèãè ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò, àäàìû ùå÷ éàíà àïàðìàñà äà, îíó òàìàì äîëüóíëàøäûðûð. Áèð ñàêèò øÿùÿðäÿ éàüûøëû ýöí, áîç äóìàí àðõàñûíäà, ìÿí þç ïÿíúÿðÿñèíèí ãàáàüûíäà ôèêèðëè-ôèêèðëè îòóðàí ÿëèë-ýóøÿíèøèí ãàäûí ýþðöðÿì. Î íÿ éåéèð? Îíóí áàøûíà íÿ îéóí ýÿòèðìèøëÿð? Áó øÿùÿðèí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè áàðÿäÿ ìÿí î ãàäûíûí äàõèëè àëÿìèíèí äîëüóíëóüóíà ýþðÿ ìöùàêèìÿ éöðöäÿúÿéÿì. ßýÿð áèç ùÿðÿêÿòñèç âàðëûüà ÷åâðèëèðèêñÿ, íÿéÿ äÿéÿðèê? Èáàäÿò åäÿí äîìèíèêàíûí1 äàõèëè àëÿìè ÷îõ äîëüóíäóð. Î, òàì ìÿíàñûíäà ìÿùç î âàõò àäàì îëóð êè, öçöãîéëó ñÿúäÿéÿ äöøöá, éåðèíäÿ äàøà äþíöð. Ïàñòåðèí äàõèëè àëÿìè íÿôÿñèíè äÿðìÿäÿí þç ìèêðîñêîïó öçÿðèíÿ ÿéèëäèéè çàìàí ùÿäñèç äîëüóíëàøûð. Ïàñòåð ìÿùç ìöøàùèäÿ àïàðäûüû çàìàí ÿñë àäàì îëóð. Áó çàìàí î, ãàáàüà ýåäèð. Áó çàìàí î òÿëÿñèð. Áó çàìàí î, íÿùÿíý àääûìëàðëà éåðèéèð, ùàëáóêè þçö ùÿðÿêÿòñèçäèð, áó çàìàí îíóí ãàðøûñûíäà ñîíñóçëóã à÷ûëûð. Þç åòöäëÿðè ãàðøûñûíäà äèíìÿçúÿ äîíóá ãàëàí Ñåçàíè äÿ ìèñèëñèç äàõèëè àëÿìè èëÿ éàøàéûð. Î ìÿùç ñóñäóüó, äèããÿòëÿ áàõäûüû âÿ ìöùàêèìÿ åòäèéè âàõò ÿñë èíñàí îëóð. Î çàìàí îíóí òàáëîñó äÿíèç êèìè óúñóç-áóúàãñûçäûð. Ìÿíèì óøàãëûã åâèìèí éàõóä Îðêîíòàäàêû îòàüûìûí áÿõø åòäèéè ñîíñóçëóã, Ïàñòåðèí ìèêðîñêîï àëòûíäà ýþðäöéö ñîíñóçëóã, __________ 1

Êàòîëèê ðàùèáÿ

304

downloaded from KitabYurdu.org

ïîåìà èëÿ êÿøô åäèëìèø ñîíñóçëóã – áöòöí áóíëàð éàëíûç ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèí áÿõø åòäèéè çÿðèô âÿ ìèñèëñèç ñÿàäÿòäèð, ÷öíêè ñîíñóçëóã ýþçöí éîõ, ðóùóí ìàëûäûð, ùÿì äÿ ñîíñóçëóüó äèëñèç äÿðê åòìÿê îëìàç. Áÿñ áó öìóìè ùÿðú-ìÿðúëèêäÿ äèëèìÿ íåúÿ ìÿíà âåðèì? Ïàðêûí àüàúëàðûíûí åéíè çàìàíäà ùÿì áèð ÷îõ íÿñèëëÿð ö÷öí õèëàñêàð âÿ òîï÷óëàð ö÷öí ñàäÿúÿ ÿíýÿë îëäóüó áèð âàõòäà. Áîìáàðäìàí÷ûëàðûí ñèíäàíû áöòöí àüûðëûüû èëÿ øÿùÿðè ñûõûá ÿçäèéè âÿ áöòöí õàëãû éîëóìà ãàðøû øèðÿ òþêìÿéÿ ìÿúáóð åòäèéè áèð âàõòäà. Ôðàíñàíûí äàüûäûëìûø ãàðûøãà éóâàñû êèìè åéáÿúÿð áèð ìÿíçÿðÿéÿ ÷åâðèëäèéè áèð âàõòäà. Áèç ýþçÿ ÷àðïàí äöøìÿíëÿ äåéèë, äîíàí ïåäàëëàðëà, áÿðêèìèø äÿñòÿêëÿðëÿ, éåðèíäÿí ãîïìóø éèâëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðäûüûìûç áèð âàõòäà.

– Àøàüûäàí ó÷ìàã îëàð! Ìÿí àøàüû ãàòëàðà äöøÿ áèëÿðÿì. Àøàüû äöøöðÿì. Ìÿí Àððàñà àë÷àãäàí ó÷óðàì. Ìÿíèì ìèí èëëèê ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì âàð, î ìÿíÿ êþìÿê åòìÿëèäèð. Ëàêèí î ìÿíÿ êþìÿê åòìèð. Èíäè, øöáùÿñèç, îíóí ìÿùñóëóíó éûüìàã âàõòû äåéèë. Ñààòäà ñÿêêèç éöç êèëîìåòð ñöðÿò âÿ äÿãèãÿäÿ ö÷ ìèí áåø éöç îòóç äþâðÿ èëÿ ìÿí àøàüû åíèðÿì. Ìÿí òÿééàðÿíè äþíäÿðìÿêëÿ èðèëÿøìèø ãûðìûçû ãöòá ýöíÿøèíäÿí àéðûëûðàì. Èðÿëèäÿ, ìÿíäÿí áåø-àëòû êèëîìåòð àøàüûäà áóëóäëàðûí äöçõÿòëè úÿáùÿñèíè ýþðöðÿì. Îíëàðûí êþëýÿñè Ôðàíñàíûí áþéöê áèð ùèññÿñèíè þðòìöøäöð. Àððàñ îíëàðûí àëòûíäàäûð. Îðàäà, éÿãèí, ùÿð øåé ãàðàíëûüà áöðöíìöøäöð. Áó, ìöùàðèáÿíèí àüûð-àüûð ãàéíàäûüû ãàçàíûí áÿòíèäèð. Áàñûðûã éîëëàð, éàíüûíëàð, àòûëìûø ùÿðáè ìöõÿëëÿôàò, äàüûëìûø êÿíäëÿð, ùÿðú-ìÿðúëèê, òÿñÿââöðÿ ýÿëìÿéÿí ãàðìàãàðûøûãëûã... Àäàìëàð, äàø àëòûíäà ãóðäàëàíàí ìÿðéÿì ãóðäëàðû êèìè, áóëóäëàð àëòûíäà áîø-áîøóíà ãóðäàëàíûðëàð. Áó ãàéäà èëÿ àøàüû åíìÿê ñÿôàëÿòÿ äöøìÿê êèìè áèð øåéäèð. Áèç äÿ î ïàë÷ûãäà àéàã äþéìÿëè îëàúàéûã. Áèç äàðìàäàüûí åäèëìèø áàðáàð ñÿëòÿíÿòèíÿ ãàéûäûðûã. Îðàäà, àøàüûäà ùÿð øåé äàüûëûð. __________ Áèç âàðëû ñÿééàùëàðà áÿíçÿéèðèê, åëÿ ñÿééàùëàðà êè, óçóí èëëÿð áî305

downloaded from KitabYurdu.org

éó ìÿðúàíëàð âÿ ïàëìàëàð þëêÿñèíäÿ îëóá, èôëàñà óüðàäûãäàí ñîíðà åâèíÿ ãàéûäûð, åâäÿ èñÿ îíó ìèñêèí àúûíàúàãëû ùÿéàò, ïèñ éóéóëìóø ãàá, õûðäà äåäè-ãîäó ãÿì-ãöññÿñè, ìÿùêÿìÿ èúðà÷ûñû, ïóë ãàéüûëàðû, áîø öìèäëÿð, áèàáûð÷ûëûãëà êþ÷öðöëìÿëÿð, åâ ñàùèáëÿðèíèí ùÿéàñûçëûüû, ñÿôàëÿò âÿ õÿñòÿõàíàäà äÿùøÿòëè þëöì ýþçëÿéèð. Áóðàäà þëöì ùå÷ îëìàñà òÿìèçäèð. Áóçëó âÿ àòÿøëè þëöì. Ýöíÿø, ñÿìà, áóç âÿ àòÿø. Îðàäà, àøàüûäà èñÿ ïàë÷ûã ñÿíè àüûð-àüûð è÷ÿðèñèíÿ ÷ÿêèð.

XV – Êàïèòàí, úÿíóáà èñòèãàìÿò àëûí. Ôðàíñà çîíàñûíäà ëàçûìè éöêñÿêëèéÿ åíÿðèê. Èíäè àéäûí ýþðöíÿí áó ãàðà éîëëàðà áàõàðêÿí ñöëùöí íÿ îëäóüóíó áàøà äöøöðÿì. Ñöëù ìöÿééÿí ãàéäà-ãàíóíäóð. Êÿíäëèëÿð àõøàìëàð êÿíäÿ ãàéûäûðëàð. Òàõûëû àíáàðà òþêöðëÿð. Ñÿëèãÿ èëÿ ãàòëàíìûø ïàë-ïàëòàðû øêàôëàðà éûüûðëàð. Ñöëù ýöíëÿðèíäÿ íÿéèí ùàðàäà îëäóüóíó áèëèðñÿí, äîñòóíó ùàðàäà òàïàúàüûíû áèëèðñÿí. Áó ýöí ùàðàäà éàòàúàüûíû áèëèðñÿí. Áÿëè! ßýÿð òÿìÿë äàøû éåðèíäÿí îéíàéûðñà, ÿýÿð éåð öçöíäÿ þçöíÿ éåð òàïà áèëìèðñÿíñÿ, ÿýÿð ñåâäèéèí àäàìûí ùàðàäà îëäóüóíäàí õÿáÿðèí éîõäóðñà, äÿíèçÿ ÷ûõàí ÿðèí åâÿ ãàéûòìàìûøñà, ñöëù ìÿùâ îëóð. Ñöëù î äåìÿêäèð êè, áöòöí øåéëÿð þç éåðèíäÿ îëóð âÿ ÿñë ìÿíàñûíû êÿñá åäèð, õàðèúè ãàáûüûíäàí àéäûíúà öçÿ ÷ûõûð. Þçëÿðèíäÿí áþéöê îëàí íÿéèíñÿ áèð ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Òîðïàüûí àüàúäà áèðëÿøÿí ìöõòÿëèô äóçëàðû êèìè. Ëàêèí ìöùàðèáÿ áàøëàíäû. Áóäóð, ìÿí éîëëàð öçÿðèíäÿ ó÷óðàì, áó éîëëàðäà èíòÿùàñûç ÷àé êèìè ãàðà ïàòêà àõûð. Äåéèðëÿð ýóéà ÿùàëè êþ÷öðöëöð. Ëàêèí èíäè áó äîüðó äåéèë. ßùàëè þçáàøûíà àõûíëà êþ÷öð. Áó áþéöê êþ÷öðöëìÿäÿ íÿ èñÿ áèð éîëóõóúó ñÿðñÿìëèê âàð. Äîüðóäàí äà áó ôÿðàðèëÿð ùàðà öç òóòìóøäóð? Îíëàð úÿíóáà ýåäèðëÿð, ýóéà îðàäà îíëàðû åâ âÿ éåìÿê ýþçëÿéèð, ýóéà îðàäà îíëàðû ãîíàãïÿðâÿðëèê __________ ýþçëÿéèð. Àõû îðàäà, úÿíóáäà øÿùÿðëÿð àüçûíà êèìè äîëóäóð, 306

downloaded from KitabYurdu.org

àäàìëàð ìÿðÿêëÿðäÿ éàòûðëàð, ÿðçàã åùòèéàòû òöêÿíìÿê öçðÿäèð. Îðàäà ÿí ñÿõàâÿòëèëÿð áåëÿ áó àõûíûí ìÿíàñûçëûüû óúáàòûíäàí éàâàø-éàâàø ãÿçÿáëÿíèð, ÷öíêè áó àõûí, ïàë÷ûã àõûíû êèìè ýåò-ýåäÿ îíëàðûí þçöíö ÷ÿêèð. Áèð ÿéàëÿò áöòöí Ôðàíñàíû þç ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøäèðèá, òÿúùèç åäÿ áèëìÿç êè. Îíëàð ùàðà ýåäèðëÿð? Þçëÿðè äÿ áèëìèðëÿð. Îíëàð êþëýÿ êèìè ýþðöíÿí äàéàíàúàüà äîüðó àääûìëàéûðëàð, ÷öíêè îíëàðûí êàðâàíû âàùÿéÿ ÷àòàí êèìè âàùÿíèí èçè-òîçó áåëÿ ãàëìûð. Íþâáÿñè ÷àòàíäà ùÿð áèð âàùÿ éîõà ÷ûõûð, þç íþâáÿñèíäÿ î êàðâàíà ãàðûøûá ýåäèð. ßýÿð êàðâàí ùÿëÿ äÿ þçöíö éàøàéûðìûø êèìè ýþñòÿðÿí ÿñë êÿíäÿ äàõèë îëóðñà, î åëÿ áèðèíúè ýåúÿ êÿíäèí áöòöí ùÿéàò øèðÿñèíè ÷ÿêèá ãóðòàðûð. ×ÿéèðäÿéè è÷èíäÿí éåéÿí ãóðä êèìè. Äöøìÿí ãà÷ãûíëàðäàí äàùà ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäèð. Áÿçè éåðëÿðäÿ òàíêëàð îíëàðà ãîøóëóð, î çàìàí áó àõûí ãàòûëàøûð, ýåðè ñöðöøöð. Áÿçÿí áöòþâ áèð àëìàí äèâèçèéàñû áó ïàë÷ûãäà áàòûá ãàëûð, áÿçÿí äÿ ãåéðè-àäè øåé ýþðìÿê îëóð: áàøãà éåðäÿ àäàì þëäöðÿíëÿð áóðàäà è÷ìÿéÿ ñó âåðèðëÿð. Ýåðè ÷ÿêèëÿí çàìàí áèç äàéàíà-äàéàíà, îëà áèëñèí, îí êÿíä êå÷ìèøèê. Áèç áó êÿíäëÿðèìèçäÿí àüûð-àüûð óçàíûá ýåäÿí éàïûøãàíà áÿíçÿð ëèëÿ áàòûðäûã.

– Ñèç ùàðà ýåäèðñèíèç?

– Þçöìöç äÿ áèëìèðèê. Îíëàð öìóìèééÿòëÿ ùå÷ íÿ áèëìèðäèëÿð. Ùå÷ êÿñ áèð øåé áèëìèðäè. Îíëàð êþ÷öðäöëÿð. Àðòûã ùå÷ áèð éåðäÿ áîø ýóøÿ ãàëìàìûøäû. Áöòöí éîëëàð áàøäàí-áàøà òóòóëìóøäó. Àììà îíëàð éåíÿ êþ÷öðäöëÿð. Øèìàëäà êèì èñÿ àéàüû èëÿ âóðóá ãàðûøãà éóâàñûíû äàüûòìûøäû, èíäè ãàðûøãàëàð ùàðà ýÿëäè ãà÷ìàüà áàøëàìûøäûëàð. ßìÿêñåâÿð ãàðûøãàëàð êèìè. Ùàé-êöéñöç. Öìèäñèç. Êÿäÿðñèç. Ñàíêè âÿçèôÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.

– Êþ÷ìÿéè ñèçÿ êèì ÿìð åòìèøäèð? ßìðëÿðè ùÿìèøÿ ìåðëÿð, éàõóä ìöÿëëèìëÿð, éàõóä ìåðèí êþìÿê÷èñè âåðèðäè. Ýåúÿ ñààò ö÷ ðàäÿëÿðèíäÿ î ãÿôëÿòÿí áöòöí êÿíäè îéàäûðäû: __________ – Êþ÷öðöê.

307

downloaded from KitabYurdu.org

Îíëàð áóíó ýþçëÿéèðäèëÿð. Èêè ùÿôòÿ èäè êè, ãà÷ãûíëàð îíëàðûí éàíûíäàí êå÷èá ýåäèðäè âÿ îíëàð þç åâëÿðèíèí ñàðñûëìàç îëäóüóíà èíàìëàðûíû èòèðèðäèëÿð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, àäàì êþ÷ÿðèëèêäÿí ÷îõäàí ÿë ÷ÿêìèøäèð. Î, ÿñðëÿð áîéó äóðóø ýÿòèðÿí êÿíäëÿð ñàëìûøäûð. Î, ìåáåëè úèëàëàìûøäû âÿ áó ìåáåë îíóí íÿòèúÿëÿðèíÿ õèäìÿò åäèðäè. Àòà åâè àäàìû äîüóëàðêÿí ãÿáóë åäèð, åòèáàðëû ýÿìè êèìè îíó þëÿíÿ ãÿäÿð àïàðûðäû, ñîíðà îíóí îüëóíó äà áó ñàùèëäÿí î ñàùèëÿ êå÷èðèðäè. Ëàêèí áóäóð, îòóðàã ùÿéàòûí ñîíó ÷àòäû. Àäàìëàð íÿ ö÷öí ýåòìÿëè îëäóãëàðûíû áèëìÿäÿí ýåäèðäèëÿð.

XVI Ìöùàðèáÿ éîëëàðûíäà áèç àç äÿðä-ñÿð ýþðìÿäèê. Áÿçÿí åëÿ òàïøûðûãëàð îëóð êè, áèðúÿ ñÿùÿðäÿ ùÿì Åëçàñà, ùÿì Áåë÷èêàéà, ùÿì Ùîëëàíäèéàéà, ùÿì Øèìàëè Ôðàíñàéà, ùÿì äÿ äÿíèçÿ áàø ÷ÿêìÿëè îëóðñàí. Ëàêèí ùÿð øåéäÿí ÷îõ áèç éåð ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åäèðèê, àäÿòÿí áèçèì ôÿàëèééÿò äàèðÿìèç áèð éîë àéðûúûíäà ÿìÿëÿ ýÿëìèø áàñàáàñëà ìÿùäóäëàøûð. Ìÿñÿëÿí, ö÷ ýöí áóíäàí ãàáàã áèç Äöòåðòðëÿ éàøàäûüûìûç êÿíäèí íåúÿ äàüûëäûüûíûí øàùèäè îëäóã. Éÿãèí äàèìà ìÿíè òÿãèá åäÿí õàòèðÿëÿðäÿí ùå÷ âàõò éàõàìû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéÿì. Ñààò àëòû ðàäÿëÿðèíäÿ åâäÿí ÷ûõûá, òÿñâèðÿýÿëìÿç áèð ãàðìàãàðûøûãëûã ýþðäöê. Áöòöí ãàðàæëàð, ñàðàéëàð, àíáàðëàð ìöõòÿëèô ìèíèê âÿñàèòëÿðèíè äàð êö÷ÿéÿ òþêìöøäöëÿð, áóðàäà òÿçÿ àâòîìîáèëëÿð âÿ éàðûì ÿñð òîç è÷èíäÿ ìöðýöëÿéÿí Íóù ÿééàìûíäàí ãàëìûø àðàáàëàð, ñàìàí àðàáàëàðû âÿ éöê ìàøûíëàðû, àâòîáóñëàð âÿ èêèòÿêÿðëè àðàáàëàð âàð èäè. ßýÿð éàõøû àõòàðñàéäûí, áó éàðìàðêàäà éÿãèí äèëèúàíñ äà òàïûëàðäû. Ùÿð úöð òÿêÿðëè éåøèêëÿð öçÿ ÷ûõàðûëìûøäû. Àèëÿíèí ãèéìÿòëè øåé-øöéöíö îðà éûüûðäûëàð. Úûðûëìûø ìÿëÿôÿëÿðäÿí éàí-éþðÿñè êÿíàðà ÷ûõàí øåéëÿðè íå÷ÿ ýÿëäè àðàáàëàðà òÿðÿô ñöðöéöðäöëÿð. Áöòöí áó ãèéìÿòëè øåéëÿð çèð-çèáèëÿ ÷åâðèëèðäè. Îíëàð ÿââÿëëÿð åâèí ñèìàñûíû ìöÿééÿí åäèðäè. Îíëàð åâèí éàðàøûüû èäè, ùÿð áèð øåéèí þç éåðè âàðäû. Ùÿð áèðè âÿðäèøëÿ çÿðóðè îë__________ ìóøäó, ÿçèç îëìóøäó, îíà ýþðÿ êè õàòèðÿëÿðëÿ áàüëû èäè, åâ ðàùàò308

downloaded from KitabYurdu.org

ëûüûíûí éàðàäûëìàñûíäà èøòèðàê åäèðäè. Ëàêèí àäàìëàð áó øåéëÿðèí þçëöéöíäÿ ãèéìÿòëè îëäóüóíó ýöìàí åäÿðÿê, îíëàðû áóõàðûëàðäàí, ñòîëëàðäàí, äèâàðëàðäàí ãîïàðûá àëûð, áèð éåðÿ òîïëàéûðäû, èíäè èñÿ ìÿëóì îëóðäó êè, áó øåéëÿð çèáèë éåøèéèíÿ òóëëàíìàëû àäèúÿ çèð-çèáèëäèð. Öñò-öñòÿ àòûëìûø îëñà, äÿðèí ùþðìÿòëÿ ìöùàôèçÿ åäèëÿí ìöãÿääÿñ øåéëÿðäÿí áåëÿ àäàì öç ÷åâèðÿð. Áó äàüûëìà ïðîñåñè ýþçöìöçöí þíöíäÿ áàøëàéûðäû.

– Ñèçÿ íÿ îëìóøäóð, ùàìûíûçûí áàøûíà ùàâà ýÿëèá, íÿäèð? Áóðäà íÿëÿð áàø âåðèð? Áàø ÷ÿêäèéèìèç êàôåíèí ñàùèáÿñè ÷èéèíëÿðèíè àòûð: – Êþ÷öðöê.

– Èëàùè. Àõû íÿ ö÷öí?

– Ìÿëóì äåéèë. Ìåð ÿìð åòìèøäèð. Ãàäûíûí èøè áàøûíäàí àøûð. Î, ïèëëÿêÿíèí àëòûíäà ýþçäÿí èòèð. Äöòåðòðëÿ êö÷ÿéÿ áàõûðûã. Éöê ìàøûíëàðûíà, ìèíèê àâòîìîáèëëÿðèíÿ âÿ àíáàðëàðà óøàãëàð, äþøÿêëÿð, ìÿòáÿõ ëÿâàçèìàòû ãàëàíìûøäûð. Êþùíÿ àâòîìîáèëëÿð õöñóñèëÿ ìèñêèí ýþðöíöðëÿð. Àðàáàíûí äèøëÿðè àðàñûíà ýèðìèø ìþùêÿì àò àäàìà äàùà åòèáàðëû ýÿëèð. Àò åùòèéàò ùèññÿëÿðè òÿëÿá åòìèð. Àðàáàíû òÿìèð åòìÿê ö÷öí ö÷ ìûõ äà êèôàéÿòäèð. Àììà ãàëàíëàðû ìåõàíèêà åðàñûíûí çèð-çèáèëèäèð. Áó ïèñòîíëàð, êëàïàíëàð, ìàãíåòàëàð âÿ äèøëè òÿêÿðëÿð óçóí ìöääÿòìè èøëÿéÿúÿêäèð?

– ...Êàïèòàí... êþìÿê åòìÿçñèíèçìè?

– Ìÿìíóíèééÿòëÿ. Íÿ êþìÿê èñòÿéèðñèíèç?

– Ìàøûíû ñàðàéäàí ÷ûõàðûí. Ìÿí ìàøûíà ùåéðÿòëÿ áàõûðàì.

– Ñèç... ñèç ìàøûí ñöðìÿéè áàúàðìûðñûíûç?

– Åéáè éîõäóð, éîëäà áèðòÿùÿð ñöðÿðÿì, îðäà àñàí îëàúàã... Îíóí éàíûíäà ýÿëèí âÿ éåääè óøàã âàð. Éîëäà! Î, îðàäà ùÿð èêè éöç ìåòðäÿí ñîíðà ìàøûíû ñàõëàéàñàõëàéà ýöíäÿ èéèðìè êèëîìåòð ñöðöíÿúÿê. Ùÿð èêè éöç ìåòðäÿí ñîíðà éîë áàñûðûüûíûí öìèäñèç ãàðìà-ãàðûøûüû è÷ÿðèñèíäÿ òîðìîç âåðìÿëè îëàúàã, ìîòîðó ñþíäöðÿúÿê, áÿíäè áàñàúàã, îíó èøÿ ñàëà__________ úàã, òåç-òåç ñöðÿòè äÿéèøÿúÿêäèð. Î ùÿð øåéè ñûíäûðûá äàüûäàúàã309

downloaded from KitabYurdu.org

äûð. Áÿñ ìàøûíûí ÷àòìàéàúàã áåíçèíè! Áÿñ éàü! Áÿñ éàääàí ÷ûõàúàã ñó!

– Áèð îðà áàõûí. Ðàäèàòîðóíóç äåøèê âåäðÿ êèìè àõûð.

– Íÿ åòìÿëè. Ìàøûí òÿçÿ äåéèë...

– Àçû áèð ùÿôòÿ éîë ýåäÿúÿêñèíèç... Áàúàðàúàãñûíûçìû?

– Þçöì äÿ áèëìèðÿì... Îíúà êèëîìåòð äÿ ýåòìÿìèø îíóí ìàøûíû ö÷ äÿôÿ áàøãà ìàøûíëàðëà òîããóøàúàã, áÿíäëÿð ùÿðÿêÿò åòìÿéÿúÿê, áàëîí äåøèëÿúÿê. Î çàìàí þçö, ýÿëèíè, éåääè óøàã àüëàìàüà áàøëàéàúàãäûð. Îíäà î þçö, ýÿëèíè âÿ éåääè óøàã ãöââÿëÿðè õàðèúèíäÿ îëàí ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëÿðÿê áèð òÿäáèð ýþðìÿêäÿí ÿë ÷ÿêÿúÿê, éîëóí êÿíàðûíäà îòóðóá, ÷îáàí ýþçëÿéÿúÿêëÿð... Àììà ÷îáàíëàð... ×îáàíëàð... ×îõ òÿÿúúöáëöäöð, îíëàð íÿ ãÿäÿð àçäûð. Áèç Äöòåðòðëÿ ãîéóíëàðûí þçëÿðèíè ÷îáàíñûç íåúÿ àïàðäûãëàðûíû ìöøàùèäÿ åäèðäèê. Îíëàð ìåõàíèçìëÿðèí ãóëàãáàòûðûúû ñÿñè àëòûíäà êÿíàðà ÷ÿêèëèðëÿð. Ö÷ ìèí ïèñòîí, àëòû ìèí êëàïàí. Áóíëàðûí ùàìûñû ãûúûðäàéûð, úûðûëäàéûð, òàããûëäàéûð. Áÿçè ðàäèàòîðëàðäà ñó ãàéíàéûð. Áåëÿëèêëÿ áó þëöìÿ ìÿùêóì êàðâàí áöòöí ãöââÿñèíè òîïëàéàðàã éîëà ÷ûõûð. Åùòèéàò ùèññÿëÿðè, øèíè, éàíàúàüû, ìåõàíèêëÿðè îëìàéàí êàðâàí. Àüûëñûçëûüà áàõ.

– Ñèç åâäÿ ãàëà áèëìÿçäèíèçìè?

– Àù, áèç ãàëìàüà øàä îëàðäûã.

– Îíäà áÿñ íèéÿ ýåäèðñèíèç?

– Áèçÿ ÿìð åäèáëÿð...

– Êèì ÿìð åäèá?

– Ìåð... Éåíÿ ìåð.

– Áÿñ íåúÿ! Áèç ùàìûìûç ãàëìàüûìûçà ÷îõ ñåâèíÿðäèê. Áó, äîüðóäóð. Áóðàäà ùå÷ áèð òÿëàø ùèññ îëóíìóð, áóðàäà êîðêîðàíÿ ìöòèëèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñè ùàêèìäèð. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Äöòåðòðëÿ ìÿí îíëàðäàí áÿçèëÿðèíèí áàøûíà àüûë ãîéìàüà ÷àëûøûðûã: – Ñèç øåéëÿðèíèçè áîøàëäûá, åâèíèçäÿ îòóðñàíûç, äàùà éàõøû __________ îëàðäû. Î çàìàí ùå÷ îëìàñà þç ãóéóëàðûíûçäàí ñó è÷ÿðäèíèç...

310

downloaded from KitabYurdu.org

– Àéäûíäûð, åëÿ éàõøû îëàðäû.

– Àõû, ñèçè ùå÷ êÿñ ãîâìóð? Ñþçëÿðèìèç òÿñèð åòäè. ßòðàôûìûçà áèð äÿñòÿ àäàì òîïëàøäû. Áèçè äèíëÿéèðäèëÿð. Áàøëàðûíû òÿðïÿäèð, ôèêðèìèçè áÿéÿíèðäèëÿð.

– ...Êàïèòàí àüûëëû ñþç äåéèð. Òÿðÿôäàðëàðûì òàïûëûð. Þç òÿðÿôèìÿ ÷ÿêìèø îëäóüóì áèð éîë ôÿùëÿñè ìÿíäÿí äàùà ãûçüûí òÿáëèü åäèð: – Àõû ìÿí äåäèì. Øîñå éîëóíà ÷ûõàíäà ÷ûíãûë-äàø éåéÿúÿéèê. Îíëàð ìöáàùèñÿ åäèðëÿð. Ñîíðà ðàçûëûüà ýÿëèðëÿð. Îíëàð ãàëàúàãëàð. Áèð íå÷ÿ íÿôÿð ãàëàíëàðûíû äèëÿ òóòìàüà ýåäèð. Àíúàã îíëàð ìÿéóñ ãàéûäûðëàð.

– Ùå÷ íÿ ÷ûõìûð. Áèç äÿ ýåòìÿëè îëàúàüûã.

– Íÿ ö÷öí?

– ×þðÿê÷è ýåòìèøäèð. Áÿñ ÷þðÿéè êèì áèøèðÿúÿê? Êÿíä àðòûã äàüûëûá ýåäèð. Ùàðàäà èñÿ ÷àò ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Ùÿð øåé áó ÷àòäàí àõûá ýåäÿúÿêäèð. Áó çàìàí ùå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿçñÿí. Äöòåðòð þç áèëäèéè êèìè ìöùàêèìÿ åäèð: – Áöòöí ôàúèÿ áóíäàäûð êè, àäàìëàðà ìöùàðèáÿíèí ýóéà ãåéðèíîðìàë ùàäèñÿ îëäóüóíó òÿëãèí åòìèøëÿð. Êå÷ìèø âàõòëàðäà îíëàð åâäÿ ãàëàðäûëàð. Ìöùàðèáÿ âÿ ùÿéàò áèð-áèðèíÿ ãàðûøàðäû... Êàôå ñàùèáè éåíèäÿí ýþðöíöð... Î äàëûíäà ÷óâàë ýÿòèðèð.

– Áèç ãûðõ áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà ó÷óðóã... ùÿðÿìèçÿ áèð ôèíúàí ãÿùâÿ âåðìÿçñèíèç?

– Çàâàëëû áàëàëàðûì. Î, ýþçöíö ñèëèð, éîõ, î áèçèì ö÷öí àüëàìûð. Þçö ö÷öí äÿ àüëàìûð. Î, ÷àðÿñèçëèêäÿí àüëàéûð. Î, ùèññ åäèð êè, áó ñöðöíöá ýåäÿí êàðâàí ùÿðú-ìÿðúëèéè îíó ïÿíúÿñèíÿ àëìûøäûð, áó êàðâàí ùÿð êèëîìåòðäÿí ñîíðà äàùà àðòûã äàüûëàúàã, éîëëàðà ñÿïÿëÿíÿúÿêäèð. Ñîíðà èñÿ ÷þëöí áèð äöçöíäÿ äöøìÿíèí ãûðûúû òÿééàðÿëÿðè àë÷àãäàí ó÷àðàã, áó ìÿçëóì ñöðöéÿ ïóëåìéîòäàí éàéëûì àòÿøè à÷àúàã. Ùÿð øåéäÿí ÷îõ áó ãÿðèáÿäèð êè, àäÿòÿí îíëàð áèð åëÿ úàíôÿøàíëûã åòìèðëÿð. Áèð íå÷ÿ ìàøûí éàíäûðäûëàðìû, êèôàéÿòëÿíèðëÿð. Áèð íå÷ÿ àäàì þëäöðäöëÿðìè, ÿë ÷ÿêèðëÿð. Áèçÿ éöêñÿê õèäìÿò ýþñòÿðèðëÿð. Åëÿ áèë áèçÿ õÿáÿðäàðëûã åäèðëÿð. Ñöðöíö áèð éåðÿ òîï__________ ëàìàã ö÷öí áèð ãîéóíóí ãû÷ûíäàí òóòàí èò êèìè. ×àõíàøìà ñàë311

downloaded from KitabYurdu.org

ìàã èñòÿéèðëÿð. Àíúàã ùå÷ áèð øåé ÷ûõìûðñà, áó ãûñà òÿñàäöôè ùöúóìëàðûí íÿ ìÿíàñû âàðìûø? Äöøìÿí êàðâàíû äàüûòìàüà î ãÿäÿð úàí àòìûð. Áèð äÿ êàðâàí îíëàðûí ñÿéè îëìàäàí äà äàüûëûð. Ìàøûí þç-þçöíÿ ñþêöëöá òþêöëöð. Ìàøûí áèð éåðÿ òÿëÿñìÿëè îëìàéàí äèíú, ñàêèò àäàìëàð ö÷öí éàðàäûëìûøäûð. Ìàøûíû òÿìèð åäÿí, ñÿëèãÿéÿ ñàëàí, ðÿíýëÿéÿí îëìàéàíäà î ÷îõ ñöðÿòëÿ ãîúàëûð. Áó ýöí àõøàì áó ìàøûíëàð åëÿ ùàëà äöøÿúÿêëÿð êè, áàõàí äåéÿúÿê ìèí éàøû âàð. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, ìàøûíëàðûí úàí âåðìÿñèíäÿ èøòèðàê åäèðÿì. Áóäóð î, êðàë ÿçÿìÿòè èëÿ àòûíû ãàì÷ûëàéûð. Î, øàùíèøèíäÿ ôÿðÿùëÿ îòóðìóøäóð, åëÿ áèë òàõòäà ÿéëÿøìèøäèð. Ùÿëÿ öñòÿëèê éÿãèí, áèð ãÿäÿù äÿ àòìûøäûð.

– Åé, ñèçèíëÿéÿì! Íÿéÿ ñåâèíèðñèíèç?

– Àõû áó êè, àõûð-ìÿùøÿðäèð! Áöòöí áó çÿùìÿòêåøëÿðèí þç âÿçèôÿëÿðè-áîðúëàðû, þç îí ìöõòÿëèô ëÿéàãÿòëÿðè îëàí áó àäàìëàðûí åëÿ áó àõøàì àúýþç, ãàðûíãóëó ùÿøÿðàòà, ÷ÿéèðòêÿéÿ ÷åâðèëÿúÿéèíè äöøöíÿíäÿ áèðòÿùÿð îëóðàì. Îíëàð ÷þëëÿðÿ äàüûëàúàã, ìÿùñóëó éåìÿéÿ áàøëàéàúàãëàð.

– Êèì ñèçÿ éåìÿê âåðÿúÿê?

– Ùàðàäàí áèëèðèê... Éîëëàðäà òþêöëöá ãàëìûø ìèëéîíëàðëà ãà÷ãûíû ÿðçàãëà íåúÿ òÿìèí åòìÿê îëàð, þçö äÿ åëÿ áèð éîëäà êè, ýöíäÿ àíúàã áåø êèëîìåòðäÿí èéèðìè êèëîìåòðÿ ãÿäÿð ñöðÿòëÿ ýåòìÿê îëàð? ßýÿð ÿðçàã îëñàéäû áåëÿ, îíó äàøûìàã ìöìêöí îëìàçäû. Áó èíñàí âÿ äÿìèð ãûðûíòûëàðû ãàðûøûüû ìÿíÿ Ëèâèéà ñÿùðàñûíû õàòûðëàòäû. Áèç Ïðåâî èëÿ êèìñÿñèç áèð éàéëàäà éàøàéûðäûã, áó éàéëà ýöíÿø àëòûíäà ïàðëàéàí ãàðà äàøëàðëà þðòöëìöøäö, ñàíêè îíóí öçÿðèíÿ äÿìèð çèðåù ÷ÿêìèøäèëÿð. Ìÿí öìèäñèç-öìèäñèç áó ìÿíçÿðÿéÿ áàõûðäûì: àñôàëòà ñÿðÿëÿíìèø ÷ÿéèðòêÿ äÿñòÿñè ÷îõìó þìöð ñöðÿ áèëÿð?

– Ñó è÷ìÿê èñòÿéÿíäÿ éàüûøû ýþçëÿéÿúÿêñèíèç?

– Ùàðäàí áèëèðèê... Øèìàëäàí àõûá ýÿëÿí ãà÷ãûíëàð äöç îí ýöí áó êÿíäèí è÷èíäÿí __________ êå÷èá ýåòäèëÿð. Îíëàð îí ýöí áó áþéöê àõûíûí øàùèäè îëäóëàð. Èíäè 312

downloaded from KitabYurdu.org

îíëàðûí íþâáÿñè ÷àòìûøäûð. Îíëàð äà áó ìÿðàñèìäÿ þç éåðëÿðèíè òóòóðëàð. ßëáÿòòÿ, ùå÷ áèð öìèä îëìàäàí.

– Ìÿí ùÿð ùàëäà þç åâèìäÿ þëìÿê èñòÿðäèì.

– Ùÿð êÿñ þç åâèíäÿ þëìÿê èñòÿðäè. Áó äîüðóäóð. Áöòöí êÿíä ÿìàíÿòÿ áÿíä åâëÿð êèìè ó÷óá äàüûëûð, ùàëáóêè ùå÷ êÿñ êþ÷öá ýåòìÿê èñòÿìÿçäè. ßýÿð Ôðàíñàíûí åùòèéàò ùèññÿëÿðè îëñàéäû áåëÿ, áó ùèññÿëÿðè äþéöøÿ ýþíäÿðìÿê, ñàäÿúÿ, ìÿíàñûç îëàðäû, ÷öíêè áöòöí éîëëàð òóòóëìóøäó. Áÿðê àéàãäà, ñûíûá-äàüûëàí, áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãàëõàí ìàøûíëàðà, éîëëàðûí êå÷èëìÿç äÿðÿúÿäÿ òóòóëìàñûíà áàõìàéàðàã úàìààòûí àõûíû èëÿ ýöú-áÿëà ùÿðÿêÿò åòìÿê îëàðäû, àíúàã áÿëêÿ àõûíûí ÿêñèíÿ ùÿðÿêÿò åòìÿê ëàçûì ýÿëäè, áÿñ îíäà íåúÿ îëñóí? Äöòåðòð ìÿíÿ äåéèð: – Àõû, åùòèéàò éîõäóð, äåìÿëè, íàðàùàò îëìàüà äÿéìÿç. Áåëÿ õÿáÿð éàéûëûð êè, ùþêóìÿò äöíÿíäÿí êÿíäëÿðèí êþ÷öðöëìÿñèíè ãàäàüàí åòìèøäèð. ßìðëÿðèí íåúÿ ýþíäÿðèëäèéèíè Àëëàù áèëèð, ÷öíêè éîëëàðäà ùÿðÿêÿò ìöìêöí äåéèë. Òåëåôîí õÿòëÿðè ùÿääèíäÿí àðòûã éöêëÿíìèø, êÿñèëìèøäèð, éàõóä îíà åòèáàð éîõäóð. Áóíäàí áàøãà, ìÿñÿëÿ ùå÷ äÿ ÿìðëÿðäÿ äåéèë. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, áàøãà ãàéäà óéäóðìàã ëàçûìäûð. Ìèí èëëÿðäèð úàìààòà òÿëãèí åäèðëÿð êè, àðâàäëàð âÿ óøàãëàð ìöùàðèáÿäÿí õèëàñ åäèëìÿëèäèð. Ìöùàðèáÿ êèøèëÿðèí èøèäèð. Ìåðëÿð áó ãàíóíó ÷îõ ýþçÿë áèëèðëÿð, áóíó ìåðëÿðèí êþìÿê÷èëÿðè äÿ áèëèðëÿð, ìöÿëëèìëÿð äÿ áèëèðëÿð. Àíúàã áóäóð, áóíëàð êþ÷ìÿéè ãàäàüàí åòìÿê ÿìðè àëûðëàð, éÿíè ÿìð àëûðëàð êè, ãàäûí âÿ óøàãëàðû áîìáà àëòûíäà ãàëìàüà ìÿúáóð åòñèíëÿð. Øöóðëàðûíû éåíè øÿðàèòÿ óéüóíëàøäûðìàã ö÷öí îíëàðà äöç áèð àé âàõò ëàçûìäûð. Áöòöí òÿôÿêêöð òÿðçèíè áèðäÿí-áèðÿ äÿéèøäèðÿ áèëìÿçñÿí. Äöøìÿí èñÿ ùöúóì åäèð. Îíäà ìåðëÿð, îíëàðûí êþìÿê÷èëÿðè âÿ ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðè ãÿééóìëóã åëÿäèêëÿðè àäàìëàðû áþéöê éîëà ãîâóðëàð. Íÿ åòìÿê îëàð? Ùÿãèãÿò ùàðäàäûð? Âÿ áó __________ ãîéóíëàð äàüû-äàøû ÷îáàíñûç äîëàøûðëàð.

313

downloaded from KitabYurdu.org

– Áóðàäà ùÿêèì éîõäóð êè?

– Ñèç áóðàëû äåéèëñèíèç?

– Éîõ, áèç øèìàëäàíûã.

– Ùÿêèì íÿéèíèçÿ ýÿðÿêäèð?

– Àðâàäûì åëÿ èíäèúÿ àðàáàäà äîüàúàã. Ìÿòáÿõ ëÿâàçèìàòû, ïàñëû äÿìèð ãûðûíòûëàðû àðàñûíäà òèêàí öñòÿ îëäóüó êèìè.

– Ñèç áóíó ÿââÿëúÿäÿí áèëìèðäèíèç?

– Áèç äþðä ýöíäöð éîëäàéûã. Éîë àìàíñûç àõûíäûð, ùàðàäà äàéàíàñàí? Àõûí éîëóíà ÷ûõàí êÿíäëÿðè éóéóá àïàðûð, áó êÿíäëÿð áèð-áèðèíèí àðäûíúà äàüûëûð, àõûíà ãàðûøûð, öìóìè ÷èðêàá àðõûíû äîëäóðóð.

– Õåéð, áóðàäà ùÿêèì éîõäóð. Àâèàãðóïóí ùÿêèìè áóðàäàí èéèðìè êèëîìåòð óçàãäà îëóð.

– Éàõøû, íÿ åòìÿê îëàð... Êèøè öçöíöí òÿðèíè ñèëèð. Ùÿð øåé àëò-öñò îëóð. Àðâàäû àðàáàäà, ìÿòáÿõ øåéëÿðèíèí àðàñûíäà äîüóð. Ùÿì äÿ áóðàäà çÿððÿ ãÿäÿð äÿ àìàíñûçëûã éîõäóð. Áó ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ùÿäñèç èíñàíèééÿòñèçëèêäèð. Ùå÷ êÿñ øèêàéÿòëÿíìèð, øèêàéÿòëÿðèí ìÿíàñû éîõäóð. Îíóí àðâàäû èíäèúÿ þëÿúÿê, î èñÿ øèêàéÿòëÿíìèð. Ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿçñÿí. Áó, íÿ èñÿ àüûð áèð éóõóäóð.

– Ùå÷ îëìàñà áèð éåðäÿ ãàëìàã ìöìêöí îëàéäû. Áèð éåðäÿ ÿñë êÿíä, ÿñë ìåùìàíõàíà, ÿñë õÿñòÿõàíà òàïàñàí... àììà õÿñòÿõàíàëàðû äà êþ÷öðäöëÿð, Àëëàù áèëèð, íÿ ö÷öí. Îéóíóí ãàéäàñû áåëÿäèð. Éåíè ãàéäàëàð ôèêèðëÿøìÿéÿ âàõò éîõäóð. Áèð éåðäÿí ÿìÿëëè-áàøëû þëöì òàïàñàí! Ëàêèí ÿìÿëëè-áàøëû þëöì àðòûã éîõäóð. Àâòîìàøûíëàð êèìè äàüûëàí, éîëëàðà ñÿïÿëÿíÿí èíñàí áÿäÿíè âàðäûð. Ìÿí ùÿð øåéäÿ çÿðóðÿò àõòàðûðàì, åëÿ áèð çÿðóðÿò êè, ùÿð úöð ìÿíàäàí ìÿùðóìäóð, åëÿ áèð çÿðóðÿò êè, àðòûã çÿðóðÿò äåéèë. Èíñàíëàð òàíê âÿ òÿééàðÿëÿðäÿí ãà÷ìàã ö÷öí ýöíäÿ áåø êèëîìåòð éîë ýåäèðëÿð, ùàëáóêè áó âàõò ÿðçèíäÿ òàíêëàð éîëñóç éåðëÿðäÿ éöç êèëîìåòðäÿí àðòûã ìÿñàôÿ ãÿò åäèð, òÿééàðÿëÿð èñÿ ñààòäà àëòû éöç __________ êèëîìåòð ñöðÿòëÿ ó÷óðëàð. Áþéðö öñòÿ äöøìöø øöøÿëÿðäÿí øèðèí ñó 314

downloaded from KitabYurdu.org

áåëÿ àõûð. Áó àäàìûí àðâàäû äîüóð, âàõòû èñÿ íÿ ãÿäÿð äåñÿí âàð. Áó äÿãèãÿ çÿðóðèäèð. Áóíóíëà áåëÿ áóðàäà ùå÷ áèð çÿðóðÿò éîõäóð. Áó, äÿãèãÿ èëÿ ÿáÿäèééÿò àðàñûíäà ñÿáàòñûç ìöâàçèíÿòäÿ àñûëûá ãàëìûøäûð. Ùÿð øåé þëÿíèí ðåôëåêñè êèìè, ëÿíýèìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áþéöê ñöðö ñàëëàãõàíà äàðâàçàñû ãàðøûñûíäà öçöëÿ-öçöëÿ àéàã äþéöð. ×ûíãûë öñòöíäÿ þëöìÿ ìÿùêóì îëàí áó àäàìëàð íÿ ãÿäÿðäèð: áåø ìèëéîíìó, îí ìèëéîíìó? Áöòþâ áèð õàëã éîðüóí âÿ ìÿéóñ-ìÿéóñ ÿáÿäèééÿò àñòàíàñûíäà àéàã äþéöð. Äîüðóäàí äà, îíëàðûí íÿ éîëëà ñàü ãàëàúàãëàðûíû ìÿí òÿñÿââöð åäÿ áèëìèðÿì. Àõû àäàì îò éåéèá äîëàíà áèëìÿç. Îíëàð þçëÿðè äÿ áóíó äóìàíëû øÿêèëäÿ áàøà äöøöðëÿð, àììà äÿùøÿòÿ ýÿëìèðëÿð. Éîëëàðûíäàí ÷ûõàðûëìûø, èøëÿðèíäÿí, âÿçèôÿëÿðèíäÿí àéðû ñàëûíìûø áó àäàìëàð ùå÷ áèð øåé îëìóøëàð. Øÿõñèééÿòëÿðè äÿ èòìèøäèð. Îíëàðäà, äåìÿê îëàð, þçëÿðèíäÿí áèð øåé ãàëìàìûøäûð. Îíëàð äåìÿê îëàð êè, éàøàìûðëàð. Îíëàð ñîíðà, êþùíÿ òàðèõäÿ äàùà àüûð ÿçàáëàð ÷ÿêäèêëÿðèíè óéäóðàúàãëàð, àììà èíäè äàùà ÷îõ áåë àüðûñûíäàí ÿçàá ÷ÿêèðëÿð, éöêëÿðè ÷îõ àüûðäûð – áîü÷àëàðû éûðòûëûð, ìÿëÿôÿéÿ éûüûëìûø øåéëÿð òþêöëöð, éåðèíäÿí òÿðïÿòìÿê ö÷öí åëÿ ùåé ìàøûíû èòÿëÿìÿê ëàçûì ýÿëèð. Ìÿüëóáèééÿò ùàããûíäà áèð êÿëìÿ äÿ åøèäèëìèð. Áó, îíñóç äà àéäûíäûð. Ñèçèí ìàùèééÿòèíèçèí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó ñþéëÿìÿéèíèçÿ åùòèéàú éîõäóð. Áó àäàìëàð åëÿ ìÿüëóáèééÿòèí þçöäöð. Ôðàíñàíûí è÷àëàòû òþêöëÿí ìöäùèø îáðàçû ãÿôëÿòÿí ãàðøûìäà äóðóð. Îíó òÿúèëè ñóðÿòäÿ òèêìÿê ëàçûìäûð. Áèð ñàíèéÿ áåëÿ ýåúèêìÿê îëìàç: áó àäàìëàð þëöìÿ ìÿùêóìäóð... Áóäóð, áàøëàíäû. Îíëàð ñóäàí ÷ûõìûø áàëûã êèìè áîüóëóðëàð.

– Áóðàäà ñöä îëìàç êè? Áåëÿ ñóàëû åøèäÿíäÿ ýöëìÿêäÿí þëÿðñÿí.

– Êþðïÿì äöíÿíäÿí áèð øåé éåìÿìèøäèð... Ñþùáÿò àëòû àéëûã óøàãäàí ýåäèð, î ùÿëÿëèê ÷îõ ÷ûüûð-áàüûð ñàëûð. Ëàêèí áó ÷îõ ñöðìÿéÿúÿê: ñóäàí ÷ûõàðûëìûø áàëûã... Áóðàäà ñöä éîõäóð. Áóðàäà àíúàã äÿìèð ãûðûíòûëàðû âàð. Éûüûí-éûüûí ýÿ__________ ðÿêñèç äÿìèð ãûðûíòûëàðû, ùÿð êèëîìåòðäÿ ãàéêàëàðû, òþêöëÿí âèíò315

downloaded from KitabYurdu.org

ëÿðè, èòÿí áöòþâ áèð õàëãû áó ÿúàèá ôàéäàñûç êþ÷ìÿéÿ ñþâã åäÿí, îíó þç àðõàñûíúà áîøëóãëàðà, ó÷óðóìëàðà ÷ÿêèá àïàðàí äÿìèð ïàð÷àëàðû âàð. Ñþùáÿò ýåäèð êè, áèð àç úÿíóáäà éîëëàðû òÿééàðÿäÿí àòÿøÿ òóòóðëàð. Ùÿòòà áîìáàëàð ùàããûíäà äàíûøûðëàð. Áèç äîüðóäàí äà áîüóã ýóðóëòóëàð åøèäèðèê. Äåìÿëè, áîø éåðÿ äàíûøìûðëàð. Ëàêèí áó, èçäèùàìû ãîðõóòìóð. Äåéÿñÿí, ùÿëÿ èçäèùàì áèð àç äà âÿúäÿ ýÿëìèøäèð. Áó ýþç ãàáàüûíäà îëàí òÿùëöêÿ, îíà äÿìèð ãûðûíòûëàðû è÷èíäÿ áàòûá ãàëìàã òÿùëöêÿñèíäÿí àç äÿùøÿòëè ýþðöíöð. Ñîíðàëàð òàðèõ÷èëÿð íåúÿ ýþçÿë ñõåì ãóðàúàãëàð. Áó ùÿðúìÿðúëèéè ìÿíàëàíäûðìàã ö÷öí íåúÿ îõëàð óéäóðàúàãëàð. Îíëàð áèð íàçèðèí ñþçöíäÿí, áèð ýåíåðàëûí ãÿðàðûíäàí, áèð êîìèññèéàíûí ìöøàâèðÿñèíäÿí éàïûøàúàã, áó õÿéàëëàð ñèëñèëÿñèíäÿí òàðèõè ìöñàùèáÿëÿð éàðàäàúàã, êèìèíèí öçÿðèíÿ ìÿñóëèééÿò àòàúàã, êèìèíè èñÿ ÷îõ óçàãýþðÿí åëàí åäÿúÿêëÿð... Îíëàð óéäóðàúàãëàð êè, áèðè ðàçûëàøäû, áàøãàñû åòèðàç åòäè, áèðè Êîðíåë êèìè ìîíîëîã ñþéëÿäè, äèýÿðè ñàòãûíëûã åòäè. Àõû ìÿòí êþ÷öðöëìöø íàçèðëèéèí íÿ äåìÿê îëäóüóíó ýþçÿë áèëèðÿì. Áèð äÿôÿ áåëÿ íàçèðëèêëÿðäÿí áèðèíÿ ýåòìÿëè îëäóì. Ìÿí äÿðùàë àíëàäûì êè, þç èãàìÿòýàùûíû òÿðê åäÿí ùþêóìÿò, àðòûã ùþêóìÿò äåéèë. Áó, èíñàí áÿäÿíè êèìè áèð øåéäèð. ßýÿð ìÿäÿíè áèð éåðÿ, úèéÿðè áàøãà éåðÿ, áàüûðñàãëàðû äàùà áàøãà áèð éåðÿ ÷ÿêñÿí, áóíëàð äàùà îðãàíèçìè òÿøêèë åòìÿéÿúÿêëÿð. Ìÿí èéèðìè äÿãèãÿ àâèàñèéà íàçèðëèéèíäÿ îëäóì. Áÿëè, íàçèð þç êàòèáèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð. ×îõ ÿëà òÿñèð åäÿ áèëÿð. Îíà ýþðÿ êè, íàçèðè êàòèáè èëÿ ùÿëÿ çÿíý ìÿôòèëëÿðè ÿëàãÿëÿíäèðèð. Çÿäÿëÿíìÿìèø çÿíýèí ìÿôòèëëÿðè. Íàçèð äöéìÿíè áàñûð, êàòèá ýÿëèð. Áó áþéöê ìöâÿôôÿãèééÿòäèð.

– Ìàøûí! – Íàçèð ÿìð åäèð. Áóíóíëà äà îíóí ñÿëàùèééÿòè áèòèð. Êàòèá ýåðè äþíöð. Ëàêèí êàòèá íàçèðèí ìàøûíûíûí îëóá-îëìàìàñûíäàí õÿáÿðñèçäèð. Åëåêòðèê ìÿôòèëëÿðè êàòèáè ìàøûíûí øîôåðè èëÿ áèðëÿøäèðìèð. Øîôåð ùàðàäà èñÿ êàèíàòäà èòèá áàòìûøäûð. Îíëàðûí, áàø÷ûëàðûí ìöùàðèáÿäÿí íÿ õÿáÿðëÿðè âàð? Ðàáèòÿ î ãÿäÿð êîðëàíìûøäûð êè, éåðèíè þéðÿíäèéèìèç __________ òàíê äèâèçèéàñûíûí öñòöíÿ áîìáàðäìàí÷û òÿééàðÿ ýþíäÿðìÿê 316

downloaded from KitabYurdu.org

ö÷öí ùÿòòà áèçèì þçöìöçÿ áèð ùÿôòÿ âàõò ëàçûìäûð. Âÿçèééÿò áåëÿ èêÿí, è÷àëàòû òþêöëìöø þëêÿ ùàããûíäà îíóí ùàêèìëÿðè íÿ úöð ìÿëóìàò àëà áèëÿðëÿð? Ìÿëóìàòëàð ýöíäÿ èéèðìè êèëîìåòð ñöðÿòëÿ éàéûëûð. Òåëåôîíëàð ùÿääÿí àðòûã éöêëÿíìèøäèð, éàõóä ïèñ èøëÿéèð, ùÿì äÿ ìÿòëÿáè òàì äîëüóíëóüó èëÿ âåðÿ áèëìèð, åëÿ áó çàìàí áó Ìÿòëÿáèí þçö äÿ ïàð÷àëàíûð, ùèññÿëÿðÿ áþëöíöð. Ùþêóìÿò áîøëóãäàí, ãöòá áîøëóüóíäàí àñûëû ãàëûð. Ùÿðäÿíáèð îíóí ãóëàüûíà öìèäñèç ôÿðéàäëàð ýÿëèá ÷àòûð, ëàêèí ôÿðéàä ìöúÿððÿääèð, úÿìèúöìëÿòàíû ö÷úÿ ñÿòèðäèð; Îí ìèëéîí ôðàíñûçûí àúûíäàí þëöá þëìÿäèéèíè áàø÷ûëàð ùàðäàí áèëñèíëÿð? Îí, ìèëéîí àäàìûí ôÿðéàäû èñÿ áèð úöìëÿäÿ éåðëÿøìèøäèð. Áèð úöìëÿ êèôàéÿòäèð êè, äåéÿñÿí: – Ñààò äþðääÿ Õ.-íèí éàíûíà ýÿëèí. Éàõóä: – Äåéèðëÿð êè, îí ìèëéîí àäàì ãûðûëìûøäûð. Éàõóä: – Áëóà éàíûð. Éàõóä: – Ñèçèí øîôåðèíèç òàïûëäû. Áóíëàðûí ùàìûñû åéíè àùÿíýëÿ äåéèëèð. Äàëáàäàë äåéèëèð. Îí ìèëéîí àäàì. Ìàøûí. Øÿðã îðäóñó. Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòè. Øîôåð òàïûëäû. Èíýèëòÿðÿ. ×þðÿê. Ñààò íå÷ÿäèð? Ìÿí ñèçÿ éåääè ùÿðô âåðèðÿì. Áó éåääè ùÿðô Áèáëèéàäàíäûð. Îíëàðûí êþìÿéè èëÿ éåíèäÿí Áèáëèéà äöçÿëòìÿéè ñûíàéûí. Òàðèõ÷èëÿð ðåàë ùàäèñÿëÿðè óíóäàúàãëàð. Îíëàð ñàüëàì äöøöíúÿëè, äöíéà èëÿ ÿñðàðÿíýèç òåëëÿðëÿ áàüëû, áó äöíéàäà ùÿð øåéè àéäûí ýþðÿí âÿ êîðòåçèàí ìÿíòèãèíèí áöòöí ãàéäàëàðû èëÿ äÿðèí öìóìèëÿøäèðìÿëÿð âåðìÿéÿ, ìöùöì íÿòèúÿëÿð ÷ûõàðìàüà ãàáèë àäàìëàð óéäóðàúàãëàð. Îíëàð õåéðè øÿðäÿí àéûðìàüû áàúàðàðëàð. Ãÿùðÿìàíëàðû ñàòãûíëàðäàí ñå÷ÿðëÿð. Ìÿí èñÿ ñàäÿ áèð ñóàë âåðÿúÿéÿì: – Õÿéàíÿò åòìÿê ö÷öí íÿéÿ èñÿ úàâàáäåù îëìàã, íÿéè èñÿ èäàðÿ åòìÿê, íÿéÿ èñÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê, íÿéè èñÿ áèëìÿê ëàçûìäûð. Áóíóí ö÷öí áèçèì çÿìàíÿìèçäÿ äàùè îëìàã ëàçûìäûð. Ñóàë îëó__________ íóð, íÿ ö÷öí ñàòãûíëàðà îðäåí âåðìèðëÿð?

317

downloaded from KitabYurdu.org

Ñöëù ùÿð éåðäÿ éàâàø-éàâàø þçöíö ýþñòÿðèð. Ëàêèí áó éåíè òàðèõè ìÿðùÿëÿ êèìè àäÿòÿí ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà ýÿëÿí âÿ ìöãàâèëÿ èëÿ òàìàìëàíàí ñöëùÿ îõøàìûð. Áó íÿ èñÿ ãÿðèáÿ áèð äþâðäöð, áó ùÿð øåéèí àõûðûäûð. Ùå÷ âÿúùëÿ àõûðà ÷àòìàéàí áèð àõûðäûð. Ùÿð úöð åùòèðàñûí éàâàø-éàâàø áàòûá ãàëàúàüû áàòàãëûãäûð. Íÿòèúÿíèí éàõûíëàøìàñû, ïèñ éà éàõøû, ùèññ îëóíìóð. ßêñèíÿ, ùÿð øåé éàâàøéàâàø ìöâÿããÿòè êèô àòûð, áó ìöâÿããÿòèëèéèí þçö äÿ ÿáÿäèééÿòÿ îõøàéûð. Ñîí ýþðöíìöð, ÷öíêè ñóäà áîüóëàí ãàäûíû õèëàñ åòìÿê ö÷öí îíóí ñà÷ëàðûíû ÿëèíÿ äîëàéûá äàðòûðñàí, àììà þëêÿíè áó âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðìàã ö÷öí éàïûøìàüà áèð øåé éîõäóð. Ùÿð øåé äàüûëìûøäûð. Ùÿòòà ÷îõ úàíôÿøàíëûã ýþñòÿðÿíäÿ äÿ ÿëèíäÿ àíúàã áèð äÿñòÿ ñà÷ ãàëûð. Éàõûíëàøìàãäà îëàí ñöëù èíñàíëàðûí ãÿðàðûíûí ìåéâÿñè äåéèë. Î, úöçàì êèìè éàéûëûð. Îðàäà, ìÿíäÿí àøàüûëàðäà, ãà÷ãûíëàð êàðâàíû âÿ àëìàí òàíêëàðûíûí ñöðöíäöéö éîëëàðäà àëìàíëàð ýàù àäàìëàðû þëäöðöð, ýàù îíëàðà ñó âåðèðëÿð, îðàäà ùÿð øåé ãóðóíóí ñóäàí ôÿðãëÿíìÿäèéè áàòàãëûüû õàòûðëàäûð. Ìöùàðèáÿéÿ ãàðûøàí ñöëù ìöùàðèáÿíè ïîçóð, äàüûäûð. Äîñòóì Ëåîí Âåðò áèð äÿôÿ éîëäà ÷îõ ÿúàèá áèð ñþùáÿò åøèòìèøäèð, î áó áàðÿäÿ áþéöê êèòàá éàçìàã èñòÿéèð. Éîëóí ñîë òÿðÿôè àëìàíëàðäûð, ñàü òÿðÿôè ôðàíñûçëàð. Îíëàðûí àðàñûíäàí àüûð-àüûð ãà÷ãûíëàð êå÷èð. Éöçëÿðëÿ ãàäûí âÿ óøàã éàíàí ìàøûíëàðäàí ýöú-áÿëà áàéûðà òóëëàíûð. Áó ìÿíýÿíÿéÿ äöøìöø àðòèëëåðèéà ëåéòåíàíòû äöøìÿíèí íèøàí àëäûüû éåòìèø áåø ìèëëèìåòðëèê òîïó äþéöø âÿçèééÿòèíÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèð. Äöøìÿí ùÿäÿôè äöç íèøàí àëà áèëìèð, îíà ýþðÿ äÿ éîëäàêû àäàìëàðû áè÷èá òþêöð, ëåéòåíàíò èñÿ þçöíöí àíëàøûëìàç âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ èíàä ýþñòÿðÿðÿê òàìàì òÿð è÷èíäÿ, ìþâãåéè ñàõëàìàã èñòÿéèð, ùàëáóêè áó ìþâãå ùå÷ èéèðìè äÿãèãÿ äÿ (úÿìè-úöìëÿòàíû îí èêè òîïó âàðäûð) äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Áó âÿçèééÿòè ýþðÿí àíàëàð îíóí éàíûíà éöéöðöá ÷ûüûðûðëàð: – Ðÿää îëóí áóðàäàí! Ðÿää îëóí! Ñèç ÿúëàôñûíûç! Ëåéòåíàíò þç ÿñýÿðëÿðè èëÿ áÿðàáÿð ýåäèð. Îíëàð ùÿð éåðäÿ ñöëùöí ãàðøûéà ãîéäóüó ïðîáëåìëÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëèðëÿð. Éîëëàðäà __________ óøàãëàðû þëäöðìÿê, ÿëáÿòòÿ, éîëâåðèëìÿç ùÿðÿêÿòäèð. Ùàëáóêè ÿëè318

downloaded from KitabYurdu.org

íÿ òöôÿíý àëàí ùÿð ÿñýÿð àðõàäàí óøàüà àòÿø à÷ìàëû îëóð. Ãàáàüà ýåäÿí âÿ ãàáàüà ýåòìÿéÿ ÷àëûøàí ùÿð áèð éöê ìàøûíû ÷îõëó àäàìû ìÿùâ åäÿ áèëÿð. ×öíêè î, àõûíûí ÿêñèíÿ ýåòìÿêëÿ êå÷èëìÿç áàñàáàñ ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.

– Ñèç äÿëè îëìóñóíóç! Áèçè áóðàõûí! Óøàãëàð þëöð! Íÿ åòìÿê îëàð... ìöùàðèáÿäèð...

– Íÿ ìöùàðèáÿ? Ìöùàðèáÿ ùàðäàäûð? Ñèç áó èñòèãàìÿòäÿ ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ àëòû êèëîìåòð ãàáàüà ýåäÿðñèíèç. Þç éöê ìàøûíëàðûíäà äàëäàëàíûá ãàëìûø áèð íå÷ÿ ÿñýÿð òîïëàíûø ìÿíòÿãÿñèíÿ ýåäèð, éÿãèí îðàäà áóíëàðû ùå÷ êÿñ ýþçëÿìèð. Îíëàðûí ôèêèðëÿðèíäÿ òÿê áèð øåé âàð: îíëàð þçëÿðèíèí àäè áîðúëàðûíû éåðèíÿ éåòèðìÿê èñòÿéèðëÿð.

– Áèç äþéöøöðöê...

– ...éàõøû îëàðäû êè, áèçè ýþòöðÿñèíèç. Ñèçèí âèúäàíûíûç âàðìû? Óøàã áÿðêäÿí áàüûðûð.

– Áÿñ áó... Áó àðòûã áàüûðìûð. Ñöä éîõäóð, áàüûðòû äà éîõäóð.

– Íÿ åòìÿê îëàð, ìöùàðèáÿäèð... Îíëàð áó ñþçëÿðè êöò âÿ öìèäñèç èíàäëà òÿêðàð åäèðëÿð.

– Ñèç îðà ùå÷ âàõò ýåäèá ÷ûõà áèëìÿéÿúÿêñèíèç. Áóðàäà, áèçèìëÿ áèð éåðäÿ ýÿáÿðÿúÿêñèíèç.

– Áèç äþéöøöðöê... Îíëàð þçëÿðè äÿ äåäèêëÿðèíÿ èíàíìûðëàð. Îíëàð þçëÿðè äÿ äþéöøäöêëÿðèíÿ èíàíìûðëàð. Îíëàð äöøìÿí öçö ýþðìÿìèøëÿð. Îíëàð éöê ìàøûíëàðûíäà, õÿéàëäàí äà òåç ÿðèéèá ýåäÿí ãåéðè-ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäÿ äîüðó èðÿëèëÿéèðëÿð. Àíúàã ÷öðöéÿí çèð-çèáèë äöíéàñû èëÿ ãàðøûëàøûðëàð. Áó ãàðìàãàðûøûãëûãäà ùÿð øåé èëèøèá ãàëäûüû ö÷öí îíëàð äà ìàøûíäàí äöøöðëÿð. Îíëàðû àðàéà àëûðëàð.

– Ñóéóíóç âàðìû? Îíëàð ñó ïàéëàéûðëàð.

– Áÿñ ÷þðÿê? ×þðÿê ïàéëàéûðëàð. __________ – Ñèç îíóí þëìÿéèíÿ ðàçû îëàðñûíûç?

319

downloaded from KitabYurdu.org

Éîëóí ãûðàüûíà ÷ÿêèëìèø ñûíûã ìàøûíäà áèð ãàäûí õûðûëäàéûð. Îíó ýþòöðöðëÿð. Éöê ìàøûíûíà ãîéóðëàð.

– Áÿñ óøàã? Óøàüû äà éöê ìàøûíûíà àïàðûðëàð.

