Sanhuugiin dund shatny burtgel i debter

Монгол улсын их сургууль

Нягтлан бодох

Эдийн засгийн сургууль

бүртгэлийн тэнхим

Санхүүгийн дунд шатны бүртгэл 1-р дэвтэр Сурах бичиг Анхдугаар хэвлэл

Улаанбаатар 2009 он DDC 657.48’077 C-325

МУИС-ийн эдийн засгийн сургуулийн Нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхим Үүсэн байгуулагдсаны 50 эилийн ойд Зориулав Санхүүгийн дунд шатны бүртгэл 1-р дэвтэр ЭЗС-ийн Эрдмийн зөвлөлийн 2009 оны 1-р сарын 12-ны өдрийн хурлаар эдийн засаг, бизнесийн Удирдлагын сургуулиудын “Санхүүгийн бүртгэл” Хичэлийн сурах бичгийн агуулгыг хангасан болохыг Тодорхойлон сайшаав. Анхдугаар хэвлэл 2009 он ISBN978-99929-6853-2 Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан. Зохиолчын зөвшөөрөлгүй хуулбарлан Ашиглахыг хориглоно. Зохиогчид: Т.Жаваа (1-р бүлэг) Л.Дамбадорж (2,9-р бүлэг) Б.Алтан-Эрдэнэ (3-р бүлэг) Л.Наранчимэг (4,5-р бүлэг) Б.Сайнжаргал (6-р бүлэг) А.Өнөржаргал (7,10-р бүлэг) А.Еркеш (8-р бүлэг) Г.Баасанжав (11-р бүлэг) Редактор Р.Бадамханд Л.Дамбадорж А.Өнөржаргал http://accounting.ses.edu.mn

Хэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн Б.Алтан-Эрдэнэ Хэдлэлийн хуудас: 33 Хэвлэсэн хувь: 700

“Хөх судар принтинг” ХХК-ийн хэвлэх үйлдвэрт хэвлэв. Өмнөтгөл Монгол улсын их сургуулийн эдийн засгийн суогуулийн нягтлан бодох бүртгэлийн тэнхим нь Монгол эх оронд дээд мэргэжилтэй нягтлан бодогч нарийг бэлтгэж эх орныхоо улс ардын аж ахуйн бүхий л салбарыг дээд мэргэжлийн боловсон хүчнээр хангах зорилтыг төр засгаас дэвшүүлж хэрэгжүүлэх болсны дагуу анх 1958 онд буюу одоогоос хагас зуун жилийн өмнө Монгол улсын их сургуулийн эдийн засгийн факультетийн бүрэлдхүүнд байгуулагдсан түүхтэй. Манай тэнхим түүхэн тэр үеэс хойш МУИС-ийн бүтцэд 50 жил болохдоо багшлах бшрэлдэхүүн нь эрдэмжиж, сургалт, эрдэм шинэилгээний материаллаг бааз нь улам чансаажиж, өргөжин хөгжсөөр өнөөг хүртэлх хугацаанд олон мянган залуусыг нягтлан бодогч хэмээх нарийн нандин мэргэжилд сургаж удирдлагын ухааны бакалавр зэрэгтэйгээр бэлтгэн гаргаж ирсэний зэрэгцээгээр тагсмалтийн дараах сургалтаар олон магистр (300 гаруй), доктор (20 гаруй) бэлтгэсээр байгаа билээ. Нягтлан бодох бүртгэлийн мэргэжлээр 1960 онд элсэлт авч Д.Пүрэвжав ахлагчтай ангийн 26 оюутан 1964 онд “Нягтлан бодох бүртгэл” гэсэн дипломтойгоор анхны төгсөгчид болж байсан бол Эдийн засгийн дээд сургуулийг татан буулгаж МУИС-т нэгтгэснээс хойш 1990-ээд оны үе хүртэлх хугацаанд “Нягтлан бодох бүртгэл” мэргэжил бүхий эдийн засагч цолтойгоор, 199-ээд оны сүүл үеэс нягтлан бодох бүртгэлээр мэргэшсэн бизнесийн удирдлагын бакалаврын үэргээр бүгд 4500 мэргэжилтнийг бэлтгэж улс ардын аж ахуйн бүхийл салбарт гаргасан байна. Үүний дотор худалдааны салбарын нягтлан бодогч мэргэжлээр 1966 онд анх элсэлт авч 1970 онд Ц.Ишдорж ахлагчтай ангийн 14 оюутан

“Худалдааны нягтлан бодогч-эдийн засагч” мэргэжлээр төгсгөснөөс хойш нийт 1044 оюутанд энэ мэргэжлийг эзэмшүүлжээ. Манай тэнхим түүхэн засналынхаа эхний үед нягтлан бодогч бнлтгэх үйлсдээ зөвлөлтийн сурах бичгүүдийг ашиглаж байсны зэрэгцээ “Үйлдвэрлэлийн газрын аж ахуйн үйл ажиллагааны шинэжилгээ” (Ч.Түмэн, Л.Занабазар, 1957), “Улс ардын аж ахуйн салбарын нягьлан бодолх бүртгэлийн үндэс “ (Т.Намжаа, 1966), “Аж үйлдвэр, барилгын байгууллагын аж ахуйн үйл ажиллагааны шинжилгээ” (С.Цэвээнпүрэв, 1972), “Нягтлан бодох бүртгэлийн онол“ (С.Лүндэн, 1974), “Аж үйлдвэрийн газрын нягтлан бодох бүртгэл” (Ч.Түмэн, Ж.Нямсүрэн,1965, 1975), “Худалдаа,бэлтгэл, нийтийн хоолны салбарын нягтлан бодох бүртгэл” (Л.Дамбадорж, 1973, 1976), “Худалдааны нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогын хураамж” (Л.Дамбадорж, 1978) зэрэг үндэсний сурах бичиг, суралцах зүйлийг тэнхимийн багш нар төвлөрсөн төлөьлөгөөт эдийн засгийн жам ёсонд нийцүүлэн зохион боловсруулж хэрэглэсээр ирсэн юм. Манай орон зах зээлийн харилцаанд шилжих болсон үеэс эхлэн америк эрдэмтэдийн олон сжрах бичиг, Олон улсын бүртгэлийн стандартыг сургаотандаа өргөн ашиглахын зэрэгцээгээр тус тэнхимийн багш нар нягтлан бодох бүртгэлийн мэргэжлийн сжрах бичиг, гарын авлага зохион боловсруулж, орчуулж, редакторлон хэвлүүлж сургалтанд ашигласаар байгаа. Багш нөрын бүтээл туурвилаас тоймлон дурьдвал: “Санхүүгийн менежментийн үндэс” (Л.Наранчимэг орчуулга, 1990), “Удирдлагын бүртгэлийн үндсэн асуудалд” (Т.Жаваа товхимол, 1993), “Санхүүгийн бүртгэлийн бодлогын хураамж” (Л.Дамбадорж, 1994), “Санхүүгийн бүртгэл” (Хамтын бүтээл ред. С.Лүндэн, 1995), “Хөрөнгө оруулалтын төслийн шинжилгээ” (Б.Сайнжаргал, Л.Мөнх-Очир нар, 1995), “Аудит” (Н.Цэдвээ, 1995),” Санхүү, удирдлагын бүртгэл” (Т.Жааваа, 1996), “Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем” (Р.Батбаяр, 1999), “Санхүү, өртөг, удирдлагын бүртгэл” (Т.Жааваа 1999),”Олон улсын аудитын стандарт” (Хамтын орчуулга, 1999), “Санхүүгийн тайлангийн шинэжилгээ” (Б.Сайнжаргал, 1999), “Төслийн нягтлан бодох бүртгэлийн гарын авлага” (Р.Бадамханд, 1999), “Зардлын бүртгэл ” (Milton F.Usry, Lawrence H.Hammer. хаитын орчуулга, 2000), “Ахисан түвшингийн бүртгэл” (Д.Нямаа 2000,2008), “Санхүүгийн шинжилгээ” (Д.Моломжамц, 2001), “Олон улсын санхүүгийн тайлагналын стандарт” (хаитын орчуулга, 2003), “Аудитын гарын авлага” (Сюзан Тетфорд, Д.Нямаа 2003), “Орчин үеийн эдийн засгийн нэр томъёоны Ангои-Орос-Монгол толь” (Л.Дамбадорж, 2004), “Зардал удирдлагын бүртгэл: шинжилгээ, загьарчлал” (Н.Тжнгалаг, 2004), “Зардал-Удирдлагын бүртгэл” (Ц.Баянмөнх ред. Б.Сайнуаргал, 1-р дэвтэр 2005, 2-р дэвтэр 2008), ”Зардал-Удирдлагын бүртгэл: бодлого, дасгал” (Ц.Баянмөнх, 2006), “Зардлын бүртгэл бодлого дасгал тест”(Н. Тунгалаг, 2000,2002,2004,2007), “Нягтлан бодох бүртгэлийн үндэс” (Д. Нямаа, Л. Наранчимэг, Б. Наранбаатар, 2007), “Олон улсын үнэлгээний стандарт” (хамтын орчуулга,2007), “Удирдлагын бүртгэл: аргачилсан заалт, бодлого, дасгал , тест”,(Т. Жааваа, 2001,2002,2003,2007), “Санхүүгийн дун шатны бүртгэлийн тест, бодлогын хураамж” (хамтын бүтээл ред. А. Өнөржаргал, Д. Нямаа, А. Еркеш, 2002,2006,2008), “Нягтлан бодох бүртгэл”, (Н. Агваан, ред Б. Сайнжаргал, Л. Дамбадорж, 2006,2008), “Нягтлан бодох бүртгэл”, (А. Еркеш, О. Нүржигмаа, 2008), “Санхүүгин бүртгэл 2: тест , бодлогын хураамж” (А. Еркеш, 2008), “ Нягтлан бодох бүртгэлийн үндэс” (Robert N. Antony. Англи монгол хадмал орчуулга, Л. Дамбадорж, 1998,2008), “Санхүүгийн тайланг хэрхэн судлах вэ” (англи-монгол хадмал орчуулга, Л. Д. Дамбадорж, 2008), “Мэргэжих курс, Нягтлан бодох бүртгэлийн онол ба стандарт, Мэргэжлийн ёс зүй”, (суралцах зүйл, Л. Дамбадорж, 2008)“Нягтлан бодох бүртгэлийн үндэс” (сурах бичиг, хамтын бүтээл, ред Д. Нямаа, Л. Наранчимэг, 2009) зэрэг мэргэжлийн сурах бичиг, суралцах зүйлсийг 1990-ээс 2009 онуудад хэвлүүлсний гадна бүртгэл-эдийн засгийн мэргэжлээр манай тэнхимийн хэмжээнд туурвисан нэг сэдэвт бүтээл-дэд докторых 10, шинжлэхүй ухааны докторых 2-ыг бичиж хамгаалсан ба нийтлүүлжээ. Манай тэнхимийн эрдэмтэн багш нар хамтын хүчин чармайлтаараа дээр дурьдсан бүтээлүүддээ тулгуурлан тэнхим байгуулагдсаны 50жилийн ойд тохиолго мэргэжлийн суурь сурах бичиг “Санхүүгийн дунд шатны бүртгэл”номыг хэвлүүлж, хүндэт олон түмэн оюутан-судлаач, уншигч нартаа зориулж байна. Тус тэнхим нягтлан бодох бүртгэлээр мэргэшсэн бизнесийн удирдлагын бакалаврын зэрэг олгох өдрийн сургалтын хөтөлбөрөө 2006 онд Боловсролын магадлан итгэмжлэх үндэсний зөвлөлөөр магадлан итгэмжлэл хийлгэсний гадна Монгол Улсын Нягтлан бодох бүртгэлийн дээд боловсролын стандартыг 2008 онд стандартчилал, хэмжил зүйн үндэсний төвөөр батлуулсан.

Энэ сурах бичиг нь дээрх хөтөлбөр стандарын дагуу бичигдсэнийг ЭЗС-н эрдмийн зөвлөлийн 2009оны 1-р сарын 12-ны өдрийн хурлаар эдийн засаг, бизнесийн удирдлагын сургуулиудын “Санхүүгийн дунд шатны бүртгэл” хичээлийн сурах бичгийн агуулгыг хангаж байгаа гэж үзэн сайшаасан болно. Сурах бичиг 24 бүлэгтэй бөгөөд 1 бүлэг(Санхүүгийн тайлан бэлтгэж толилуулах үзэл баримтлал)ийг доктор (Sc.D) проф, Төмөрийн жааваа, 2 бүлэг-(Бизнесийн үйл ажиллагааны бүртгэл, тайлан)ийг Монгол улсын гавъяат багш, дэд проф, Луузангийн Дамбадорж 3 бүлэг(Нягтлан бодох бүртгэлийн баланс), 5 бүлэг(Орлогод тооцоолт ба орлогын тайлан)-ийг ахлах багш Ломбодоржийн Наранчимэг, 6 бүлэг(Нягтлан бодох бүртгэл ба мөнөгний цаг хугацааны үнэ цэнэ)-ийг доктор (Ph.D), проф, Банздайн Сайнжаргал, 7 бүлэг(Мөнгөн хөрөнгийн бүртгэл тайлан,-ийг ахлах багш А. Өнөржаргал) 8 бүлэг(Авлагын тооцооны бүртгэл, тайлагнал)-ийг багш А.Еркеш , 9 бүлэг ( Бараа материалаарх хөрөнгийн бүртгэл , тайлан)-ийг багш Л. Дамбадорж, 10 бүлэг (Эргэлтийн бусад хөрөнгийн бүртгэл, тайлагнал)-ийг А. Өнөржаргал, 11 бүлэг (Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн бүртгэл)-ийг бөгш Г. Баасанжав, 12 бүлэг (Биет бус хөрөнгийн бүртгэл, тайлагнал)-ийг багш Б. Хүрэлбаатар , 13 бүлэг (Хөрөнгө оруулалтын бүртгэл)-ийг ахлах багш Д. Нямаа, 14бүлэг (Түрээслэлийн бүртгэл)-ийг Р. Бадамханд , 15 бүлэг(Богино хугацааны өглөгийн бүртгэл)-ийг А. Еркеш, 16 бүлэг (Татварын бүртгэл)-ийг Д. Нямаа 17 бүлэг (Урт хугацаат өглөгийн бүртгэл),-ийг Д. Нямаа, 18 бүлэг (Хувь нийлүүлсэн өмч ба хувьцаа гаргалтын бүртгэл)-ийг багш Н. Саруултөгс, 19 бүлэг(Хуримтлагдсан ашиг ба нэгж хувьцаанд ногдох ашгийн бүртгэл)-ийг Г. Баасанжав, 20 бүлэг(Мөнгөн гүйлгээний тайлан), 21 бүлэг (Санхүүгийн тайлангийн тодруулга)-ийг ахлах багш Н. Цэдвээ , 22 бүлэг (Нягтлан бодох бүртгэлинй өөрчлөлт ба алдааны шинжилгээ)-ийг А. Еркеш , 23 бүлэг (Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, дүгнэлт)-ийг Б. Сайнжаргал, 24 бүлэг (Санхүүгийн тайлангийн аудит)-ийг ахлах багш Л. Мөнх-Очир нар туурвисан болой. Оновчтой бишээр орчуулсаныг бид бүгдээрээ “юу гээч вэ” гэж өчүүхэн ч эргэлзэж бодохгүйгээр эртнээс даган дууриасаар дасн дадаад хэвшчихсэн зарим нэр томъёо, хэллэг, хураангулал зэргийг нэг мөр болгож жигдрүүлэх оролдлого хийж, “хүлээн зөвшөөрөх, ” “акрүэл”, “гүүдвилл”, “НББ”, “АВС компани”, “материаллаг”, “өр төлбөр”, “инфляци” ,“дифляци”, “өндөр”, “үлдэгдэл өртөг”, ‘хэрэв” гэхчилэнгээс аль түрүүнд тааралдсан тэр байрлалд нь засаж, хойшид иймээр илэрхийлсэн шүү гэдгийг зааж зохих тайлбар дагуулсан байгааг мэргэн саруул ухаандаа сайтар тунгаан болгоох бизээ. Энэ сурах бичгийн талаарх шүүмж, зөвлөмж, санал дүгнэлтээ “МУИС ЭЗС НББ-ийн тэнхим” гэсэн шуудангийн accdep@ses.edu.mn гэсэн цахим хаягаар, эсвэл htt://accounting.ses.edu.mn цахим хуудасны “Холбоо барих” булангаар илгээх ажаамуу, Үе Үеийн ахмад төгсөгч оюутан, магистр, доктор, хамт ажиллаж байсан ба ажиллаж байгаа эрдэмтэн багш нар, өнөө үед суралцаж буй оюутан, магистрант, докторант та бүхэндээ болон ирээдүйд ирж суралцах олон залуустаа амжилт хүсэж, номын цагаан буян үргэлжид хураахын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье. Монгол улсйн гавъяат багш, Дэд профессор Л. Дамбадорж

Ерөнхий агуулга I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV. XV. XVI. XVII. XVIII. XIX. XX. XXI. XXII. XXIII. XXIV.