– Áÿñ áóíó, áó êè, äîüóð. Îíó äà àëûðëàð. Ñîíðà éåíÿ áèðèíè ýþòöðöðëÿð. ×öíêè î àüëàéûð. Áèð ñààò ÿëëÿøÿíäÿí ñîíðà éöê ìàøûíûíû ýöú-áÿëà èëÿ áàñûðûãäàí ÷ûõàðûðëàð. Îíó úÿíóáà äþíäÿðèðëÿð. Î, òÿñàäöôÿí äûüûðëàíûá áóðà ýÿëìèø ãàéà êèìè ãà÷ãûíëàðûí àõûíûíà ãîøóëàðàã ãàáàüà ýåäèð. ßñýÿðëÿð ñöëùÿ ãîøóëóðëàð. ×öíêè ùå÷ âÿúùëÿ ìöùàðèáÿíè òàïìûðëàð. ×öíêè ìöùàðèáÿíèí ÿçÿëÿëÿðè ýþðöíìöð. ×öíêè ñèçèí àòäûüûíûç ýöëëÿ óøàüà äÿéèð. ×öíêè ñèç ùÿðáè ùèññÿëÿðèí òîïëàíûø ìÿíòÿãÿñèíäÿ çàùûéà ðàñò ýÿëèðñèíèç. ×öíêè ìÿëóìàò âåðìÿéÿ, éàõóä ÿìð àëìàüà òÿøÿááöñ ýþñòÿðìÿê Ñèðèóñëà ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìÿê êèìè ìÿíàñûçäûð. Äàùà îðäó éîõäóð, éàëíûç ÿñýÿðëÿð âàð. Îíëàð ñöëùÿ ãîøóëìóøëàð. Øÿðàèò îíëàðû ìåõàíèê, ÷îáàí, ñàíèòàð, ùÿêèì åëÿìèøäèð. Îíëàð, òÿêÿðëÿð öñòÿ îëàí õàðàáàëàðûíûí àüûç-áóðíóíó äöçÿëäÿ áèëìÿéÿí áó àúèç àäàìëàðûí ìàøûíëàðûíû òÿìèð åäèðëÿð. Âàð ãöââÿëÿðè èëÿ ÷àëûøàí áó ÿñýÿðëÿð êèì îëäóãëàðûíû áèëìèðäèëÿð, áèëìèðëÿð êè, ãÿùðÿìàíëàð, éîõñà ùÿðáè ìÿùêÿìÿéÿ âåðèëìÿëè úàíèëÿðäèð. ßýÿð îíëàðû îðäåíëÿ òÿëòèô åòñÿëÿð, òÿÿúúöáëÿíìÿçëÿð. ßýÿð îíëàðû äèâàðà ñþéêÿéèá, ùÿð áèðèíèí áàøûíà îí èêè ýöëëÿ ÷àõñàëàð, éåíÿ òÿÿúúöá åòìÿçëÿð. ßýÿð îíëàðû òÿðõèñ åòñÿéäèëÿð äÿ, òÿÿúúöá åòìÿçäèëÿð. Îíëàðû ùå÷ áèð øåé òÿÿúúöáëÿíäèðìÿçäè. Îíëàð ÷îõäàíäû êè, òÿÿúúöá ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà ÷ûõìûøäûëàð. Åëÿ áèð ùÿíýàìÿ âàð êè, ùå÷ áèð øåé – íÿ áèð ÿìð, íÿ áèð ùÿðÿêÿò, íÿ áèð õÿáÿð, íÿ áèð äàëüà ö÷ êèëîìåòðäÿí óçàüà ýåòìèð. Êÿíäëÿð áèð-áèð äàüûëûá öìóìè ÷èðêàá àðõûíà òþêöëäöéö êèìè, áàøû àñàéèøÿ, äèíú ãàéüûëàðà ãàðûøìûø ùÿðáè ìàøûíëàð äà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñöëùÿ ãîøóëóðëàð. Áóíëàð òÿðÿääöä åòìÿäÿí þëöìÿ ýåò__________ ìÿéÿ ùàçûð îëàí áèð îâóú èíñàíäûð, àíúàã áóíà åùòèéàú éîõäóð, 320

downloaded from KitabYurdu.org

îíà ýþðÿ äÿ îíëàð ãàáàãëàðûíà ÷ûõàí ùÿð èøäÿí éàïûøûðëàð. Áóäóð, îíëàð ö÷ ðàùèáÿíèí áèð éûüûí óøàã äîëäóðäóãëàðû êþùíÿ àðàáàíûí äèøëÿñèíè òÿìèð åäèð, êþðïÿëÿðè þëöìäÿí õèëàñ åòìÿê ö÷öí îíëàðëà áÿðàáÿð, Àëëàù áèëèð, ùàíñû çèéàðÿòýàùà, ùàíñû ÿôñàíÿâè ñûüûíàúàüà éîëëàíûðëàð. Ìÿí òàïàí÷àñûíû úèáèíäÿ ýèçëÿäÿí Àëèàñ êèìè, äþéöøäÿí èìòèíà åòìèø ÿñýÿðëÿðè ãûíàìûðàì. Îíëàðû íÿ ðóùëàíäûðà áèëÿðäè? Îíëàðû ñèëêÿëÿéÿúÿê äàëüàíû ùàðàäàí àëàñàí? Îíëàðû áèðëÿøäèðìÿéÿ ãàäèð öìóìè ìÿíà ùàðäàäûð? Îíëàðûí àüëàñûüìàç, ùàðàäà èñÿ éîëäà, îíëàðäàí ö÷-äþðä êèëîìåòðëèê ìÿñàôÿäÿ áîø ôÿðçèééÿëÿð êèìè äîüìóø, ö÷ êèëîìåòðëèê ùÿíýàìÿíèí è÷ÿðèñèíäÿí ñöçöëöá ýÿëìèø âÿ òÿêçèáåäèëìÿç ùÿãèãÿò õàðàêòåðè àëìûø øàéèÿëÿðäÿí áàøãà ùå÷ íÿäÿí õÿáÿðëÿðè éîõäó. Áèðëÿøìèø Øòàòëàð ìöùàðèáÿéÿ ãîøóëìóøäóð. Ðîìà ïàïàñû èíòèùàð åòìèøäèð. Ðóñ òÿééàðÿëÿðè Áåðëèíè éàíäûðìûøëàð. Ö÷ ýöí áóíäàí ãàáàã áàðûøûã èìçàëàíìûøäûð. Ùèòëåð òÿééàðÿ èëÿ Èíýèëòÿðÿ òîðïàüûíà åíìèøäèð. Àðâàäëàð âÿ óøàãëàð ö÷öí ÷îáàí éîõäóð, àíúàã î, ÿñýÿðëÿð ö÷öí äÿ éîõäóð. Ýåíåðàë éàâÿðèíÿ ÿìðëÿð âåðèð, íàçèð êàòèáèíÿ. Îëà áèëñèí êè, î ýþçÿë äàíûøûüû èëÿ êàòèáèíè ðóùëàíäûðìàüà ãàáèëäèð. Àëèàñ òÿééàðÿ åêèïàæëàðûíà ÿìðëÿð âåðèð. Àëèàñ îíëàðäà þëöìÿ ýåòìÿê ìÿòàíÿòè îéàäà áèëèð. Ùÿðáè éöê ìàøûíëàðûíäà ýåäÿí ñåðæàíò ÿëèíèí àëòûíäà îëàí îí íÿôÿð ÿñýÿðÿ ÿìðëÿð âåðèð. Ëàêèí î áàøãà ùå÷ êÿñëÿ ÿëàãÿ éàðàäà áèëìèð. Ùÿòòà áåëÿ åùòèìàë åäèëñÿ êè, áèð áàõûøäà ùÿð øåéè õàðèãöëàäÿ ñóðÿòäÿ ãàâðàìàüà ìöâÿôôÿã îëàí äàùè áèð ñÿðêÿðäÿ õèëàñûìûçûí ïëàíûíû äöçÿëòìèøäèð, þç ïëàíûíûí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí ùÿìèí ñÿðêÿðäÿíèí èõòèéàðûíäà àíúàã èéèðìè ìåòðëèê çÿíý ìÿôòèëè âàð. Ãÿëÿáÿ ö÷öí çÿðóðè îëàí ìàíåâð ãöââÿñè êèìè îíóí èõòèéàðûíäà éàëíûç êàòèáè âàð. Ùÿëÿ î äà áó ìÿôòèëèí î áàøûíäà îëñà. Äàüûäûëìûø ùèññÿëÿðäÿí îëàí áó ñîëäàòëàðäà, ìöùàðèáÿäÿ áåêàð ãàëìûø, éîëëàðäà áàøëû-áàøûíà âåéëëÿíÿí áó ÿñýÿðëÿðäÿ ìÿüëóá âÿòÿíïÿðâÿðëÿðäÿí ýþçëÿíèëÿí ìÿéóñëóã éîõäóð. Îíëàð ñöëù __________ èñòÿéèðëÿð, áó äîüðóäóð. Ñöëù èñÿ îíëàð ö÷öí àüëàñûüìàç ùÿðú321

downloaded from KitabYurdu.org

ìÿðúëèéèí ñîíó, þçöíÿ, þç ìÿíëèéèíÿ, úöçè äÿ îëñà ìÿíëèéèíÿ ãàéûòìàã äåìÿêäèð. Ñàáèã ÷ÿêìÿ÷è éóõóäà ìûõ âóðóð. Ìûõ âóðà-âóðà êàèíàòû éàðàäûð. ßýÿð îíëàð ùàðà ýÿëäè ýåäèðëÿðñÿ, áó, ùå÷ äÿ þëöì ãîðõóñóíäàí äåéèë, îíëàðû àéûðàí, áèð-áèðèíäÿí óçàãëàøäûðàí öìóìè ãàòìàãàðûøûãëûãäàí èðÿëè ýÿëèð. Îíëàðû ùå÷ íÿ ãîðõóòìóð, îíëàð äöøêöíëÿøìèøëÿð.

XVII Äÿéèøèëìÿç áèð ãàíóí âàð: ìÿüëóá îëàíëàðû áèðäÿí-áèðÿ ãàëèáÿ ÷åâèðìÿê îëìàç. ßââÿëúÿ ýåðè ÷ÿêèëÿí, èíäè èñÿ äöøìÿíè äÿô åäÿí îðäó ùàããûíäà äàíûøûëûðñà, áó âóð-òóò éàëíûç áîø ñþùáÿòäèð, ÷öíêè ýåðè ÷ÿêèëÿí âÿ èíäè äþéöøÿí ãîøóíëàð åéíè ãîøóíëàð äåéèë. Ýåðè ÷ÿêèëÿí îðäó îðäó äåéèëäè. Ìÿñÿëÿ îíäà äåéèë êè, áó ÿñýÿðëÿð ãÿëÿáÿ ÷àëìàüà ëàéèã äåéèëäèëÿð, ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, ýåðè ÷ÿêèëìÿê àäàìëàðû áèð-áèðè èëÿ áàüëàéàí ùÿì ìàääè, ùÿì ìÿíÿâè ÿëàãÿëÿðè ïîçóð. Ýåðè ÷ÿêèëÿ-÷ÿêèëÿ àðõàéà êå÷ÿí ïÿðàêÿíäÿ ÿñýÿðëÿðè âàùèä îðãàíèçì êèìè ôÿàëèééÿòäÿ îëàí éåíè åùòèéàò ãöââÿëÿðè èëÿ ÿâÿç åäèðëÿð. Äöøìÿíèí ãàðøûñûíû ñàõëàéàí äà îíëàð îëóð. Ôÿðàðèëÿðè èñÿ áèð éåðÿ éûüûð âÿ áó ñûéûã õÿìèðè òÿçÿäÿí êöíäÿëÿéèðëÿð. ßýÿð äþéöøÿ àòìàëû åùòèéàò ùèññÿëÿðè éîõäóðñà, îíäà èëê ýåðè ÷ÿêèëìÿ ÷îõ áàùà áàøà ýÿëèð. Òÿêúÿ ãÿëÿáÿ áèðëÿøäèðèð. Ìÿüëóáèééÿò íÿèíêè àäàìëàðû áèðáèðèíäÿí àéûðûð, ùÿòòà àéðû-àéðûëûãäà ùÿð áèð èíñàíäà äà íèôàã ñàëûð. ßýÿð ôÿðàðèëÿð ìÿùâ îëàí Ôðàíñàíûí ùàëûíà éàíìûðëàðñà, áó ìÿùç îíà ýþðÿäèð êè, îíëàð ìÿüëóá îëìóøëàð. ×öíêè Ôðàíñà îíëàðûí ÿòðàôûíäà äåéèë, îíëàðûí þçëÿðèíäÿ ìÿüëóá îëìóøäóð. Ôðàíñàíûí äÿðäèíÿ ãàëìàã, ãàëèá ÷ûõìàã äåìÿê îëàðäû. Ìÿüëóá åäèëìèø Ôðàíñàíûí ñèìàñû, äåìÿê îëàð êè, ùàìûéà – èñòÿð ùÿëÿ äÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿíëÿð îëñóí, èñòÿðñÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìèøëÿð îëñóí, ñîíðàëàð, ñàêèòëèê âàõòëàðäà ìÿëóì îëàúàãäûð. Èíäè ùÿðÿíèí áàøû õàðàá îëìóø, éàõóä èøëÿéÿí __________ áèð àäè äåòàëà ãàðûøìûøäûð. Áó éà ãÿçàéà äöøìöø éöê ìàøûíûäûð, 322

downloaded from KitabYurdu.org

éà áàñûðûã éîëëàðäûð, éà ãàç ñåêòîðóíóí áÿðêèìèø äÿñòÿéèäèð, éà äà ìÿíàñûç òàïøûðûãäûð. Òàïøûðûüûí ìÿíàñûçëûüûíûí þçö ôÿëàêÿòèí ÿëàìÿòèäèð. ×öíêè áó áÿëàíûí ãàðøûñûíû àëìàüà éþíÿëäèëìèø ùÿð áèð ñÿé ìÿíàñûç îëóð. ×öíêè ùÿð øåé þç-þçö èëÿ íèôàãäàäûð. Ñÿí öìóìè áÿäáÿõòëèéÿ, ôÿëàêÿòÿ àúûìûðñàí, äÿðê åòìÿéÿ ãàáèë îëäóüóí, úàâàáäåù îëäóüóí, èíäè èñÿ õàðàá îëìóø éåýàíÿ øåéÿ àúûéûðñàí. Ìÿùâ îëàí, äàüûëàí Ôðàíñà òþð-òþêöíòö äÿðéàñûíäà áîüóëóð, ãàëàí øåéëÿðèí èñÿ ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè éîõäóð: íÿ áó òàïøûðûüûí, íÿ áó éöê ìàøûíûíûí, íÿ áó éîëóí, íÿ ãàç ñåêòîðóíóí àíäûðà ãàëìûø äÿñòÿéèíèí. ßëáÿòòÿ, äàðìàäàüûí åäèëìÿê êÿäÿðëè ùàëäûð. Äàðìàäàüûí îëàí çàìàí àë÷àã ãÿëáëÿð þç àë÷àãëûãëàðûíû öçÿ ÷ûõàðûðëàð. Ñîéüóí÷óëàð ñîéüóí÷ó îëóð. Èúòèìàè þçöë äàüûëûð, àëò-öñò îëóð. Ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ èêðàù îëìóø âÿ éîðóëìóø îðäó áó ùÿðú-ìÿðúëèêäÿ ïîçóëóð, è÷èíäÿí ÷öðöéöð. Áóíëàðûí ùàìûñû äàüûëìàíûí ëàáöä òÿçàùöðöäöð, áóáîíëàð1 òàóíóí ÿëàìÿòè îëàí êèìè. ßýÿð ñåâýèëèíèçèí öñòöíäÿí éöê ìàøûíû êå÷ñÿ, åéáÿúÿð ùàëà äöøäöéö ö÷öí ñèç äîüðóäàíìû îíó äàíëàéàðñûíûç? Ìÿüëóáèééÿò, ìÿüëóáëàðà ýöíàùêàðëûã ìþùöðö âóðóð, îíóí ÿäàëÿòñèçëèéè äÿ áóíäàäûð. ßýÿð äþéöøöí àãèáÿòèíè ìöÿééÿí åäÿí Àëëàù âåðèëÿí ãóðáàíëàð, áîðúà ùÿäñèç ñÿäàãÿò, þçõîøóíà ìÿùðóìèééÿòëÿð, ùÿäñèç ãàéüûëàðëà ùåñàáëàøìàã èñòÿìÿìèøñÿ, ìÿüëóáèééÿò áóíëàðû íåúÿ ìåéäàíà ÷ûõàðà áèëÿðäè? Ìÿüëóáèééÿò ìÿùÿááÿòè íåúÿ àøêàðà ÷ûõàðà áèëÿð? Ìÿüëóáèééÿò ñÿðêÿðäÿëÿðèí àúèçëèéèíè, ãîøóíëàðäàêû ùÿðú-ìÿðúëèéè, êöòëÿíèí ÿòàëÿòèíè öçÿ ÷ûõàðûð. Áÿçè àäàìëàð áîðúó éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí ùÿãèãÿòÿí áîéóí ãà÷ûðìûøäûëàð, ëàêèí áó áîéóíãà÷ûðìàíûí þçö íÿ äåìÿêäèð? Ðóñëàðûí ÿêñ-ùöúóìà êå÷ìÿëÿðè, éàõóä àìåðèêàíëàðûí ìöùàðèáÿéÿ ãîøóëäóãëàðû õÿáÿðèíèí éàéûëìàñû áó àäàìëàðûí þçëÿðèíè äöçÿëòìÿñè ö÷öí êèôàéÿò èäè. Îíëàðû öìóìè öìèä áèðëÿøäèðÿðäè. Áåëÿ õÿáÿðëÿð øèääÿòëÿ ÿñÿí äÿíèç êöëÿéè êèìè, ùÿð äÿôÿ ùÿð øåéè òÿìèçëÿðäè. Ôðàíñàíû, îíà öç âåðìèø ôÿëàêÿòèí íÿòèúÿëÿðè èëÿ ìöùàêèìÿ åòìÿê ëàçûì äåéèë. __________ 1

Áóáîí – ãàñûãäà ëèìôà âÿçèëÿðèíèí èëòèùàáû

323

downloaded from KitabYurdu.org

Ôðàíñàíû þçöíö ãóðáàí âåðìÿéÿ ùàçûð îëìàñû èëÿ ìöùàêèìÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Ôðàíñà, ìÿíòèã÷èëÿðèí ùÿãèãÿòëÿðèíèí ÿêñèíÿ äþéöøÿ ýèðäè. Ìÿíòèã÷èëÿð áèçÿ äåéèðäèëÿð: “Àëìàíëàð ñÿêñÿí ìèëéîíäóð. Áèð èë ÿðçèíäÿ ÷àòìàéàí ãûðõ ìèëéîí ôðàíñûçû éàðàäà áèëìÿðèê. Áèç áóüäà çÿìèëÿðèìèçè êþìöð øàõòàëàðûíà ÷åâèðÿ áèëìÿðèê. Áèç Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûí êþìÿéèíÿ áåë áàüëàéà áèëìÿðèê. Áÿñ îíäà ÿýÿð àëìàíëàð ÿëëÿðèíè Äàíñèãÿ óçàäûðëàðñà – àõû îíó õèëàñ åòìÿê ãöââÿìèç õàðèúèíäÿäèð – áèç íÿ ö÷öí ðöñâàé÷ûëûãäàí éàõà ãóðòàðìàã ö÷öí èíòèùàð åòìÿëèéèê? Ìÿýÿð áèçèì òîðïàüûí ìàøûíäàí ÷îõ òàõûë âåðìÿñè, áèçèì îíëàðäàí èêè äÿôÿ àç îëìàüûìûç ðöñâàé÷ûëûãäûð? Íÿ ö÷öí áó ðöñâàé÷ûëûã áöòöí äöíéàíûí äåéèë, áèçèì öçÿðèìèçÿ äöøìÿëèäèð? Ìÿíòèã÷èëÿð ùàãëû èäè. Ìöùàðèáÿ áèçèì ö÷öí äàüûëìàã äåìÿêäèð. Ëàêèí Ôðàíñà ìÿüëóáèééÿòäÿí úàíûíû ãóðòàðìàã ö÷öí äþéöøäÿí ãà÷ìàëû èäè? Àüëûì êÿñìèð. Âÿ Ôðàíñà èíòóèòèâ ñóðÿòäÿ ãÿðàðà ýÿëäè: ùå÷ áèð þéöä-íÿñèùÿò îíó äþéöøäÿí áîéóí ãà÷ûðìàüà ìÿúáóð åòìÿäè. Þëêÿìèçäÿ ðóù Àüëà öñòöí ýÿëäè. Ùÿéàò ùÿìèøÿ ôîðìóëàíû àëò-öñò åäèð. Òàð-ìàð íÿ ãÿäÿð ïèñ îëñà äà, äèð÷ÿëìÿê ö÷öí éåýàíÿ éîë îëà áèëÿð. Áèëèðÿì: àüàúûí áîé àòìàñû ö÷öí òîõóì ìÿùâ îëìàëûäûð. Èëê ìöãàâèìÿò òÿøÿááöñö ÷îõ ëÿíýèäèêäÿ ùÿìèøÿ óüóðñóç îëóð. ßâÿçèíäÿ èñÿ î ìöãàâèìÿò ãöââÿñè îéàäûð. Íÿòèúÿäÿ îëà áèëñèí êè, àüàú áîé àòàð. Òîõóìäàí îëäóüó êèìè. Ôðàíñà þç ðîëóíó îéíàäû. Äöøìÿíèí îíóí áàøûíà íÿ îéóíëàð ýÿòèðäèéèíÿ, íÿ áÿëàëàð à÷äûüûíà áöòöí äöíéà áèð àðáèòð êèìè áàõûðäû, áóíà ýþðÿ äÿ îíóí ðîëó þçöíö äèäèá äàüûòìàüà, ÿçèá ïàð÷àëàìàüà ìÿðóç ãîéìàãäàí, áèð ìöääÿò ñöêóòà äàëìàãäàí èáàðÿò èäè. Ùöúóì çàìàíû êèì èñÿ ãàáàãäà îëìàëûäûð. Áèðèíúèëÿðè èñÿ, äåìÿê îëàð, ùÿìèøÿ âóðóá þëäöðöðëÿð. Ùöúóìóí áàø òóòìàñû ö÷öí ãàáàãäà ýåäÿíëÿð ìÿùâ îëìàëûäûð. Áèçèì ðîëóìóç äàùà ÷îõ éöêñÿê èäè, ÷öíêè ùå÷ áèð õÿéàëà ãàïûëìàäàí áèç áèð ÿñýÿðèìèçè îíëàðûí ö÷ ÿñýÿðèíÿ âÿ êÿíäëèëÿðèìèçè îíëàðûí ôÿùëÿëÿðèíÿ ãàðøû ãîéìàüà ðàçû îëäóã. Ìÿí èñòÿìÿçäèì êè, áèçè äàüûíòûíûí åéáÿúÿð òÿçàùöðëÿðè èëÿ ìöùàêèìÿ åòñèíëÿð. Äîüðóäàíìû ó÷óøäà éàíìàüà ùàçûð îëàíëàðû îíëàðûí éàíûãëàðû __________ èëÿ ìöùàêèìÿ åäÿúÿêëÿð? Àõû î äà åéáÿúÿð ùàëà äöøÿúÿêäèð.

324

downloaded from KitabYurdu.org

XVIII Àíúàã ùÿð ùàëäà, ìöùàðèáÿíè áèçèì ö÷öí çÿðóðè åäÿí ìÿíÿâè ìÿíàñûíäàí òÿúðèä åòñÿê, î åëÿ àïàðûëûðäû êè, áèçÿ ìÿíàñûç ýþðöíöðäö. Ìÿí áó ñþçäÿí ùå÷ âàõò õÿúàëÿò ÷ÿêìèðäèì. Áèç ìöùàðèáÿ åëàí åäÿí êèìè, ùöúóì åòìÿéÿ èìêàíûìûç îëìàäûüûíäàí ýþçëÿìÿéÿ áàøëàäûã êè, íÿ çàìàí èëòèôàò ýþñòÿðèá áèçè ìÿùâ åäÿúÿêëÿð. Ìÿùâ äÿ åòäèëÿð. Òàíêëàðëà ìöáàðèçÿ ö÷öí áèçèì àíúàã òàõûë äÿðçëÿðèìèç âàðäû. Òàõûë äÿðçëÿðè èñÿ áó èø ö÷öí ãÿòèééÿí éàðàìûð. Èíäè ìÿùâ åòìÿê èøè áàøà ÷àòìûøäûð. Íÿ îðäóëàð, íÿ åùòèéàò, íÿ ÿëàãÿ, íÿ ÿñëÿùÿ âàð. Ìÿí èñÿ þç ó÷óøóìó ñîéóããàíëû áèð èøýöçàðëûãëà äàâàì åòäèðèðÿì. Ñààòäà ñÿêêèç éöç êèëîìåòð ñöðÿò âÿ äÿãèãÿäÿ ö÷ ìèí áåø éöç îòóç äþâðÿ èëÿ ìÿí àëìàí ìþâãåëÿðè òÿðÿôÿ åíèðÿì. Íÿ ö÷öí? Íåúÿ éÿíè íÿ ö÷öí? Îíëàðûí úàíûíà ãîðõó ñàëìàã ö÷öí! Îíëàðûí áèçèì ÿðàçèíè òÿðê åòìÿëÿðè ö÷öí! Áèçäÿí ýþçëÿäèêëÿðè ìÿëóìàòëàð ôàéäàñûç îëäóüóíäàí áó òàïøûðûã áàøãà ìÿãñÿä ýöäÿ áèëìÿç. Ìÿíàñûç ìöùàðèáÿ. Äåéÿñÿí, ìÿí ÷îõ ìöáàëèüÿ åäèðÿì. Ìÿí ÷îõ àøàüû åíìèøÿì. Èäàðÿ ìåõàíèçìè âÿ äÿñòÿéèí äîíó à÷ûëìûøäûð. Ìÿí öôöãè ñóðÿòäÿ íîðìàë ñöðÿòëÿ ó÷óðàì. Ìÿí ñààòäà úÿìè-úöìëÿòàíû áåø éöç îòóç êèëîìåòð ñöðÿòëÿ âÿ äÿãèãÿäÿ èêè ìèí èêè éöç äþâðÿ èëÿ àëìàí ìþâãåéèíÿ ñîõóëóðàì. Ùåéô. Ìÿí àëìàíëàðû àç âàùèìÿéÿ ñàëûðàì. Áèçè îíà ýþðÿ ìÿçÿììÿò åäÿúÿêëÿð êè, áèç áó ìöùàðèáÿíè ìÿíàñûç ìöùàðèáÿ àäëàíäûðìûøûã. Àõû áèç þçöìöç îíó “ìÿíàñûç” àäëàíäûðûðûã. Äåìÿëè, î áèçÿ ìÿíàñûç ýþðöíöð. Áèç îíó èñòÿäèéèìèç êèìè ìÿñõÿðÿéÿ ãîéà áèëÿðèê, ÷öíêè áöòöí ãóðáàíëàðû áèç âåðèðèê. ßýÿð áåëÿ áèð çàðàôàò êþíëöìö à÷ûðñà, þç þëöìöìÿ ýöëìÿéÿ ìÿíèì ùàããûì âàð. Äöòåðòðèí äÿ. Ìÿíèì ïàðàäîêñëàðëà þçöìö òÿñêèí åëÿìÿéÿ ùàããûì âàð. ßñëèíäÿ íÿ ö÷öí êÿíäëÿð áó âàõòà êèìè àëîâëàíûð? Íÿ ö÷öí îíëàðûí ñàêèíëÿðè ñûüûíàúàãäàí ìÿùðóì îëìóøëàð? Íÿ ö÷öí áèç þçöìöçö __________ áåëÿ áèð ñàðñûëìàç èíàìëà ìåõàíèêëÿøäèðèëìèø ÿòäþéÿíÿ àòûðûã?

325

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿíÿ ùÿð øåé åòìÿéÿ èõòèéàð âåðèëìèøäèð, ÷öíêè áó äÿãèãÿ ìÿí íÿ åòäèéèìè ýþçÿë àíëàéûðàì. Ìÿí þëöìÿ ýåäèðÿì. Ìÿí ðèñêÿ ýåòìèðÿì. Ìÿí äþéöø ãÿáóë åòìèðÿì. Ìÿí þëöì ãÿáóë åäèðÿì. Ìÿí áþéöê ùÿãèãÿòè êÿøô åòìèøÿì. Ìöùàðèáÿ ðèñê åòìÿê äåéèë. Ìöùàðèáÿ äþéöø ãÿáóë åòìÿê äåéèë. Åëÿ âàõò ÷àòûð êè, áó, äþéöø÷ö ö÷öí, ñàäÿúÿ, þëöìÿ ýåòìÿê îëóð. Áèçèì âåðäèéèìèç ãóðáàíëàð õàðèúè þëêÿëÿðäÿ êèôàéÿò ùåñàá åäèëìÿäèéè ýöíëÿðäÿ, ìÿí ó÷àí âÿ ãàéûòìàéàí åêèïàæëàðûìûçà áàõûá, þçöì þçöìäÿí ñîðóøóðäóì: “Áèç íÿéèí õàòèðèíÿ ùÿéàòûìûçäàí êå÷èðèê? Áóíóí ÿâÿçèíè áèçÿ êèì âåðÿúÿêäèð?” ×öíêè áèç þëöðöê. ×öíêè èêè ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ éöç ÿëëè ìèí ôðàíñûç ùÿëàê îëìóøäóð. Áÿëêÿ îíëàðûí þëöìö ùå÷ äÿ ãåéðè-àäè áèð ìöãàâèìÿòÿ äÿëàëÿò åòìèð. Ìÿí ùå÷ äÿ ôþâãÿëàäÿ ìöãàâèìÿòè ìÿäù åòìèðÿì. Áó, ìöìêöí äåéèë. Àõû ñîí ýöíö éàõûíëàøàí ôåðìàíû ìöäàôèÿ åäÿðÿê, þëöìÿ ýåäÿí ïèéàäà äÿñòÿëÿðè âàð. Àõû îäà àòûëìûø ìóì êèìè ÿðèéÿí àâèàãðóïëàð âàð. Åëÿ áèçè, 2/33 ãðóïóíóí òÿééàðÿ÷èëÿðèíè äåéÿê: íÿ ö÷öí áèç ùÿëÿ äÿ þëìÿéÿ ðàçû îëóðóã? Äöíéàíûí ùþðìÿòèíè ãàçàíìàã ö÷öíìö? Ùþðìÿò ùàêèì îëàí éåðäÿ îëàð. Áèçëÿðäÿí ùàíñûìûç êèìÿ èñÿ ìöùàêèìÿ åòìÿê ùöãóãó âåðèðèê? Áèç öìóìóí èøè ùåñàá åòäèéèìèç èøèí íàìèíÿ äþéöøöðöê. Òÿêúÿ Ôðàíñàíûí äåéèë, áöòöí äöíéàíûí àçàäëûüû òÿùëöêÿäÿäèð, îíà ýþðÿ äÿ ìöíñèô êèìè ÷ûõûø åòìÿê ÷îõ ÿëâåðèøëèäèð. Áèç þçöìöç ìöíñèôëÿðè ìöùàêèìÿ åäèðèê. Ìÿíèì 2/33 àâèàäÿñòÿäÿí îëàí éîëäàøëàðûì ìöíñèôëÿðè ìöùàêèìÿ åäèðëÿð. Ãîé áèçÿ, äèíìÿç-ñþéëÿìÿç êÿøôèééàòà ýåäÿí òÿééàðÿ÷èëÿðÿ äåìÿñèíëÿð êè, ãàéûòìàüà ö÷äÿ áèð øàíñ (î äà òàïøûðûã àñàí îëñà) âàð, ãîé áàøãà àâèàãðóïäàí îëàí òÿééàðÿ÷èëÿðÿ, ãÿëïÿëÿðèí öçöíö åéáÿúÿð ùàëà ñàëìûø, ãàäûíëàðûí õîøóíà ýÿëìÿê ùöãóãóíäàí þìöðëöê ìÿùðóì åäèëìèø, þç åéáÿúÿðëèéè ñàéÿñèíäÿ èñìÿòèíè ãàëà äèâàðëàðûíäàí äàùà åòèáàðëû ñàõëàéà áèëÿúÿê áàðìàãëûãëàð àðõàñûíäàêû ìÿùáóñ êèìè áó ùöãóãäàí ìÿùðóì åäèëìèø __________ éîëäàøûìà, áèçëÿðÿ äåìÿñèíëÿð êè, òàìàøà÷ûëàð áèçè ìöùàêèìÿ 326

downloaded from KitabYurdu.org

åäèðëÿð. Òîðåîäîðëàð òàìàøà÷ûëàð ö÷öí éàøàéûðëàð, àíúàã áèç òîðåîäîð äåéèëèê. ßýÿð Îøåäåéÿ äåñÿéäèëÿð êè, “ñÿí ó÷ìàëûñàí, ÷öíêè ñÿíè øàùèäëÿð ìöùàêèìÿ åäèðëÿð”, î áåëÿ úàâàá âåðÿðäè: “Ñÿùâ åäèðñèíèç. Ìÿí, Îøåäå, øàùèäëÿðè ìöùàêèìÿ åäèðÿì...” Éàõøû, áÿñ áèç íÿ ö÷öí äþéöøö äàâàì åòäèðèðèê? Äåìîêðàòèéà ö÷öíìö? ßýÿð áèç Äåìîêðàòèéà éîëóíäà þëöðöêñÿ, äåìÿëè, áèç äåìîêðàòèê þëêÿëÿðëÿ ùÿìðÿéèê. Îíäà ãîé îíëàð äà áèçèìëÿ áèð éåðäÿ äþéöøñöíëÿð! Ëàêèí îíëàðäàí ÿí ãöââÿòëèñè, áèçèì éåýàíÿ õèëàñêàðûìûç îëà áèëÿúÿê áèðè, äöíÿí áóíäàí áîéóí ãà÷ûðäû, áó ýöí äÿ áîéóí ãà÷ûðûð. Íÿ åòìÿê îëàð! Èõòèéàðû âàð. Àíúàã áóíóíëà î ýþñòÿðèð êè, áèç éàëíûç þç ìÿíàôåéèìèç ö÷öí âóðóøóðóã. Áèç èñÿ áèëèðèê êè, ùÿð øåé ìÿùâ îëìóøäóð. Áÿñ îíäà áèç íèéÿ þëöðöê? Ãî÷àãëûãäàíìû? Ãî÷àãëûã éîõäóð! ßýÿð äàüûëìàüûí ãî÷àãëûã äîüóðàúàüûíû äöøöíöðñöíöçñÿ, îíäà ñèçèí áó áàðÿäÿ ùå÷ òÿñÿââöðöíöç éîõäóð. Àüëûí áöòöí äÿëèëëÿðèíäÿí äàùà ýöúëö ùÿãèãÿò âàð. Íÿ èñÿ áèçèì è÷ÿðèìèçÿ äàõèë îëóð âÿ áèçè èäàðÿ åäèð, ìÿí îíà òàáå îëóðàì, àììà îíó ùÿëÿ äÿðê åäÿ áèëìÿìèøÿì. Àüàúûí äèëè éîõäóð. Áèç àüàúûí áóäàãëàðûéûã. Ñþçëÿ èôàäÿ åäèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí àøêàð ùÿãèãÿòëÿð âàð. Ìÿí áàñãûíûí ãàðøûñûíû ñàõëàìàã ö÷öí þëìöðÿì, îíóí ö÷öí þëöðÿì êè, åëÿ áèð ãàëà éîõäóð êè, îðàäà äàëäàëàíûá ñåâäèéèì àäàìëàðëà áèð éåðäÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿ áèëèì. Ìÿí øÿðÿôèìè ãîðóìàã ö÷öí þëìöðÿì, ÷öíêè áèð íÿôÿðèí øÿðÿôèíÿ òîõóíóëäóüóíó ýþðìöðÿì: ìÿí ùàêèìëÿðè ðÿää åäèðÿì. Ìÿí ãî÷àãëûã õàòèðèíÿ þëìöðÿì. Àììà ìÿí ùÿð ùàëäà áèëèðÿì: áó ñààò õÿðèòÿéÿ áàõàí Äöòåðòð Àððàñûí îðàëàðäà, ýåòäèéèìèç èñòèãàìÿòäÿ éöç éåòìèø áåø äÿðÿúÿäÿ îëäóüóíó ùåñàáëàéûð, éàðûìúà äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìÿíÿ äåéÿúÿêäèð: – Èñòèãàìÿò éöç éåòìèø áåøäèð, úÿíàá êàïèòàí... Ìÿí äÿ áó èñòèãàìÿòÿ éþíÿëÿúÿéÿì. __________ 327

downloaded from KitabYurdu.org

XIX – Éöç éåòìèø èêè.

– Áàøà äöøäöì. Éöç éåòìèø èêè. Ãîé éöç éåòìèø èêè îëñóí. Åïèòàôèéàíû òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðèðÿì: “Òÿééàðÿíè äöç éöç éåòìèø èêè èñòèãàìÿòèëÿ ñöðöðÿì”. Äöøìÿíÿ áåëÿ áîø ìåéäàí îõóéà-îõóéà íÿ ãÿäÿð äàéàíìàã îëàð? Ìÿí éåääè éöç ÿëëè ìåòð éöêñÿêëèêäÿ áàøäàí-áàøà áóëóä òàâàíûíûí àëòûíäà ó÷óðàì. Äàùà îòóç ìåòð ãàëõûðàì, Äöòåðòð àðòûã ùå÷ áèð øåé ÷ÿêÿ áèëìèð. Ýþç ãàáàüûíäà ó÷ìàã, àëìàí òîïëàðûíûí òÿëèì ùÿäÿôèíÿ ÷åâðèëìÿê ëàçûì ýÿëèð. Éåääè éöç ìåòð ãàäàüàí åäèëìèø éöêñÿêëèêäèð. Áóðàäà áöòöí äöçÿíëèêëÿð ö÷öí ùÿäÿô îëà áèëÿðñÿí. Áöòöí îðäóíóí àòÿøèíè þçöíÿ éþíÿëäÿðñÿí, áöòöí òîïëàðûí âóðà áèëÿúÿéè íþãòÿäÿ îëóðñàí, ùÿð ñèëàùûí ìåéäàí ñóëàäûüû éåðäÿ ÷îõ ãàëûðñàí. Áó àðòûã àòÿø à÷ìàã äåéèë, àüàúëà äþéÿúëÿìÿêäèð. Åëÿ áèë ìèíëÿðúÿ ñÿëáÿ èëÿ áèð ãîçó ñàëìàã èñòÿéèðëÿð. Ìÿí ùÿð øåéè ùÿðòÿðÿôëè äöøöíìöøÿì: áóðàäà ïàðàøöòÿ áåë áàüëàìàã îëìàç. Âóðóëìóø òÿééàðÿ àøàüû äöøìÿéÿ áàøëàéàíäà, òÿêúÿ ëöêöí à÷ûëìàñû òÿééàðÿíèí éåðÿ ÷àòìàñûíäàí áèð ñàíèéÿ àðòûã âàõò òÿëÿá åäèð. Ëöêö à÷ìàã ö÷öí ÷ÿòèí ùÿðëÿíÿí äÿñòÿéè éåääè äÿôÿ áóðìàã ëàçûìäûð. Áóíäàí áàøãà, áþéöê ñöðÿòëÿ åíÿíäÿ ëöêöí ãàïàüû ôîðìàñûíû äÿéèøèð âÿ îéóüà êå÷ìèð. Ùå÷ íÿ åäÿ áèëìÿçñÿí. Áèð äÿôÿ áó ùÿáè óäìàã ëàçûì ýÿëèð! Éöç éåòìèø èêè èñòèãàìÿòè ýþòöðìÿê ÷ÿòèí èø äåéèë. Íàùàã éåðÿ ìÿí ãîúàëäûì. Íàùàã éåðÿ. Ìÿí óøàãëûãäà íåúÿ õîøáÿõòäèì. Ìÿí áóíó äåéèðÿì, ëàêèí áó äîüðóäóðìó? Î çàìàí ìÿí äÿùëèçäÿ éöç éåòìèø èêè èñòèãàìÿòè ýþòöðöðäöì. ßìèëÿðèìèí óúáàòûíäàí. Óøàãëûã... Èíäè î, àäàìà íåúÿ õîø ýÿëèð. Òÿêúÿ óøàãëûã äåéèë, áöòöí êå÷ìèø ùÿéàò áåëÿäèð. Ìÿí îíóí ÷þëëÿð êèìè, íåúÿ óçàãëàøäûüûíû ýþðöðÿì... Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, éåíÿ ÿââÿëêè êèìèéÿì. Èíäè äóéäóãëàðûì ùÿìèøÿ ìÿíÿ òàíûø îëìóøäóð. Ìÿíèì ñåâèíú âÿ êÿäÿðëÿðèìèí ñÿáÿáëÿðè, ÿëáÿòòÿ, äÿéèøèëìèøäèð, àììà ùèññëÿð ÿââÿëêèäèð. Ìÿí __________ éåíÿ ÿââÿëêè êèìè õîøáÿõò, éàõóä áÿäáÿõò èäèì. Ìÿíÿ úÿçà âå328

downloaded from KitabYurdu.org

ðèðäèëÿð, éàõóä áàüûøëàéûðäûëàð. Ìÿí éàõøû îõóéóðäóì. Ïèñ îõóéóðäóì. Äöøìÿéèíÿ áàõûðäû... Ìÿíèì ÿí óçàã õàòèðÿëÿðèì íÿäèð? Ìÿíèì äàéÿì âàð èäè, Òèðîëäàíäû, àäû Ïàóëà èäè. Àììà áó ùå÷ õàòèðÿ äÿ äåéèë: áó õàòèðÿ ùàããûíäà õàòèðÿäèð. Ìÿíèì áåø éàøûì îëàíäà, áàøûìà äÿùëèçäÿ ùÿìèí ùàäèñÿ ýÿëÿíäÿ Ïàóëà ÿôñàíÿéÿ ÷åâðèëìèøäè. Ùÿëÿ óçóí ìöääÿò éåíè èë ÿðÿôÿñèíäÿ àíàì áèçÿ äåéèðäè: “Ïàóëàäàí ìÿêòóá ýÿëèá”. Áèç óøàãëàð ö÷öí áó áþéöê ñåâèíú èäè. Ëàêèí íÿ ö÷öí áåëÿ ñåâèíèðäèê? Ïàóëà áèçèì ùå÷ áèðèìèçèí éàäûíäà ãàëìàìûøäû. Î, Òèðîëà ãàéûòìûøäû. Òèðîëäàêû åâèíÿ. Ãàðà áàòìûø áàðîìåòðÿ îõøàéàí êîìàñûíà. Ïàóëà ýöíÿøëè ýöíëÿðäÿ, áàðîìåòðÿ îõøàéàí åâèíèí àñòàíàñûíäà ýþðöíÿðäè.

– Áÿñ Ïàóëà ýþçÿëäèðìè?

– Ùÿäñèç.

– Òèðîëäà éàõøû ùàâàëàð òåç-òåç îëóð?

– Ùÿìèøÿ. Òèðîëäà ùÿìèøÿ éàõøû ùàâà îëóðäó. Ïàóëà þç áàðîìåòð-åâèíäÿí ÷ûõûðäû. Åâ îíó ÷îõ óçàãëàðà, ãàðëû òàëàéà àòûðäû. Éàçìàüû þéðÿíäèéèì çàìàí ìÿíè Ïàóëàéà ìÿêòóá éàçìàüà ìÿúáóð åäèðäèëÿð. Ìÿí îíà éàçûðäûì: “ßçèçèì Ïàóëà, ìÿí ÷îõ øàäàì êè, ñèçÿ ìÿêòóá éàçûðàì...” Áó äóàéà îõøàéûðäû, ÷öíêè ìÿí Ïàóëàíû óíóòìóøäóì...

– Éöç éåòìèø äþðä.

– Àíëàäûì. Éöç éåòìèø äþðä. Ãîé éöç éåòìèø äþðä îëñóí. Åïèòàôèéàíû äÿéèøìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð. Áöòöí ùÿéàòûìûí êöëë ùàëûíäà ýþçöìöí ãàáàüûíà ýÿëìÿñè ìàðàãëûäûð. Ìÿí þç õàòèðÿëÿðèìèí ÿë-àéàüûíû éûüûøäûðäûì. Îíëàð àðòûã ëàçûì îëìàéàúàãäûð... ùå÷ êÿñÿ, ùå÷ âàõò. Ìÿí áþéöê ìÿùÿááÿò õàòèðÿñèíè ùèôç åäèðÿì. Àíàì áèçÿ äåéÿðäè: “Ïàóëà îíóí ÿâÿçèíäÿí ùàìûíûçû þïìÿéè õàùèø åäèð”. Àíàì Ïàóëàíûí ÿâÿçèíäÿí ùàìûìûçû þïöðäö.

– Ïàóëà ìÿíèì áþéöäöéöìö áèëèðìè?

– ßëáÿòòÿ, áèëèð. __________ Ïàóëà ùÿð øåéè áèëèðäè.

329

downloaded from KitabYurdu.org

– Úÿíàá êàïèòàí, îíëàð àòÿø à÷ûðëàð. Ïàóëà, ìÿíÿ àòÿø à÷ûðëàð. Ìÿí éöêñÿêëèêþë÷ÿíÿ áàõûðàì: àëòû éöç ÿëëè ìåòð. Áóëóä éåääè éöç ìåòð éöêñÿêëèêäÿäèð. Íÿ îëñóí, ùå÷ íÿ åëÿìÿê îëìàç. Ìÿíèì çÿííèìèí ÿêñèíÿ îëàðàã áóëóäóí àëòû òàìàì ãàðà äåéèë: î ìàâèäèð, ôþâãÿëàäÿ ìàâèäèð. Ãàðàíëûã äöøìÿéÿ áàøëàéûð, áöòöí äöçÿíëèê ìàâèëÿøèð. Áÿçè éåðäÿ éàüûø éàüûð. Î, éàüûøäàí ìàâèëÿøìèøäèð...

– Éöç àëòìûø ñÿêêèç.

– Àéäûíäûð. Éöç àëòìûø ñÿêêèç. Ãîé éöç àëòìûø ñÿêêèç îëñóí. Áó éîë, ÿáÿäèééÿò éîëó éàìàí äîëàøûð. Ëàêèí áó éîë ìÿíÿ íÿ ãÿäÿð ñàêèò ýþðöíöð! Äöíéà ìåéâÿ áàüûíà îõøàéûð. Èíäèúÿ î ìÿíÿ, ÷åðòéîæ êèìè, ðóùñóç ýþðöíöðäö. Ùÿð øåé ìÿíÿ ãåéðè-èíñàíè ýÿëèðäè. Àììà èíäè ìÿí àøàüûäàí ó÷óðàì âÿ áó àëÿìëÿ íÿ èñÿ áèð éàõûíëûã ùèññ åäèðÿì. Ìÿíäÿí àøàüûäà ýàù òÿíùà, ýàù òàëàëàðëà àüàúëàð þòöá êå÷èð. Ìÿí îíëàðû ýþðöðÿì. Éàøûë ÷þëëÿðè äÿ. Ãûðìûçû êèðÿìèò äàìëû åâëÿðè äÿ, ãàïûäà äàéàíìûø àäàìû äà. Ùÿð éàí ýþçÿë ìàâè éàüûø ñóëàðûäûð. Áåëÿ ùàâàäà Ïàóëà, éÿãèí, áèçè òåç åâÿ àïàðàðäû...

– Éöç éåòìèø áåø... Àðòûã ìÿíèì åïèòàôèéàì þç ñÿðò íÿúèáëèéèíè èòèðèð. “Òÿééàðÿíè éöç éåòìèø èêè, éöç éåòìèø äþðä, éöç àëòìûø ñÿêêèç, éöç éåòìèø áåø èñòèãàìÿòè èëÿ ñöðöðäöì...” Áó, àüûëñûçëûãäûð. Áèð éàíäàí äà áó ÿíýÿë ÷ûõäû. Ìîòîð àñãûðûð. Î ñîéóéóð. Êîïîòóí ëàéëàðûíû áàüëàéûðàì. Éàõøû. Åùòèéàò áàêûíû à÷ìàã âàõòûäûð: äÿñòÿéè ùÿðëÿäèðÿì, óíóòäóüóì áèð øåé éîõäóð êè? Éàüûí òÿçéèãèíè ýþñòÿðÿí úèùàçà íÿçÿð ñàëûðàì. Ùÿð øåé ãàéäàñûíäàäûð.

– Èø øóëóãäóð, úÿíàá êàïèòàí.

– Åøèäèðñÿíìè, Ïàóëà? Èø øóëóãäóð. Ùÿð ùàëäà ìÿí áó àõøàìûí ìàâèëèéèíÿ ùåéðàí îëìàéà áèëìÿðÿì. ×îõ ãåéðè-àäèäèð. Ðÿíý íÿ ãÿäÿð äÿðèíäèð! Áó ãà÷ûøàí ìåéâÿ àüàúëàðû äà, îëà áèëñèí ýàâàëû àüàúëàðûäûð. Ìÿí áó ìÿíçÿðÿéÿ àëóäÿ îëìóøàì. Âèòðèí ìÿñÿëÿñè ãóðòàðìûøäûð! Ìÿí ÷ÿïÿðè àøìûø îüðóéàì. Èðè àääûìëàðëà éàø ãàðàéîíúàíû òàïäàëàéàðàã, ýàâàëû îüóðëàéûðàì. Ïàóëà, áó, ìÿíàñûç __________ ìöùàðèáÿäèð. Ìöùàðèáÿ ÿëÿìëè âÿ ÷îõ ìàâèäèð! Ìÿí ÷îõ éàíûë330

downloaded from KitabYurdu.org

ìûøàì. Ìÿí ãåéðè-àäè àëÿìè ãîúàëûüûìäà êÿøô åòìèøÿì. Éîõ, éîõ, ìÿí ãîðõìóðàì. Áèð àç ãÿìëèéÿì, âÿññàëàì.

– Ìàíåâð åäèí, êàïèòàí! Áàõ, áó òÿçÿ îéóíäóð, Ïàóëà! Ñàü àéàüûíëà áàñàðñàí, ñîë àéàüûíëà áàñàðñàí, ýþðÿðñÿí êè, òîïëàð ùÿäÿôè àçäû. Ìÿí óøàãëûãäà éûõûëàíäà àëíûì øèøèðäè. Ñÿí, ÿëáÿòòÿ, øèøÿí éåðÿ éàø äÿñìàë ãîéóðäóí. Ñÿíèí éàø äÿñìàëûí òåçëèêëÿ ìÿíÿ éàìàí ëàçûì îëàúàã. Àììà ùÿð ùàëäà, áèëèðñÿíìè... áó àõøàì ìàâèëèéè íÿ ãÿäÿð úàçèáÿäàðäûð! Îðàäà, ãàáàãäà ìÿí áèð-áèðèíäÿí àðàëàíàí ö÷ íèçÿ ýþðäöì, óçóí âÿ ïàðûëäàéàí ö÷ øàãóëè ñàïëàã. Áóíëàð èøûëäàéàí ýöëëÿ, éàõóä êè÷èê êàëèáðëè ìÿðìè èçè èäè. Áóíëàðûí ùàìûñû èøûëäàéûðäû. Áèðäÿí ýþðäöì êè, ö÷ëöê ãÿíäèëèí ýþçãàìàøäûðûúû ïàðûëòûñû ýåúÿíèí áó ìàâèëèéèíè éàðûá êå÷äè...

– Êàïèòàí! Ñîë òÿðÿôäÿí øèääÿòëè àòÿø à÷ûðëàð. Ñàüà ýþòöðöí! Ïåäàëû áàñûðàì.

– Áÿëè, èøëÿð ïèñäèð... Îëà áèëÿð... Èø ïèñäèð, àììà ìÿí þç äöíéàìûí ùöäóäëàðûíäàí êÿíàðà ÷ûõìûðàì. Áöòöí õàòèðÿëÿðèì, ãàçàíäûüûì ñÿðâÿò, áöòöí ñåâäèêëÿðèì ìÿíèìëÿäèð. Óøàãëûüûì ìÿíèìëÿäèð, î áèð ðèøÿ êèìè, ùÿéàòûìûí áàøëàíüûúû êèìè ãàðàíëûãäà èòèá ýåäèð. Ìÿí ùÿéàòû õàòèðÿëÿðèí êÿäÿðè èëÿ áàøëàäûì... Èø ïèñäèð, ëàêèí ìÿí ùå÷ äÿ áó àõàí óëäóçëàðûí úàéíàüûíäà êå÷èðìÿëè îëàúàüûì øåéè äóéìóðàì. Ìÿí öðÿéèìÿ ÿçèç îëàí þëêÿäÿéÿì. Àõøàì äöøöð. Ñîë òÿðÿôäÿ åíëè èøûã çîëàãëàðû ãàðà áóëóäëàð àðàñûíäà äþðäêöíú êèëñÿ ïÿíúÿðÿëÿðè éàðàäûð. Ìÿí áöòöí áó ýþçÿë øåéëÿðÿ àç ãàëà ÿëèìëÿ òÿìàñ åäèðÿì, îíëàð ìÿíèì ëàï éàõûíëûüûìäàäûð. Áóäóð, ýàâàëûëàðûí áóäàãëàðû ÿéäèéè àüàú. Áóäóð, òîðïàã, îíäàí òîðïàã èéè ýÿëèð. Øåùäÿ ýÿçìÿê, éÿãèí, éàõøû îëàð. Áèëèðñÿí, Ïàóëà, ìÿí éàâàø-éàâàø ó÷óðàì, îò éûüûëìûø àðàáà êèìè ëÿíýÿð âóðóðàì, éûðüàëàíûðàì... Åëÿ áèë òÿééàðÿ ñöðÿòëÿ ó÷óð... øöáùÿñèç, áó áàðÿäÿ äöøöíÿíäÿ àäàìà áåëÿ ýÿëèð! Ëàêèí ìàøûíû óíóòñàí, ÿòðàôà áàõñàí, __________ îíäà áó ó÷óø åëÿ áèë ÷þë ýÿçèíòèñèäèð...

331

downloaded from KitabYurdu.org

– Àððàñ...

– Áÿëè. Îðàäà, ÷îõ ãàáàãëàðäà. Àììà Àððàñ øÿùÿðè äåéèë. Àððàñ ýåúÿ ìàâèëèéè ôîíóíäà âóð-òóò ãûðìûçû ôèòèëäèð. Òóôàí ôîíóíäà. ×öíêè àéäûíäûð: ñîëäàí âÿ ãàáàãäàí ëåéñàí ýÿëèð. Áåëÿ áèð çöëìÿòè òÿêúÿ àëàãàðàíëûã äåéÿ èçàù åòìÿê îëìàç. Áåëÿ áèð çöëìÿò àíúàã öñò-öñòÿ ãàëàíìûø áóëóäëàðûí àëòûíäà îëà áèëÿð. Àððàñûí àëîâó éóõàðû ãàëõäû. Áó, éàíüûí àëîâó äåéèë. Éàíüûí ÷ûëïàã ÿòèí ùàøèéÿëÿäèéè éàðà êèìè éàíëàðà éàéûëûð. Ôàñèëÿñèç éàíàúàã àëàí áó ãûðìûçû ôèòèë èñÿ àçàúûã ùèñ åëÿéÿí ÷ûðàüà îõøàéûð. Îíóí àëîâó ñàêèò-ñàêèò ÷ûõûð, ÿìèíäèð êè, ñþíìÿéÿúÿêäèð, éàíàúàã èñòÿíèëÿí ãÿäÿð âàð. Îíäà éûüúàì, äåìÿê îëàð, ÷ÿêèëè áèð úèñèì ùèññ îëóíóð, áóíó áÿçÿí êöëÿê òÿðïÿäèð. Éûðüàëàéûð, àüàú êèìè î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ÿéèð. Ìÿùç... àüàú êèìè. Áó àüàú Àððàñû þç ðèøÿëÿðèíèí, êþêëÿðèíèí òîðóíà ñàëìûøäûð. Àððàñäà îëàí ùÿð øåé, Àððàñûí áöòöí åùòèéàòû, Àððàñûí áöòöí âàð-äþâëÿòè ñÿìàëàðà, àüàúëàðûí ãèäàëàíäûüû øèðÿéÿ ÷åâèðìÿéÿ úàí àòûð. Ìÿí ýþðöðÿì êè, áÿçÿí îëäóãúà ýóð îëàí áó àëîâ ýàù ñàüà, ýàù ñîëà ÿéèëèð, ãàðà òöñòö áóðóìëàðû áóðàõûá, ñîíðà éåíÿ äöçÿëèð. Àììà ìÿí ùÿëÿ øÿùÿðè ñå÷ÿ áèëìèðÿì. Áöòöí ìöùàðèáÿ áó øÿôÿãäÿäèð. Äöòåðòð äåéèð êè, èø ïèñäèð. Î, ãàáàüû éàõøû ýþðöð. Ìÿíè èñÿ òàëåéèí áèð íþâ ìÿðùÿìÿòè äàùà àðòûã ùåéðÿòÿ ñàëûð: áó çÿùÿðëÿíìèø äöçÿíëèê áèçÿ áèð åëÿ ÷îõ çÿùÿðëè óëäóçëàð ýþíäÿðìèð. Áÿëè, àììà... Áèëèðñÿíìè, Ïàóëà, óøàãëûã ÷àüëàðûìäàêû ÿôñàíÿâè íàüûëëàðäà úÿíýàâÿð ñåùèðëÿíìèø, ÿñðàðÿíýèç ãÿñðÿ ýåäÿðêÿí, äÿùøÿòëè ñûíàãëàðäàí êå÷èðäè. Î, áóç äàüëàðûíà ãàëõûðäû, ó÷óðóìëàðäàí êå÷èðäè. Î, õàèíëÿðèí ôèòíÿ-ôÿñàäûíû àëò-öñò åäèðäè. Íÿùàéÿò, éàøûë äöçÿíëèêäÿ ãÿñð îíóí ýþçëÿðè ãàðøûñûíäà úàíëàíûðäû. Îíóí àòû áó äöçÿíëèéè, ÷ÿìÿíëèêäÿ îëäóüó êèìè, ðàùàò êå÷èðäè. Úÿíýàâÿð àðòûã þçöíö ãàëèá ùåñàá åäèðäè... Àù, Ïàóëà, íàüûëûí íÿ îëäóüóíó áèëÿí àäàìû àëäàäà áèëìÿçñÿí. Èøèí ÿí ÷ÿòèíè ùÿìèøÿ åëÿ áó âàõò áàøëàéûð... Èíäè ìÿí äÿ ÿââÿëëÿð îëäóüó êèìè, àõøàì ìàâèëèéè è÷ÿðèñèíäÿ þç àòÿøëè ãÿñðèìÿ òÿðÿô ÷àïûðàì... Ñÿí ÷îõ òåç ýåòäèí, áèçèì __________ îéóíëàðäàí õÿáÿðèí éîõäóð, áèçèìëÿ úÿíýàâÿð Àêëåí îéóíóíó 332

downloaded from KitabYurdu.org

îéíàìàã ñÿíÿ íÿñèá îëìàäû. Áó îéóíó áèç þçöìöç óéäóðìóøóã, ÷öíêè àäè îéóíëàðäàí çÿùëÿìèç ýåäèðäè. Áó îéóíó áèç øèääÿòëè òóôàí ýþçëÿíèëäèéè âàõò, èëê èëäûðûì ÷àõàíäàí ñîíðà éàðïàãëàðûí õöñóñè ÿòðèíäÿí âÿ ãÿôèë ÷ûðïûíòûñûíäàí èíäèúÿ áóëóäëàðûí ïàð÷àëàíàúàüûíû, èíäèúÿ éàüûø éàüàúàüûíû ùèññ åòäèéèìèç ýöíëÿðäÿ îéíàéàðäûã. Î çàìàí ãàëûí éàðïàãëàð áèð àí è÷èíäÿ ôûøûëäàéàí éöíýöë êþïöéÿ äþíöðäö. Áó èøàðÿ èäè... Ùå÷ íÿ áèçè ñàõëàéà áèëìÿçäè. Ïàðêûí ëàï îðòàëàðûíäàí áèç ýåíèø ÷ÿìÿíëèêëÿ ýöúöìöç ýÿëäèêúÿ åâÿ ãà÷ûðäûã. Òóôàíëû ëåéñàíûí èëê äàìëàëàðû àüûð-àüûð âÿ àðàáèð äöøöð, èëê äàìúû êèìèí öñòöíÿ äöøñÿ, î ìÿüëóá ñàéûëûðäû. Ñîíðà èêèíúè äàìúû êèìèí öñòöíÿ äöøñÿ, î ìÿüëóá îëóðäó. Ñîíðà ö÷öíúö. Ñîíðà ãàëàíëàðû. Ùàìûäàí ÷îõ äàâàì ýÿòèðÿíè, ÿëáÿòòÿ, ýþéëÿð ùèìàéÿ åäèðäè, î, äþçöìëö, ìþùêÿì èäè. Î, ýÿëÿí òóôàíà ãÿäÿð “úÿíýàâÿð Àêëåí” àäûíû äàøûìàã ùàããû ãàçàíûðäû. Ùÿð äÿôÿ äÿ áèð íå÷ÿ ñàíèéÿéÿ, îéóí óøàãëàðûí ùåêàòîìáèéàñû èëÿ áèòèðäè. Ìÿí èíäè äÿ úÿíýàâÿð Àêëåíèí îéóíóíó ÷ûõàðûðàì. Ìÿí þç àòÿøëè ãÿñðèìÿ äîüðó éàâàø-éàâàø ãà÷ûðàì, àììà åëÿ ãà÷ûðàì êè, íÿôÿñèì êÿñèëèð... Âÿ áèðäÿí: – Ùÿ, êàïèòàí. Áåëÿñèíè ìÿí ùÿëÿ ýþðìÿìèøäèì. Áåëÿñèíè äÿ ìÿí ýþðìÿìèøäèì. Ìÿí àðòûã ìþùêÿì îëà áèëìèðÿì. Àù, ìÿí ùå÷ áèëìèðäèì êè, éåíÿ äÿ öìèä åäèðÿì...

XX Éåääè éöç ìåòð éöêñÿêëèêäÿ ó÷ìàüûìà áàõìàéàðàã, ìÿí öìèä åäèðäèì. Òàíê ïàðêëàðûíà áàõìàéàðàã, Àððàñûí àëîâëàðûíà áàõìàéàðàã, öìèä åäèðäèì. Ìÿí þçöì äÿ èíàíìàäàí öìèä åäèðäèì. Ìÿí ôèêðÿí óøàãëûã ÷àüëàðûìà ãàéûäûðäûì êè, þçöìö éåíèäÿí îíóí éöêñÿê ùèìàéÿñè àëòûíäà ùèññ åäèì. Éàøëû ö÷öí ùèìàéÿ éîõäóð. Éàøà äîëàíäàí ñîíðà ñÿíè òÿê-òÿíùà áóðàõûðëàð. Àíúàã ùÿð øåéÿ ãàäèð Ïàóëàíûí ÿëèíäÿí òóòàí îüëàíà ýþçöí öñòÿ ãàøûí âàð äåìÿéÿ êèìèí úÿñàðÿòè ÷àòàð? Ïàóëà, ñÿíèí êþëýÿí ìÿíèì ñè__________ ïÿðèì îëìóøäóð.

333

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí áöòöí ùèéëÿëÿðÿ ÿë àòäûì. Äöòåðòð ìÿíÿ “èø ïèñäèð” äåéÿíäÿ áó òÿùëöêÿíè äÿ öìèäÿ ÷åâèðäèì. Áèç ìöùàðèáÿ åäèðèê: àõû áó ìöùàðèáÿ ùå÷ îëìàñà áèð øåéäÿ þçöíö ýþñòÿðìÿëèäèð. Âÿ î àíúàã áèð íå÷ÿ èøûãñà÷àí ãóéðóãëó õÿòëÿ þçöíö ýþñòÿðäè. Àððàñûí öñòöíäÿ äîëàøàí ìÿøóì þëöì òÿùëöêÿñè áåëÿ èìèø? Ýöëöíúäö... ...Þëöìÿ ìÿùêóì åäèëìèø àäàì úÿëëàäû ñèìàñûç ðîáîò øÿêëèíäÿ òÿñÿââöð åäèð. Àñãûðìàüû, ùÿòòà ýöëìÿéè áàúàðàí áó úàíëàðà äÿéÿí àäàì ýÿëèá ÷ûõûð. Ìÿùêóì áó òÿáÿññöìäÿí ìèí õÿéàëà äöøöð, åëÿ áèë õèëàñ ö÷öí áöòöí éîëëàð áó òÿáÿññöìäÿí ýÿëèá êå÷èð... Áó éîëóí þçö èñÿ õÿéàëè éîëäóð. Úÿëëàä ñÿáèð ýÿòèðñÿ äÿ, îíóí áàøûíû âóðàúàãäûð. Ëàêèí öìèääÿí èìòèíà åòìÿê îëàðìû? Áèðúÿ áèçè íåúÿ ãÿáóë åäÿúÿêëÿðè áàðÿäÿ ñÿùâ åòìÿéÿéäèì, äÿãèãÿëÿð êå÷èð, ùå÷ íÿ äÿéèøìèðäè âÿ äåéÿñÿí, ùå÷ äÿéèøìÿéÿúÿêäè, áèçäÿí àøàüûäà ñàäÿ âÿ ýþçÿë êÿíä ìÿíçÿðÿëÿðè óçàíûá ýåäèðäè, éàø êèðÿìèò äàìëàð ãÿøÿíý-ãÿøÿíý èøûëäàéûðäû. Áèç ùÿð ö÷öìöç – Äöòåðòð, àòûúû âÿ ìÿí åëÿ áèë éàüûø éàüìàäûüû ö÷öí éàõàëûüûìûçû áåëÿ ãàëäûðìàäàí àäèúÿ ÷þë ýÿçèíòèñèíäÿí åâÿ ãàéûäûðäûã. Àëìàí ìþâãåéèíèí ëàï è÷ÿðèëÿðèíäÿ ìàðàãëû áèð øåé ýþðöíìöðäö. Ýÿëÿúÿê ìöùàðèáÿíèí ñèìàñûíû ìöòëÿã äÿéèøÿ áèëÿúÿê çàùèðè áèð ñÿáÿá íÿçÿðÿ ÷àðïìûðäû. Åëÿ áèë äöøìÿí ïÿðÿí-ïÿðÿí äöøöá, ÷þëëÿðèí èíòÿùàñûçëûüû è÷ÿðèñèíäÿ ÿðèéèá ýåäèðäè, ùÿð åâÿ âóð-òóò áèð ÿñýÿð, ùÿð àüàúà áèð ÿñýÿð ãàëìûøäû, îíëàðäàí áÿçèëÿðè ìöùàðèáÿíè õàòûðëàéûá, àðà-ñûðà àòÿø à÷ûðäû. Åëÿ ùåé îíóí áåéíèíÿ éåðèòìèøäèëÿð: “Ñÿí òÿééàðÿëÿðÿ àòÿø à÷ìàëûñàí...” Ëàêèí èíäè áó îíà òóòãóí, éóõó êèìè ýÿëèðäè. ßñýÿð þçö äÿ áóíóí ëàçûì îëóáîëìàäûüûíû áèëìÿäÿí àðà-ñûðà àòÿø à÷ûðäû. Áèð âàõò ìÿí àõøàìëàð úàí àëàí áèð úàíàíëà ýÿçÿðêÿí þðäÿê øèêàðû åøãèíÿ äöøöðäöì, îíëàðûí áàðÿñèíäÿ ãÿòèééÿí äöøöíìÿäÿí àòÿø à÷ûðäûì, þçöì èñÿ òàìàì áàøãà ìÿñÿëÿäÿí äàíûøûðäûì. Áåëÿ ùÿðÿêÿòèì þðäÿêëÿðèí öðÿéèíäÿíäè. Ýþðìÿê èñòÿäèéèíè ÷îõ àñàíëûãëà ýþðÿðñÿí: áóäóð, áó ÿñýÿð ìÿíè íèøàí àëûð, àììà åëÿ-áåëÿ, õàëà-õÿòðèí ãàëìàñûí. Îíóí ýöëëÿñè éàíûìäàí þòöá êå÷äè. Áàøãà ÿñýÿðëÿð áèçÿ ìÿùÿë ãîéìóðëàð. Ãàáàüûìûçû êÿñÿ áèëÿúÿê, áèçè, îëà áèëñèí, éåðÿ ñÿðÿ áèëÿúÿê ÿñ__________ ýÿðëÿð èñÿ áó äÿãèãÿ ýåúÿíèí ÿòðèíè-ãîõóñóíó ëÿççÿòëÿ óäóð, éà334

downloaded from KitabYurdu.org

õóä ñèãàðåò ÷ÿêèð, éàõóä ëÿòèôÿ äàíûøûðëàð, îíëàð äà áèçÿ êÿìåòèíàëûã åäèðëÿð. Áàõ, î êÿíääÿ ìÿêàí ñàëàíëàð èñÿ, îëà áèëñèí, ãàçàí÷àëàðûíû øîðáà ö÷öí óçàäûðëàð. Áèð ýóðóëòó ãîïóá êÿñèëèð. Þçöíöíêöäöð éà þçýÿíèí? Îíëàðûí áóíó àéûðä åòìÿéÿ âàõòëàðû éîõäóð, îíëàð àíúàã øîðáà òþêöëÿí ãàçàí÷àëàðûíû ýþðöðëÿð âÿ áèçÿ ìàíå îëìóðëàð. Ìÿí èñÿ ÿëëÿðèìè úèáèìÿ ãîéóá ôèò ÷àëà-÷àëà, ùå÷ áèð øåé îëìàìûø êèìè, áó áàüäàí, ýÿçìÿê ãàäàüàí åäèëìèø áó áàüäàí êå÷èá ýåòìÿéÿ úÿùä åäèðÿì, ýþçÿò÷èëÿð èñÿ áèð-áèðëÿðèíÿ àðõàéûí îëàðàã, ùå÷ áèð ìàíå÷èëèê ýþñòÿðìÿäÿí ìÿíÿ éîë âåðèðëÿð... Ìÿí éàìàí áîøàëìûøàì! Ìÿíèì àúèçëèéèìèí, ÷àðÿñèçëèéèìèí þçö îíëàð ö÷öí òÿëÿäèð. Íÿ ö÷öí ñèç íàðàùàò îëóðñóíóç? Ìÿíè áèð àç î òÿðÿôäÿ âóðóá ñàëàðëàð... “Áó àéäûí ìÿñÿëÿäèð! Ùÿ, áèçäÿí þò! Ãîé êèì èñòÿéèðñÿ, ñÿíè âóðóá ñàëñûí!..” Îíëàð áó ìàðàãñûç, úàíñûõûúû èøè áàøãàëàðûíûí öçÿðèíÿ àòûðëàð êè, øîðáà íþâáÿëÿðèíè ÿëäÿí áóðàõìàñûíëàð, çàðàôàòû éàðûì÷ûã êÿñìÿñèíëÿð éàõóä ñàäÿúÿ àõøàì ìåùèíäÿ õóìàðëàíñûíëàð. Ìÿí èñÿ îíëàðûí áàøû ñîéóãëóãëàðûíäàí, èøÿ úàí éàíäûðìàìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, þçö äÿ áåëÿ áèð âàõòäà ùÿéàòûìû áó äÿãèãÿëÿðèí ÿëèíäÿí äàðòûá àëûðàì, ìöùàðèáÿ îíëàðûí ùàìûñûíû, åëÿ áèë ãÿñäÿí áèð íÿôÿðèíÿ ãÿäÿð ùàìûñûíû ÿëäÿí ñàëìûøäûð, íÿ ö÷öí äÿ áåëÿ îëìàñûí? Ìÿí àðòûã áèð ÿñýÿðäÿí î áèðè ÿñýÿðÿ, áèð âçâîääàí î áèðè âçâîäà, áèð êÿíääÿí î áèðè êÿíäÿ êå÷ÿðÿê, òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèá åâÿ ÷àòìàã ìÿñÿëÿñèíè ýþòöð-ãîé åäèðÿì. Áèç âóð-òóò àõøàì ñÿìàñûíäà ó÷óá ýåäÿí áèð òÿééàðÿéèê... îíóí ö÷öí áàøûíû ãàëäûðûá éóõàðû áàõìàüà äÿéìÿç! ßëáÿòòÿ, ìÿí ãàéûòìàüà öìèä åäèðäèì. Ëàêèí åéíè çàìàíäà áèëèðäèì êè, áèð ùàäèñÿ áàø âåðìÿëèäèð. Ñèçè åäàìà ìÿùêóì åòìèøëÿð, àììà ñèçèí ñàëûíäûüûíûç ùÿáñõàíà ñöêóò è÷èíäÿäèð. Ñèç òÿëàø è÷èíäÿ áó ñöêóòäàí éàïûøûðñûíûç. Ùÿð ñàíèéÿ êå÷ÿí ñàíèéÿéÿ îõøàéûð. Îíà ýþðÿ äÿ èíäèúÿ ýÿëÿúÿê ñàíèéÿíèí äöíéàíû àëò-öñò åäÿúÿéèíè äöøöíìÿéÿ ùå÷ áèð ÿñàñûíûç éîõäóð. Áóíà îíóí ýöúö ÷àòìàç. Ùÿð ñàíèéÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñöêóòó ãîðóéóð. Àðòûã àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, ñöêóò ÿáÿäè îëàðàã óçàíûá ýåäÿúÿêäèð... __________ Ëàêèí áóäóð ýÿëèøè ëàáöä îëàíûí àéàã ñÿñëÿðè åøèäèëèð.

335

downloaded from KitabYurdu.org

ßòðàôûí àùÿíýè ïîçóëäó. Ñþíìöø êèìè ýþðöíÿí îäóí ýþçëÿíìÿç áèð ÷ûðòûëòû èëÿ ÿòðàôà ãûüûëúûì ñà÷äû. Ùàíñû ýèçëè ãöââÿ áèçèì áóðàäà îëäóüóìóçà áèð àí è÷èíäÿ ñÿñ âåðìÿéÿ äöçÿíëèéè ìÿúáóð åòäè? Áàùàðäà àüàúëàð òîõóìëàðûíû ñÿïèðëÿð. Íÿ ö÷öí áèðäÿí òîïëàðûí áàùàðû ýÿëäè? Áèçÿ ãàðøû éþíÿëäèëÿí áó ãÿäÿð ýóð èøûã ùàðäàíäûð? Åëÿ áèë êè, áèðäÿí ùÿð éåðè èøûüà ãÿðã åòäèëÿð. Ìÿí ÿââÿëúÿ åëÿ áèëäèì êè, áèð ñÿùëÿíêàðëûüà éîë âåðìèøÿì. Ùÿð øåéè êîðëàìûøàì. Ìöâàçèíÿò ÷îõ ãåéðè-ñàáèò îëàíäà, ýþçöíö ãûðïìàã éàõóä ÿëèíè òÿðïÿòìÿê êèôàéÿòäèð. Àëïèíèñò þñêöðÿí êèìè äàøòîðïàã ñåëèíèí àüçû à÷ûëûð. Áó, áàø âåðÿíäÿ èñÿ ùÿð øåé áàòûá ýåäèð. Áèç ãàðàíëûüà ãÿðã îëìóø áó ìàâè áàòàãëûãëà àüûð-àüûð àääûìëàéûðäûã. Áèç áó ñàêèò áàòàãëûüû íàðàùàò åòäèê, î äà áèçèì öçÿðèìèçÿ îí ìèíëÿðëÿ ãûçûë ãîâóãúóã àòäû. Îéóíà ÷îõëó æîíãëéîð äàõèë îëäó. Îíëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà áèçèì öçÿðèìèçÿ îí ìèíëÿðëÿ øàð àòäûëàð. Áèð òÿðÿôÿ ÿéèëìÿê, ìåéë åòìÿê ùàëû îëìàäûüûíäàí ÿââÿëúÿ áèçÿ åëÿ ýÿëäè êè, îíëàð ùÿðÿêÿòñèçäèðëÿð. Ñîíðà èñÿ ìàùèð æîíãëéîðóí àòìàéûá áèð íþâ ÿëèíäÿí áóðàõäûüû øàð êèìè éàâàø-éàâàø éóõàðû ãàëõäû. Ìÿí ãàòû ñöêóòäàí ïàðëàéàí ýþç éàøëàðûíûí öñòöìÿ íåúÿ òþêöëäöéöíö ýþðöðÿì. Æîíãëéîðóí ÷ûõûøûíû ìöøàùèäÿ åäÿí ñöêóòäàí. Ùÿð áèð ïóëåìéîò àòÿøè éàõóä òåçàòàí çåíèò òîïëàðû éöçëÿðëÿ ìÿðìè éàõóä èøûãëû èç ñàëàí ýöëëÿëÿð áóðàõûð, îíëàð ñàéüàú äÿíÿëÿðè êèìè áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýåäèðëÿð. Ìèíëÿðëÿ ñàéüàúëàð áèçÿ äîüðó ýÿëèð, îíëàðûí ìèëëÿðè ñîí íþãòÿéÿ êèìè óçàíûð âÿ áèç îëäóüóìóç éöêñÿêëèêäÿ ãûðûëûðëàð. Äîüðóäàí äà, éàíäàí áàõàíäà ýþðöíöð êè, áèçÿ äÿéìÿéÿí ìÿðìèëÿð âÿ ýöëëÿëÿð áàøýèúÿëëÿíäèðèúè ñöðÿòëÿ ó÷óðëàð. Ýþç éàøëàðû èëäûðûìà ÷åâðèëèð. Ìÿí òðàéåêòîðèéàíûí áèòìÿç-òöêÿíìÿç, éåòèøìèø áóüäà ðÿíýèíÿ ÷àëàí ÷þëëÿðèíÿ äöøìöøÿì. Ìÿí ó÷àí òàéàíûí äÿðçëÿðè è÷èíÿ äöøìöøÿì. Ìÿíè áàøýèúÿëëÿíäèðèúè éàëëû äöçÿëäÿí ñàéñûç-ùåñàáñûç èéíÿëÿð íàðàùàò åäèð. Áöòöí âàäè þç òåëëÿðèíè ìÿíÿ òÿðÿô óçàòìûøäûð, ÿòðàôûìäà èøûëäàéàí òîð ùþðöðëÿð. Ìÿí éåðÿ òÿðÿô ÿéèëÿíäÿ áó èøûëäàéàí ãîâóãëàðûí òÿáÿãÿñèíè __________ ýþðöðÿì, îíëàð àüûð-àüûð ãàëõûðëàð, åëÿ áèë äóìàí ïÿðäÿëÿðèäèð.

336

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí àüûð-àüûð ôûðëàíàí áó òîõóìëàðû ýþðöðÿì: òàõûë äþéÿíäÿ ñàìàí áåëÿ ãàëõûð. Öôöãè áàõàíäà ùÿð òÿðÿôèì òàéàëàðäûð, òàéà äÿðçëÿðèäèð. Àòÿø? Îëà áèëìÿç! Ìÿíÿ ñîéóã ñèëàùëà ùÿìëÿ åäèðëÿð! Ìÿí àíúàã ïàðûëäàéàí ãûëûíúëàðû ýþðöðÿì! Ìÿí ùèññ åäèðÿì. Îðàäà íÿ òÿùëöêÿ âàð! ßòðàôûí ýþçÿëëèéèíäÿí ýþçëÿðèì ãàìàøûð!

– Òð-ð-ð-àõ! Ìÿí îòóðàúàãäàí èéèðìè ñàíòèìåòð ãÿäÿð ãàëõûá äöøäöì. Ñàíêè ìÿíè òÿééàðÿ èëÿ âóðäóëàð. Î äàüûëìûøäûð, ïàð÷à-ïàð÷à îëìóøäóð, õóðä-õÿøèë îëìóøäóð... éîõ, éîõ, ùèññ åäèðÿì êè, îíó ùÿëÿ èäàðÿ åòìÿê îëàð. Áó ùÿëÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç çÿðáÿëÿðèí áèðèäèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð, ìÿí ïàðòëàéûø ýþðìÿäèì. Ýþðöíöð, îíëàðûí òöñòöñö ãàðàíëûã éåðÿ ãàðûøûð. Ìÿí áàøûìû ãàëäûðûá áàõûðàì. Âÿ ýþðöðÿì êè, íèúàò éîõäóð.

XXI Éåðÿ äîüðó ÿéèëÿíäÿ, áóëóäëàðëà ìÿíèì àðàìäàêû áîøëóüóí òÿäðèúÿí ýåíèøëÿíäèéèíè ýþðìÿäèì. Èøûãëû èç áóðàõàí ìÿðìèëÿð áóüäà èøûüû ñà÷ûðäû: ìÿí ùàðäàí áèëÿéäèì êè, îíëàð éöêñÿê íþãòÿéÿ ÷àòûá ýþéÿ íÿ èñÿ ãàðàíëûã áèð øåé ñàíúûðëàð, ñàíêè ìûõ ÷àõûðëàð. Ìÿí áó ïàðòëàéûø òöñòöëÿðèíèí íåúÿ áóðóëüàí âÿ ãöòá áóçëàðû ëÿíýëèéè èëÿ öçÿí ïèðàìèäà êèìè òîïëàøäûüûíû ýþðöðÿì. Áåëÿ ìÿñàôÿäÿí îíëàðà áàõàíäà åëÿ áèë ñÿíèí þçöí ùÿðÿêÿòñèçñÿí. Ìÿí áèëèðÿì êè, áåëÿ òèêèíòèëÿð áàø ãàëäûðäûìû, äÿðùàë òÿùëöêÿñèç îëóð. Áöòöí áó éóìàãëàð éàëíûç ñàíèéÿíèí éöçäÿ áèð ùèññÿñè ãÿäÿð ùÿéàò âÿ þëöì öçÿðèíäÿ ùþêìðàí îëóðëàð. Ëàêèí îíëàð ùèññ åäèëìÿäÿí ìÿíè ùÿð òÿðÿôäÿí ÿùàòÿ åòìèøäèëÿð. Îíëàðûí ýÿëèøè èëÿ áàøûìûí öñòöíäÿ àìàíñûç ùþêìöí àüûðëûüû ñàëëàíûðäû. Ìîòîðóí íÿðèëòèñèíèí áàòûðäûüû áó òàìàì ñÿññèç ïàðòëàéûøëàð ãåéðè-àäè ñàêèòëèê òÿñÿââöðö éàðàäûð. Ìÿí ùå÷ íÿ ùèññ åòìèðÿì. Ãÿëáèìäÿ èíòèçàð áîøëóüó àüçûíû à÷ûð, ñàíêè ìÿíèì ùàêèìëÿðèì ìÿøâÿðÿòÿ ýåòìèøëÿð. Ìÿí äöøöíöðÿì... Ìÿí ùÿð ùàëäà äöøöíöðÿì: “Îíëàð ÷îõ éöêñÿéè íèøàí àëûðëàð!” Ìÿí áàøûìû ýåðè àòûá áöòþâ áèð ãàðòàë ñöðöñöíöí êþíöëñöç-êþíöëñöç íåúÿ ýåðè ó÷äóüóíó ýþðöðÿì. Îíëàð __________ øèêàðäàí èìòèíà åòìèøëÿð. Ëàêèí öìèäèìèç éîõäóð.

337

downloaded from KitabYurdu.org

Éàí-éþðÿìèçÿ àòûëàí òîïëàð ùÿäÿôè âóðìàüà ÷àëûøûðëàð. Ïàðòëàéûø áèç îëàí éöêñÿêëèéÿ ãàëõûð. Ùÿð áèð àòÿø íþãòÿñè áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ÿðçèíäÿ þç ïàðòëàéûø ïèðàìèäàñûíû éöêñÿëäèð, áàøãà áèð éåðäÿ òÿçÿñèíè óúàëòìàã ö÷öí äÿðùàë îíäàí èìòèíà åäèð. Àòÿø áèçè àõòàðìûð: î áèçè ùÿëãÿéÿ ñàëûð, äàèðÿéÿ àëûð.

– Äöòåðòð, ùÿëÿ óçàãäûð?

– ...Ö÷úÿ äÿãèãÿ äþçÿ áèëñÿê, ãóðòàðàðäûã... àììà.

– Áÿëêÿ àðàäàí ÷ûõäûã.

– Àüëûì êÿñìèð! Áó áîç ÷ÿí-äóìàí íÿ ãÿäÿð òóòãóíäóð, áèð éåðÿ ãàëàíìûø êþùíÿ úûð-úûíäûð êèìè áîçäóð. Äöçÿíëèê èñÿ ìàâè èäè. Ñîí äÿðÿúÿ ìàâè. Äÿíèçèí äèáè êèìè... Ìÿí íÿ ãÿäÿð äàâàì ýÿòèðÿ áèëÿðÿì? Îí ñàíèéÿ, èéèðìè ñàíèéÿ? Ïàðòëàéûø äàëüàëàðû ìÿíè àðàìñûç ñèëêÿëÿéèð. ×îõ éàõûíäàí êå÷ÿíëÿðè òÿééàðÿíè äþéÿúëÿéèð, ÿë àðàáàñûíà àòûëàí äàøëàð êèìè. Áó çàìàí áöòöí òÿééàðÿ àç ãàëà ìóñèãè ñÿñëÿðè ÷ûõàðûð. Ãÿðèáÿ áèð èíèëòè åøèäèëèð... Äåìÿëè, ìÿðìèëÿð êå÷ìèøëÿð. Èëäûðûì êèìè: éàõûí îëäóãúà äàùà ñàäÿ ýþðöíöð. Áÿçÿí ìÿí òÿêàí äóéóðàì: äåìÿëè òÿééàðÿìèçÿ ãÿëïÿ äÿéìèøäèð. Éûðòûúû ùåéâàí þêöçö þëäöðÿðêÿí îíó ñèëêÿëÿìèð. Î èíàìëà âÿ ñÿððàñò ïÿíúÿñèíè ùåéâàíà èëèøäèðèð. Î, äÿðùàë þêöçö öñòÿëÿéèð. Ñÿððàñò ìÿðìè äÿ áåëÿúÿ äöç òÿééàðÿéÿ, åëÿ áèë ÿçÿëÿëÿðèíÿ ñàíúûëûð.

– Éàðàëàíìûñàí?

– Éîõ!

– Åé, àòûúû, éàðàëàíìûñàí?

– Éîõ! Ùÿð ùàëäà òÿñâèð åòìÿê ëàçûì ýÿëÿí áó òÿêàíëàð ùåñàáà ýèðìèð. Îíëàð ãàáûüû, áàðàáàíû äþéÿúëÿéèð. Îíëàð áàêëàðû ÿçìÿê ÿâÿçèíÿ ÷îõ àñàíëûãëà ñÿíèí ãàðíûíû úûðûá è÷àëàòûíû òþêÿ áèëÿðäè. Ëàêèí ãàðûí äà áàðàáàí êèìè áèð øåéäèð. Áÿäÿí èñÿ úÿùÿííÿì îëñóí! Î ùåñàáà àëûíìûð... áàõ, òÿÿúúöáëö îëàí áóäóð! Áÿäÿí ùàããûíäà áèð íå÷ÿ ñþç äåìÿëèéÿì. Àõû èíñàí ýöíäÿëèê ùÿéàòäà îëóá êå÷ÿíëÿðè ýþðìöð. Îíóí ùèññ åäèëìÿñè ö÷öí áàõ áå__________ ëÿ ìöñòÿñíà øÿðàèò ëàçûìäûð. Ýþéÿ äèðÿíÿí áåëÿ àëîâ éàüûøû ëà338

downloaded from KitabYurdu.org

çûìäûð, öñòöíÿ ýÿëÿí áó íèçÿëÿð ëàçûìäûð, íÿùàéÿò, ñÿíèí ìÿùøÿð àéàüûíäà áó òðèáóíàë ãàðøûñûíäà äóðìàüûí ëàçûìäûð. Áàõ, î çàìàí ñÿí îíó áàøà äöøÿðñÿí. Ó÷ìàüà ùàçûðëàíàðêÿí ìÿí þçöìäÿí ñîðóøóðäóì: “Ñîí àíëàð íåúÿ îëàúàãäûð?” Ùÿéàò ùÿìèøÿ ìÿíèì õÿéàëûíäà îëäóüóì øåéëÿðè àëò-öñò åòìèøäèð. Áó äÿôÿ èñÿ àìàíñûç ãóäóç çÿðáÿëÿð äîëóñó àëòûíäà ÷ûë-÷ûëïàã ýåòìÿê ëàçûì ýÿëäè, ùÿòòà ÿëëÿðèìëÿ öçöìö þðòìÿéÿ äÿ èìêàí îëìàäû. Ìÿí ñûíàüû áÿäÿíèìèí ñûíàüû êèìè òÿñÿââöð åòäèì. Ìÿí ùåñàá åòäèì êè, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áÿäÿíèì òÿùëöêÿéÿ ìÿðóç ãàëûð. Çÿðóðÿò ãàðøûñûíäà ìÿíèì ýÿëèá äàéàíäûüûì íþãòåéè-íÿçÿð áÿäÿíèìèí íþãòåéè-íÿçÿðè èäè. Áèç þç áÿäÿíèìèçëÿ íÿ ãÿäÿð ÷îõ ìÿøüóë îëóðóã? Îíó ñÿéëÿ ýåéèíäèðèðèê, éóéóðóã, ïÿðâÿðèø âåðèðèê, òÿðàø åäèðèê, è÷èðäèðèê, éåäèðäèðèê. Áèç áó åâ ùåéâàíû èëÿ þçöìöçö ÿéëÿíäèðèðèê. Áèç îíó äÿðçèíèí, ùÿêèìèí, úÿððàùûí éàíûíà àïàðûðûã. Áèç îíóíëà áèð éåðäÿ ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêèðèê. Áèç îíóíëà áèð éåðäÿ àüëàéûðûã. Áèç îíóíëà áèð éåðäÿ ñåâèðèê. Îíóí ùàããûíäà áèç äåéèðèê: “Áó ìÿíÿì!” Âÿ áèðäÿí áó èëëöçèéà äàüûëûð. Áÿäÿíè áèç áèð ãÿïèê éåðèíÿ ãîéìóðóã! Îíó íöôóçäàí ñàëûðûã, ãóëëóã÷ó ñÿâèééÿñèíÿ åíäèðèðèê. Åëÿ êè, ãÿçÿá áàø ãàëäûðûð, ìÿùÿááÿò àëîâëàíûð, íèôðÿò îéàíûð, áó øþùðÿòëè ùÿìðÿéëèê ðÿùíÿéÿ äöøöð, ïîçóëìàüà áàøëàéûð. Ñÿíèí îüëóí éàíàí åâäÿäèð? Ñÿí îíó õèëàñ åäèðñÿí! Ñÿíè ñàõëàìàã îëìàç! Éàíñàí äà ñÿí áóíó âåúèíÿ àëìûðñàí. Ñÿí ùÿéàòûíû, áó ìèñêèí âàðëûüûíû ãàáàüûíà ÷ûõàí ùÿð áèð àäàìà ýèðîâ ãîéìàüà ùàçûðñàí. Ñÿí áèðäÿí áàøà äöøöðñÿí êè, ñÿíÿ áåëÿ ìöùöì ýþðöíÿí øåéëÿ ùå÷ äÿ áàüëû äåéèëñÿí. Ñÿí ÿëèíè êÿñäèðìÿéÿ ùàçûðñàí, òÿêè êþìÿéÿ åùòèéàúû îëàí àäàìà ÿëèíè óçàòìàã ôåéçèíäÿí þçöíö ìÿùðóì åòìÿéÿñÿí. Ñÿí áöòöíëöêëÿ þç ôÿàëèééÿòèíäÿñÿí. Ñÿíèí ôÿàëèééÿòèí ñÿí þçöíñÿí. Ñÿí äàùà ùå÷ éåðäÿ éîõñàí. Ñÿíèí áÿäÿíèí ñÿíÿ ìÿíñóáäóð, ëàêèí î àðòûã ñÿí äåéèëñÿí. Ñÿí çÿðáÿ åíäèðìÿéÿ ùàçûðñàí? Áÿäÿíèíè òÿùäèä åòìÿêëÿ ùå÷ êÿñ ñÿíèí ãàðøûíû êÿñÿ áèëìÿç. Ñÿí äöøìÿíèí þëöìöñÿí. Ñÿí îüëóíóí èõëàñûñàí. __________ Ñÿí þçöíö äÿéèøäèðèðñÿí. Ùÿì äÿ ñÿíäÿ åëÿ áèð ùèññ éîõäóð êè, 339

downloaded from KitabYurdu.org

ýóéà ñÿí áó ìöáàäèëÿäÿ áèð øåé èòèðèðñÿí. Ñÿíèí ÿëëÿðèí, àéàãëàðûí? Îíëàð àíúàã àëÿòäèð. Áó àëÿòèí êþìÿéè èëÿ äàø éîíàí çàìàí î ñûíûðñà, úÿùÿííÿì îëñóí. Âÿ ñÿí þçöíö ðÿãèáèí þëöìöíÿ, îüëóíóí íèúàòûíà, õÿñòÿíèí øÿôà òàïìàñûíà, èõòèðà÷ûñàíñà þç êÿøôèíÿ äÿéèøèðñÿí. Áèçèì ãðóïäàí áèð éîëäàø þëöìúöë éàðàëàíìûøäû. Îíà òÿøÿêêöð åëàí åäèëÿí ÿìðäÿ äåéèëèðäè: “Î þç øòóðìàíûíà äåäè: ìÿíèì èøèì áèòìèøäèð. Ãà÷! Ñÿíÿäëÿðè õèëàñ åò!..” Éàëíûç ñÿíÿäëÿðèí éàõóä óøàüûí õèëàñ åäèëìÿñè, õÿñòÿíèí ñàüàëìàñû, ðÿãèáèí þëöìö, êÿøô âàúèáäèð! Âÿ ñÿíèí âàðëûüûíûí ìÿíàñû áèðäÿí-áèðÿ áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ àéäûí îëóð. Îíóí ìÿíàñû ñÿíèí áîðúóíäóð, ñÿíèí íèôðÿòèíäèð, ñÿíèí ìÿùÿááÿòèíäèð, ñÿíèí ñÿäàãÿòèíäèð, ñÿíèí èõòèðàíäûð. Ñÿí þçöíäÿ áàøãà øåé òàïìûðñàí. Àòÿø ñÿíè òÿêúÿ áÿäÿíèíäÿí äåéèë, åéíè çàìàíäà áÿäÿíèíÿ ïÿðÿñòèøäÿí àçàä åäèð. Èíñàí þçö èëÿ ìàðàãëàíìàãäàí âàç êå÷èð. Îíà àíúàã áèëàâàñèòÿ ÿëàãÿäÿ îëäóüó øåé ìöùöìäöð. Þëÿðêÿí î éîõà ÷ûõìûð, áó øåéëÿ ãîâóøóð. Î èòèðìèð, þçöíö òàïûð. Ùÿì äÿ áó ÿõëàã äÿðñè âåðÿí àäàìûí ìîèçÿñè äåéèë. Áó àäè, ýöíäÿëèê ùÿãèãÿòäèð, áóíó ýöíäÿëèê õÿéàëàò þç ãàëûí ìàñêàñû àëòûíäà ýèçëÿäèð. Ìÿí ó÷ìàüà ùàçûðëàøäûüûì âÿ þç áÿäÿíèì ö÷öí ãîðõó êå÷èðäèéèì çàìàí áöòöí áóíëàðûí õàëèñ úÿôÿíýèéàò îëäóüóíó ýþðÿ áèëÿðäèììè! Ñÿí éàëíûç áó áÿäÿíè âåðäèéèí àíäà ùåéðÿòëÿ àøêàð åäèðñÿí êè, îíóí ñÿíèí ö÷öí íÿ ãÿäÿð àç ÿùÿìèééÿòè âàðìûø. Àììà, øöáùÿñèç, àäè ùÿéàòäà ÿýÿð ìÿíè ùÿäñèç çÿðóðÿò èäàðÿ åòìèðñÿ, ÿýÿð ñþùáÿò ìÿíèì âàðëûüûìûí ìàùèééÿòè, ìÿíàñû ùàããûíäà ýåòìèðñÿ, î çàìàí þç áÿäÿíèìèí ãàéüûñûíà ãàëìàãäàí äàùà âàúèá áèð øåé òÿñÿââöð åòìèðÿì. Áÿäÿíÿ áàõ! Ñÿí ìÿíÿ ùå÷ ëàçûì äåéèëñÿí! Ìÿí ñÿíäÿí êÿíàðà àòûëìûøàì, àðòûã ìÿíèì öìèäèì éîõäóð âÿ ìÿíÿ ùå÷ íÿ ëàçûì äåéèë. Áó ñàíèéÿéÿ ãÿäÿð îëóá êå÷ÿíëÿðèí ùàìûñûíû ðÿää åäèðÿì. Íÿ áàðÿäÿ èñÿ äöøöíÿí ìÿí äåéèëäèì. Íÿéè èñÿ ùèññ åäÿí ìÿí äåéèëäèì. Î ìÿíèì áÿäÿíèì èäè. Îíó ìÿí ýöú-áÿëà èëÿ áó àíà ãÿäÿð äàðòûá ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð èäèì âÿ åëÿ èíäè, áèðäÿí ýþð__________ äöì êè, îíóí ìÿíèì ö÷öí ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè éîõìóø.

340

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí èëê äÿðñèìè îí áåø éàøûìäà àëìûøàì. Ìÿíèì êè÷èê ãàðäàøûì õÿñòÿëÿíìèøäè. Íå÷ÿ ýöí èäè êè, îíäàí ÿëëÿðèíè öçìöøäöëÿð. Áèð äÿôÿ ñÿùÿð, ñààò äþðääÿ îíà áàõàí ãàäûí ìÿíè éóõóäàí îéàòäû: – Ãàðäàøûíûç ñèçè ÷àüûðûð.

– Âÿçèééÿòè àüûðäûð? Î úàâàá âåðìÿäè. Ìÿí úÿëä ýåéèíèá, îíóí éàíûíà ãà÷äûì. Ãàðäàøûìûí ñÿñè ùÿìèøÿêè êèìè èäè, î ìÿíÿ äåäè: – Þëìÿìèøäÿí ãàáàã ñÿíèíëÿ äàíûøìàã èñòÿéèðÿì. Ìÿí þëöðÿì. Îíóí öçöíöí ÿçÿëÿëÿðè ñÿéðèäè. Î èñÿ ñóñóðäó. Áó çàìàí ÿëèíè, íÿéè èñÿ ðÿää åäèðìèø êèìè, òÿðïÿäèðäè. Ìÿí îíóí ùÿðÿêÿòèíè áàøà äöøìöðÿì. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, óøàã þëöìö ãîâóðäó. Ëàêèí áèð ãÿäÿð ñàêèòëÿøÿíäÿí ñîíðà äåäè: – Ãîðõìà... Ìÿí ÿçàá ÷ÿêìèðÿì. Àüðûìûðàì. Àììà ìÿí äþçÿ áèëìèðÿì. Áó ìÿíèì áÿäÿíèìäèð. Îíóí èõòèéàðäàí ÷ûõàí áÿäÿíè. Ëàêèí î, èéèðìè äÿãèãÿäÿí ñîíðà þëÿúÿê áàëàúà ãàðäàøûì úèääè äàíûøìàã èñòÿéèð. Þçöíöí úöçè áèð ùèññÿñèíè êèìÿ èñÿ ìèðàñ ãîéìàüà òÿëÿáàò ùèññ åäèð, î äåéèð: “Ìÿí âÿñèééÿòíàìÿ” ãîéóá ýåòìÿê èñòÿðäèì...” Âÿ î ãûçàðûð, éÿãèí, î, ôÿõð åäèð êè, éàøëû êèøè êèìè ùÿðÿêÿò åäèð. ßýÿð î, ãàëà èíøààò÷ûñû îëñàéäû, þç ãàëàñûíû òèêèá áàøà ÷àòäûðìàüû ìÿíÿ âÿñèééÿò åäÿðäè. ßýÿð î, àòà îëñàéäû, þç îüëàíëàðûíûí òÿðáèéÿñèíè ìÿíÿ âÿñèééÿò åäÿðäè. ßýÿð î, ùÿðáè òÿééàðÿ÷è îëñàéäû, òÿééàðÿíèí ñÿíÿäëÿðèíè ìÿíÿ âÿñèééÿò åäÿðäè. Ëàêèí î àíúàã óøàã èäè. Î ìÿíÿ áóõàð ìöùÿððèêèíè, âåëîñèïåäèíè âÿ òöôÿíýèíè âÿñèééÿò åòäè. Àäàì þëìöð. Î òÿñÿââöð åäèð êè, ýóéà þëöìäÿí ãîðõóð, àììà î ãÿôèë ùàäèñÿëÿðäÿí, ïàðòëàéûøëàðäàí ãîðõóð, þçöíäÿí ãîðõóð. Þëöì âàùèìÿñè? Éîõ. Þëöìëÿ ãàðøûëàøàí çàìàí î àðòûã ìþâúóä îëìóð. Ãàðäàøûì ìÿíÿ äåäè: “Áóíëàðûí ùàìûñûíû éàçìàüû éàäûíäàí ÷ûõàðìà...” Áÿäÿí äàüûëàíäà ÿñàñ ìÿñÿëÿ àéäûí îëóð. Èíñàí éàëíûç ìöíàñèáÿòëÿð ãîâøàüûäûð. Âÿ òÿêúÿ ìöíàñèáÿò àäàì ö÷öí ìöùöìäöð. Áèç áÿäÿíè, áó ãîúà éàáûíû àòûðûã. Þëÿðêÿí êèì þçö ùàããûíäà __________ äöøöíöð? Áåëÿñèíè ìÿí ùÿëÿ ýþðìÿìèøÿì!..

341

downloaded from KitabYurdu.org

– Êàïèòàí!

– Íÿ äåéèðñÿí?

– Íÿ éàìàí îëäó!

– Àòûúû...

– Ùì... Áÿëè?

– Ùàíñû... Ìÿíèì ñóàëûìû òÿêàí éàðûì÷ûã ãîéóð.

– Äöòåðòð!

– ...òàí?

– Äÿéäèìè?

– Éîõ.

– Àòûúû...

– Áÿëè?

– Îíóí... Ìÿí ñàíêè äÿìèð äèâàðà ïÿð÷èì îëìóøàì. Åøèäèðÿì: – Àé, àé! Áàøûìû éóõàðû ãàëäûðûá ýþéÿ áàõûðàì, áóëóäëàðà ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿíè ýþçÿéàðû þë÷öðÿì. Ìÿí áþéöðäÿí áàõàíäà ãàðà ëàéëàðûí áèð-áèðèíèí öçÿðèíÿ íåúÿ ñûõ-ñûõ ãàëàíäûüûíû ýþðöðÿì. Äèê áàõàíäà èñÿ îíëàð íèñáÿòÿí ñåéðÿê ýþðöíöð. Ìÿí áàøûìûç öñòÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ãàðà ðîçåòêàëû íÿùÿíý ÷ÿòèð ýþðöðÿì. Áàëäûð ÿçÿëÿëÿðè ùåéðÿòàìèç ãöââÿéÿ ìàëèêäèð. Ìÿí ïåäàëû åëÿ áàñûðàì êè, ñàíêè äèâàð äåøìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿí òÿééàðÿíè êÿíàðà éþíÿëäèðÿì. Î óüóëäàéûá, òèòðÿéÿðÿê ñîë òÿðÿôÿ ñû÷ðàéûð, ïàðòëàéûøëàð ÷ÿëÿíýè ñàüà äîüðó öç òóòóð. Ìÿí îíó áàøûìûí öñòöíäÿí êÿíàðà èòÿëÿéèðÿì. Òîïëàðû àëäàäûðàì, èíäè ìÿðìèëÿð éàíûìûçäàí þòöá êå÷èð. Ñàü òÿðÿôèìäÿ õÿòÿðñèç ïàðòëàéûøëàðûí òåç-òåç òÿêðàð îëóíäóüóíó åøèäèðÿì. ßêñ òÿðÿôÿ êå÷ìÿê ö÷öí î áèðè àéàüûìû áàñìàüà ìàúàë òàïìàìûø áàøûìûí öçÿðèíäÿ éåíè ÷ÿëÿíý ÿìÿëÿ ýÿëèð. Éåðäÿí éåíÿ ìÿíè íèøàí àëûðëàð. Òÿééàðÿ òÿçÿäÿí ýóìáóëòó èëÿ áîøëóãà äöøöð. Ëàêèí ìÿí éåíÿ áöòöí àüûðëûüûìû ïåäàëûí öñòÿ ñàëûðàì! Ìÿí òÿééàðÿíè ÿêñ òÿðÿôÿ ÷ÿêèðÿì, äàùà äîüðóñó, øûüûéûðàì, (úÿùÿííÿì îëñóí êîîðäèíàñèéà) __________ ÷ÿëÿíý ñîëäà ãàëûð.

342

downloaded from KitabYurdu.org

Áÿëêÿ äóðóø ýÿòèðÿ áèëäèê? Ëàêèí áó îéóí ÷îõ óçàíà áèëìÿç. Ìÿí ïåäàëëàðû íÿ ãÿäÿð áÿðê áàññàì äà, îðàäàí, ãàáàãäàí éåíÿ öñòöìöçÿ íèçÿ ñåëè ýÿëèð. ×ÿëÿíý éåíÿ áàøûì öçÿðèíäÿí ñàëëàíûð. Òÿêàíäàí éåíÿ áöòöí âàðëûüûì ñèëêÿëÿíèð. Àøàüû áàõàíäà èñÿ éåíèäÿí ãîâóãëàðûí áàøýèúÿëëÿíäèðèúè äÿðÿúÿäÿ àüûð-àüûð ãàëõäûüûíû ýþðöðÿì. Áèçèì ùÿëÿ ñàü ãàëäûüûìûç àüëàáàòàí øåé äåéèë. Àíúàã ùÿð ùàëäà èíàíûðàì êè, ìÿí äàâàìëûéàì. Ìÿí þçöìö ãàëèá ùèññ åäèðÿì! Ìÿí ùÿð ñàíèéÿ ãàëèáÿì!

– Äÿéäèìè?

– Éîõ... Îíëàðà äÿéìÿìèøäèð. Îíëàð äèøáàòìàçäûð. Îíëàð ãàëèáäèð. Ìÿí ãàëèáëÿð åêèïàæûíà áàø÷ûëûã åäèðÿì. Èíäè áèçè ùÿð ïàðòëàéûø òÿùäèä åòìèð: î áèçè ìþùêÿìëÿíäèðèð. Ùÿð ïàðòëàéûø çàìàíû, ñàíèéÿíèí îíäà áèðè ÿðçèíäÿ, ìÿí äöøöíöðÿì êè, ìàøûíûì òèêÿ-òèêÿ îëìóøäóð. Ëàêèí î éåíÿ äÿ ñþçöìÿ áàõûð, ìÿí îíó, úèëîâó áÿðê äàðòûëìûø àò êèìè, éóõàðû ãàëäûðûðàì. Áó çàìàí ùàëûì éàõøûëàøûð, ìÿíè ýèçëè ñåâèíú ùèññëÿðè áöðöéöð. Ãîðõó ùèññ åòìÿéÿ ìàúàë òàïìûðàì, ìÿí àíúàã ãöââÿòëè ýóðóëòóäàí îëäóüó êèìè, ôèçèêè èçòèðàá ùèññ åäèðÿì âÿ äÿðùàë ðàùàò íÿôÿñ àëûðàì. Ìÿí ÿââÿëúÿ çÿðáÿäÿí òÿêàí, ñîíðà ãîðõó, ñîíðà ôàñèëÿ ùèññ åòìÿëè èäèì. Áàøãà úöð îëà áèëìÿçäè! Áóíà âàõò éîõäóð. Ìÿí ÿââÿëúÿ òÿêàí, ñîíðà ôàñèëÿ ùèññ åäèðÿì. Òÿêàí, ôàñèëÿ. Áèð ìÿðùÿëÿ èøòèðàê åòìèð, ãîðõó éîõäóð. Ìÿí ùÿð äÿãèãÿ þëöì ýþçëÿéÿ-ýþçëÿéÿ éàøàéûðàì, êå÷ÿí äÿãèãÿíèí àðäûíúà äÿðùàë ýÿëÿí äèðèëìÿ èëÿ éàøàéûðàì. Ìÿí áèð íþâ ñåâèíú øÿëàëÿëÿðèíäÿ éàøàéûðàì. Ñåâèíúèí àðàìñûç àõûíûíäà. Áèðäÿí ùàëûì ùåéðÿòàìèç äÿðÿúÿäÿ éàõøû îëóð. Ñàíêè ùÿð ñàíèéÿ ìÿíÿ éåíÿ ùÿéàò áÿõø åäèëèð. Ñàíêè ñàíèéÿäÿí ñàíèéÿéÿ ìÿí îíó äàùà äîëüóí ùèññ åäèðÿì. Ìÿí éàøàéûðàì. Ìÿí ñàüàì. Ìÿí ùÿëÿ ñàüàì. Ìÿí ùÿëÿ äÿ ñàüàì. Ìÿí ùÿéàò ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëìèøÿì. Ìÿíè ùÿéàò ìÿñòëèéè áöðöéöð. “Äþéöø ìÿñòëèéè...” äåéèðëÿð. Àíúàã áóíóí þçö åëÿ ùÿéàò ìÿñòëèéèäèð! Ýþðÿñÿí, îíëàð, àøàüûäàí áèçÿ àòÿø à÷àíëàð, áèçÿ __________ ïÿðâÿðèø âåðäèêëÿðèíè áèëèðëÿðìè?

343

downloaded from KitabYurdu.org

Éàü ãàáëàðû, éàíàúàã ãàáëàðû äåøèê-äåøèê îëìóøäóð. Äöòåðòð äåéèð: “×ÿêèá ãóðòàðäûì! Éöêñÿêëèéÿ ãàëõûí!” Áóëóäëàðà ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿíè áèð äÿ ýþçÿéàðû þë÷öðÿì. Òÿééàðÿíè áèð äàùà ñîëà, ñàüà ÷åâèðèðÿì. Áèð äÿ éåðÿ íÿçÿð ñàëûðàì. Ìÿí áó ìÿíçÿðÿíè ùå÷ âàõò óíóòìàðàì. Áöòöí äöçÿíëèê òåç-òåç éàíûá ñþíÿí ôèòèëëÿðëÿ øÿôÿã ñà÷ûð. Éÿãèí òåçà÷ûëàí òîïëàðäûð. Íÿùÿíý éàøûë àêâàðèóìóí äèáèíäÿí ãîâóãëàð ãàëõìàãäà äàâàì åäèð. Àððàñûí àëîâó ñèíäàí öñòäÿêè äÿìèð êèìè ãûïãûðìûçû èøûã ñà÷ûð, éåðàëòû åùòèéàòëàðû îíó äîéóíúà ãèäàëàíäûðûð âÿ èíñàí òÿðè, èíñàí çÿêàñû, èíñàí ñÿíÿòè, îíóí õàòèðÿëÿðè âÿ ñÿðâÿòè ýþéÿ óúàëàðàã óçóí ñà÷ êèìè àëîâëàíûð âÿ êöëÿéèí ïÿíúÿñèíÿ àëûá àïàðäûüû éàíûã èéèíÿ ÷åâðèëèð. Ìÿí àðòûã äóìàíûí áèðèíúè òîïàëàðûíà òîõóíóðàì. Àøàüûäàí áóëóäëàðûí ãàðíûíû éàðûá êå÷ìèø ãûçûë îõëàð ùÿëÿ äÿ ÿòðàôûìûçäà úþâëàí åäèð. Ìÿí áó à÷ûëìûø àõûðûíúû äåøèêëÿðèí áèðèíäÿí ñîí äÿôÿ éåðÿ áàõûðàì. Ñîíðà áóëóäëàð ìÿíè ÷óëüàëàéûð. Áèð àíëûüà Àððàñ, éàíàí àëîâëàíàí Àððàñ, ýþçöìöí ãàáàüûíäà äóðóð, î, ýåúÿ êèëñÿ íåôèíèí1 äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éàíäûðûëìûø ãÿíäèë êèìèäèð. Î ùÿð ùàíñû áèð äèíè ìÿðàñèìÿ õèäìÿò åäèð, ëàêèí áó ÷îõ áàùà áàøà ýÿëèð. Ñàáàù î àëîâ ùÿð øåéè ìÿùâ åäÿúÿê, óäàúàãäûð. Ñöáóò-äÿëèëè – éàíàí Àððàñûí îáðàçûíû ìÿí þçöìëÿ àïàðûðàì.

– Èø íÿ éåðäÿäèð, Äöòåðòð?

– Ùÿð øåé þç ãàéäàñûíäàäûð, úÿíàá êàïèòàí. Êóðñ èêè éöç ãûðõäûð. Èéèðìè äÿãèãÿäÿí ñîíðà áóëóäëàðû éàðûá êå÷ÿðèê. Ñåíà èëÿ èñòèãàìÿòè ìöÿééÿíëÿøäèðÿðèê.

– Ùÿ, àòûúû, âÿçèééÿò íåúÿäèð?

– Ùì... Áÿëè... êàïèòàí... ãàéäàñûíäàäûð.

– Ùÿ, íåúÿ êå÷äè? Àüûð îëäóìó?

– Ùì... éîõ... áÿëè... Î þçö äÿ áèëìèð. Î ðàçûäûð, ìÿí Ãàâóàëûí åêèïàæûíäàêû àòûúûíû õàòûðëàéûðàì. Áèð äÿôÿ ýåúÿ Ðåéíäÿ ñÿêñÿí ïðîæåêòîð Ãàâóàëû øöàëàð àðàñûíà àëûð. Îíëàð òÿééàðÿíèí ÿòðàôûíäà äà íÿùÿíý êèëñÿ óúàëäûðëàð. Àòûøìà áàøëàéûð. Ãàâóàë àòûúûñûíûí àñòàäàí þç-þçö èëÿ ñþùáÿò åòäèéèíè åøèäèð (ëàðèíãàôîíëàð ñèððè ïèñ ñàõëàéûð). Àòûúû þç__________ 1

Í å ô – êèëñÿíèí è÷ÿðèäÿí þí òÿðÿôè

344

downloaded from KitabYurdu.org

þçöíÿ äàíûøûð: “Ùÿ, íÿ äåéèðñÿí, ãî÷àã... Íåúÿñÿí? Ìÿýÿð ìöëêè èøäÿ áåëÿ øåéëÿð îëóð? Áó àòûúû ðàçû èäè”. Ìÿí àüûð-àüûð íÿôÿñèìè äÿðèðÿì. Ñèíÿ äîëóñó íÿôÿñ àëûðàì. Íÿôÿñ àëìàã íÿ ýþçÿëäèð. Èíäè ìÿíÿ ÷îõ øåé àéäûí îëàúàãäûð... Ëàêèí ìÿí ùÿð øåéäÿí ÿââÿë Àëèàñ ùàããûíäà äöøöíöðÿì. Éîõ. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë þç ôåðìåðèì ùàããûíäà äöøöíöðÿì. Äåìÿëè, ìÿí îíäàí íÿ ãÿäÿð úèùàçûì îëäóüóíó ñîðóøàúàüàì... Ìöòëÿã ñîðóøàúàüàì! Ìÿí áó íèééÿòèìäÿí ÿë ÷ÿêìÿìèøÿì. Îíëàð éöç ö÷äöð. Éåðè ýÿëìèøêÿí... éàíàúàüûí, éàüûí òÿçéèã ýþñòÿðèúèëÿðè íÿ âÿçèééÿòäÿäèð... Áàêëàð äåøèëÿí çàìàí áó úèùàçëàðû èçëÿìÿê ëàçûìäûð! Ìÿí îíëàðû èçëÿéèðÿì. Ðåçèí ïðîòåêòîðëàð àõìàíûí ãàáàüûíû àëûð. Ýþçÿë òÿêìèëëÿøäèðìÿäèð! Ìÿí ùèäðîúèùàçëàðà äà ýþç ãîéóðàì: áó áóëóäëàð ÷îõ äà öðÿê à÷àí äåéèë. Ãàðà áóëóäëàð. Î áèçè éàìàí ñèëêÿëÿéèð.

– Ùÿ, íåúÿäèð? Àøàüûäàí ó÷ìàã âàõòû äåéèëìè?

– Îí äÿãèãÿ, ýÿëèí äàùà îí äÿãèãÿ ýþçëÿéÿê.

– Éàõøû, îí äÿãèãÿ äÿ ýþçëÿðÿì. Ùÿ, ìÿí Àëèàñ ùàããûíäà äöøöíöðäöì. Î áèçèì ãàéûäàúàüûìûçû ýöìàí åäèðìè? Êå÷ÿí äÿôÿ áèç éàðûì ñààò ýåúèêìèøäèê. ßñëèíÿ áàõñàí, éàðûì ñààò õûðäà ìÿñÿëÿ äåéèë... Ìÿí éîëäàøëàðûìûí éàíûíà úóìóðàì, îíëàð íàùàð åäèðëÿð. Ãàïûíû à÷ûá þç éåðèìäÿ, Àëèàñëà éàíàøû îòóðóðàì, åëÿ áó âàõò ìàéîð óúóíäà ÿðèøòÿ îëàí ÷ÿíýÿëè ãàëäûðäû, î, ÿðèøòÿíè àüçûíà ãîéìàã èñòÿéèðäè. Áèðäÿí éåðèíäÿí ñû÷ðàäû, àüçû à÷ûã ùàëäà äîíóá ãàëäû, ìÿíÿ áàõäû. ßðèøòÿ ÷ÿíýÿëäÿí ñàëëàíûðäû.

– Àùà... éàõøû îëäó... Ñèçè ýþðìÿéèìÿ øàäàì. Ñîíðà ÿðèøòÿíè àüçûíà ãîéäó. Ìÿíúÿ, îíóí, ìàéîðóí, úèääè íþãñàíëàðû âàð. Î, ó÷óø íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà òÿééàðÿ÷èëÿðè èíàäëà ñîðüó-ñóàëà òóòóð. Ìÿíè äÿ ðàùàò áóðàõìàéàúàãäûð. Î ìÿíÿ çÿùìëÿ, ñÿáèðëÿ áàõàúàã, ìÿíèì îíà òÿçÿ áèð ùÿãèãÿò ñþéëÿéÿúÿéèìè ýþçëÿéÿúÿêäèð. Áó åëèêñèðèí áèð äàìúûñûíû áåëÿ èòèðìÿìÿê ö÷öí êàüûç âÿ ãÿëÿì ýþòöðÿúÿê. Ýÿíúëèéèì éàäûìà äöøöð: “Íàìèçÿä Ñåíò-Åêçöïåðè, ñèç Áåðíóëëè òÿíëèéèíè íåúÿ áèðëÿøäèðÿðñèíèç?” __________ – Ùì...

345

downloaded from KitabYurdu.org

Áåðíóëëè... Áåðíóëëè... Àäàì èìòàùàí åäÿíèí íÿçÿðëÿðè àëòûíäà, ñàíúàüà êå÷èðèëìèø úöúö êèìè, ãóðóéóá ãàëûð. Ó÷óøóí íÿòèúÿëÿðè Äöòåðòðèí èøèäèð. Éåðè î ìöøàùèäÿ åäèð. Î ìöõòÿëèô øåéëÿð ýþðöð. Éöê ìàøûíëàðû, áàðæëàð, òàíêëàð, òîïëàð, ÿñýÿðëÿð, àòëàð, äÿìèðéîë ñòàíñèéàëàðû, ñòàíñèéàëàðäà ãàòàðëàð, ñòàíñèéà ðÿèñëÿðè. Ìÿí áàëàúà áèð áóúàã ìöøàùèäÿñè àïàðûðàì, Ìÿí áóëóäëàðû, äÿíèçëÿðè, ÷àéëàðû, äàüëàðû, ýöíÿøè ýþðöðÿì. Ìÿíäÿ éàëíûç öìóìè òÿÿññöðàò éàðàíûð.

– Úÿíàá ìàéîð, àõû ñèç áèëèðñèíèç êè, òÿééàðÿ÷è...

– Éàõøû, éàõøû! Áèð øåé ýþðìÿê ùÿìèøÿ ìöìêöíäöð.

– Ìÿí... éàäûìà äöøäö: éàíüûíëàð ýþðäöì! Áó ÷îõ ìàðàãëû...

– ×îõ äà éîõ. Ùÿð øåé éàíûð. Áÿñ éàíüûíëàðäàí áàøãà íÿ ýþðäöíöç? Íÿ ö÷öí Àëèàñ áó ãÿäÿð àìàíñûçäûð?

XXII Áó äÿôÿ äÿ ìÿíè ñîðüó-ñóàëà òóòàúàãìû? Ìÿíèì ó÷óø çàìàíû ýþðäöêëÿðèìè ùåñàáàòà éàçìàã îëìàç. Ìÿí ëþâùÿíèí ãàáàüûíà ÷ûõìûø óøàã êèìè ÷àøáàø ãàëàðàì. ×îõ éàçûã ùàëà äöøÿðÿì. Àììà áóíóíëà áåëÿ, ìÿí éàçûã îëìàðàì. Éàçûãëûã áèòìèøäèð... Èëê ýöëëÿ âûéûëäàéàí êèìè, î éîõà ÷ûõäû. Áèð ñàíèéÿ ÿââÿë ýåðèéÿ äþíäÿðñÿéäèì, þçöì ùàããûíäà ùå÷ íÿ áèëìÿçäèì. Öðÿéèìÿ äîëàí ãÿðèáÿ ìåùðèáàíëûãäàí õÿáÿð òóòìàçäûì. Ìÿí þçöìöíêöëÿðèí éàíûíà ãàéûäûðàì. Þç åâèìèçÿ. Ìàãàçèíëÿðè äîëàøûá åâÿ ãàéûäàí âÿ þç àèëÿñèíè íÿ úöð äàäëû òÿàìëàðëà ñåâèíäèðÿúÿéè áàðÿäÿ äöøöíÿí åâäàð ãàäûíà áÿíçÿéèðÿì. Îíóí ÿëèíäÿêè ÿðçàã çÿíáèëè î òÿðÿôÿ-áó òÿðÿôÿ éûðüàëàíûð. Àëäûüû øåéëÿðèí öñòöíÿ ñàëäûüû ãÿçåòè ùÿðäÿíáèð ãàëäûðûð: áóðàäà íÿ ëàçûìäûðñà, âàð. Î ùå÷ áèð øåéè éàäûíäàí ÷ûõàðìàìûøäûð. Î þç áÿõøèøè áàðÿäÿ ôèêèðëÿøÿíäÿ ýöëöìñÿéèð âÿ òÿëÿñìÿäÿí ýåäèð. Î, âèòðèíëÿðÿ áàõûð. ßýÿð Äöòåðòð áó àüûìòûë ùÿáñõàíàäàí ÷ûõìàüûìà èúàçÿ âåð__________ ñÿéäè, ìÿí äÿ ÷îõ ìÿìíóíèééÿòëÿ âèòðèíëÿðÿ áàõàðäûì. Ìÿí 346

downloaded from KitabYurdu.org

÷þëëÿðèí íåúÿ ãà÷äûüûíà áàõàðäûì. Áèð äÿ, ÿñëèíäÿ áèð àç ñÿáèð åëÿìÿê ëàçûìäûð: áó ìÿíçÿðÿ çÿùÿðëÿíìèøäèð. Îðàäà ùàìû áèçèì ÿëåéùèìèçÿäèð. Ùÿòòà ñàäÿëþâù ãûçëàð ö÷öí îëàí àäè ôóòëéàðëàð êèìè ãÿðèáÿ ÷ÿìÿíëèê âÿ äöæèíëÿðëÿ áÿçÿê àüàúëû áàëàúà ÿéàëÿò âèëëàëàðû äà òÿëÿäèð. Ùöíÿðèí âàð àøàüûäàí ó÷, ñÿíè äîñò êèìè ñàëàìëàìàã ÿâÿçèíÿ, òîï àòÿøèíÿ òóòàúàãëàð. Ìÿí ãàðà áóëóäëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ îëñàì äà, áàçàðäàí ãàéûäûðàì. Ìàéîðóí èíòîíàñèéàñû, ÿëáÿòòÿ, äöç èäè: “Áèðèíúè êö÷ÿéÿ ÷àòàðñûíûç, ñàüà äþíÿðñèíèç, îðàäàí, òèíäÿí ìÿíÿ áèð ãóòó êèáðèò àëàðñûíûç...” Öðÿéèì ñàêèòäèð. Êèáðèò úèáèìäÿäèð. Éàõóä äàùà äîüðóñó, éîëäàøûìûí – Äöòåðòðèí úèáèíäÿäèð. Î ýþðäöêëÿðèíèí ùàìûñûíû éàäûíäà íåúÿ ñàõëàéûð? Àíúàã áó îíóí þç èøèäèð. Ìÿíèì èøèì îíóíêóíäàí ÷ÿòèíäèð. ßýÿð ãàéûäàíäàí ñîíðà éåíÿ áàøûìûçû áàøãà éåðÿ êå÷ìÿê ãàòìàñà, Ëàêîðäåðè äóåëÿ ÷àüûðàúàüàì âÿ îíó ìàò åäÿúÿéÿì. Î óäóçàíäà úèí àòûíà ìèíèð. Ìÿí äÿ. Ëàêèí ìÿí óäóðàì. Äöíÿí Ëàêîðäåð êåôëÿíìèøäè. Àììà... áèð åëÿ éîõ, ìÿí îíó ðöñâàé åòìÿê èñòÿìèðÿì. Î òÿñÿëëè òàïìàã ö÷öí è÷ìèøäè. Áàçàéà ãàéûäàðêÿí øàññèëÿðè à÷ìàüû óíóòìóø âÿ òÿééàðÿíè ãàðíû öñòÿ éåðÿ ñàëìûøäû. Áó çàìàí òÿÿññöô êè, áóðàäà îëàí Àëèàñ ìÿëóë-ìÿëóë òÿééàðÿéÿ áàõìûø, àììà ùå÷ áèð ñþç äåìÿìèøäè. Åëÿ áèë Ëàêîðäåð, êþùíÿ òÿééàðÿ÷è, èíäèúÿ áó ñààò ýþçöìöí ãàáàüûíäàäûð. Î, Àëèàñûí îíó ìÿçÿììÿò åäÿúÿéèíè ýþçëÿéèðäè. Î, Àëèàñûí îíó äàíëàéàúàüûíà àðõàéûí èäè. Ãÿçÿáëè ìÿçÿììÿò îíóí ùàëûíû éöíýöëëÿøäèðÿðäè. Ìÿçÿììÿò îíà äà öðÿéèíè áîøàëòìàã èìêàíûíû âåðÿðäè. Úàâàáûíäà î, ýþçöíö éóìóá, àüçûíû à÷àð, ùèðñèíè ñîéóäàðäû. Àììà Àëèàñ áàøûíû áóëàäû. Àëèàñ òÿééàðÿíèí äÿðäèíè ÷ÿêèðäè, Ëàêîðäåð ùå÷ îíóí éàäûíà äöøìöðäö. Áó õîøàýÿëìÿéÿí ùàäèñÿ ìàéîð ö÷öí éàëíûç íþâáÿòè ãÿçà, ëàáöä ÿìëàê âåðýèñè êèìè áèð øåé èäè. Ùàäèñÿ âóð-òóò ôèêèð äàüûíûãëûüû íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèøäè, áó ñÿùëÿíêàðëûã áÿçÿí ÿí òÿúðöáÿëè òÿééàðÿ÷èëÿðè äÿ ïèñ âÿçèééÿòäÿ ãîéóð. Ëàêèí î, Ëàêîðäåðè íàùàã áó âÿçèééÿòÿ ñàëìûøäû. Áóýöíêö õÿòà íÿçÿðÿ àëûíìàñà, Ëàêîðäåð ùÿìèøÿ ãöñóðñóç èøëÿéÿíëÿðäÿí__________ äè. Åëÿ áóíóí ö÷öí äÿ Àëèàñ éàëíûç çÿäÿëÿíìèø òÿééàðÿ ùàããûíäà 347

downloaded from KitabYurdu.org

äöøöíÿðÿê, òàìàìèëÿ ñþâã-òÿáèè Ëàêîðäåðèí þçöíäÿí ñîðóøäó êè, î, òÿééàðÿíèí çÿäÿñè áàðÿäÿ íÿ äöøöíöð. Ìÿí Ëàêîðäåðèí áîüóëìóø ùèðñèíèí íåúÿ úîøóá-äàøäûüûíû ùèññ åòäèì. Ñèç ÿëèíèçè úÿëëàäûí ÷èéíèíÿ åùìàëëû ãîéóá äåéèðñèíèç: “Áÿäáÿõò ãóðáàí... Ìÿí îíóí, çàâàëëûíûí, íåúÿ èçòèðàáëàð êå÷èðäèéèíè òÿñÿââöð åäèðÿì...” Èíñàí öðÿéèíäÿí áàø à÷ìàã ÷ÿòèíäèð. Ìåùðèáàí ÿë úÿëëàääà ðÿùì îéàòìàã ÿâÿçèíÿ, îíó ãÿçÿáëÿíäèðèð. Î, ãóðáàíà ùèðñëè-ùèðñëè áàõûð. Úàíûíû äÿðùàë àëìàäûüûíà ùåéôñèëÿíèð. Áÿñ áåëÿ. Ìÿí åâÿ ãàéûäûðàì. 2/33 ãðóïó ìÿíèì åâèìäèð. Ìÿí þç àäàìëàðûìû éàõøû òàíûéûðàì. Ìÿí Ëàêîðäåð ùàããûíäà ñÿùâ åäÿ áèëìÿðÿì. Î äà ìÿíèì áàðÿìäÿ ñÿùâ åäÿ áèëìÿç. Áèçèì áèðëèéèìèçè ìÿí ÷îõ àéäûí áàøà äöøöðÿì: “Áèç 2/33 ãðóïóíóí òÿééàðÿ÷èëÿðèéèê”. Áóäóð äàüûíûã ùèññÿëÿð áèð âÿùäÿòäÿ áèðëÿøèð... Ìÿí Ãàâóàë âÿ Îøåäå áàðÿñèíäÿ äöøöíöðÿì. Ãàâóàë âÿ Îøåäå èëÿ áèðëèéèìè äÿðê åäèðÿì. Ãàâóàë. Ìàðàãëûäûð, î ùàíñû ìöùèòäÿí ÷ûõìûøäûð? Îíäà ñàüëàì êÿíäëè òÿìÿëè ùèññ îëóíóð. Éàäûìà ýþçëÿíèëìÿäÿí õîø áèð õàòèðÿ äöøöð âÿ îíóí ÿòðè öðÿéèìÿ èøëÿéèð. Áèç Îðêîíòåäÿ îëàíäà Ãàâóàë äà ìÿíèì êèìè ôåðìàäà éàøàéûðäû. Áèð äÿôÿ î äåäè: – Åâ ñàùèáè äîíóç êÿñìèøäè. Î áèçè ãàí êîëáàñàñû éåìÿéÿ äÿâÿò åäèð. Áèç ö÷öìöç äÿ, Èçðàåë, Ãàâóàë âÿ ìÿí, õûðòûëäàéàí êîëáàñàíû ëÿççÿòëÿ ýÿìèðèðäèê. Êÿíäëè àðâàäû ñöôðÿéÿ éöíýöë àü øÿðàá ãîéìóøäó. Ãàâóàë ìÿíÿ äåäè: “Áàõ ýþð ìÿí íÿ àëìûøàì. Áó îíóí õîøóíà ýÿëÿúÿêäèð. Öñòöíö éàçìàã ëàçûìäûð”. Áó ìÿíèì êèòàáëàðûìäàí áèðè èäè. Ìÿí àçàúûã äà ñûõûëìàäûì. Ãàäûíûí êþíëöíö øàä åëÿìÿê ö÷öí ìÿìíóíèééÿòëÿ êèòàáûí öñòöíö éàçäûì. Èçðàåë ãÿëéàíûíû äîëäóðäó, Ãàâóàë àéàüûíû ãàøûéûðäû, åâ ñàùèáè èñÿ áåëÿ ýþðöíöðäö êè, öñòö ìöÿëëèôèí þçö òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø êèòàáà ñàùèá îëìàãäàí ÷îõ ìÿìíóíäóð. Ãàí êîëáàñàñûíûí õîø ÿòðè âàðäû. Ìÿí éöíýöë àü øÿðàáäàí áèð àç õóìàðëàíìûøäûì âÿ êèòàáûí öñòöíö éàçìàüûìà __________ áàõìàéàðàã, þçöìö éàä ùåñàá åòìèðäèì, ÿââÿëëÿð êèòàá öñòö éàçìàã ìÿíÿ ùÿìèøÿ áèð íþâ ìÿíàñûç ýþðöíöðäö.

348

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí þçöìö éàõûí àäàì ùèññ åäèðäèì. Êèòàáûìà áàõìàéàðàã ìÿí íÿ éàçû÷û, íÿ òàìàøà÷û òÿñèðè áàüûøëàéûðäûì. Áóðàéà êÿíàðäàí ýÿëìÿìèøäèì. Èçðàåë ìåùðèáàí-ìåùðèáàí êèòàáûí öñòöíö éàçìàüûìà áàõûðäû. Ñàäÿäèë Ãàâóàë àéàüûíû ãàøûéûðäû. Ãÿëáèìäÿ îíëàðà ìèííÿòäàðëûã ùèññè äóéóðäóì. Áó êèòàáûí óúáàòûíäàí ìÿí êÿíàð ìöøàùèäÿ÷è êèìè ýþðöíÿ áèëÿðäèì. Áóíóíëà áåëÿ, ìÿí íÿ çèéàëû, íÿ ìöøàùèäÿ÷è òÿñèðè áàüûøëàéûðäûì. Ìÿí éàä äåéèëäèì. Ìÿí éàõûí àäàìäûì. Ìÿíèì çÿùëÿì ùÿìèøÿ ìöøàùèäÿ÷èëèêäÿí ýåäèð. ßýÿð ìÿí èøòèðàê åòìèðÿìñÿ, îíäà íÿ îëóðàì? Îëìàã ö÷öí èøòèðàê åòìÿëèéÿì. Éîëäàøëàðûìûí ëÿéàãÿòè ìÿíè ãèäàëàíäûðûð, åëÿ áèð ëÿéàãÿò êè, îíëàðûí þçëÿðèíèí äÿ áóíäàí õÿáÿðè éîõäóð, þçö äÿ òÿâàçþêàðëûãäàí éîõ, ñàäÿúÿ îíóí ö÷öí êè, îíëàð áóíà ãÿòèééÿí ÿùÿìèééÿò âåðìèðëÿð. Íÿ Ãàâóàë, íÿ Èçðàåë þçëÿðè ùàãäà ôèêèðëÿøìèðëÿð. Îíëàð, ÿëàãÿëÿð øÿáÿêÿñèäèð, îíëàðûí ÿìÿéè èëÿ, îíëàðûí ïåøÿëÿðè èëÿ, îíëàðûí áîðúëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð øÿáÿêÿñèäèð. Áó áóüëàíàí êîëáàñà èëÿ ÿëàãÿ øÿáÿêÿñèäèð. Îíëàðûí ùÿãèãÿòÿí áóðàäà îëìàëàðû ìÿíè ìÿñò åäèð. Ìÿí ñóñà áèëÿðÿì. Éöíýöë àü øÿðàá è÷ÿ áèëÿðÿì. Ùÿòòà þçöìö îíëàðäàí àéûðìàäàí êèòàáûí öñòöíö éàçà áèëÿðÿì. Ùå÷ áèð øåé áèçèì ãàðäàøëûüûìûçû ïîçà áèëìÿç. Ìÿí áóðàäà ùå÷ äÿ àüëûí íàèëèééÿòèíè, òÿôÿêêöðöí ãÿëÿáÿñèíè êè÷èëòìÿê èñòÿìèðÿì. Ìÿíè ïàðëàã çÿêàëàð ùåéðÿòÿ ýÿòèðèð. Àíúàã àäàìûí ìàùèééÿòè éîõäóðñà, î íÿéÿ äÿéÿð? ßýÿð î éàëíûç ýþðê ö÷öíäöðñÿ, âàðëûã äåéèëñÿ, íÿéÿ ëàçûìäûð? Ãàâóàëäà éàõóä Èçðàåëäÿ áó ìàùèééÿòè ìÿí àéäûí ýþðöðÿì. Áó Ýèéîìåäÿ äÿ ìÿíÿ àéäûí èäè. Éàçû÷ûëûã ôÿàëèééÿòèìèí ìÿíÿ âåðäèéè öñòöíëöê áàðÿäÿ, ìÿñÿëÿí, òÿééàðÿ÷èëèê ïåøÿñè ýþçöìäÿí äöøñÿ, áàøãà èøëÿ ìÿøüóë îëìàã ö÷öí 2/33 ãðóïóíäàí ýåòìÿéÿ èúàçÿ àëìàã èìêàíû áàðÿäÿ, èêðàùñûç äöøöíÿ áèëìÿðÿì. Áó éàëíûç ñÿðáÿñòëèéèíè èòèðìÿê äåìÿêäèð. Éàëíûç þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðìÿê àäàìà áèð êÿñ îëìàã èìêàíû âåðèð. Áèç ùàìûìûç Ôðàíñàäà ìàùèééÿòäÿí ìÿùðóì, àüûëäàí àç ãàëà __________ ìÿùâ îëìóøäóã. Ãàâóàë éåéèð. Î ñåâèð, íèôðÿò åäèð, ñåâèíèð, äîí349

downloaded from KitabYurdu.org

ãóëäàíûð. Î, ñîí äÿðÿúÿ èñòèãàíëû èäè. Îíóíëà öç-öçÿ îòóðóá áó õûðòûëäàéàí êîëáàñàíû ýÿìèðìÿê ìÿíÿ, áèçè âàùèä àüàúà ÷åâèðÿí ïåøÿ áîðúóìó éåðèíÿ éåòèðìÿê ãÿäÿð ëÿççÿò âåðèð. Ìÿí 2/33 ãðóïóíó ñåâèðÿì. Ìÿí îíó ýþçÿë òàìàøàäàí øÿíëÿíÿí òàìàøà÷û êèìè ñåâèðÿì. Úÿùÿííÿì îëñóí òàìàøà. Ìÿí 2/33 ãðóïóíó îíà ýþðÿ ñåâèðÿì êè, ìÿí îíäàí àéðûëìàçàì, îíà ýþðÿ ñåâèðÿì êè, î ìÿíÿ ãèäà âåðèð, îíà ýþðÿ êè, ìÿí äÿ îíó ãèäàëàíäûðûðàì. Èíäè Àððàñäàí ãàéûäàðêÿí, ìÿí þç ãðóïóìà ùÿìèøÿ îëäóüóíäàí äàùà àðòûã ìÿíñóáàì. Ìÿí þçöìö îíóíëà äàùà áèð òåëëÿ áàüëàìûøàì. Áó áèðëèê, éåêäèëëèê ùèññè ìÿíäÿ ìþùêÿìëÿíìèøäèð, áó ùèññäÿí èñÿ éàëíûç ñàêèòëèêäÿ ëÿççÿò àëìàã îëàð. Îëà áèëñèí êè, Èçðàåë âÿ Ãàâóàë ìÿíäÿí äàùà àüûð ìöñèáÿòëÿð ýþðìöøëÿð. Èçðàåë ãàéûòìàäû. Ìÿíèì äÿ áóýöíêö ýÿçèíòèìäÿí ãàéûòìàüûì áèð ìþúöçÿäèð. Áó ìÿíÿ öìóìè ñòîë àðõàñûíäà îòóðìàüà âÿ îíëàðëà áèð éåðäÿ ñóñìàüà äàùà ÷îõ ùàãã âåðèð. Áó ùàãã àäàìà ÷îõ áàùà îòóðóð. Àììà îíóí þçö èëÿ äÿ – îëìàã ùàããû äà ÷îõ áàùàäûð. Åëÿ áóíà ýþðÿ ìÿí êèòàáûìûí öñòöíö à÷ûã öðÿêëÿ éàçäûì... Î ùå÷ áèð øåéè êîðëàìàäû. Ìàéîð ìÿíè ñîðüó-ñóàëà òóòàíäà àíëàøûëìàç øÿêèëäÿ ìûçûëäàíàúàüûìû ôèêèðëÿøÿíäÿ èíäèäÿí ãûçàðûðàì. Ìÿí óòàíàúàüàì. Ìàéîð äöøöíÿúÿê êè, êöòÿì. Êèòàáëàðûì ùàããûíäà ñþùáÿò ìÿíè óòàíäûðìûð, îíà ýþðÿ êè, áöòþâ áèð êèòàáõàíà éàçûá äîëäóðñàì äà áóíà èñòèíàä ìÿíè òÿùäèä åäÿí ùÿéàäàí õèëàñ åäÿ áèëìÿç. Âÿ áó ùÿéà ñöíè äåéèë. Ìÿí áÿçÿí ðèããÿòëè ìÿðàñèì äöçÿëòìÿéè þçöíÿ ðÿâà ýþðÿí øÿêêàê äåéèëÿì. Ìÿí êÿíäÿ ýÿëÿðêÿí þçöíö êÿíä ÿùëè êèìè ýþñòÿðÿí øÿùÿðëè äåéèëÿì. Ìÿí Àððàñà êÿøôèééàòà îéóíóìóí òÿìèçëèéèíÿ éåíè ñöáóòëàð ýÿòèðìÿê ö÷öí ýåäèðäèì. Ìÿí áÿäÿíèìè òÿùëöêÿéÿ ìÿðóç ãîéóðäóì. Áöòöí áÿäÿíèìè. Ùÿì äÿ îéóíó óäìàã øàíñûì éîõ èäè. Áó îéóíóí ãàéäà-ãàíóíëàðûíà ðèàéÿò åòìÿê íàìèíÿ ìÿí áàúàðäûüûìû åäèðäèì. Îíëàðûí îéóí ãàéäàëàðûíäàí äàùà éöêñÿêäÿ äóðìàëàðû ö÷öí. Ìàéîð ìÿíè ñîðüóñóàëà òóòàíäà õÿúàëÿò ÷ÿêìÿê ùàããû ãàçàíäûì. Éÿíè èøòèðàê åòìÿê ùàããû ãàçàíäûì. Áàüëûëûã ùàããû ãàçàíäûì. Ãàéíàéûá-ãàðûø__________ ìàã ùàããû, àëìàã âÿ âåðìÿê ùàããû, þçöìöí îëäóüóìäàí àðòûã 350

downloaded from KitabYurdu.org

îëìàã ùàããû ãàçàíäûì. Ìÿíè áöðöéÿí ùèññÿ ãàïûëìàã, éîëäàøëàðû õàðèúäÿí ýÿëÿí àíè ùÿéÿúàí ìÿùÿááÿòè èëÿ äåéèë, ÿñë ìÿùÿááÿòëÿ ñåâìÿê, öçÿ ÷ûõìàüà úàí àòìàéàí ìÿùÿááÿòëÿ ñåâìÿê ùàããû ãàçàíäûì – ìÿí áÿçÿí àéðûëûã äÿìëÿðèíäÿ îëàí ìÿùÿááÿòè äåìèðÿì. Áåëÿ ñààòëàðäà áèç áèð àç äÿìëè îëóðóã âÿ ìåéâÿíèí àüûðëûüûíäàí áóäàãëàðû ÿéèëìèø àüàúëàð êèìè, ùÿìñöôðÿ éîëäàøëàðûìûçà ìÿñò ùàëäà áàø ÿéèðèê. Ìÿíèì àâèàãðóïà îëàí ìÿùÿááÿòèìèí öçÿ ÷ûõìàüà åùòèéàúû éîõäóð. Î, àíúàã ÿëàãÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Î ìÿíèì ìàùèééÿòèìèí þçöäöð. Ìÿí ãðóïäàí àéðûëìàçàì. Âÿññàëàì. Þç ãðóïóìóç ùàããûíäà äöøöíÿðêÿí Îøåäå ùàããûíäà äöøöíìÿéÿ áèëìèðÿì. Ìÿí îíóí äþéöø ðÿøàäÿòè ùàããûíäà äàíûøà áèëÿðäèì, àììà þçöì þçöìÿ ýöëöíú ýþðöíÿ áèëÿðÿì. Áóðàäà èø ðÿøàäÿòäÿ äåéèë. Îøåäå ùÿéàòûíû áöòöíëöêëÿ ìöùàðèáÿéÿ ùÿñð åòìèøäèð. Éÿãèí áèçèì ùÿð áèðèìèçäÿí àðòûã äÿðÿúÿäÿ. Îøåäå ùÿìèøÿ åëÿ áèð ÿùâàëè-ðóùèééÿäÿ îëóð êè, ìÿí îíó áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ ÿëäÿ åäèðäèì. Ó÷ìàã ö÷öí ýåéèíÿðêÿí ìÿí äåéèíèðäèì. Îøåäå äåéèíìèð. Îøåäå î øåéè ÿëäÿ åòìèøäèð êè, áèç ùÿìèí øåéÿ úàí àòûðûã. Î ÷àòäûüû äÿðÿúÿéÿ ÷àòìàã èñòÿéèðÿì. Îøåäå ñàáèã ñåðæàíòäûð, áó éàõûíëàðäà êè÷èê ëåéòåíàíò ðöòáÿñè àëìûøäûð, òÿùñèëèí àçëûüû þçöíö ýþñòÿðèðäè. Î þç öðÿéèíäÿí êå÷ÿíëÿðè èçùàð åäÿ áèëìèðäè, îíóí ìÿãñÿäè âàðäû. Ñþùáÿò Îøåäå ùàããûíäà ýåäÿíäÿ “áîðú” ñþçö òÿìòÿðàüûíû èòèðèð. Ùÿð êÿñ þç áîðúóíó Îøåäå êèìè éåðèíÿ éåòèðìÿê èñòÿðäè. Îøåäå ùàããûíäà äöøöíÿðêÿí ìÿí þçöìö áàøûñîéóãëóüóì, òÿíáÿëëèéèì, ñÿëèãÿñèçëèéèì âÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë èíàìñûçëûã äÿãèãÿëÿðèì ö÷öí äàíëàéûðàì. Áóðàäà ñþùáÿò ìÿíèì ëÿéàãÿòèìäÿí ýåòìèð, ìÿí Îøåäåéÿ éàõøû ìÿíàäà ãèáòÿ åäèðÿì. Ìÿí Îøåäåíèí éàøàäûüû êèìè éàøàìàã èñòÿéèðÿì. Þç ðèøÿëÿðè èëÿ òîðïàüûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ êþê àòàí àüàú ýþçÿëäèð. Îøåäåíèí ìÿòàíÿòè ýþçÿëäèð. Îøåäåäÿ ñÿùâ åòìÿê îëìàç. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí Îøåäåíèí äþéöø ó÷óøëàðû ùàããûíäà ýåíèø áÿùñ åòìÿéÿúÿéÿì. Î êþíöëëö ó÷óðäóìó? Áèç ùàìûìûç áöòöí òàïøûðûãëàðà ùÿìèøÿ êþíöëëö ó÷óðóã. Ëàêèí áèçè þçöìöçÿ èíàíìàüûí äÿðê åäèëìÿìèø åùòèéàúû èäàðÿ åäèð. Áó çàìàí áèç þçöìöçÿ __________ àçàúûã çîð åëÿéèðèê. Îøåäå ö÷öí èñÿ êþíöëëö îëìàã òàìàìèëÿ òÿáèè 351

downloaded from KitabYurdu.org

øåéäèð. Î, áó ìöùàðèáÿíèí þçöäöð. Áó åëÿ òÿáèèäèð êè, ñþùáÿò àüûð òàïøûðûãäàí ýåäÿíäÿ ìàéîð Àëèàñ ùÿð êÿñäÿí ÿââÿë Îøåäåíè õàòûðëàéûð: “Ãóëàã àñûí, Îøåäå...” Ðàùèá ö÷öí äèí íÿäèðñÿ, Îøåäå ö÷öí äÿ ìöùàðèáÿ åëÿ áèð øåéäèð. Î, íÿéèí óüðóíäà äþéöøöð? Î þçö óüðóíäà äþéöøöð. Î, îíóí þçöíäÿ úÿìëÿíìèø âÿ õèëàñ åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð âàðëûãäàí àéðûëìàçäûð. Áóðàäà þëöìëÿ ùÿéàò ñÿäëÿðè, äåìÿê îëàð, áèð-áèðèíÿ ãîâóøóð. Îøåäå ö÷öí î àðòûã ãîâóøìóøäóð. Áÿëêÿ þçöíöí äÿ õÿáÿðè îëìàäàí î, þëöìäÿí ãîðõìóð. Þçö éàøàìàã, þëöìÿ ýåäÿðÿê áàøãàëàðûíû õèëàñ åòìÿê... Îøåäå ö÷öí ùÿéàò âÿ þëöì áèð-áèðèíè ðÿää åòìèð. Áèð äÿôÿ Ãàâóàë éåðäÿí ñöðÿòè þë÷ìÿê ö÷öí õðîíîìåòðè õàùèø åäÿíäÿ îíóí íåúÿ ùÿéÿúàíëàíìàñû ìÿíè ùÿð øåéäÿí àðòûã ùåéðÿòëÿíäèðäè.