Санхүүгийн тайлан бэлтгэж толилуулах үзэл баримтлал Бизнесийн үйл ажиллагааны бүртгэл тайлан Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем Нягтлан бодох бүртгэлийн баланс Орлогод тооцоололт ба орлогын тайлан Нягтлан бодох бүртгэл ба мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ Мөнгөн хөрөнгийн бүртгэл, тайлан Авлагын тооцооны бүртгэл, тайлагнал Бараа материалаарх хөрөнгийн бүртгэл, тайлан Эргэлтийн бусад хөрөнгийн бүртгэл, тайлан Эргэлтиийн бус биет хөрөнгийн бүртгэл Биет бус хөрөнгийн бүртгэл, тайлагнал Хөрөнгө оруулалтын бүртгэл Түрээслэлийн бүртгэл Богино хугацаат өглөгийн бүртгэл Татварын бүртгэл Урт хугацаат өглөгийн бүртгэл Хувь нийлүүлсэн өмч ба хувьцаа гаргалтын бүртгэл Хуримтлагдсан ашиг ба нэгж хувьцаанд ногдох ашгийн бүртгэл Мөнгөн гүйлгээний тайлан Санхүүгийн тайлангийн тодруулга Нягтлан бодох бүртгэлинй өөрчлөлт ба алдааны шинжилгээ Санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, дүгнэлт Санхүүгийн тайлангийн аудит 1-р дэвтрийн агуулга

1 бүлэг. Санхүүгийн тайлан бэлтгэж толилуулах үзэл баримтлал 1. Нягтлан бодох бүртгэл ба санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт 2. Санхүүгийн тайлагналын зорилго ,бүрдвэр, бэлтгэх зарчим, бүтэц 3. Үндэсний бүртгэл ба шинэтгэлийн тойм хандлага 2-р бүлэг. Бизнесийн үйл ажиллагааны бүртгэл, тайлан 1. Бизнесийн байгууллагын аж ахуйн үйл ажиллагаа 2. Аж ахуйн үйл ажиллагааны бүртгэл, тайлан 3. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны бүртгэл 4. Худалдааны үйл ажиллагааны бүртгэл 5. Үйлчилгээ хэрэгжүүлэлтийн үйл ажиллагааны бүртгэл 6. Бизнесийн үйл ажиллагааны үзүүлэлтээрх тайлагнал, тодруулга Хэлэлцэх асуулт Сорилтын бодлого 3-р бүлэг. Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем 1. Бизнесийн байгууллага ба нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем 2. Компьютерээр ажил гүйлгээний өгөгдөл боловсруулах арга зүй 3. Компанийн нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийг компьютерийн программаар боловсруулалтын товч жишээ

Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест 4-р бүлэг. Нягтлан бодох бүртгэлийн баланс 1. Баланс, түүний бүтэц, агуулга ба ангилал 2. Балансын маягтад бүртгэлийн мэдээллийг тусгах журам, балансын ач холбогдол 3. Эргэлтийн хөроөнгийнталаар балансад тусгагдах үзүүлэлт 4. Эргэлтийн бус хөрөнгийн талаар балансад тусгагдах үзүүлэлт 5. Эргэлтийн ба эргэлтийн бус өглөгийн талаар балансад тусгах үзүүлэлт 6. Эзэмшигчийн өмчийн талаар балансад тусгагдах үзүүлэл 7. Болзошгүй зүйлс ба баланс гаргасны дараах үйл явц Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест 5-р бүлэг. Орлогод тооцоолт ба орлогын тайлан 1. Орлогын тухай ойлголт, орлогод тооцоолтын зарчим 2. Орлогын тайлангийн хэлбэрүүд, орлогын тайлан бэлтгэх арга зүй 3. Гэрээт ажлын явц дахь орлогын тооцоолол, бүртгэл 4. Гэрээт ажлын гүйцэтгэлийн дараа орлогод тооцоолт ба бүртгэл Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест 6-р бүлэг. Нягтлан бодох бүртгэл ба мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ 1. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн ухагдахуун ба түүний хэрэглээ 2. Хүү, түүний шинж чанар, төрлүүд 3. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцоолох журам, тэдгээрийн хэрэглээ Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест Жишээ дасгал 7-р бүлэг. Мөнгөн хөрөнгийн бүртгэл, тайлан 1. Бизнесийн байгууллагын мөнгөн хөрөнгө, түүний төрөл 2. Бэлэн мөнгөний тооцоо, бүртгэл 3. Мөнгөний бэлэн бус тооцооны бүртгэл 4. Гадаад валютаарх мөнгөний бүртгэл, тооцоо 5. Мөнгөн хөрөнгийн тайлагнал Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест 8-р бүлэг. Авлагын тооцооны бүртгэл, тайлагнал 1. Авлагад тооцоолт, авлагын төрөл 2. Тооцоогоорх авлагын бүртгэл 3. Найдваргүй авлагын бүртгэл 4. Тооцоогоорх авлагыг бусдад шилжүүлэх 5. Вексэлээрх авлагын бүртгэл 6. Бусад авлагын бүртгэл 7. Авлагын бүртгэлийн мэдээлэл, тайлагнал тодруулга Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест

9-р бүлэг. Бараа материалаарх хөрөнгийн бүртгэл, тайлан 1. Бараа материалаарх хөрөнг, түүний ангилал, байршил, бүртгэл-тайлангийн зорилго 2. Бараа материалаарх хөрөнгийн бүртгэл 3. Бараа материалаарх хөрөнгийн зарлагдалтын үнэлгээний арга зүй 4. Бараа материалаарх хөрөнгийн бүртгэл-хяналтын цаг үеийн ба байнгын систем 5. Бараа материалаарх хөрөнгийн бүртгэл-хяналтын жижиглэнгийн арга 6. Бараа материалаарх хөрөнгийн бүртгэл-хяналтын тооцооллын бусад арга 7. Эд хариуцагчийн тайлан, тооцоо 8. Бараа материалаарх хөрөнгийн тайлагнал, тодруулга Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест 10-р бүлэг. Эргэлийн бусад хөрөнгийн бүртгэл, тайлагнал 1. Эргэлтийн бусад хөрөнгийн төрөл, үнэлгээ 2. Дуусаагүй үйлдврэлэлийн бүртгэл ба бэлэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний өртөг бүрдэлт 3. Урьдчилж төлсөн зардал ба урьчдилж төлсөн тооцооны бүртгэл 4. Эргэлтийн сүргийн мал амьтдын бүртгэл Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест 11-р бүлэг. Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн бүртгэл 1. Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн тухай ойлголт, түүний төрөл , ангилал 2. Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн өртөг бүрдүүлэлт, ашиглалтанд авах үеийн бүртгэл 3. Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн элэгдэл, элэгдэл тооцолтын арга 4. Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн ашиглалтын үеийн зардал, түүний бүртгэл 5. Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн дахин үнэлгээ, түүний бүртгэл 6. Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн данснаас хасалтын бүртгэл 7. Эргэлтийн бус биет хөрөнгийн үзүүлэлтээрх тайлагнал тодруулга Хэлэлцэх асуулт Мэдлэг шалгах тест Хавсралт Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн хүснэгт Ном зүй

1-р бүлэг САНХҮҮГИЙН ТАЙЛАН БЭЛТГЭЖ ТОЛИЛУУЛАХ ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ 1. Нягтлан бодох бүртгэл ба Санхүүгийн Тайлагналын Олон Улсын Стандарт 2. Санхүүгийн тайлагналын зорилго, бүрдвэр, бэлтгэх зарчим, бүтэц 3. Үндэсний бүртгэл ба шинэтгэлийн тойм хандлага Сэдвийн товч агуулга: Нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлтийн хүрээнд аж ахуйн нэгж байгууллагын үйл ажиллагааг бүх талаас нь тусгасан олон төрлийн мэдээлэл боловсруулан гаргадаг бөгөөд түүнийг зориулалтаар

нь санхүүгийн ба удирдлагын бүртгэл гэж ангилдаг. Удирдлагын (зардалын) бүртгэлийн мэдээллийг дотоод хэрэглэгчид болох байгууллагын удирдлага голлон ашиглах бол санхүүгийн бүртгэлийн мэдээлэл нь голдуу гадны хэрэглэгчдийг бизнесийн байгууллагын ашигт ажиллагаа, санхүүгийн байдал түүний өөрчллөлтийн талаарх ерөнхий мэдээллээр хангадаг. Удирдлагын бүртгэлийн мэдээлэлд аж ахуйн үйл ажиллагааны төсөвлөлт, хяналт, хариуцлагын тайлан ба хэлбэлзэлийн шинжилгээ болон удирдлагын шийдвэрт зориулагдсан бүх мэдээллүүд орно. Санхүүгийн бүртгэлийн мэдээллийн системийн гарц нь санхүүгийн тайлан болно, өөрөөр хэлбэл санхүүгийн тайлан бэлтгэх үйл явцыг санхүүгийн бүртгэл гэж ойлгож болно. Санхүүгийн тайлан нь ОУБС 1-д зааснаар дахаа бүтэцтэй: 1. Баланс /Үлдэгдлийн тэнцэл/ 2. Орлогын тайлан 3. Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан 4. Мөнгөн гүйлгээний тайлан ба 5. Нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого ба тайлбар тэмдэглэл Санхүүгийн тайлан нь хэрэглэгчдэд үнэн зөв шийдвэр гаргахад нь урьдчилан таамаглаж болхуйц мэдээлэл өгөх зорилготой. Нийтлэг зориулалтын санхүүгийн тайлан /1/ хөрөнгө орууллалт, зээл авах, өгөх шийдвэр гаргахад туслах мэдээлэл , /2/ мөнгөн гүйлгээний төлөвийг үнэлхэд туслах мэдээлэл, /3/байгууллагын нөөц өмчийн өөрчлөлтийн мэдээллийг агуулах ёстой. Санхүүгийн тайлангийн хэрэглэгчдэд хөрөнгө оруулагчид ажитан лабан хаагчид, зээлдүүлэгчид, түүнчлэн худалдан авагчид, засгийн газрын болон олон нийтийн байгууллагууд орно. Тэд мэдээллийнхээ хэргэцээг хангахын тулд санхүүгийн тайланг ашигладаг. /а/ Хөрөнгө оруулагчид-хувьцааг худалдан авах өөртөөр байлгах буюу худалдах талаар шийдвэр гаргах хөрөнгө оруулалтын өгөөжөө тодорхойлох /б/ Ажилтан албан хаагчид нь удирдлагын хариуцлага ашигт ажиллагаа, ажил олгогчийн цалин хөлс, тэтгэвэр олгох хэтийн төлөв, үйл ажиллаганы тогтвортой байдлыг үнэлэх /в/ Зээл олгогчид –аж хауйн нэгжийн барьцаалсан хөрөнгө хангалттай эсэх, зээлийн өр болон хүүний төлбөрийг төлөх боломжийг үнэлэх /г/ Засгийн газрын байгууллагууд нь макро түвшинд аж ахуйн нэжгийн үйл ажиллагааг зохицуулах татварын бодлогыг толорхойлох, үндэсний статистикийн үзүүлэлтүүдийг бэлтгэх /д/ Бэлтгэн нийлүүлэгчид худалдан авагчид нь аж ахуйн нэгжийн төлбөр төлөх чадварыг сонирхож, үйл ажиллагааны тогтвортой байдлыг үнэлэх гэх мэт. Санхүүгийн тайлан нь тухайн аж ахуйн нэгжийн үр ашигт байдлоын өөрчлөлт болон цаашдын төлөв хандлагын талаарх мэдээллээр олон нийтийг хангахад тусладаг. Санхүүгийн тайлангийн мэдээлэ ойлгомжтой, зохистой, итгэл үнэмшилтэй, зэрэгцүүлж болохуйц гэсэн 4 суурь шинжийг агуулсан байх ёстой. Ойлгожтой байх нь мэдээллийн үндсэн шинж бөгөөд хэрэглэгчид түүнийг хялбар түргэн ойлгох боломжтой байх ёстой. Ойлгомжтой мэдээлэл бэлтгэх нь нэг талаас аж ахуйн нэгжийн мэдээлэл болорвсруулалтын горимоос шалтгаалах боловч нөгөө талаас мэдээллийг ойлгох хэрэглэгчин чадвар бас нөлөөтэй.

Мэдээлэл хэрэглэгч нь бизнес , төсөв, төлөвлөгөө, үйл явцын орчин, нягтлан бодох бүртгэлийн талаарх хангалттай мэдлэгтэй байхаас гадна мэдээллийг судлах хүсэл тэмүүлэлтэй байх ёстой. Зохистой буюу хамааралтай байх- Өнгөрсөн , одоо, ирээдүйн үйл явцыг үнэлэхэд тусалж өмнөх төсөөллийг батлах ба засварлах, эдийн засгийн шийдэлд нөлөөлөхүйц мэдээллийг зохистой гэж үзнэ. Шаардлагагүй мэдээллийг тайлагнадаггүй бол шаардлагатай мэдээлэл нөлдөөлөхүйц (materiality гэдгийн энд ба хойшид нөлөөлөхүйц , ноцтой, мэдэгдэхүйц, жинтэй гэхчилэнгээр тухайн тухайн агуулгад нь тохируулж авлаа) зүйлсийг орхигдуулахгүй байх ёстой. Мэдээллийг орхигдуулах буюу буруу тооцсон нь санхүүгийн тайлан үндэслэн гаргаж байгаа хэрэглэгчийн эдийн засгийн шийдвэрт нөлөөлж байвал түүнийг нөлөөлхөүйц мэдээлэл гэж үзнэ. Зохистой мэдээллийн хувьд нэгд , урьдчидлан таамаглах үнэ цэнэ хоёрт, үйл явцыг баталгаажуулсан эргэх холбооны үнэ цэнэ, гуравт, цаг хугацааны үнэ цэнэ хамгаас чухал. Итгэл үнэмшил нь элдэв алдаа заль мэхнээс ангид үнэн зөв итгэл үнэмшилтэй байхгы ойлгож мэдээллийн үнэн зөвийг хараат бусаар шалгаж баталгаажуулах хэмжилийн үнэн зөв , бодитой байх гэсэн гол шинжүүдийг агуулна. Мэдээллийн утга ач холбогдол үнэ цэнэ түүний итгэл үнэмшилд үнэн зөв бодит найдварт чанараас хамаарах нь зүйн хэрэг. Нийцдээ ч мөн чанар илэрхийлэл нь буруу бол хуурамч гэж үзнэ. Итгэл үнэмшилтэй байхын гол шинжүүд Бүрэн гүйцэд –бодитой байдлыг үнэн зөв шударга илэрхийлэхийн тулд аж ахуйн харилцааны үйл явцыг аль болох бүрэн тусгах буюу тусгахаар бэлдсэн байх ёстой Хэлбэрээс агуулга давамгайлах- Аж ахуйн харилцааны үйл явцыг хууль зүйн талаас төдийгүй эдийн засгийн бодит үр нөлөөг бүртгэлд тусгахыг хичээх ёстой Төв голч- Сонирхогч нэг бүлэгт нөгөө хэсгээс илүү тааламжтай байхаар мэдээллийг сонгож болохгүй Хянамгай байх- Тодорхой бус нөхцөлд эргэлзээтэй зүйлсэд болгоомжтой хандаж хөрнгөө орлого , өглөг ба зардалыг хэт эмэх хэт буруулахаас зайлсхийх хөрөнгө ба орлогыг илүү илэрхийлэх хамгийн бага магадлал бүхий шийдлийг сонгохыг консерватизм гэж ч гэдэг. Зэрэгцүүлэх боломж. Хэрэглэгчид санхүүгийн тайланг жишиж ижил төстэй ба ялгаатай зүйлсийг олж харах боломжтой байх ёстой. Цаг хугацааны өөр өөр үеийн болон ижил төстэй аж ахуйн нэгжүүдийн санхүүгийн мэдээлэл зэрэгцүүлэх боломжтой байх ёстой үүний тулд адил төрлийн ажил гүйлгээ үйл явцыг хэмжиж бүртгэхэд бүх аж ахуйн нэгж нэгдмэл нэг арга зүйтэй байж энэ бүртгэлийн бодлогыг нэг тайлангийн үеэс нөгөө тайлангийн үед тууштай мөрдөнө. Манай улсын нягтлан бодох бүртгэлийн хууль /1993/-д зааснаар Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагааявуулж байгаа аж ахуйн нэгж , байгууллага нягтлан бодох бүртгэл хөтлөж санхүүгийн тайлан гаргана гэж заасан байдаг. Аж ахуйн нэгж нь нөхөрлөлө, хоршоо, компани хэлбэрээр зохион байгуулагддаг боловч санхүүгийн дунд шатны бүртгэл сурах бичигт компанийн нягтлан бодох бүртгэл тайлагналын асуудлыг авч үзнэ. Бусад хэлбэрийн аж ахуйн нэгж болон бизнесийн нэгдлийн бүртгэлд тайлагналыг ахисан түвшний нягтлан бодох бүртгэлээр судлана. 

Нягтлан бодох бүртгэл ба санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт

Одоогоос 6000 орчим жилийн тэртээ нягтлан бодох бүртгэлийн хамгийн энгийн хэлбэр үүссэн гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. Америк тив нээгдэж их хөгжил өрнөсөн 15 зууны эхэнд Италийн алдарт математикч Лука Пачолли /1445-1517/ 1494 онд “Арифметик геометрийн тэнцвэр харьцааны сургааль” хэмээх үнэт бүтээлээ хэвлүүлжээ. Л.Пачолли өөрийн суут бүтээлдээ “Данс ба бичилтийн тухай өгүүлэх нь” гэсэн бүлэг туурвисан нь чухамхүү нягтлан бодох бүртгэлийн давхар бичилтийн онолын үндсийг тавьж мөнгөний тооцооны үндсэн хэрэглүүр болох нягтлан бодох бүртгэлийн давхар бичилтийн цоо шинэ шалгарсан төдийгүй мөнхийн онол сургаалийг үлдээсэн юм. Түүнээс хойш Ж.Савари/1673/, Д.Чербони/1827-1917/, И.Ф.Шер/1846-1924/,Л.Р.Дикси/18641932/, Ф.В.Езерский/1836-1916/, Н.И.Попов, Е.Е.Сивлерс /1852-1917/, Э.Шмаленбах /18731955/, Ф.Шмидт /1882-1950/, Н.А.Блатов /1875-1942/, А.П.Рудановский /1863-1934/, А.М.Галаган /1879-1938/,ба Э.К.Гильде /1904-1983/, В.Леонтьев /1906/, Х.Саймон /1916/, Хофстед Геерт, С.Ж.Грейн зэрэг олон эрдэмтэн судлаачид нягтлан бодох бүртгэлмйн хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан. Ж.Савари нь нягтлан бодох бүртгэлийн онолыг Европ даяар хөгжүүлж түгээх нягтлан бодох бүртгэлийн дансдыг бүртгэх зүйлийн цар хүрээгээр ангилах, дансны харилцааны дэг журмыг боловсруулахад үнэтнй хувь нэмэр оруулсан бол Д.Чербоний нягтлан бодох бүртгэлийн эрх зүйн шинж чанарын анх удаа тодорхойлсон төдийгүй бүртгэлийн албаны онцлог бүтцийг томъёолсон. Швейцарийн эрдэмтэн И.Ф.Шер нь балансын онол зүйг боловсруулсан төдийгүй балансын төрөл хэлбэрийн тухай, хөрөнгө, эх үүсвэрийн бүтэц, баланс ба хөрөнгө эх үүсвэрийн уялдаа хамаарлыг анх удаа цэгцтэй томъёолж боловсруулсан гавъяатай билээ Л.Р.Диксмйн үзэл санаа нь нягтдан бодох бүртгэлийн үндсэн зорилтыг тодорхоылоход чиглэгдэж байсан.Тэрэнэр санхүүгийн үр дүнг тодорхойлох, зохицуулах байгууллагынсанхүүгийн байдлыг үнэн зөв тодорхойлох нь бүртгэлийн үндсэн үүрэг гэж үзсэн бөгөөд албан татвар, ашгийн хуваарилалт, ашиг, алдагдалд нөлөөлөх /үнийн өөрчлөлт гэх мэт/ хүчин зүйлсийг тооцоолох сауудлыг цэгцтэй дэвшүүлж байсан төдийгүй баримтын шалгалт, эд хөрөнгийн тооллого, аудитын үүрэг ая холбогдлыг тодорхойлсон олон санаа бодлыг дэвшүүлж байжээ. Ф.В.Езерский нь үйл ажиллагааны явц, үр дүнг цаг тухайд нь тодорхойлох бодитой үнэ өртөг хэрэглэх, дэлгэрэнгүй хураангуй бүртгэлийг нягт уялдуулах дотоод хяналтын журмыг нэвтрүүлэх, өр авлага, эх үүсвэрийн хамаарлыг тодорхойлох зэрэг асуудлыг бүрэн авч үзсэн эрдэмтэн бөгөөд орлого, зардал, үлдэгдэл гэсэн гурвалсан сүлжээнд үндэслэсэн Оросын гэх үзэл загварыг боловсруулсан. Н.И.Попов нь бүртгэлийн арга зүйг математиктай холбосон анхныб эрдэмтэн юм. “ Хөрөнгө, эх үүсвэрийн хэмжээ адил тэнцүү байна. Нягтлан бодох бүртгэл бол эдийн засгийн шинжлэх ухаан мөн. Давхар бичилт бол чөлөөтэй онолоос үүдэн гарсан сургааль” гэхчилэн томъёолсон нь Н.И.Поповын бүтээлийн үнэ цэнийг тодорхойлно. Е.Е.Сивлерс бол бүртгэх зүйл /хөрөнөг эх үүсвэр/-ийн ангилалыг өнөөгийнхтэй ойролцоогоор боловсруулсны дээр нягтлан бодох бүртгэлийн зөөх арга зүйг төлөвшүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. Немцийн эрдэмтэн Э.Шмаленбах нь нягтлан бодох бүртгэлийн балансын агуулга төрөл хэлбэрийн талаар өөрийн үзлийг боловсруулж эхлэлт устгалын болон цаг үеийн балансын ялгааг цэгцтэй гаргасан бөгөөд орох орлого, гарах зардал, дуусаагүй үйлдвэрлэлэ зэргийг томъёолсон анхны эрдэмтэн байжээ. ЭШмаленбах анх удаа баланс нь зөвхөн хөрөнгө эх үүсвэрийн үлдэгдлийг тодорхойлдог төдийгүй тэдгээрийн өөрчлөлтийг давхар харуулна гэж томъёолсон байна. Эрдэмтэн Ф.Шмидтийн нэг гавъяа бол үйл ажиллагааны үр дүнг шинээр бий болсон капитал, ашиг өгөөжөөр тодорхойлох санааг дэвшүүлсэнд оршино. Хөрөнгө

капитал нэмэгдэх ашиг олох нь зөвхөн хөрөнгийн орчил эргэлтийн үр дүн гэж тодорхойлсон нь гүйлгээний бодит балансын тухай үзлийг хөгжүүлэх үндэс болсон байна. Тэрээр үнэ өртгийг үнэн бодитой тодорхойлох ганц шалгарсан арга нь калькуляци мөн гэж сургасан юм. Н.А.Блатовийн үзэл бодолоор арилжааны үйл ажиллагаа нь эд агуурс, мөнгөн хөрөнгө, өглөг хэмээх 3н зүйлд суурилдаг. Энэ 3н суурьд тулгуурлан арилжааны үйл ажиллагаа болон давхар бичилтийн загварийг боловсруулснаар 1930-д оны үед энэ үзэл санаа нь ширүүн шүүмж эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан авч тууштай байсны хэрээр үзэл тархсаар балансыг эхлэлтийн цаг хугацааны устгалт / хаалт/-ийн анхны шатны ба нэгдсэн, цэвэр ба бохир дүнгийн, гүйлгээний ба үлдэгдлийн гэхчилэн ангилж байсан нь өнөө ч мөрдөгдсөөр буй. А.П.Рудановский хөрөнгө зардлыг төсөвлөх, сан, нөөц байгуулах, эд хөрөнгийн тооллого хийх зэргийн тухайд шинэ соргог санаа дэвшүүлж зардлыг капиталжуулах улс орны хэмжээнд баланстай байх асуудлаар сонирхолтой санаа дэвшүүлж байжээ. Харин А.М.Галаган бүртгэлийн орчил циклийн үе шатуудыг логик дараалалтай тодорхойлж үндсэн баримтын үүрэг ач холбогдлыг олон талаас үнэлж цэгнэсэн эрдэмтэн бол Э.К.Гильден нь бусаднөдийн хамт нормативийн аргын онол зөвлөмжийг боловсруулах өөрийн өртгийг тооцоолох аргыг нэвтрүүлэх зэрэг чиглэлээр олон арван жил хөдөлмөрлөсөн суут эрдэмтэдийн нэг мөн. В.Леонтьев 1973 онд нобелийн шагнал хүртсэн “Орц гарцын шинжилгээ” хэмээх судалгааны ажлаараа орлого зардлын зохистой харьцаа хоорондын уялдаа холбоог эдийн засгийн макро болон микро түвшинд томъёолсон нь нягтлан бодох бүртгэлийн хуримтлуулан тооцолт суурийн үндэс болсон юм. Америкийн эдийн засагч Х.Саймон аж ахуйн байгууллагын удирдлагын шийдвэр гаргах процессийг анхлан судлаж өнөөгийн нягтлан бодох бүртгэлийн бүрэлдхүүн болох удирдлагын бүртгэлийн үндсэн суурийг тавьсан байна. 1980д онуудад санхүүгийн тайлагналд соёлын хувьсагч хүчтэй нөлөөтэйг нотлосон Грейний 4 хэмжээст судалгаа нь уламжлалт ёс зүйн хэв шинж /IC/, нийгмийн хувьсагч /SV/, бүртгэлийн систем /AS/, мэдээллийн хувьсагч /AV/, хоорондын логик уялдааг загварчилжээ. Мэргэжлийн ур чадвар /professionalism/, нэг хэв загвараар ижилсүүлэх хандлага /uniformity/, хуучинсаг үзэл /conservatism/, нууцлаг шинж /secrecy/ гэсэн 4 шинжээр аливаа улсын санхүүгийн хэмжил зүй тайлагналын соёлд үнэлэмж өгөх тухай сонирхолтой санааг сэдсэн.

19-20 зууны заагаас чөлөөт үйлдвэрлэгч бүхий хувийын хэвшлийн капиталист сектороос үнэт цаас капиталын зах зээлд шилжсэнээр санхүүгийн тайлагналын орчин бүхэлдээ өөрчлөгдөв. Зах зээлд чөлөөт үйлдвэрлэгч болон олигополь, монополь ноёрхол ба өрсөлдөөнт бүтэцүүд бий болж, үнэт цаасны арилжаа, татварын систем хүчтэй хөгжин, капитал шилжилт нэг улсын хүрээнээс нэгэнт хальж, санхүүгийн хэмжилтүүдээс гадна ашиг бий болгох чадвар, орлого хэмжил, санхүүгийн мэдээллийн жишэлтэд их анхаарах болсон. Мэргэшсэн нягтлан бодогч мэргэжлийн ёсзү, хяналтууд үүссэн явдал , мэргэжлийн төлөвшилд үндсэн эргэлт хийж шинжлэх ухаан мэдээллийн үйлчилгээ ба загвар болж хөгжих суурь тавигдсан. 1854 онд Эдденбург, 1980 онд Англи Уэльс-н 1887онд амеркийн мэргэшсэн нягтлан бодогчдын байгууллагууд үүссэн. Санхүүгийн бүртгэлийн орчлын хувьсал хэрэглэгчийн өсөн нэмэгдэж буй эрэлт нь санхүүгийн тайлагналын хэв загваруудыг олон улсын хэмжээнд системтээгээр хөгжихөд хүргэжээ. Санхүүгийн тайлагналын хэв загвар гэдэг нь нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлт ба мэдээллийн технологи, санхүүгийн тайлагнал дах өөр хоорондоо ялгаатай арга горимуудын цогц шийдэл юм. Санхүүгийн тайлагналын загварууд үүсэл хөгжил төлөвшил, санхүүгийн тайланд үзүүлэлтийг тайлагнах үнэ цэнэ, хэрэглээний чиг хандлагуудыг авч үзвэл хамгийн эхний

загварууд 15-р зуунд үүсч өнөөдрийг хүртэл бүс нутгийн болон олон улсын бүртгэлийн ялгаатай загварууд болтлоо хөгжлийн ээдрээтэй урт удаан замуудыг туулсан билээ. Судлаачид нягтлан бодох бүртгэлд санхүүгийн тайлан гаргалтын дараах загваруудыг авч үздэг. Эх газрын буюу англо саксонны загвар-Энэ загвар европын ихэнх улсууд болон Япон, Перу, Бразили зэрэг орнуудад хөгжсөн төрийн хяналтын хүчтэй тогтолцоонд тохирсон учир улсын нэгдсэн бодлогын дагуу явагддаг ерөнхийдөө татварын зорилготой. Англи америкийн загвар Энэ загварын үндсэн зарчмууд Их британи болон АНУ-д боловсруулагдсан гэж үздэг. Үнэт цаасны зах зээл болон хувийн секторт хөрөнгө оруулагчдын хэрэгцээт мэдээллэд илүү чиглэсэн онцлогтой. Өмнөд америкийн загвар Аргентин, Боливе, Гаян, Паругвай,Перу, Эквадор, Чили, Урагвай зэрэг улсуудад хэрэглэгддэг ханш уналт-(inflation гэдгийг энд ба хойшид ханш уналт гэж авсан) –ын нөлөөг бүртгэлийн мэдээлэлд тусгах цаг үеийн залруулгыг хийдэг бөгөөд төрийн зохицуулалт бөгөөд татварын зорилго давамгайлдаг. Сламын загвар Арабын болон Африкийн ихэнх орнуудад тархсан илүү ёс суртахууныг тусгасан хөрөнгө өглөгийг зах зээлийн үнээр үнэлдэг онцлогтой. Олон улсын загвар Санхүүгийн тайлагналын орчны өөрчлөлт, мэдээлэл хэрэглэгчийн өсөн нэмэгдэж буй эрэлт нь санхүүгийн тайлагналын үндэсниы болон бүс нутгийн загваруудыг олон улсын хэмжээнд зохицуулагч байгууллага үүсгэхэд хүргэжээ. 1973онд нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандартын хороо (International Accounting Standards Committee) (ОУБСХ) Лондон хотноо байгуулагдаж нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт /ОУБС/-ыг баталж эхэлсэн. 1984 онд Лондонгийн хөрөнгийн бирж ОУБС-н дагуу бэлтгэсэн тайланг зөв гэж үзсэн /признать, признание, recognize, recoginition гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх гэдгээр бус тооцох , тодорхойлох гэж үзэх , бүртгэх гэхчилэнгээр зохих хэсэгт нь харуулж авсан байгаа/ ба 1985 онд General electric USA компани ОУБС ба GAAP (Generally Accepted Accounting Principles) Амеркийн нягтлан бодох бүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчмуудын дагуу санхүүгийн тайлан гаргасан нь олон улсын загварын хөгжилд чухал алхам болсон. 1997 онд Тайлбарын байнгын хороо байгуулагдаж нягтлан бодох бүртгэлийн маргаантай асуудлыг авч хэлэлцэж стандартын тайлбар гаргах болсон. 2001онд ОУБСХ нь олон улсын бүртгэлийн стандартын зөвлөл /ОУБСЗ/ болж шинэчлэгдсэнээр шинээр гарсан стандартуудыг нягтлан бодох бүртгэлийн биш олон улсын санхүүгийн тайлагналын стандарт /ОУСТС/ гэж нэрлэн батлан гаргадаг болсон.

2001оноос хойш батлагдсан стандартууд бүгд ОУСТС нэртэй байгаа юм. ОУБСЗ нь 14 гишүүнтэй , үүнээс 12 нь байнгын ажиллагаатай, 3-5жил тутам сонгогдон 8-с дээш гишүүний саналаар стандарт баталдаг. Энэхүү зөвлөл нь ОУСТС –н төслийг бэлтгэх, стандартын хэлэлцүүлгийг зохион байгуулах, стандарт хэвлүүлэх гэсэн үндсэн үүрэгтэй ажилладаг. ОУБСЗ-н дэргэд зөвлөх зөвлөл /Standards Advisory Council/ ба тайлбарын хороо /International Financial Reporting Interpretations Committee/ ажилладаг. Зөвлөх зөвлөл нь дэлхийн бүс нутаг, улс орны төлөөлөл бүхий 45 хүний бүрэлдэхүүнтэй, 3 жилээр сонгогдон ажилладаг. Жил бүр 3-с доошгүй нээлттэй уулзалт зохион байгуулдаг байна. Тайлбарын хороо нь байнгын 12 гишүүнтэйгээр үйл ажиллагаа явуулдаг ба батлагдсан стандартуудын тайлбарыг бэлтгэж , санхүүгийн тайлагналын асуудалтай холбоотой цаг үеийн удирдамжаар ханган ажилладаг. ОУБСЗ цаашид балансыг боловсронгуй болгох, түүхэн /анхны/ өртгийн зарчмаас аль болох татгалзах, өмчийн зорилгоос хяналтын зорилгод шилжих хөроөнгийн бүртгэлээс нөөцийн бүртгэлд шилжих буюу нийт үнээс илүү цэвэр үнэлгээнд анхаарах , нягтлан бодох бүртгэлийн

явцыг зохицуулахаасаа илүү санхүүгийн тайланг боловсронгуй болгох чиг хандлагатайгаар ажиллаж байна. ОУСТС-н давуу тал нь нэгд , бүртгэл тайлагналын тухайн үеийнхээ шилдэг онол , туршлагыг нэгтгэсэн , хоёрт, аль бүс нутаг бизнесийн орчинд нийцэл сайтай, гуравт, хэрэглэхэд хялбар зардлын хувьд хямд зэрэг болно. ОУБС 1 “Санхүүгийн тайлангийн толилуулга” –д зааснаар ОУСТС гэж ОУБСЗ-өөс батлан гаргасан стандартууд ба тайлбаруудыг хэлнэ. 2008 оны байдлаар ОУСТС нь доорх бүтэцтэй байгаа үүнд: - ОУСТС /International Financial Reporting Standards- IFRS/ 8, - ОУБС /International Accounting Standards-IAS/ 30, - Стандартын тайлбаруу /International Financial Reporting Interpretations-IFRI/ 24 орно.