– Éîõ, úÿíàá ëåéòåíàíò... âåðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì.

– Ñàðñàã! Ìÿíÿ úÿìè îí äÿãèãÿëèéÿ ëàçûìäûð! Éàëíûç òÿíçèì åòìÿéÿ!

– Úÿíàá ëåéòåíàíò... àíáàðäà õðîíîìåòð âàð.

– Íÿ îëñóí êè, âàð. Î àé éàðûìäûð êè, ñààò èêè éåääè äÿãèãÿäÿ èëèøèá ãàëìûøäûð!

– Úÿíàá ëåéòåíàíò... õðîíîìåòð êèìè øåéëÿðè áîðú âåðìèðëÿð... Ìÿí þç õðîíîìåòðèìè êèìÿ èñÿ âåðìÿéÿ áîðúëó äåéèëÿì... Ñèç áóíó ìÿíäÿí òÿëÿá åäÿ áèëìÿçñèíèç! Îíóí éàíàí òÿééàðÿñè àåðîäðîìà åíÿíäÿ, þçö ùàíñû áèð ìþúöçÿ íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ ñàü-ñàëàìàò ãàëàíäà, ùÿðáè èíòèçàì âÿ ðÿèñÿ ùþðìÿò îíó äÿðùàë áàøãà òÿééàðÿéÿ îòóðäóá, áàøãà òàïøûðûüà – áó äÿôÿ, îëà áèëñèí, ýåäÿð-ýÿëìÿç òàïøûðûüà – ó÷ìàüà ìÿúáóð åäÿ áèëÿð... Ëàêèí î, ö÷ àéëûã ìààøûíû âåðäèéè âÿ ùÿð àõøàì ùÿãèãÿòÿí àíà ìÿùÿááÿòè èëÿ ãóðäóüó éàðàøûãëû õðîíîìåòðèíè ñÿëèãÿñèç ÿëëÿðÿ âåðìÿéÿ áîðúëó äåéèëäèð. Àäàìûí áèð øåéÿ íåúÿ éàíàøäûüûíà íÿçÿð ñàëìàã êèôàéÿòäèð êè, îíóí áó øåéäÿí áàøû ÷ûõìàäûüûíû äÿðùàë àíëàéàñàí. Þç ùàããûíû ìöäàôèÿ åäèá, õðîíîìåòðè êþêñöíÿ ñûõàðàã ùÿéÿúàíäàí ùÿëÿ äÿ ïþðòìöø ùàëäà ãÿðàðýàùäàí ãàëèá êèìè ÷ûõàí Îøå__________ äåíè ìÿí ãóúàãëàéûá þïìÿê èñòÿðäèì. Ìÿí îíóí ãÿëáèíèí çÿí352

downloaded from KitabYurdu.org

ýèíëèéèíè ýþðäöì. Î þç õðîíîìåòðè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðàúàãäûð. Îíóí õðîíîìåòðè ìþâúóääóð. Î þç þëêÿñè óüðóíäà þëöìÿ ýåäÿð. Îíóí þëêÿñè ìþâúóääóð. Îíóíëà ãûðûëìàç òåëëÿðëÿ áàüëû îëàí Îøåäå äÿ ìþâúóääóð. Î, äöíéà èëÿ áàüëû ñàéñûç-ùåñàáñûç ÿëàãÿëÿðäÿí ùþðöëìöøäöð. Áàõ, ìÿí áóíóí ö÷öí Îøåäåíè ñåâèð, áóíó îíà äåìÿéÿ åùòèéàú ùèññ åòìèðÿì. Ìÿí ÿí éàõøû äîñòóì Ýèéîìåíè èòèðäèì – î ùàâàäà ùÿëàê îëäó, îíóí ùàããûíäà äà äàíûøìàãäàí ÷ÿêèíèðÿì. Áèç áèð âÿ åéíè õÿòëÿðäÿ ó÷óðäóã, áèç áó õÿòëÿðèí ñàëûíìàñûíäà áèðëèêäÿ èøòèðàê åäèðäèê. Áèçèì âàðëûüûìûç áèð èäè. Ìÿí ùèññ åäèðÿì êè, îíóíëà áèðëèêäÿ ìÿíèì äÿ áèð ùèññÿì þëìöøäöð. Ñöêóòà ãÿðã îëàíäà Ýèéîìå ùÿìèøÿ ìÿíèìëÿäèð. Ìÿí Ýèéîìåíèí àéðûëìàç ùèññÿñèéÿì. Ìÿíè Ýèéîìåäÿí, Ãàâóàëäàí, Îøåäåäÿí àéðû òÿñÿââöð åòìÿê îëìàç. Ìÿí 2/33 ãðóïóíäàí àéðûëìàçàì. Âÿòÿíèìäÿí àéðûëìàçàì. Áèç ùàìûìûç, 2/33 ãðóïóíäà îëàíëàðûí ùàìûñû, âÿòÿíäÿí àéðûëìàçûã.

XXIII Ìÿí íåúÿ äÿéèøìèøÿì! Ìàéîð Àëèàñ, áó ñîí ýöíëÿð öðÿéèì äÿðäëèéäè. Áó ýöíëÿð, çèðåùëè áàñãûí áîøëóãäàí áàøãà áèð øåéÿ ðàñò ýÿëìÿäèéè áèð çàìàíäà, ìÿíàñûç òàïøûðûãëàð áèçèì ãðóïóìóçóí èéèðìè ö÷ åêèïàæûíäàí îí éåääèñèíè àïàðìûøäû. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèðäè êè, ñèçèí àðõàíûçúà áèç ùàìûìûç ñòàòèñò îëìàüà âÿ þëÿíëÿðè áèð íþâ òàìàøàäà èôàäÿ åòìÿéÿ ðàçû îëàðäûã. Áÿëè, ìàéîð Àëèàñ, ìÿíÿ àüûð ýÿëèðäè, àììà ìÿí ùàãñûç èäèì! Áèç ùàìûìûç ñèçèí àðäûíûçúà ÿñÿ-ÿñÿ áîðúäàí éàïûøûðäûã, ùàëáóêè áó áîðúóí ìàùèééÿòèíÿ êþëýÿ äöøìöøäöð. Ñèç ñþâãè-òÿáèè îëàðàã áèçäÿí çÿôÿð äåéèë – áó ìöìêöí äåéèëäè – âàðëûüûìûçû òÿñäèã åòìÿéè òÿëÿá åäèðäèíèç. Ñèç äÿ, áèçèì êèìè, áèëèðäèíèç êè, áèçèì ÿëäÿ åòäèéèìèç ìÿëóìàòëàð ùå÷ êÿñÿ ýþíäÿðèëìÿéÿúÿê. Ëàêèí ñèç ìÿíàñû þðòöëö ÿíÿíÿëÿðè õèëàñ åäèðäèíèç. Ñèç áèçè òàíê ïàðêëàðû áà__________ ðÿäÿ, áàðæëàð áàðÿäÿ, éöê ìàøûíëàðû áàðÿäÿ, ñòàíñèéàëàð áàðÿäÿ, 353

downloaded from KitabYurdu.org

ñòàíñèéàëàðäà äóðàí ãàòàðëàð áàðÿäÿ úèääè ñîðüó-ñóàëà òóòóðäóíóç – åëÿ áèë êè, áèçèì úàâàáëàðûìûç áèð øåéÿ éàðàéà áèëÿðäè. Áÿçÿí ñèç þç øöáùÿëÿðèíèçëÿ ìÿíè ùÿéÿúàíëàíäûðûðäûíûç.

– Éîõ, éîõ! Ïèëîòóí îòóðäóüó éåðäÿí ÿìÿëëè-áàøëû ìöøàùèäÿ àïàðìàã îëàð. Âÿ éåíÿ äÿ ñèç, ìàéîð Àëèàñ, ùàãëû èäèíèç. Àððàñûí öñòöíäÿí ó÷àðêÿí ìÿí àøàüûëàðäà îëàí êöòëÿíèí ìÿñóëèééÿòèíè þç öçÿðèìÿ ýþòöðäöì. Ìÿí àíúàã ãûðûëìàç òåëëÿðëÿ áàüëû îëäóüóìóç âàðëûãëàðû áàøà äöøöðÿì. Ìÿí éàëíûç ðèøÿëÿðèìèí ìÿíè ãèäàëàíäûðäûüû äÿðÿúÿäÿ éàøàéûðàì. Ìÿí áó êöòëÿäÿí àéðûëìàçàì. Áó êöòëÿ äÿ ìÿíäÿí àéðû äåéèë. Èíäè ñààòäà áåø éöç îòóç êèëîìåòð ñöðÿòëÿ, èêè éöç ìåòð éöêñÿêëèêäÿ, þç áóëóäëàðûìûí àëòûíà åíäèéèì áèð çàìàíäà, áèð áàõûøäà ñöðöíö ñàéàí, áèð éåðÿ éûüàí, áèðëÿøäèðÿí ÷îáàí êèìè, áó àõøàì àëàòîðàíëûüûíäà î êöòëÿ èëÿ áèðëÿøèðÿì. Áó êöòëÿ àðòûã êöòëÿ äåéèëäèð: î õàëãäûð. Ìÿýÿð èíäè ìÿí: ðóùäàí äöøÿ áèëÿðÿììè? Ìÿüëóáèééÿò äàüûíòûëàðûíà áàõìàéàðàã, ÿñðàðÿíýèç áèð øåéÿ ãîâóøìóø êèìè, þçöìäÿ áàéðàì øÿíëèêëÿðè äóéóðäóì. Ìÿí òàðìàð õàîñóíà áàòìûøàì, àììà éåíÿ þçöìö ãàëèá ùèññ åäèðÿì. Òàïøûðûãäàí ãàéûòìûø éîëäàøëàðûìûí ùàíñû þçöíö ãàëèá ùèññ åòìèð? Êàïèòàí Ïåíèêî ìÿíÿ þçöíöí ñÿùÿð ó÷óøó ùàããûíäà íàüûë åòäè: “Ùÿð ùàíñû áèð çåíèòèí ìÿíè äàùà éàõøû íèøàí àëäûüûíû ýþðÿíäÿ, áèðáàø îíóí öñòöíÿ øûüûéûðäûì, ñöðÿòëÿ ó÷à-ó÷à àøàüû ãàòëàðà åíÿðÿê îíó àòÿøÿ òóòóðäóì, áèð ùÿìëÿ èëÿ îíóí ãûðìûçû àòÿøèíè, ýöúëö êöëÿê øàìû ñþíäöðÿí êèìè ñþíäöðöðäöì. Ìÿí îíäà áèð ñàíèéÿ è÷ÿðèñèíäÿ òîï ãðóïëàðûíûí öçÿðèíäÿí ãàñûðüà êèìè êå÷èðäèì. Òîïëàð ñàíêè ïàðòëàéûðäû. Àäàìëàðûí ùÿðÿñè áèð òÿðÿôÿ ãà÷ûð, áöäðÿéèð, éåðÿ éûõûëûðäûëàð. Ìÿí åéíÿí êåãëè1 îéíàéûðäûì. Ïåíèêî ýöëäö. Ïåíèêî ôÿðÿùëÿ ýöëäö. Ïåíèêî – êàïèòàí ãàëèá èäè. Ìÿí áèëèðÿì: äþéöø òàïøûðûüû ùÿòòà Ãàâóàëûí åêèïàæûíäàí îëàí, ýåúÿ ñÿêñÿí ïðîæåêòîðóí éöêñÿëòäèéè êèëñÿíèí è÷ÿðèñèíÿ äöøÿí, òîéäà áàø-áàøà ÷àòûëìûø ãûëûíúëàðûí àëòûíäàí êå÷ÿí ÿñýÿð êèìè, áó øöàëàð ãöááÿñèíèí àëòûíäàí êå÷ÿí ùÿìèí àòûúûíû äà äÿéèøäèðìèøäèð. __________ 1

Îéóíäóð. Àüàú ÷ÿëèêëÿðè øàðòà âóðóá éûõûðëàð.

354

downloaded from KitabYurdu.org

– Äîõñàí èêè èñòèãàìÿòè ýþòöðÿ áèëÿðñèíèç. Äöòåðòð èíäèúÿ Ñåíàéà áàõûá èñòèãàìÿòè ìöÿééÿí åòìèøäèð. Ìÿí éåðäÿí éöç ìåòðëèê ìÿñàôÿéÿ ãÿäÿð åíäèì. Éåðäÿí öñòöìöçÿ ñààòäà áåø éöç îòóç êèëîìåòð ñöðÿòëÿ áþéöê äöçáóúàãëû ãàðàéîíúà ÿêèíëÿðè, éàõóä òàõûë çÿìèëÿðè, ö÷áóúàãëû ìåøÿëÿð ýÿëèðäè. Òÿééàðÿìèí öçÿí áóçëàð êèìè, áóðíó èëÿ îíëàðû éàðûá êå÷äèéèíè ýþðÿíäÿ, úèñìÿí ëÿççÿò àëûðàì. Àøàüûäà Ñåíà ýþðöíöð. Ìÿí éàíàêû îíóí öçÿðè èëÿ ó÷äóüóì çàìàí, î þç ìåùâÿðè ÿòðàôûíäà ôûðëàíûð êèìè, ýåðè ÷ÿêèëèð, áó ùÿðÿêÿò ìÿíÿ îòó ðÿâàí áè÷ÿí äÿðéàç êèìè ëÿççÿò âåðèð. Éåðèì ðàùàòäûð. Ìàøûíûìûí áîðòóíäà àüàéàì. Áàêëàð ñàëàìàòäûð. Ìÿí Ïåíèêî èëÿ ïîêåð îéíàéàúàüàì, áèð ãÿäÿù êîíéàê óäàúàüàì, ñîíðà Ëàêîðäåðÿ ìàò âåðÿúÿéÿì. Áàõ, ãàëèá îëàíäà ìÿí áåëÿ åäèðÿì.

– Êàïèòàí... àòÿø à÷ûðëàð... áèç ãàäàüàí çîíàñûíäàéûã... Èñòèãàìÿò ùàãã-ùåñàáûíû î àïàðìûøäûð. Ìÿíèì áóðàäà ýöíàùûì éîõäóð.

– Áÿðê àòûðëàð?

– Áöòöí ýöúëÿðè èëÿ.

– Äþíäÿðÿê?

– Éîõ... Î, åòèíàñûç äàíûøûð. Áèç äàøãûíûí íÿ îëäóüóíó áèëèðèê. Áèçèì òîïëàðûí àòÿøè áàùàð éàüûøû êèìèäèð.

– Äöòåðòð, ãóëàã àñûí... þçöìöçöíêöëÿð áèçè âóðóá ñàëñàëàð ýöëìÿëè èø îëàð, ùà!

– ...Âóðóá ñàëìàçëàð... Ãîé áèð àç ìÿøã åëÿñèíëÿð. Äöòåðòð èñòåùçà åäèð. Ìÿíèì èñòåùçà åëÿìÿéÿ ùÿâÿñèì éîõäóð. Ìÿí õîøáÿõòÿì, þç àäàìëàðûìëà ñþùáÿò åòìÿê ìÿíÿ õîøäóð.

– Ýþð áèð... íåúÿ àòûðëàð... Ýþðöíöð, áèçèì àòûúû ùÿëÿ ñàü-ñàëàìàòäûð! Ìÿí áèëèðÿì, î þç òÿøÿááöñö èëÿ þçöíöí âàðëûüû áàðÿäÿ áèðúÿ äÿôÿ äÿ àüçûíû à÷ìàìûøäûð. Î áöòöí ùàäèñÿëÿðè ñöêóò è÷ÿðèñèíäÿ, ñÿñèíè ÷ûõàðìàäàí ùÿçì åòìèø, áèçèìëÿ äàíûøìàã, öíñèééÿòäÿ îëìàã åùòèéàúû ùèññ åòìÿìèøäèð. Àììà, äåéÿñÿí, î áèð äÿôÿ äåäè: “Áÿù-áÿù!” Þçö __________ äÿ àòÿøèí ÿí ãûçüûí âàõòûíäà. Ùÿð ùàëäà öðÿéèíè à÷ûá òþêìÿäè.

355

downloaded from KitabYurdu.org

Ëàêèí èíäè íþâáÿ îíóí èõòèñàñûíûí èäè: ïóëåìéîòóí íþâáÿñè èäè. Èø îíëàðûí èõòèñàñûíà ýÿëèá ÷àòàíäà èñÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí ãàáàüûíû ñàõëàìàã îëìàç. Ìÿí áó èêè àëÿìè áèëàèõòèéàð ãàðøû-ãàðøûéà ãîéóðàì. Òÿééàðÿ àëÿìè âÿ éåð. Ìÿí åëÿ èíäèúÿ Äöòåðòðè âÿ àòûúûìû ãàäàüàí çîíàñûíäàí ÷ûõàðìûøàì. Áèç àëîâëàíàí Ôðàíñàíû ýþðäöê. Áèç øÿôÿãëÿíÿí äÿíèçè ýþðäöê. Áèç áþéöê éöêñÿêëèêëÿðäÿ ãîúàëäûã. Áèç óçàã éåðÿ òÿðÿô ÿéèëèá, îíà ìóçåé âèòðèíëÿðèíÿ áàõäûüûìûç êèìè áàõäûã. Áèç ýöíÿøäÿ äöøìÿí ãûðûúûëàðûíûí òîç çÿððÿúèêëÿðè èëÿ îéíàäûã. Ñîíðà áèç éåíÿ àøàüûëàðà åíäèê. Áèç îúàüà àòûëäûã. Áèç ùÿð øåéè ãóðáàí âåðèðäèê. Îðàäà áèç þçöìöç áàðÿäÿ îí èë äöøöíöá òàïà áèëìÿéÿúÿéèìèç øåéëÿðè þéðÿíäèê. Íÿùàéÿò, áèç áó îí èëëèê çàùèäëèêäÿí ÷ûõäûã. Ãà÷ãûíëàð êàðâàíû, îëà áèëñèí êè, Àððàñ öçÿðèíäÿí ó÷àðêÿí ýþðäöéöìöç êàðâàí, óçàã áàøû áåø éöç ìåòð èðÿëè ýåòìèøäèð. Îíëàð ñûíûã àâòîìîáèëëÿðè äàðòûá êöâåòÿ ñàëàíà êèìè, òÿêÿðëÿðè äÿéèøÿíÿ êèìè, éàõóä äàüûëìûø ìàøûíëàðäàí éîëóí òÿìèçëÿíìÿñèíè ýþçëÿéÿ-ýþçëÿéÿ áàðìàãëàðûíû ñöêàíà äþéÿíÿ êèìè, áèç þç áàçàìûçà ãàéûäûðûã. Áèç áöòöí ìÿüëóáèééÿòëÿðäÿí êå÷èá ýåòäèê. Áèç ñÿùðàëàðäà ÿçàá-ÿçèééÿòÿ àñàíëûãëà äþçÿí çÿââàðëàðà îõøàéûðûã, ÷öíêè îíëàðûí öðÿêëÿðè àðòûã ìöãÿääÿñ îúàãäàäûð. Ýåúÿ áó ãàòìàãàðûøûã êöòëÿíè ãÿìëè-êÿäÿðëè àüóøóíà àëàúàãäûð. Ñöðö áèð éåðÿ òîïëàíûð. Îíëàð éàðäûì ö÷öí êèìÿ éàëâàðñûíëàð? Áèçÿ éîëäàøëàðûìûçûí éàíûíà ýåòìÿê ñÿàäÿòè áÿõø åäèëìèøäèð, ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, áèç áàéðàìà òÿëÿñèðèê. Óçàãäàí èøûüû èøàðàí, ñàäÿ áèð êîìà ÿí ñÿðò ãûø ýåúÿñèíè ìèëàä àõøàìûíà ÷åâèðèð. Ó÷äóüóìóç éåðäÿ áèçè ñÿìèìè ýþðöø ýþçëÿéèð. Ó÷äóüóìóç éåðäÿ áèç àõøàì ñöôðÿñèíèí èøòèðàê÷ûñû îëàúàüûã. Áó ýöí ö÷öí ìàúÿðàëàð áÿñäèð: ìÿí õîøáÿõòÿì âÿ éîðüóíàì. Éåíè äåøèêëÿðëÿ áÿçÿíìèø òÿééàðÿìè ìåõàíèêëÿðèí èõòèéàðû__________ íà âåðÿúÿéÿì. Éàé êîìáèíåçîíóíó ÷ûõàðûá àòàúàüàì, Ïåíèêî èëÿ 356

downloaded from KitabYurdu.org

áèð ãÿäÿù êîíéàêäàí îéíàìàã ýåú îëäóüóíäàí, éîëäàøëàðûìëà øàì éåìÿéèíÿ îòóðàúàüàì... Áèç ýåúèêèðèê. Ýåúèêÿí éîëäàøëàð àäÿòÿí ãàéûòìûðëàð. Îíëàð ëÿíýèìèøëÿðìè? Éîõ, ÷îõ ýåúäèð. Íÿ åòìÿê îëàð!.. Ýåúÿ îíëàðû ÿáÿäèééÿòëÿ ãîâóøäóðìóøäóð. Øàì çàìàíû ãðóï þç èòêèñèíè ùåñàáëàéûð. Ãàéûòìàéàíëàð õàòèðÿëÿðäÿ äàùà ÿçèç, äàùà ñåâèìëè îëóðëàð. Îíëàð ùÿìèøÿ ÷îõ ìåùðèáàí-ìåùðèáàí ýöëöìñÿéèðëÿð. Áèç áó öñòöíëöêäÿí èìòèíà åäèðèê. Áèç êèíëè, úèí-øÿéàòèí éàõóä áðàêîíéåð êèìè èúàçÿñèç ýÿëèá ÷ûõûðûã. Ìàéîð áèð òèêÿ ÷þðÿéè àüçûíà ãîéìàüà ìàúàë òàïìûð. Î áèçÿ áàõûð. Áÿëêÿ î äåéÿúÿêäèð: “Àùà! Ñèç äÿ ýÿëäèíèç...”, éîëäàøëàðûìûç ñóñàúàãëàð. Îíëàð ÷ÿòèí êè, áèçÿ íÿçÿð ñàëàëàð. ßââÿë ìÿí éàøëûëàðà áèð åëÿ ùþðìÿò áÿñëÿìÿçäèì. Íàùàã éåðÿ! Àäàì ùå÷ âàõò ãîúàëìûð, ìàéîð Àëèàñ! Ãàéûäàí âàõò éàøëûëàð äà óøàãëàð êèìè ìÿñóìäóðëàð: “Ñÿí äÿ ýÿëäèí, áèçèì éîëäàø...” Èñìÿò àäàìëàðû ñóñìàüà ìÿúáóð åäèð. Ìàéîð Àëèàñ, ìàéîð Àëèàñ... ñèçèí ùàìûíûçëà áèðëèêäÿ ìÿí, êîð îääàí ëÿççÿò àëàí êèìè ëÿççÿò àëûðäûì. Êîð îòóðóá ÿëëÿðèíè óçàäûð âÿ íÿéèí îíà áåëÿ ñåâèíú ýÿòèðäèéèíè áèëìèð. Áèç äþéöø òàïøûðûãëàðûíäàí ÿñðàðÿíýèç ìöêàôàò åøãè èëÿ ãàéûäûðûã, áó ìöêàôàòûí àäû ìÿùÿááÿòäèð. Áèç îíäà ìÿùÿááÿò ýþðìöðöê. Àäÿòÿí áèçèì òÿñÿââöðöìöçäÿ îëàí ìÿùÿááÿò äàùà àòÿøèí îëóð. Àíúàã áóðàäà ñþùáÿò ÿñë ìÿùÿááÿòäÿí: ñÿíè èíñàí åäÿí ÿëàãÿ òåëëÿðèíäÿí ýåäèð.

XXIV Ôåðìåðäÿí ìàøûíûìäà íÿ ãÿäÿð úèùàç îëäóüóíó ñîðóøäóì. Ôåðìåð áåëÿ úàâàá âåðäè: – Ìÿíèì ñèçèí òÿñÿððöôàòäàí ãÿòèééÿí áàøûì ÷ûõìûð. Úèùàçëàðà ýÿëèíúÿ, äåéÿñÿí, ñèçèí áÿçè úèùàçëàðûíûç ÷àòìûð, þçö äÿ åëÿëÿðè ÷àòìûð êè, îíëàð îëñàéäû, áèç ìöùàðèáÿäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëà áèëÿðäèê. __________ Áèçèìëÿ øàì åäÿðñèíèçìè?

357

downloaded from KitabYurdu.org

– Ìÿí øàì åòìèøÿì. Ëàêèí ôåðìåð ìÿíè ýöúëÿ ãàðäàøû ãûçû èëÿ àðâàäûíûí àðàñûíäà ÿéëÿøäèðäè.

– Ùÿ, ãàðäàøãûçû, áèð àç áó òÿðÿôÿ ÷ÿêèë... Êàïèòàíà éåð âåð. Ìÿëóì îëóð êè, ìÿí òÿêúÿ éîëäàøëàðûìëà ÿëàãÿäÿ äåéèëÿì. Îíëàðûí âàñèòÿñè èëÿ áöòöí þëêÿìëÿ áàüëûéàì. ßýÿð ìÿùÿááÿò úöúÿðìèøñÿ, êþêëÿðèíè ýåòäèêúÿ äàùà äÿðèíëÿðÿ àòûð. Ôåðìåð ñÿñèíè ÷ûõàðìàäàí ÷þðÿê êÿñèð. Ýöíöí ãàéüûëàðû, äÿðä-ñÿðè îíà ñÿðò, íÿúèá ýþðêÿì âåðìèøäèð. Áèð ìöãÿääÿñ ìÿðàñèì èúðà åäèðìèø êèìè, î, áó ÷þðÿéè, áÿëêÿ äÿ àõûðûíúû äÿôÿ áþëöð. Ìÿí áó ÷þðÿéèí òàõûëûíû éåòèøäèðÿí ÿòðàô ÷þëëÿðè äöøöíöðÿì. Äöøìÿí ñàáàù áóðàäà îëàúàã. Ìöñÿëëÿù àäàìëàð àõûíûíû áèç íàùàã éåðÿ ýþçëÿìÿëè îëàðäûã! Éåð áþéöêäöð. Îëà áèëñèí, áó áàñãûí âóð-òóò áèð ýþçÿò÷èíèí ýÿëìÿñè èëÿ èôàäÿ îëóíàúàã, ýþç èøëÿäèêúÿ óçàíàí ÷þëëÿðäÿ, áóüäà çÿìèëÿðè ìÿðçèíäÿ áîç ëÿêÿ êèìè ýþðöíÿí óíóäóëìóø áèð ýþçÿò÷è. Çàùèðÿí ùå÷ áèð øåé äÿéèøìÿéÿúÿê, àììà ùÿð øåéèí áàøãà úöð îëìàñû ö÷öí àäàìà áèð èøàðÿ äÿ êèôàéÿòäèð. Òàðëàëàðäà úþâëàí åäÿí êöëÿéèí àíè øèääÿòè, äÿíèç öçÿðèíäÿêè àíè êöëÿê øèääÿòèíè õàòûðëàäûð. ßýÿð áèçÿ áåëÿ ýÿëèðñÿ êè, êöëÿê çÿìèëÿðäÿ, òàðëàëàðäà äàùà ÷îõ èç áóðàõûð, áó îíà ýþðÿäèð êè, î, ñöíáöëëÿðè áèð-áèð àðàøäûðûð, òÿê-òÿê ýþçäÿí êå÷èðèð, ñàíêè âàðèäàòûìûçûí ùåñàáûíû àïàðûð. Ñàíêè ýÿëÿúÿéèí öìèäëè îëìàñûíà ÿìíèééÿò ùàñèë åäèð. Ñàêèòúÿ ÿëëÿðèíè ñà÷ëàðûíà ÷ÿêìÿêëÿ àðâàäû áåëÿ ÿçèçëÿéèðëÿð. Ñàáàù áó áóüäà áàøãà úöð îëàúàã. Áóüäà áÿäÿí ãèäàñûíäàí äàùà àðòûã øåéäèð. Àäàìû ãèäàëàíäûðìàã – ùåéâàíû éåìëÿìÿê äåéèë. ×þðÿéèí íÿ ãÿäÿð âÿçèôÿñè âàð! ×þðÿê áèçäÿ àäàìëàðûí áèðëÿøìÿñèíÿ âàñèòÿäèð, ÷öíêè àäàìëàð îíó öìóìè ñöôðÿ àðõàñûíäà êÿñèðëÿð. ×þðÿê áèçèì ö÷öí ÿìÿéèí ÿçÿìÿòëè ðÿìçèíÿ ÷åâðèëìèøäèð, îíà ýþðÿ êè, àëûí òÿðè èëÿ ãàçàíûëûð. ×þðÿê áèçèì ö÷öí ÿçàáÿçèééÿòèí àéðûëìàç éîëäàøû îëäó, ÷öíêè îíó áÿäáÿõòëèê èëëÿðèíäÿ __________ ïàéëàéûðëàð. Áþëöøäöðöëÿí ÷þðÿéèí äàäûíû ùå÷ íÿ âåðìÿç. Èíäè 358

downloaded from KitabYurdu.org

ìÿíÿâè ãèäàíûí áöòöí ãöââÿñè, áó ÷þëëÿðäÿ, éàðàíàúàã ìÿíÿâè ÷þðÿéèí áöòöí ãöââÿñè òÿùëöêÿ àëòûíäàäûð. Ñàáàù ìÿíèì ôåðìåðèì ÷þðÿê äîüðàéà-äîüðàéà, îëà áèëñèí, ùÿìèí àèëÿ ìÿðàñèìèíè êå÷èðìÿéÿúÿêäèð. Îëà áèëñèí, ñàáàù áó ÷þðÿê îíà éàõûí îëàíëàðûí ýþçëÿðèíäÿ ùÿìèí èøûüû éàíäûðìàéàúàãäûð. Àõû ÷þðÿê øàìäàí éàüû êèìèäèð. Î äà èøûüà ÷åâðèëèð. Ìÿí ôåðìåðèí ãàðäàøû ãûçûíà áàõûðàì – î ÷îõ ýþçÿëäèð – âÿ äöøöíöðÿì: îíó ãèäàëàíäûðàí ÷þðÿê òóòãóí, êÿäÿðëè ôöñóíêàðëûüà ÷åâðèëèð. Î èñìÿòëè, àüûëëû îëóð. Î, õîø ñöêóòà ÷åâðèëèð. Àíúàã áóüäà îêåàíûíûí êÿíàðûíäàêû òÿê î áîç ëÿêÿíèí óúáàòûíäàí ùÿìèí áó ÷þðÿê, ñàáàù ùÿìèí øàìû ãèäàëàíäûðñà äà, îëà áèëñèí êè, î àëîâóí þçöíö âåðìÿéÿúÿêäèð. ×þðÿéèí ãöââÿñèíäÿ îëàí ÿñàñ äÿéèøÿúÿêäèð. Ìÿí îíóí ö÷öí äþéöøÿ ýèðìèøäèì êè, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áó õöñóñè èøûüû, ñîíðà èñÿ áÿäÿí ãèäàñûíû õèëàñ åäèì. Ìÿí ùÿìèí î õöñóñè øÿôÿã õàòèðèíÿ äþéöøöðäöì, âÿòÿíèìèí åâëÿðèíäÿ ÷þðÿê áó øÿôÿãÿ ÷åâðèëèð. Áó ìöÿììàëû ãûçäà ùÿð øåéäÿí àðòûã ìÿíè îíóí çàùèðè íèêáèíëèéè ùÿéÿúàíëàíäûðûð. Îíóí öçöíöí úèçýèëÿðèíäÿ íÿ èñÿ ùèññåäèëìÿç áèð óéüóíëóã âàð. Ñÿùèôÿäÿ òÿúÿññöì åòäèðèëìèø ïîåìà, äàùà ñÿùèôÿíèí þçö éîõ... Ãûç îíà ýþç ãîéäóãëàðûíû ùèññ åòäè. Î, áàøûíû ãàëäûðûá ìÿíÿ áàõäû. Äåéÿñÿí, ìÿíÿ ýöëöìñÿäè. Áó, ñóéóí çÿðèô ñÿòùèíäÿ ýÿçÿí ìåùÿ áÿíçÿäè. Îíóí òÿáÿññöìö ìÿíè ìöòÿÿññèð åäèð. Ìÿí ùÿð ùàíñû òÿêðàðåäèëìÿç áèð ðóùóí, ýèçëèíúÿ àíúàã áóðà ýÿëÿí, äàùà ùå÷ áèð éåðäÿ îëìàéàí ÿñðàðÿíýèç áèð ðóùóí âàðëûüûíû äóéóðàì. Ìÿí áó ðàùàòëûãäà õóìàðëàíûð âÿ äöøöíöðÿì: “Áóäóð, ñàêèòëèê ñÿëòÿíÿòèíèí ðàùàòëûüû...” Ìÿí áóüäàíûí øÿôÿãëÿíÿí èøûüûíû ýþðöðÿì. Ôåðìåðèí ãàðäàøû ãûçûíûí öçö éåíÿ ñèðëè äÿðèíëèêëÿðÿ îõøàéûð. Ôåðìåðèí àðâàäû êþêñöíö þòöðöð, ÿòðàôà áàõûá ñóñóð. Ýÿëÿúÿê ýöíëÿðèí õÿéàëûíà äàëàí ôåðìåð ôèêðÿ ýåäèð. Áó àäàìëàðûí ñöêóòóíäà ìÿíÿâè çÿíýèíëèê ýèçëÿíìèøäèð, êÿíäëÿðèíèí âàðèäàòû êèìè __________ çÿíýèíëèê. Îíóí äà áàøûíûí öñòöíäÿ òÿùëöêÿ äîëàøûð.

359

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí áó ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí õÿçèíÿíèí ìÿñóëèééÿòèíè ÷îõ àéäûí äÿðê åäèðÿì. Åâäÿí ÷ûõûðàì. Òÿëÿñìÿäÿí éåðèéèðÿì. Ìÿí áó éöêö þçöìëÿ àïàðûðàì, àíúàã î ìÿíÿ àüûðëûã åëÿìèð, ÿêñèíÿ, ìÿíÿ õîøäóð, ñàíêè ãóúàüûìäà ñèíÿìÿ ãûñûëìûø éóõóëó óøàã àïàðûðàì. Þçöìÿ ñþç âåðìèøäèì êè, áó ñþùáÿòè êÿíäèìëÿ åäèì. Àììà èíäè äåìÿéÿ ñþç òàïìûðàì. Ìÿí ñàíêè áèð íå÷ÿ ñààò áóíäàí ãàáàã ñàêèòëÿøäèéèì âàõò äöøöíäöéöì àüàúëà ñûõ áàüëû îëàí ìåéâÿéÿì. Ìÿí ñàäÿúÿ þçöìö þçöìöíêöëÿðäÿí àéðûëìàç ùèññ åäèðÿì. Îíëàð ìÿíäÿí àéðûëìàç îëäóãëàðû êèìè, ìÿí äÿ îíëàðäàí àéðûëìàçàì. Åâèíäÿ ãàëäûüûì ôåðìåð ÷þðÿê ïàéëàéàí çàìàí þçöíäÿí ùå÷ áèð øåé êÿñìèðäè. Î áþëöð âÿ äÿéèøèðäè. Áèçè åéíè áóüäà ãèäàëàíäûðûðäû: ôåðìåð êàñûá äöøìÿìèøäè. Î âàðëàíìûøäû, ÷öíêè öìóìè éåìÿéÿ ÷åâðèëÿí ÷þðÿéè äàùà éàõøû îëìóøäó. Áó ýöí ñÿùÿð áó àäàìëàðûí õàòèðèíÿ äþéöø òàïøûðûüûíà ýåäÿðêÿí ìÿí äÿ îíëàðà ùå÷ íÿ âåðìÿäèì. Áèç ãðóïóìóçóí òÿééàðÿ÷èëÿðè, îíëàðà ùå÷ íÿ âåðìèðèê. Áèç îíëàðûí ìöùàðèáÿéÿ âåðäèéè ñÿäÿãÿëÿðèê. Ìÿí Îøåäåíèí, êÿíä äÿìèð÷èñè þç ùÿìéåðëèëÿðèíÿ èøëÿéÿí êèìè, íÿ ö÷öí þéöíìÿäÿí äþéöøäöéöíö àíëàéûðàì. “Ñèç êèìñèíèç?” – “Ìÿí áóðàëû äÿìèð÷è”. Äÿìèð÷è çÿùìÿò ÷ÿêèð, î õîøáÿõòäèð. Îíëàð öìèäëÿðèíè èòèðìèøëÿð, ìÿí èñÿ ÷îõ öìèäâàðàì, àíúàã éåíÿ ìÿí îíëàðäàí ãÿòèééÿí ôÿðãëÿíìèðÿì. Ìÿí ñàäÿúÿ îíëàðûí öìèä ïàéëàðûíû þçöìäÿ òÿúÿññöì åòäèðèðÿì. ßëáÿòòÿ, áèç ìÿüëóá îëìóøóã. Ùÿð øåé ëàõëàéûð. Ùÿð øåé äàüûëûð. Ëàêèí ìÿíè ãàëèá ñàêèòëèéè òÿðê åòìèð. Ñþçëÿðèìäÿ òÿçàä âàð? Úÿùÿííÿì îëñóí ñþçëÿð! Ìÿí äÿ Ïåíèêî, Îøåäå, Àëèàñ, Ãàâóàë êèìèéÿì. Áèç áó ãÿëÿáÿ ùèññèíèí ùàðàäàí ýÿëäèéèíè èçàù åòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëèê. Àììà áèç þç ìÿñóëèééÿòèìèçè ùèññ åäèðèê. Ìÿñóëèééÿò ùèññ åäÿåäÿ öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìàã ìöìêöí äåéèë. Ìÿüëóáèééÿò... Ãÿëÿáÿ... Ìÿí áó ôîðìóëàëàðû éàõøû áèëìèðÿì. Åëÿ ãÿëÿáÿëÿð âàð êè, ðóù éöêñÿêëèéè àøûëàéûð, åëÿëÿðè äÿ âàð êè, àäàìû áÿäáèíëÿøäèðèð. Áèð ìÿüëóáèééÿò þëöì ýÿòèðèð, áàøãàñû ùÿ__________ éàò åøãè îéàäûð. Ùÿéàò âàð-äþâëÿòäÿ äåéèë, ùÿðÿêÿòäÿ, ôÿàëèééÿò360

downloaded from KitabYurdu.org

äÿäèð. Ìÿíäÿ øöáùÿ îéàòìàéàí éåýàíÿ ãÿëÿáÿ, òîõóìóí ãöââÿñèíäÿ îëàí ãÿëÿáÿäèð. Ãàðà òîðïàüà àòûëìûø òîõóì ãÿëÿáÿ ÷àëìûøäûð. Àíúàã îíóí éåòèøèá áóüäà îëìàã òÿí-òÿíÿñè ö÷öí âàõò ëàçûìäûð. Áó ýöí ñÿùÿð áèç àíúàã äàðìàäàüûí åäèëìèø îðäó âÿ ãàðìàãàðûøûã êöòëÿ ýþðäöê. ßýÿð áó êöòëÿäÿí òÿê áèðúÿ íÿôÿðèíèí øöóðóíäà áó êöòëÿ áèðëÿøìèø îëñà, î, íèçàìñûçëûãäàí ÷ûõûð. ßýÿð èíøààòäà ùå÷ îëìàñà áèð íÿôÿð ýÿëÿúÿê êèëñÿíè òÿñÿââöðöíÿ ýÿòèðèðñÿ, äåìÿëè, áèð-áèðèíèí öçÿðèíÿ ãàëàíìûø äàøëàð àíúàã çàùèðÿí ãàðìàãàðûøûã ýþðöíöð. ßýÿð ñÿïèëìèø ýöáðÿíèí àëòûíäà òîõóì âàðñà, ìÿí àðõàéûíàì: òîõóì ýöáðÿíèí øèðÿñèíè ÷ÿêèá, áîé àòàúàãäûð. Êèì õÿéàëïÿðÿñòëèê äÿðÿúÿñèíÿ éöêñÿëèðñÿ î äþíöá òîõóì îëóð. Êèìèí ãàðøûñûíäà ùÿãèãÿò à÷ûëûðñà, î áó ùÿãèãÿòè áàøãàñûíà äà ýþñòÿðìÿê ö÷öí îíóí ãîëóíäàí òóòóá àïàðûð. Èõòèðà åäÿí àäàì áó áàðÿäÿ àäàìëàðà íàüûë åòìÿéÿ òÿëÿñèð. Ìÿí áèëìèðÿì. Îøåäå êèìè àäàì þçöíö íåúÿ èôàäÿ åäÿ áèëÿúÿê, íÿ úöð ùÿðÿêÿò åäÿúÿêäèð. Àììà áóíóí ìÿíèì ö÷öí ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Î, ÿòðàôûíäà îëàíëàðà þçöíöí ñàêèò èíàìûíû àøûëàéûð. Ãàëèáèééÿòèí ìÿíàñûíû ìÿí èíäè äàùà éàõøû äÿðê åäèðÿì. Êèì ýÿëÿúÿê êèëñÿäÿ þçöíäÿ úöááÿ ñàõëàéàí éàõóä äàëàíäàð éåðè àõòàðûðñà, î àðòûã ìÿüëóá åäèëìèøäèð. Êèì êè, þç öðÿéèíäÿ ýÿëÿúÿê êèëñÿíèí ñóðÿòèíè ýÿçäèðèð, î ãàëèáäèð. Ãÿëÿáÿ ìÿùÿááÿòèí ìåéâÿñèäèð. Ùÿëÿ äöçÿëäèëìÿìèø ùåéêÿëèí êîíòóðëàðûíû éàëíûç ìÿùÿááÿò à÷ûð. Éàëíûç ìÿùÿááÿò îíóí éàðàäûúûñûíûí àëÿòèíè èñòèãàìÿòëÿíäèðèð. Àüûë éàëíûç ìÿùÿááÿòÿ õèäìÿò åòäèéè çàìàí ãèéìÿòëèäèð. Ùåéêÿëòÿðàø ýÿëÿúÿê ÿñÿðè ãÿëáèíäÿ éàøàäûð. Ãîé î, ùåéêÿëè íåúÿ éàïàúàüûíû ùå÷ áèëìÿñèí. Áèð áàðìàüûíû ÷ÿêèá î áèðèñèíè èøÿ ñàëìàãëà, áèð ñÿùâäÿí î áèðèíÿ àääàìàãëà, áèð òÿçàääàí î áèðèñèíÿ êå÷ìÿêëÿ î äóðìàäàí éþíäÿìñèç ïàë÷ûãäàí þç ÿñÿðèíÿ äîüðó ýåäÿúÿêäèð. Íÿ àüûë, íÿ èíòåëëåêò éàðàäûúûëûã ãöââÿñèíÿ ìàëèê äåéèë. ßýÿð ùåéêÿëòÿðàøûí áèëèê âÿ èíòåëëåêòè âàðñà, îíóí ÿëè ùÿëÿ __________ äàùè ÿëè äåéèë.

361

downloaded from KitabYurdu.org

Áèç èíòåëëåêòèí ðîëó ìÿñÿëÿñèíäÿ ÷îõ àëäàíìûøûã. Áèç èíñàíûí ìàùèééÿòèíÿ åòèíàñûç éàíàøìûøûã. Áèç ýöìàí åòìèøèê êè, àë÷àã àäàìëàðûí ùèéëÿëÿðè íÿúèá èøèí òÿíòÿíÿñèíÿ êþìÿê åäÿ áèëÿð, ìàùèð õóäïÿñÿíäëèê ôÿäàêàðëûüà àïàðûá ÷ûõàðàð, äàøöðÿêëèëèê âÿ áîøáîüàçëûã ãàðäàøëûã âÿ ìÿùÿááÿòèí òÿìÿëèíè ãîéà áèëÿð. Áèç Ìàùèééÿòÿ êÿìåòèíàëûã åòìèøèê. Ñèäð òîõóìóíäàí, íåúÿ îëóðñà îëñóí, ñèäð ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿêäèð. Ýþéÿì òîõóìóíäàí ýþéÿì áèòÿúÿêäèð. Áó ýöíäÿí ìÿí èíñàíëàðû îíëàðûí ãÿðàðëàðûíà áÿðàÿò ãàçàíäûðàí äÿëèëëÿðëÿ ìöùàêèìÿ åòìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûðàì. Ñþçöí äîüðóëóüóíà èíàíìàãëà ÷îõ òåç ñÿùâ åòìÿê îëàð, ùÿðÿêÿòèí ùÿãèãè ìÿãñÿäèíÿ èíàíìàãäà îëäóüó êèìè. Àäàì þç åâèíÿ äîüðó ýåäèð, ìÿí îíóí åâèíÿ ãîâüàìû éàõóä, ìÿùÿááÿòìè àïàðäûüûíû áèëìèðÿì. Ìÿí þçöìäÿí ñîðóøìàëûéàì: “Áó íÿ úöð àäàìäûð?” Àíúàã î çàìàí ìÿíÿ àéäûí îëàð êè, î íÿéÿ ìåéë åäèð âÿ ùàðà ýåäèð. Íÿòèúÿ åòèáàðû èëÿ ùÿð êÿñ ìåéë åòäèéè øåéÿ ýåäèá ÷ûõûð. Ýöíÿøèí èñèíäèðäèéè ùÿð áèð úöúÿðòè ùÿìèøÿ äàøëû òîðïàãäàí þçöíÿ éîë òàïûá ÷ûõàúàã. ßýÿð õàëèñ ìÿíòèã÷èíè ùå÷ áèð ýöíÿø úÿçá åòìèðñÿ, î, ìÿñÿëÿëÿðèí àðàñûíäà äîëàøûá ãàëàúàãäûð. Äöøìÿíèí âåðäèéè äÿðñè ìÿí ùå÷ âàõò óíóòìàéàúàüàì. Äöøìÿíèí àðõàñûíà êå÷ìÿê ö÷öí òàíê äÿñòÿñè ùàíñû èñòèãàìÿòäÿ ùÿðÿêÿò åòìÿëèäèð? Ìÿëóì äåéèë. Òàíê äÿñòÿñè íÿ îëìàëûäûð? Î áÿíäÿ òÿðÿô ýåäÿí äÿíèç îëìàëûäûð. Íÿ åòìÿê ëàçûìäûð? Áàõ áóíó. Éàõóä òàìàì áóíóí ÿêñèíè. Éàõóä äàùà áàøãà áèð øåé. ßââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäèëÿí ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Íÿ îëìàã ëàçûìäûð? Áàõ, ÿñàñ ìÿñÿëÿ áóäóð, ÷öíêè àüëû éàëíûç ìÿíÿâèééàò ãèäàëàíäûðûð. Ìÿíÿâèééàò àüëà ýÿëÿúÿê ÿñÿðèí òîõóìóíó âåðèð. Àüûë èñÿ ãàëàí èøëÿðè áàøà âóðóð. Èëê ýÿìèíè äöçÿëòìÿê ö÷öí èíñàí íÿ åòìÿëèäèð? Áó ñóàëûí úàâàáû ùÿäñèç ìöðÿêêÿá îëàðäû. Ýÿìè ìèíëÿðëÿ áèð-áèðèíèí ÿêñè îëàí úèääèúÿùääÿí äîüóð. Ëàêèí îíóí éàðàäûúûñû êèì îëìàëûäûð? Áóðàäà ìÿí éàðàíûø ìÿíáÿéèíÿ ýÿëèá ÷ûõûðàì. Îíóí éàðàäûúûñû éà òàúèð, éà ÿñýÿð îëìàëûäûð. ×öíêè óçàã ñÿôÿðëÿðÿ ìÿùÿááÿòè ñàéÿñèíäÿ î ìöòëÿã ìåõàíèêëÿðè ðóùëàíäûðàúàã, ôÿùëÿ òîïëàéàúàã âÿ ýöíëÿðèí __________ áèðèíäÿ ýÿìèíè äÿíèçÿ áóðàõàúàãäûð! Áöòþâ áèð ìåøÿíèí òÿáÿõ362

downloaded from KitabYurdu.org

õöð åòìÿñè ö÷öí íÿ åëÿìÿê ëàçûìäûð? Àù, áó ÷îõ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð... Áóíóí ö÷öí íÿ îëìàã ëàçûìäûð? Éàíüûí îëìàã ëàçûìäûð! Ñàáàù áèç ýåúÿéÿ ÷ÿêèëÿúÿéèê. Êàø ìÿíèì þëêÿì éåíèäÿí ýöíäöç îëàíà ãÿäÿð éàøàéàéäû! Îíóí õèëàñû ö÷öí íÿ åòìÿê ëàçûìäûð? Áóíóí àñàí éîëóíó íåúÿ òàïìàëû? Î, òÿçàäëàðà ñþéêÿíèð. Ìÿíÿâè èðñè õèëàñ åòìÿê ëàçûìäûð, ÿêñ òÿãäèðäÿ õàëãûí ìÿíÿâèééàòû ìÿùâ îëóð. Õàëãû õèëàñ åòìÿê ëàçûìäûð. Çèðà áóíñóç èðñ ìÿùâ îëóá ýåäÿð. Áó òÿçàäëàðû áàðûøäûðìàã ö÷öí öìóìè äèë îëìàäûüûíäàí ìÿíòèã÷èëÿð éà ðóùó, éà áÿäÿíè ãóðáàí âåðÿðëÿð. Ìÿíòèã÷èëÿð úÿùÿííÿì îëñóí! Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, þëêÿì þç ðóùó âÿ úèñìè èëÿ éåíèäÿí ýöí äîüàíà ãÿäÿð éàøàñûí. Þëêÿìèí ðèôàùû éîëóíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê ö÷öí ìÿí áóíà ìÿùÿááÿòèìèí âàð ãöââÿñè èëÿ ùÿð àí úàí àòìàëûéàì. Äÿíèç ùàðà ýöú âåðèðñÿ, ìöòëÿã îðà éîë òàïàúàãäûð. Ìÿí õèëàñ îëàúàüûìûçà áèð àí áåëÿ øöáùÿ åòìèðÿì. Îäà äîüðó ýåäÿí êîðóí ñóðÿòè èíäè ìÿíÿ äàùà àéäûíäûð. ßýÿð êîð îäà äîüðó ýåäèðñÿ, äåìÿëè, îíóí îäà åùòèéàúû âàð. Îíó îä èäàðÿ åäèð. ßýÿð êîð îä àõòàðûðñà, äåìÿëè, îíó òàïìûøäûð. ßýÿð ùåéêÿëòÿðàøû ïàë÷ûã úÿçá åäèðñÿ, äåìÿëè, î, ÿñÿðèíè éàðàòìûøäûð. Áèç äÿ ùÿì÷èíèí. Áèçè ÿëàãÿëÿðèìèçèí ùÿðàðÿòè èñèíäèðèð – áóíà ýþðÿ áèç ãàëèáëÿðèê. Áèç àðòûã áèðëèéèìèçè äóéóðóã. Áèçèì áó áèðëèêäÿ úÿìëÿøìÿéèìèç ö÷öí àéäûíäûð êè, áèç îíóí ñþçëÿ èôàäÿñèíè òàïìàëûéûã. Áó èñÿ øöóðóí âÿ äèëèí ñÿéèíè òÿëÿá åäèð. Ëàêèí ùÿìðÿéëèéèìèçèí òÿìÿëèíèí òîõóíóëìàçëûüûíû ùèôç åòìÿê ö÷öí áèç øàíòàæëàðà, ÷ÿêèøìÿëÿðÿ, òåç-òåç äÿéèøÿí ñþç òÿëÿëÿðèíÿ áèýàíÿ îëìàëûéûã. ßëÿëõöñóñ, áèçäÿí àéðû îëìàéàí øåéäÿí öç äþíäÿðìÿìÿëèéèê. Áàõ, áóíà ýþðÿ Àððàñûí öñòöíäÿ ó÷óøäàí ãàéûäàðàã, âÿ áó âàõò ÿðçèíäÿ, ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, ÷îõ øåéè áàøà äöøäöéöìäÿí, ýåúÿíèí ñàêèòëèéèíäÿ ùàñàðà ñþéêÿíÿðÿê, òÿê-òÿíùà äàéàíûá, ùå÷ áèð âàõò ïîçìàéàúàüûì ÿí ñàäÿ ãàéäàëàðû öðÿê äÿôòÿðèìÿ êþ÷öðöðäöì. Âàõòà êè, þçöìöíêöëÿðäÿí àéðûëìàçàì, íÿ åòìèø îëñàëàð äà __________ îíëàðäàí öç äþíäÿðìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí îíëàðû éàäëàðûí éàíûíäà 363

downloaded from KitabYurdu.org

ùå÷ áèð çàìàí òÿãñèðëÿíäèðìÿéÿúÿéÿì. ßýÿð îíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéè áàúàðñàì, ìöäàôèÿ åäÿúÿéÿì. ßýÿð îíëàð ìÿíè ðöñâàé åëÿñÿëÿð, ìÿí áó ðöñâàé÷ûëûüû öðÿéèìäÿ ýèçëÿäèá ñóñàúàüàì. Áó çàìàí îíëàð ùàããûíäà íÿ äöøöíñÿì äÿ ùå÷ áèð âàõò èòòèùàì øàùèäè êèìè ÷ûõûø åòìÿéÿúÿéÿì. Êèøè åâ-åâ ýÿçèá ãîíøóëàðà õÿáÿð âåðìÿç êè, îíóí àðâàäûíûí àéàüû ñöðöøêÿíäèð. Áó éîëëà î þç íàìóñóíó ãîðóéà áèëìÿç. ×öíêè îíóí àðâàäû åâèíäÿí àéðûëìàçäûð. ßð îíó ðöñâàé åòìÿêëÿ þçöíö éöêñÿëòìèð. Î éàëíûç åâèíÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà ãÿçÿáèíèí êöêðÿìÿñèíÿ éîë âåðÿ áèëÿð. Áàõ, åëÿ áóíóí ö÷öí ìÿí ìÿüëóáèééÿò ìÿñóëèééÿòèíè öçÿðèìäÿí àòìûðàì; áó ìÿüëóáèééÿòèí óúáàòûíäàí ìÿí äÿôÿëÿðëÿ þçöìö àë÷àëìûø ùèññ åäÿúÿéÿì. Ìÿí Ôðàíñàäàí àéðûëìàçàì. Ôðàíñà Ðåíóàðëàð, Ïàñêàëëàð, Ïàñòåðëÿð, Ýèéîìåëÿð, Îøåäåëÿð éåòèøäèðìèøäèð. Î ùÿì÷èíèí êåéëÿð, êöòáåéèíëÿð, ñèéàñÿòáàçëàð, ùàðàìçàäÿëÿð éåòèøäèðìèøäèð. Ëàêèí áóíëàðäàí áèðèíúèëÿðëÿ ùÿìðÿéëèéèìè áèëäèðìÿê âÿ èêèíúèëÿðÿ ùÿð úöð éàõûíëûüû èíêàð åòìÿê ìÿíÿ ÷îõ ÿëâåðèøëè ýþðöíöð. Ìÿüëóáèééÿò òÿôðèãÿ ñàëûð. Ìÿüëóáèééÿò éàðàíìûø áèðëèéè ïîçóð. Áó áèçè þëöìëÿ òÿùäèä åäèð: ìÿí òÿõðèáàòûí ìÿñóëèééÿòèíè ìÿíèì êèìè äöøöíìÿéÿí áàøãà ùÿìâÿòÿíëÿðèìèí öçÿðèíÿ àòìàãëà áåëÿ áèð òÿôðèãÿéÿ êþìÿê åòìÿéÿúÿéÿì. Áåëÿ ìöáàùèñÿëÿð ùàêèìñèç ùÿëë îëóíìàç. Áèç ùàìûìûç ìÿüëóáóã. Ìÿí ìÿüëóáàì. Îøåäå ìÿüëóá åäèëìèøäèð. Îøåäå ìÿüëóáèééÿòèí ìÿñóëèééÿòèíè áàøãàëàðûíûí öçÿðèíÿ àòìûð. Î þçöíÿ äåéèð: “Ìÿí, Ôðàíñàíûí àéðûëìàç áèð ùèññÿñè îëàí Îøåäå, çÿèô èäèì. Ìÿíäÿí, Îøåäåäÿí, àéðû îëìàéàí Ôðàíñà çÿèô èäè. Îíóí çÿèôëèéè ìÿíèì çÿèôëèéèì èäè”. Îøåäå éàõøû áèëèð êè, þçöíö þçöíöíêöëÿðäÿí àéûðñà, î àíúàã þçöíö øþùðÿòëÿíäèðÿð. Àììà îíäà î, Îøåäå îëìàç, þç åâèíäÿí, þç àèëÿñèíäÿí, þç àâèàãðóïóíäàí, þç âÿòÿíèíäÿí àéðûëìàç Îøåäå îëìàç. Î éàëíûç ñÿùðàëàðäà àâàðà-ñÿðýÿðäàí äîëàøàí Îøåäå îëàð. ßýÿð ìÿí åâèìèí ëÿêÿëÿíìÿñèíÿ éàíûðàìñà, äåìÿëè, îíóí ýÿëÿúÿê òàëåéèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿðÿì. Î ìÿíäÿí àéðûëìàçäûð, __________ ìÿí îíäàí àéðûëìàç îëäóüóì êèìè. Àíúàã ìÿí îíóí ðöñâàé÷û364

downloaded from KitabYurdu.org

ëûüûíû ãÿáóë åòìÿñÿì, ñàùèáñèç-êèìñÿñèç ãàëìûø åâèì ìÿùâ îëàð, ìÿí èñÿ øþùðÿò ãàíàäëàðûíäà òÿê ýåäÿðÿì, àììà þëöäÿí äÿ âåúñèç áèð øåé îëàðàì. Âåúñèç îëìàìàã ö÷öí ÿââÿëúÿ öçÿðèíÿ ìÿñóëèééÿò ýþòöðìÿëèñÿí. Úÿìè áèð íå÷ÿ ñààò ãàáàã ìÿí êîð èäèì. Ùàëûì àüûð èäè. Èíäè ìÿí äàùà àéûã ìöùàêèìÿ éöðöäöðÿì. Âàõòà êè, Ôðàíñàäàí àéðûëìàçàì, áàøãà ôðàíñûçëàðû òÿãñèðëÿíäèðìÿêäÿí èìòèíà åäèðÿì âÿ áàøà äöøìöðÿì êè, Ôðàíñà ãàëàí äöíéàíû íåúÿ èòòèùàì åäÿ áèëèð. Ùÿð êÿñ ùàìû ö÷öí ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Ôðàíñà áöòöí äöíéà ö÷öí úàâàáäåùäè. Ôðàíñà äöíéàíû áèðëÿøäèðÿí áèð íöìóíÿ ýþñòÿðÿ áèëÿðäè. Ôðàíñà áöòöí äöíéà ö÷öí áèðëÿøìÿ çÿíúèðè îëà áèëÿðäè. ßýÿð Ôðàíñà, Ôðàíñàíûí ÿòðèíè, Ôðàíñàíûí øÿôÿãèíè ùèôç åäÿ áèëñÿéäè, î áöòöí äöíéà ó÷óí ìöãàâèìÿò äàéàüû îëàðäû. Áó ýöíäÿí ìÿí ãàëàí äöíéàíûí öíâàíûíà äåäèéèì òÿíÿëÿðäÿí èìòèíà åäèðÿì. ßýÿð îíóí ãÿëáè îíà êèôàéÿò äåéèëäèñÿ, ãÿëáè Ôðàíñà îëìàëû èäè – Ôðàíñàíûí þçö ãàðøûñûíäà áîðúó áó èäè. Ôðàíñà þç ÿòðàôûíäà áàøãà þëêÿëÿðè áèðëÿøäèðÿ áèëÿðäè. Ìÿíèì 2/33 ãðóïóì ÿââÿëúÿ Íîðâå÷, ñîíðà Ôèíëàíäèéà òÿðÿôèíäÿ âóðóøìàüà ùàçûð èäè. Áèçèì ÿñýÿðëÿð âÿ óíòåð-çàáèòëÿð ö÷öí Íîðâå÷ âÿ Ôèíëàíäèéà íÿ èäè? Ìÿíÿ ùÿìèøÿ áåëÿ ýÿëìèøäèð êè, îíëàð þçëÿðè äÿ áóíó äÿðê åòìÿäÿí ìèëàä áàéðàìûíûí áèð ãîõóñó ö÷öí þëöìÿ ðàçûéäûëàð. Îíëàðà åëÿ ýÿëèðäè êè, áó ÿòðè õèëàñ åòìÿê ö÷öí äöíéàíûí ùàðàñûíäà èñÿ ùÿéàòû ãóðáàí âåðìÿéÿ äÿéÿð. ßýÿð áèç áöòöí äöíéà ö÷öí ìèëàä îëñàéäûã, äöíéà áèçèì ñèìàìûçäà þç õèëàñêàðûíû òàïàðäû. Áèç áöòöí äöíéàíûí àäàìëàðûíûí ìÿíÿâè âÿùäÿòèíè þçöìöçäÿ òÿúÿññöì åòäèðÿ áèëìÿäèê. ßýÿð áèç áóíó åäÿ áèëñÿéäèê, ùÿì äöíéàíû, ùÿì þç-þçöìöçö õèëàñ åòìèø îëàðäûã. Áèç áó èøèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿäèê. Ùÿð êÿñ ùàìû ö÷öí úàâàáäåùäèð. Àíúàã ùÿðÿ àéðû-àéðûëûãäà úàâàáäåùäèð. Àíúàã ùÿðÿ àéðûëûãäà ùàìû ö÷öí úàâàáäåùäèð. Ìÿí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò äîüóðàí äèíèí ñèðëÿðèíäÿí áèðèíè èëê äÿôÿ äÿðê åäèðÿì âÿ îíó þçöìöíêö ñàéûðàì: “Áÿøÿð ýöíàùëàðûíûí __________ àüûðëûüûíû þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿê...” Ùÿì äÿ ùÿð êÿñ áöòöí àäàìëàðûí áöòöí ýöíàùëàðûíû þç, öçÿðèíÿ ýþòöðöð.