International Financial Reporting Standards (IFRS) 2008 IFRS 1 IFRS 2 IFRS 3 IFRS 4 IFRS 5

First time Adoption of International Financial reporting Standards Share based payment Business combinations Insurance contracts Non currentAasset Held for Sale and Discontinued operations

IFRS Exploration for and Evaluation of 6 Mineral Resources IFRS 7 Financial instruments: Disclosure IFRS 8 Operating segments International accounting standards (IAS) IAS 1 Presentation of Financial Statements IAS 2 Inventories IAS 7 Cash Flow Statements IAS 8 IAS 10 IAS 11 IAS 12 IAS 14 IAS 16 IAS 17 IAS 18 IAS 19

Accounting policies, Change in Accounting Estimates and Errors Events after the balance sheet date Construction contracts Income taxes Segment reporting Property, Plant and Equipment Leases Revenue Employee Benefits

Санхүүгийн тайлагналийн олон улсын стандарт (ОУСТС) 2008 ОУСТС Санхүүгийн тайлагналын олон улсын 1 стандартыг анхлан хэрэгжүүлэх нь ОУСТС 2 Хувьцаанд үндэслэсэн төлбөр ОУСТС 3 Бизнесий нэгдэл ОУСТС 4 Даатгалын гэрээ ОУСТС 5

Худалдах зорилгоор олж эзэмшсэн эргэлтийн бус хөрөнгө ба зогсоогдсон үйл ажиллагаа

ОУСТС 6 Ашигт малтмалын хайгуул болон үнэлгээ ОУСТС 7 Санхүүгийн хэрэглүүр: Тодруулга ОУСТС 8 Үйл ажиллагааны сегмент Нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт ОУБС 1 Санхүүгийн тайлагналын толилуулга ОУБС 2 Бараа материал ОУБС 7 Мөнгөн гүйлгээний тайлан ОУБС 8 ОУБС 10 ОУБС 11 ОУБС 12 ОУБС 14 ОУБС 16 ОУБС 17 ОУБС 18 ОУБС

Бүртгэлийн бодлого тооцоололд гарах өөрчлөлтүүд ба алдаанууд Балансын дараах үйл явц Барилгын гэрээ Орлогын албан татвар Сегментийн тайлагнал Үндсэн хөрөнгө Түрээ Орлого Ажиллагсдын тэтгэмж

IAS 20

Grants and Disclosure of Government Assistance

IAS 21

The effects of Changes in Foreign exchange rates

IAS 23 IAS 24

Borrowing costs Related party disclosures

IAS 26

Accounting and reporting by retirement benefit plans

IAS 27

Consolidated and Separate Financial Statements

IAS 28 IAS 29 IAS 31 IAS 32 IAS 33 IAS 34 IAS 36 IAS 37 IAS 38 IAS 39 IAS 40 IAS 41

Investment in Associates Financial reporting on Hyperinflationary economies Interest in Joint Ventures Financial instruments: Presentation Earnings per share Interim Financial Reporting Impairement of assets Provisions, Contingent liabilities and contingent assets Intangible assets Financial instruments: Recognition and Measurement Investment property Agriculture

19 ОУБС 20 ОУБС 21 ОУБС 23 ОУБС 24 ОУБС 26 ОУБС 27 ОУБС 28 ОУБС 29 ОУБС 31 ОУБС 32 ОУБС 33 ОУБС 34 ОУБС 36 ОУБС 37 ОУБС 38 ОУБС 39 ОУБС 40 ОУБС 41

Засгийн газрын тусламжын бүртгэл ба тодруулга Гадаад валютын ханшын өөрчлөлтийн үр нөлөө Зээлийн зардал Холбоотой талуудын тодруулга Тэтгэврийн хөдөлгөөний бүртгэл ба тайлагнал Санхүүгийн нэгтгэсэн ба тусдаа тайлан Хараат компани дахь хөрөнгө оруулалт Хэт ханш уналт бүхий эдийн засгийн үе дэх санхүүгийн тайлагнал Хамтарсан үйлдвэр дэх хувь оролцоо Санхүүгийн хэрэглүүр: Толилуулга Нэгж хувьцаанд ногдох ашиг Завсар үеийн санхүүгийн тайлан Хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралт Нөөц, болзошгүй өглөг ба болзошгүй хөрөнгө Биет бус хөрөнгө Санхүүгийн хэрэглүүр: Тооцолт ба хэмжилт Хөрөнгө оруулалтын зориулалттай үл хөдлөх хөрөнгө Хөдөө аж ахуй

Стандартуудыг дараах байдлаар Ерөнхийлөн бүлэглэж болно.

1. Сахүүгий тайлангийн бүтэц, агуулга, тодруулгы талаарх стандартууд. ОУБС 1, ОУБС 7, ОУБС 8, ОУБС 10, ОУБС 14, ОУБС 34, ОУБС 41, ОУСТС 4, ОУСТС 6, ОУСТС 8 хувьд санхүүгийн тайлангийн бүтэц, агуулга, нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого горим, санхүүгийн хэмжил ба тайлагналын цар хүрээ, сегмщнтийн болон завсрын тайлагнал, мөнгөн гүйлгээний асуудлыг тодруулдаг.

2. Хөрөнгө ба өглөг (үүрэг хариуцлага), санхүүжилтийн стандартууд. ОУБС 2, ОУБС 12, ОУБС 16, ОУБС 17, ОУБС 20, ОУБС 32, ОУБС 37, ОУБС 38, ОУБС 39, ОУСТС 7. Бараа материал, биет, биет бус хөрөнгө, түрээс, хөрөнгө оруулалт, баталгаа, засгийн газрын тусламж, нөхвөр, өглөгийн болон сахүүгийн хэрэглүүрийн шалгуур, үнэлгээ, хэмжил, хяналт, удирдлагын асуудлуудыг хамарна.

3. Хөрөнгө оруулалтын бүртгэлийн стандартууд. ОУБС 27, ОУБС 28, ОУБС 31, ОУБС 40, ОУСТС 3. Эдгээр нь хөрөнгө оруулалтын хэлбэрүүд, бизнесийн нэгдлийн бүртгэл, хамтарсан үйлдвэрийн хувь оролцоо, санхүүгийн хэмжилтүүдийг авч үздэг.

4. Орлого зардал санхүүгийн үр дүнгийн стандартууд. ОУБС 11, ОУБС 18, ОУБС 19, ОУБС 23, ОУБС 26, ОУБС 33, ОУСТС 2. Орлого, зардал, ажилчдын тэтгэвэр тэтгэмж, зээлийн зардал, нэгж хувьцаанд ногдох ашгийн бүртгэл тайлагналын асуудлыг зохицуулдаг.

5. Гадаад валют ба үнэлгээний стандартууд. ОУБС 21, ОУБС 36 эдгээр стандартууд нь гадаад валютын ханшны үр нөлөөний бүртгэл, хөрөнгийн үнэ цэнийн бууралтын бүртгэл тайлагналын асуудлыг авч үздэг.

6. Үйл ажиллагааны өөрчлөлтийг бүртгэх стандартууд. ОУБС 24, ОУБС 29, ОУСТС 5. Бизнесийн орчны өөрчлөлт, холбоотой талуудын тодруулга, тайлагнал зэрэг асуудлыг хамардаг. Стандарт бүр нь тухайн стандартын зорилго, үйлчлэх хүрээ,хамрах ойлголтуудын тодорхойлолт, үндсэн заалтууд буюу ерөнхий зүйлүүд, тодруулгын зүйлс, хүчиэн төгөлдөр болох хугацаа,жишээ гэсэн бүтэцтэй. Стандартууд нь зохицуулж буй зүйлийнхээ нягтлан бодох бүртгэлийн арга хандлага, үнэлгээ, тайлагнал ба тодруулгын шаардлагын ерөнхий нөхцлийг заахаас гадна үндсэн болон сонголтот аргуудыг санал болгодог ч улс гүрний үндэсний онцлог, хөгжлийн ялгааг тэр бүр тусгаж чаддаггүй. Санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандартыг зах зээл төлөвшиж буй эдийн засагтай улс гүрний хүрээнд хүлээн авч хэрэглэх хандлага сүүлийн үеэс илт өсөв. Эдгээр улс гүрнүүдийн хувьд ОУСТС-ыг шууд хуулбарлах, үндэсний стандартаар баяжуулах, үндэсний онцлогийг тодруулах, нэмэлт тайлбар тодотгол хийх, зарим стандартыг тайлбарлах, стандарт бүрийг үндэсний хүрээнд тодруулах гэсэн даяаршилд нэгдэж, хариу үйлдэл хийх боломжит хувилбар ба сонголтуудтай тулж ирсэн. Нэг. ОУСТС-ыг үндэсний хэмжээнд шууд хэрэглэсэн: Кипр, Кувейт, Латви, Пакистан, Тринидад Тобаго, Хорват, Монгол. Хоёр. ОУСТС-ыг үндэсний стандартаар баяжуулсан: Малайз, Папуй-Шинэ Гвиней Гурав. ОУСТС-ыг үндэсний онцлогоор нэмж тодруулсан: Албани, Бангладеш, Барбадос, Замби, Зимбабве,Кени, Колумб, Польш, Судан, Тайланд, Урагвай, Ямайк Дөрөв. ОУСТС-д нэмэлт тайлбар, тодотгол хийсэн: Хятад Иран, Словен, Тунис, Филиппин. Тав. Зарим ОУСТС-г үндэсний хүрээнд тодруулсан: Бразил, Энэтхэг, Ирланд, Литва, Мавритани, Мексик, Намиби, Нидерланд, Норвег, Португал, Сингапур, Словак, Турк, Франц, Чехословак, Швейцар, Өмнөд Африк. Зургаа. ОУСТС нэг бүрийг үндэсний хүрээнд жишиж тодотгосон: Австрали, Гонконг, Дани, Итали, Шинэ Зеланд, Швед, Югослав. ОУСТС-ыг зөвшөөрч бүс нутгийн мэдээллийн даяаршилд нэгдэхдээ бид үндэсний хэв шинж, хөгжлийн онцлогт нийцсэн нэмэлт тайлбар, тодотгол бүхий үндсэн /бенчмарк/ боломжит /алтернатив/ аргын сонголт цөөтэй хувилбарыг авч хэрэглэх нь зүйтэй юм. Эцэст нь даяаршил, бүс нутгийн загвар, орчны хувьслууд өнөөдөр дэлхий нийтийн анхаарал татаж, нэн сонирхолтой судалгаа хөгжлийн сэдэв болжээ. Ялангуяа улс гүрнүүдийн мэдээллийн тогтоцооны загварчлалд уг үйл явцын хэтийн төлөв, хувьслын чиг хандлагыг тусгах зайлшгүй шаардлагатай юм.

 Санхүүгийн тайлагналын зорилго, бүрдвэр, бэлтгэх зарчим, бүтэц ОУСТС-ийн дагуу бэлтгэгддэг санхүүгийн тайлангийн зорилго нь хж ахуйн нэгжийн санхүүгийн байдал, үйл ажиллагааныүр дүн, санхүүгийн байдлын өөрчлөлтийн тухай мэдээллээр эдийн засгийн шийдвэр гаргагч хэрэглэгчдийг хангахад оршино. Санхүүгийн тайлан удирдлагын эзэмшиж байгаа нөөцийн удирдлагын үр дүн буюу хариуцлагыг

харуулдаг ч голдуу өнгөрсөн үйл явдлын үр дагаварыг тусгадаг учир хэрэглэгчдээс эдийн засгийн шийдвэр гаргахад шаардагдах бүх мэдээллээр бүрэн хангаж чаддаггүй. Санхүүгийн тайлангийн мөнгөн гүйлгээний талангаас бусад тайланг нягтлан бодох бүртгэлийн хуримтлуулан тооцолт сууриар бэлтгэнэ. Харин мөнгөн гүйлгээний тайланг мөнгөн сууриар бэлтгэдэг. Аккрул суурь гэдэг нь үйл явц хэрэгжсэн эсвэл хэрэгжих боломжтой болохтэр үеээр хэмжил ба тайлагналыг зөвшөөрдөг зарчим юм. Өөрөөр хэлбэл мөнгө хүлээн авсан эсэхээс үл хамааран борлуулалт хийсэн юмуу үйлчилгээ үзүүлсэн тэр тайлант үед орлогыг, мөнгийг нь төлсөн эсэхийг үл харгалзан зардлыг гарсан үед нь бүртгэнэ. Хуримтлуулан тооцолт суурийн хэрэглээнд хөрөнгө, өглөг, өмч, эздийн хөрөнгө оруулалт ба хэрэглээ, орлого, зардал, олз, гарз гэсэн уялдаа бүхий 9 бүрдвэрийн /элементийн/ ойлголт, шинж, шалгуурууд их нөлөөтэй юм. Санхүүгийн тайлангийн бүрдвэр буюу элемент гэж нягтлан бодох бүртгэлд ажил гүйлгээний хувьсал, санхүүгийн үйл явцын нөлөөллийг эдийн засгийн шинжүүдтэй нь нягт уялдуулсан ерөнхий анги бүлгийн багц юм. Хөрөнгө- өнгөрсөн үйл явдлын үр дүнд бизнесийн хяналтанд орж, өгөөж авчрахаар хүлээгдэж буй аж ахуйн эзэмшилд байгаа нөөц: өглөг-эдийн засгийн өгөөжийг агуулагч, өнгөрсөн үйл явдлаас үүссэн үүрэг хариуцлага; өмч-аж ахуйн нэгжийн өглөгийг хассаны дараа үлдэх үлдэх хувь оролцоо; эздийн хөрөнгө оруулалт-өмчлөх эрх хувь оролцоог нэмэгдүүлэхийн тулд эздээс оруулсан цэвэр хөрөнгийн өсөлт; эздийн хэрэглээ-хувийн хэрэглээнд хөрөнгө шилжүүлэх, үйлчилгээ үзүүлэх, үүрэг хариуцлага хүлээснээр цэвэр хөрөнгөд гарах бууралт. Орлого гэдэг нь бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ гэх мэт төсөв ба биезнес хэвийн хувиргалтаар бий болох эдийн засгийн өгөөжийн дотогш урсгал. Байгууллагын хөрөнгө нэмэгдэж, өглөг багасан, эздийн өмч нэмэгдэнэ. Зардал боло бараа хүргэх, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг төсөв ба бизнес хуьиргалт, байнгын үйлдэлтэй холбогдсон гадагш мөнгөн урсгал. Байгууллагын хөрөнгө багасах, өглөг нэмэгдэн, эздийн өмч хорогдох үр дагавартай. Олз /гарз/ гэж байнгын бус, санамсаргүй гарсан ажил гүйлгээ, тэрчилэн эздийн хэрэглээ, хөрөнгө оруулалтаас бусад гүйлгээ, үйл явц, нөхцлийн үр дүнд байгууллагын өмч ба цэвэр хөрөнгөд гарсан өсөлт /бууралт/ юм. Санхүүгийн тайланд эдгээр бүрдвэрийг дараах 4 төрлийн үнэ цэнээр хэмжих тусгахыг ОУСТС-р шаарддаг. Үүнд: 1. Анхны өртөг (Historical cost) гэдэг нь хөрөнгийг олж бэлтгэх үед түүнд гарсан зах зээлийн үнээр бүртгэнэ. Өглөгийн хувьд хэвийн нөхцөлд төлөхөөр хүлээгдэж байгаа мөнгөн дүнгээр нь бүртгэнэ.

2. Тухайн үеийн өртөг (Current cost). Дараа үед хөрөнгийг түүнтэй адилтгах хөрөнгө худалдан авч байгаа бол түүнд төлөх ёстой дүнгээр бүртгэнэ. Өглөгийн хувьд түүнийг одоо барагдуулах шаардлагатай мөнгө ба дискаунтчилаагүй дүнгээр бүртгэнэ.

3. Худалдах боломжит үнэ (Realizable value). Ердийн үед хөрөнгийг худалдсаны орлого байж болох мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгийн дүнгээр, өглөгийг түүнийг төлж барагдуулах өртгөөр бүртгэнэ.

4. Өнөөгийн үнэ цэнэ (Present value). Бизнесийн хэвийн ажиллагааны явцад уг зүйлийг бий болгох / хөрөнгө өглөг/ ирээдүйн цэвэр мөнгөн гүйлгээний дискаунтчилсан дүнгээр бүртгэнэ. Аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн тайлан бэлтгэхэд мөрдөх хэмжүүрийн гол суурь нь анхны өртөг юм. Үүнийг үнэлгээний бусад аргуудтай хослуулан ашигладаг. Санхүүгийн бүртгэлд эдийн засгийн тусгаар нэгж, тасралтгүй үйл явц, мөнгөн нэгж, үечлэл,орлогын хэрэгжилт, нэмэлт тодруулга, косерватизм гэсэн суурь зарчим, таамаг, төсөөллүүдийг хэрэглэнэ.

Эдийн засгийн тусгаар нэгж. Аж ахуйн нэгжийг өмчлөгч, эзэд, тэрчилэн бусад аж ахуйн нэгжээс тусгайлан авч үзэх ёстой. Эдийн засгийн нэгж нь хуулийн этгээд байж, бие дааж орших ба түүний данс, эздийн хувийн хэрэглээнээс тусдаа, үүрэг хариуцлага бие биеэ орлох ёсгүй. Толгой, охин компани тусдаа хуулийн этгээд боловч, бүртгэлд тайланд тэдний үйлдлийг нэгтгэх нь эдийн засгийн тусгаар нэгжийн таамгийг зөрчихгүй. Тасралтгүй үйл явц. Санхүүгийн тайланг гаргахдаа удирдлага нь компани үйл ажиллагаагаа тасралтгүй үргэлжлүүлэх чадвартай эсэхэд үнэлгээ өгөх хэрэгтэй. Аж ахуйн нэгжийг татан буулгах буюу аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг зогсоох төлөвлөгөөтэй, эсвэл ингэхээс өөр бодит сонголт бхйхгүй бол санхүүгийн тайланг тасралтгүй байх зарчмаар гаргана. Удирдлага үнэлгээ хийх явцдаа аж ахуйн нэгжийн үйл явдал ба нөхцөл байдалтай холбогдсон нөлөөлөхүйц, эргэлзээтэй зүйлүүд нь үргэлжлүүлэн ажиллах чадварт мэдэгдэхүйц нөлөөтэйг мэдсэн бол энэ эргэлзээтэй зүйлсийн талаар тодруулах хэрэгтэй. Санхүүгийн тайланг тасралтгүй байх зарчмаар бэлтгээгүй бол санхүүгийн тайланг гаргасан суурь ба яагаад байгууллаг тасралтгүй байх зарчмаар ажиллана гэж үзэж болохгүй байгаатухай бримтыг тодруулах хэрэгтэй. Мөнгөн нэгж. Эдийн засгийн үйл явцын хамгийн өргөн батаамж бүхий энгийн, ойлгомжтой, уялдаатай хэмжүүр нь мөнгө юм. Ханш уналтыг үл хэрэгсэн нягтлан бодох бүртгэлд тогтвортой мөнгөн нэгжийн таамаглал дэвшүүлдэг. Ханш уналт, ханш тогтьоржилт-(deflation гэдийг энд ба хойшид ханш тогтворжидт, ханш уналт зогсолт гэсэн агуулгаар авсан)-ын үнийн хөдлөлийг үгүйсгэхгүй ч ач холбогдолтой санхүүгийн мэдээллээр хангахын тулд цаг хугацааны үечлэлд мөнгөн нэгж тогтмол хэвээр үлдэнэ гэж төсөөлнө. Манай улсад санхүүгийн тайлангийн дүнг төгрөгөөр илэрхийлнэ. Үечилсэн тайлагнал. Эдийн засгийн үнэ цэнийн хэмжлийг тодорхой үеүдэд хуваахыг зөвшөөрнө, өөрөөр хэлбэл санхүүгийн тайланг сар, улирал, жилээр тайлагнаж болоно. Давтамж богиносох тутам цэвэр орлого ба эдийн засгийн үнэ цэнийн хэмжил төвөгтэй болж, санхүүгийн мэдээллийн төгс чанар сулардаг. Мэдээллийг үечлэх нь үйл явцын төгс хүлээлтийн найдварт шинжтэй хэдий зөрчилтэй ч удирдлагын хувьд цаг хугацааны үечлэл, хэмжлийн давуу тал ба мэдээллийн итгэл үнэмшилтэй шинжийг тэнцвэржүүлэх зайлшгүй шаардлага бий. Орлогын хэрэгжилт. Эдийн засгийн ирээдүйн үр ашгийн хэмжиж болохуйц өсөлт нь хөрөнгийг нэмэгдүүлэх буюу өглөгийг багасгаж байвал орлогыг орлогод тооцно. Санхүүгийн мэдээллийн уялдааг хангахын тулд орлого хэмжлийн суурийг өртгийн хэмжлийн зарчимтай уялдуулах нь нэн чухал. Олсон орлого ба гарсан зардлын хооронд шууд хамаарал байна. Нмэлт тодруулга. Мэдээлэл хэрэглэгч өөрийн дүгнэлт, шийдэлд нөлөөлөхүйц хангалттай мэдээлэл авахыг хүсдэг. Гэтэл бэлтгэгчийн хувьд нэгд, ялгаатай нөхцөл бий бологох үүднээс мэдээллийг хангалттай нарийвчлах хоёрт, мэдээллийг бэлтгэх зардал-өгөөжийн харьццаг тэнцвэржүүлэх хийгээд ойлгомжтой болгохын тулд түүнийг хангалттай хураангуйлахыг эрмэлзэх гэсэн ашиг сонирхолын зөрүү үүснэ. Иймд санхүүгийн тайланд нэмэлт тодруулга хийнэ. Тодруулга хийх үндсэн горим нь эх сурвалжийн тэмдэглэл, хөндлөнгийн лавлагаа, сөрөг тохируулга, дэмжих хүснэги ба тайлбар мөн. Тодруулгыг тоогоор илэрхийлэх албагүй, санхүүгийн бүрдвэрийн тухай ойлголт ба шинж, шалгуур хангах шаардлагагүй, хэсэгчлэн буюу бүхэлдээ хүүрнэсэн шинжтэй байж ч болно. Санхүүгийн мэдээ ба тайлангийн үүрэг өөр бөгөөд хэрэглэгчийн зарим чухал мэдээллийн нэмэлт тодруулга бүхий санхүүгийн тайлан, заримыг тайлагналын бусад хэрэглүүр илүү сайн илэрхийфлнэ. Консерватизм-Төв голч чанар. Нягтлан бодох бүртгэлийн тогтолцооны бодлого, горимын сонголтод либерализм бө консерватизм гэсэн 2 хандлага бий. Хөрөнгийн элэгдэл, хорогдуулгад харьцангуй урт удаан хугацааг сонговол либерализм, эсрэгээр богино хугацаа товлохыг косерватив байр суурь гэж үзнэ. Эргэлзээтэй үед зардал өглөгийг илүү, хөрөнгө ба орлогыг бага илэрхийлэх хамгийн их магадлдал бүхий шийдлийг консерватизм, эсрэг сонголтыг либерализм ч гэдэг. Ханш уналтын үед бараа материалын үнэлгээний LIFO арга хэрэглэх нь консерватив, FIFO горимыг сонговол либералист үзэл баримтлал болно. Консерватизм

хөрөнгө, орлогыг бага, өглөг, зардлыг их илэрхийлэх хэмжлийн арга мөн. Бас зардал, өглөгийг эрт, хөрөнгө ба орлогыг чухамдаа сүүлдэж зөвшөөрнө гэсэн логик санаа энд бий. Консерватизм санхүүгийн хэмжил, тайлагналд оптимист бус, пессимист байхыг илүүтэйд үздэг. Эргэлзээтэй үед эздийн өмчид хамгийн бага нөлөө бүхий горим сонгох нь мэдээлэл хэрэглэгчийн язгуур эрх ашиг, мэдээллийн чанарын шинжүүдийг тэнцвэржүүлэх чухал нөхцөл билээ. Санхүүгийн тайлангийн бүтэц, агуулга, бэлтгэх арга зүйг энэхүү сурах бичгийн дараагийн бүлгүүдэд тусгайлан авч үзсэн болно.

 Үндэсний бүртгэл ба шинэтгэлийн тойм хандлага Манай улсад энгийн бичилтээс өөр бүртгэлийн болон хэмжил зүйн загьар байгаагүй, 1920 оноос дансны давхар бичилт, 30-аад онд мөнгөн суурьт нэрлэсэн үнийн дүнгийн /санхүүгийн/ бүртгэл, 40-өөд оноос зардлын төсөв ба нягтдан бодох бүртгэлийн сууриуд тавигдса. 1960 онд журнал маягт хэрэглэж, 70-аад оноос бүртгэл мэдээллийг механикжуулах эхлэл тавигдсан ба 80-д онд хэмнэлт, чекийн данс, норматив бүртгэл зэрэг шуурхай хяналт нэвтрүүлэхийг оролдсон ч олигтой үр дүнд хүрээгүй билээ. 90-ээд оноос өмнөх төвлөрсөн бүртгэлийн энэхүү тогтолцоо нь командын эдийн засгийн загвар, хатуу үнэ, монополь бүтцэд илүү зохицсон, дэлхийн жишиг, хандлагыг тусгаагүй, олон улсын жишгээс зөрж зах зээлийн тогтолцооны төлөвшилд тохирохгүй болж эхэлсэн юм. Нягтлан бодох бүртгэл, аудитын тогтолцоог зах зээлийн нөхцөлд төлөвшүүлэхийн тулд юуны өмнө эрх зүйнтаатай орчныг бүрдүүлж, боловсон хүчнийг шинээр бэлтгэх буюу давтан сургаж анаржуулах зайлшгүй шаардлага гарсан юм. Монгол Улсын Нягтлан БодохБүртгэлийн тухай / 1993/, Аудитын тухай /1997/ хуулиудыг баталж, Монголын нягтлан бодох бүртгэл аудитын чадавхийг хөгжүүлжх үндэсний стратегийг боловсруулж, сургалт судалгаа, туршилт бүхий олон төслүүд хэрэгжүүлсэн юм.+ Эхний шат /1993-2007/ санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандартыг үндэсний хүрээнд зөвшөөрч, дэлхий нийтийн түгээмэл жишигт шилжих үзлийг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн. Энэ зорилт “Монгол улсын нягтлан бодох бүртгэл, аудитын ажилтнуудын чадавхийг дээшлүүлэх нь”, “Засаглалын шинэтгэл-төсвийн нягтлан бодох бүртгэлийн чадавхийг хөгжүүлжх нь” цуврал төслүүд ба “Монгол улсын бизнесийн болон ашгийн бус байгууллагын бүртгэлтайлагнал, аудитын тогтолцоо” /2009/, “Санхүүгийн тайлан бэлтгэх үзэл баримтлалын зарчим” /2005/ сэдэвт гэрээт төслүүд арга хэмжээгээр амжилттай хэрэжсэн билээ. Цуврал төслүүдийгДэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, НҮБ-ийн хөгжлийн хөтөлбөр, Австралийн засгийн газар, бусад хандивлагчдын санхүүгийн дэмжлэг, буцалтгүй тусламж чухал үүрэг гүйцэтгэж ирлээ. Нягтлан бодох бүртгэл, аудитыг хөгжүүлэх бодлогын хүрээнд мэргэжлийн боловсон хүчнийг чадваржуулахад анхаарч, их дээд сургуулиудын хөтөлбөрийг шинэчлэн, боловсон хүчин, мэргэшсэн нягтлан бодогч-аудитор бэлтгэх, давтан сургах, шалгаруулах үндэсний тогтоцоог бүрдүүлсэн. Нягтлан бодох бүртгэл, аудитын онол практик, ажил мэргэжлийн нарийн шалгуур хангасан нягтлан бодогчдод Монгол улсын мэргэшсэн нягтлан бодогчын эрх олгодог болов. Нягтлан бодох бүртгэлийн хуулийг мөрдсөнөөс хойш Сангийн яамны нягтлан бодох бүртгэлийн газар, Мэргэжлийн зөвлөл,Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт, Үндэсний аудитын газар, хараат бус аудитын компаниуд, нягтлан бодогч мэргэжилтэн бэлтгэдэг их дээд сургуулиуд зэрэг төр, олон нийт, хувийн хэвшлийн бүтэц шинээр зохион байгуулагдан, олон улсын нягтлан бодогчдын холбоонд нэгдсэн. Дээрх байгууллагуудын санаачлага дэмжлэгээр Нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт, Аудитын олон улсын стандарт тунхаглал, Улёсын секторын нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт /УСОУБС/, Үнэлгээний олон улсын стандарт зэрэг олон улсын түвшиний баримт бичгүүд, зах зээл хөгжсөн орнуудын их дээд сургуулиудад судалдаг зарим сурах бичгүүдийг эх хэлнээ орчуулан гаргасан. Мөн нягтлан

бодох бүртгэлийн үндэсний эрдэмтэн судлаач мэргэжилтнүүд мэргэжлийн ном, сурах бичиг, гарын авлага, арга зүйн материалууд, санхүү бүртгэлийн мэргэжлийн нэр томъёоны тайлбар толь зэргийг хэвлүүлж байна. Манйд санхүүгийн тайлагналыг олон улсын стандартад нийцүүлэн бэлтгэж байгаа боловч санхүүгийн тайлагнал, өгөгдлийн ангийн хувиргалтуудыг төсжүүлэхтэй холбогдсон үндэсний онцлогт тохирсон нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого горим, түүний дотор эдийн засгийн үнэ цэнийн хэмжил, санхүүгийн элементийн ойлголт, үндсэн болон байж болох /бенчмарк,алтернатив/ хувилбар сонголт зэрэг олон асуудал тодорхойгүй байгаа билээ. Даяаршил орчны хувьсал нь бүс нутаг, улс гүрний үндэсний хэв шинж, улумжлал, ёс зүй, соёл, зан үйлд их өөрчлөлтийг бий болгож, мэдээллийн технологи, мэргэжлийн бодлого, зохицуулалт, хяналт, судалгааны хөгжилд их нөлөллж эхэлсэн.+Улс гүрнүүдийн хэв шинж, уламжлалыг бүрэн илэрхийлэхүйц санхүүгийн хэмжлийн тогтолцоотой болсноор дэлхий, бүс нутгийн хэмжээнд мэдээлэл солилцох, таылагналын системийг хөгжүүлэх илүү таатай нөхцөл бүрдэх юм. Энд юуны өмнө улс төр, эдийн засаг, эрх зүйн хувьд макро орчны тааламжтай нөхцлийг бүрдүүлэх нь их чухал билээ. “Монгол улсын санхүүгийн бүртгэлийн тогтолцоо: аж үйлдвэрийн жишээ” /Р.Батжаргал, 1996/, “Удирдлагын бүртгэлийн тогтолцоог бүрдүүлэх зарим асуудал”/Н.Тунгалаг, 1999/, “Үндэсний нягтлан бодох бүртгэлийг шинэчлэх асуудалд” /Т.Жааваа, 2003/,”Санхүүгийн тайлагналын үндэсний стандартын онол арга зүйн тулгамдсан асуудал” /Ц.Гунгаанямбуу, 2006/, “Хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтийн шинэчлэл” /Д.Моломжамц, 2007/ гэх зэрэг олон арван нэг сэдэвт эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд хамгаалагджээ. Судлаач Р.Батжаргал, Т.Жааваа (Sc.D) нарын нэг сэдэвт бүтээлүүдэд хэрэглэсэн ОУСТС, үндсэний бүтээлийн хэв шинж, хамаарлын судалгааны загвар нь Нягтлан Бодогчын Олон Улсын Холбооны судалгаа; Нягтлан бодох бүртгэлийн төлөвшилд ёс зүй, соёлыг хувьсагчын нөлөөг судалсан Америкийн судлаач (Хофстед Геерт, С.Ж.Грейн) загвар; Австралийн МНБИ-ийн орчны хувьслын судалгаа зэрэг сэтгэлгээ ба арга зүйд суурилжээ. Нягтлан бодогчдын олон улсын холбооноос дэлхийн 28 улс гүрний мэдээллийн технологи, бодлого, зохицуулалт, хяналт мэргэшүүлэх тогтолцоонд хийсэн тандалт судалгааны загвар их сонирхол татдаг юм. Түүнд улс гүрнүүдийн хууль, эдийн засаг, соёлын нөлөөг хөтлөгч хувьсагчаар авч, тайлагналын хэв загвар ба бодлого зохицуулагч, хяналтын тогтолцооны хамаарлыг загьарчилахыг оролджээ. Соёлын хувьсагчыг алсын зайн нөлөөтэй ба нөлөөгүй; эрх зүйн хувьсагчийг аж үйлдвэржсэн ба шилжилтийн гэж ангилж улмаар хууль, эдийн засгийн хувьсагчууд хоорондоо хамааралгүй харин соёлын хувьсагч хууль, эдийн засгийн хувьсагчид хүчтэй нөлөөтэй гэж үзсэн байна. Энэ шалгуураар судлаач Т.Жааваа (Sc.D) өөрийн орны санхүүгийн тайлагналын хэв шинж ба үндэсний хяналтын тогтолцоог оношилж нүүдлийн соёл иргэншилтэй, алсын зайн нөлөөгүй, иргэний хуультай хөгжлийн түвшингээр шилжилт, бага оворын хөгжлийн эдийн засагтайулс гүрний бүлэгт багтаажээ. Үндэсний санхүүгийн тайлагналын бодлого зохицуулалтын бүдүүвч нь бидний төсөөлж буйгаар: - Эрх зүйн орчин - ОУСТС, УСОУБС: үндэсний сонголт, заалт ба тайлбарууд, - Бодлого, зохицуулалт, хяналт: /дүрэм,заавар, аргачлал/ - Байгууллага, нэгжийннягтлан бодох бүртгэлийн бодлого ОУСТС, УСОУБС, үндэсний хэв шинж, нийцэл ба хамаарлыг загварчлах үндсэн дээр стандарт нэг бүрийн Монгол улсад хэрэглэгдэх үндсэн заалтуудыг томъёолж, аж ахуйн нэгж, байгууллагад зориулсан тайлбар бэлтгэх, эцсийн хэрэглээнд шилжүүлэх шаардлага бий. Мэдээллийн загварчлалд зайлшгүй тусгах зүйлс: - Үндэсний зах зээлийн бүтэц, уламжлал, онцлог - Бизнесийн хэлбэр, хөрөнгө, эх үүсвэр, өмчийн бүтэц, хэижээ - Мэдээ хувиргалтын горим /гар, компьютер, хосолсон г.м/; - Мэдээлэл хэрэглэгчийн эрэлт хэрэгцээ зэрэг болно.