365

downloaded from KitabYurdu.org

XXV Áó ôÿëñÿôÿäÿ çÿèôëèê âàðìû? ßñë ñÿðêÿðäÿ î ñÿðêÿðäÿäèð êè, áöòöí ìÿñóëèééÿòè þç öçÿðèíÿ ýþòöðñöí. Î äåéèð: “Ìÿí ìÿüëóá îëäóì”. Î: “Ìÿíèì ÿñýÿðëÿðèì ìÿüëóá îëäóëàð” – äåìèð. Ùÿãèãè èíñàí ìÿùç áåëÿ äåéèð. Îøåäå áåëÿ äåéÿðäè: “Ùàìûñûíûí òÿãñèðêàðû ìÿíÿì”. Ìÿí èòàÿòèí íÿ îëäóüóíó áàøà äöøöðÿì. Î þçöíö àë÷àëòìàüà áÿðàáÿð äåéèë. Î, ôÿàëèééÿòèí ìÿíáÿéèäèð. ßýÿð ìÿí þçöìÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìàã ö÷öí ôÿëàêÿòèìè òàëåéèí àìàíñûçëûüû èëÿ èçàù åòñÿì, îíäà þçöìö ýÿðäèøè-äþâðàíûí èõòèéàðûíà âåðìèø îëàðàì. ßýÿð ìÿí áóíëàðû õÿéàíÿòèí àéàüûíà éàçñàì, þçöìö õÿéàíÿòèí èõòèéàðûíà âåðÿðÿì. ßýÿð ìÿí áöòöí ìÿñóëèééÿòè þç öçÿðèìÿ ýþòöðñÿì, îíäà áóíóíëà þç èíñàíëûã èìêàíëàðûìû ãîðóéàðàì. Ìÿí þçöìö àéðûëìàç ùèññÿñè ùåñàá åòäèéèì øåéèí òàëåéèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿðÿì. Ìÿí èíñàí èúìàñûíûí òÿðêèá ùèññÿñèéÿì. Áåëÿëèêëÿ, äàõèëèìäÿ áèð êÿñ âàð, ìÿí èíêèøàô åòìÿê ö÷öí îíóíëà ÷àðïûøûðàì. Áó ÷ÿòèí ó÷óø ìÿíÿ îíà ýþðÿ ëàçûìäûð êè, ìöáàðèçÿ àïàðäûüûì, ãÿëáèìäÿêè î øÿõñèééÿòè éàõøû òàíûéûì âÿ îíó ìÿíäÿ èíêèøàô åäÿí àäàìäàí àéûðûì. Ãàðøûìäà äóðàí ñóðÿòèí íåúÿ îëäóüóíó ùÿëÿ áèëìèðÿì, àììà ìÿí þçöìÿ äåéèðÿì: øÿõñèééÿò âóð-òóò éîëäóð. Áàøëûúàñû, áó éîëó ñå÷ÿí àäàìäûð. Ìÿí äàùà ïîëåìèê ùÿãèãÿòëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíÿ áèëìèðÿì. Íÿ ö÷öí øÿõñèééÿòëÿðè èòòèùàì åòìÿëè? Îíëàð àíúàã éîëëàð âÿ éîë àéðûúûëàðûäûð. Ìÿí ïóëåìéîòëàðûí äîíìàüûíû ìÿìóðëàðûí ãàéüûñûçëûüû, ìöòòÿôèãëÿðèí ôÿàëèééÿòñèçëèéèíè èñÿ îíëàðûí õóäïÿñÿíäëèéè èëÿ èçàù åäÿ áèëìèðÿì. Ìÿüëóáèééÿò, ÿëáÿòòÿ, àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿðèí èôëàñûíäà òÿçàùöð åäèð. Áóðàñû âàð êè, èíñàíû ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò éàðàäûð. Þçöìö ìÿíñóá áèëäèéèì ìÿäÿíèééÿòè øÿõñèééÿòëÿðèí éàðàðñûçëûüû öçöíäÿí òÿùëöêÿ òÿùäèä åäèðñÿ, îíäà ìÿí áåëÿ áèð ñóàë âåðÿ áèëÿðÿì, íÿ ö÷öí ìÿäÿíèééÿò îíëàðû áàøãà úöð éàðàòìàìûøäûð. Ùÿð úöð ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò, ùÿì÷èíèí ùÿð úöð äèí, þç òÿðÿô__________ äàðëàðûíäà ðóù éöêñÿêëèéèíèí îëìàìàñûíäàí ýèëåéëÿíÿðÿê þçö 366

downloaded from KitabYurdu.org

þçöíö èôøà åäèð. Îíóí âÿçèôÿñè áó àäàìëàðû âÿúäÿ ýÿòèðìÿêäèð. Ðÿãèáëÿðèí íèôðÿòèíäÿí øèêàéÿòëÿíìÿê äÿ òÿðÿôäàðëàðûí ùàããûíäà ýèëåéëÿíìÿê êèìè áèð øåéäèð. Îíóí âÿçèôÿñè äöøìÿíëÿðè þç äèíèíÿ ÷ÿêìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Áóíóíëà áåëÿ, áèð çàìàíëàð òÿãèáëÿðÿ ñèíÿ ýÿðÿí, þç àïîñòîëëàðûíû ðóùëàíäûðàí, äöøìÿíèí ãÿçÿáèíè ãûðàí, ìÿùêóì õàëãëàðû àçàä åäÿí ìÿäÿíèééÿòèì áó ýöí íÿ àäàìëàðû âÿúäÿ ýÿòèðäè, íÿ îíëàðû þç äèíèíÿ ÷ÿêÿ áèëäè. ßýÿð ìÿí ìÿüëóáèééÿòèìèí ñÿáÿáëÿðèíè áèëìÿê èñòÿéèðÿìñÿ, ÿýÿð ìÿí äèð÷ÿëìÿê èñòÿéèðÿìñÿ âÿ áóíà öìèä åäèðÿìñÿ, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, èòèðäèéèì ìÿíÿâè ãöââÿíèí ìÿíáÿéèíÿ éåíèäÿí ñàùèá îëìàëûéàì. Ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè áóüäà èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Áóüäà èíñàíûí éåìÿéèäèð. Èíñàí äà þç íþâáÿñèíäÿ áóüäàíûí ãåéäèíÿ ãàëûð, òàõûëû àíáàðëàðà äîëäóðóð. Òàõûë åùòèéàòû ìèðàñ êèìè áó èëäÿí î èëÿ ãÿäÿð ñàõëàíûð. Ìÿùç áó íþâöí éåòèøìÿñè ö÷öí ùàíñû íþâ òîõóì éåòèøäèðìÿê èñòÿäèéèíè áèëìÿê êèôàéÿò äåéèë. ßýÿð ìÿí ìöÿééÿí èíñàí òèïèíè âÿ îíóí èìêàíëàðûíû õèëàñ åòìÿéèí ãåéäèíÿ ãàëûðàìñà, îíó éåòèðÿí ïðèíñèïëÿðè õèëàñ åòìÿëèéÿì. ßýÿð ìÿí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèí îáðàçûíû ìöùàôèçÿ åòìèøÿìñÿ, îíäà îíóí íÿøâö-íöìà òàïäûüû þçöëëÿðè ýþðìöðÿì. Áó ýöí ìÿí áèðäÿí àøêàð åòäèì êè, áó âàõòà ãÿäÿð èñòèôàäÿ åòäèéèì ñþçëÿð áàøëûúà øåéè èôàäÿ åòìèð. Ìÿí Äåìîêðàòèéàíû òÿáëèü åäèðäèì, àüëûìà ýÿëìèðäè êè, áóíóíëà ìÿí ùå÷ äÿ èíñàíëàðà ñàðñûëìàç ÿõëàãè ãàíóí ìÿúÿëëÿñèíè éàçìûðàì, òÿêúÿ õåéèðëè àðçóëàð èôàäÿ åäèðÿì. Ìÿí èñòÿéèðäèì êè, èíñàíëàð ãàðäàø îëñóíëàð, àçàä âÿ õîøáÿõò îëñóíëàð. Øöáùÿñèç. Êèì áóíóíëà ðàçûëàøìàç? Ìÿí äåéÿ áèëÿðÿì êè, èíñàí íåúÿ îëìàëûäûð. Àììà íÿ îëìàëûäûð, áóíó äåéÿ áèëìÿðÿì. Ìÿí ñþçöí ìÿíàñûíû äÿãèãëÿøäèðìÿäÿí èíñàí èúìàñû ùàããûíäà äàíûøûðäûì. Ñàíêè ìÿíèì íÿçÿðäÿ òóòäóüóì ìÿíÿâè àòìîñôåð, îíóí ãóðóëóø õöñóñèééÿòèíäÿí äîüìàìûøäû. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, ñþùáÿò òÿáèè àéäûíëûãäàí ýåäèð. Àììà òÿáèè àéäûíëûã éîõäóð. Ôàøèñò îðäóñó, éàõóä ãóë áàçàðû äà áèð íþâ èíñàí èúìàñûäûð.

367

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí èíñàí èúìàñûíäà îíóí ãóðóúóñó ñèôÿòèíäÿ éàøàìûøàì. Ìÿí îíäà ùþêì ñöðÿí ÿìèí-àìàíëûãäàí, îíóí äþçöìëöëöéöíäÿí, îíóí ñÿàäÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åòìèøÿì. Ìÿí îíóí ùàããûíäà ùå÷ áèð øåé áèëìÿìèøÿì, òÿêúÿ îíó áèëìèøÿì êè, ìÿí áó èúìàäà éàøàéûðàì. Ìÿí îíäà úöááÿ÷è, éàõóä äàëàíäàð êèìè éàøàìûøàì. Äåìÿëè, ïàðàçèò êèìè éàøàìûøàì. Äåìÿëè, ìÿüëóá êèìè éàøàìûøàì. Ýÿìè ñÿðíèøèíëÿðè áåëÿ îëóð. Îíëàð ýÿìèäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð, àììà ýÿìèéÿ ùå÷ íÿ âåðìèðëÿð. Îíëàð ñàëîíëàðäà éåðëÿðèíè ðàùàòëàéûðëàð, áóðàäàí êÿíàðäà ùå÷ íÿ îíëàðû ìàðàãëàíäûðìûð, âàõòëàðûíû àñóäÿ êå÷èðèðëÿð. Îíëàðûí äàèìà ñóéóí òÿçéèãèíÿ ñèíÿ ýÿðÿí øïàíãîóòëàðûí1 àüûð èøèíäÿí õÿáÿðëÿðè éîõäóð. ßýÿð òóôàí ýÿìèíè äàðìàäàüûí åòñÿ, îíëàðûí øèêàéÿòëÿíìÿéÿ ùàãëàðû âàðìû? ßýÿð øÿõñèééÿò úûðëàøìûøñà, ÿýÿð ìÿí ìÿüëóá îëìóøàìñà, íÿäÿí øèêàéÿòëÿíìÿëèéÿì? Êåéôèééÿòèí áèð öìóìè þë÷öñö âàðäûð, áóíäàí ìÿí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèí àäàìëàðûíà ïàé âåðìÿê èñòÿéèðÿì. Îíëàðûí éàðàòìûø îëàúàãëàðû ùÿìèí õöñóñè èúìàíûí òÿìÿë äàøû âàðäûð. Ùÿð øåéèí: êþêöí äÿ, ýþâäÿíèí äÿ, áóüäàíûí äà, ìåéâÿíèí äÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí áèð áàøëàíüûúû âàðäûð. Áó áàøëàíüûú íÿäèð? Áó, öçÿðèíäÿ èíñàíëàð éåòèøÿí ãàðà òîðïàüà àòûëìûø ãöäðÿòëè-áÿðÿêÿòëè òîõóìäóð. Éàëíûç î ìÿíè ãàëèá åäÿ áèëÿð. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, êÿíääÿ ãàëäûüûì áó ãÿðèáÿ ýåúÿäÿ ÷îõ øåéè áàøà äöøäöì. ßòðàôûìäà ôþâãÿëàäÿ ñöêóò âàðäûð. ßí çÿèô áèð ñÿñ êèëñÿ çÿíýè êèìè áîøëóüó ñàðûð. Ùÿð øåé ìÿíÿ ìåùðèáàí, äîüìà îëìóøäóð. Ãîéóíëàðûí éàíûãëû-éàíûãëû ìÿëÿìÿñè äÿ, óçàãäàí ýÿëÿí ùàðàéëàìà äà, êèìèíñÿ à÷äûüû ãàïûíûí úûðûëòûñû äà. Ñàíêè áöòöí áóíëàðûí ùàìûñû ìÿíèì þçöìäÿ áàø âåðèð. Áó ùèññ íÿ ãÿäÿð êè, ìÿíè òÿðê åòìÿéèá, îíóí ìÿíàñûíû þéðÿíìÿëèéÿì... Ìÿí þçöìÿ äåéèðÿì: “Áóíëàðûí ùàìûñû Àððàñ öçÿðèíäÿ àòûøìàäûð...” Îíóí ìÿðìèëÿðè ùàíñû ïÿðäÿíè èñÿ äåøìèøäèð. Éÿãèí áöòöí ýöí ÿðçèíäÿ ìÿí þçöìäÿ Èíñàí ö÷öí ìÿñêÿí ùàçûðëà__________ 1

Ýÿìèíèí ýþâäÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí êþíäÿëÿí äîð àüàúû

368

downloaded from KitabYurdu.org

ìûøàì. Ìÿí âóð-òóò äåéèíýÿí ìöäèð èäèì. Âóð-òóò øÿõñèééÿò èäèì. Ëàêèí áóäóð, Èíñàí ìåéäàíà ÷ûõäû. Î äèíèá-äàíûøìàäàí ìÿíèì éåðèìè òóòäó. Î, íèçàìñûç êöòëÿéÿ íÿçÿð ñàëäû âÿ õàëãû ýþðäö. Þç õàëãûíû. Èíñàí áó õàëã ö÷öí âÿ ìÿíèì ö÷öí öìóìè þë÷öäöð. Áàõ, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ àâèàãðóïà ãàéûäàðêÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, áþéöê òîíãàëûí èñòèñè ìÿíè þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêèð. Ìÿíèì ýþçëÿðèìëÿ Èíñàí áàõûðäû, áöòöí éîëäàøëàðûì ö÷öí öìóìè ìåéàð îëàí Èíñàí... Áó, ðÿìçäèðìè? Ìÿí ðÿìçÿ èíàíìàüà, äåìÿê îëàð, ùàçûðàì. Ñàíêè ùÿð øåé áó ýåúÿ èëÿ ýèçëèíúÿ ñþçëÿøìèøäèð. Ùÿð ñÿñ-ñÿäà áèð ÷àüûðûø êèìè ýÿëèá ìÿíÿ ÷àòûð, åéíè çàìàíäà ùÿì àéäûí, ùÿì àíëàøûëìàç ÿêñ-ñÿäà. Ìÿí ýåúÿíèí ñöêóòóíó àùÿíýäàð àääûìëàðûí ïîçäóüóíó åøèäèðÿì.

– Åé! Àõøàìûí õåéèð, êàïèòàí!

– Àõøàìûí õåéèð! Ìÿí îíó òàìûìûðàì. ×àéäà ðàñò ýÿëÿí ãàéûã÷ûëàð áèð-áèðëÿðèíè áåëÿ ñÿñëÿéèð. Ìÿí áó ÿñðàðëû ìÿùðÿìëèéè áèð äàùà ùèññ åòäèì. Áó ýöí ìÿíèì âàðëûüûìäà éàøàéàí Èíñàí þçöíöíêöëÿðè ýþçÿë òàíûéûð. Èíñàí áöòöí õàëãëàð âÿ èðãëÿð ö÷öí öìóìè ìåéàðäûð... Ìÿíè ñÿñëÿéÿí àäàì þç ãàéüû, ôèêèð âÿ ñóðÿòëÿð åùòèéàòû èëÿ åâèíÿ ãàéûäûðäû. Þç õöñóñè, öðÿéèíäÿ ýèçëÿíÿí éöêö èëÿ. Ìÿí îíà éàíàøûá, ñþùáÿò à÷à áèëÿðäèí. Àüàðàí êÿíä éîëóíäà õàòèðÿëÿð ìöáàäèëÿñè åäÿ áèëÿðäèê. Óçàã àäàëàðäàí ãàéûäàí çàìàí éîëäà áèð-áèðèíÿ ðàñò ýÿëÿí òàúèðëÿð äàø-ãàø, úàâàùèðàòëà áåëÿ ìöáàäèëÿ åäèðëÿð. ßýÿð ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìÿ ìÿíñóá àäàìëàðäàí áèðèñè ìÿíèì êèìè äöøöíìöðñÿ, î, íÿèíêè áóíóíëà ìÿíè òÿùãèð åäèð, ÿêñèíÿ, ìÿíè çÿíýèíëÿøäèðèð. Áèçèì áèðëèéèìèçèí ÿñàñû Èíñàíäûð, î áèçèì ùÿð áèðèìèçäÿí éöêñÿêäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ àõøàìëàð 2/33 ãðóïóíäàêû ìöáàùèñÿëÿðèìèç íÿèíêè áèçèì ãàðäàøëûüûìûçà çèéàí âåðèð, ÿêñèíÿ, îíó ìþùêÿìëÿíäèðèð. Àõû áèçëÿðäÿí ùå÷ áèðèìèçÿ þç øÿõñè ÿêñ-ñÿäàñûíû åøèòìÿê éàõóä ýöçýöéÿ áàõìàã ìà__________ ðàãëû äåéèë.

369

downloaded from KitabYurdu.org

Ôðàíñàíûí ôðàíñûçëàðû äà, Íîðâå÷èí íîðâå÷ëèëÿðè äÿ Èíñàíäà þçëÿðèíè åéíèëÿ áåëÿ òàíûéûðëàð. Èíñàí îíëàðû þçöíöí âÿùäÿòèíäÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð âÿ åéíè çàìàíäà þçöíÿ çèää ÷ûõìàéàðàã, áó õàëãëàðäàí ùÿð áèðèíÿ õàñ îëàí òÿêðàðåäèëìÿçëèéèí èíêèøàôûíà êþìÿê åäèð. Àüàú äà þçöíö êþêëÿðèíÿ îõøàìàéàí áóäàãëàðäà òÿçàùöð åòäèðèð. ßýÿð Íîðâå÷äÿ ãàð ùàããûíäà íàüûë éàçûðëàðñà, ÿýÿð Ùîëëàíäèéàäà çàíáàã ýöëö éåòèøäèðèðëÿðñÿ, ÿýÿð Èñïàíèéàäà ôëàìåíêî èìïðîâèçàñèéà åäèðëÿðñÿ, áóíëàðûí ùàìûñû áèçèì âàðëûüûìûçäà éàøàéàí Èíñàíû çÿíýèíëÿøäèðèð. Îëà áèëñèí êè, áóíà ýþðÿ áèç, 2/33 ãðóïóíóí òÿééàðÿ÷èëÿðè Íîðâå÷ óüðóíäà äþéöøìÿê èñòÿéèðäèê. Áóäóð, èíäè ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, óçóí ñÿéàùÿòèí àõûðûíà ÷àòûðàì. Ùå÷ áèð éåíè øåé êÿøô åòìèðÿì àììà ÷îõäàí áàõìàãäàí èìòèíà åòäèéèì øåéëÿðè, éóõóäàí àéûëìûø êèìè, éåíèäÿí ýþðöðÿì. Ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿðäÿ Èíñàí ïÿðÿñòèøèíÿ ÿñàñëàíûð. ßñðëÿð áîéó î, äàø ãàëàüûíû êèëñÿ êèìè ýþðìÿéÿ þéðÿòäèéè òÿðçäÿ Èíñàíû ýþñòÿðìÿéÿ ñÿé åòìèøäèð. Î, àéðû-àéðû øÿõñèééÿòäÿí éöêñÿê îëàí Èíñàíû òÿáëèü åòìèøäèð... Îíà ýþðÿ êè, ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèí Èíñàíû àéðû-àéðû àäàìëàð òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèð. ßêñèíÿ, àäàìëàðû îíëàð ìöÿééÿí åäèð... Îíäà, ùÿð áèð Âàðëûãäà îëäóüó êèìè, îíó òÿøêèë åäÿí åëåìåíòëÿðèí èçàù åäÿ áèëìÿéÿúÿéè úÿùÿòëÿð âàðäûð. Êèëñÿ, ãÿòèééÿí äàø ãàëàüû äåéèë. Êèëñÿ, ùÿíäÿñÿ âÿ ìåìàðëûãäûð. Êèëñÿíè ìöÿééÿí åäÿí äàøëàð äåéèë, ÿêñèíÿ, êèëñÿ þç õöñóñè ìÿíàñû èëÿ äàøëàðû çÿíýèíëÿøäèðèð. Äàøëàð îíóí ö÷öí éöêñÿëèð êè, îíëàð êèëñÿ äàøëàðûäûð. ßí ìöõòÿëèô äàøëàð îíóí âÿùäÿòèíÿ õèäìÿò åäèð. Ùÿòòà éþíäÿìñèç äàøëàð äà êèëñÿíèí öìóìè ùèìíèíäÿ èøòèðàê åäèð. Ëàêèí ìÿí éàâàø-éàâàø ùÿãèãÿòèìè óíóòäóì. Ìÿí ùåñàá åòìÿéÿ áàøëàäûì êè, Èíñàí àäàìëàðûí ìÿúìóñóäóð. Äàø äàøëàðûí ìÿúìóñó îëàí êèìè. Ìÿí êèëñÿíè ñàäÿ äàø ãàëàüû èëÿ åéíèëÿøäèðäèì âÿ éàâàø-éàâàø ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò ìèðàñûì éîõà ÷ûõäû. Èíñàíû áÿðïà åòìÿê ëàçûìäûð. Î ìÿíèì ìÿäÿíèééÿòèìèí ìàùèééÿòèäèð. Î ìÿíèì Èúìàìûí ÿñàñûäûð. Î ìÿíèì çÿôÿðëÿðèìèí ìÿí__________ áÿéèäèð.

370

downloaded from KitabYurdu.org

XXVI Úÿìèééÿòäÿ ùÿð öçâö ìöÿééÿí ãàéäà-ãàíóíëàðà òàáå åòäèðìÿêëÿ, àñàíëûãëà íèçàì-èíòèçàì éàðàòìàã îëàð. Åòèðàç åòìÿäÿí áÿëÿä÷èéÿ éàõóä Ãóðàíà òàáå îëàí êîðó àñàíëûãëà òÿðáèéÿ åòìÿê îëàð. Èíñàíû þç öçÿðèíäÿ àüàëûã åòìÿéè þéðÿäÿíäÿí ñîíðà àçàä åòìÿê íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð. Àçàä åòìÿê íÿ äåìÿêäèð? Ìÿí ñÿùðàäà ùå÷ áèð éåðÿ ýåòìÿéÿ úàí àòìàéàí áèð àäàìû àçàä åäèðÿìñÿ, îíóí àçàäëûüû íÿéÿ äÿéÿð? Àçàäëûã éàëíûç î êÿñ ö÷öíäöð êè, î ùàðà èñÿ úàí àòûð. Ñÿùðàäà èíñàíû àçàä åòìÿê îíäà ÿòÿø îéàòìàã âÿ îíà ãóéóíóí éîëóíó ýþñòÿðìÿê äåìÿêäèð. Éàëíûç áó çàìàí îíóí ôÿàëèééÿòè ìÿíà êÿñá åäÿð. ßýÿð úàçèáÿ ãöââÿñè éîõäóðñà, äàøû àçàä åòìÿê ìÿíàñûçäûð. Îíà ýþðÿ êè, àçàä åäèëìèø äàø éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿúÿêäèð. Ìÿíèì äàõèëè ìÿäÿíèééÿòèì àäàìëàð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðèí ÿñàñûíà øÿõñèééÿòäÿí éöêñÿêäÿ äóðàí Èíñàíà ïÿðÿñòèø ùèññèíè ãîéìàüà ñÿé åäèðäè, îíà ýþðÿ êè, ùÿð êÿñèí þçöíÿ âÿ áàøãàëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ äàâðàíûøû, êîð-êîðàíÿ ùÿðúìÿðúëèê ãàíóíëàðûíà òàáå îëìàñûí, ìÿùÿááÿòèí àçàä òÿçàùöðö îëñóí. Àüûðëûã ãöââÿñèíèí à÷äûüû ÿñðàðÿíýèç éîë äàøû àçàä åäèð. Ìÿùÿááÿòèí ÿñðàðÿíýèç ãöââÿñè Èíñàíû àçàä åäèð. Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì ÷àëûøûðäû êè, ùÿð áèð àäàìû åéíè ùàêèìèí Åë÷èñè åòñèí. Î, øÿõñèééÿòÿ éîë éàõóä îíäàí éöêñÿê îëàíûí èðàäÿñèíèí òÿçàùöðö êèìè áàõûðäû; î, èíñàíà úàçèáÿ ãöââÿñèíèí ÷ÿêäèéè éåðÿ àçàä äàõèë îëìàã èìêàíû âåðèðäè. Ìÿí áó ãöââÿ ñàùÿñèíèí ùàðàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëèðÿì. Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì ÿñðëÿðëÿ àäàìëàðûí àðàñûíäà Àëëàùû ñåéð åòìèøäèð. Àäàì, èëàùè ãèéàôÿñèíäÿ âÿ èëàùè êèìè éàðàíìûøäûð. Àäàìûí äà ñèìàñûíäà Àëëàùû ýþðìöøëÿð. Àäàìëàð Àëëàùà èíàìäà ãàðäàø èäèëÿð. Àëëàùûí áó øÿôÿãè ùÿð áèð àäàìà àëûíà áèëìÿéÿí ëÿéàãÿò âåðìèøäèð. Èíñàíûí Àëëàùà ìöíàñèáÿòè ùÿð êÿñÿ þçö âÿ áàøãàëàðû ãàðøûñûíäàêû áîðúóíó àéäûí ýþñòÿðìèøäèð. Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì õðèñòèàí ñÿðâÿòëÿðèíèí âàðèñèäèð. Êèëñÿíèí ìåìàðëûüûíû äÿðê åòìÿê ö÷öí ìÿí îíóí íåúÿ èíøà __________ åäèëìÿñè öçÿðèíäÿ äöøöíöðÿì.

371

downloaded from KitabYurdu.org

Àëëàùûí äÿðê åäèëìÿñè àäàìëàðûí Àëëàùà èíàì òÿðçèíäÿí àñûëû îëàðàã, îíëàðûí áÿðàáÿðëèéèíèí ÿñàñûíû ãîéäó. Áó áÿðàáÿðëèéèí ìÿíàñû àéäûíäû. ×öíêè éàëíûç íÿäÿ èñÿ áÿðàáÿð îëìàã îëàð. ßñýÿð âÿ êîìàíäèð þç õàëãûíäà áÿðàáÿðäèð. ßýÿð áó áÿðàáÿðëèéè áèðëÿøäèðÿí ùå÷ áèð øåé éîõäóðñà, áÿðàáÿðëèê áîø ñþùáÿòäèð. Øÿõñèééÿòëÿðäÿ èôàäÿ îëóíàí Àëëàù ùöãóãó áÿðàáÿðëèéèíèí àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿðèí éöêñÿëìÿñèíèí ìÿùäóäëàøìàüû ãàäàüàíëûüûíûí ñÿáÿáè ìÿíÿ àéäûíäûð: àõû Àëëàù îíó þçöíÿ éîë êèìè ñå÷ÿ áèëÿðäè. Ëàêèí ñþùáÿò ùÿì÷èíèí Àëëàùûí øÿõñèééÿòÿ ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíäÿí ýåòäèéèíäÿí ìÿíÿ àéäûíäûð êè, íÿ ö÷öí, íåúÿëèéèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã øÿõñèééÿòëÿð åéíè âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðèð âÿ åéíè ãàíóíëàðà òàáå îëóðëàð. Àëëàùû òÿúÿññöì åòäèðìÿêëÿ îíëàð þç ùöãóãëàðûíäà áÿðàáÿð èäèëÿð. Àëëàùà õèäìÿò åòìÿêëÿ îíëàð þç âÿçèôÿëÿðèíäÿ áÿðàáÿð èäèëÿð. Ìÿí áàøà äöøöðÿì íÿ ö÷öí Àëëàùäà áÿðàáÿðëèê òÿçàäëàð âÿ ãàíóíñóçëóãëàð äîüóðìàäû. Äåìàãîýèéà î çàìàí ÿìÿëÿ ýÿëèð êè, öìóìè ìåéàð îëìóð, áÿðàáÿðëèê ïðèíñèïè åéíèééÿò ïðèíñèïè êèìè òÿçàùöð åäèð. Î çàìàí ÿñýÿð êîìàíäèðÿ ðÿñì-òÿçèìäÿí èìòèíà åäèð, ÷öíêè êîìàíäèðÿ åäèëÿí ðÿñìè-òÿçèì ìèëëÿòÿ äåéèë, øÿõñèééÿòÿ åùòèðàì ùåñàá îëóíà áèëÿð. Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì Àëëàùûí áóéðóüóíà ÿìÿë åäÿðÿê, àäàìëàðûí Èíñàíäà áÿðàáÿðëèéè òÿìÿëèíè ãîéìóøäóð. Ìÿí àäàìëàðûí áèð-áèðèíÿ ùþðìÿòèíèí ùàðäàí ýÿëäèéèíè áàøà äöøöðÿì. Àëèì ùàìáàëà ùþðìÿò åòìÿëè èäè, îíà ýþðÿ êè, áó ùàìáàëûí øÿõñèíäÿ î, Àëëàùà åùòèðàì ýþñòÿðèðäè, Àëëàùûí Åë÷èñè îëàí ùàìáàë îíóíëà áÿðàáÿð ùöãóãäà èäè. Áèðè íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëè, äèýÿðè áàáàò îëñà äà ùå÷ áèð àäàìûí áàøãàñûíû ãóëà ÷åâèðìÿéÿ ìÿíÿâè ùöãóãó éîõäóð, àõû Åë÷èíè àë÷àëòìàã îëìàç. Ëàêèí àäàìà îëàí áó ùþðìÿò èñòåäàäñûçëûã ãàðøûñûíäà, ãàáàëûã âÿ úàùèëëèê ãàðøûñûíäà êþëÿ êèìè éàëòàãëàíìàüà, ñöðöíìÿéÿ àïàðûá ÷ûõàðìûðäû, ÷öíêè àäàìäà ùÿð øåéäÿí ÿââÿë Àëëàùûí Åë÷èñè ëÿéàãÿòèíÿ ùþðìÿò __________ åäèëèðäè. Áåëÿëèêëÿ, Àëëàùà ìÿùÿááÿò èíñàíëàð àðàñûíäà öëâè ìö372

downloaded from KitabYurdu.org

íàñèáÿòëÿðèí ÿñàñûíû éàðàòäû, ÷öíêè èø øÿõñèééÿòèí ëÿéàãÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, Åë÷èëÿð àðàñûíäà àïàðûëûðäû. Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì Àëëàùûí éîëó èëÿ ýåäÿðÿê, øÿõñèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã Èíñàíà ùþðìÿò éàðàòäû. Ìÿí èíñàíëàð àðàñûíäà ãàðäàøëûüûí íåúÿ éàðàíäûüûíû áàøà äöøöðÿì. Àäàìëàð Àëëàùëà ãàðäàø èäèëÿð. Àíúàã íÿäÿ èñÿ ãàðäàø îëìàã îëàð. ßýÿð àäàìëàðû áèð éåðÿ áàüëàéàí òåëëÿð éîõäóðñà, îíëàð éàíàøû ãîéóëàð, àììà áèð-áèðëÿðèíÿ áàüëàíìàçëàð. Åëÿ-áåëÿ ãàðäàø îëìàã îëìàç. Ìÿí âÿ éîëäàøëàðûì 2/33 ãðóïóíäà ãàðäàøûã, ôðàíñûçëàð Ôðàíñàäà ãàðäàøäûðëàð. Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì Àëëàùûí éîëó èëÿ ýåäÿðÿê, Èíñàíäà àäàìëàðûí ãàðäàøëûã òÿìÿëèíè ãîéìóøäóð. Ìÿí éàõûí àäàìà ìÿùÿááÿòèí ìÿíàñûíû áàøà äöøöðÿì, áó ìÿùÿááÿòè ìÿíÿ þéðÿòìèøëÿð. Éàõûí àäàìà ìÿùÿááÿò øÿõñèééÿò âàñèòÿñè èëÿ Àëëàùà èáàäÿò èäè. Øÿõñèééÿò íÿ ãÿäÿð îðòà îëñà äà, áó ìÿùÿááÿò Àëëàùà ãóëëóã èäè. Áó ìÿùÿááÿò, ìÿùÿááÿò ýþñòÿðèëÿí àäàìû àë÷àëòìûðäû, îíó òÿøÿêêöð çÿíúèðëÿðè èëÿ ñàðûìûðäû, ÷öíêè áó ùÿäèééÿ îíà äåéèë, Àëëàùà âåðèëèðäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ áåëÿ ìÿùÿááÿò ãàáèëèééÿòñèçëèéè, àõìàãëûüû âÿ úàùèëëèéè øþùðÿòëÿíäèðìÿéÿ ÷åâðèëìèðäè. Ùÿêèìèí áîðúó áó èäè êè, ùÿéàòûíäàí êå÷ÿðÿê, êèì îëóðñà îëñóí, òàóí õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëàí àäàìû ìöàëèúÿ åòñèí. Ùÿêèì Àëëàùà õèäìÿò åäèðäè. Ôûðûëäàã÷ûíûí éàòàüû éàíûíäà êå÷èðäèéè éóõóñóç ýåúÿëÿð îíó àë÷àëòìûðäû. Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì Àëëàùûí áóéðóüó èëÿ éàõûíà ìÿùÿááÿòè øÿõñèééÿò âàñèòÿñè èëÿ Èíñàíà ùÿäèééÿéÿ ÷åâèðìèøäèð. Ìÿí øÿõñèééÿòäÿí òÿëÿá îëóíàí ìöòèëèéèí äÿðèí ìÿíàñûíû áàøà äöøöðÿì. Ìöòèëèê øÿõñèééÿòè àë÷àëòìûðäû. Îíó éöêñÿëäèðäè. Î, __________ øÿõñèééÿòèí Åë÷èëèê ðîëóíó ìåéäàíà ÷ûõàðûðäû. Éàõûí àäàìûí âà373

downloaded from KitabYurdu.org

ñèòÿñèëÿ Àëëàùà åùòèðàì òÿëÿá åòìÿêëÿ, î åéíè çàìàíäà òÿëÿá åäèðäè êè, þçöíöí Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø éîëëà ýåäÿí Àëëàù úàð÷ûñû îëäóüóíó äÿðê åäèá, îíà þç øÿõñèééÿòèíäÿ ùþðìÿò åòñèí. Ìöòèëèê îíà þéðÿäèðäè êè, þçöíö óíóòìàãëà éöêñÿëñèí. ×öíêè øÿõñèééÿò þç øÿõñè ÿùÿìèééÿòèíè øèøèðòñÿ, éîëó äÿðùàë ãàëûí äèâàðà äèðÿíÿð. Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì Àëëàùûí áóéðóãëàðûíà ÿìÿë åäÿðÿê, þçö þçöíÿ ùþðìÿò, þçöíöí ñèìàñûíäà Èíñàíà ùþðìÿò òÿáëèü åäèðäè. Íÿùàéÿò, ìÿí áàøà äöøöðÿì íÿ ö÷öí Àëëàùà ìÿùÿááÿò èíñàíëàðûí öçÿðèíÿ áèð-áèðè ö÷öí ìÿñóëèééÿò ãîéìóø âÿ Öìèäè îíëàðà õåéèðõàùëûã êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Àõû î, ùÿð áèð àäàìû âàùèä âÿ åéíè Àëëàùûí Åë÷èñèíÿ ÷åâèðèð, ùÿð êÿñèí ÿëèíÿ ùàìûíûí èõëàñûíû âåðèðäè. Ùå÷ êÿñèí äÿ ðóùäàí äöøìÿéÿ ùàããû éîõ èäè, ÷öíêè ùÿð êÿñ þçöíäÿí äàùà óëó îëàí êÿñèí åë÷èñè èäè. Ðóùäàí äöøìÿê þçöíäÿ Àëëàùû èíêàð åòìÿéÿ áÿðàáÿð èäè. Öìèäèí âÿçèôÿñèíè áåëÿ èôàäÿ åòìÿê îëàðäû: “Äåìÿëè, ñÿí þçöíÿ áåëÿ áþéöê ãèéìÿò âåðèðñÿí? Ñÿíèí öìèäñèçëèéèíäÿ íÿ ãÿäÿð òÿêÿááöð âàðìûø!” Ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì, Àëëàùûí áóéðóãëàðûíà ÿìÿë åäÿðÿê, ùÿð áèð êÿñè ùàìû ö÷öí âÿ áöòöí èíñàíëàðû ùÿð êÿñ ö÷öí úàâàáäåù åòìèøäèð. Øÿõñèééÿò êîëëåêòèâèí õèëàñû ö÷öí þçöíö ãóðáàí âåðìÿëèäèð, àììà áóðàäà ìÿñÿëÿ àäè ùåñàáäà äåéèë. Áöòöí ìÿñÿëÿ øÿõñèééÿòèí âàñèòÿñè èëÿ Èíñàíà ùþðìÿò åòìÿêäÿäèð. Áÿëè, ìÿíèì ìÿäÿíèééÿòèìèí ÿçÿìÿòè îíäàäûð êè, øàõòàäà òîðïàã àëòûíäà ãàëìûø áèð íÿôÿðè õèëàñ åòìÿê ö÷öí éöç øàõòà÷û ùÿéàòëàðûíäàí êå÷ÿúÿêäèð. ×öíêè îíëàð Èíñàíû õèëàñ åäèðëÿð. Áöòöí äåéèëÿíëÿðÿ ÿñàñÿí, ìÿí àçàäëûüûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áàøà äöøöðÿì. Áó þç òîõóìóíóí ãöââÿ ìåéäàíûíäà áîé àòàí àüàúûí àçàäëûüûäûð. Î, Èíñàíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè øÿðòëÿðèíèí ìÿúìóñóäóð. Î, àðõàäàí ýÿëÿí êöëÿéÿ áÿíçÿéèð, éàëíûç áó êöëÿéèí ñà__________ éÿñèíäÿ éåëêÿíëè ýÿìè à÷ûã äÿíèçäÿ àçàääûð.

374

downloaded from KitabYurdu.org

Áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ òÿðáèéÿ àëûá, áîéà-áàøà ÷àòìûø Èíñàí ÿçÿìÿòëè áèð àüàúà ÷åâðèëÿðäè. Îíóí êþêëÿðè òîðïàüûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ èøëÿéÿðäè. Ýþðÿñÿí î þçöíäÿ äàùà ùàíñû èíñàíè êåéôèééÿòëÿðè úÿì åäÿðäè êè, î þç âàðëûüûíû áöòöí ÿçÿìÿòè èëÿ ýþñòÿðÿ áèëñèí!

XXVII Àíúàã ìÿí ùÿð øåéè êîðëàäûì. Ìÿí ìèðàñû ñîâóðäóì. Ìÿí Èíñàí àíëàéûøûíû óíóòìàüà éîë âåðäèì. Àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿð âàñèòÿñèëÿ òÿìñèë åäèëÿí ùþêìäàð êóëòóíó âÿ áó êóëòà ÿñàñëàíàí èíñàí ìöíàñèáÿòëÿðè íÿúèáëèéèíè õèëàñ åòìÿê ö÷öí ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì àç ãöââÿ âÿ éàðàäûúûëûã èëùàìû ñÿðô åòìÿìèøäèð. Ùóìàíèçìèí áöòöí ñÿéè áó ìÿãñÿäÿ éþíÿëäèëìèøäè. Ùóìàíèçì Èíñàíûí øÿõñèééÿòäÿí éöêñÿê îëäóüóíó èçàù åòìÿê âÿ ñàáèòëÿøäèðìÿê âÿçèôÿñèíè õöñóñè îëàðàã þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöøäö. Ùóìàíèçì Èíñàíû òÿáëèü åäèðäè. Ëàêèí ñþùáÿò Èíñàíäàí äöøÿíäÿ äèëèìèçèí ýöúö ÷àòìûð. Èíñàí – àäàìëàðäàí ôÿðãëè øåéäèð. ßýÿð òÿêúÿ äàøëàðäàí: äàíûøûëñà, êèëñÿ ùàããûíäà ùå÷ áèð ìöùöì øåé äåìÿê îëìàç. ßýÿð Èíñàíû àäàìëàðà õàñ îëàí øåéëÿðëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ úÿùä åäèëñÿ, îíóí ùàããûíäà ÿùÿìèééÿòëè áèð øåé äåìÿê îëìàç. Áóíà ýþðÿ ùóìàíèçì ãÿñäÿí î éîëëà ýåòäè êè, ùÿìèí éîë îíó ãàéàéà ñþéêÿäè. Ùóìàíèçì Èíñàí àíëàéûøûíû ìÿíòèãè âÿ ÿõëàãè äÿëèëëÿðëÿ èçàù åòìÿê âÿ áó éîëëà îíó àäàìëàðûí øöóðóíà éåðèòìÿê èñòÿéèðäè. Ùå÷ áèð ñþç èçàùàòû ñåéð åòìÿéè ÿâÿç åäÿ áèëìÿç. Ìàùèééÿòèí áèðëèéèíè ñþçëÿ èôàäÿ åòìÿê îëìàç. ßýÿð ìÿí àäàìëàðäà âÿòÿíÿ éàõóä ÿìëàêà ìÿùÿááÿò îéàòìàã èñòÿéèðÿìñÿ âÿ áåëÿ áèð ìÿùÿááÿò îíëàðûí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòëÿðèíÿ ìÿëóì äåéèëñÿ, áó àäàìëàðûí öðÿêëÿðèíè ÿëÿ àëìàã ö÷öí ìÿíèì ùå÷ áèð ÿñàñûì îëìàç. ßìëàê òàðëàäûð, îòëàãäûð, ñöðöäöð. Áó ùèññÿëÿðèí ùÿð áèðèíèí àéðû-àéðûëûãäà âÿ áèðëèêäÿ âÿçèôÿñè, âàð-äþâëÿò ýÿòèðìÿêäèð. Ëàêèí ùÿð áèð ÿìëàêà åëÿ áèð øåé õàñäûð êè, áó õöñóñèééÿò îíó òÿøêèë åäÿí åëåìåíòëÿðÿ íÿçÿð ñàëàíäà éîõà ÷ûõûð: àõû áÿçè ìöëêÿäàðëàð __________ ñåâèìëè ìàëèêàíÿëÿðèíè õèëàñ åòìÿê ö÷öí èôëàñà óüðàìàüà ðàçûäûð375

downloaded from KitabYurdu.org

ëàð. Áó åëÿ áèð øåé ìàëèêàíÿíèí òÿðêèá åëåìåíòëÿðèíè éöêñÿëäèð, îíëàðà õöñóñè êåéôèééÿò âåðèð. Áóäóð, îíëàð ùÿìèí ìöëêöí ñöðöñö, ùÿìèí ìöëêöí ÷ÿìÿíè, ùÿìèí ìöëêöí òàðëàëàðû îëóð... Èíñàí äà áó ãàéäà èëÿ âÿòÿíèíèí, ïåøÿñèíèí, ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíèí, äèíèíèí àäàìû îëóð. Àíúàã ñÿí áåëÿ ìàùèééÿòëÿðäÿí àéðû îëìàäûüûíû òÿñäèã åòìÿê ö÷öí ÿââÿëúÿ îíëàðû þçöíäÿ éàðàòìàëûñàí. Î àäàìäà êè, âÿòÿí ùèññè éîõäóð, áóíó îíà ùå÷ áèð äèëëÿ òÿëãèí åòìÿê îëìàç. Þçöíäÿ, þçöíöí àäëàíäûðäûüûí ìàùèééÿòè àíúàã ôÿàëèééÿòèí êþìÿéè èëÿ éàðàòìàã îëàð. Ìàùèééÿò äèë ñàùÿñèíÿ äåéèë, ôÿàëèééÿò ñàùÿñèíÿ ìÿõñóñäóð. Áèçèì Ùóìàíèçì ôÿàëèééÿòÿ åòèíàñûç èäè. Îíóí ñÿéëÿðè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ íÿòèúÿëÿíìÿäè. ßí ìöùöì ôÿàëèééÿò àä àëäû. Áó àä ãóðáàíäûð. Ãóðáàí âåðìÿê íÿ ùÿìèøÿ ñÿíÿ ìÿõñóñ áèð øåéäÿí óçàãëàøìàã, íÿ äÿ ýöíàùëàðûíû éóìàã äåìÿêäèð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë áó, ôÿàëèééÿòäèð. Áó ñÿíèí þçöíö àéðûëìàç Ìàùèééÿòÿ ùÿñð åòìÿéèí äåìÿêäèð. ßìëàêûí ãÿäðèíè éàëíûç úàíûíûí áèð ùèññÿñèíè îíà ôÿäà åäÿí, îíóí õèëàñû íàìèíÿ ìöáàðèçÿ àïàðàí âÿ îíó äàùà éàõøû åëÿìÿéÿ ÷àëûøàí àäàì áàøà äöøÿð. Áó çàìàí îíäà ÿìëàêà ìÿùÿááÿò éàðàíûð. ßìëàê ýÿëèðèí éåêóíó äåéèë, – áåëÿ äöøöíìÿê ñÿùâ îëàðäû, – î, âåðèëìèø áÿõøèøëÿðèí ìÿúìóñóäóð. Íÿ ãÿäÿð êè, ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì Àëëàùà èñòèíàä åäèðäè, î, èíñàíûí öðÿéèíäÿ Àëëàù éàðàäàí áó ãóðáàí àíëàéûøûíû õèëàñ åäÿ áèëÿðäè. Ùóìàíèçì ãóðáàíûí áàøëûúà ðîëóíà êÿìåòèíàëûã ýþñòÿðäè. Î, Èíñàíû ôÿàëèééÿòèí êþìÿéè èëÿ äåéèë, ñþçëÿ ãîðóìàã íèééÿòèíäÿ èäè. Àäàìëàðûí âàñèòÿñè èëÿ ýþðöíÿí Èíñàí îáðàçûíû õèëàñ åòìÿê ö÷öí ùóìàíèçìèí èõòèéàðûíäà éàëíûç áþéöê ùÿðôëÿ áÿçÿäèëìèø “Èíñàí” ñþçö âàð èäè. Áèç ñÿðò éàìàúäàí äûðìàíìàã âÿ ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Èíñàíû îðòà øÿõñèééÿòëÿ éàõóä àäàìëàðûí úÿìè èëÿ ÿâÿç åëÿìÿê òÿùëöêÿñèíäÿí ãîðõìàäûã. Áèç êèëñÿìèçè äàø éûüûíû èëÿ ÿâÿç åòìÿê òÿùëöêÿñèíäÿí ÷ÿêèíìÿäèê. Áåëÿëèêëÿ, ýåò-ýåäÿ ìèðàñûìûçû èòèðäèê. Áèç øÿõñèééÿòäÿ Èíñàí ùöãóãóíó ìþùêÿìëÿòìÿê ÿâÿçèíÿ __________ Êîëëåêòèâèí ùöãóãëàðûíäàí ñþùáÿò à÷äûã. Ùèññ îëóíìàäàí Èíñàíà 376

downloaded from KitabYurdu.org

åòèíàñûç îëàí Êîëëåêòèâèí ÿõëàã ãàéäàñû ìåéäàíà ÷ûõäû. Áó ÿõëàã ãàéäàñû èçàùàò âåðÿ áèëÿð êè, íÿ ö÷öí øÿõñèééÿò Èúìà íàìèíÿ þçöíö ãóðáàí âåðìÿëèäèð. Ëàêèí î, ñþç êÿëÿéèíÿ ÿë àòìàäàí èçàù åäÿ áèëìÿç êè, íÿ ö÷öí Èúìà áèð àäàìûí õàòèðèíÿ þçöíö ãóðáàí âåðìÿëèäèð. Ýöíàùñûç ìÿùêóìóí õèëàñû ö÷öí ìèíëÿðëÿ àäàìûí þëöìö ãÿáóë åòìÿñè íÿ ö÷öí ÿäàëÿòäèð. Áèç ùÿëÿ áó ïðèíñèïè õàòûðëàéûðûã, àììà éàâàø-éàâàø îíó óíóäóðóã, ùàëáóêè áèçèì ÿçÿìÿòèìèç ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, áèçè ãàðûøãà éóâàëàðûíäàêû ãàðûøãàëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿí ùÿìèí áó ïðèíñèïäèð. Ñÿìÿðÿëè ìåòîä îëìàäûüûíäàí, áèç Èíñàíà èñòèíàä åäÿí Èíñàíëûãäàí øÿõñèééÿòëÿð éûüûíûíà ÿñàñëàíàí áó ãàðûøãà éóâàñûíà éóâàðëàíäûã. Áèç Äþâëÿò ïÿðÿñòèøèíèí éàõóä êöòëÿ ïÿðÿñòèøèíèí ãàáàüûíà íÿ èëÿ ÷ûõà áèëÿðèê? Àëëàùûí éàðàòäûüû Èíñàíûí ÿçÿìÿòëè îáðàçû íÿéÿ äþíìöøäöð? Îíó þç ìÿíàñûíû èòèðìèø ñþçëÿðèí àðõàñûíäà äÿðê åòìÿê, äåìÿê îëàð, ìöìêöí äåéèë. Áèç òÿäðèúÿí Èíñàíû óíóäàðàã, þç ìÿíÿâèééàòûìûçû àéðû-àéðû øÿõñèééÿò ïðîáëåìè èëÿ ìÿùäóäëàøäûðäûã. Áèç ùÿð êÿñäÿí áàøãàñûíà çÿðÿð éåòèðìÿìÿéè òÿëÿá åòìÿéÿ áàøëàäûã. Ùÿð äàøäàí áàøãà äàøà çèéàí âóðìàìàüû òÿëÿá åòäèê. Àéäûíäûð êè, îíëàð ÷þëäÿ, ùàðà ýÿëäè ñÿïÿëÿíäèêëÿðè ùàëäà áèð-áèðëÿðèíÿ çèéàí âóðìàçëàð. Ëàêèí îíëàð éàðàäà áèëÿúÿêëÿðè âÿ áóíóí ÿâÿçèíÿ îíëàðûí ùÿð áèðèíè ìÿíàëàíäûðàúàã êèëñÿéÿ çèéàí âóðà áèëÿúÿêëÿð. Áèç èíñàíëàð àðàñûíäà áÿðàáÿðëèéèí òÿáëèüèíè äàâàì åòäèðèðäèê. Ëàêèí áèç Èíñàíû óíóäàðàã, íÿ äåäèéèìèçè àíëàìûðäûã. Áÿðàáÿðëèéèí ÿñàñûíà íÿ ãîéàúàüûìûçû áèëìÿäèéèìèçäÿí îíó äóìàíëû áèð ìöääÿàéà ÷åâèðäèê, îíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéè áàúàðìàäûã. Øÿõñèééÿòëÿð àðàñûíäà, ìöäðèê âÿ ìàéìàã àäàì àðàñûíäà, àõìàã âÿ úàùèë àðàñûíäà Áÿðàáÿðëèéè íåúÿ ìöÿééÿí åòìÿëè? Èíøààò ìàòåðèàëëàðûíà ýÿëèíúÿ, ÿýÿð îíëàðûí áÿðàáÿðëèéèíè ìöÿééÿí åäèá, ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿéèðèêñÿ, î çàìàí îíëàðûí ùàìûñû åéíè éåð òóòìàëû âÿ åéíè ðîëó îéíàìàëûäûðëàð. Áó èñÿ ìÿíàñûçäûð. ×öíêè î çàìàí Áÿ__________ ðàáÿðëèê ïðèíñèïè Åéíèééÿò ïðèíñèïèíÿ ÷åâðèëèð.

377

downloaded from KitabYurdu.org

Áèç éåíÿ Èíñàí Àçàäëûüûíû òÿáëèü åäèðäèê. Ëàêèí Èíñàíû óíóäàðàã, áèç þç Àçàäëûüûìûçû áèð íþâ úÿçàñûçëûã êèìè ìöÿééÿí åòäèê, áó çàìàí ùÿð úöð ùÿðÿêÿòÿ, ùÿð úöð ÿìÿëÿ éîë âåðèëèð, òÿêè áàøãàñûíà çèéàí âóðìà. Áó èñÿ ùÿð úöð ìÿíàäàí ìÿùðóìäóð, ÷öíêè åëÿ áèð ÿìÿë éîõäóð êè, î áàøãà àäàìà òîõóíìàñûí. ßýÿð ìÿí ÿñýÿð îëäóüóì âàõò þçöìö øèêÿñò åëÿñÿì ìÿíè ýöëëÿëÿðëÿð. Ìöíôÿðèä øÿõñèééÿòëÿð éîõäóð. Úÿìèééÿòäÿí ýåí ýÿçÿíëÿð úÿìèééÿòÿ çèéàí âóðóðëàð. Êÿäÿðëè àäàì áàøãàëàðûíû äà êÿäÿðëÿíäèðèð. Àçàäëûã ùöãóãóíó áó úöð áàøà äöøìÿêëÿ, áèç ðÿôåäèëìÿç òÿçàäëàðëà òîããóøìàäàí îíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéè éàäûðüàäûã. Àçàäëûã ùöãóãóìóçó ùàíñû âÿçèééÿòäÿ ñàõëàéà áèëäèéèìèçè, ùàíñû âÿçèééÿòäÿ îíäàí ìÿùðóì îëäóüóìóçó ìöÿééÿí åòìÿéè áàúàðìàäûüûìûçäàí, áèç ùÿð ùàíñû àéäûí îëìàéàí ïðèíñèïè õèëàñ åòìÿê ö÷öí ùÿð áèð úÿìèééÿòèí àçàäëûüûìûçûí ãàðøûñûíäà ãîéà áèëÿúÿéè òöêÿíìÿç ëàáöä ìàíåÿëÿðÿ ðèéàêàðúàñûíà ýþç éóìäóã. Éàõûí àäàìëàðûìûçà Ìÿùÿááÿò ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëèíúÿ, áèçèì äàùà îíó òÿáëèü åòìÿéÿ úÿñàðÿòèìèç ÷àòìàäû. Êå÷ìèø çàìàíëàðäà éàõûí àäàìà ìÿùÿááÿò áèð Ìàùèééÿò éàðàäàí ãóðáàíà äåéèðäèëÿð. Ùÿì äÿ áó ãóðáàí Àëëàùû îíóí Èíñàí îáðàçû âàñèòÿñèëÿ øþùðÿòëÿíäèðìÿëè èäè. Øÿõñèééÿò âàñèòÿñè èëÿ Àëëàùà, éàõóä Èíñàíà ùàãã âåðèðäèê. Ëàêèí Àëëàùû, éàõóä Èíñàíû óíóäàðàã, áèç àíúàã øÿõñèééÿòÿ ùàãã ãàçàíäûðäûã. Áó çàìàí éàõûí àäàìà Ìÿùÿááÿò ÷îõ âàõò òÿùãèðÿ ÷åâðèëäè. Ìàääè íåìÿòëÿðèí áþëöíìÿñèíäÿ ÿäàëÿòè Úÿìèééÿò òÿìèí åòìÿëèäèð. Î, áó âÿ éà áàøãà áèðèñèíèí øûëòàüûíäàí àñûëû îëà áèëìÿç. Øÿõñèééÿòèí ëÿéàãÿòè éîë âåðìÿç êè, î áàøãà áèð øÿõñèééÿòäÿí ñÿõàâÿòèíÿ ýþðÿ àñûëû îëñóí. ßýÿð âàðëûëàð âàð-äþâëÿòÿ ìàëèê îëìàãäàí áàøãà, éîõñóëëàðäàí ìèííÿòäàðëûã òÿëÿá åòñÿéäèëÿð, áó ìÿíàñûç îëàðäû... Áàøëûúà ìÿñÿëÿ èñÿ áóíäàí èáàðÿòäè êè, áèçèì éàíëûø øÿðù åäèëìèø éàõûí àäàìà ìÿùÿááÿòèìèç ÿëåéùèìèçÿ ÷åâðèëìèøäè. Î éàëíûç ðÿùìÿ ÿñàñëàíàðàã òÿðáèéÿ úÿçàñûíû ãàäàüàí åäÿðäè. Àéðûàéðû øÿõñèééÿòëÿðèí äåéèë, Èíñàíûí õèäìÿòèíäÿ îëàí ÿñë éàõûí àäàìà Ìÿùÿììÿä, øÿõñèééÿòäÿ Èíñàíû éöêñÿëòìÿê ö÷öí øÿõñèééÿò__________ ëÿ ìöáàðèçÿ ùþêìö âåðèðäè.

378

downloaded from KitabYurdu.org

Áèç Èíñàíû áåëÿëèêëÿ èòèðäèê. Èíñàíû èòèðìÿêëÿ áèç ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèçèí òÿáëèü åòäèéè ãàðäàøëûã ùÿðàðÿòèíè èòèðäèê, ÷öíêè éàëíûç íÿäÿ èñÿ ãàðäàø îëìàã îëàð, öìóìèééÿòëÿ ãàðäàø îëìàã îëìàç. Áèð íÿôÿðëÿ äÿðäëÿøìÿê ùÿëÿ îíà ãàðäàø îëìàã äåìÿê äåéèë. Ãàðäàøëûã àíúàã ôÿäàêàðëûãäà òÿçàùöð åäèð. Î áèçèì þçöìöçäÿí ÷îõ-÷îõ éöêñÿê îëàí íÿéÿ èñÿ öìóìè áÿõøèøäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ëàêèí áèç ùÿð úöð ùÿãèãè ìÿèøÿòèí ìåéâÿñèíè úûëûçëàøäûðàðàã, ãàðäàøëûüûìûçû ñàäÿúÿ îëàðàã ãàðøûëûãëû ñÿáèð äÿðÿúÿñèíÿ åíäèðäèê. Áèç äàùà áÿùðÿ âåðìèðèê. Ëàêèí ìÿí þçöìö ãóðáàí âåðìèø îëñàì, ùå÷ íÿ àëìûðàì, ÷öíêè ìÿí þçöìöí áèð ùèññÿñè îëäóüóì ùå÷ íÿ éàðàòìûðàì, äåìÿê, ìÿí ùå÷ áèð øåéÿì. ßýÿð ìÿíäÿí áèð ôàéäà ö÷öí þëìÿê òÿëÿá åòñÿëÿð, ìÿí èìòèíà åäÿðÿì. Ôàéäà ùÿð øåéäÿí ÿââÿë éàøàìàüû áóéóðóð. Ùàíñû ìÿùÿááÿò åùòèðàñû ìÿíèì þëöìöìöí ÿâÿçèíè âåðÿ áèëÿð? Øåéäÿí, äèâàðäàí þòÿðè éîõ, åâäÿí þòÿðè þëÿðëÿð. Äàøäàí þòÿðè äåéèë, êèëñÿäÿí þòÿðè þëÿðëÿð. Úàìààòäàí þòðö éîõ, õàëãäàí þòðö þëÿðëÿð. ßýÿð Èíñàí Èúìàíûí òÿìÿë äàøûäûðñà, îíóí éîëóíäà þëÿðëÿð. Éàëíûç î øåéèí óüðóíäà þëÿðëÿð êè, îíóí ö÷öí éàøàìàüà äÿéÿð. Áèçèì ëåêñèêîíóìóç ñàíêè ùå÷ äÿéèøìÿìèøäèð, àììà áèç îíëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿäèéèìèç çàìàí ñþçëÿð þç ùÿãèãè ìÿíàñûíû èòèðÿðÿê, áèçè ùÿëëåäèëìÿç òÿçàäëàðà àïàðûá ÷ûõàðûðäû. Áèç äÿ áó ãöñóðëàðà ýþç éóììàüà ìÿúáóð èäèê. Òèêìÿéè áàúàðìàäûüûìûçäàí äàø éûüûíûíû ìåéäàíà ãîéìàüà, íÿ áàðÿäÿ äàíûøûüûìûçû äÿãèãëÿøäèðìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäÿí Êîëëåêòèâ ùàããûíäà åùòèéàòëà äàíûøìàüà ìÿúáóð èäèê, ÷öíêè ùÿãèãÿòäÿ áèç ìþâúóä îëìàéàí øåé ùàããûíäà äàíûøûðäûã. Êîëëåêòèâ áèð øåéëÿ áàüëàíàíà ãÿäÿð “êîëëåêòèâ” ñþçö ìÿíàäàí ìÿùðóìäóð. Éåêóí Ìàùèééÿò äåìÿê äåéèë. ßýÿð Úÿìèééÿòèìèçèí ùÿëÿ éàøàìàã ùàããû âàðäûñà, ÿýÿð îíäà Èíñàíà àç-÷îõ åùòèðàì ãàëìûøäûñà, áó àíúàã îíäàí èðÿëè ýÿëèðäè êè, áèçèì íàäàíëûãäàí õÿéàíÿò åòäèéèìèç ÿñë ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò, ùÿëÿ äÿ ñÿéðèéÿí èøûã ñà÷ûð âÿ áèçè øÿõñè èðàäÿìèçäÿí àñûëû __________ îëìàéàðàã õèëàñ åäèðäè.

379

downloaded from KitabYurdu.org

Áèçèì þçöìöçöí áàøà äöøìÿäèéèìèç øåéëÿðè äöøìÿíèìèç íåúÿ áàøà äöøÿ áèëÿðäè? Îíëàð áèçèì ñèìàìûçäà éàëíûç äàø ãàëàüû ýþðöðäöëÿð. Îíëàð Êîëëåêòèâèí ìÿíàñûíû ãàéòàðìàüà ñÿé åäèðäèëÿð: àíúàã èíäè áó ìÿíàíû áèç þçöìöç äÿ èçàù åäÿ áèëìèðäèê, ÷öíêè Èíñàíû óíóòìóøäóã. Îíëàðäàí áÿçèëÿðè, ÷îõ áàø ñûíäûðìàäàí, èôðàò ìÿíòèãè íÿòèúÿéÿ ýÿëäèëÿð. Îíëàð äàø ãàëàüûíà ìöñòÿñíà ÿùÿìèééÿò âåðäèëÿð. Äàø äàøûí åéíè îëìàëûäûð. Ùÿð áèð äàø äà þçöíÿ òàáå îëìàëûäûð. Àíàðõèéà ùÿëÿ Èíñàí ïÿðÿñòèøèíè óíóòìàìûøäû, àììà îíó òàìàì àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿðÿ âåðìèøäè. Áó èñÿ áèçèìêèíäÿí äÿ àðòûã áàðûøìàç òÿçàäëàðà àïàðûá ÷ûõàðûðäû. Èêèíúèëÿð ÷þëÿ ñÿïÿëÿíìèø äàøëàðû éûüûøäûðûðäûëàð. Îíëàð Êöòëÿ ùöãóãóíó òÿáëèü åäèðäèëÿð. Àììà îíëàðûí íÿçÿðèééÿñè éàðàðñûçäû. ×öíêè áèð íÿôÿðèí Êöòëÿéÿ çöëì åòìÿñèíÿ éîë âåðìÿê ìöìêöí îëìàäûüû êèìè, øöáùÿñèç, Êöòëÿíèí äÿ áèð íÿôÿðè ÿçìÿñèíÿ éîë âåðìÿê îëìàç. Ö÷öíúöëÿð áó èãòèäàðñûç äàøëàðà éèéÿëÿíäèëÿð âÿ îíëàðûí êöëëöíäÿí Äþâëÿò éàðàòäûëàð. Áåëÿ äþâëÿò äÿ èíñàíëàðû éöêñÿëòìèð. Î äà àíúàã êöëëöí èôàäÿñèäèð. Î, øÿõñèééÿòèí ÿëèíÿ âåðèëìèø Êîëëåêòèâ ùþêìðàíëûüûäûð. Î, çàùèðÿí áàøãà äàøëàðà áÿíçÿéÿí äàøûí, äàøëàðûí úÿìè öçÿðèíäÿ ùþêìðàíëûüûäûð. Áó Äþâëÿò à÷ûãúà Êîëëåêòèâ ãàéäà-ãàíóíó òÿáëèü åäèð, áó Êîëëåêòèâè áèç ùÿëÿ ðÿää åäèðèê, àíúàã þçöìöç äÿ òÿäðèúÿí îíà äîüðó ýåäèðèê, ÷öíêè áèç Èíñàíû óíóòìóøóã, àõû áèçèì èìòèíà åòìÿéèìèçÿ àíúàã î, áÿðàÿò îëà áèëÿðäè. Áó éåíè äèíèí òÿðÿôäàðëàðû éîë âåðìÿçëÿð êè, áèð íå÷ÿ øàõòà÷û øàõòàäà òîðïàã àëòûíäà ãàëìûø áèð éîëäàøûíûí õèëàñû õàòèðèíÿ úàíëàðûíäàí êå÷ñèíëÿð. ×öíêè áó äàø ãàëàüûíà çèéàí âóðà áèëÿð. ßýÿð éàðàëû ÿñýÿð îðäóíóí èðÿëèëÿìÿñèíÿ ìàíå îëàðñà, îíëàð îíó þëäöðÿðëÿð. Èúìàíûí ðèôàùû áàðÿäÿ îíëàð ùåñàáûí êþìÿéè èëÿ ìöùàêèìÿ éöðöòìÿéÿ áàøëàðëàð âÿ ùåñàá îíëàðà ðÿùáÿðëèê åäÿð. Îíëàðà þçëÿðèíäÿí äàùà éöêñÿêëÿðÿ ãàëõìàã ÿë âåðìèð. Äåìÿëè, îíëàðäàí ôÿðãëÿíÿí øåéëÿðè ýþðìÿéÿ ýþçëÿðè éîõäóð, îíà ýþðÿ êè, þç öçÿð__________ ëÿðèíäÿ ãîâóøà áèëÿúÿêëÿðè ùå÷ íÿ òàïìûðëàð. Ùÿð úöð éàä àäÿò, 380

downloaded from KitabYurdu.org

áàøãà èðã, áàøãà ôèêèð îíëàð ö÷öí ìöòëÿã òÿùãèðàìèç îëàúàãäûð. Îíëàð þçëÿðèíÿ úÿëá åòìÿê èãòèäàðûíà ìàëèê îëìàéàúàãëàð, ÷öíêè Èíñàíû þç äèíèíÿ ÷åâèðìÿê ö÷öí îíó ðÿää åòìÿê äåéèë, ðîëóíó îíà èçàù åòìÿê, îíà úèääè-úÿùä ö÷öí ìÿãñÿä ýþñòÿðìÿê âÿ ãöââÿñèíè ñûíàìàã ö÷öí îíà ìåéäàí âåðìÿê ëàçûìäûð. Þç ÿãèäÿñèíÿ äþíäÿðìÿê ùÿìèøÿ àçàä åòìÿê äåìÿêäèð. Êèëñÿ äàøëàðû þçöíÿ úÿëá åäÿ áèëÿð âÿ îíëàð áóðàäà ìÿíà êÿñá åäèð. Ëàêèí äàø ãàëàüû þçöíÿ ùå÷ áèð øåé úÿëá åòìèð âÿ áåëÿ áèð ãàáèëèééÿòÿ ñàùèá îëìàäûüûíäàí ÿçèð. Áÿëè, áó áåëÿäèð. Áÿñ áóíóí ýöíàùû êèìäÿäèð? Ìÿí àðòûã þç àüûðëûüû èëÿ òÿçéèã åäÿí äàø ãàëàüûíûí ñÿëèãÿñèç ñóðÿòäÿ ÷þëÿ ñÿïÿëÿíìèø äàøëàð öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìàñûíà òÿÿúúöá åòìèðÿì. Àíúàã ìÿí ùÿð ùàëäà îíäàí ãöââÿòëèéÿì. Ìÿí éåíèäÿí þçöìÿ ãàéûòñàì, îíäàí ãöââÿòëèéÿì. ßýÿð áèçèì ùóìàíèçì Èíñàíû áÿðïà åòñÿ ìÿí ýöúëöéÿì. ßýÿð áèç þç Èúìàìûçûí ÿñàñûíû ãîéà áèëñÿê âÿ ÿýÿð áó ìÿãñÿä ö÷öí éåýàíÿ òÿñèðëè âÿñàèò îëàí ãóðáàíû òÿòáèã åòñÿê ìÿí ýöúëöéÿì. Ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèçèí ãóðäóüó èúìà äà ìÿíôÿÿò ìÿúìóñó äåéèëäè, î, áÿõøèøëÿð ìÿúìóñó èäè. Ìÿí îíäàí ãöââÿòëèéÿì, ÷öíêè àüàú òîðïàüû òÿøêèë åäÿí ìàääÿëÿðäÿí ãöââÿòëèäèð. Àüàú îíëàðû þçöíÿ ÷ÿêèð. Î, ìàääÿëÿðè àüàúà ÷åâèðèð. Êèëñÿ äàø ãàëàüûíäàí àðòûã èøûã ñà÷ûð. Ìÿí îíäàí ãöââÿòëèéÿì, ÷öíêè éàëíûç ìÿíèì ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèì ùå÷ êÿñè ÿçìÿäÿí, áöòöí ðÿíýàðÿíý èíñàí ôÿðäëÿðèíè áèð âÿùäÿòäÿ áèðëÿøäèðìÿéÿ ãàäèðäèð. Î, ÿòÿøèíè þç ãöââÿ áóëàüûíäàí ñþíäöðìÿêëÿ, åéíè çàìàíäà îíà éåíè ùÿéàò âåðèð. Ó÷óø âàõòû þçöì áèð øåé âåðìÿçäÿí ÿââÿë àëìàã èñòÿéèðäèì. Àðçóìóí ìÿíàñû éîõ èäè. Áóðàäà íÿ èñÿ ùÿìèí äàðûõäûðûúû ãðàììàòèêà äÿðñèíÿ áÿíçÿéÿí áèð øåé âàð èäè. Àëìàãäàí ãàáàã âåðìÿê ëàçûìäûð, åâÿ êþ÷ìÿçäÿí ÿââÿë îíó òèêìÿê ëàçûìäûð. Þç àäàìëàðûìà ìÿùÿááÿòèì î äÿðÿúÿäÿäèð êè, îíëàðûí éîëóíäà ãàíûìû âåðìÿéÿ ùàçûðàì, áó, åéíÿí îíà áÿíçÿéèð êè, àíà óøà__________ üà ìÿùÿááÿòèíè ñöäöíö îíà âåðìÿêëÿ èôàäÿ åäèð. Åëÿ ñèðð äÿ áóí381

downloaded from KitabYurdu.org

äàäûð. Ìÿùÿááÿòèí òÿìÿëèíè ãîéìàã ö÷öí ãóðáàíäàí áàøëàìàã ëàçûìäûð. Ñîíðà ìÿùÿááÿò éåíè ãóðáàíëàð âåðìÿéÿ ðóùëàíäûðà áèëÿð âÿ îíëàð éåíè ãÿëÿáÿëÿðÿ àïàðàð. Àäàì ùÿìèøÿ èëê àääûìû àòìàëûäûð. Éàøàìàãäàí ÿââÿë î äîüóëìàëûäûð. Ìÿí êÿøôèééàòäàí ãàéûäàíäà ôåðìåðèí ãàðäàøû ãûçû èëÿ éàõûíëûüûìû ùèññ åòäèì. Îíóí òÿáÿññöìö ìÿíÿ ñàô ýÿëäè, áó òÿáÿññöìöí úèëâÿëÿðèíäÿ ìÿí êÿíäèìè ýþðäöì. Êÿíäèìèçÿ áàõàíäà þëêÿìè ýþðäöì. Þëêÿìÿ áàõàíäà èñÿ áàøãà þëêÿëÿðè ýþðäöì. ×öíêè ìÿí Èíñàíû þçöíöí òÿìÿë äàøû ñå÷ÿí ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèí àéðûëìàç ùèññÿñèéÿì. Ìÿí Íîðâå÷ óüðóíäà âóðóøìàüà ùàçûð îëäóüóíó áèëäèðÿí 2/33 ãðóïóíäàí àéðûëìàçàì. Îëà áèëÿð êè, ñàáàù Àëèàñ ìÿíè áàøãà òàïøûðûüà ýþíäÿðñèí. Ìÿí áó ýöí ýþðìÿäèéèì Àëëàùà èáàäÿò ö÷öí ýåéèíìèøÿì, ìÿí Àëëàùû îíà ýþðÿ ýþðìÿäèì êè, êîð èäèì. Àððàñ öçÿðèíäÿêè îä-àëîâ ýþçëÿðèìäÿêè ïÿðäÿíè ýþòöðäö âÿ ýþçöì à÷ûëäû. Ìÿíèì àéðûëìàç îëäóüóì àäàìëàðûí äà ýþçëÿðè à÷ûëäû. ßýÿð äàí éåðè àüàðàíäà éåíèäÿí ùàâàéà ãàëõñàì, ìÿí íÿ ö÷öí âóðóøäóüóìó áèëÿúÿéÿì. Àíúàã ìÿí ýþðäöêëÿðèìè éàäûìäà ñàõëàìàã èñòÿéèðÿì. Áóíóí ö÷öí èñÿ ìÿíÿ ñàäÿúÿ Èíàì Ðÿìçè ëàçûìäûð. Ìÿí öìóìóí õöñóñè öçÿðèíäÿ öñòöíëöéö êèìè, Èíñàíûí àéðûàéðû øÿõñèééÿòëÿð öçÿðèíäÿ öñòöíëöéö íàìèíÿ âóðóøàúàüàì. Èíàíûðàì êè, Öìóìè ïÿðÿñòèø àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿðèí ìÿíÿâè ñÿðâÿòèíè éöêñÿëäèð, áèð âÿùäÿòäÿ áèðëÿøäèðèð âÿ éåýàíÿ ÿñë ùàðìîíèéàíûí òÿìÿëèíè ãîéóð, áó èñÿ ùÿéàò àùÿíýèäèð. Êþêö áóäàãëàðûíäàí ôÿðãëÿíñÿ äÿ, àüàú àùÿíýëÿ äîëóäóð. Èíàíûðàì êè, öìóìè ïÿðÿñòèø àéðû-àéðû øÿõñèééÿòëÿðÿ éàëíûç þëöì ýÿòèðÿúÿêäèð, ÷öíêè î, àùÿíýè áÿíçÿéèø öçÿðèíäÿ ãóðìàã èñòÿéèð. Î, Ìàùèééÿòèí âÿùäÿòèíè îíóí ùèññÿëÿðèíèí åéíèééÿòè èëÿ ÿâÿç åäèð. Î, êèëñÿíè äàüûäûð êè, îíó òÿøêèë åäÿí äàøëàðû éàí-éàíà äöçñöí. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí áèð àäÿòèí áàøãà àäÿòäÿí, áèð õàëãûí áàøãà õàëãëàðäàí, áèð èðãèí áàøãà èðãëÿðäÿí, áèð ôèêðèí áàøãà ôèêèð__________ ëÿðäÿí öñòöí îëäóüóíó äåéÿí ùÿð êÿñëÿ âóðóøàúàüàì.