Стандарт бүрийн үндэсний заалт, тайлбарын модулиуд нь нэгд, санал болгож буй олон сонголт бүхийхувилбаруудыг /үндсэн, байж болох/ цөөлөх, хоёрт, тодорхой нөхцөлд тохирох илтгэл, тайлбар, дасгал ба жишээ нэмэх, гуравт, үндэсний онцлог, хөгжлийн ялгааг тусгах зэрэг сайжруулалтыг хийх учиртай. Эдгээр сонголт ба заалт, тайлбарын параметрүүдийн загварчлалын зорилго: a) ОУСТС ба үндэсний стандартын нийцэл, зохицлыг хангаж, зөрүү ялгааг арилгах; b) Үндэсний заавар, аргачлал, зөвлөмж бэлтгэх, ижил үйлдлийг бүртгэх хувилбаруудыг цөөлөхөд мэргэжлийн байгууллагад туслах; c) Үйлдлийг шинжилж, мэргэжлийн дүгнэлт хийхэд санхүүгийн таылан бэлтгэгчдэд туслах; d) Хэмжлийн загвар ба тайлагнал ОУСТС-д нийцэж буй талаар мэргэжлийн дүгнэлт гарахад аудиторуудад туслах; e) ОУСТС-ын дагуу бэлтгэсэн санхүүгийн мэдээллийг ашиглахад хэрэглэгчдэд туслах зэрэгт оршино.

II.

Бүлэг

БИЗНЕСИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ БҮРТГЭЛ, ТАЙЛАН 1.

2.

3.

4.

5.

Бизнесийн байгууллагын аж ахуйн үйл ажиллагаа Аж ахуйн үйл ажиллагааны бүртгэл, тайлан Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны бүртгэл Худалдааны үйл ажиллагааны бүртгэл Үйлчилгээ хэрэгжүүлэлтийн үйл ажиллагааны бүртгэл

6. Бизнесийн үйл ажиллагааны үзүүлэлтээрх тайлагнал, тодруулга

Сэдвийн товч агуулга: Бизнесийн байгууллагын хэлбэр, бизнесийн байгууллагын зорилго, аж ахуйн үйл ажиллагааны бүртгэл хөтлөлтийн талаарх ойлголт, бизнес төлөвлөгөө, үйл ажиллагааны төрөл-бэлтгэл, үйлдвэрлэлт, худалдаа, үйлчилгээ, борлуулалт, үйл ажиллагааны төрөл тус бүрээрх бшртгэл хөтлөлт ба тайлагналт, бүртгэл хөтлөлт ба тайлагналд тавигдах үндсэн шаардлага, ажил гүйлгээ ба түүний анхан шатны баримт бүрдүүлэлт, дансдын харилцаа хийх арга зүй ба дансдад бичилт хийх болон бүртгэл хөтлөх маягтын загвар, өртөг тооцолт, санхүүгийн үр дүнгийн тооцоолол, санхүүгийн тайлан гаргалт эдгээрийн талаах энэ бүлэгт авч үзсэн байгаа.

a) Бизнесийн байгууллагын аж ахуйн үйл ажиллагаа Үйл ажиллагааны төрөл ба чиглэл Бизнесийн байгууллагын үйл ажиллагааны үндсэн төрөл нь а) бэлтгэлт (буюу үйлдвэрлэл, ажил-үйлчилгээ явуулахад шаардлагатай бараа, түүхий эд материал худалдаж авах, ажиллах хүчнийг олж бэлтгэх ба сургаж дадлагажуулах, үйл ажиллагаа явуулах байр ба машин төхөөрөмжийг олж бэлтгэх гэхчилэнгийн үйлажиллагаа) preparationд; б) үйлдвэрлэлт (буюу бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх ажиллагаа) manufacturing; в) үйлчилгээ (буюу тээвэр, зуучлал, даатгал, харилцаа холбоо, нийтийн хоол, завар зэрэг төрөл бүрийн үйл ажиллагаа) service; г) борлуулалт (буюу анх буй болгосон түүхий эд материалаа боловсруулж үйлдвэрлэсэн бэлэн бүтээгдэхүүнээ юм уу, цаашид худалдахаар бэлтгэсэн бараагаа, тэрчлэн хүртээсэн болон хэрэгжүүлсэн ажил үйлчилгээгээ худалдах буюу үнэ өртгийг нь нөхөн олж авах ажиллагаа) merchandising гэсэн өөр хоорондоо уялдаа бүхий үндсэн дөрвөн төрөлтэй бөгөөд эдгээр үйл ажиллагааг тус тусад нь дагнан хэрэгжүүлдэг аж ахуйн нэгжүүд олон байхаас гадна бүгдийг хамтад нь эрхэлдэг бизнесийн томоохон байгууллага ч элбэг байдаг. Бизнесийн үйл ажиллагааны гол чиглэл буюу үндсэн зорилго нь аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулж, буй болгосон бараа, бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээгээ худалдан борлулсаны орлогоор уг үйл ажиллагааг эхлэн хэрэгжүүлж дуусгах хүртэлх хугацаанд холбогдож гарсан бүхий л төрөл, зүйлийн зардал, татвар хураамж, ноогдол ашиг буюу ашгаасаа эзэмшигчдэд хуваалт гэхчлэнгийн төлбөрийг төлж дуусгаад үлдсэн хэсэг нь болох үйл ажиллагааны цэвэр ашгаараа хөрөнгөө арвижуулж, үйл ажиллагаагаа цаашид тогтвортой бөгөөд тууштайгаар өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд оршино. Ийм учраас бизнесийн байгууллагыг ашгийн төлөө байгууллага гэдэг. Үйл ажиллагаа хэрэгжүүлсний эцсийн үр дүн нь ашиг олохооргүй байвал, өөрөөр хэлбэл, алдагдалтай байх тул уг ажиллагааг эрхлэн явуулах шаардлагагүй болох нь мэдээж. Бизнесийн байгууллагын хэлбэр Зах зээлийн уламжлалтай улс орнуудад бизнесийн байгуллагын тогтсон хэлбэр нь ганцаар эзэмшил (sole proprietorship), нөхөрлөл (partnership), корпораци (corporation) болой. Ганцаар эзэмшил. Нэг хүний эзэмшил дэх бизнесийн байгууллагыг ганцаар эзэмшигчийн аж ахуйн нэгж гэдэг. Олонхи хуульч нягтлан бодогч, эмч, ялангуяа барааг дэлгүүр, мухлагаарх жижиглэн худалдаа зэрэг хувиараа ажил үйлчилгээ хэрэгжүүлэгчийн өмч нь ганц хүнийх байдаг. Ийнхүү ганцаар бизнес эрхлэгч нь гэрчилгээ авч хуулиар баталгаажуулсанаар аж ахуйн нэгжийн эрхтэй болж уг байгууллагын эзэн нь ч, өмчлөгч нь ч, удирдан зохион байгуулагч нь болсоны хувьд холбогдох үүрэг, хариуцлагынхаа дагуу ажилладаг журамтай. Иймээс ганцаар эзэмшигч ба бизнесийн нэгж гэсэн хоёр нэрийн доор нэг эзний өмчлөл дэх байгууллага үйл

ажиллагаагаа явуулдаг байна. Ихэнхи бизнесийн байгууллагын үйл ажиллагааны эхлэл нь энэхүү ганцаар эзэмшлийн аж ахуйн ажил байдаг. Ганцаар эзэмшигчийн аж ахуйн нэгжийг өмчлөгч эзнээс хууль ёсоор тусгаарласан зүйл байдаггүй болой. Жишээлбэл, эзний хувийн өмчийг худалдаж ганцаар эзэмшигчийн аж ахуйн нэгжийн өглөгийг төлүүлэх тухай шийдвэр гаргасан байж болно. Тэрчлэн өмчлөгч эзэмшигчийн хариуцах ёстой өглөгийг ганцаар эзэмшигчийн аж ахуйн нэгжийн хөрөнгийг худалдсанаар төлүүлэх шийдвэрийг шүүх гаргаж болно. Гэхдээ нягтлан бодох бүртгэлийг нь байгууллагын бие даасан байх зарчмын дагуу ганцаар эзэмшигчийн аж ахуйн нэгж гэснээр эзнийх нь хувийн өмчнөөс тусгаарлаж хөтөлдөг байх ёстой. Ингэснээр энэ хэлбэрийн бизнесийн байгууллагыг өмчлөгчөөс (эзнээс) нь тусдаа бөгөөд салангид байлгах шаардлага хангагдана. Нөхөрлөл. Энэ хэлбэрийн бизнесийн байгууллага нь корпораци шигээр зохион байгуулагдаагүй, хоёр ба дээш тооны эзэмшигчдийн хамтын өмчид түшиглэн үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгж юм. Нөхөрлөлд хамтран ажиллагчдыг түншүүд гэж нэрлэдэг бөгөөд тэд нар амаар юм уу бичгээр гэрээ байгуулснаар аж ахуйн үйл ажиллагааг хамтран хэрэгжүүлэхээр тохиролцсон байдаг. Гэхдээ гэрээг амаар биш, бичгээр байгуулсан байх нь түншлэгчид хооронд хожмыэ үед маргаан үүсэх ахул түүнийг шийдвэрлэж нэг мөр болгоход чухал ач холбогдолтой байдаг болой. Нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлт нь мөнхүү байгууллагын биеэ даасан байх зарчмын дагуу нөхөрлөлөөрх аж ахуйн нэгжийг эзэмшигчдээс нь тусдаа бөгөөд салангид байх ёстой. Нөхөрлөлийн төлөх өглөгийг эздийнх нь өмчөөр, тэрчилэн эздийн хариуцах өглөгийг нөхөрлөлийн хөрөнгийг худалдсанаар төлүүлэхийг хууль ёсоор хориглодоггүй аж. Ийм учраас түншлэгчдийн хувийн өмч дэх хөрөнгийгбизнесийн байгууллагынх нь хариуцах ёстой өглөгийн төлбөрт зориулан худалдах шийдвэрийг шүүхээс гаргасан байж болох юм. Ийм хэлбэрээр буюу хязгаарлагдмал биш хариуцлагатай байх зарчмын дагуу зохион байгуулагдсан аж ахуйн снэгжийн эмзэг тал нь энэ байдаг болой. Корпораци (буюу компани). Энэ нь төрийн хуулийн үндсэн дээр зохион байгуулагддаг бөгөөд мөнхүү эзэмшигчдээсээ тусгаар аж ахуйн нэгж юм. Хувьцаа гаргаж худалдсанаар корпораци үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлдэг. Корпорацын өмч нь гаргаж худалдсан хувьцаа бөгөөд ийнхүү хувьцаагаа бэлэн мөнгөөр, брилга байгууламжаар юм уу газрын өмчөөр, машин төхөөрөмжөөр гэхчилэн хэлбэрээр худалдан борлуулсны орлогоор санхүүжсэнээр үйл ажиллагаага өргөжүүлэн хөгжүүлж, олсон ашгаасаа хувьцаа эзэмшигчиддээ хуваан хүртээгээд ашгаасаа үлдсэн хэсгээр хөрөнгө зөөрөө арвижуулан үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлж байдаг болой. Корпорац нь бизнесийн байгууллагуудын зохилогч хэлбэр хязгаарлагдмал хариуцлагатай аж ахуйн нэгж юм. Хязгаарлагдмал хариуцлага гэсний учир бол корпорацын эзэмшигчид буюу хувьцаатан нар нь корпорацаас бусдад төлөх өглөг, зээлийг хувиараа хариуцахгүй гэсэн үг. Корпорац хэлбэрийн бизнесийн байгууллаг нь давуу ба сул талтай. Давуу тал нь гэвэл: a) Ихээхэн хэмжээний хөрөнгө хуримтлуулж чаддаг; b) Эзэмшигчид нь хязгаарлагдмал хариуцлагатай байдаг; c) Эзэмшигчдийн хувьцаа нь үнэт цаасны зах зээл дээр борлуулагдах боломж сайтай; d) Корпораци үл хязгаарлагдах хугацааны туршид оршин тогтнож байдаг; e) Үйл ажиллагааг нь мэргэжилтэй удирдан зохион байгуулагч нар хөтлөн хэрэгжүүлдэг; f) Корпорацын хувьцаа эзэмшигчид нь бие дааж гэрээ байгуулж гарын үсэг зурах гэхчилэнгийн эрсдэлээс чөлөөтэй байдаг зэрэг болой; Сул тал нь: a) Корпорацын орлогод татварыг давхар (корпорацмйн орлогоос аж ахуйн нэгжийн орлогын болон ноогдол ашиг хүртэгчдээс хүн амын орлогын татвар) оноодог;

b) Корпорацийн үйл ажиллагааг засгийн газрын тогтоол, шийдвэрээр зохицуулж байдаг; c) Эзэмшигчид (буюу хувьцаа эзэмшигчид) нь корпорацынхаа үйл ажиллагааны удирдлага хяналтас хөндий байдаг зэрэгт оршино. Зах зээл хөгжингүй улс, орнуудын бизнесийн байгууллагын зонхилох хэлбэр нь корпорац (хувьцаат компани) юм. Манай улсын хувьд бизнесийн зохион байгуулалтын үндсэн хэлбэрүүд нь нөхөрлөл, хоршоо, компани юм. Нөхөрлөл нь ашгийн тулд бизнесийн үйл ажиллагаа эрхлэх, өмчийг хамтран эзэмших хоёр болон түүнээс дээш тооны хүмүүсийн холбоо юм. Нөхөрлөлийн хүлээсэн үүргийг гишүүд нь нөхөрлөлд оруулсан эд хөрөнгө болон хувийн өмчийн эд хөрөнгөөрөө хамтран хариуцдаг нөхөрлөлийг бүх гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай нөхөрлөл гэнэ. Нөхөрлөлийн хүлээсэн үүргийг наад зах нь нэг гишүүн нөхөрлөлд оруулсан хөрөнгө болон хувийн өмчийн эд хөрөнгөөрөө бүрэн хариуцдаг, бусад гишүүд нь гагцхүү нөхөрлөлд оруулсан хөрөнгийн хэмжээгээр хариуцдаг нөхөрлөлийг зарим гишүүд нь бүрэн хариуцлагатай нөхөрлөл гэнэ., А болон нийгэм соёлын нийтлэг хэрэгцээг хангах зорилгоор хувь хүмүүс сайн дураараа нэгдсэн, ардчилсан удирдлага хяналт бүхий, хамтран өмчлөх дундын эд хөрөнгө дээр үндэслэн аж ахуй эрхлэх хуулийн этгээдийг хоршоо гэнэ. (Хоршооны хууль, 1999 он) Хувь нийлүүлэгчдийн оруулсан хөрөнгө нь тодорхой тооны хувьцаанд хуваагддаг, өөрийн тусгаарласан эд хөрөнгөтэй, үндсэн зорилго нь ашгийн төлөө хуулийн этгээдийг компани гэнэ. (Компанийн тухай хууль, 1999 он) Компани нь дараах хэлбэртэй байна:  Хувь нийлүүлэгчдийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагддаг, хувьцаа нь нийтэд чөлөөтэй арилжаалагддаг бол нээлттэй буюу хувьцаат компани  Хувь нийлүүлэгчдийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагдаж түүнийг захиран зарцуулах эрх нь компанийн дүрмээр хязгаарлагддаг бол хаалттай буюу хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани

2. Аж ахуйн үйл ажиллагааны бүртгэл тайлан Бизнесийн байгууллаг нь нийгэмд ашиг тус бүхий (дээр дурьдсанчлан үйлдвэрлэлт, худалдаа, үйлчилгээ гэсэн үндсэн гурван төрлийн) аж ахуйн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлж, түүнтэй уялдан гарсан бүх төрлийн зардлыг уг үйл ажиллагааны үр дүнд олсон орлогоор нөхөөд үлдсэн ашгаараа санхүүжиж үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлжх зорилгын доор ажилладаг. Аж ахуйн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхэд хэрэгжүүлэхэд хичнээн хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай, тэр хөрөнгийг хаанаас, юунаас олж ашиглах, тэр хөрөнгийг юу юундзарцуулсанаар хэдий хэмжээний орлого олж болох, уг орлогоос хэдийг нь аж ахуйн нэгжийн ашгийн татварт болон ноогдол ашигт төлөх, эдгэрийг төлөөд мөнхүү орлогоос ихчнээн нь үлдэх хэнчилэнг нарийн тооцоолж төлөвлөсөн байх учиртай. Өөрөөр хэлбэл том жижиг үйл ажиллагааны үр дагавар нь хойшид юу болохыг урьдчилан тооцоолж төсөөлөөгүйгээр цоо шинээр эхлэх юмуу , урьд хийж байсан үйл ажиллагааныхаа цаашдын /зах зээл, үнэ ханшын/ хандалага үр дүнг шинжлэн тандалгүйгээр мухар сохроор шууд үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх гэвэл /төлбөрийн чадваргүй болох, улмаар дампуурах гэхчилэнгийн/ давагдашгүй эрсдэлд ч хүрч болзошгүй байдаг болой. Иймээс тухайн үйл ажиллагааны зардал ба орлогыг төрөл, зүйлээр нь урьдаар нарийвчлан тандаж ямар нэг хэмжээний ашиг олж болохыг ирэх үеийн зах зээлийн нөхцөлд нийцүүлэн тооцож төлөвлөсөнөөр батлан мөрддөг байх учиртай. Иийнхүү урьдчилан нарийвчилж боловсруулсан тооцооллыг БИЗНЕС ТӨЛӨВЛӨГӨӨ гэдэг. Бизнес –төлөвлөгөө /business plan/ Аж ахуйн аливаа үйл ажиллагаа эрхлэн хэрэгжүүлэгч пүүс компани бүр үйл ажиллагааныхаа төрөл бүр дээр тухай бүр нарийн тооцоолсоноор бизнес төлөвлөгөө боловсруулан мөрдөж

Бизнес төлөвлөгөө

байх нь чухал. Жишээлбэл, талх хийх гэж буй ахал хаана, ямар байранд, ямар машин төхөөрөмж ашиглаж үйлдвэрлэх, хэдэн нэр төрлийн талх хийх, түүнд ямар үнэ өртөгтэй, хичнээн төрлийн түүхий эд материал шаардагдах, уг түүхий эдийг хаанаас ямар өртөг зардлааар авчирах, хоног, ээлж, сар , улирал тутамд хийчнээн талх үйлдвэрлэх, үйлдвэрлэлийн шууд ба дагалт зардал нь хийчнээн төрөл хэмжээтэй болох зэргийг ирэх үеийн зах зээлийн үнэ ханшны байдал , хандлагыг зөв таамаглаж оношлосноор тооцож бүтээгдэхүүний төрөл тус бүрийн нэгжийн төлөвлөгөөт өртгийг тодорхойлоод уг бүтээгдэхүүнийг тухайн үеийн зах зээлд хийчнээн төгрөгөөр худалдан борлуулж болохыг тооцож үзсэнээр тэрхүү үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх эсэхээ шийдддэг болой. Бизнесийн аль ч байгууллага , бизнес эрхлэгч хэн бугай ч гэсэн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхэд нэг төгрөг зарцуулсаны эцэст нэг мөнгө алдаад 99 мөнгө болгочихсон байхыг хичээдэггүй нь лавтай. Өөрөөр хэлбэл бизнес төлөвлөгөөг ул үндэстэй боловсруулсанаар үр дүн нь үнэхээр ашигтай, нэг нэгжийг ядаж нэг мөнгөний ашигтайгаар худалдаж болох магадлалтай байх ахул үйл ажиллагааг эрхлэн хэрэгжүүлэхээр шийддэг байна. Тухайлбал, нэг нэгж /бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээ/-ийг зүйлдвэрлэж юмуу, худалдан авч худалдаад нэг мөнгөний ашиг унагах гэдэг нь үнэхээр инээд хүрэм өчүүхэн нь мэдээж, Хонгот гурван ээлжээр ажиллаж ээлж бүр 100 мянган талх үйлдвэрлээд нэгж бүтээгдэхүүн бүрээс нэг мөнгөний ашигтай худалддаг байя гэвэл нэг сард 9 сая талх үйлдвэрлэж худалдаад үйл ажиллагааны бүх зардлаа нөхөж, татвараа төлөөд 90мянган төгрөгний цэвэр ашигтай үлдэх ажгуу. Гэхдээ бизнесийн байгууллага үйлдвэрлэсэн нэгж бүтээгдэхүүн бүрийг худалдаад олох ашиг нь нэг мөнгөнөөс хавьгүй их байдаг нь зүй. Жишээлбэл , дээрх талх бүрийг дунджаар 10 төгрөгний цэвэр ашигтай худалддаг ахул сард 900мянган төгрөгний, улиралд 2сая 700мянган төгрөгийн, жилд 10сая 800мянган төгрөгийн цэвэр ашиг олоод байх боломжтой аж. Аж ахуйн байгууллагын бизнес төлөвлөгөөнд чухам юу хийх гэж буй, түүнийгээ хэрэгжүүлсэнээр зах зээлд худалдан борлуулах боломжтой бүтээгдэхүүн , ажил үйлчилгээний тоо хэмжээ, нэгжийн ба нийт өртөг, тэр бүтээгдэхүүнийг хаан аль зах зээлд ямар үнээр борлуулж болох, түүний борлууллатаас буй болж болох орлогын нийт хэмжээ, тэрхүү орлогоор зардал /борлуулсан бүтээгдэхүүнн, ажил үйлчилгээний өртөг/-аа нөхсөний дараа үлдэх цэвэр ашгийн дүн, уг цэвэр ашгаас эздэд юмуу хувьцаа эзэмшигчдэд хичнээнийг хуваарилан түгээгээд хичнээн нь бизнесийн байгууллагын мэдэлд үлдэн ашиглагдах боломж байгаа зэрэг бүхий л орц, гарцыг нарийвчлан бүрэн гүйцэд тооцоолсон үзүүлэлт тусгагдана. Бизнес – төлөвлөгөө боловсруулалтад мөш өргөн хүрээний мэдээлэл ашиглаж, олон төрлийн нарийн тооцоолол хийдэг нь мэдээж. Гэхдээ тэрхүү тооцооллын үзүүлэлтийг машид хялбарчлан дүрсэлвэл бизнес- төлөвлөгөөний гол гаргалга нь дараах байдалтай. а) Ямар төрлийн үйл ажиллагаа эрхлүүштэ й вэ?

Худалдаа

б) Ямар эх үүсвэрээс санхүүжих вэ? эзэмшигчдий н өмч

Үйлдвэрлэл Банкны зээл

Үйлчилгээ

Бусад

в) Үйл ажиллагаан ы үр дүн нь ямар болох вэ? Үйл ажиллагаан ы бүх зардал нь орлогоосоо бага бол уг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлнэ .

+ Үйл ажиллагааны орлого 10,000,000 - Үйл ажиллагааны зардал 6,000,000 = Нийт ашиг 4,000,000 - Ашгийн татварын зардал 400,000 -Цэвэр ашиг 3,600,000 -Ноогдол ашиг 2,400,000

=Хуримтлагдсан ашиг 1,200,000

Дээрх бизнес-төлөвлөгөөнд дүрсэснээс харвал ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахад хэрэглэгдэх мөнгийг аль нэг эх сурвалжаас олж санхүүжээд зорьсон нэг юмуу хэд хэдэн үйл ажиллагааг тайлант үе /сар, улирал эсвэл жилийн аль нэг/-ийн туршид хэрэгжүүлсэний үр дүнд борлуулалтын нийт орлого /sales revenue/ 10сая төгрөг, тэрхүү үйл ажиллагааны болон борлуулалатын нийт зардал /general and administration expenses and, cost of goods sold/ 6 сая төгрөг, нийт ашиг /gross profit/ буюу татвар тооцоололтын өмнөх ашиг /profit before tax/ 4 сая төгрөг тус тус болж, энэ үед мөрдөж буй татварын шатлалаар эл байгууллага орлогынхоо 10 %-/4,000,000*0.1=400,000/-ийг аж ахуйн нэгжийн ашгийн албан татвар -/tax expense/-т төлөөд үлдсэн цэвэр ашиг /net profit/ 3,6 сая төгрөгнөөсөө хувьцаа эзэмшигч нартаа 2,4 сая төгрөгийн ноогдол ашиг /dividends/ төлөөд үлдэх ашиг буюу хуримтлагдсан ашиг /retained earnings/ нь 1,2сая төгрөг болно гэхчилэн тооцсон ажээ. Ийм янзаар үндэслэлтэй болрвсруулсан бизнес төлөвлөгөөний гаргалга буюу эцсийн үр дүн нь өгөөжтэй байхаар төсөөлөгдөж байвал бизнесийн байгууллага -/нөхөрлөл, хоршоо, компани/-ын удирдлага нь тэрхүү төлөвлөгөөг баталж уг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх талаар шийдвэр гаргадаг. Нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлт, санхүүгийн тайлан гаргалтад тавигдах шаардлага Нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлт, түүнээс үндсэлэн бүрдүүлсэн санхүүгийн тайлан дах мэдээлэд Олон улсын санхүүгийн тайлагналд стандартын дагуу тавигддаг шаардлага нь ойлгомжтой /understandability/ , зүй зохистой /relevance/, чансаатай буюу бодитой /materiality/, найдвартай /reliability/, үнэн зөв /faithful/, тухайн бизнесийн байгууллагын үнэн байдал, төрхийг төлөөлөн илэрхийлж чадахуйц /representation/, хэлбэрээс агуулга нь давамгайлсан /substance over from/, бие даасан буюу гадны нөлөөлөл ороогүй /neutrality/, болгоомжлолын зарчимд нийцсэн /prudence/, бүрэн гүйцэд /completeness/, өмнөх үеийнхээ болон төлөвлөгөөт үзүүлэлттэйгээ зэрэгцүүлэгдэхүйц /comparability/, цаг үеэ олсон /timeliness/, орлого нь зардалтайгаа уялдсан /balance between benefit and cost/, үзүүлэлт бүр нь тоон илэрхийлэлтэйгээ нийцэж дүйцсэн /balance between qualitative and characteristics/, байх эдгээр болой. Нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлт, санхүүгийн тайлан гаргалтын эдгээр шаардлагын талаар бусад бүлгүүдэд дурдсанаас дэлгэрүүлж үзнэ үү. Олон улсын санхүүгийн тайлагналын стандартад зааж тодорхойлон эдгээр шаардлагыг зах зээл хөгжсөн улс орон бүрийн үйлдвэрлэл үйл ажиллагаа эрхэлдэг пүүс, компаниуд бүртгэл хөтлөлт, тайлан гаргалтаа мөрдөж байдаг.

Бизнесийн үйл ажиллагааны бүртгэл хөтлөлт ба санхүүгийн тайлан гаргалт Бизнесийн үйл ажиллагаа нь үйлдвэрлэл , худалдаа , үйлчилгээ гэсэн үндсэн гурван төрөлтэй байдаг тухай болон бизнес эрхэлдэг пүүс, компани, корпораци нь үйл ажиллагаагаа урьдчилан төлөвлөдөг тухай дээр товч дурдлаа. Төлөвлөгөө боловсруулаад хэрэгжээгүй байгаа үед бүртгэлд тусгагдах зүйл үгүй. Нягтлан бодох бүртгэлд хийсвэр ухагдахууныг бус , үнэхээр бодитой, болж бүтсэн бөгөөд мөнгөөр илэрхийлж болох зүйлийг л тусгадаг. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө хэдий чинээ сайн боловсруулсан байвал төдийн чинээ амжилтанд хүрч болохоор байх боловч тэр нь хэрэгжээгүй байгаа учраас, бизнес-төлөвлөгөөнд бүхий л хүчин зүйлсийг ихэд нарийвчлан тооцоолсон байх боловч тэр нь үнэн чанартаа мөрөөдөл төдий байдаг тул нягтлан бодох бүртгэлд тусгах үзүүлэлт болж чадахгүй. Харин өмнөө тавьсан зорилтодоо хүрэхийн тулд бизнесийн байгууллага үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж эхэлмэгц үүнтэй холбогдож төрөл бүрийн зардлууд гарах ба ингэж зардал гаргасны үр нөлөөгөөр цаашид худалдан борлуулахад зориулсан зүйлс буюу бүтээгдэхүүн , бара, ажил үйлчилгээ бүрдэн болж буй, тэр нь улмаар борлуулагдсанаар үйл ажиллагааны нэг мөчлөг дуусч, дахин эхлэх гэхчилэн үйл ажиллагааны дахин давтагдалт үргэлжилсэнээр нягтлан бодох бүртгэлд тусгах мэдээлэл

бүрддэг. Ийнхүү үйл ажилллагааны явцад бий болгосон бүтээгдэхүүн, худалдаж авсан бараа, хийсэн ажил үйлчилгээ нь нийгмийн хэрэгцээг хангахуйц байснаар борлуулсаны орлого нь анх гаргасан зардалыг нөхөөд илүү гарах бол эдийн засгийн эерэг үр дүнтэй боллоо гэсэн үг. Уг зүйлс нь төлөвлөснөөс доогуур үнээр бюу зардалаа нөхөц чадахааргүй үнээр борлуулагдах юмуу огт худалдагдахгүй байх бол тухайн пүүс санхүүгийн хүнд байдалд орох бөгөөд цаашидэнэхүү урагшгүй байдлыг арилгаж эс чадваас улам улам хүндэрсээр эдийн засгийн сүйрэлд өртөх болно. Ийм бэрхшээл амсахгүйн тулд бодитой үндэслэлээр боловсруулсан бизне-төлөвлөгөө хэрэгжүүлэх явцыг нягтлан бодох бүртгэлд нарийвчлан тусгаж, үйл ажиллагааны байдал, үр дүнг бүртгэлийн үзүүлэлтээр үндсэлэн шинжилснээр тогтмол хянаж, үүссэн доголдлыг илрүүлэн арилгаж, урагштай байдлыг нь улам батлуулж байх чухал. Харин олон төрлийн ажиллагаа хэрэгжүүлдэг нэгж нь үйл ажиллагааны үндсэн салбаруудад үйлчилдэг тээвэр, засвар, усан ба цахилгаан хангамж, ажилчдын цайны газар мэтийн туслах аж ахуйн зарим нэг нь , тухайлбал ажилчдад үйлчилдэг тээвэр нь сар бүр 500мянган төгрөгийн алдагдал гаргадаг байлаа гэхэд уг алдагдлыг арилгах зорилгоор татан буулгах бол тэр үйлчилгээ гадны байгууллагаас авахад зардал нь улам их /сар бүр 800мянган төгрөг алдагдлатай/ болж, нийт үйл ажиллагааны ашгийг бууруулахад хүргэж мэдэх талтай. Иймээс их газрыг үүсгэхгүй, бага гарзтайгаар ажиллахын тулд мөнхүү алдагдал дагуулаад байдаг, жишээлбэл, сар бүр 500мянган төгрөгийн алдагдал үүсгэдэг ажилчдын тээврийн үйлчилгээг хаахын оронд алдагдлыг нь аль болохоор багасгах арга сүвэгчлэн ажиллуулсаар байх нь мэдээж бизээ.