382

downloaded from KitabYurdu.org

Èíàíûðàì êè, èíñàíûí öñòöíëöéö éåýàíÿ ìÿíàñû îëàí áÿðàáÿðëèéèí âÿ éåýàíÿ ìÿíàñû îëàí Àçàäëûüûí òÿìÿëèíè ãîéàúàãäûð. Ùÿð áèð øÿõñèééÿòäÿ Èíñàí ùöãóãóíóí áÿðàáÿðëèéèíÿ èíàíûðàì âÿ èíàíûðàì êè, àçàäëûã Èíñàíûí éöêñÿëìÿñè Àçàäëûüûäûð. Áÿðàáÿðëèê Åéíèééÿò äåìÿê äåéèë. Àçàäëûã Èíñàíûí çÿðÿðèíÿ îëàðàã øÿõñèééÿòèí ýþéëÿðÿ ãàëäûðûëìàñû äåìÿê äåéèë. Ìÿí èíñàí àçàäëûüûíû áèð øÿõñèééÿòÿ éàõóä áèð éûüûí øÿõñèééÿòÿ òàáå åòäèðìÿê èñòÿéÿí ùÿð êÿñëÿ âóðóøàúàüàì. Èíàíûðàì êè, ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòäÿ éàõûí àäàìà Ìÿùÿááÿò – Èíñàíà âåðèëÿí êþíöëëö ãóðáàí äåìÿêäèð: áó äà îíóí ùþêìðàíëûüûíû ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öíäöð. Éàõûíà ìÿùÿááÿò øÿõñèééÿò âàñèòÿñèëÿ Èíñàíà âåðèëÿí áÿõøèøäèð. Î, Èíñàíû òÿøêèë åäèð. Ìÿí î àäàìëàðëà âóðóøàúàüàì êè, îíëàð èääèà åäèðëÿð êè, ìÿíèì éàõûí àäàìà ìÿùÿááÿòèì âàñèòÿ÷èëèê øÿðÿôè éàðàäàð, Èíñàíû èíêàð åäÿð âÿ áåëÿëèêëÿ øÿõñèééÿòè ÷ûõûëìàç ùÿáñõàíàéà ñàëàð. Ìÿí Èíñàí óüðóíäà âóðóøàúàüàì. Îíóí äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû âóðóøàúàüàì. Ùÿì÷èíèí þçöì þçöìÿ ãàðøû âóðóøàúàüàì.

XXVIII Ìÿí éîëäàøëàðûìà ãîøóëäóì. Áèç ÿìð àëìàã ö÷öí ýåúÿ éàðûñûíà éàõûí, áèð éåðÿ òîïëàíìàëû èäèê. 2/33 ãðóïó ìöðýöëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Áþéöê òîíãàëûí àëîâó ãîðà äþíìöøäöð. Çàùèðÿí ãðóï ùÿëÿ äóðóø ýÿòèðèðäè, àììà áó èëëöçèéà èäè. Îøåäå þç ìÿøùóð õðîíîìåòðèíè êÿäÿðëÿ õÿáÿð àëûð. Ïåíèêî áàøûíû äèâàðà ñþéêÿéÿðÿê, êöíúäÿ ìöðýö âóðóð. Ãàâóàë ãû÷ëàðûíû ñàëëàéàðàã ñòîëóí öñòöíäÿ îòóðìóøäóð, î, ÿñíÿéèíè áîüàðàã, àüëàìñûíàí óøàã êèìè öç-ýþçöíö òóðøóäóð. Àçàìáðûí áóðíó êèòàáà äÿéèð. Òÿêúÿ ìàéîð ùÿëÿ òóðøóìàìûøäûð, þëö êèìè ñàðàëìûø ùàëäà ÷ûðàüûí èøûüûíäà êàüûçà äîüðó ÿéèëÿðÿê Æåëå èëÿ àñòàäàí íÿéè èñÿ ìöçàêèðÿ åäèð. ßñëèíäÿ “ìöçàêèðÿ åäèð” ñþçö îëñà-îëñà îáðàçëû èôàäÿäèð. Òÿê ìàéîð äàíûøûð. Æåëå áàøû èëÿ òÿñäèã åäèá úàâàá âåðèð. “Áÿëè, ÿëáÿòòÿ!” Æåëå __________ “Áÿëè, ÿëáÿòòÿ”äÿí áÿðê éàïûøìûøäûð. Î, ìàéîðóí äåäèêëÿðè èëÿ 383

downloaded from KitabYurdu.org

òÿëÿì-òÿëÿñèê ðàçû îëóð. Éàéûíìàãäàí ãîðõóð, áîüóëàí àäàì öçöúöíöí áîéíóíó áóðàõìàãäàí ãîðõàí êèìè. Ìÿí Àëèàñûí éåðèíÿ îëñàéäûì, åéíè àùÿíýëÿ äåéÿðäèì: “Êàïèòàí Æåëå... ñöáù à÷ûëàíäà ñèçè ýöëëÿëÿéÿúÿêëÿð...” Ñîíðà îíóí íÿ úàâàá âåðÿúÿéèíè ýþçëÿðäèì. Ãðóï ö÷ ýöíäöð êè, éàòìûðäû, îíà ýþðÿ ÷ÿòèíëèêëÿ àéàã öñòÿ äóðóðäó. Ìàéîð àéàüà ãàëõûá, Ëàêîðäåðÿ éàíàøûð, îíóí éóõóñóíó ïîçóð, áÿëêÿ Ëàêîðäåð áó éóõóäà ìÿíè øàùìàòäà óäóðäó.

– Ëàêîðäåð... äàí éåðè àüàðàíäà ñèç ó÷óðñóíóç. Þçö äÿ àë÷àãäàí ó÷óø êÿøôèééàòûíà.

– Áàø öñòÿ, úÿíàá ìàéîð...

– Ñèç éàòìàëûñûíûç.

– Åëÿäèð êè âàð, úÿíàá ìàéîð. Ëàêîðäåð òÿçÿäÿí îòóðóð. Ìàéîð îòàãäàí ÷ûõûð, Æåëåíè äÿ òèëîâóí óúóíäàêû þëö áàëûã êèìè, àðäûíúà ÷ÿêèá àïàðûð. Ö÷ ýöí äåéèë, äöç áèð ùÿôòÿäèð êè, Æåëå éàòìûð. Î äà Àëèàñ êèìè íÿèíêè êÿøôèééàòà ó÷ìóøäóð, ùÿì äÿ áöòöí ãðóïóí ìÿñóëèééÿòèíè ÷èéèíëÿðèíäÿ äàøûìûøäûð. Èíñàí äþçöìöíöí ùÿääè-ùöäóäó âàð. Æåëå èñÿ àðòûã äþçöìëöëöéöí ùöäóäëàðûíû êå÷ìèøäèð. Áóíà áàõìàéàðàã, îíëàðûí ùÿð èêèñè – áîüóëàí äà, öçöúö äÿ òÿçÿäÿí õÿéàëè ÿìðèí àðõàñûíúà éîëëàíûðëàð. Âåçåí ìÿíÿ éàíàøûð, î ãàéüûëûäûð. Âåçåí ýåúÿýÿçÿí êèìè àéàã öñòÿ éàòûð.

– Ñÿí éàòûðñàí?

– Ìÿí... Ìÿí áàøûìû êðåñëîíóí àðõàñûíà ñþéêÿìèøÿì – áóðàäà êðåñëî òàïìûøäûì. Ìÿí äÿ éóõóéà ýåäèðÿì, àììà Âåçåíèí ñÿñè ìÿíÿ ÿçàá âåðèð: – Àõûðû ïèñ îëàúàã. Àõûðû ïèñ îëàúàãäûð... Øöáùÿñèç ðÿôåäèëìÿç ñÿää... Àõûðû ïèñ îëàúàã.

– Éàòûðñàí? __________ – Ìÿí... éîõ... íÿéèí àõûðû ïèñ îëàúàã?

384

downloaded from KitabYurdu.org

– Ìöùàðèáÿíèí. Òÿçÿ õÿáÿð! Ìÿí òÿçÿäÿí éóõóéà ýåäèðÿì. Ìûçûëäàíûðàì.

– ...ùàíñû ìöùàðèáÿíèí?

– Íåúÿ éÿíè “ùàíñû ìöùàðèáÿíèí”? Áåëÿ ñþùáÿò ÷îõ óçàíìàç. Àù, Ïàóëà, ÿýÿð àâèàãðóïóí òèðîëëó äàéÿñè îëñàéäû, áöòöí 2/33 ãðóïó èíäè ÷îõäàí éàòàãäà èäè. Ìàéîð ýóðóëòó èëÿ ãàïûíû òàéáàòàé à÷ûð.

– Ãÿò åäèëìèøäèð. Éåðèìèçè äÿéèøèðèê. Æåëå îíóí àðõàñûíäà äóðìóøäóð, îíóí éóõóñó òàìàì ãà÷ìûøäûð. Î, “áÿëè, ÿëáÿòòÿ”ñèíäÿí ñàáàùà ãÿäÿð ÿë ÷ÿêÿúÿêäèð. Áó ýåúÿ î öçöúö çÿùìÿò ö÷öí îíóí þçöíÿ äÿ ìÿëóì îëìàéàí åùòèéàòëàðäàí éåíÿ äÿ ãöââÿ òîïëàéàúàãäûð. Áèç ãàëõûðûã... Áèç äåéèðèê: “Àùà! Ùÿ, éàõøû...” Áèç íÿ äåéÿ áèëÿðèê? Áèç ùå÷ íÿ äåéÿ áèëìÿðèê. Áèç éåíè áàçàéà êþ÷ìÿéè òÿìèí åäÿúÿéèê. Òàïøûðûüà ó÷ìàã ö÷öí òÿê Ëàêîðäåð ñöáùö ýþçëÿéÿúÿêäèð. ßýÿð î ñàü ãàëñà, éåíè àåðîäðîìäà áèçÿ ãîøóëàúàãäûð. Ñàáàù áèç äÿ ùå÷ íÿ äåìÿéÿúÿéèê. Ñàáàù øàùèäëÿð áèçè ìÿüëóá ñàéàúàãëàð. Ìÿüëóáëàð èñÿ ñóñìàëûäûð. Òîõóì êèìè.

__________ 385

downloaded from KitabYurdu.org

Ëåîí Âåðòÿ Áó êèòàáû éàøëû àäàìà ùÿñð åòäèéèì ö÷öí óøàãëàðäàí ìÿíè áàüûøëàìàëàðûíû õàùèø åäèðÿì. Ùàãã ãàçàíìàã ö÷öí äåìÿëèéÿì: áó éàøëû àäàì ìÿíèì ÿí éàõøû äîñòóìäóð. Áóíäàí ÿëàâÿ: î, äöíéàäà ùÿð øåéè áàøà äöøöð, ùÿòòà óøàã êèòàáëàðûíû äà. Áèð äÿ î, Ôðàíñàäà éàøàéûð, îðàäà èñÿ áó ñààò àúëûãäûð, ñîéóãäóð. Îíóí òÿñÿëëèéÿ ÷îõ÷îõ åùòèéàúû âàð. ßýÿð áóíëàðûí ùàìûñû ìÿíÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðìûðñà, îíäà áó êèòàáû ùÿìèí óøàüà ùÿñð åäèðÿì êè, î èíäè ìÿíèì éàøëû äîñòóìäóð. Àõû áöòöí éàøëûëàð ÿââÿëúÿ óøàã îëìóøëàð, àììà áóíó õàòûðëàéàíëàð ÷îõ àçäûð. Äåìÿëè, èòùàôûìû äöçÿëäèðÿì: Óøàã âàõòëàðûíäàêû Ëåîí Âåðòÿ

I Àëòû éàøûì îëàíäà, áàëòà äÿéìÿìèø ìåøÿäÿí äàíûøàí “Ýåð÷ÿê ÿùâàëàòëàð” àäëû áèð êèòàáäà ÿúàèá øÿêèë ýþðäöì. Áó øÿêèëäÿ íÿùÿíý áèð ÿôè èëàí éûðòûúû ùåéâàíû óäóðäó. Øÿêèë áåëÿ ÷ÿêèëìèøäè: Êèòàáäà éàçûëìûøäû: “ßôè îâóíó ÷åéíÿìÿäÿí, áöòþâ óäóð. Áóíäàí ñîíðà òÿðïÿíÿ áèëìèð, àëòû àé, éåäèéè ùÿçì îëàíà ãÿäÿð éàòûð”. Ìÿí ìàúÿðàëàðëà äîëó __________ úÿíýÿëëèê ùÿéàòû áàðÿäÿ 386

downloaded from KitabYurdu.org

óçóí-óçàäû äöøöíäöì âÿ ðÿíýëè êàðàíäàøëà þçöìöí èëê øÿêëèìè ÷ÿêäèì. Áó ìÿíèì 1 íþìðÿëè øÿêëèì èäè. Ìÿí áåëÿ áèð øåé ÷ÿêìèøäèì: Ìÿí ÿñÿðèìè áþéöêëÿðÿ ýþñòÿðèá, âàùèìÿëè îëóá-îëìàäûüûíû ñîðóøäóì.

– Øëéàïà íèéÿ âàùèìÿëè îëóð? – äåéÿ åòèðàç åòäèëÿð. Ëàêèí î, øëéàïà äåéèëäè. Î ôèë óäìóø ÿôè èëàí èäè. Îíäà ìÿí éàøëûëàðà àéäûí îëñóí äåéÿ, ÿôèíè è÷ÿðè òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêäèì. Àõû áþéöêëÿðÿ ýÿðÿê ùÿìèøÿ, ùÿð øåéè èçàù åäÿñÿí. Áó äà ìÿíèì 2 íþìðÿëè øÿêëèì. Éàøëûëàð ìÿíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð êè, äàùà èëàíû íÿ õàðèúäÿí, íÿ äàõèëäÿí ÷ÿêèì, áóíóí ÿâÿçèíÿ äàùà ÷îõ úîüðàôèéà, òàðèõ, ùåñàá âÿ éàçû ãàéäàëàðû èëÿ ìàðàãëàíûì. Áàõ, áó úöð, ùÿëÿ àëòû éàøûìäà èêÿí, ìÿí ÷îõ ýþçÿë ðÿññàìëûã ñÿíÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêäèì. 1 âÿ 2 íþìðÿëè øÿêèëëÿðëÿ ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàìàãëà þçöìÿ îëàí èíàìûìû èòèðäèì. Éàøëûëàð þçëÿðè ùå÷ âàõò áèð øåé áàøà äöøìöðëÿð, óøàãëàðû èñÿ åëÿ ùåé ùÿð øåéè îíëàðà áàøà ñàëìàã éîðóð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿí áàøãà ïåøÿ ñå÷ìÿëè îëäóì âÿ òÿééàðÿ÷èëèê þéðÿíäèì. Àç __________ ãàëà áöòöí äöíéàíû 387

downloaded from KitabYurdu.org

äîëàíìûøàì. Úîüðàôèéà äîüðóäàí äà ìÿíèì ÷îõ êàðûìà ýÿëäè. Ìÿí áàõàí êèìè ×èíè Àðèçîíäàí àéûðûðäûì. Ýåúÿ éîëó àçàíäà úîüðàôèéàíû áèëìÿéèí õåéðè ÷îõäóð. Ìÿí þç ùÿéàòûìäà ùÿð úöð úèääè àäàìëàðû ÷îõ ýþðìöøÿì. Éàøëûëàð àðàñûíäà óçóí ìöääÿò éàøàìûøàì. Îíëàðû ëàï éàõûíäàí ýþðìöøÿì. Åòèðàô åòìÿëèéÿì êè, áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð ùàããûíäà éàõøû ôèêèðäÿ äåéèëÿì. Ìÿí áàøãàëàðûíà íèñáÿòÿí àüûëëû âÿ ãàíàúàãëû ýþðöíÿí áèð éàøëûéà ðàñò ýÿëÿíäÿ, 1 íþìðÿëè øÿêëèìè – ìÿí îíó ñàõëàìûøäûì âÿ ùÿìèøÿ éàíûìäà ýÿçäèðèðäèì-ýþñòÿðèðäèì. Ìÿí áó àäàìûí ùÿãèãÿòÿí áèð øåé àíëàéûá-àíëàìàäûüûíû áèëìÿê èñòÿéèðäèì. Àììà îíëàðûí ùàìûñû áåëÿ úàâàá âåðèðäèëÿð: “Áó øëéàïàäûð”. Ìÿí äÿ äàùà îíëàðëà íÿ ÿôèëÿð, íÿ úÿíýÿëëèêëÿð, íÿ óëäóçëàð ùàããûíäà äàíûøûðäûì. Ìÿí îíëàðûí àíëàéûøëàðûíà àëûøìûøäûì. Ìÿí îíëàðëà áðèú âÿ ãîëô îéóíëàðû ùàããûíäà, ñèéàñÿò ùàããûíäà, ãàëñòóêëàð áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò åäèðäèì. Áåëÿ àüûëëû áèð àäàìëà òàíûø îëäóãëàðû ö÷öí éàøëûëàð äà ÷îõ ìÿìíóí ãàëûðäûëàð.

II Ìÿí òÿíùà éàøàéûðäûì, áèð àäàì éîõ èäè êè, öðÿéèíè à÷à áèëÿñÿí. Àëòû èë áóíäàí ãàáàã ìÿí íà÷àð Áþéöê ñÿùðàéà åíìÿéÿ ìÿúáóð îëäóì. Òÿééàðÿìèí ìîòîðóíäà íÿ èñÿ ñûíìûøäû. Éàíûìäà íÿ ìåõàíèê, íÿ ñÿðíèøèí âàð èäè. Ãÿðàðà àëäûì êè, ÷îõ ÷ÿòèí îëñà äà, îíó þçöì òÿìèð åäèì. Ìÿí éà ìîòîðó äöçÿëòìÿëè éà ìÿùâ îëìàëû èäèì. Ñó åùòèéàòûì ÷ÿòèí êè, áèð ùÿôòÿéÿ ÷àòàðäû. Áåëÿëèêëÿ, áèðèíúè ýåúÿ ìÿí ñÿùðà ãóìëàðû öñòÿ éàòäûì, ÿòðàôäà, ìèíëÿðëÿ ìèë ìÿñàôÿäÿ, ùå÷ áèð éàøàéûø éåðè éîõ èäè. Ýÿìèäÿ ãÿçàéà óüðàìûø, äÿðéàíûí îðòàñûíäà ñàëûí öñòöíäÿ ãàëìûø àäàì äà ìÿíèì êèìè òÿíùàëûã ùèññ åëÿìÿçäè. Äàí éåðè àüàðàíäà íàçèê áèð ñÿñÿ îéàíàíäà íÿ ãÿäÿð òÿÿúúöáëÿíäèéèìè òÿñÿââöð åäèí. Î äåäè: – Ëöòôÿí... ìÿíÿ áèð ãóçó øÿêëè ÷ÿê.

– Íÿ? __________ – Ãóçó øÿêëè ÷ÿê.

388

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí éåðèìäÿí ñû÷ðàäûì, åéíÿí áàøûìûí öñòÿ èëäûðûì ÷àõìûøäû. Ýþçëÿðèìè îâóøäóðäóì. ßòðàôûìà áàõäûì. Úèääè ñóðÿòäÿ ìÿíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿí ãÿðèáÿ áàëàúà áèð àäàì ýþðäöì. Áó, îíóí ñîíðàëàð ÷ÿêÿ áèëäèéèì ÿí éàõøû øÿêëèäèð. Àììà ìÿíèì øÿêëèìäÿ î, ÿëáÿòòÿ, ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè ýþçÿë äåéèë. Áó ìÿíèì ýöíàùûì äåéèë. Àëòû éàøûì îëàíäà áþéöêëÿð ìÿíè èíàíäûðìûøäûëàð êè, ìÿíäÿí ðÿññàì ÷ûõìàéàúàã, ìÿí äÿ ÿôèíèí ùÿì õàðèúèíè, ùÿì äàõèëèíè ÷ÿêìÿêäÿí áàøãà áèð øåé þéðÿíìÿìèøäèì. Áåëÿëèêëÿ, ýþçëÿðèìè áÿðÿëäÿðÿê, áó ãåéðè-àäè àäàìà áàõûðäûì. Óíóòìàéûí, ìÿí èíñàí ìÿñêÿíèíäÿí ìèí èëëÿðëÿ óçàãäà èäèì. Áóíóíëà áåëÿ, áó óøàã ãÿòèééÿí àçìûø, éàõóä áÿðê éîðóëìóø âÿ ãîðõìóø, éàõóä àúëûãäàí, ñóñóçëóãäàí öçöëìöø óøàüà îõøàìûðäû. Îíóí ýþðêÿìèíäÿí ùå÷ úöð äåìÿê îëìàçäû êè, èíñàí àéàüû äöøìÿéÿí ñÿùðàëàðäà äîëàøàí áó óøàã ùÿð úöð éóðääàí-éóâàäàí óçàãëàðäà àçìûøäûð. Íÿùàéÿò, ìÿíèì íèòãèì à÷ûëäû, ñîðóøäóì: – Áÿñ... ñÿí áóðäà íåéëÿéèðñÿí? Î éåíÿ àñòàäàí âÿ úèääè õàùèø åòäè: – Ëöòôÿí... ãóçó øÿêëè ÷ÿê... Áöòöí áóíëàð î ãÿäÿð ÿñðàðÿíýèç, î ãÿäÿð àüëàñûüìàçäû êè, ìÿí áîéóí ãà÷ûðà áèëìÿäèì. Áó ñÿùðàäà íÿ ãÿäÿð ìÿíàñûç îëñà äà, ùÿéàò áèð òöêäÿí àñûëû ãàëñà äà, ìÿí úèáèìäÿí áèð âÿðÿã êàüûç âÿ àâòîìàò-ãÿëÿì ÷ûõàðäûì. Ëàêèí åëÿ áóðàäàúà õàòûðëàäûì êè, ìÿí úîüðàôèéàíû, òàðèõè, ùåñàáû âÿ éàçû ãàéäàëàðûíû äàùà àðòûã þéðÿíìèøÿì, îíà ýþðÿ äÿ óøàüà äåäèì (ùÿòòà áèð àç àúûãëû äåäèì) êè, øÿêèë ÷ÿêìÿéè áàúàðìûðàì. Î úàâàá âåðäè: – Íÿ îëóð-îëñóí. Ãóçó øÿêëè ÷ÿê. Ìÿí þìðöìäÿ ùå÷ âàõò ãóçó øÿêëè ÷ÿêìÿäèéèìÿ ýþðÿ ÿââÿëêè èêè øÿêëèìäÿí áèðèíè òÿêðàð åòäèì, áàúàðäûüûì áó èäè-èëàíûí õàðèúè ýþðöíöøö.

– Éîõ, éîõ! Èëàí ãàðíûíäà ôèë ìÿíÿ ëàçûì äåéèë! Èëàí ÷îõ ãîðõóëóäóð, ôèë èñÿ ÷îõ áþéöêäöð. Ìÿíèì åâèìäÿ ùÿð øåé ÷îõ õûðäàäûð, ìÿíÿ ãóçó ëàçûìäûð. Ãóçó øÿêëè ÷ÿê. – Áóíó åøèäÿíäÿ ÷îõ __________ òÿÿúúöá åòäèì.

389

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí øÿêëè ÷ÿêäèì. Î, ÷ÿêäèéèì øÿêëÿ äèããÿòëÿ áàõûá äåäè: – Éîõ, áó ãóçó ÷îõ ñûñãàäûð. Áàøãàñûíû ÷ÿê. ×ÿêäèì. Òÿçÿ äîñòóì õÿôèôúÿ, èëòèôàòëà ýöëöìñÿäè: – Ñÿí þçöí äÿ ýþðöðñÿí áó ãóçó äåéèë: áó ãî÷äóð. Îíóí áóéíóçëàðû âàð... Ìÿí àéðû úöð ÷ÿêäèì. Àììà î áóíó äà ãÿáóë åòìÿäè.

– Áó ÷îõ ãîúàäûð. Ìÿíÿ åëÿ ãóçó ëàçûìäûð êè, ÷îõ éàøàñûí. Áóðàäà ñÿáð êàñàì äàøäû: àõû ìÿí ìîòîðó òåç ñþêöá äöçÿëòìÿëè èäèì, îíà ýþðÿ äÿ áóíó úûçìà-ãàðà åëÿäèì âÿ óøàüà äåäèì: – Áó äà éåøèê. Ñÿíèí èñòÿäèéèí ãóçó îíóí è÷èíäÿäèð. Ìÿíèì òÿëÿáêàð ùàêèìèìèí öçö à÷ûëàíäà ùåéðÿòÿ ýÿëäèì.

– Áó éàõøû îëäó. Ñÿí íåúÿ áèëèðñÿí, áó ãóçóéà ÷îõìó îò ëàçûìäûð?

– Íåúÿ ìÿýÿð?

– Àõû ìÿíèì åâèìäÿ ùÿð øåé ÷îõ àçäûð...

– Îíà éåòÿð. Ìÿí ñÿíÿ ëàï áàëàúà ãóçó âåðèðÿì. Î áàøûíû ÿéèá øÿêëè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿ-êå÷èðÿ äåäè: – ×îõ äà áàëàúà äåéèë... Áèð áàõ! Î, éóõóéà ýåòäè... Áàëàúà øàùçàäÿ èëÿ ìÿí áåëÿ òàíûø îëäóì.

III Îíóí ùàðàäàí ýÿëäèéèíè ìÿí ýåú þéðÿíäèì. Áàëàúà øàùçàäÿ ñóàëëàðû äîëó êèìè éàüäûðûð, àììà ìÿí áèð øåé ñîðóøàíäà þçöíö åøèòìÿìÿçëèéÿ âóðóðäó. Éàâàø-éàâàø, þòÿðè äåéèëìèø ñþçëÿðäÿí ùÿð øåé ìÿíÿ àéäûíëàøäû. Î, èëê äÿôÿ òÿééàðÿìè ýþðÿíäÿ (òÿééàðÿíèí øÿêëèíè ÷ÿêìÿéÿúÿéÿì, îíñóç äà ÷ÿêÿ áèëìèðÿì) ñîðóøäó: __________ – Áó íÿ îëàí øåéäèð?

390

downloaded from KitabYurdu.org

– Øåé äåéèë. Òÿééàðÿäèð. Ìÿíèì òÿééàðÿì. Î ó÷óð. Ìÿí þéöíÿ-þéöíÿ îíà èçàù åòäèì êè, ó÷ìàüû áàúàðûðàì. Áóíó åøèäÿíäÿ î äåäè: – Íåúÿ?! Ñÿí ýþéäÿí äöøìöñÿí?

– Áÿëè, – òÿâàçþêàðëûãëà úàâàá âåðäèì.

– Ìàðàãëûäûð... Áàëàúà øàùçàäÿ åëÿ ãÿùãÿùÿ ÷ÿêäè êè, àúûüûì òóòäó: õîøëàéûðàì êè, ìÿíèì ôÿëàêÿòèìÿ úèääè éàíàøñûíëàð. Ñîíðà î ÿëàâÿ åòäè: – Äåìÿëè, ñÿí äÿ ýþéäÿí ýÿëìèñÿí. Áÿñ ùàíñû ïëàíåòäÿí? “Îíóí áóðàéà, ñÿùðàéà áåëÿ ãàèáàíÿ ýÿëèøè èíäè àéäûí îëäó” – äåéÿ äöøöíäöì âÿ à÷ûãúà ñîðóøäóì: – Ýþðöíöð, ñÿí áóðà àéðû ïëàíåòäÿí äöøìöñÿí? Àììà î úàâàá âåðìÿäè. Òÿééàðÿéÿ áàõà-áàõà áàøûíû áóëàäû: – Áóíäà ñÿí óçàãäàí ó÷óá ýÿëÿ áèëìÿçñÿí... Ñîíðà íÿ áàðÿäÿ èñÿ óçóí ìöääÿò äöøöíäö. Ñîíðà ìÿíèì ãóçóìó úèáèíäÿí ÷ûõàðûá, áó ñÿðâÿòèí òàìàøàñûíà äàëäû. “Àéðû ïëàíåòëÿð” áàðÿñèíäÿ áó éàðûì÷ûã åòèðàôûí ìÿíè íåúÿ ìàðàãëàíäûðäûüûíû òÿñÿââöð åäÿ áèëìÿçñèíèç. Ìÿí äàùà ÷îõ áèëìÿéÿ úàí àòäûì.

– Áàëàúà, ñÿí ùàðäàí ýÿëìèñÿí? Ñÿíèí åâèí ùàðäàäûð? Ñÿí ìÿíèì ãóçóìó ùàðà àïàðìàã èñòÿéèðñÿí? Î, õÿéàë è÷èíäÿ áèð ìöääÿò ñóñóá, ñîíðà äåäè: – Ìÿíÿ éåøèê âåðìÿêäÿ ÷îõ éàõøû èø ýþðäöí. Ãóçó ýåúÿëÿð îðäà éàòàúàã.

– ßëáÿòòÿ. ßýÿð ñÿí àüûëëû îëñàí, ìÿí ñÿíÿ èï âåðÿðÿì, ýöíäöçëÿð îíó áàüëàéàñàí. Ïàéà äà âåðÿðÿì. __________ Áàëàúà øàùçàäÿ ãàøãàáàüûíû òþêäö: 391

downloaded from KitabYurdu.org

– Áàüëàìàã? Î íÿ ö÷öí?

– Ñÿí îíó áàüëàìàñàí, áàø ýþòöðöá ýåäÿð, àçàð. Áó çàìàí äîñòóì éåíÿ ãÿùãÿùÿ ÷ÿêèá ýöëäö: – Î ùàðà ýåäÿ áèëÿð?

– Ýåòìÿéÿ àç éåð âàð? Éîëó ãàòûá ãàáàüûíà ùàðà ýÿëäè ýåäÿð. Îíäà áàëàúà øàùçàäÿ úèääè äåäè: – Áó ãîðõóëó äåéèë, ìÿíèì éåðèì ÷îõ áàëàúàäûð. Ñîíðà ìÿéóñ-ìÿéóñ ÿëàâÿ åòäè: – ßýÿð äöç ýåòñÿ, ÷îõ óçàã ýåäÿ áèëìÿç...

IV Áåëÿëèêëÿ, ìÿí äàùà áèð ìöùöì øåéè äÿ þéðÿíäèì: îíóí äîüìà ïëàíåòè âóð-òóò áèð åâ áþéöêëöêäÿäèð. Áèð äÿ áó ìÿíè áèð åëÿ ùåéðÿòëÿíäèðìÿäè. Ìÿí áèëèðäèì êè, Éåð, Éóïèòåð, Ìàðñ, Âåíåðà êèìè áþéöê ïëàíåòëÿðäÿí áàøãà éöçëÿðëÿ áàøãàëàðû äà âàðäûð, áóíëàðûí è÷èíäÿ åëÿ õûðäàëàðû âàð êè, îíëàðû òåëåñêîïëà äà ñå÷ìÿê îëìóð. Àñòðîíîì áåëÿ êè÷èê ïëàíåòëÿðè êÿøô åäÿíäÿ îíà àä äåéèë, àäèúÿ íþìðÿ âåðèð, ìÿñÿëÿí: 3251-úè àñòåðîèä. Áàëàúà øàùçàäÿíèí “Â-612 àñòåðîèäè” ïëàíåòèíäÿí ýÿëäèéèíè åùòèìàë åòìÿéÿ õåéëè ÿñàñûì âàðäû. Áó àñòåðîèäè éàëíûç áèð äÿôÿ, 1909-úó èëäÿ òöðê àñòðîíîìó òåëåñêîïäàí ýþðìöøäö. Àñòðîíîì î çàìàí þç ýþçÿë êÿøôè ùàããûíäà áåéíÿëõàëã àñòðîíîìèéà êîíãðåñèíäÿ ìÿëóìàò âåðìèøäè. Ëàêèí ùå÷ êÿñ îíà èíàíìàìûøäû, þçö äÿ îíóí ö÷öí êè, ÿéíèíäÿ òöðê ëèáàñû âàðäû. Áó éàøëû úàìààò áåëÿäèð. Â-612 àñòåðîèäèíèí áÿõòèíäÿí Òöðêèéÿ ñóëòàíû þç òÿáÿÿëÿðèíè þëöì úÿçàñû èëÿ ãîðõóäàðàã, îíëàðà Àâðîïà ïàëòàðû ýåéìÿê ÿìðè __________ âåðäè. Àñòðîíîì þç êÿøôè ùàããûíäà 1920-úè èëäÿ éåíèäÿí ìÿëóìàò 392

downloaded from KitabYurdu.org

âåðäè. Áó äÿôÿ î ñîí ìîäà èëÿ ýåéèíìèøäè, îíà ýþðÿ äÿ ùàìû îíóíëà ðàçûëàøäû. Ìÿí éàëíûç éàøëûëàðûí óúáàòûíäàí Â-612 àñòåðîèäè ùàããûíäà áåëÿ ìöôÿññÿë äàíûøäûì âÿ ùÿòòà îíóí íþìðÿñèíè äÿ áèëäèðäèì. Éàøëûëàð ðÿãÿìè ÷îõ ñåâèðëÿð. Îíëàðà íàüûë åëÿéÿíäÿ êè, ìÿíèì òÿçÿ áèð äîñòóì âàð, ùå÷ âàõò ÿñàñ ìÿñÿëÿ ùàããûíäà áèð øåé ñîðóøìàçëàð. Îíëàð ùå÷ âàõò äåìÿçëÿð: “Îíóí ñÿñè íåúÿäèð? Î ùàíñû îéóíëàðû õîøëàéûð? Î, êÿïÿíÿê òóòóðìó?” Îíëàð ñîðóøóðëàð: “Íå÷ÿ éàøû âàð? Íå÷ÿ ãàðäàøû âàð? ×ÿêèñè íÿ ãÿäÿðäèð? Àòàñû íÿ ãÿäÿð ãàçàíûð?” Áóíäàí ñîíðà åëÿ õÿéàë åäèðëÿð êè, àäàìû òàíûìûøëàð. Éàøëûëàðà äåéÿíäÿ êè, “Ìÿí ÷ÿùðàéû êÿðïèúäÿí òèêèëìèø ýþçÿë áèð åâ ýþðäöì, îíóí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿ ÿòèðøàù, äàìûíäà èñÿ ýþéÿð÷èíëÿð âàð èäè, îíëàð ùå÷ âÿúùëÿ áó åâè òÿñÿââöðëÿðèíÿ ýÿòèðÿ áèëìèðëÿð. Îíëàðà äåìÿê ëàçûìäûð: “Ìÿí éöç ìèí ôðàíêà áàøà ýÿëìèø áèð åâ ýþðäöì”, áó çàìàí îíëàð ùåéðÿòëÿ ÷ûüûðûðëàð: “Íÿ ãèéàìÿò åâäèð!” ßýÿð îíëàðà äåñÿí êè: “Áàëàúà øàùçàäÿíèí ùÿãèãÿòÿí âàðëûüûíû ñöáóò åäÿí äÿëèëëÿð áóíëàðäûð: î ÷îõ, ÷îõ ãÿøÿíý èäè, î ýöëöðäö, èñòÿéèðäè ãóçóñó îëñóí. Êèì ãóçó èñòÿéèðñÿ, äåìÿëè, î ñþçñöç éàøàéûð”. ßýÿð áåëÿ äåñÿí, éåíÿ îíëàð ÷èéèíëÿðèíè àòàúàã âÿ ñÿíÿ ôÿðàñÿòñèç óøàüà áàõäûãëàðû êèìè áàõàúàãëàð. ßýÿð îíëàðà: “Î, Â-612 àñòåðîèä ïëàíåòèíäÿí ýÿëìèøäè” äåñÿí áó îíëàðû èíàíäûðàð âÿ ñÿíèí éàõàí ñóàë-úàâàáäàí ãóðòàðàð. Áó éàøëûëàð áåëÿ àäàìëàðäûð. Îíëàðäàí èíúèìÿéÿ äÿéìÿç. Óøàãëàð áþéöêëÿðÿ ýöçÿøòÿ __________ ýåòìÿëèäèðëÿð.

393

downloaded from KitabYurdu.org

Ëàêèí áèç, ùÿéàòûí íÿ îëäóüóíó áàøà äöøÿí àäàìëàð, ÿëáÿòòÿ, íþìðÿëÿðÿ âÿ ðÿãÿìëÿðÿ ýöëöðöê! Ìÿí áó ïîâåñòè ùÿâÿñëÿ ñåùèðëè íàüûë êèìè áàøëàðäûì. Ìÿí áåëÿ áàøëàìàã èñòÿðäèì: “Áèðè âàðäû, áèðè éîõäó, áèð áàëàúà øàùçàäÿ âàðäû. Î þçöíäÿí áèð áàëàúà èðè îëàí ïëàíåòäÿ éàøàéûðäû, äîñòà ÷îõ åùòèéàú ùèññ åäèðäè...” Ùÿéàòûí íÿ îëäóüóíó áàøà äöøÿíëÿð äÿðùàë ýþðÿðäèëÿð êè, áóíëàðûí ùàìûñû ùÿãèãÿòäèð. Ìÿí ãÿòèééÿí èñòÿìèðÿì êè, êèòàáûìû ñàäÿúÿ ÿéëÿíúÿ õàòèðèíÿ îõóñóíëàð. Ìÿí þç áàëàúà äîñòóìó õàòûðëàéàíäà, öðÿéèì éàìàí ñûõûëûð, îíóí ùàããûíäà äàíûøàíäà äà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðÿì. Îíóí þç ãóçóñó èëÿ áèðëèêäÿ ìÿíè òÿðê åòäèéè âàõòäàí àëòû èë êå÷ìèøäèð. Âÿ ìÿí îíó óíóòìàìàã ö÷öí ùàããûíäà íàüûë åòìÿéÿ ÷àëûøûðàì. Äîñòëàðû óíóòìàã ÷îõ ïèñ ÿìÿëäèð. Ùàìûíûí äîñòó îëìóð. Ìÿí ðÿãÿìäÿí áàøãà ãåéðè øåéëÿ ìàðàãëàíìàéàí éàøëûëàð êèìè îëìàãäàí ãîðõóðàì. Ìÿí áèð äÿ áóíà ýþðÿ áèð éåøèê ðÿíý âÿ ðÿíýëè êàðàíäàø àëìûøàì. ßýÿð áöòöí ùÿéàòûì áîéó, ùÿì äÿ àëòû éàøûìäà, õàðèúè âÿ äàõèëè òÿðÿôäÿí áèð ÿôè øÿêëè ÷ÿêìèøÿìñÿ, áó éàøäà éåíèäÿí øÿêèë ÷ÿêìÿéÿ ãàéûòìàã î ãÿäÿð äÿ àñàí ìÿñÿëÿ äåéèë! ßëáÿòòÿ, ìÿí áàúàðäûãúà áÿíçÿòìÿéÿ ÷àëûøàúàüàì. Ëàêèí áóíà íàèë îëàúàüûìà ÿìèí äåéèëÿì. Øÿêëèí áèðè éàõøû îëóð, î áèðè èñÿ çÿððÿ ãÿäÿð äÿ îõøàìûð. Áîé ìÿñÿëÿñèíäÿ ùÿì÷èíèí: øÿêèëëÿðèí áèðèíäÿ øàùçàäÿ ÷îõ áþéöê, äèýÿðèíäÿ èñÿ ùÿäñèç êè÷èê ÷ûõûð. Ìÿí îíóí ïàëòàðûíûí ðÿíýèíè äÿ ïèñ õàòûðëàéûðàì. Ìÿí îíó ùÿì áåëÿ, ùÿì åëÿ, çÿíëÿ, áèðòÿùÿð ÷ÿêìÿê èñòÿéèðÿì. Íÿùàéÿò, ùÿð ùàíñû ìöùöì òÿôÿððöàòäà äà ñÿùâ åäÿ áèëÿðÿì. Àíúàã ñèç èðàä òóòìàéûí. Äîñòóì ùå÷ âàõò ìÿíÿ áèð øåé äåìÿìèøäè. Áÿëêÿ î åëÿ áèëèðìèø êè, ìÿí äÿ îíóí êèìèéÿì. Àììà ìÿí òÿÿññöô êè, éåøèéèí òàõòàëàðû àðàñûíäàí ãóçóíó ýþðìÿéè áàúàðìûðàì. Áÿëêÿ ìÿí áèð àç éàøëûëàðà áÿíçÿéèðÿì. Éÿ__________ ãèí, ãîúàëûðàì.

394

downloaded from KitabYurdu.org

V Ìÿí ùÿð ýöí îíóí ïëàíåòè, îíó íåúÿ òÿðê åòìÿñè âÿ ñÿéàùÿòè ùàããûíäà éåíè áèð øåé þéðÿíèðäèì. Î éåðè ýÿëÿíäÿ áó áàðÿäÿ àçàç äàíûøûðäû. Ö÷öíúö ýöí ìÿí áàîáàá1 ôàúèÿñèíè áó éîëëà áèëäèì. Áó äà ãóçóíóí óúáàòûíäàí îëäó. Ñàíêè Áàëàúà øàùçàäÿ áèðäÿí àüûð øöáùÿëÿðÿ äöøäö. Î ñîðóøäó: – Äîüðóäàíìû ãóçóëàð êîëëàðû éåéèðëÿð?

– Áÿëè, éåéèðëÿð.

– Éàõøû îëäó! Ìÿí ãóçóëàðûí êîëëàðû éåìÿñèíèí íÿ ö÷öí áåëÿ ìöùöì ìÿñÿëÿ îëäóüóíó áàøà äöøìÿäèì. Áàëàúà øàùçàäÿ èñÿ ÿëàâÿ åòäè: – Äåìÿëè, îíëàð áàîáàá äà éåéèðëÿð? Ìÿí åòèðàç åòäèì êè, áàîáàá êîë äåéèë, íÿùÿíý àüàúäûð, áîéó çÿíý ãöëëÿñèíÿ ÷àòûð. ßýÿð î áèð ñöðö ôèë äÿ ýÿòèðñÿ, îíëàð áèð áàîáàá éåéèá ãóðòàðà áèëìÿçëÿð. Ôèë ñþçöíö åøèäÿíäÿ áàëàúà øàùçàäÿ ýöëäö: – Îíëàðû áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ÷ûõàðìàã ëàçûì ýÿëÿðäè. Ñîíðà èñÿ äöøöíúÿ èëÿ äåäè: – Áàîáàáëàð ÿââÿëúÿ, ùÿëÿ áîé àòìàìûøäàí áàëàúà îëóðëàð.

– Äöçäöð. Àììà íÿ ö÷öí ñÿíèí ãóçóí êè÷èê áàîáàáëàðû éåìÿëèäèð?

– Áÿñ íåúÿ! – äåäè, ñàíêè ñþùáÿò ÿí àäè, ùàìûéà ìÿëóì îëàí ùÿãèãÿòäÿí ýåäèðäè. Èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó äÿðê åäÿíÿ ãÿäÿð ìÿí õåéëè ôèêèðëÿøìÿëè îëäóì. Ùÿð áèð áàøãà ïëàíåòäÿ îëäóüó êèìè, Áàëàúà øàùçàäÿíèí äÿ ïëàíåòèíäÿ ôàéäàëû âÿ çÿðÿðëè îòëàð áèòèð. Äåìÿëè, îðàäà éàõøû ôàé__________ 1

Èñòè þëêÿëÿðäÿ áèòÿí éîüóí ýþâäÿëè áþéöê àüàú.

395

downloaded from KitabYurdu.org

äàëû îòëàðûí éàõøû òîõóìó, ïèñ, àëàã îòëàðûíûí çèéàíëû òîõóìó âàð. Àõû òîõóì ýþçÿ ýþðöíìöð. Îíëàð éåðèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ éàòûðëàð, áèðäÿí ýþðöðñÿí êè, áèðè àéûëäû. Î çàìàí çîü àòûð, ãÿääèíè äöçÿëäèð âÿ ýöíÿøÿ äîüðó áîéëàíûð, ÿââÿëúÿ ãÿøÿíý, ñàêèò, çÿðÿðñèç ýþðöíöð. ßýÿð áó ýÿëÿúÿéèí ãûðìûçû òóðïó, éàõóä ãûçûëýöë êîëóäóðñà, ãîé áîé àòñûí. Ëàêèí ïèñ, çÿðÿðëè îòäóðñà, òàíûéàí êèìè îíó êþêöíäÿí ÷ûõàðûá àòìàã ëàçûìäûð. Áàëàúà øàùçàäÿíèí ïëàíåòèíäÿ äÿùøÿòëè, ÷îõ çèéàíëû òîõóì âàð... áó áàîáàá òîõóìóäóð. Ïëàíåòèí òîðïàüû áàîáàá òîõóìó èëÿ äîëóäóð. ßýÿð áàîáàáû âàõòûíäà òàíûìàñàí, ñîíðà îíäàí éàõàíû ãóðòàðà áèëìÿçñÿí. Î áöòöí ïëàíåòè òóòàð. Êþêëÿðè èëÿ òîðïàüû äåøèê-äåøèê åäÿð. ßýÿð ïëàíåò ÷îõ êè÷èêäèðñÿ, áàîáàáëàð ÷îõäóðñà, îíëàð ïëàíåòè ïàð÷àëàéûá äàüûäàðëàð. Ñîíðàëàð Áàëàúà øàùçàäÿ ìÿíÿ äåäè: – Áåëÿ áèð äÿéèøìÿç ãàéäà âàðäûð... Ñÿùÿð äóðäóí, ÿë-öçöíö éóäóí, þçöíö ãàéäàéà ñàëäûí, äÿðùàë ïëàíåòèíè ãàéäàéà ñàë. Áàîáàáëàðû ãûçûëýöë êîëóíäàí àéûðìàã ìöìêöí îëàí êèìè – îíëàð òÿçÿ ÷ûõàíäà áèð-áèðëÿðèíÿ ÷îõ îõøàéûðëàð – ùÿð ñÿùÿð ìöòëÿã îíëàðû äàðòûá ÷ûõàðìàã ëàçûìäûð. Áó ÷îõ áåçèêäèðèúè èøäèð, àììà ãÿòèééÿí ÷ÿòèí äåéèë. Áèð äÿôÿ î ìÿíÿ ìÿñëÿùÿò âåðäè êè, ÷àëûøûì âÿ åëÿ øÿêèë ÷ÿêèì êè, áèçèì óøàãëàð äà îíó éàõøû áàøà äöøñöíëÿð. Î äåäè: – ßýÿð áèð çàìàí ñÿéàùÿò åòìÿëè îëñàëàð, áó îíëàðà ýÿðÿê îëàð. Áÿçè èøëÿð áèð àç ýþçëÿéÿ äÿ áèëÿð, çèéàíû éîõäóð. Ëàêèí áàîáàáëàðû þçáàøûíà áóðàõñàí, áàøûí àüðûéàúàã. Ìÿí áèð ïëàíåò òàíûéûðäûì, îðàäà áèð òÿíáÿë éàøàéûðäû. Î, âàõòûíäà ö÷ êîëó ÷ûõàðòìàìûøäû... Áàëàúà øàùçàäÿ ùÿð øåéè ìöôÿññÿë òÿñâèð åòäè. Âÿ ìÿí áó ïëàíåòèí øÿêëèíè ÷ÿêäèì. Ìÿíèì àäàìëàðà þéöä-íÿñèùÿò âåðìÿêäÿí çÿùëÿì ýåäèð. Ëàêèí áàîáàáûí íÿ úöð çÿðÿð âåðäèéèíè áèëÿí àç 396

downloaded from KitabYurdu.org

òàïûëàð, àììà àñòåðîèäÿ äöøÿí ùÿð êÿñèí ìÿðóç ãàëàúàüû òÿùëöêÿ ÷îõ áþéöêäöð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí áó äÿôÿ ùÿìèøÿêè òÿìêèíèìè ïîçìàüû ãÿðàðà àëäûì. “Óøàãëàð, – äåéèðÿì, – áàîáàáäàí þçöíöçö ýþçëÿéèí!” Ìÿí þç äîñòëàðûìà ÷îõäàí îíëàðû òÿãèá åäÿí òÿùëöêÿ ùàããûíäà õÿáÿðäàðëûã åòìÿê èñòÿéèðÿì, îíëàð áóíó, ÿââÿëëÿð ìÿí àüëûìà ýÿòèðìÿäèéèì êèìè àüûëëàðûíà áåëÿ ýÿòèðìèðëÿð. Áàõ, åëÿ áóíóí ö÷öí ìÿí áó øÿêèë öçÿðèíäÿ áó ãÿäÿð çÿùìÿò ÷ÿêìèøÿì, ñÿðô åòäèéèì ÿìÿéÿ äÿ ùåéôèì ýÿëìèð. Îëà áèëñèí, ñèç ñîðóøàñûíûç: íÿ ö÷öí áó êèòàáäà áàîáàá ãÿäÿð òÿñèðëè áàøãà áèð øÿêèë éîõäóð? Úàâàá ñàäÿäèð: ìÿí ñÿé åòìèøÿì, àììà ùå÷ áèð øåé ÷ûõìàìûøäûð. Áàîáàáëàðû ÷ÿêÿðêÿí èñÿ ìÿíè áóíóí ÷îõ âàúèá âÿ òÿõèðÿñàëûíìàçëûüû ôèêðè èëùàìëàíäûðìûøäûð.

VI Åé Áàëàúà øàùçàäÿ! Ìÿí ñÿíèí ùÿéàòûíûí íåúÿ ùöçíëö âÿ éåêíÿñÿã îëäóüóíó äà éàâàø-éàâàø àíëàäûì. Óçóí ìöääÿò ñÿíèí òÿêúÿ áèð ÿéëÿíúÿí îëìóøäóð: ñÿí ãöðóáà òàìàøà åòìèñÿí. Ìÿí áóíó äþðäöíúö ýöíöí ñÿùÿðè þéðÿíäèì, þçö äÿ ñÿíèí: – Ìÿí ãöðóáó ÷îõ ñåâèðÿì. Ýåäÿê ýöíöí áàòìàñûíà áàõàã, – äåìÿéèíäÿí áèëäèì.

– Ýþçëÿìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð.

– Íÿéè ýþçëÿìÿê?

– Ýöíÿøèí áàòìàñûíû. ßââÿëúÿ ñÿí ÷îõ ùåéðÿò åòäèí, ñîíðà èñÿ þçöí þçöíÿ ýöëäöí âÿ äåäèí: __________ – Ìÿíÿ ùÿëÿ äÿ åëÿ ýÿëèð êè, þç åâèìäÿéÿì.

397

downloaded from KitabYurdu.org

ßñëèíäÿ äÿ áåëÿ èäè. Ùàìû áèëèð êè, Àìåðèêàäà ýöíîðòà îëàíäà Ôðàíñàäà ýöíÿø ãöðóá åäèð. ßýÿð áó çàìàí áèð àíëûüà Ôðàíñàéà äöøñÿí, ýöíÿøèí ãöðóáóíà òàìàøà åäÿ áèëÿðñÿí. Áÿäáÿõòëèêäÿí Ôðàíñà ÷îõ, ÷îõ óçàãäûð. Ñÿíèí áàëàúà ïëàíåòèíäÿ èñÿ ñòóëó áèð íå÷ÿ àääûì ãàáàüà ÷ÿêìÿê êèôàéÿòäèð. Ñÿí äþíÿ-äþíÿ ãöðóá ñÿìàñûíà áàõàðñàí, òÿêè êåôèí èñòÿñèí...

– Áèð äÿôÿ ìÿí ýöíÿøèí áàòìàñûíû áèð ýöí ÿðçèíäÿ ãûðõ ö÷ äÿôÿ ýþðäöì. Áèð àç ôàñèëÿäÿí ñîíðà ñÿí ÿëàâÿ åòäèí: – Áèëèðñÿí... Öðÿéèí ÷îõ äîëàíäà, ýöíÿøèí áàòìàñûíà òàìàøà åòìÿê éàõøû îëóð...

– Äåìÿëè, ãûðõ ö÷ ãöðóá ýþðäöéöí ýöí ùàëûí ÷îõ ïÿðèøàí èäè? Ëàêèí Áàëàúà øàùçàäÿ úàâàá âåðìÿäè.

VII Áåøèíúè ýöí, éåíÿ ãóçóíóí ñàéÿñèíäÿ, ìÿí Áàëàúà øàùçàäÿíèí ñèððèíè þéðÿíäèì. Î ýþçëÿíèëìÿäÿí ìöãÿääèìÿñèç-çàäñûç, ñàíêè óçóí ìöääÿò äèíìÿçúÿ ôèêèð-õÿéàëàòäàí ñîíðà áó íÿòèúÿéÿ ýÿëìèø êèìè, ñîðóøäó: – ßýÿð ãóçó êîëó éåéèðñÿ, î ýöëö äÿ éåéÿð?

– Ãàáàüûíà êå÷ÿí ùÿð øåéè éåéÿð.

– Òèêàíëû ýöëëÿðè äÿ?

– Áÿëè, òèêàíëû ýöëëÿðè äÿ.

– Áÿñ îíäà òèêàí íÿéÿ ëàçûììûø? Ìÿí áóíó áèëìèðäèì. Áàøûì áÿðê ãàðûøûã èäè: ìîòîðäà áîëòóí áèðè ùÿðëÿíìèðäè, îíó à÷ìàüà ÷àëûøûðäûì. Ìÿí þçöìäÿ äåéèëäèì, ýåòäèêúÿ âÿçèééÿòèì àüûðëàøûðäû, ñó, äåìÿê îëàð, ãàëìàìûøäû, éàâàø-éàâàø ãîðõóéà äöøöðäöì êè, íà÷àð ãàëûá éåðÿ åíìÿéèì ïèñ __________ ãóðòàðàúàã.

398

downloaded from KitabYurdu.org

– Òèêàíëàð íÿéÿ ëàçûìäûð? Áàëàúà øàùçàäÿ áèð øåé ñîðóøàíäà úàâàá àëìàìûø ÿë ÷ÿêìÿçäè. Èïÿ-ñàïà éàòìàéàí áó äèëáèëìÿç áîëò òàìàì ãàíûìû ãàðàëòìûøäû. Ìÿí àüëûìà ýÿëÿíè äåäèì: – Òèêàíëàð ùå÷ íÿéÿ ëàçûì äåéèë, ýöëëÿð îíó ñàäÿúÿ àúûãëàðûíäàí ÷ûõàðûðëàð.

– Áåëÿ äå! Ñöêóò ÷þêäö. Ñîíðà àúûãëûòÿùÿð äåäè: – Ìÿí ñÿíÿ èíàíìûðàì. Ýöëëÿð çÿèôäèð, ñàäÿ ãÿëáëèäèð. Îíëàð þçëÿðèíè úÿñóð ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðëÿð. Îíëàð äöøöíöðëÿð – òèêàíëàðû îëñà, ùàìû îíëàðäàí ãîðõàð... Ìÿí úàâàá âåðìÿäèì. Áó àí þçöìÿ äåéèðäèì: “ßýÿð áó áîëò èíäè äÿ ùÿðëÿíìÿñÿ, ÷ÿêèúëÿ åëÿ ÷ûðïàúàüàì êè, òèêÿ-òèêÿ îëñóí”. Áàëàúà øàùçàäÿ éåíèäÿí ôèêèð êÿëÿôèìè ãûðäû: – Ñÿí äöøöíöðñÿí êè, ÷è÷ÿêëÿð...

– Éîõ, úàíûì! Ìÿí ùå÷ íÿ äöøöíìöðÿì! Ìÿí àüëûìà ýÿëÿí èëê úàâàáû âåðäèì. Ñÿí ýþðöðñÿí ìÿí úèääè èøëÿ ìÿøüóëàì. Î, ùåéðÿòëÿ ìÿíÿ áàõäû: – Úèääè èøëÿ? Î ìÿíäÿí ýþçöíö ÷ÿêìèðäè, ñöðòýö éàüûíà áóëàøìûøäûì; ÿëèìäÿ ÷ÿêèú îëäóüó ùàëäà îíà áó ãÿäÿð åéáÿúÿð ýþðöíÿí àíëàøûëìàç áèð øåéÿ òÿðÿô ÿéèëìèøäèì.

– Ñÿí éàøëûëàð êèìè äàíûøûðñàí, – äåäè. Ìÿí õÿúàëÿò ÷ÿêäèì. Î èñÿ àìàíñûçúàñûíà ÿëàâÿ åòäè: – Ñÿí ùÿð øåéè ãàðûøäûðûðñàí... Ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðñÿí! Áÿëè, î éàìàí ùèðñëÿíìèøäè. Áàøûíû ñèëêÿëÿäè, êöëÿê ãûçûëû ñà÷ëàðûíû äàüûòäû.

– Ìÿí áèð ïëàíåò òàíûéûðàì, îðàäà ãûðìûçûñèôÿò áèð úÿíàá éàøàéûð. Î, þìðöíäÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñóí ýöë èéëÿìÿìèøäèð. Áèð äÿôÿ äÿ îëñóí óëäóçëàðà áàõìàìûøäûð. Î ùå÷ âàõò êèìñÿíè ñåâìÿìèøäèð. Ùå÷ áèð âàõò áèð èø ýþðìÿìèøäèð. Î àíúàã áèð èøëÿ ìÿøüóëäóð: ðÿãÿìëÿðè úÿì__________ ëÿéèð. Ñÿùÿðäÿí-àõøàìà ãÿäÿð áèð øåéè äåéèá 399

downloaded from KitabYurdu.org

äóðóð: “Ìÿí úèääè àäàìàì! Ìÿí úèääè àäàìàì”. Ëàï ñÿíèí êèìè. Ëîâüàëûüûíäàí äà àç ãàëûð ïàðòëàñûí. ßñëèíäÿ èñÿ î àäàì äåéèë. Ýþáÿëÿêäèð.

– Íÿ?

– Ýþáÿëÿê! Áàëàúà øàùçàäÿ ãÿçÿáèíäÿí àüàðäû.

– Ìèëéîí èëëÿðäèð êè, ÷è÷ÿêëÿðèí òèêàíû âàð. Âÿ ìèëéîí èëëÿðäèð êè, ãóçóëàð ÷è÷ÿêëÿðè éåéèð. ßýÿð òèêàíûí ùå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóðñà, íÿ ö÷öí ÷è÷ÿêëÿð îíëàðû éåòèøäèðìÿê ö÷öí áöòöí ãöââÿëÿðè èëÿ ÷àëûøûðëàð, ìÿýÿð áóíó àíëàìàã úèääè ìÿñÿëÿ äåéèë? Ìÿýÿð ãóçóëàðûí âÿ ÷è÷ÿêëÿðèí ÿëáÿéàõà îëìàñû ìöùöì ìÿñÿëÿ äåéèë? Ìÿýÿð áó ãûðìûçûñèôÿò øèøìàí úÿíàáûí ùåñàáûíäàí äàùà úèääè, äàùà ìöùöì ìÿñÿëÿ äåéèë? ßýÿð ìÿí äöíéàäà éåýàíÿ áèð ÷è÷ÿê òàíûéûðàìñà âÿ î àíúàã ìÿíèì ïëàíåòèìäÿ áèòèðñÿ, áàøãà áèð áåëÿñè ùå÷ éåðäÿ éîõäóðñà, áàëàúà ãóçó èñÿ áèð ñÿùÿð îíó éåñÿ âÿ ùÿòòà íÿ ãÿáàùÿò èøëÿäèéèíè áèëìÿñÿ, îíäà íåúÿ îëñóí? Áóíëàðûí ùàìûñû, ñÿíúÿ, ÿùÿìèééÿòñèçäèð? Î áÿðê ïþðòìöøäö. Ñîíðà éåíÿ äåäè: – Ìèëéîíëàðëà óëäóçóí ùå÷ áèðèíäÿ îëìàéàí éåýàíÿ ÷è÷ÿéè ñåâèðñÿíñÿ, áó êèôàéÿòäèð: ýþéÿ áàõûðñàí, þçöíö õîøáÿõò ùèññ åäèðñÿí. Ñîíðà þçöíÿ äåéèðñÿí: “Ìÿíèì ÷è÷ÿéèì îðàëàðäà éàøàéûð”. Ëàêèí ãóçó îíó éåñÿ, áó áöòöí óëäóçëàðûí áèðäÿí ñþíìÿñèíÿ áÿíçÿð, áó, ñÿíúÿ, ìöùöì äåéèë! Î äàùà äàíûøà áèëìÿäè. Áèðäÿí ùþíêöðäö. Ãàðàíëûã äöøöðäö. Ìÿí èøè áóðàõäûì. Áó ìÿíùóñ áîëò âÿ ÷ÿêèú, ñóñóçëóã âÿ þëöì ìÿíÿ ýöëöíú ýÿëèðäè. Óëäóçäà, ïëàíåòäÿ – ìÿíèì Éåð àäëû ïëàíåòèìäÿ – Áàëàúà øàùçàäÿ àüëàéûðäû, îíó êèðèòìÿê ëàçûì èäè. Ìÿí îíó ãóúàüûìà ýþòöðöá ëàéëà äåìÿéÿ áàøëàäûì. Ìÿí îíà äåéèðäèì: “Ñÿíèí ñåâäèéèí ÷è÷ÿéè ùå÷ íÿ òÿùäèä åòìèð... Ìÿí ñÿíèí ãóçóíà àüûçëûã ÷ÿêÿðÿì... Ìÿí ñÿíèí ÷è÷ÿéèí ö÷öí ñèïÿð ÷ÿêÿðÿì. Ìÿí...” Ìÿí íÿ äåäèéèìè ïèñ áàøà äöøöðäöì. Ìÿí þçöìö éàìàí íàðàùàò, òÿùÿðñèç ùèññ åäèðäèì. Ìÿí áèëìèðäèì íåúÿ ÷àüûðûì êè, î åøèòñèí, îíóí ìÿíäÿí óçàãëàøàí ãÿëáèíè íåúÿ ÿëÿ àëûì... Àõû, áó __________ ýþç éàøû àëÿìè íÿ ãÿäÿð ÿñðàðÿíýèç, íÿ ãÿäÿð íàìÿëóìäóð.

400

downloaded from KitabYurdu.org

VIII ×îõ òåçëèêëÿ áó ÷è÷ÿéè äàùà éàõøû þéðÿíäèì. Áàëàúà øàùçàäÿíèí ïëàíåòèíäÿ ùÿìèøÿ ñàäÿ, éàðàøûãëû ÷è÷ÿêëÿð áîé àòûðäû, îíëàðûí ëÿ÷ÿéè àç èäè, îíëàð ëàï àç éåð òóòóðäóëàð âÿ ùå÷ êÿñè íàðàùàò åòìèðäèëÿð. Îíëàð ñÿùÿð-ñÿùÿð îòëàðûí àðàñûíäà à÷ûëûð, àõøàìöñòö ñîëóá ýåäèðäèëÿð. Áó èñÿ áèð äÿôÿ ùàðàäàíñà áóðà äöøìöø òîõóìäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèøäè, âÿ Áàëàúà øàùçàäÿ áöòöí ãàëàí úöúÿðòèëÿðÿ, ñàïëàãëàðà áÿíçÿìÿéÿí áàëàúà úöúÿðòèäÿí ýþçöíö ÷ÿêìèðäè. Áèðäÿí áó, áàîáàáûí áàøãà òÿçÿ áèð íþâö îëàð? Ëàêèí êîë áîé àòìàãäàí òåç ãàëäû, îíóí öñòöíäÿ ãþí÷ÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëäè. Áàëàúà øàùçàäÿ ùÿëÿ ùå÷ âàõò áåëÿ èðè ãþí÷ÿëÿð ýþðìÿìèøäè âÿ ìþúöçÿ ýþðÿúÿéèíè äóéäó. Ùÿëÿ þçöíöí éàøûë îòàüûíûí äèâàðëàðû àðàñûíäà ýèçëÿíìèø íàìÿëóì ãîíàã èñÿ äàèìà ùàçûðëàøûð, þçöíÿ éàðàøûã âåðèðäè. Î äèããÿòëÿ, ãàéüû èëÿ ðÿíý ñå÷èðäè. Î ýöë éàðïàãëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà þë÷öá-áè÷ÿðÿê òÿëÿñìÿäÿí áÿçÿíèðäè. Î, ëàëÿ êèìè ñÿëèãÿñèç, öñò-áàøû òþêöëìöø ùàëäà öçÿ ÷ûõìàã èñòÿìèðäè. Î þç ýþçÿëëèéèíèí áöòöí òÿìòÿðàüû èëÿ ýþðöíìÿê èñòÿéèðäè. Áÿëè, î, úàíàëàí èøâÿêàð èäè! ßñðàðÿíýèç ùàçûðëûã ýöíäÿí-ýöíÿ óçàíûðäû. Íÿùàéÿò, áèð ñÿùÿð, ýöíÿø éåíèúÿ äîüàðêÿí ãþí÷ÿëÿð à÷ûëäû. Âöñàëà ùàçûðëûãäà áó ãÿäÿð çÿùìÿò ÷ÿêìèø ýþçÿë ÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ äåäè: – Àù, ìÿí ýöú-áÿëà èëÿ îéàíäûì... Öçð èñòÿéèðÿì... Ùÿëÿ öñòáàøûì ãàéäàäà äåéèë. Áàëàúà øàùçàäÿ ùÿéÿúàíûíû áîüà áèëìÿäè: – Ñèç íåúÿ ýþçÿëñèíèç!

– Åëÿìè? – Àùÿñòÿ úàâàá ýÿëäè, – áèëèí, ìÿí ýöíÿøëÿ áèð äîüóëìóøàì. Áàëàúà øàùçàäÿ, ÿëáÿòòÿ, áàøà äöøäö êè, ìÿëàùÿòëè ãîíàã î ãÿäÿð äÿ òÿâàçþêàð äåéèë, àíúàã î ãÿäÿð ãÿøÿíý èäè êè, àüëû áàøäàí åäèðäè. __________ Î ÷îõ ÷ÿêìÿäÿí äåäè: 401

downloaded from KitabYurdu.org

– Äåéÿñÿí, ñÿùÿð éåìÿéèíèí âàõòûäûð. Çÿùìÿò îëìàñà ÿë-àéàã åäèí... Áàëàúà øàùçàäÿ ÷îõ òóòóëäó, ñóñÿïÿëÿéÿíè òàïûá, ÷è÷ÿéè áóëàã ñóéó èëÿ ñóâàðäû. Òåçëèêëÿ ìÿëóì îëäó êè, ýþçÿë ìÿüðóð âÿ äÿéìÿäöøÿðäèð. Áàëàúà øàùçàäÿ òàìàì úàíà ýÿëäè. Îíóí äþðä òèêàíû âàð-èäè, áèð äÿôÿ äåäè: – Ãîé ëàï ïÿëÿíý ýÿëñèí, ìÿí îíëàðûí úàéíàãëàðûíäàí ãîðõìóðàì. Áàëàúà øàùçàäÿ åòèðàç åòäè: – Ìÿíèì ïëàíåòèìäÿ ïÿëÿíý îëìóð. Áèð äÿ ïÿëÿíýëÿð îò éåìèðëÿð. ×è÷ÿê èíúèêëèêëÿ áèëäèðäè: – Ìÿí îò äåéèëÿì.

– Áàüûøëàéûí...

– Éîõ, ìÿí ïÿëÿíýäÿí ãîðõìóðàì, àììà ùàâà úÿðÿéàíûíäàí ãîðõóðàì. Ñèçèí øèðìàíûç éîõäóð. “Áèòêèäèð, àììà ùàâà úÿðÿéàíûíäàí ãîðõóð. ×îõ ãÿðèáÿäèð. – Áàëàúà øàùçàäÿ ôèêèðëÿøäè. – Áó ÷è÷ÿéèí íÿ àüûð õàñèééÿòè âàð”.

– Àõøàì îëàíäà öñòöìÿ þðòöê ÷ÿêèí. Éåðèíèç ÷îõ ñîéóãäóð. ×îõ íàðàùàò ïëàíåòäèð. Ìÿí ýÿëäèéèì éåðäÿ èñÿ... Î, ñþçöíö ãóðòàðìàäû. Àõû î ùÿëÿ òîõóì îëàíäà êöëÿê îíó áóðà ãîâóá ýÿòèðìèøäè. Î, áàøãà àëÿìëÿð áàðÿñèíäÿ ùå÷ íÿ þéðÿíÿ áèëìÿçäè. ßýÿð ñÿíèí éàëàíûíû áåëÿ àñàíëûãëà òóòà áèëÿðëÿðñÿ, éàëàí äàíûøìàã ñÿôåùëèêäèð. Ýþçÿë òóòóëäó, ïÿðò îëäó, ñîíðà Áàëàúà øàùçà__________ äÿíèí îíóí ãàðøûñûíäà 402

downloaded from KitabYurdu.org

ýöíàùêàð îëäóüóíó ùèññ åòäèðìÿê ö÷öí áèð-èêè äÿôÿ þñêöðäö: – Øèðìà ùàðäàäûð?

– Ìÿí îíóí ö÷öí ýåòìÿê èñòÿéèðäèì, àììà ñèçè àõûðà êèìè äèíëÿìÿéÿ áèëìÿçäèì. Áó äÿôÿ î äàùà áÿðê þñêöðäö: ãîé âèúäàíû Áàëàúà øàùçàäÿéÿ ÿçàá âåðñèí. Áàëàúà øàùçàäÿ ýþçÿë ÷è÷ÿéÿ âóðóëìóø îëñà äà, îíà ìÿìíóíèééÿòëÿ ãóëëóã åòìÿê èñòÿñÿ äÿ, ÷îõ ÷ÿêìÿäÿí ãÿëáèíäÿ øöáùÿ áàø ãàëäûðäû. Î, áîø ñþçëÿðè öðÿéèíÿ ñàëûð, þçöíö ÷îõ áÿäáÿõò ùèññ åäèðäè. Áèð äÿôÿ î ìÿíÿ ñàäÿëþâùëöêëÿ äåäè: – Íàùàã éåðÿ ìÿí îíóí ñþçöíÿ ãóëàã àñäûì. ×è÷ÿêëÿðèí äåäèêëÿðèíÿ ùå÷ áèð çàìàí ãóëàã àñìàã ëàçûì äåéèë. Éàëíûç îíëàðà áàõìàã âÿ îíëàðûí ÿòðèíè äóéìàã ëàçûìäûð. ×è÷ÿéèì áöòöí ïëàíåòèìè õîø ãîõó èëÿ äîëäóðìóøäó, ìÿí èñÿ áóíäàí ôåéçéàá îëà áèëìÿäèì. Áó, úàéíàã ïÿëÿíý ñþùáÿòè... Îíëàð ìÿíè ìöòÿÿññèð åòìÿëè èäè, ùÿéÿúàíëàíäûðìàëû èäè, àììà ìÿí ùèðñëÿíäèì, ãÿçÿáëÿíäèì: Áèð äÿôÿ î, åòèðàô åòäè: – Î çàìàí ìÿí ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðäöì. Ñþçÿ ýþðÿ éîõ, èøÿ ýþðÿ ìöùàêèìÿ éöðöòìÿê ëàçûì èäè. Î þç ÿòðèíè ìÿíÿ âåðäè, ùÿéàòûìû íóðëàíäûðäû. Ìÿí ãà÷ìàìàëû èäèì. Áó ÿùÿìèééÿòñèç ôÿíä âÿ ùèéëÿëÿðèí àðõàñûíäàêû ìóíèñëèéè ýþðìÿëè èäèì. ×è÷ÿêëÿð ÷îõ ìöòÿðÿääèä îëóð! Ìÿí ÷îõ __________ úàâàí èäèì, ùÿëÿ ñåâìÿéè áàúàðìûðäûì.

403

downloaded from KitabYurdu.org

IX Áåëÿ áàøà äöøäöì êè, î, êþ÷ÿðè ãóøëàðëà ñÿéàùÿò åòìÿê èñòÿéèð. Àõûðûíúû ñÿùÿð î þç ïëàíåòèíè ùÿìèøÿêèíäÿí äàùà ñÿéëÿ éûüûøäûðäû. Î, ôÿàëèééÿòäÿ îëàí âóëêàíëàðû ñÿëèãÿ èëÿ òÿìèçëÿäè. Îíóí èêè áåëÿ âóëêàíû âàð èäè. Îíëàðûí öñòöíäÿ ñÿùÿð éåìÿéèíè ãûçäûðìàã ÷îõ ðàùàò èäè. Áóíäàí áàøãà, îíóí ñþíìöø âóëêàíû äà âàð èäè. Î äåäè: àçìû ùàäèñÿ áàø âåðÿ áèëÿð! Áóíà ýþðÿ ñþíìöø âóëêàíû äà òÿìèçëÿäè. Âóëêàíû éàõøû òÿìèçëÿéÿíäÿ îíëàð áèð ãàéäàäà, ñàêèò ïöñêöðìÿäÿí éàíûð. Âóëêàí ïöñêöðìÿñè ñîáà áîðóñóíäà ãóðóìóí éàíìàñûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí éàíüûíà áÿíçÿéèð. ßëáÿòòÿ, áèç Éåð öçöíöí àäàìëàðû ÷îõ àçûã âÿ þç âóëêàíëàðûìûçû òÿìèçëÿéÿ áèëìèðèê. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð áèçÿ áó ãÿäÿð ÿçèééÿò âåðèðëÿð. Áàëàúà øàùçàäÿ áàîáàáûí ñîí çîüóíó öðÿêàüðûñû èëÿ äàðòûá ÷ûõàðòäû. Î ýöìàí åäèðäè êè, áèð äàùà ãàéûòìàéàúàã. Àììà áó ñÿùÿð ùÿìèøÿ ýþðäöéö, àäÿò åòäèéè èø îíà ãåéðè-àäè ëÿççÿò âåðèðäè. Ñîí äÿôÿ áó äèëáÿð ÷è÷ÿéè ñóëàéàíäà âÿ îíóí öñòöíÿ þðòöê ÷ÿêìÿê èñòÿéÿíäÿ àüëàìàã áåëÿ èñòÿäè.

– ßëâèäà, – äåäè. Ýþçÿë ÷è÷ÿê úàâàá âåðìÿäè.

– ßëâèäà, – Áàëàúà øàùçàäÿ òÿêðàð åòäè. Ýþçÿë þñêöðäö. ßëáÿòòÿ, ñîéóã äÿéìÿäÿí éîõ. Íÿùàéÿò, äåäè: – Ìÿí ñÿôåù èäèì. Ìÿíè áàüûøëà. Õîøáÿõò îëìàüà ÷àëûø. Áèð êÿëìÿ äÿ ìÿçÿììÿòëè ñþç äåìÿäè. Áàëàúà øàùçàäÿ ÷îõ òÿÿúúöá åòäè. ßëèíäÿ øöøÿ þðòöê ïÿðò âÿ äàëüûí ùàëäà éåðèíäÿ äîíóá ãàëäû. Áó çÿðèô ìåùðèáàíëûã, áó õÿôèô èíúÿëèê ùàðàäàí? Îíóí ãóëàüûíà ñÿñ __________ ýÿëäè: 404

downloaded from KitabYurdu.org

– Áÿëè, áÿëè, ìÿí ñÿíè ñåâèðÿì. Áóíó áèëìÿìÿéèíèí òÿãñèðè ìÿíäÿäèð. Áèð äÿ áóíóí ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Ñÿí äÿ ìÿíèì êèìè ñÿôåù èäèí. Õîøáÿõò îëìàüà úàí àò... Þðòöéö éåðÿ ãîé, î äàùà ìÿíÿ ëàçûì äåéèë.

– Áÿñ êöëÿê...

– Ìÿí áèð åëÿ ñîéóãëàìàìûøàì... Ýåúÿíèí ñÿðèíè ìÿíÿ õåéèðäèð. Àõû ìÿí ÷è÷ÿéÿì.

– Áÿñ ùåéâàíëàð, ùÿøÿðàòëàð...

– ßýÿð ìÿí êÿïÿíÿêëÿðëÿ òàíûø îëìàã èñòÿéèðÿìñÿ, èêè-ö÷ òûðòûëà äþçìÿëèéÿì. Îíëàð éÿãèí ýþçÿëäèð. Éîõñà ìÿíè êèì éîëóõàúàãäûð? Ñÿí àõû óçàãäà îëàúàãñàí! Áþéöê ùåéâàíëàðäàíñà, ìÿí ãîðõìóðàì. Ìÿíèì äÿ úàéíàãëàðûì âàð. Î ñàäÿëþâùëöêëÿ þçöíöí äþðä òèêàíûíû ýþñòÿðäè. Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Óçàòìà, áó äþçöëìÿçäèð! Ýåòìÿéè ãÿðàðà àëìûñàí, ÷ûõ ýåò. Î èñòÿìèðäè êè, Áàëàúà øàùçàäÿ îíóí àüëàäûüûíû ýþðñöí. Áó ÷îõ ìÿüðóð ÷è÷ÿê èäè...

X Áàëàúà øàùçàäÿíèí ïëàíåòèíÿ ëàï éàõûí îëàí 325, 326, 327, 328, 329 âÿ 330 àñòåðîèäëÿðè èäè. Îíà ýþðÿ ÿââÿëúÿ îíëàðà ýåòìÿéè ãÿðàðà àëäû: àõû áèð ìÿøüÿëÿ òàïìàã âÿ áèð øåé þéðÿíìÿê ëàçûìäû. Áèðèíúè àñòåðîèääÿ êðàë éàøàéûðäû. Î, àë-ãûðìûçû ïàëòàð âÿ ñèíúàá õÿçè ýåéèá, ÷îõ ñàäÿ, àììà éåíÿ äÿ ÿçÿìÿòëè òàõòûíäà îòóðìóøäó. Êðàë Áàëàúà øàùçàäÿíè ýþðÿí êèìè ñÿñëÿíäè: – Àùà, áó äà ðÿèééÿòèì. “Î ìÿíè íåúÿ òàíûäû. – Áàëàúà øàùçàäÿ ôèêèðëÿøäè – Àõû î ìÿíè áèðèíúè äÿôÿ ýþðöð”. Î áèëìèðäè êè, êðàëëàð äöíéàéà ÷îõ áÿñèò áàõûðëàð. Îíëàð ö÷öí __________ áöòöí èíñàíëàð ðÿèééÿòäèð.

405

downloaded from KitabYurdu.org

Áèðèñèíèí êðàëû îëà áèëÿúÿéèíäÿí éàìàí ãöððÿëÿíÿí êðàë äåäè: – Éàõûíà ýÿë, ìÿí ñÿíÿ áàõìàã èñòÿéèðÿì. Áàëàúà øàùçàäÿ ÿòðàôà íÿçÿð ñàëäû, îòóðìàüà éåð àõòàðäû, ëàêèí éàðàøûãëû ñèíúàá õÿçèíäÿí ìàíòèéà áöòöí ïëàíåòè òóòìóøäó. Àéàã öñòÿ äóðìàëû îëäó, àììà åëÿ éîðóëìóøäó êè... áèðäÿí ÿñíÿäè. Êðàë äåäè: – Òÿøðèôàò ùþêìäàðûí éàíûíäà ÿñíÿìÿéÿ èúàçÿ âåðìèð. Ìÿí ñÿíÿ ÿñíÿìÿéè ãàäàüàí åäèðÿì! Áàëàúà øàùçàäÿ ÷îõ äèëõîð ùàëäà úàâàá âåðäè: – Ãÿôèëäÿí îëäó. Ìÿí óçóí ìöääÿò éîëäà îëäóüóìäàí ãÿòèééÿí éàòìàìûøàì... Êðàë äåäè: – Îíäà ìÿí ñÿíÿ ÿñíÿìÿéè ÿìð åäèðÿì. Èëëÿð áîéó ÿñíÿéÿí ýþðìÿìèøÿì. Áó ùÿòòà ìÿíèì ö÷öí ìàðàãëûäûð. Ùÿ, ÿñíÿ! Ìÿíèì ÿìðèì áåëÿäèð.

– Ìÿí ÷ÿêèíèðÿì... Äàùà ÿñíÿéÿ áèëìÿðÿì. – Áàëàúà øàùçàäÿ ãûïãûðìûçû ãûçàðäû.

– Ùì, ùì... Îíäà... Îíäà ìÿí ñÿíÿ ÿìð åäèðÿì, ýàù ÿñíÿ, ýàù... Êðàë äîëàøäû, ùÿòòà äåéÿñÿí, áèð àç ùèðñëÿíäè. Àõû êðàë ö÷öí ÿí öìäÿ ìÿñÿëÿ îíà äàíûøûãñûç èòàÿò èäè. Äèêáàøëûüà äþçÿ áèëìÿç. Î ìöòëÿã ìîíàðõ èäè. Ëàêèí ÷îõ ðÿùìäèë èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ àíúàã àüûëëû ÿìðëÿð âåðÿðäè. Êðàë äåéèðäè: “ßýÿð þç ýåíåðàëûìà ãàüàéû úèëäèíÿ ýèðìÿéè ÿìð åòñÿì âÿ ýåíåðàë ìÿíèì ÿìðèìè éåðèíÿ éåòèðìÿñÿ, áó îíóí ýöíàùû äåéèë, ìÿíèìêè îëàúàã”. Áàëàúà øàùçàäÿ öðêÿê-öðêÿê ñîðóøäó: __________ – Îòóðà áèëÿðÿììè?

406

downloaded from KitabYurdu.org

– Ùþêì åäèðÿì: îòóð! – äåéÿ êðàë úàâàá âåðäè âÿ ñèíúàá õÿçèíäÿí îëàí ìàíòèéàñûíûí áèð ÿòÿéèíè ÿçÿìÿòëÿ éûüûøäûðäû. Ëàêèí Áàëàúà øàùçàäÿ ÷àøûá ãàëìûøäû. Ïëàíåò ÷îõ êè÷èê èäè. Áó êðàë íÿéè èäàðÿ åäèðäè? Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – ßëàùÿçðÿò, èúàçÿíèçëÿ ñèçäÿí áèð ñþç ñîðóøà áèëÿðÿììè... Êðàë òÿëÿñèê äåäè: – Ùþêì åäèðÿì: ñîðóø.

– ßëàùÿçðÿò, ñèç íÿéè èäàðÿ åäèðñèíèç?

– Ùÿð øåéè... – äåéÿ êðàë ãûñà úàâàá âåðäè.

– Ùÿð øåéè? Êðàë ÿëèíè äîëàíäûðûá, þç ïëàíåòèíè, ùÿì÷èíèí áàøãà ïëàíåòëÿðè äÿ, óëäóçëàðû äà ýþñòÿðäè.

– Áöòöí áóíëàðû ñèç èäàðÿ åäèðñèíèç? – Áàëàúà øàùçàäÿ áèð äÿ ñîðóøäó. Êðàë úàâàá âåðäè: – Áÿëè. Î ùÿãèãÿòÿí êöëë-èõòèéàð ìîíàðõ èäè, îíà ýþðÿ äÿ ùå÷ áèð ñÿää, ùöäóä áèëìèðäè.

– Óëäóçëàð äà ñèçÿ òàáåäèð? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó.

– ßëáÿòòÿ, – äåéÿ Êðàë úàâàá âåðäè. – Óëäóçëàð äÿðùàë òàáå îëóðëàð. Ìÿí ñàéìàçëûüà äþçÿ áèëìÿðÿì! Áàëàúà øàùçàäÿ âÿúäÿ ýÿëìèøäè. Îíóí êàø áåëÿ ãöäðÿòè îëàéäû. Î çàìàí ýöíäÿ ãûðõ äþðä äÿôÿ äåéèë, éåòìèø èêè äÿôÿ, ëàï éöç äÿôÿ, èêè éöç äÿôÿ ãöðóáà òàìàøà åäÿðäè âÿ áó çàìàí ùÿòòà ñòóëó áèð éåðäÿí î áèðè éåðÿ ñöðöòëÿìÿê äÿ ëàçûì ýÿëìÿçäè! Áó çàìàí î òÿðê åòäèéè ïëàíåòèíè õàòûðëàéàðàã, òÿçÿäÿí êÿäÿðÿ áöðöíäö âÿ úÿñàðÿòèíè òîïëàéàðàã êðàëäàí õàùèø åòäè: – Ìÿí ýöíÿøèí ãöðóáóíà áàõìàã èñòÿéèðÿì... Ëöòôÿí ýöíÿøÿ ùþêì åäèí êè, ãöðóá åòñèí...

– ßýÿð áèð ýåíåðàëà êÿïÿíÿê êèìè ÷è÷ÿêäÿí-÷è÷ÿéÿ ó÷ìàüû éàõóä ôàúèÿ éàçìàüû, éàõóä ãàüàéûéà ÷åâðèëìÿéè ÿìð åòñÿì âÿ ýåíåðàë áó ÿìðëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿñÿ êèì ìöãÿññèðäèð – ìÿí éà ýåíåðàë? __________ Áàëàúà øàùçàäÿ áèð àí áåëÿ òÿðÿääöä åòìÿäÿí úàâàá âåðäè.

407

downloaded from KitabYurdu.org

– Ñèç ÿëàùÿçðÿò. Êðàë òÿñäèã åòäè: – Òàìàìèëÿ äîüðóäóð, ùÿð êÿñäÿí áàúàðäûüûíû òÿëÿá åòìÿê ëàçûìäûð. Ùàêèìèééÿò ùÿð øåéäÿí ãàáàã àüûëëû îëìàëûäûð. ßýÿð ñÿí þç úàìààòûíà äÿíèçÿ àòûëìàüû ÿìð åòñÿí, îíëàð èíãèëàá åäÿðëÿð. Ìÿí òàáå îëìàüû òÿëÿá åäÿ áèëÿðÿì, ÷öíêè ìÿíèì áóéðóãëàðûì àüûëëûäûð.

– Áÿñ ýöíÿøèí ãöðóá ìÿñÿëÿñè íåúÿ îëñóí? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ õàòûðëàòäû. Î, áèð ñþç ñîðóøàíäà úàâàá àëìàìûø ñàêèò îëàí äåéèëäè.

– Ýöíÿø äÿ ãöðóá åäÿúÿêäèð. Ìÿí ýöíÿøèí ãöðóáóíó òÿëÿá åäèðÿì. Ëàêèí ÿââÿëúÿ ÿëâåðèøëè øÿðàèò ýþçëÿéÿúÿéÿì, çèðà ùþêìäàðûí ìöäðèêëèéè äÿ áóíäàäûð.

– Áÿñ ÿëâåðèøëè øÿðàèò íÿ âàõò îëàúàã? – Áàëàúà øàùçàäÿ áèëìÿê èñòÿäè.

– Ùì, ùì, – Êðàë ãàëûí òÿãâèìè âÿðÿãëÿìÿéÿ áàøëàäû. – Áó ýöí... ùì, ùì... áó ýöí àõøàì ñààò éåääè ãûðõ äÿãèãÿäÿ îëàúàãäûð. Îíäà ñÿí ìÿíèì ùþêìöìöí íåúÿ äÿãèã éåðèíÿ éåòèðèëäèéèíè ýþðÿðñÿí. Áàëàúà øàùçàäÿ ÿñíÿäè. Ùåéô êè, áóðàäà ýöíÿøèí ãöðóáóíà èñòÿäèéèí âàõò òàìàøà åäÿ áèëìèðñÿí!.. Äöçöíö äåñÿê, î àç-ìàç äàðûõìàüà áàøëàäû. Êðàëà äåäè: – Ýåòìÿê âàõòûäûð. Áóðàäà ãàëìàüûìûí ìÿíàñû éîõäóð. Êðàë äåäè: – Ãàë! – Ðÿèééÿò òàïäûüû ö÷öí î ÷îõ ãöðóðëó èäè âÿ îíäàí àéðûëìàã èñòÿìèðäè. – Ãàë, ìÿí ñÿíè íàçèð òÿéèí åäÿðÿì.

– Íÿ íàçèðè?

– Ùÿ... ÿäëèééÿ íàçèðè.

– Áóðàäà êè, ìöùàêèìÿ åòìÿéÿ àäàì éîõäóð. Êðàë åòèðàç åòäè: – Êèì áèëèð. Ìÿí ùÿëÿ áöòöí êðàëëûüûìû éîõëàìàìûøàì. Ìÿí ÷îõ ãîúàéàì, êàðåòà ñöðìÿéÿ éåðèì éîõäóð, ïèéàäà ýÿçìÿê èñÿ éîðóúóäóð. __________ Áàëàúà øàùçàäÿ ÿéèëèá ïëàíåòèí î áèðè òÿðÿôèíÿ áèð äÿ áàõäû: 408

downloaded from KitabYurdu.org

– Ìÿí áàõäûì. Î òÿðÿôäÿ äÿ áèð êÿñ éîõäóð. Êðàë äåäè: – Îíäà þç-þçöíö ìöùàêèìÿ åò. Áó ÿí ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèð. Þçöíö ìöùàêèìÿ åòìÿê áàøãàëàðûíû ìöùàêèìÿ åòìÿêäÿí ãàò-ãàò àüûðäûð. ßýÿð ñÿí þçöíö äöçýöí ìöùàêèìÿ åòìÿéè áàúàðûðñàíñà, äåìÿëè, ñÿí ùÿãèãÿòÿí ìöäðèê àäàìñàí. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Ìÿí þçöìö ùàðäà îëñà ìöùàêèìÿ åäÿ áèëÿðÿì. Îíóí ö÷öí áóðàäà ãàëìàüûìûí ìÿíàñû éîõäóð. Êðàë äåäè: – Ùì, ùì... Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, ïëàíåòèìèí ùàðàñûíäà èñÿ ãîúà áèð ñè÷àí éàøàéûð. Ìÿí ýåúÿëÿð îíóí õûðûëòûñûíû åøèäèðÿì. Ñÿí î ãîúà ñè÷àíû ìöùàêèìÿ åäÿ áèëÿðäèí. Àðà-ñûðà îíó þëöì úÿçàñûíà ìÿùêóì åò. Îíóí ùÿéàòû ñÿíäÿí àñûëû îëàúàãäûð. Ñîíðà èñÿ ùÿð äÿôÿ îíó áàüûøëàìàã ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð. Ãîúà ñè÷àíû ãîðóìàã ëàçûìäûð, î áóðàäà áèð äÿíÿäèð. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Ìÿí þëöì ùþêìëÿðè ÷ûõàðìàüû õîøëàìûðàì. Áèð äÿ ìÿíèì ýåòìÿê âàõòûìäûð.

– Éîõ, ýåòìÿê âàõòû äåéèë, – êðàë åòèðàç åòäè. Áàëàúà øàùçàäÿ éîëà äöçÿëìÿéÿ ùàçûð èäè, àììà ãîúà ùþêìäàðû ìÿéóñ åòìÿê èñòÿìèðäè. Î äåäè: – ßýÿð ÿëàùÿçðÿò þçöíöí áöòöí áóéóðäóãëàðûíûí ñþçñöç éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíè èñòÿéèðñÿ, îíäà ìÿíÿ äàùà àüûëëû ÿìðëÿð âåðìÿëè èäè. Ìÿñÿëÿí, ñèç ìÿíÿ áèð àí áåëÿ ëÿíýèìÿäÿí éîëà ÷ûõìàã ÿìðè âåðÿ áèëÿðäèíèç. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, áóíóí ö÷öí ìþâúóä øÿðàèò ÷îõ ÿëâåðèøëèäèð... Êðàë úàâàá âåðìÿäè. Áàëàúà øàùçàäÿ ãÿòèééÿòñèçëèê è÷èíäÿ áèð àç àéàã ñàõëàäû, ñîíðà êþêñöíö þòöðöá éîëà äöøäö. Êðàë òÿëÿñèê îíóí àðõàñûíúà ãûøãûðäû: – Ñÿíè ñÿôèð òÿéèí åäèðÿì. Áó çàìàí îíóí ýþðêÿìè åëÿ èäè êè, ñàíêè ùå÷ áèð åòèðàçà äþçÿ áèëìÿçäè. Áàëàúà øàùçàäÿ éîëóíà äàâàì åäÿðÿê þç-þçöíÿ äåäè: “Áó __________ éàøëûëàð ãÿðèáÿ ìÿõëóãäóð”.

409

downloaded from KitabYurdu.org

XI Èêèíúè ïëàíåòäÿ øþùðÿòïÿðÿñò éàøàéûðäû. Î, Áàëàúà øàùçàäÿíè ùÿëÿ óçàãäàí ýþðÿí êèìè ãûøãûðäû: – Ïÿðÿñòèøêàð äà ýÿëèá ÷ûõäû. Àõû øþùðÿò äöøêöíëÿðèíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ùàìû îíëàðà ùåéðàíäûð. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Ñàáàùûíûç õåéèð. Ñèçèí íÿ ãÿðèáÿ øëéàïàíûç âàð.

– Áó, òÿçèì ö÷öíäöð, – äåéÿ øþùðÿòïÿðÿñò èçàù åòäè. Ìÿíè òÿáðèê åäÿí çàìàí úàâàá âåðìÿê ö÷öíäöð. Áÿäáÿõò÷èëèêäÿí áóðà ùå÷ êÿñ àéàã áàñìûð.

– Áåëÿìè? – Áàëàúà øàùçàäÿ ìûçûëäàíäû: î ùå÷ íÿ áàøà äöøìöðäö. Øþùðÿòïÿðÿñò îíà äåäè: – ßë ÷àë. Áàëàúà øàùçàäÿ ÿë ÷àëäû. Øþùðÿòïÿðÿñò øëéàïàñûíû ÷ûõàðûá òÿâàçþêàðëûãëà áàø ÿéäè. Áàëàúà øàùçàäÿ ôèêèðëÿøäè: “Áóðàäà ãîúà êðàëûí éàíûíäà îëäóüóíäàí éàõøûäûð”. Òÿçÿäÿí ÿë ÷àëìàüà áàøëàäû. Øþùðÿòïÿðÿñò èñÿ éåíÿ øëéàïàñûíû ÷ûõàðàðàã òÿçèì åëÿäè. Áåø äÿãèãÿ åéíè øåé òÿêðàð îëóíäó, áó, Áàëàúà øàùçàäÿíè áåçèêäèðäè.

– Áÿñ øëéàïàíûí éåðÿ äöøìÿñè ö÷öí íÿ åòìÿê ëàçûìäûð? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó. Ëàêèí øþùðÿòïÿðÿñò åøèòìÿäè. Øþùðÿòïÿðÿñòëÿð òÿðèôäÿí áàøãà ùå÷ íÿéè åøèòìèðëÿð. Î, Áàëàúà øàùçàäÿäÿí ñîðóøäó: – Ñÿí äîüðóäàí äà ìÿíèì úîøãóí ïÿðÿñòèøêàðûìñàí?

– Ïÿðÿñòèø íÿäèð?

– Ïÿðÿñòèø åòìÿê î äåìÿêäèð êè, áó ïëàíåòäÿ ìÿíèì ùàìûäàí ýþçÿë, ùàìûäàí éàõøû ýåéèíìèø îëäóüóìó, ùàìûäàí âàðëû, __________ ùàìûäàí àüûëëû îëäóüóìó åòèðàô åäÿñÿí.

410

downloaded from KitabYurdu.org

– Àõû ñÿíèí ïëàíåòèíäÿ ñÿíäÿí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõäóð.

– Ìÿíè øàä åëÿ, ìÿíÿ âàëåù îë! Áàëàúà øàùçàäÿ éöíýöëúÿ ÷èéèíëÿðèíè àòàðàã äåäè: – Ìÿí ìÿôòóí îëóðàì, àììà áóíóí íÿéè ñÿíÿ õîø ýÿëèð? Î, øþùðÿòïÿðÿñòèí éàíûíäàí ãà÷äû. Î, éîëà äöçÿëÿðÿê, à÷ûã ñàäÿëþâùëöêëÿ ôèêèðëÿøäè: “Äîüðóäàí äà éàøëûëàð ÷îõ ãÿðèáÿ ìÿõëóãäóð”.

XII Î áèðè ïëàíåòäÿ ÿééàø éàøàéûðäû. Áàëàúà øàùçàäÿ îíóí éàíûíäà ÷îõ ãàëìàäû, àíúàã áóðàäà îëàíäàí ñîíðà ÿùâàëû ïîçóëäó. Î áó ïëàíåòÿ ýÿëÿíäÿ ÿééàø ñöêóò è÷èíäÿ îòóðóá, ãàáàüûíà äöçöëìöø áîø âÿ äîëó øöøÿ ãîøóíóíà áàõûðäû. Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó: – Ñÿí íÿ åäèðñÿí?

– È÷èðÿì – äåéÿ ÿééàø ùöçíëÿ úàâàá âåðäè.

– Íÿ ö÷öí?

– Óíóòìàã ö÷öí.

– Íÿéè óíóòìàã ö÷öí? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó; îíóí ÿééàøà éàçûüû ýÿëäè.

– Óòàíäûüûìû óíóòìàã èñòÿéèðÿì, – äåéÿ ÿééàø åòèðàô åòäè, áàøûíû àøàüû ñàëëàäû.

– Ñÿí íÿäÿí óòàíûðñàí? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó. Î, öðÿêäÿí èñòÿéèðäè êè, çàâàëëûéà êþìÿê åòñèí. ßééàø èçàù åòäè: – È÷ìÿêäÿí óòàíûðàì, – îíäàí äàùà ùå÷ áèð ñþç ãîïàðìàã ìöìêöí äåéèëäè. Áàëàúà øàùçàäÿ ïÿæìöðäÿ, ùåéðÿò è÷èíäÿ ýåòìÿéÿ öç ãîéäó. Î ýåäÿ-ýåäÿ äöøöíäö: “Áÿëè, øöáùÿñèç, éàøëûëàð ÷îõ, __________ ÷îõ ãÿðèáÿ ìÿõëóãäóð”.

411

downloaded from KitabYurdu.org

XIII Äþðäöíúö ïëàíåò èøáàç àäàìûí èäè. Î, î ãÿäÿð ìÿøüóë èäè êè, Áàëàúà øàùçàäÿ ýÿëÿíäÿ áàøûíû äà ãàëäûðìàäû. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Ñàëàì. Ïàïèðîñóíóç ñþíìöøäöð.

– Ö÷ öñòÿ ýÿë èêè – áåø. Áåø öñòÿ ýÿë éåääè – îí èêè. Îí èêè öñòÿ ýÿë ö÷ – îí áåø. Ñàëàì. Îí áåø öñòÿ ýÿë éåääè – èéèðìè èêè. Èéèðìè èêè öñòÿ ýÿë àëòû – èéèðìè ñÿêêèç. Êèáðèò éàíäûðìàüà âàõò éîõäóð. Èéèðìè àëòû öñòÿ ýÿë áåø – îòóç áèð. Îô! Úÿìèñè, äåìÿëè, áåø éöç áèð ìèëéîí àëòû éöç èéèðìè èêè ìèí éåääè éöç îòóç áèð îëäó.

– Áåø éöç ìèëéîí íÿ?

– Íÿ? Ñÿí ùÿëÿ áóðäàñàí? Áåø éöç ìèëéîí... Àíúàã íÿ îëäóüóíó áèëìèðÿì... Î ãÿäÿð èøèì âàð êè! Ìÿí úèääè àäàìàì, ëàããûðòû èëÿ èøèì éîõäóð. Èêè öñòÿ ýÿë áåø – éåääè...

– Áåø éöç ìèëéîí íÿ? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ òÿêðàð åòäè: Î áèð øåé ñîðóøàíäà úàâàá àëìàìûø ðàùàò îëìàçäû. Èøáàç àäàì áàøûíû ãàëäûðäû.

– Ìÿí ÿëëè äþðä èëäèð áó ïëàíåòäÿ éàøàéûðàì, áó âàõò ÿðçèíäÿ ìÿíÿ úÿìè ö÷ äÿôÿ ìàíå îëìóøëàð. Èëê äÿôÿ, èéèðìè èêè èë áóíäàí ãàáàã, ùàðàäàíñà, áèð ìàé áþúÿéè ïåéäà îëäó. Î äÿùøÿòëè ñÿñ-êöé ãàëäûðäû âÿ áó çàìàí öñòÿ ýÿëìÿêäÿ äþðä ñÿùâ áóðàõäûì. Èêèíúè äÿôÿ îí áèð èë áóíäàí ãàáàã ìÿíè éåë õÿñòÿëèéè òóòäó. ×îõ îòóðìàãäàí. Ýÿçèá äîëàøìàüà âàõòûì éîõäóð. Ìÿí úèääè àäàìàì. Ö÷öíúö äÿôÿ... áàõ èíäè! Äåìÿëè, áåø éöç ìèëéîí.

– Ìèëéîí íÿ? Èøáàç àäàì áàøà äöøäö êè, úàâàá âåðìÿê ëàçûìäûð, éîõñà áóíäàí úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿê.

– Áåø éöç ìèëéîí áÿçÿí ùàâàäà ýþðöíÿí õûðäà-õóðäà øåéëÿð.

– Áó íÿäèð, ìèë÷ÿêäèð?

– Éîõ úàíûì, áàëàúà, ïàðûëäàéàí.

– Àðûäûð?

– Éîõ, éîõ. Ëàï êè÷èêäèð, ãûçûëà ÷àëàí øåéëÿðäèð. Ùàíñû òÿíáÿë îíëàðà áàõñà, õÿéàëà ýåäèð. Ìÿí èñÿ úèääè àäàìàì. Ìÿíèì õÿéàëà ýåòìÿéÿ âàõòûì éîõäóð.

– Àùà, óëäóçëàð? __________ – Þçöäöð, óëäóçëàð.

412

downloaded from KitabYurdu.org

– Áåø éöç ìèëéîí óëäóç? Áÿñ ñÿí îíëàðëà íÿ åäèðñÿí?

– Áåø éöç áèð ìèëéîí àëòû éöç èéèðìè èêè ìèí éåääè éöç îòóç áèð. Ìÿí úèääè àäàìàì, äÿãèãëèéè ñåâèðÿì.

– Áÿñ ñÿí áó óëäóçëàðëà íÿ åäèðñÿí?

– Íÿ åäèðÿì?

– Áÿëè.

– Ùå÷ íÿ åëÿìèðÿì. Ìÿí îíëàðûí ñàùèáèéÿì.

– Óëäóçëàðûí ñàùèáè?

– Áÿëè.

– Ìÿí êðàë ýþðäöì, î...

– Êðàëëàð ùå÷ íÿéèí ñàùèáè äåéèë. Îíëàð éàëíûç èäàðÿ åäèðëÿð. Áó òàìàì áàøãà èøäèð.

– Áÿñ óëäóçëàðà ñàùèá îëìàã ñÿíèí íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð?

– Âàðëû îëìàã èñòÿéèðÿì.

– Íÿ ö÷öí âàðëû îëóðñàí?

– ßýÿð áèð áàøãàñû éåíè óëäóçëàð êÿøô åòñÿ, îíëàðû àëìàã ö÷öí. “Î åëÿ ùÿìèí ÿééàø êèìè ìöùàêèìÿ éöðöäöð” äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ äöøöíäö. Ñîíðà ñîðüó-ñóàëûíà äàâàì åòäè: – Óëäóçëàðà íåúÿ éèéÿëÿíìÿê îëàð?

– Óëäóçëàð êèìèíäèð? – äåéÿ èøáàç íàðàçûëûãëà ñîðóøäó.

– Áèëìèðÿì. Ùå÷ êèìèí.

– Äåìÿëè, ìÿíèìäèð, ÷öíêè áó èëê äÿôÿ ìÿíèì àüëûìà ýÿëèáäèð.

– Áó êèôàéÿòäèðìè?

– ßëáÿòòÿ. ßýÿð ñÿí ñàùèáñèç àëìàñ òàïñàí, äåìÿëè, î ñÿíèíäèð. ßýÿð ñàùèáñèç àäà òàïñàí, äåìÿëè, î ñÿíèíäèð. ßýÿð áèð èäåéà ùàìûäàí ÿââÿë ñÿíèí àüëûíà ýÿëñÿ, ñÿí îíà ïàòåíò àëûðñàí: î èäåéà ñÿíèíäèð. Ìÿí óëäóçëàðûí ñàùèáèéÿì, ÷öíêè ìÿíÿ ãÿäÿð ùå÷ êÿñ îíëàðûí ñàùèáè îëìàã ôèê__________ ðèíÿ äöøìÿìèøäèð.

413

downloaded from KitabYurdu.org

Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Áàõ, áó äîüðóäóð. Áÿñ ñÿí îíëàðëà íÿ åäèðñÿí? Èøáàç úàâàá âåðäè: – Îíëàð ìÿíèì ñÿðÿíúàìûìäàäûð. Îíëàðû ñàéûðàì, ãàéûäûá áèð äÿ ñàéûðàì. Áó ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Ëàêèí ìÿí úèääè àäàìàì. Ùÿð ùàëäà áó Áàëàúà øàùçàäÿéÿ àç èäè. Î äåäè: – ßýÿð ìÿíèì èïÿê äÿñìàëûì âàðñà, áîéíóìà ñàðûéûá, þçöìëÿ àïàðà áèëÿðÿì. ßýÿð ìÿíèì ÷è÷ÿéèì âàðñà, äÿðèá þçöìëÿ àïàðà áèëÿðÿì. Àõû ñÿí óëäóçëàðû þçöíëÿ àïàðà áèëìÿçñÿí!

– Õåéð, àììà ìÿí îíëàðû áàíêà ãîéà áèëÿðÿì.

– Áó íåúÿ îëóð?

– Áàõ áåëÿ: íÿ ãÿäÿð óëäóçóì îëäóüóíó êàüûçà éàçàðàì. Ñîíðà áó êàüûçû éåøèéÿ ãîéóá, àüçûíû áÿðê-áÿðê áàüëàðàì.

– Âÿññàëàì?

– Áó áÿñäèð. “Ýöëìÿëèäèð! – Áàëàúà øàùçàäÿ äöøöíäö. – Ùÿòòà øàèðàíÿäèð. Àììà áèð åëÿ úèääè äåéèë”. Íÿéèí úèääè, íÿéèí ãåéðè-úèääè îëäóüóíó áó Áàëàúà øàùçàäÿ þç áèëäèéè êèìè áàøà äöøöðäö, áó àíëàéûø ãÿòèééÿí éàøëûëàðûíêûíà îõøàìûðäû. Î äåäè: – Ìÿíèì ÷è÷ÿéèì âàð, ìÿí îíó ùÿð ñÿùÿð ñóâàðûðàì. Ìÿíèì ö÷ âóëêàíûì âàð, ùÿð ùÿôòÿ îíëàðû òÿìèçëÿéèðÿì. Ùÿð ö÷öíö òÿìèçëÿéèðÿì, ñþíìöøö äÿ. Êèì áèëèð, ùÿð øåé îëà áèëÿð. Ìÿíèì îíëàðûí ñàùèáè îëìàüûìûí ÷è÷ÿéèìÿ äÿ, âóëêàíûìà äà õåéðè âàð. Àììà ñÿíäÿí óëäóçëàðà ùå÷ áèð ôàéäà äÿéìÿç.... Èøáàç àäàì àüçûíû à÷ìàã èñòÿéèðäè, àììà úàâàá ö÷öí ñþç òàïìàäû. Áàëàúà øàùçàäÿ éîëà äöçÿëäè. Î éîëóíà äàâàì åäÿ-åäÿ ñàôãÿëáëèëèêëÿ äöøöíöðäö: “Éîõ, éàøëûëàð ùÿãèãÿòÿí äÿ ãÿðèáÿ ìÿõëóãäóð”.

XIV Áåøèíúè ïëàíåò ÷îõ ìàðàãëû èäè. Î ùàìûñûíäàí êè÷èê èäè. Îíäà úÿìè-úöìëÿòàíû áèð ôÿíÿð âÿ áèð ôÿíÿð÷è éåðëÿøìèøäè. Áàëàúà øàù__________ çàäÿ ùå÷ âÿúùëÿ áàøà äöøÿ áèëìèðäè êè, áó êè÷èê, ýþéäÿ èòèá-ýå414

downloaded from KitabYurdu.org

äÿí, åâëÿð âÿ ÿùàëè îëìàéàí ïëàíåòäÿ ôÿíÿð âÿ ôÿíÿð÷è íÿéÿ ëàçûìäûð. Éåíÿ äÿ ôèêðÿ ýåòäè: “Áÿëêÿ áó àäàì äà ìÿíàñûçäûð. Ëàêèí î êðàë, øþùðÿòïÿðÿñò, èøáàç âÿ ÿééàø ãÿäÿð ìÿíàñûç äåéèë. Îíóí èøèíäÿ ùÿð ùàëäà ìÿíà âàð. Î ôÿíÿðèíè éàíäûðàíäà åëÿ áèë äàùà áèð óëäóç éàõóä ÷è÷ÿê éàðàíûð. Ôÿíÿðèíè ñþíäöðÿíäÿ èñÿ åëÿ áèë óëäóç éàõóä ÷è÷ÿê éóõóéà ýåäèð. Ýþçÿë ìÿøüÿëÿäèð. Ùÿãèãÿòÿí ôàéäàëûäûð. Îíà ýþðÿ êè, ýþçÿëäèð”. Î áó ïëàíåòÿ éàíàøûá åùòèðàìëà ôÿíÿð÷èéÿ áàø ÿéäè. Äåäè: – Ñàáàùûí õåéèð. Íÿ ö÷öí ñÿí èíäè ôÿíÿðèíè ñþíäöðäöí? Ôÿíÿð÷è úàâàá âåðäè: – Øÿðòèìèç áåëÿäèð. Ñàáàùûí õåéèð.

– Áó íåúÿ øÿðòäèð?

– Ôÿíÿðè ñþíäöðìÿê. Àõøàìûí õåéèð. Òÿçÿäÿí ôÿíÿðè éàíäûðäû.

– Áÿñ íèéÿ òÿçÿäÿí éàíäûðäûí?

– Øÿðòèìèç áåëÿäèð, – äåéÿ ôÿíÿð÷è òÿêðàð åòäè.

– Áàøà äöøìöðÿì, – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ åòèðàô åòäè. Ôÿíÿð÷è äåäè: – Áàøà äöøöëÿñè äÿ áèð øåé éîõäóð. Øÿðò øÿðòäèð. Ñàáàùûí õåéèð. Ôÿíÿðè ñþíäöðäö. Ñîíðà ãûðìûçû äàìà-äàìà äÿñìàëëà àëíûíûí òÿðèíè ñèëèá äåäè: – Ïåøÿì ÷îõ àüûðäûð. Áèð çàìàí áóíóí ìÿíàñû âàð èäè. Ìÿí ñÿùÿðëÿð ôÿíÿðè ñþíäöðöð, àõøàìëàð òÿçÿäÿí éàíäûðûðäûì. Ìÿíèì ñÿðÿíúàìûìäà, äèíúÿëìÿê ö÷öí ýöí, éàòìàã ö÷öí ýåúÿ ãàëûðäû.

– Áÿñ ñîíðà øÿðò äÿéèøèëäè? Ôÿíÿð÷è äåäè: – Øÿðò äÿéèøèëìÿäè. Åëÿ áÿäáÿõò÷èëèê äÿ áóíäàäûð. Ìÿíèì ïëàíåòèì èëäÿí-èëÿ äàùà ñöðÿòëÿ ùÿðëÿíèð, øÿðò èñÿ ÿââÿë__________ êè êèìè ãàëûð.

415

downloaded from KitabYurdu.org

Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó: – Èíäè áÿñ íåúÿ îëóð?

– Ýþðäöéöí êèìè. Ïëàíåò áèð äÿãèãÿäÿ òàì äþâð åäèð, ìÿíèì èñÿ áèð ñàíèéÿ äÿ áîø âàõòûì ãàëìûð. Ùÿð äÿãèãÿ ìÿí ôÿíÿðè ñþíäöðöá òÿçÿäÿí éàíäûðûðàì.

– Ìàðàãëûäûð. Äåìÿëè, ñÿíèí ýöíöí úÿìè áèð äÿãèãÿ îëóð. Áàëàúà øàùçàäÿ ôÿíÿð÷èéÿ áàõûð âÿ þç ñþçöíÿ áåëÿ ñàäèã áó àäàì, ýåòäèêúÿ äàùà ÷îõ õîøóíà ýÿëèðäè. Áàëàúà øàùçàäÿ áèð çàìàí ýöíÿøèí áàòìàñûíà áèð äÿ òàìàøà åòìÿê ö÷öí ñòóëó áó éåðäÿí ýþòöðöá, î áèðè éåðÿ ãîéäóüóíó õàòûðëàäû. Âÿ î, äîñòóíà êþìÿê åëÿìÿê èñòÿäè. Î, ôÿíÿð÷èéÿ äåäè: – Ãóëàã àñ, ìÿí áèð éîë áèëèðÿì: èñòÿäèéèí âàõò äèíúÿëÿ áèëÿðñÿí... Ôÿíÿð÷è äåäè: – Ìÿí ùÿìèøÿ äèíúÿëìÿê èñòÿéèðÿì. Àõû ñþçöíÿ ñàäèã ãàëà-ãàëà òÿíáÿëëèê äÿ åëÿìÿê îëàð. Øàùçàäÿ äàâàì åòäè: – Ñÿíèí ïëàíåòèí î ãÿäÿð êè÷èêäèð êè, ö÷ àääûìà äîëàíà áèëÿðñÿí. Ñÿí åëÿ éåðèìÿëèñÿí êè, ùÿìèøÿ ýöíÿøäÿ ãàëàñàí. Ñÿí äèíúÿëìÿê èñòÿéÿíäÿ äóðìàäàí éåðè... î çàìàí ýöíäöç èñòÿäèéèí ãÿäÿð óçàíàúàãäûð. Ôÿíÿð÷è äåäè: – Áóíóí ìÿíÿ ôàéäàñû àçäûð. Ìÿí äöíéàäà ùÿð øåéäÿí ÷îõ éàòìàüû õîøëàéûðàì. Áàëàúà øàùçàäÿ îíóí ùàëûíà éàíäû: – Îíäà ñÿíèí èøèí øóëóãäóð. Ôÿíÿð÷è òÿñäèã åòäè: – Ìÿíèì èøèì ïèñäèð. Ýöíöí õåéèð. Ôÿíÿðè ñþíäöðäö. Áàëàúà øàùçàäÿ éîëóíà äàâàì åäÿ-åäÿ þç-þçöíÿ äåäè: “Ùàìûíûí – êðàëûí äà, øþùðÿòïÿðÿñòèí äÿ, ÿééàøûí äà, èøáàçûí äà íèôðÿò åäÿ áèëÿúÿéè àäàì áàõ, áóäóð. Áóíóíëà áåëÿ îíëàðûí è÷èíäÿ ýöëöíú îëìàéàí éåýàíÿ àäàì äà áóäóð. Áÿëêÿ áó îíóí ö÷öíäöð êè, î òÿêúÿ þçö ùàããûíäà äöøöíìöð”. __________ Áàëàúà øàùçàäÿ êþêñöíö þòöðäö.

416

downloaded from KitabYurdu.org

“Áàõ ìÿí áåëÿ àäàìëà äîñò îëà áèëÿðäèì. Àììà îíóí ïëàíåòè ÷îõ êè÷èêäèð. Îðäà èêè àäàìà éåð îëìàç...” Áó ýþçÿë ïëàíåò ùàããûíäà ùÿð øåéäÿí ÷îõ äàùà áèð ñÿáÿáäÿí ùåéôñèëÿíäèéèíè åòèðàô åòìÿéÿ úÿñàðÿòè ÷àòìûðäû: áóðàäà èéèðìè äþðä ñààò ÿðçèíäÿ ãöðóáà ìèí äþðä éöç ãûðõ äÿôÿ òàìàøà åòìÿê îëàðäû!

XV Àëòûíúû ïëàíåò ãàáàãêûíäàí îí äÿôÿ áþéöê èäè. Îíäà ãîúà áèð êèøè éàøàéûðäû, î, ãàëûí êèòàá éàçûðäû. Ãîúà, Áàëàúà øàùçàäÿíè ýþðÿí êèìè ãûøãûðäû: – Áàõûí! Ñÿééàù ýÿëäè! Áàëàúà øàùçàäÿ íÿôÿñèíè äÿðìÿê ö÷öí ñòóëäà îòóðäó. Î ÷îõ ýÿçèá äîëàøìûøäû! Ãîúà îíäàí ñîðóøäó: – Ùàðàäàí áåëÿ? Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó: – Áó ãàëûí êèòàá íÿäèð? – Ñèç áóðàäà íÿ åäèðñèíèç?

– Ìÿí úîüðàôèéàøöíàñàì, – äåéÿ ãîúà úàâàá âåðäè.

– Áÿñ úîüðàôèéàøöíàñ íÿ äåìÿêäèð?

– Àëèìäèð, þçö äÿ åëÿ àëèìäèð êè, äÿíèçëÿðèí, ÷àéëàðûí, øÿùÿðëÿðèí, äàüëàðûí âÿ ñÿùðàëàðûí ùàðàäà îëäóüóíó áèëèð. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Íåúÿ äÿ ìàðàãëûäûð! Áàõ áó ÿñèë èøäèð! Î, úîüðàôèéàøöíàñûí ïëàíåòèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðäè. Ùå÷ áèð çàìàí áåëÿ ÿçÿìÿòëè ïëàíåò ýþðìÿìèøäè. Î äåäè: – Ñèçèí ïëàíåò ÷îõ ýþçÿëäèð. Áÿñ ñèçèí îêåàíëàðûíûç âàðìû? Úîüðàôèéàøöíàñ äåäè: – Áóíó ìÿí áèëìèðÿì.

– Ïà-ùî! Áàëàúà øàùçàäÿ òÿÿññöôëÿ óçàòäû. – Áÿñ äàüëàð?

– Áèëìèðÿì. – Úîüðàôèéàøöíàñ òÿêðàð åòäè.

– Áÿñ øÿùÿðëÿð, ÷àéëàð, ñÿùðàëàð?

– Áóíó äà áèëìèðÿì.

– Àõû ñèç úîüðàôèéàøöíàññûíûç. __________ Úîüðàôèéàøöíàñ äåäè: 417

downloaded from KitabYurdu.org

– Åëÿäèð êè, âàð. Ìÿí úîüðàôèéàøöíàñàì, ñÿééàù äåéèëÿì. Ñÿééàùëàðà éàìàí åùòèéàúûì âàð. Àõû øÿùÿðëÿðèí, ÷àéëàðûí, äàüëàðûí, äÿíèçëÿðèí, îêåàíëàðûí âÿ ñÿùðàëàðûí ùåñàáûíû úîüðàôèéà÷ûëàð àïàðìûð. Úîüðàôèéàøöíàñ îëäóãúà ìöùöì ñèìàäûð, îíóí àâàðà-àâàðà ýÿçìÿéÿ âàõòû éîõäóð. Î, êàáèíåòèíäÿí áàéûðà ÷ûõìûð. Ëàêèí î ñÿééàùëàðû ãÿáóë åäèá, îíëàðûí äåäèêëÿðèíè éàçûð. ßýÿð îíëàðäàí áèðè ìàðàãëû áèð øåé äàíûøñà, úîüðàôèéàøöíàñ éîõëàìà àïàðûð, áó ñÿééàùûí òÿìèç àäàì îëóáîëìàäûüûíû þéðÿíèð.

– Íÿéÿ ýþðÿ? Ñÿééàù éàëàí äåìèø îëñà, úîüðàôèéà êèòàáëàðûíäà ùÿð øåé ãàðûøàð. ßýÿð î ùÿääÿí àðòûã è÷ÿí îëñà, áó äà áÿäáÿõò÷èëèêäèð.

– Íÿ ö÷öí?

– ×öíêè ÿééàøûí ýþçöíÿ ùÿð øåé èêè ýþðöíöð. Î çàìàí ÿñëèíäÿ áèð îëàí äàüû úîüðàôèéàøöíàñ èêè ãåéä åäèð.

– Ìÿí áèð àäàì òàíûéûðäûì... Îíäàí ïèñ ñÿééàù ÷ûõàðäû, – Áàëàúà øàùçàäÿ ñþçýÿëèøè ãåéä åòäè.

– ×îõ îëà áèëÿð. ßýÿð ñÿééàùûí òÿìèç àäàì îëäóüó ìÿëóì îëóðñà, î çàìàí îíóí êÿøôèíè éîõëàéûðëàð.

– Íåúÿ éîõëàéûðëàð? Ýåäèá áàõûðëàð?

– Éîõ úàíûì. Áó ÷ÿòèí îëàð. Ñàäÿúÿ òÿëÿá åäèðëÿð êè, ñÿééàù äÿëèë-ñöáóò ýÿòèðñèí. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð î, äàü êÿøô åòìèøñÿ, ãîé îðàäàí áþéöê áèð äàø ýÿòèðñèí. Úîüðàôèéàøöíàñ áèðäÿí âÿúäÿ ýÿëäè: – Ñÿíèí þçöí äÿ àõû ñÿééàùñàí! Ñÿí óçàãëàðäàí ýÿëìèñÿí! Þç ïëàíåòèí áàðÿäÿ ìÿíÿ äàíûø! Úîüðàôèéàøöíàñ ãàëûí êèòàáû à÷ûá, êàðàíäàøû ÷ÿðòäè. Ñÿééàùëàðûí äàíûøûãëàðûíû ÿââÿëúÿ êàðàíäàøëà éàçûðëàð, éàëíûç ñÿééàù äÿëèë-ñöáóò òÿãäèì åäÿíäÿí ñîíðà îíó ìöðÿêêÿáëÿ éàçìàã îëàð. __________ Úîüðàôèéàøöíàñ: 418

downloaded from KitabYurdu.org

– Ìÿí ñÿíè äèíëÿéèðÿì, – äåäè. Áàëàúà øàùçàäÿ äîäàãóúó äåäè: – Îðàäà áèð åëÿ ìàðàãëû øåé éîõäóð, ìÿíèì ïëàíåòèìäÿ ùÿð øåé áàëàúàäûð. Ö÷ âóëêàíûì âàð. Èêèñè ôÿàëèééÿòäÿäèð, áèðè èñÿ ÷îõäàí ñþíöá. Àíúàã êèì áèëèð, ùÿð øåé îëà áèëÿð.

– Áÿëè, ùÿð øåé îëà áèëÿð, – äåéÿ úîüðàôèéàøöíàñ òÿñäèã åòäè. Ñîíðà ìÿíèì ÷è÷ÿéèì âàð. Úîüðàôèéàøöíàñ: – ×è÷ÿêëÿðè áèç ãåéäÿ àëìûðûã, – äåäè.

– Íÿ ö÷öí?! ×è÷ÿê ÿí ýþçÿë øåéäèð!

– ×öíêè ÷è÷ÿêëÿð ìöâÿããÿòèäèð.

– Íåúÿ éÿíè ìöâÿããÿòèäèð?

– Úîüðàôèéà êèòàáëàðû äöíéàäà ÿí ãèéìÿòëè êèòàáëàðäûð – äåéÿ úîüðàôèéàøöíàñ èçàù åòäè. Îíëàð ùå÷ âàõò êþùíÿëìèðëÿð. Àõû äàüûí éåðèíäÿí îéíàìàñû ÷îõ íàäèð ùàäèñÿäèð. Éàõóä îêåàíûí ãóðóìàñû. Áèç ÿáÿäè âÿ äÿéèøìÿç øåéëÿð ùàããûíäà éàçûðûã. Áàëàúà øàùçàäÿ îíóí ñþçöíö êÿñäè: – Àíúàã ñþíìöø âóëêàí úîøà áèëÿð. Áÿñ “ìöâÿããÿòè” íÿ äåìÿêäèð?

– Âóëêàíûí ñþíìÿñèíèí éàõóä ïöñêöðìÿñèíèí áèç úîüðàôèéàøöíàñëàð ö÷öí ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Ìöùöì îëàí äàüäûð. Î äÿéèøèëìèð.

– Áÿñ “ìöâÿããÿòè” íÿ äåìÿêäèð? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó, î áèð ñþç ñîðóøàíäà úàâàá àëìàìûø ñàêèò îëìàçäû.

– Áó î äåìÿêäèð êè, ùÿìèí øåé òåçëèêëÿ éîõ îëìàëûäûð.

– Ìÿíèì ÷è÷ÿéèì äÿ òåçëèêëÿ éîõ îëìàëûäûð?

– Øÿêñèç-øöáùÿñèç. Áàëàúà øàùçàäÿ þç-þçöíÿ äåäè: “Ìÿíèì àôÿòèì âÿ ñåâèíúèì ÿáÿäè äåéèë, îíóí ìöäàôèÿ ö÷öí ùå÷ íÿéè éîõäóð, îëàíû âóð-òóò äþðä òèêàíäûð. Ìÿí èñÿ îíó òÿðê åòäèì, î ìÿíèì ïëàíåòèìäÿ òàìàì òÿê-òÿíùà ãàëäû”. Î, òÿðê åòäèéè ÷è÷ÿê ö÷öí èëê äÿôÿ òÿÿññöôëÿíäè. Àììà áèðäÿí îíà ìÿòàíÿò ãàéûòäû, úîüðàôèéàøöíàñäàí ñîðóøäó. __________ – Ùàðà ýåòìÿéèìè ìÿñëÿùÿò ýþðöðñöíöç?

419

downloaded from KitabYurdu.org

Úîüðàôèéàøöíàñ úàâàá âåðäè: – Éåð ïëàíåòèíÿ ýåäèí. Îíóí øþùðÿòè ïèñ äåéèë... Áàëàúà øàùçàäÿ éîëà äöøäö, àììà ôèêðè òÿê-òÿíùà ãîéäóüó ÷è÷ÿéèí éàíûíäà èäè.

XVI Îíóí ýåòäèéè éåääèíúè ïëàíåò éåð îëäó. Éåð – ñàäÿ ïëàíåò äåéèë: îíäà éöç îí áèð êðàë... (î úöìëÿäÿí, øöáùÿñèç, çÿíúèëÿðèíêè äÿ), éåääè ìèí úîüðàôèéàøöíàñ, äîããóç éöç ìèí èøáàç, éåääè ìèëéîí éàðûì ÿééàø, ö÷ éöç îí áèð ìèëéîí øþùðÿòïÿðÿñò, úÿìè èêè ìèëéàðäà ãÿäÿð éàøëû âàðäûð. Éåðèí íÿ ãÿäÿð áþéöê îëäóüóíó ñèçÿ àíëàòìàã ö÷öí òÿêúÿ áèð ìÿñÿëÿíè äåìÿëèéÿì: åëåêòðèê èõòèðà îëóíìàìûøäàí ãàáàã áöòöí àëòû ãèòÿäÿ áþéöê áèð ôÿíÿð÷èëÿð ãîøóíó – äþðä éöç àëòìûø èêè ìèí áåø éöç îí áèð àäàì ñàõëàìàã ëàçûì ýÿëèðäè. Êÿíàðäàí áàõàíäà, áó ÿëà áèð òàìàøà èäè. Áó îðäóíóí ùÿðÿêÿòè, ëàï áàëåòäÿ îëäóüó êèìè, ÿí èíúÿ áèð ðèòìÿ òàáå èäè. Áèðèíúè Éåíè Çåëàíäèéà âÿ Àâñòðàëèéà ôÿíÿð÷èëÿðè ÷ûõûø åäèðäèëÿð. Îíëàð ôÿíÿðëÿðèíè éàíäûðûá éàòìàüà ýåäèðäèëÿð. Ñîíðà ×èí ôÿíÿð÷èëÿðèíèí íþâáÿñè ÷àòûðäû. Îíëàð þç ðÿãñëÿðèíè èôà åäèá, ïÿðäÿíèí äàëûíà êå÷èðäèëÿð. Ñîíðà Ðóñèéà âÿ Ùèíäèñòàí ôÿíÿð÷èëÿðèíèí íþâáÿñè ÷àòûðäû. Ñîíðà Àôðèêà, Àâðîïàäà. Ñîíðà Úÿíóáè Àìåðèêàäà. Ñîíðà Øèìàëè Àìåðèêàäà. Ùå÷ âàõò äà îíëàð ñÿùâ åòìèðäèëÿð, ùå÷ êÿñ âàõòûíäàí ÿââÿë ñÿùíÿéÿ ÷ûõìûðäû. Áÿëè, áó ÷îõ ýþçÿë èäè. Éàëíûç èêè ôÿíÿð÷èíèí, – áèð øèìàë ãöòáöíäÿ îëàí éåýàíÿ ôÿíÿðè éàíäûðàí ôÿíÿð÷èíèí, áèð äÿ îíóí ùÿìïåøÿñè îëàí úÿíóá ãöòáöíäÿêè ôÿíÿð÷èíèí èøè ðàùàò âÿ ÿíýÿëñèç èäè: îíëàð þç èøëÿðè èëÿ èëäÿ __________ àíúàã èêè äÿôÿ ìÿøüóë îëóðäóëàð.

420

downloaded from KitabYurdu.org

XVII ×îõ ìÿçÿëè äàíûøìàã èñòÿéÿíäÿ, áÿçÿí áèëàèõòèéàð éàëàí äåìÿëè îëóðñàí. Ìÿí ôÿíÿð÷èëÿð ùàããûíäà äàíûøàðêÿí ùÿãèãÿòè áèð àç òÿùðèô åòäèì, ãîðõóðàì êè, áèçèì ïëàíåòè òàíûìàéàí àäàìëàðäà éàíëûø òÿñÿââöð ÿìÿëÿ ýÿëÿð. Àäàìëàð Éåð öçöíäÿ áèð åëÿ ÷îõ éåð òóòìóðëàð. ßýÿð îíóí èêè ìèëéàðä ÿùàëèñè áèð éåðÿ òîïëàøñà, ìèòèíãëÿðäÿ îëäóüó êèìè, áèð êöòëÿ øÿêëèíè àëñà, îíëàðûí ùàìûñûíû åíè âÿ óçóíó èéèðìè ìèë îëàí áèð ñàùÿéÿ àñàíëûãëà éåðëÿøäèðìÿê îëàð. Áöòöí àäàìëàðû Ñàêèò Îêåàíûí ÿí áàëàúà àäàñûíäà áèð éåðÿ éûüìàã îëàð. Éàøëûëàð, ÿëáÿòòÿ, ñèçÿ èíàíìàçëàð. Îíëàð åëÿ òÿñÿââöð åäèðëÿð êè, ÷îõ éåð òóòóðëàð. Îíëàð þçëÿðè þçëÿðèíÿ, áàîáàáëàð êèìè, ÿçÿìÿòëè ýþðöíöðëÿð. Ñèç èñÿ îíëàðà äÿãèã ùåñàá àïàðìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðöí. Áó, îíëàðà õîø ýÿëÿð, àõû îíëàð ðÿãÿìëÿðè ñåâèðëÿð. Ñèç áó ùåñàáà âàõò ñÿðô åòìÿéèí. Áóíóí ìÿíàñû éîõäóð. Ñèç îíñóç äà ìÿíÿ èíàíûðñûíûç. Äåìÿëè, Áàëàúà øàùçàäÿ éåðÿ ýÿëèá ÷ûõàíäà ùå÷ áèð èíñ-úèíñ ýþðìÿäè âÿ ÷îõ òÿÿúúöá åòäè. Ùÿòòà äöøöíäö êè, ñÿùâÿí áàøãà ïëàíåòÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäûð. Ëàêèí áóðàäàúà àé ðÿíýèíäÿ ùàëãàâàðû áèð øåé òÿðïÿíäè. Áàëàúà øàùçàäÿ ùÿð åùòèìàëà ãàðøû: – Àõøàìûíûç õåéèð, – äåäè.

– Àõøàìûíûç õåéèð, – äåéÿ èëàí úàâàá âåðäè.

– Ìÿí ùàíñû ïëàíåòÿ ýÿëèá ÷ûõìûøàì? Èëàí äåäè: – Éåðÿ, Àôðèêàéà.

– Áÿñ áåëÿ! Ìÿýÿð éåðäÿ àäàì éîõäóð?

– Áóðà ñÿùðàäûð. Ñÿùðàëàðäà ùå÷ êÿñ éàøàìûð. Ëàêèí Éåð áþéöêäöð. Áàëàúà øàùçàäÿ äàøûí öñòÿ îòóðóá, ýþçëÿðèíè ýþéÿ ãàëäûðäû. Äàëüûí-äàëüûí äåäè: – Ìÿí áèëìÿê èñòÿðäèì, íÿ ö÷öí óëäóçëàð ïàðûëäàéûðëàð. Éÿãèí îíóí ö÷öí êè, ýåú éà òåç ùÿð êÿñ þçöíöíêöíö àõòàðûá òàïà áèëñèí. Áàõ, ìÿíèì ïëàíåòèì îäóð – áàøûìûçûí öñòöíäÿ. Àììà î íÿ ãÿ__________ äÿð óçàãäàäûð.

421

downloaded from KitabYurdu.org

Èëàí äåäè: – Ýþçÿë ïëàíåòäèð. Áÿñ ñÿí áóðàäà, Éåðäÿ íÿ åäÿúÿêñÿí?

– Ìÿí þç ÷è÷ÿéèìëÿ äåéèøìèøÿì, – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ åòèðàô åòäè.

– Äåìÿëè, èø âàðìûø... Ùÿð èêèñè ñóñäó. Íÿùàéÿò, Áàëàúà øàùçàäÿ òÿçÿäÿí äèëëÿíäè: – Áÿñ àäàìëàð ùàðäàäûð? Ùÿð ùàëäà ñÿùðàäà òÿê-òÿíùàëûãäûð... Èëàí äåäè: – Àäàìëàðûí àðàñûíäà äà òÿê-òÿíùàëûãäûð. Áàëàúà øàùçàäÿ äèããÿòëÿ îíà áàõäû.

– Ñÿí ãÿðèáÿ ìÿõëóãñàí. Áàðìàãäàí éîüóí äåéèëñÿí...

– Ìÿíèì ýöúöì, ãöäðÿòèì êðàëûí áàðìàüûíäàêûíäàí ÷îõäóð, – äåéÿ èëàí åòèðàç åòäè. Áàëàúà øàùçàäÿ ýöëöìñÿäè.

– Ìÿýÿð ñÿí åëÿ ãöäðÿòëèñÿí? Ñÿíèí ùå÷ ïÿíúÿí äÿ éîõäóð. Ñÿí ùå÷ ñÿéàùÿò äÿ åäÿ áèëìÿçñÿí... Èëàí äåäè: – Ìÿí ñÿíè ùÿð ýÿìèäÿí äàùà óçàãëàðà àïàðà áèëÿðÿì. Ãûçûë áèëÿðçèê êèìè Áàëàúà øàùçàäÿíèí òîïóüóíà ñàðûíäû. Äåäè: – Ìÿí êèìÿ òîõóíñàì, ÷ûõìûø îëäóüó éåðÿ – òîðïàüà ãàéòàðûðàì. Ëàêèí ñÿí òÿìèçñÿí, óëäóçëàðäàí ýÿëìèøñÿí... Áàëàúà øàùçàäÿ úàâàá âåðìÿäè. Èëàí äàâàì åòäè: – Ìÿíèì ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð. Ñÿí áó Éåðäÿ, ãðàíèò êèìè ñÿðò Éåðäÿ, ÷îõ çÿèôñÿí. Ñÿí òÿðê åòäèéèí ïëàíåòèí ö÷öí àúû-àúû òÿÿññöôëÿíÿúÿéèí ýöíäÿ ìÿí ñÿíÿ êþìÿê åäÿ áèëÿðÿì. Ìÿí... Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Ìÿí ñÿíè ýþçÿëúÿ áàøà äöøäöì. Àììà ñÿí íèéÿ ùÿìèøÿ __________ ìöÿììà èëÿ äàíûøûðñàí?

422

downloaded from KitabYurdu.org

Èëàí äåäè: – Ìÿí áöòöí ìöÿììàëàðû ùÿëë åäèðÿì. Ùÿð èêèñè ñóñäó.

XVIII Áàëàúà øàùçàäÿ ñÿùðàíû áó áàøäàí-î áàøà ýåòäè, ùå÷ êÿñè ýþðìÿäè. Áöòöí éîë áîéó áèð ÷è÷ÿéÿ ðàñò ýÿëäè – êè÷èê, ö÷ëÿ÷ÿêëè, ýþðêÿìñèç, éàðàøûãñûç... Áàëàúà øàùçàäÿ îíà äåäè: – Ñàëàì.

– Ñàëàì, – äåéÿ ÷è÷ÿê úàâàá âåðäè. Áàëàúà øàùçàäÿ íÿçàêÿòëÿ ñîðóøäó: – Áÿñ àäàìëàð ùàðäàäûð? ×è÷ÿê áèð äÿôÿ éàíûíäàí êàðâàí þòöá êå÷äèéèíè ýþðìöøäö.

– Àäàìëàð? Ùÿ-ÿ... Îíëàð äåéÿñÿí úÿìè àëòû éàõóä éåääè èäèëÿð. Ìÿí îíëàðû ÷îõäàí ýþðìöøÿì, èëëÿð êå÷èá. Ëàêèí îíëàðû ùàðäà àõòàðàñàí, ìÿëóì äåéèë. Îíëàðû êöëÿê àïàðûð. Îíëàðûí êþêëÿðè éîõäóð, áó ÷îõ íàãîëàéäûð. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – ßëâèäà. ×è÷ÿê äåäè: – ßëâèäà.

ÕÛÕ Áàëàúà øàùçàäÿ óúà äàüà ãàëõäû. ßââÿëëÿð î ùå÷ âàõò äàü ýþðìÿìèøäè, éåýàíÿ ýþðäöéö øåé äèçèíäÿí îëàí ö÷ âóëêàí èäè. Ñþíìöø âóëêàí îíóí ö÷öí êÿòèëè ÿâÿç åäèðäè. Èíäè èñÿ î äöøöíöðäö: “Áåëÿ óúà áèð äàüäàí ìÿí áöòöí ïëàíåòè âÿ áöòöí àäàìëàðû ýþðÿðÿì”. Ëàêèí î, òÿêúÿ ñûëäûðûì, óúó øèø âÿ íàçèê ãàéàëàðû ýþðäö. __________ Ùÿð åùòèìàëà ãàðøû: 423

downloaded from KitabYurdu.org

– Ýöíäöçöíöç õåéèð, – äåäè.

– Ýöíäöçöíöç õåéèð... õåéèð, õåéèð... – ÿêñ-ñÿäà ýÿëäè.

– Ñèç êèìñèíèç? – Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó.

– Ñèç êèìñèíèç... ñèç êèìñèíèç... ñèç êèìñèíèç... – ÿêñ-ñÿäà ýÿëäè.

– Ýÿëèí äîñò îëàã, ìÿí òàìàì òÿíùàéàì.

– Òÿíùàéàì... òÿíùàéàì... òÿíùàéàì... – ÿêñ-ñÿäà ýÿëäè. “Íÿ ãÿðèáÿ ïëàíåòäèð! – Áàëàúà øàùçàäÿ äöøöíäö. – Òàìàì ãóðó, óúó øèø ãàéàëàð, ãàðàíëûã. Àäàìëàðäà äà àüûë-äÿððàêÿ ÷àòìûð. Àíúàã îíëàðà äåéèëÿíëÿðè òÿêðàð åäèðëÿð... Åâèìäÿ ÷è÷ÿéèì âàð, ôÿõðèì âÿ ñåâèíúèì, ùÿìèøÿ áèðèíúè äàíûøàðäû”.

ÕÕ Áàëàúà øàùçàäÿ ãóìëàð, ãàéàëàð, ãàðëàðëà ÷îõ ýåòäè, íÿùàéÿò, ýÿëèá éîëà ÷ûõäû. Áöòöí éîëëàð èñÿ àäàìëàðà äîüðó àïàðûð. Î äåäè: – Ñàëàì. Ãàðøûñûíäà ãûçûëýöëëÿðÿ ãÿðã îëìóø áàü âàð èäè. Ãûçûëýöëëÿð úàâàá âåðäèëÿð: – Ñàëàì. Áàëàúà øàùçàäÿ ýþðäö êè, îíëàðûí ùàìûñû îíóí ÷è÷ÿéèíÿ îõøàéûð. Î ùåéðÿòëÿ ñîðóøäó: – Ñèç êèìñèíèç? Ãûçûëýöëëÿð úàâàá âåðäèëÿð: – Áèç ãûçûëýöëöê.

– Áåëÿ äå... – Áàëàúà øàùçàäÿ ìûçûëäàíäû. Î þçöíö ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ áÿäáÿõò ùèññ åòäè. Îíóí äèëáÿðè äåìèøäè êè, áöòöí êàèíàòäà òàéû-áÿðàáÿðè éîõäóð. Áóäóð, èíäè òÿêúÿ áèð áàüäà åéíÿí îíóí êèìè áåø ìèí ÷è÷ÿê âàðäû. “Áóíó ýþðñÿéäè, íåúÿ ÿñÿáèëÿøÿðäè! – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ôèêèðëÿøäè.

– Î äÿùøÿòëÿ þñêöðÿð, ýöëöíú ýþðöíìÿìÿê ö÷öí áåëÿ __________ áèð ýþðêÿì àëûðäû êè, ýóéà þëöð, úàí âåðèð. Ìÿíÿ èñÿ, õÿñòÿéÿ îë424

downloaded from KitabYurdu.org

äóüó êèìè, îíà ãóëëóã åòìÿê ëàçûì ýÿëÿðäè, ÿêñ òÿãäèðäÿ ìÿíè äÿ àë÷àëòìàã ö÷öí ýåð÷ÿêäÿí þëÿ áèëÿðäè...” Ñîíðà èñÿ î äöøöíäö: “Ìÿí òÿñÿââöð åäèðäèì êè, äöíéàäà îëàí éåýàíÿ ÷è÷ÿê ìÿíÿ ìÿõñóñäóð, áåëÿñè äàùà ùå÷ êÿñäÿ, ùå÷ éåðäÿ éîõäóð, ÿñëèíäÿ èñÿ î ÿí àäè áèð ÷è÷ÿêìèø. Ìÿíèì âàð-éîõóì áèð î àäè ÷è÷ÿêäÿí, äèçèìÿ ãÿäÿð áîé âåðÿí ö÷ âóëêàíäàí èáàðÿòìèø, îíëàðûí äà áèðè ñþíìöøäöð, îëà áèëñèí êè, ùÿìèøÿëèê ñþíìöøäöð. Áóíäàí ñîíðà ìÿíäÿí íÿ øàùçàäÿ...” Î îòóí öñòÿ äöøöá àüëàäû.

XXI Åëÿ áó çàìàí òöëêö ýÿëäè. Î: – Ñàëàì, – äåäè.

– Ñàëàì, – Áàëàúà øàùçàäÿ íÿçàêÿòëÿ úàâàá âåðäè, ÿòðàôà áàõäû, ùå÷ êÿñè ýþðìÿäè.

– Ìÿí áóðàäàéàì. – Ñÿñè åøèäèëäè. – Àëìà àüàúûíûí àëòûíäà...

– Ñÿí êèìñÿí? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó. – Ñÿí íåúÿ ýþçÿëñÿí! Òöëêö: – Ìÿí òöëêöéÿì, – äåäè.

– Ýÿë áèð àç îéíàéàã. – Áàëàúà øàùçàäÿ õàùèø åòäè, – åëÿ äàðûõûðàì êè... Òöëêö: – Ìÿí ñÿíèíëÿ îéíàéà áèëìÿðÿì, – äåäè. – Ìÿí ÿùëèëÿøäèðèëìÿìèøÿì. Áàëàúà øàùçàäÿ: – Àù, áàüûøëà, – äåäè, î áèð àç ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà èñÿ ñîðóøäó, – íåúÿ äåäèí, ÿùëèëÿøäèðìÿê? __________ – Ñÿí áóðàëû äåéèëñÿí. Áóðàäà íÿ àõòàðûðñàí?

425

downloaded from KitabYurdu.org

Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Àäàì àõòàðûðàì. Íåúÿ äåäèí – ÿùëèëÿøäèðìÿê?

– Àäàìëàðûí ñèëàùû âàð, îíëàð îâà ÷ûõûðëàð. Áó ÷îõ íàìöíàñèá èøäèð. Áèð äÿ îíëàð òîéóã ñàõëàéûðëàð. Òÿêúÿ áó ìÿñÿëÿäÿ îíëàð éàõøûäûðëàð. Ñÿí òîéóã àõòàðûðñàí? Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Éîõ. Ìÿí äîñò àõòàðûðàì, íåúÿ äåäèí – ÿùëèëÿøäèðìÿê? Òöëêö èçàù åòäè: – Áó ÷îõäàí óíóäóëìóø ìÿôùóìäóð. Ìÿíàñû: ÿëàãÿëÿð éàðàòìàã äåìÿêäèð.

– ßëàãÿ? Òöëêö äåäè: – Áÿñ íÿ? Ñÿí ìÿíèì ö÷öí ùÿëÿëèê éàëíûç áàëàúà áèð îüëàíñàí, éöç ìèí áàøãà îüëàíëàð êèìè. Ñÿí ìÿíÿ ëàçûì äåéèëñÿí. Ìÿí äÿ ñÿíÿ ëàçûì äåéèëÿì. Ìÿí ñÿíèí ö÷öí éàëíûç áèð òöëêöéÿì, éöç ìèí áàøãà òöëêöëÿð êèìè. Àììà ñÿí ìÿíè ÿùëèëÿøäèðñÿí, áèç áèðáèðèìèçèí ùàðàéûíà ÷àòàðûã. Áöòöí äöíéàäà ñÿí ìÿíèì éåýàíÿì îëàðñàí. Ìÿí äÿ áöòöí äöíéàäà ñÿíèí... Áàëàúà øàùçàäÿ: – Ìÿí àíëàìàüà áàøëàéûðàì, – äåäè. – Áèð ãûçûëýöë âàð èäè... éÿãèí î ìÿíè ÿùëèëÿøäèðìèøäè...

– Îëà áèëÿð. – Òöëêö ðàçûëàøäû. – Éåð öçöíäÿ íÿëÿð áàø âåðìèð. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Áó, Éåðäÿ äåéèëäè. Òöëêö ÷îõ òÿÿúúöá åòäè: – Áàøãà ïëàíåòäÿ?

– Áÿëè.

– Î ïëàíåòäÿ îâ÷óëàð âàð?

– Éîõ... __________ – Íåúÿ ìàðàãëûäûð. Áÿñ òîéóãëàð âàð?

426

downloaded from KitabYurdu.org

– Éîõ.

– Äöíéàäà êàìèëëèê éîõäóð, – òöëêö êþêñöíö þòöðäö. Ñîíðà òÿçÿäÿí ÿââÿëêè ñþùáÿòÿ ãàéûòäû: – Ùÿéàòûì óñàíäûðûúûäûð. Ìÿí òîéóãëàðûí àðäûíúà ãà÷ûðàì, àäàìëàð äà ìÿíèì. Áöòöí òîéóãëàð áèð úöðäöð, áöòöí àäàìëàð äà áèð úöðäöð. Éàìàí äàðûõûðàì. ßýÿð ñÿí ìÿíè ÿëÿ þéðÿòñÿí, ùÿéàòûì èøûãëàíàð. Ìÿí ñÿíèí àääûìëàðûíû ìèíëÿðëÿ àääûìëàðûí è÷èíäÿ òàíûéàðàì. Àäàìëàðûí àéàã ñÿñëÿðèíè åøèäÿí êèìè ìÿí ùÿìèøÿ ãà÷ûá ýèçëÿíèðÿì. Ëàêèí ñÿíèí éåðèøèí ìÿíè áèð ìóñèãè êèìè ñÿñëÿð, îíäà ìÿí þç éóâàìäàí ÷ûõàðàì. Ñîíðà áàõàðñàí! Ýþðöðñÿíìè, îðàäà, çÿìèëÿðäÿ áóüäà éåòèøèð. Ìÿí ÷þðÿê éåéÿí äåéèëÿì. Ñöíáöëëÿð ìÿíÿ ëàçûì äåéèë. Áóüäà çÿìèëÿðè ìÿíè äèíäèðìèð, öðÿéèìè à÷ìûð. Áó äà êÿäÿðëèäèð! Ñÿíèí ãûçûëû ñà÷ëàðûí âàð. Ñÿí ìÿíè ÿùëèëÿøäèðÿíäÿ íåúÿ ýþçÿë îëàúàãäûð. Ãûçûë áóüäà ìÿíÿ ñÿíè õàòûðëàäàúàã. Ìÿí ñöíáöëëÿðèí õûøûëòûñûíû äà ñåâÿúÿéÿì... Òöëêö ñóñäó âÿ óçóí ìöääÿò Áàëàúà øàùçàäÿéÿ áàõäû. Ñîíðà äåäè: – Ëöòôÿí ìÿíÿ êþìÿê åò.

– Ìÿìíóíèééÿòëÿ åäÿðäèì, – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ úàâàá âåðäè, – àììà âàõòûì àçäûð. Ìÿí ùÿëÿ äîñòëàð òàïìàëûéàì. Ìöõòÿëèô øåéëÿð þéðÿíìÿëèéÿì. Òöëêö äåäè: – Î øåéëÿðè þéðÿíìÿê îëàð êè, îíëàðû ðàì åòìèñÿí. Áèð øåé þéðÿíìÿéÿ àäàìëàðûí âàõòû ÷àòìûð. Îíëàð øåéëÿðè ìàãàçèíëÿðäÿí ùàçûð àëûðëàð. Ëàêèí äîñò àëûá-ñàòàí ìàãàçèíëÿð éîõäóð, áóíà ýþðÿ äÿ àäàìëàðûí äîñòó éîõäóð. ßýÿð äîñòóí îëìàüûíû èñòÿéèðñÿíñÿ, ìÿíè ðàì åò!

– Áóíóí ö÷öí íÿ ëàçûìäûð? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó.

– Ñÿáèðëè îëìàã ëàçûìäûð, – äåéÿ Òöëêö úàâàá âåðäè. – ßââÿëúÿ îðàäà, áèð ãÿäÿð àðàëû, îòóí öñòÿ îòóð, áàõ áåëÿ. Ìÿí ñÿíÿ ÷ÿïÿêè áàõàúàüàì, ñÿí èñÿ äàíûøìà. Áèð-áèðèíè áàøà äöøìÿéÿ ñþçëÿð àíúàã ìàíå îëóð. Ëàêèí ýöíö-ýöíäÿí áèð àç éàõûí îòóð... Åðòÿñè ýöíö Áàëàúà øàùçàäÿ òÿçÿäÿí éåíÿ ÿââÿëêè éåðÿ ýÿëäè.

– Éàõøû îëàð ùÿìèøÿ åéíè âàõòäà ýÿëÿñÿí, – äåéÿ òöëêö õàùèø __________ åòäè, – ìÿñÿëÿí, ÿýÿð ñÿí ñààò äþðääÿ ýÿëÿúÿêñÿíñÿ, ìÿí ñààò 427

downloaded from KitabYurdu.org

ö÷äÿí þçöìö õîøáÿõò ùåñàá åäÿðÿì. Òÿéèí åäèëìèø ñààò éàõûíëàøäûãúà ñÿàäÿòèì äÿ àðòàð. Ñààò äþðääÿ ìÿí ùÿéÿúàíëàíàðàì, òÿøâèøÿ äöøìÿéÿ áàøëàðàì. Ìÿí ñÿàäÿòèí ëÿççÿòèíè àíëàéàðàì. ßýÿð ñÿí ùÿìèøÿ áàøãàáàøãà âàõòëàðäà ýÿëñÿí, ìÿí öðÿéèìè ùàíñû ñààòà ùàçûðëàìàüû áèëìÿðÿì... ÿíÿíÿíè ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð. Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó: – ßíÿíÿ íÿ äåìÿêäèð?

– Áó äà ÷îõäàí óíóäóëìóø øåéäèð, åëÿ áèð øåéäèð êè, áèð ýöí ãàëàí áöòöí ýöíëÿðÿ, áèð ñààò ãàëàí áöòöí ñààòëàðà áÿíçÿìèð. Ìÿñÿëÿí, ìÿíèì îâ÷óëàðûìûí áåëÿ áèð ÿíÿíÿñè âàð: úöìÿ àõøàìëàðû êÿíä ãûçëàðû èëÿ ðÿãñ åäèðëÿð. Áó úöìÿ àõøàìû íåúÿ äÿ ýþçÿë ýöíäöð. Ìÿí ýÿçÿ-ýÿçÿ ýåäèá ëàï öçöìëöéÿ ÷ûõûðàì. ßýÿð îâ÷óëàð íÿ âàõò ýÿëäè ðÿãñ åòñÿéäèëÿð, áöòöí ýöíëÿð éåêíÿñÿã îëàð âÿ ùå÷ áèð çàìàí èñòèðàùÿòèí íÿ îëäóüóíó áèëìÿçäèì. Áàëàúà øàùçàäÿ Òöëêöíö áåëÿ ÿùëèëÿøäèðäè. Íÿùàéÿò, àéðûëûã äÿìè ýÿëèá ÷àòäû. Òöëêö êþêñöíö þòöðäö: – Ìÿí ñÿíèí ö÷öí àüëàéàúàüàì. Áàëàúà øàùçàäÿ: – Ñÿí þçöí ýöíàùêàðñàí, – äåäè. – Ìÿí ñÿíèí êÿäÿðëÿíìÿéèíè èñòÿìèðäèì, þçöí èñòÿäèí êè, ìÿí ñÿíè ÿùëèëÿøäèðèì... Òöëêö: – ßëáÿòòÿ, – äåäè.

– Ñÿí àüëàéàúàãñàí!

– ßëáÿòòÿ.

– Äåìÿëè, áó ñÿíÿ çÿðÿð âåðäè.

– Éîõ, – äåéÿ Òöëêö åòèðàô åòäè. – ßêñèíÿ, ìÿíÿ õîøäóð. Ãûçûë ñöíáöëëÿð ùàããûíäà äåäèêëÿðèìè õàòûðëà. Î ñóñäó. Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Ýåò, áèð äÿ ýöëëÿðÿ íÿçÿð ñàë. Ñÿí áàøà äöøÿðñÿí êè, ñÿíèí ýöëöí äöíéàäà éåýàíÿäèð. Ìÿíèìëÿ âèäàëàøìàã ö÷öí ãàéûäàí __________ âàõò ìÿí ñÿíÿ áèð ñèðð à÷àðàì. Áó ìÿíèì ñÿíÿ ùÿäèééÿì îëàð.

428

downloaded from KitabYurdu.org

Áàëàúà øàùçàäÿ ýöëëÿðÿ áàõìàüà ýåòäè. Îíëàðà äåäè: – Ñèç ìÿíèì ýöëöìÿ çÿððÿ ãÿäÿð îõøàìûðñûíûç. Ñèç ùÿëÿ ùå÷ íÿñèíèç. Ñèçè ùå÷ êÿñ ðàì åòìÿìèøäèð, ñèç äÿ ùå÷ êÿñè ðàì åòìÿìèñèíèç. Ìÿíèì Òöëêöì ÿââÿëëÿð áåëÿ èäè. Î éöç ìèí áàøãà òöëêöäÿí ùå÷ íÿ èëÿ ôÿðãëÿíìèðäè. Ìÿí îíóíëà äîñòëàøäûì, î èíäè áöòöí äöíéàäà éåýàíÿäèð. Ýöëëÿð ÷îõ ïÿðò îëäóëàð. Áàëàúà øàùçàäÿ äàâàì åòäè: – Ñèç ýþçÿëñèíèç, àììà è÷èíèç áîøäóð. Ñèçèí éîëóíóçäà þëìÿê èñòÿìÿçñÿí. ßëáÿòòÿ, òÿñàäöôè áèð éîë÷ó ìÿíèì ýöëöìÿ áàõûá äåéÿð êè, î äà åéíÿí ñèçèí êèìèäèð. Ëàêèí ìÿíèì ö÷öí î òÿêáàøûíà ñèçèí êöëëöíöçäÿí ÿçèçäèð. Àõû ìÿí ùÿð ýöí ñèçè äåéèë, îíó ñóâàðûðäûì. Ñèçè äåéèë, îíó øöøÿ þðòöêëÿ þðòöðäöì. Êöëÿêäÿí ãîðóìàã ö÷öí îíóí ãàáàüûíà øèðìà ÷ÿêìèøäèì. Îíóí õàòèðèíÿ òûðòûëëàðû ãûðûðäûì, àíúàã èêèñèíè éàõóä ö÷öíö ñàõëàìûøäûì êè, êÿïÿíÿê ÿìÿëÿ ýÿëñèí. Ìÿí îíóí íåúÿ øèêàéÿòëÿíäèéèíè, íåúÿ ëîâüàëàíäûüûíû åøèäèðäèì, î ñóñàíäà áåëÿ ìÿí îíà ãóëàã àñûðäûì, äèããÿòèì îíäà îëóðäó. Î ìÿíèìäèð. Áàëàúà øàùçàäÿ òöëêöíöí éàíûíà ãàéûòäû. Î: – ßëâèäà!.. – äåäè.

– ßëâèäà! Ìÿíèì ñèððèì áóäóð, î ÷îõ ñàäÿäèð: òÿêúÿ öðÿê èòèýþðÿíäèð. ßí ÿñàñ øåéè ýþçëÿ ýþðÿ áèëìÿçñÿí.

– ßí ÿñàñ øåéè ýþçëÿ ýþðÿ áèëìÿçñÿí, – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ éàõøû éàäûíäà ñàõëàìàã ö÷öí òÿêðàð åòäè.

– Ýöëöí ñÿíÿ áó ãÿäÿð îíóí ö÷öí ÿçèçäèð êè, áöòöí öðÿéèíè îíà âåðìèñÿí.

429

downloaded from KitabYurdu.org

Õàòèðèíäÿ äàùà éàõøû ñàõëàìàã ö÷öí Áàëàúà øàùçàäÿ òÿêðàð åòäè: – ×öíêè ìÿí áöòöí öðÿéèìè îíà âåðìèøÿì. Òöëêö äåäè: – Àäàìëàð áó ùÿãèãÿòè éàääàí ÷ûõàðûáëàð, àììà ñÿí ÷ûõàðìà: ñÿí êèìè ÿùëèëÿøäèðìèøñÿíñÿ, ùÿìèøÿ îíóí úàâàáäåùèñÿí. Ñÿí þç ýöëöíöí úàâàáäåùèñÿí.

– Ìÿí þç ýöëöìöí úàâàáäåùèéÿì, – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ éàõøû-éàõøû õàòèðèíäÿ ñàõëàìàã ö÷öí òÿêðàð åòäè.

ÕÕÛÛ Áàëàúà øàùçàäÿ ñàëàì âåðäè. Éîëàéûðàí ñàëàìû àëäû. Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó: – Ñÿí áóðàäà íÿ åäèðñÿí? Éîëàéûðàí úàâàá âåðäè: – Ñÿðíèøèíëÿðè ÷åøèäëÿéèðÿì. Ãàòàðëàðäà áèð äÿôÿäÿ ìèí-ìèí éîëà ñàëûðàì – áèð ãàòàðû ñàüà, î áèðè ãàòàðû ñîëà. Ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí èøûã ýÿëÿí ñöðÿò ãàòàðû ýóðóëòó èëÿ þòöá êå÷äè, éîëàéûðàíûí áóäêàñû áÿðê ñèëêÿëÿíäè. Áàëàúà øàùçàäÿ òÿÿúúöá åòäè: – Íåúÿ äÿ òÿëÿñèðëÿð. Îíëàð íÿ àõòàðûðëàð? Éîëàéûðàí äåäè: – Ìàøèíèñòèí þçö áåëÿ áóíó áèëìèð.

– Äàùà áèð ñöðÿò ãàòàðû èøûã ñà÷à-ñà÷à ýóðóëòó èëÿ áàøãà òÿðÿôÿ øöòöäö.

– Îíëàð èíäè ýåðè ãàéûäûðëàð? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó. Éîëàéûðàí: – Éîõ, – äåäè, – áó áàøãàñûäûð. Ãàðøûäàí ýÿëÿíäèð.

– ßââÿë îëäóãëàðû éåð õîøëàðûíà ýÿëìÿéèá?

– Áèçèì îëìàäûüûìûç éåðëÿðèí ùàìûñû éàõøûäûð. Ö÷öíúö ñöðÿò ãàòàðû èøûã ñà÷à-ñà÷à ýóðóëäàäû.

– Îíëàð áèðèíúèéÿ ÷àòìàã èñòÿéèðëÿð? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ __________ ñîðóøäó.

430

downloaded from KitabYurdu.org

Éîëàéûðàí: – Îíëàð ùå÷ íÿ èñòÿìèðëÿð, – äåäè. – Îíëàð âàãîíäà éàòûðëàð, éàõóä åëÿ-áåëÿ îòóðóá ÿñíÿéèðëÿð. Òÿêúÿ óøàãëàð áóðóíëàðûíû ïÿíúÿðÿëÿðÿ ñþéêÿìèøëÿð.

– Òÿêúÿ óøàãëàð íÿ àõòàðäûãëàðûíû áèëèðëÿð. – Áàëàúà øàùçàäÿ ìûçûëäàíäû. – Îíëàð áöòöí öðÿêëÿðèíè ÿñêèäÿí ãàéðûëìûø êóêëàéà âåðèðëÿð âÿ áó êóêëà îíëàð ö÷öí ÷îõ ÿçèç, ÷îõ ãèéìÿòëè îëóð, ÿýÿð áó êóêëàíû îíëàðûí ÿëèíäÿí àëñàí, àüëàéàðëàð... Éîëàéûðàí: – Îíëàðûí ñÿàäÿòèäèð, – äåäè.

XXIII Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Ñàëàì. Àëâåð÷è úàâàá âåðäè: – Ñàëàì. Î ÿí éåíè äÿðìàí àëâåðè åäèðäè. Îíëàð ùÿðàðÿòè ñþíäöðöðäö. Áåëÿ ùÿáè àòûðñàí, ñîíðà áèð ùÿôòÿ ñó è÷ìÿê èñòÿìèðñÿí.

– Ñÿí îíëàðû íÿ ö÷öí ñàòûðñàí? – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó.

– Îíó àòàíäà âàõòà õåéëè ãÿíàÿò åòìÿê îëóð, – äåéÿ àëâåð÷è úàâàá âåðäè. – Ìöòÿõÿññèñëÿðèí ùåñàáûíà ýþðÿ ùÿôòÿäÿ ÿëëè ö÷ äÿãèãÿ ãÿíàÿò åäèðñÿí.

– Áÿñ áó ÿëëè ö÷ äÿãèãÿäÿ íÿ åòìÿê ëàçûìäûð?

– Íÿ èñòÿéèðñÿí, îíó äà åëÿ. Áàëàúà øàùçàäÿ ôèêèðëÿøäè: “Ìÿíèì ùÿôòÿäÿ ÿëëè ö÷ äÿãèãÿ àðòûã âàõòûì îëñàéäû, åëÿ áóëàüà ýåäÿðäèì...”

XXIV Ãÿçàéà äöøäöéöì ýöíäÿí áèð ùÿôòÿ êå÷ìèøäè. Ùÿá àëâåð÷èñè ùàããûíäà ñþùáÿòÿ ãóëàã àñà-àñà ñîí äàìúû ñóéóìó è÷äèì. Áàëàúà øàùçàäÿéÿ äåäèì: – Áÿëè, ñÿíèí íàüûë åòäèêëÿðèíèí ùàìûñû ÷îõ ìàðàãëûäûð, àììà __________ ìÿí ùÿëÿ òÿééàðÿìè òÿìèð åòìÿìèøÿì, áèð äàìúû äà ñóéóì ãàë431

downloaded from KitabYurdu.org

ìàìûøäûð, ÿýÿð ñÿíèí äåäèéèí êèìè, áóëàüà ýåäÿ áèëñÿéäèì, ìÿí äÿ õîøáÿõò îëàðäûì.

– Ìÿíèì äîñòëàøäûüûì Òöëêö...

– ßçèçèì, èíäè Òöëêö-çàä áåéíèìÿ ýèðìèð.

– Íÿ ö÷öí?

– ×öíêè ñóñóçëóãäàí þëÿúÿéÿì. Î, áóðàäà íÿ êèìè ÿëàãÿ îëäóüóíó áàøà äöøìÿäè, åòèðàç åòäè: – Äîñòóí îëìàñû éàõøûäûð, þëìÿê ëàçûì ýÿëñÿ áåëÿ. Áàõ, ìÿí Òöëêö èëÿ äîñòëàøäûüûì ö÷öí ÷îõ øàäàì... “Î, òÿùëöêÿíèí íÿ ãÿäÿð áþéöê îëäóüóíó áàøà äöøìöð. Î ùå÷ áèð çàìàí íÿ àúëûã, íÿ ñóñóçëóã ÷ÿêìèøäèð. Ýöíÿø øöàñû îíà êèôàéÿòäèð...” Ìÿí áó ñþçëÿðè óúàäàí äåìÿäèì, éàëíûç õÿéàëûìäàí êå÷èðäèì. Áàëàúà øàùçàäÿ èñÿ ìÿíÿ áàõûá äèëëÿíäè: – Ìÿí äÿ è÷ìÿê èñòÿéèðÿì... Ýåäÿê ãóéó àõòàðàã... Ìÿí éîðüóí-éîðüóí ÿëèìè éåëëÿòäèì: óúñóç-áóúàãñûç áó ñÿùðàäà ãàðàñûíà ãóéó àõòàðìàüûí íÿ ìÿíàñû âàð! Àììà éåíÿ äÿ éîëà äöøäöê. Óçóí ìöääÿò äèíìÿçúÿ ýåòäèê. Íÿùàéÿò, ãàðàíëûã äöøäö, ýþéäÿ óëäóçëàð éàíìàüà áàøëàäû. Ñóñóçëóãäàí áÿäÿíèìÿ ãûçäûðìà-òèòðÿòìÿ ýÿëäè, âÿ ñàíêè ìÿí îíëàðû éóõóäà ýþðöðäöì. Áàëàúà øàùçàäÿíèí ñþçëÿðè ùå÷ õàòèðèìäÿí ÷ûõìûðäû, îíà ýþðÿ äÿ ñîðóøäóì: – Äåìÿëè, ñÿí äÿ ÿòÿøèí íÿ îëäóüóíó áèëèðñÿí? Àììà î úàâàá âåðìÿäè. Î åëÿ-áåëÿ äåäè: – Ñó öðÿéÿ äÿ ëàçûì îëóð... Ìÿí àíëàìàäûì, àììà ñÿñèìè ÷ûõàðìàäûì. Áèëèðäèì êè, îíó ñîðüó-ñóàëà òóòìàüà äÿéìÿç. Î éîðóëäó, ãóìóí öñòöíÿ ÷þêäö. Îíóíëà éàíàøû îòóðäóì. Ñóñóðäóã. Ñîíðà î äåäè: – Óëäóçëàð ÷îõ ýþçÿëäèð, ÷öíêè îðàäà ýþðöíìÿñÿ äÿ, ÷è÷ÿê âàð... Àéûí èøûãëàíäûðäûüû äàëüà-äàëüà ãóìëàðà áàõûá àíúàã: – Áÿëè, ÿëáÿòòÿ, – äåäèì. __________ – Ñÿùðà äà ýþçÿëäèð... – äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ÿëàâÿ åòäè.

432

downloaded from KitabYurdu.org

Áó äîüðóäóð. Ñÿùðà ìÿíÿ ùÿìèøÿ õîø ýÿëìèøäèð. Ãóì òÿïÿëÿðèíäÿ îòóðóðñàí. Ùå÷ íÿ ýþðöíìöð. Ùå÷ íÿ åøèäèëìèð. Àììà éåíÿ äÿ ñàêèòëèêäÿ íÿ èñÿ èøûëäàéûð... Î äåäè: – Ñÿùðàëàðûí íèéÿ éàõøû îëäóüóíó áèëèðñÿíìè? Îíóí ùàðàñûíäà èñÿ áóëàãëàð âàð... Ìÿí òÿÿúúöá åòäèì, áèðäÿí ìÿí ãóìäàí ýÿëÿí, ÿñðàðÿíýèç èøûüûí íÿ îëäóüóíó àíëàäûì. Áèð çàìàí, ìÿí ëàï áàëàúà óøàã îëàíäà, êþùíÿäÿí äÿ êþùíÿ áèð åâäÿ éàøàéûðäûì, íàüûë åäèðäèëÿð êè, ýóéà îðàäà äÿôèíÿ ýèçëÿäèëìèøäèð. Øöáùÿñèç, ùå÷ êÿñ îíó òàïìàìûøäû, îëà áèëÿð êè, ùå÷ àõòàðàí äà îëìàìûøäû. Ëàêèí áóíà ýþðÿ åâ ñàíêè ñåùèðëÿíìèøäè: î, öðÿéèíäÿ ñèðð ýèçëÿäèðäè...

– Áÿëè, – äåäèì, – åâ îëñóí, óëäóçëàð éàõóä ñÿùðà îëñóí, îíëàðäà îëàí ÿí ýþçÿë øåé ýþçöìöçëÿ ýþðÿ áèëìÿäèêëÿðèìèçäèð.

– Ìÿí ÷îõ øàäàì êè, ñÿí ìÿíèì äîñòóì Òöëêö èëÿ ðàçûëàøûðñàí,– äåéÿ Áàëàúà øàùçàäÿ ñÿñëÿíäè. Ñîíðà î éóõóéà ýåòäè. Ìÿí îíó ãóúàüûìà àëûá éîëóìà äàâàì åòäèì. Ìÿí ùÿéÿúàíëàíìûøäûì. Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèðäè êè, çÿðèô äàøãàø àïàðûðàì. Ìÿíÿ ùÿòòà áåëÿ ýÿëèðäè êè, Éåð öçöíäÿ áóíäàí äàùà èíúÿ, çÿðèô øåé éîõäóð. Àéûí èøûüûíäà ìÿí îíóí ñîëüóí àëíûíà, ãàïàíìûø êèðïèêëÿðèíÿ, êöëÿéèí îéíàòäûüû ãûçûëû êÿêèëèíÿ áàõäûì âÿ þçöìÿ äåäèì: áóíëàð ùàìûñû ïÿðäÿäèð. Áàøëûúà øåé ýþçëÿðèìëÿ ýþðìÿäèéèìäèð... Îíóí éàðûà÷ûã äîäàãëàðûíäà òÿáÿññöì äîëàøäû, ìÿí þçöìÿ áèð äàùà äåäèì: áó éàòàí Áàëàúà øàùçàäÿäÿ ùÿð øåéäÿí àðòûã òÿñèðëè îëàí îíóí ÷è÷ÿéÿ ñÿäàãÿòèäèð, éàòäûüû çàìàí áåëÿ ãÿíäèë èøû-

433

downloaded from KitabYurdu.org

üû êèìè öçöíäÿ áÿðã âóðàí ãûçûëýöë îáðàçûäûð... Ìÿí àíëàäûì êè, î ýþðöíäöéöíäÿí äàùà çÿðèôäèð. Ãÿíäèëè ãîðóìàã ëàçûìäûð: êöëÿê ãàñûðüàñû îíó ñþíäöðÿ áèëÿð... Áåëÿúÿ ýåäèá, äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ ãóéóéà ÷àòäûì.

ÕÕ Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Àäàìëàð ñöðÿòëè ãàòàðà ìèíèðëÿð, àììà íÿ àõòàðäûãëàðûíû þçëÿðè äÿ áàøà äöøìöðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ðàùàòëûã áèëìèð, þçëÿðèíè ýàù áó, ýàù äà î áèðè òÿðÿôÿ àòûðëàð... Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Ùàìûñû äà íàùàã... Ýÿëèá ÷ûõäûüûìûç ãóéó áþéöê ñÿùðàäà îëàí áàøãà ãóéóëàð êèìè äåéèëäè. Àäÿòÿí áóðàíûí ãóéóëàðû ãóìëóãäà à÷ûëìûø ÷àëàäàí èáàðÿò îëóð. Áó èñÿ ÿñèë êÿíä ãóéóñó èäè. Ëàêèí éàõûíëûãäà ùå÷ áèð êÿíä-çàä éîõ èäè, áóíà ýþðÿ åëÿ õÿéàë åòäèì êè, áó éóõóäóð. Áàëàúà øàùçàäÿéÿ äåäèì: – ×îõ ãÿðèáÿäèð, áóðàäà ùÿð øåé ùàçûðëàíìûøäû, ÷àðõ äà, âåäðÿ äÿ, èï äÿ... Î ýöëäö, èïÿ òîõóíóá ÷àðõû ùÿðëÿìÿéÿ áàøëàäû, ãóéó ÷àðõû, ùÿðëÿíìÿäèéè ö÷öí ïàñ àòìûø êþùíÿ éåëãîâàí êèìè, úûðûëäàìàüà áàøëàäû. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Åøèäèðñÿíìè? Áèç ãóéóíó îéàòäûã, î äà äèëëÿíäè... Îíóí éîðóëàúàüûíäàí ãîðõäóì.

– Ñóéó ìÿí þçöì ÷ÿêÿðÿì, ñÿíèí ýöúöí ÷àòìàç. Äîëó âåäðÿíè àñòà-àñòà ÷ÿêèá ÷ûõàðòäûì âÿ îíó åùìàëúà ãóéóíóí äàøäàí îëàí ãûðàüûíà ãîéäóì. Úûðûëäàéàí ÷àðõûí ìàùíûñû ùÿëÿ äÿ ãóëàãëàðûìäà ñÿñëÿíèðäè. Âåäðÿäÿ ñó ùÿëÿ ÷àëõàëàíûðäû, îíóí è÷èíäÿ èñÿ ýöíÿø øöàëàðû îéíàéûðäû. Áàëàúà øàùçàäÿ ñÿñëÿíäè: – Ìÿí áó ñóäàí è÷ìÿê èñòÿéèðÿì. Âåð è÷èì... __________ Îíóí íÿ àõòàðäûüûíû àíëàäûì!

434

downloaded from KitabYurdu.org

Âåäðÿíè îíóí äîäàãëàðûíà äîüðó ãàëäûðäûì. Î, ýþçëÿðèíè éóìàðàã è÷èðäè. Áó ÷îõ ýþçÿë áèð çèéàôÿò êèìè èäè. Áó àäè ñó äåéèëäè. Î, óëäóçëàðûí àëòûíäà óçóí éîëëàðäàí, ÷àðõûí õûðûëòûñûíäàí, ìÿíèì ÿëëÿðèìèí ñÿéèíäÿí äîüìóøäó. Î, öðÿéÿ áèð ùÿäèééÿ èäè. Áàëàúà îëäóüóì çàìàí ìèëàä ùÿäèééÿëÿðè: éîëêàäà øàìëàðûí èøûüû, ýåúÿéàðûñû ìåññîäà îðãàíûí ìàùíûñû, ìåùðèáàí òÿáÿññöìëÿð ìÿíèì ö÷öí áåëÿ úèëâÿëÿíÿðäè. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Ñÿíèí ïëàíåòèíäÿ àäàìëàð áèð áàüäà áåø ìèí ýöë éåòèøäèðèðëÿð... àíúàã àõòàðäûãëàðûíû òàïà áèëìèðëÿð. Ìÿí ðàçûëàøäûì: – Òàïà áèëìèðëÿð.

– Àõû îíëàðûí àõòàðäûãëàðûíû éåýàíÿ áèð ýöëäÿ, áèð ãóðòóì ñóäà òàïìàã îëàð...

– ßëáÿòòÿ, – äåéÿ ðàçûëàøäûì. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Ýþçëÿð êîðäóð, öðÿêëÿ àõòàðìàã ëàçûìäûð. Ìÿí ñó è÷äèì. Íÿôÿñèì à÷ûëäû. Äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ ãóì ìèñ ðÿíýèíÿ ÷àëûð. Áóíäàí äà ìÿíèì êþíëöì à÷ûëûðäû. Íÿ ö÷öí äÿ êÿäÿðëÿíìÿëè èäèì? Áàëàúà øàùçàäÿ éåíÿ ìÿíèìëÿ éàíàøû îòóðàðàã, ùÿëèìàíÿ äåäè: – Ñÿí ñþçöíöí öñòöíäÿ äóðìàëûñàí.

– Ùàíñû ñþçöìöí?

– Éàäûíäàäûðìû, ñÿí ìÿíèì ãóçóìà àüûçëûã âÿä åòäèí... Àõû __________ ìÿí î ÷è÷ÿê ö÷öí úàâàáäåùÿì!

435

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí øÿêèëëÿðèìè úèáèìäÿí ÷ûõàðòäûì. Áàëàúà øàùçàäÿ îíëàðà áàõûá ýöëäö.

– Áàîáàáëàð ñÿíèí øÿêèëëÿðèíäÿ êÿëÿìÿ îõøàéûð... Ìÿí èñÿ þç áàîáàáëàðûìëà î ãÿäÿð ôÿõð åäèðäèì êè!

– Ñÿíèí òöëêöíöí ãóëàãëàðû... åëÿ áèë áóéíóçäóð! Íåúÿ äÿ óçóíäóð! Éåíÿ äÿ ýöëäö.

– Ñÿí ÿäàëÿòñèçñÿí, äîñò. Ìÿí ùå÷ âàõò øÿêèë ÷ÿêÿí îëìàìûøàì – âóð-òóò èëàíû õàðèúäÿí âÿ äàõèëäÿí ÷ÿêìèøÿì.

– Åéèá åòìÿç, – î ìÿíè ñàêèòëÿøäèðìÿéÿ áàøëàäû, – óøàãëàð îíñóç äà áàøà äöøÿðëÿð. Ìÿí ãóçóéà àüûçëûã ÷ÿêäèì. Ìÿí øÿêëè Áàëàúà øàùçàäÿéÿ âåðäèì, öðÿéèì ñûõûëäû.

– Ñÿí íÿ èñÿ áèð ôèêðÿ äöøìöñÿí, àììà ìÿíÿ äåìèðñÿí... Î úàâàá âåðìÿäè: – Áèëèðñÿí, – äåäè – ìÿíèì ñèçèí éàíûíûçà, Éåðÿ ýÿëìÿéèìèí ñàáàù áèð èëè òàìàì îëóð... Ñóñäó. Ñîíðà ÿëàâÿ åòäè: – Ìÿí áóðàëàðà éàõûí éåðÿ äöøìöøÿì. Ãûçàðäû. Àëëàù áèëèð, íÿ ö÷öíñÿ éåíÿ ùàëûì ïîçóëäó. Àììà éåíÿ äÿ ñîðóøäóì: – Äåìÿëè, áèð ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã, áèç òàíûø îëäóüóìóç ùÿìèí ñÿùÿð, áóðàäà, éàøàéûø éåðëÿðèíäÿí ìèí ìèë óçàãäà òÿê-òÿíùà äîëàøìàüûí òÿñàäöôè äåéèëìèø? Î çàìàí äöøäöéöí éåðÿ ãàéûäûðäûí? Áàëàúà øàùçàäÿ äàùà áÿðê ãûçàðäû. Ìÿí èñÿ òÿðÿääöäëÿ ÿëàâÿ åòäèì: – Áÿëêÿ áó îíóí ö÷öíäöð êè, èë òàìàì îëóð?.. Éåíÿ ãûçàðäû. Î ìÿíèì ùå÷ áèð ñóàëûìà úàâàá âåðìÿäè, Ãûçàðìàã èñÿ “áÿëè” äåìÿêäèð, åëÿ äåéèëìè? Êþêñöìö þòöðÿ-þòöðÿ äåäèì: – Ìÿí ãîðõóðàì... __________ Àììà î äåäè: 436

downloaded from KitabYurdu.org

– Èøÿ áàøëàìàã âàõòûíäûð. Ìàøûíûíûí éàíûíà ýåò. Ìÿí ñÿíè áóðàäà ýþçëÿéÿúÿéÿì. Ñàáàù àõøàì ãàéûò... Àììà éåíÿ ìÿíèì öðÿéèì ñàêèò îëìàäû. Òöëêöíö õàòûðëàäûì. Þçöíö ðàì åòìÿéÿ éîë âåðÿíäÿ, ñîíðà àüëàìàëû îëóð.

XXVI Ãóéóíóí éàõûíëûüûíäà ãÿäèì äàø äèâàðûí ó÷óãëàðû âàð èäè. Åðòÿñè ýöí àõøàì, èøèìè ãóðòàðûá îðà ýÿëÿíäÿ óçàãäàí Áàëàúà øàùçàäÿíè ýþðäöì, î, äèâàðûí öñòöíäÿ ãû÷ûíû ñàëëàéàðàã îòóðìóøäó. Îíóí ñÿñèíè åøèòäèì. Äåéèðäè: – Ìÿýÿð ñÿíèí éàäûíäà äåéèë? Î ùå÷ äÿ áóðàäà äåéèëäè. Éÿãèí êèì èñÿ îíà úàâàá âåðèðäè, ÷öíêè î åòèðàç åòäè: – Áÿñ íÿ, äöç áèð èë áóíäàí ãàáàã èäè, àðòûã-ÿñêèéèíÿ ñþç îëà áèëìÿç, àíúàã áàøãà éåðäÿ èäè. Ìÿí àääûìëàðûìû ñöðÿòëÿíäèðäèì. Àììà äèâàðûí äèáèíäÿ ùå÷ êÿñè ýþðìÿäèì, ñÿñ åøèòìÿäèì. Áóíóíëà áåëÿ Áàëàúà øàùçàäÿ òÿçÿäÿí êèìÿ èñÿ úàâàá âåðäè: – ßëáÿòòÿ, ñÿí ìÿíèì èçëÿðèìè ãóìäà òàïàðñàí. Îíäà ýþçëÿðñÿí. Áó ýåúÿ ìÿí îðà ýÿëÿúÿéÿì. Äèâàðà ãÿäÿð èéèðìè àääûì ãàëìûøäû, àììà éåíÿ ùå÷ áèð øåé ýþðìöðäöì. Áèð ãÿäÿð ñöêóòäàí ñîíðà Áàëàúà øàùçàäÿ ñîðóøäó: – Ñÿíèí çÿùÿðèí éàõøûäûðìû? ×îõ ÿçàá ÷ÿêìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿçñÿí? Ìÿí àéàã ñàõëàäûì, öðÿéèì ñûõûëäû, àììà éåíÿ áèð øåé áàøà äöøìöðäöì. Áàëàúà øàùçàäÿ äåäè: – Èíäè ýåò, ìÿí àøàüû òóëëàíìàã èñòÿéèðÿì. Ìÿí àøàüû áàõàí êèìè éåðèìäÿí ñû÷ðàäûì. Äèâàðûí äèáèíäÿ ñàðû èëàí ãûâðûëûá áàøûíû Áàëàúà øàùçàäÿéÿ ñàðû ãàëäûðìûøäû, áåëÿ èëàíëàðûí çÿùÿðè éàðûì äÿãèãÿéÿ þëäöðöð. Ìÿí úèáèìäÿ òàïàí÷àìû éîõëàéàðàã, þçöìö èëàíà äîüðó àòäûì, àääûì ñÿñëÿðèíè åøèäÿí èëàí ãóìóí öñòö èëÿ àñòà-àñòà ñöðöíìÿéÿ áàøëàäû, ÷ÿòèí åøèäèëÿí õûøûëòû __________ èëÿ òÿëÿñìÿäÿí äàøëàðûí àðàñûíà ýèðäè.

437

downloaded from KitabYurdu.org

Áàëàúà øàùçàäÿíè òóòìàã ö÷öí âàõòûíäà þçöìö äèâàðûí éàíûíà ñàëìûøäûì. Îíóí ðÿíýè ãàðäàí äà àü èäè. Ìÿí ÷ûüûðäûì: – Ñÿí íÿ ôèêðÿ äöøìöñÿí, àé êþðïÿ! Íÿ ö÷öí èëàíëàðëà ñþùáÿò åäèðñÿí? Ùÿìèøÿ áîéíóíäà îëàí øÿðôèíè à÷äûì, ýèúýàùûíû èñëàäûá, ñó è÷ìÿéÿ ìÿúáóð åòäèì. Ëàêèí ìÿí àðòûã ùå÷ áèð áàðÿäÿ ñîðóøìàüà úÿñàðÿò åòìÿäèì. Î úèääè íÿçÿðëÿðëÿ ìÿíÿ áàõûá, áîéíóìó ãóúàãëàäû. Ìÿí îíóí öðÿéèíèí íåúÿ âóðäóüóíó åøèäèðäèì, ñàíêè áàøû êÿñèëìèø òîéóã èäè. Î äåäè: – Ìÿí ÷îõ øàäàì êè, ñÿí ìàøûíûíûí õÿñòÿëèéèíè òàïäûí. Èíäè ñÿí åâÿ ãàéûäà áèëÿðñÿí...

– Ñÿí ùàðäàí áèëèðñÿí? Ìÿí îíà äåìÿê èñòÿéèðäèì êè, áöòöí ýþçëÿäèêëÿðèìèí ÿêñèíÿ îëàðàã, òÿééàðÿíè äöçÿëòìÿéÿ íàèë îëäóì. Î úàâàá âåðìÿäè, àíúàã äåäè: – Ìÿí äÿ áó ýöí åâÿ ãàéûäàúàüàì. Ñîíðà ùöçíëÿ ÿëàâÿ åòäè: – Ìÿíèì åâèì äàùà óçàãäàäûð, îðà ýåòìÿê äàùà ÷ÿòèíäèð... Åøèòäèêëÿðèì ìÿíÿ ÷îõ ãÿðèáÿ ýÿëèðäè. Ìÿí îíó áÿðê-áÿðê ãóúàãëàäûì, áàëàúà óøàã êèìè. Àììà ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèðäè êè, î ñöðöøöá ÿëèìäÿí ÷ûõûð, ó÷óðóìëàðà ýåäèð âÿ ìÿí îíó ñàõëàìàã èãòèäàðûíäà äåéèëÿì...

438

downloaded from KitabYurdu.org

Î ôèêèðëè-ôèêèðëè ùàðà èñÿ, óçàãëàðà áàõûðäû.

– Ñÿíèí ãóçóí ìÿíäÿ ãàëàúàãäûð. Ãóçó ö÷öí éåøèê äÿ. Àüûçëûã äà... Î êÿäÿðëÿ ýöëöìñÿäè. Ìÿí óçóí ìöääÿò ýþçëÿäèì. Î ñàíêè þçöíÿ ýÿëèðäè.

– Ñÿí ãîðõìóðñàí, áàëàúà...

– Íåúÿ äÿ ãîðõìàéàñàí. Î õÿôèô-õÿôèô ýöëäö: – Áó àõøàì ìÿíèì ö÷öí äàùà ãîðõóëó îëàúàã... Ãàðøûñûàëûíìàç ôÿëàêÿò äóéüóñó òÿçÿäÿí úàíûìà öøöòìÿ ñàëäû. Äîüðóäàíìû, äîüðóäàíìû ìÿí îíóí ãÿùãÿùÿñèíè äàùà åøèòìÿéÿúÿéÿì? Àõû áó ýöëöø ìÿíèì ö÷öí ñóñóç ñÿùðàäà áóëàã êèìèäèð.

– Áàëàúà, ìÿí ñÿíèí ýöëöøöíö áèð äÿ åøèòìÿê èñòÿéèðÿì... Î èñÿ äåäè: – Áó ýåúÿ èë òàìàì îëóð. Ìÿíèì óëäóçóì áèð èë áóíäàí ãàáàã äöøäöéöì éåðèí äöç öñòöíäÿ äàéàíàúàãäûð...

– Ãóëàã àñ, àé îüëàí, àõû áóíëàðûí ùàìûñû – èëàí äà, óëäóçëà ýþðöø äÿ ñàäÿúÿ ïèñ áèð éóõóäóð, åëÿ äåéèëìè? Î, úàâàá âåðìÿäè.

– ßí ÿñàñ øåé ýþçëÿðèíëÿ ýþðìÿäèéèíäèð... – äåäè.

– ßëáÿòòÿ...

– ×è÷ÿê êèìè. ßýÿð ñÿí óçàã óëäóçëàðäà áèòÿí ÷è÷ÿéè ñåâèðñÿíñÿ, ýåúÿ ýþéÿ áàõìàã õîø îëóð. Áöòöí óëäóçëàð ÷è÷ÿê à÷ûð. __________ – ßëáÿòòÿ...

439

downloaded from KitabYurdu.org

– Ñó êèìè. Ñÿí ìÿíÿ è÷ìÿéÿ ñó âåðÿíäÿ î ñó ìóñèãè êèìè èäè, þçö äÿ ÷àðõäàí âÿ èïäÿí... Éàäûíäàäûðìû? Î ÷îõ éàõøû èäè.

– ßëáÿòòÿ...

– Ýåúÿ ñÿí óëäóçëàðà áàõàðñàí. Ìÿíèì óëäóçóì ÷îõ áàëàúàäûð, ìÿí îíó ñÿíÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿðÿì. Áåëÿ éàõøûäûð. Î ñÿíèí ö÷öí àäè óëäóç, ÷îõëó óëäóçëàðäàí áèðè îëàúàãäûð. Ñÿí äÿ óëäóçëàðà áàõìàüû ñåâÿðñÿí... Îíëàðûí ùàìûñû ñÿíèí äîñòóí îëàð... Ñîíðà ìÿí ñÿíÿ áÿçè øåéëÿð áÿõø åäÿðÿì... Î ýöëäö.

– Àù, áàëàúà, áàëàúà, ñÿíèí ýöëìÿéèíè íÿ ãÿäÿð õîøëàéûðàì.

– Åëÿ ìÿíèì áÿõøèøèì äÿ áóäóð. Ñó êèìè...

– Íåúÿ éÿíè?

– Ùÿð àäàìûí þç óëäóçó âàð. Áÿçèëÿðèíÿ – ñÿééàùëàðà, î éîë ýþñòÿðèð. Áÿçèëÿðè ö÷öí èñÿ î àäèúÿ èøûëòûëàðäûð. Àëèìëÿð ö÷öíñÿ, îíëàð ùÿëë îëóíìàëû ìÿñÿëÿäèð. Ìÿíèì èøáàçûì ö÷öí îíëàð ãûçûëäûð. Áó àäàìëàðûí ùàìûñû ö÷öíñÿ óëäóçëàð ëàëäûð, Àììà ñÿíèí ÿëàùèääÿ óëäóçëàðûí îëàúàã.

– Íåúÿ éÿíè?

– Ñÿí ýåúÿ ýþéÿ áàõàúàãñàí, îðàäà èñÿ ìÿíèì éàøàäûüûì, ìÿíèì ýöëäöéöì óëäóç îëàúàãäûð âÿ ñÿí áöòöí óëäóçëàðûí ýöëäöéöíö åøèäÿúÿêñÿí. Ñÿíèí ýöëìÿéè áàúàðàí óëäóçóí îëàúàãäûð. Þçö äÿ ýöëäö.

– Ñÿí òÿñêèíëèê òàïàíäà (àõûðäà ùÿìèøÿ òÿñêèíëèê òàïûðñàí), áèð çàìàí ìÿíè òàíûäûüûí ö÷öí ñåâèíÿúÿêñÿí. Ñÿí ùÿìèøÿ ìÿíèì

440

downloaded from KitabYurdu.org

äîñòóì îëàúàãñàí, ñÿí ìÿíèìëÿ áèðëèêäÿ ýöëìÿê èñòÿéÿúÿêñÿí. Áÿçÿí ñÿí áàõ, èíäèêè êèìè ïÿíúÿðÿíè òàéáàòàé à÷àúàãñàí âÿ ñÿíÿ õîø ýÿëÿúÿê... Äîñòëàðûí òÿÿúúöá åäÿúÿê êè, ñÿí íèéÿ ýþéÿ áàõûá ýöëöðñÿí. Ñÿí èñÿ îíëàðà äåéÿúÿêñÿí: “Áÿëè, áÿëè, ìÿí óëäóçëàðà áàõàíäà ùÿìèøÿ ýöëöðÿì!” Îíëàð ýöìàí åäÿúÿêëÿð êè, ñÿí äÿëè îëìóñàí. Áàõ, ìÿí ñÿíèí áàøûíà áåëÿ éàìàí îéóí à÷ûðàì... Î éåíÿ ýöëäö.

– Åëÿ áèë ìÿí ñÿíÿ óëäóçëàð ÿâÿçèíÿ áèð éûüûí ýöëÿí ãûìðîâ áàüûøëàìûøàì. Î éåíÿ ýöëäö. Ñîíðà òÿçÿäÿí úèääèëÿøäè.

– Áèëèðñÿí... áó ýåúÿ éàõøû îëàð ýÿëìÿéÿñÿí...

– Ìÿí ñÿíè òÿê áóðàõìàðàì.

– Ñÿíÿ åëÿ ýÿëÿúÿê êè, ìÿí ÿçàá ÷ÿêèðÿì. Ùÿòòà åëÿ ýÿëÿúÿê êè, ìÿí þëöðÿì. Áó áåëÿ îëóð. Ýÿëìÿ, ëàçûì äåéèë.

– Ìÿí ñÿíè òÿê áóðàõìàðàì. Ëàêèí î íÿäÿíñÿ ÿíäèøÿëè èäè. Ýþðöðñÿí... áóðàäà èëàí ìÿñÿëÿñè âàð... Áèðäÿí î ñÿíè ÷àëàð... Èëàíëàð éàìàí ùèðñëè îëóðëàð. Áèðèñèíè ñàíúìàã îíëàðà êåô âåðèð.

– Ìÿí ñÿíè òÿê áóðàõìàðàì. Î áèðäÿí ñàêèòëÿøäè: – Äöçäöð, îíóí çÿùÿðè èêèìèçÿ äÿ ÷àòìàç... Áó ýåúÿ îíóí íåúÿ ýåòäèéèíè áèëìÿäèì. Î ùèññ åäèëìÿäÿí __________ éîõ îëäó. Ìÿí îíà ÷àòàí çàìàí èòè âÿ ãÿòè àääûìëàðëà ýåäèðäè.

441

downloaded from KitabYurdu.org

Î òÿêúÿ: – Àùà, ñÿíñÿí... – äåäè. Ìÿíèì ÿëèìäÿí òóòäó. Íÿ èñÿ îíó ùÿéÿúàíëàíäûðûðäû.

– Íàùàã éåðÿ ìÿíèìëÿ ýåäèðñÿí. Ìÿíÿ áàõìà, ÿçàá ÷ÿêÿðñÿí... Ñÿíÿ åëÿ ýþðöíÿð êè, ìÿí þëöðÿì, àììà áó äîüðó äåéèë... Ìÿí ñóñóðäóì.

– Ýþðöðñÿíìè... ÷îõ óçàãäûð. Ìÿíèì áÿäÿíèì ÷îõ àüûðäûð.. Àïàðà áèëìèðÿì. Ìÿí ñóñóðäóì.

– Áó êþùíÿ ãûëàôû, êþùíÿ þðòöéö àòìàã êèìè áèð øåéäèð. Áóðàäà êÿäÿðëè áèð øåé éîõäóð... Ìÿí ñóñóðäóì. Î, áèð ãÿäÿð ðóùäàí äöøäö. Àììà éåíÿ ñÿé åòäè: – Áèëèðñÿí, ÷îõ éàõøû îëàúàã. Ìÿí äÿ óëäóçëàðà áàõàúàüàì. Áöòöí óëäóçëàð åéíÿí ÷àðõû úûðûëäàéàí êþùíÿ ãóéó êèìè îëàúàã. Ùÿð áèðè ìÿíÿ ñó âåðÿúÿê... Ìÿí ñóñóðäóì.

– Òÿñÿââöð åò, íÿ ãÿäÿð ìàðàãëûäûð! Ñÿíèí áåø éöç ìèëéîí ãûìðîâóí îëàúàã, ìÿíèì èñÿ áåø éöç ìèëéîí áóëàüûì... Áó çàìàí î äà ñóñäó, ÷öíêè àüëàéûðäû...

– Áóäóð, ýÿëèá ÷àòäûã. Ãîé ìÿí áèð àääûì òÿê àòûì. Î, ãóìóí öñòÿ îòóðäó, ÷öíêè áÿäÿíèíÿ âàùèìÿ ÷þêäö. Ñîíðà äåäè: – Áèëèðñÿí... ýöëöì... ìÿí îíà úàâàáäåùÿì. Î åëÿ çÿèôäèð êè! Åëÿ ñàäÿäèð êè! Îíóí âàð-éîõó äþðä òèêàíäàí èáàðÿòäèð, þçöíö ãîðóìàã ö÷öí äàùà ùå÷ áèð øåéè éîõäóð... Ìÿí äÿ îòóðäóì, ÷öíêè ãû÷ëàðûì áöêöëöðäö. Î äåäè: – Ùÿ... âÿññàëàì... Äàùà áèð äÿãèãÿ ëÿíýèéèá ãàëõäû. Òÿêúÿ áèð àääûì àòäû. Ìÿí éåðèìäÿí òÿðïÿíÿ áèëìÿäèì. Åëÿ áèë ãû÷ëàðûíûí éàíûíäà ñàðû áèð èëäûðûì ÷àõäû. Áèð àí ùÿðÿêÿòñèç ãàëäû. ×ûüûðìàäû. Ñîíðà éûõûëäû. Àüûð-àüûð àüàú êèìè. Àüûð__________ àüûð âÿ ñÿññèç, àõû ãóì áöòöí ñÿñëÿðè áîüóð.

442

downloaded from KitabYurdu.org

XXVII Èíäè, áóäóð, àëòû èë êå÷ìèøäèð... Áó áàðÿäÿ ìÿí ùÿëÿ áèð äÿôÿ äÿ êèìñÿéÿ äàíûøìàìûøàì. Ìÿí ãàéûäàíäà éîëäàøëàðûì ìÿíè òÿçÿäÿí ñàü-ñàëàìàò ýþðäöêëÿðèíÿ øàä îëäóëàð. Êÿäÿð ìÿíè áîüóðäó, àììà ìÿí îíëàðà äåéèðäèì: – Áèð øåé îëìàéûá, éîðóëìóøàì... Àììà éàâàø-éàâàø òÿñêèíëÿøäèì... éÿíè... òàìàì éîõ. Ìÿí áèëèðÿì: î þç ïëàíåòèíÿ ãàéûòìûøäûð, èøûãëàíàí çàìàí ìÿí ãóìóí öñòöíäÿ îíóí úÿñÿäèíè ýþðìÿäèì. Î áèð åëÿ àüûð äåéèëäè. Àõøàìëàð èñÿ ìÿí óëäóçëàðû äèíëÿìÿéè ñåâèðÿì. Áåø éöç ìèëéîí ãûìðîâ êèìè... Ëàêèí áèð ìÿñÿëÿ ùåéðÿòëÿíäèðèúèäèð. Ìÿí ãóçó ö÷öí àüûçëûã øÿêëè ÷ÿêÿíäÿ ãàéûøû éàääàí ÷ûõàðìûøäûì. Áàëàúà øàùçàäÿ îíó ãóçóíóí áàøûíà êå÷èðÿ áèëìÿéÿúÿêäè. Ìÿí þçöìäÿí ñîðóøóðàì: îðàäà, îíóí ïëàíåòèíäÿ íÿ âàð? Áèðäÿí ãóçó ýöëö éåéÿð? Áÿçÿí þçöìÿ äåéèðÿì: “Éîõ, ÿëáÿòòÿ éîõ. Áàëàúà øàùçàäÿ ýåúÿ îëàíäà ùÿìèøÿ ýöëöí öñòöíö øöøÿ þðòöêëÿ þðòöð âÿ î ýþçöíö ãóçóäàí ÷ÿêìèð...” Îíäà ìÿí õîøáÿõòÿì. Áöòöí óëäóçëàð àðàìàðàì ýöëöðëÿð. Áÿçÿí äÿ þçöìÿ äåéèðÿì: “Ùÿðäÿí ôèêðèí äàüûíûã îëóð, îíäà ùÿð øåé áàø âåðÿ áèëÿð. Áèðäÿí î àõøàì øèøÿ þðòöéö óíóäóð, éàõóä ãóçó åùìàëúà ïÿéÿäÿí ÷ûõûð... Îíäà áöòöí ãûìðîâëàð àüëàéûð... Áöòöí áóíëàð ìöÿììàëû àüëàñûüìàç øåéäèð. Ìÿíèì êèìè, ñèç äÿ, Áàëàúà øàùçàäÿíè ñåâìèø ùÿð áèð êÿñ äÿ, áóíà ãÿòèééÿí ëàãåéä ãàëà áèëìÿç. Êàèíàòûí ìÿúùóë áèð ýóøÿñèíäÿ ùå÷ áèð çàìàí ýþðìÿäèéèìèç ãóçóíóí áèçÿ òàíûø îëìàéàí ýöëö éåìÿñèíäÿí äöíéà ýþçëÿðèìèçÿ áàøãà úöð ýþðöíÿð. Ýþéÿ íÿçÿð ñàëûí. Âÿ þçöíöçäÿí ñîðóøóí: “Î ýöë äóðóðìó, éîõñà, àðòûã éîõäóð? Áÿëêÿ ãóçó îíó éåìèøäèð?” Îíäà ñèç ýþðÿðñèíèç: ùÿð øåé áàøãà úöð îëàúàã. Áóíóí íÿ ãÿäÿð âàúèá îëäóüóíó ùå÷ áèð éàøëû ùå÷ áèð çàìàí áàøà äöøìÿç. __________ 443

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿíúÿ áó, äöíéàäà ÿí ýþçÿë âÿ êÿäÿðëè éåðäèð. Ñÿùðàíûí áó ýóøÿñè ÿââÿëêè ñÿùèôÿäÿ äÿ ÷ÿêèëìèøäèð, àììà ìÿí áóíó áèð äÿ ÷ÿêäèì êè, ñèç îíó éàõøû-éàõøû ýþðÿñèíèç. Áóðàäà Áàëàúà øàùçàäÿ èëê äÿôÿ éåðÿ åíìèø, ñîíðà èñÿ éîõà ÷ûõìûøäû. Äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèí êè, áèð çàìàí Àôðèêàéà, ñÿùðàéà äöøÿíäÿ ìöòëÿã áó éåðè òàíûéàñûíûç. ßýÿð áóðàäàí êå÷ìÿëè îëñàíûç, àíä âåðèðÿì, òÿëÿñìÿéèí, áó óëäóçóí àëòûíäà áèð ãÿäÿð ëÿíýèéèí! ßýÿð ãûçûë ñà÷ëû áèð îüëàí óøàüû ñèçÿ éàí àëñà, ÿýÿð î úèíýèëòè èëÿ ýöëñÿ âÿ ñèçèí ñóàëëàðûíûçà ùå÷ áèð úàâàá âåðìÿñÿ, ñèç, ÿëáÿòòÿ, îíóí êèì îëäóüóíó áàøà äöøÿúÿêñèíèç. ×îõ õàùèø åäèðÿì, î çàìàí ìÿíÿ òÿñêèíëèê âåðìÿéè óíóòìàéûí, òåçëèêëÿ ìÿíÿ éàçûí êè, î ãàéûòìûøäûð...

__________ 444

downloaded from KitabYurdu.org

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

ÀËÔÎÍÑ ÄÎÄÅ

Àëôîíñ Äîäå âÿ îíóí ïðîâàíñ éóìîðó (Úÿëèë Íàüûéåâ) . . . . . . . . . . . 6 Òàðàñêîíëó Òàðòàðåíèí ãåéðè-àäè ìàúÿðàëàðû (òÿðú. ßñýÿð Àüàéåâ) Áèðèíúè åïèçîä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Èêèíúè åïèçîä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Ö÷öíúö åïèçîä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

ÀÍÒÓÀÍ ÄÅ ÑÅÍÒ-ÅÊÇÖÏÅÐÈ

Ùóìàíèñò éàçû÷û (Ãîðõìàç Ãóëèéåâ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Àäàìëàðûí ïëàíåòè (òÿðú. Úÿôÿð Áàüûð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Ùÿðáè òÿééàðÿ÷è (òÿðú. Úÿôÿð Áàüûð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Áàëàúà øàùçàäÿ (òÿðú. Úÿôÿð Áàüûð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386

__________ 445

downloaded from KitabYurdu.org

ÀËÔÎÍÑ ÄÎÄÅ

ÒÀÐÀÑÊÎÍËÓ ÒÀÐÒÀÐÅÍÈÍ ÃÅÉÐÈ-ÀÄÈ ÌÀÚßÐÀËÀÐÛ

ÀÍÒÓÀÍ ÄÅ ÑÅÍÒ-ÅÊÇÖÏÅÐÈ

• ÀÄÀÌËÀÐÛÍ ÏËÀÍÅÒÈ • ÙßÐÁÈ ÒßÉÉÀÐß×È • ÁÀËÀÚÀ ØÀÙÇÀÄß “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ” ÁÀÊÛ-2005

__________

downloaded from KitabYurdu.org

Áóðàõûëûøà ìÿñóë:

ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð:

Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:

Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:

Àëåêñàíäðà Ñàìóéëîâà

Êîððåêòîð:

Íàçÿíèí Ìÿììÿäîâà

__________

downloaded from KitabYurdu.org

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 12.10.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 13.04.2005. Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 28. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 77.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

__________

downloaded from KitabYurdu.org