Бүртгэл хөтлөлт ба санхүүгийн тайлан бэлдэлтийн дүрслэл Бизнесийн байгууллаг бүр аж ахуйн үйл ажиллагааныхаа эдийн засгин бүхий л үзүүлэлтийг урьдчилан төлөвлөж, тэрхүү төлөвлөснийхөө хэрэгжүүлэлтийн үйл явцыг цаг тухай бүр баримтжуулсанаар нягтлан бодох бүртгэлд тусгаж, улмаар санхүүгийн тайлан гаргаж баталгаажуулсанаар үйл ажиллагааныхаа тухай мэдээллийг хэвлэн нийтлэж санхүүгийн тайлан хэрэглэгчдэд хүргэх хүртэлх явцыг доор дүрслэн үзүүлэв.

1. Бизнесийн Ан Ан Ан Ан Ан Ан байгууллагын аж ха ха ха ха ха ха ахуйн үйл н н н н н н ажиллагааны ш ш ш ш ш ш явцын талаарх ат ат ат ат ат Хур ат мэдээлэл Он имт н н н н н лаг р ы ы ы ы 3. ы 2.ыНягтлан лба дса бабодох ба ба ба ба Санхүүгий н о ри ри ри ри ри бүртгэлий нритайлан ашг Ерөн Б Санхүүгийн г мт мт мт мт мт мт н хөтлөлт гаргалт ийн хий а ытайлан бую данс л н у 4. а өмч Ажлын нАудитын т ийн хүснэгт сшалгалт а өөр дэх ба й члө тооцооло Гадны дүгнэлт л лти л хэрэглэгч (баталгаа йн а жуулалт) тай н

Ан ха н ш ат н ы ба ри Тох мт ирг оо

лан

Ан М ха өн нш гат өн ны гба үри ймт л г э э н и й т а й л а н

Сумын тайлбар 1. Анхан ишатны баримтнаас “Товчоо”-нд шууд бичилт 2. Нэг төрлийн хөрөнгийн юмуу, ижил төрлийн ажил гүйлгээний анхан шатны баримтад дах мэдээллийг жишээлбэл, банкин дах мөнгөний орлого, зарлагын баримтыг “Харилцахын хуулга”-аар , түүхий эд, материал, бараа, бүтээгдэхүүний орлого, зарлагыг “Эд хариуцагчийн тайлан”-гаар гэхчилэн нэгтгэн дүгнэсээр “Товчоо”-нд бичилт 3. Анхан шатны баримтаарх үзүүлэлтийг зориулалтын “Журнал” –д нэгтгэсэн нь “Ерөнхий данс”-дах ангилалтай нийцэхүй.

4. 4а, 4б “Товчоо” –ноос “Ерөнхий данс”-нд данс бүрээр хөтлөн нэгтгэлт 5. Баримт боловсруулалт, бүртгэл хөтлөлтийг дуусгаснаар тайлант үеийн эцэст санхүүгийн тайлан гаргахад бэлтгэж “Ажлын хүснэгт”-д хийх тооцоолол 6. Санхүүгийн тайлан бэлдэлт: a) Орлогын тайлан бюу /Income statement –ашгийн тайлан/ гаргалт b) Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан /Statement of changes Equity/ нөхөлт c) Дээрх 2 тайланг хийсний дараагаар Баланс /Balance sheet/ нөхөлт d) Мөнгөн гүйлгээний тайлан /Cash flow statement/ гаргалт

7. Хөндлөнгийн хяналтын байгууллагаас санхүүгийн тайланг хянан шалгаж баталгаажуулалт 8. Баталгаажсан санхүүгийн тайлан дах мэдээллийг гадны байгууллагууд авч хэрэглэснээр бизнесийн шийд гаргалт Аж ахуйн үйл ажиллагааны бүртгэлт хөтлөлт, санхүүгийн тайлан гаргалтын тухай энэ дүрслэлээс Та нэгдүгээрт, аж ахуйн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд оролцон ашиглагдсан хөрөнгө, эх үүсвэрийн хөдөлгөөн, өөрлчлөгдөлтийн талаарх мэдээллийг анхан шатны баримтанд тусгагдсаных нь дагуу дътандан магадлаж, бүлэглэн нэгтгээд, хоёрдугаарт, энэ мэдээллийг эхлэн боловсруулалтын маягт “Товчоо” -нд бичиж дансдад харьцуулж дүгнэж тохируулсаныы дараагаар гуравдугаарт тэрхүү үзүүлэлтээ “Ерөнхий данс”-нд данс нэг бүрээр нэгтгэн хөтлөөд, дөрөвдүгээрт тайлант үеийн эцэс /тайлант үе нь голдуу улирал, хагас ба бүтэн жил байдаг бөгөөд тухайн бизнесийн байгууллага шаардлагатай гэж үзвэл сар бүр тайлан гаргуулдаг байх нь буй/ болох үед “Ажлын хүснэгт”-ээр тооцоолол , тохируулгын бичилт хийж бэлтгээд, тавдугаарт- “Санхүүгийн тайлан” гаргаж, зургадугаарт, хөндлөнгийн хяналт буюу /аудит хэмээх итгэмжит хяналт/-ын байгууллагад толилуулан дүгнэлт гаргуулсанаар баталгаажуулж, долдугаарт, уг баталгаажуулсан санхүүгийн тайлангаа хэвлэн нийтэлж “Санхүүгийн тайлан хэрэглэгчид” /татварын байгууллаг, хувьцаа эзэмшигчид, тайлагнагч байгууллагтай бизнесийн харилцаа тогтоохоор сонирхогчид юмуу бизнесийн оновчтой шийд гаргахыг зоригчид зэрэг албан газар, байгууллаг болон хүмүүс/-ийн хэрэгцээнд мөнхүү нэгтгэгдсэн мэдээллийг түгээн ашиглуулдаг гэдгийг харуулж буйг анхааран болгоож ойлгох буй за. Нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлт арга зүй нь олон янз, тухайлбал, сурах бичгүүдэд “Мөрөөрх бичилт”-ээр толилуулсан байдаг бол аж ахунй нэгэ байгууллагуудад гагцхүү “Журнал ”-/Товчоо буюу Journal/-д бичиж, үйл ажиллагааны үй олон баримт дах мэдээллийг эдийн засгийн агуулга, шинжээр төрөлжүүлсэн дансдад ангилан нэгтгэдэг ба энэхүү “Журнал”-ын бичилт нь утга учирын хувьд “Мөрөөрх бичилт”-ээс ч “Т” данс буюу / Ерөнхий данс General ledger/ -аарх бичилтэээс ч ялгаагүй байдгийг та бүхэн “Нягтлан бодох бүртгэлийн үндэс” сурах бичгээс судалж мэдсэн байгаа. Олон төрөл зүйлинй үйл ажиллагааны өргөн хүрээтэй мэдээллийг ангилж “Товчоо” –нд тусгаснаа данс бүрээр нь “Ерөнхий данс”-нд бичиж нэгтгээд орхичих ахул бүртгэл хөтлөлтийнэцсийн зорилго хангагдахгүй, өөрөөр хэлбэл аж ахуйн үйл ажиллагаа тухайн тайлант үед ямар үр дүнд хүрсэн, аль төрлийн үйл ажиллагаа нь зохистой, аль нь урагш муутай явж ирсэн, үйл ажиллагааг цаашид улам сайжруулах үүднээс юмуу ажлын дутагдал доголдлыг арилгахын тулд ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлбэл зохистой зэргийг тэрхүү “Ерөнхий данс” –зүйл зйүлээр ангилсан боловч бас л “задгай” хэвээрээ шахам байгаа мэдээллээс үйл ажиллагааны санхүүгийн байдлыг тоймлон харах боломжгүй байна гэсэн үг. Үйл ажиллагааны санхүүгийн үр дүнг олон дансдад цугларсан мэдээллээр үндэслэн сар, улирал, жил бүрийн эцэст тооцоолон тодорхойлж түүгээр үндэслэн шинжилгээ судалгааг тогтмол хийж байх шаардлагатай болдог. Үүний тулд “Ажлын хүснэгт” гаргаж, бүртгэлд тусгагдсан орлого ба зардлыг тухайн тайлант үеийнх үү гэдгийг ялгаж салгахаас эхлээд мөнхүү тайлант үеийн үйл ажиллагаагаар бий болсон бараа, бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний борлуулалтын орлогод ноогдох зардал буюу өртгийг тооцоолж хуваарилснаар “Хаалтын бичилт” (буюу зохицуулгын бичилт) хийж, “Санхүүгийн тайлан” гаргадаг болой. Хаалтын бичилт. Хаалтын буюу зохицуулгын бичилт (тохируулах бичилт ч гэж нэрлэдэг) хийхгүйгээр ерөнхий дансанд цугларсан бүх мэдээллээр санхүүгийн тайлан гаргах ахул үйл ажиллагааны үр дүн буюу ашиг эсвэл алдагдал гэсэн үзүүлэлт тодорхойлогдохгүй зөвхөн хөрөнгө, эх үүсвэр тэдгээрийн бүрэлдэхүүнд байгаа өчнөөн төчнөөн дүн хэмжээ бүхий олон төрлийн зардал, орлого нь хаагдаагүй үлдэх болно. Тайлант үеийн үйл ажиллагаанд хамаарах зардал ба орлогыг тооцож өртөг, зардлын хямдралт, хэтрэлтээр үүсссэн зөрүүг хуваарилж санхүүгийн үр дүнг тодорхойлохын тулд “Ажлын хүснэгт”-д тооцоолол хийдэг бөгөөд

үүнийг хаалтын бичилт гэдэг. Хаалтын бичилтийн орлого үүссэн, зардал гарсан тухайн амжил гүйлгээ бүрийн дараа бус, тайлант үеийн эцэст буюу туайлсан нэг үеийн үйл ажиллагааг тогтоосон үеээр тасалбар болгож үр дүнг тооцож тодорхойло үед тухайлбал сар, улирал, хагас жил, жилийн эцэст хийдэг гэдгийг оюутан залуус ойлгосон байвал зохино. Хаалтын бичилтийг өнөө үед ”Орлого зарлагын нэагдсэн данс”гэдгээр хийж заншжээ. Дансны энэ нэрийн агуулгаар бол тайлант үеийн эцсийн хаалтын бичилтээр үйл ажиллагааны орлогыг зарлага-(бараа, мөнгө, эд хөрөнгийн дансдын кредит талын гүйлгээний дүнг зарлага гэдэг л дээ)-тай нь “Холиод” бантагначихдаг юм шигээр ойлгогдохоор нэр болсоэ ажгуу хаалтын бичилтын дансны англи нэр нь “Income summary” буюу “Ашиг тодорхойлогч” (буюу ашиг нэгтгэгч) гэсэн утгатай. Иймээс “Орлого зарлагын нэгдсэн данс” гэсэн мөхөс орчуулгын нэрийг санхүүгийн үр дүн тодорхойлогч гэсэн агуулгаар нь болгож “Ашиг тодорхойлогч” гэсэн нэрээр хэрэглэвэл зохистой хаалтын бичилтийн буюу зохицуулгын тооцооллын зорилго нь тайлант үеийн орлогыг зарлагатай нь уялдуулж тооцох явдал. Тайлант үед хамаарах орлого буй болсон боловч зардлынх нь баримт бүрдээгүй эсвэл зардал нь урьдчилж гарсан боловч орлого нь бүрдээгүй байгаа бол тухайлбал зээлийн юмуу хадгаламжмйн болон бондын хүүг дараах тайлант үед төлөх юмуу авах байлаа ч гэсэн энэ тайлант үед хамаарах хэмжээгээр нь орлогод юмуу зарлагад оруулж тооцох, тухайн компани бусад компанийн хувьцааг эзэмшдэг бол ирээдүйд буюу энэ тайлант жилийн эцэст юмуу дараах оны эхэн үед орж ирэхээр хүлээгдэж буй ноогдол ашгаарх орлогыг тооцож энэ үеийн орлогод хамааруулах, ашиглалтанд байгаа үндсэн ба биет бус хөрөнгийн элэгдэл ба хасагдуулгыг тооцоолох, найдваргүй авлага үүсэх магадлалтай ахул эргэлзээтэй авлагын хасгдуулгад тооцох, бараа, бүтээгдэхүүнээ хугацаат баталгаатай худалддаг бол баталгаат засварын нөөцийг урьдчилан тооцож бүрдүүлэх, үйл ажиллагааны өртөг зардлын төлөвлөгөөт хэмжээ ба гүйцэтгэлээрх дүн хоорондын зөрүү-( хэтрэлт, хэмнэлт) –г тооцож, холбогдох бараа, бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний өртөг болон орлогод оноон хуваарилах зэрэг тооцоолол хийх хэрэгтэй. Санхүүгийн тайлан аж ахуйн нэгж байгууллагын санхүүгийн тайлан нь “Баланс” (balance sheet), “Ашгийн тайлан” (Income statement), “Өмчийн өөрёлөлтийн тайлан” (Statement of changes in equity), “Мөнгөн гүйлгээний тайлан” (Cash flow statement) гэсэн энэхүү 4-н маягттай бөгөөд үүнийн “Олон улсын санхүүгийн тайлагналын стандарт” – (International Financial Reporting Standards)-ийн дагуу тайлант үеийн эцэст бэлдэн гаргаж гадны буюу санхүүгийн мэдээлэл хэрэглэгч гадны байгууллага хүмүүст түгээхэд зориулсан хэн хүнд ойлгогдохуйц бүрэн агуулгатай боловч нилээд товчилж цомхотгосон үзүүлэлтийг агуулсан байдаг. Иймээс энэ 4-н маягтаарх үзүүлэлтийг гадныхэрэглэгчдийн мэдээллийн тайлан (Statements of information’s for external users) гэж нэрлэх нь буй. Санхүүгийн тайлангийн маягтуудад бичилт тооцоолол хийж шалгаж тохируулах талаар эл сурах бичгийн зохих бүлгүүдэд авч үзсэн байгаа. Санхүүгийн тайланд дээрх 4-н маягтаас гадна төрөл бүрийн тайлбар тодруулгын олон маягтуудаарх мэдээлэл агуулсан байдаг. Харин бизнесийн аливаа ажил эрхэлдэг аж ахуйн нэгж байгууллагын дотоодын хэрэглээний бүртгэл тайлангаарх мэдээлэл нь аж ахуйн нэгжийн албар, хэлтэс, тасаг, цехийн үйл ажиллагааны байдлыг өртөг, орлого, зарлагаар нь тодотгосон ихээхэн нарийн олон төрөлтэй байдаг нь зүй.

Баримтжуулалт буюу анхан шатны баримт бүрдүүлэлт Аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулахад оролцож ашиглагдсан төрөл бүрийн хөрөнгө, эх үүсвэрийн хөдөлгөөн, өөрчлөөлт, үүнтэй уялдаж гарсан олон төрлийн зардал, үйл ажиллагааны явцад үүсэн буй болсон төрөл бүрийн орлого гэхчлэнгийн талаарх бүхий л мэдээллийг гагцхүү анхан шатны баримтанд тусгасан байх ёстой. Жишээлбэл, бараа, түүхий эд худалдаж авсан бол

ханаас, хэнээс, хэдэн оны хэддүгээр сарын хэдэнд, ямар зүйлийг хэнээр, ханахын ямар тээврээр ирүүлсэнийг хэнд ямар баримтаар хүлээлгэж өгсөнийг буюу тушаасныг, хэний,шийдвэрээр, хэн ямар баримт үйлдэж бүрэн хүлээж авсан, уг зүйлийн сав боодлын болон нэгжийн тоо хэмжээ, нэгжийн үнэ, бүгд үнэ, ирүүлсэн зүйл нь дагалдах баримтанд зааснаасаа нэр төрөл тоо хэмжээгээрээ илүү юмуу дутуу, эсвэл гэрээнд заагагүй зүйл ирүүлсэн ахул хичнээн, юуг нь хүлээн аваад, илэрсэн зөрүүг нь хэн хэн хэрхэн шалгаж ямар баримт үйлдэж баталгаажуулсанаар хэрхэхээр шийдвэрлэсэн гэгчлэнгийн дэлгэрэнгүй үзүүлэлтийг үндэслэж нягтлан бодох бүртгэлд тухай бүр хөтлөн хөтөлсөөр тайлант үеийн эцэст санхүүгийн тайлан бэлтгэн гаргадаг болой. Анхан шатны баримтын зарим маягтыг улс даяар нэг загвараар хэвлүүлсэнээр (Социолизмын буюу захиргаадалтын үеийн шигээр) нэгдсэн журмаар ашиглагдаж байж болохоос гадна пүүс компани бүр тус тусынхаа үйл ажиллагааны онцлогт тохирсон маягтын загвар гаргаж пүүс, компани, корпорацынхаа бэлэгдэл тэмдэг-(logo)-тэйгээр хэвлэснээр хэрэглэдэг болой. Аливаа баримтанд заавал байх шаардлагатай үзүүлэлт буюу мэдээлэл нь юу юу байж болохыг доорх жишээний баримтжуулалтаар төсөөлж гаргая. Тухайлбал, бараа-материалын үнэт зүйл хүлээж авсан орлогын баримтанд баримтын нэр дугаар, огноо (он, сар, өдөр )баримт үйлдэгч байгууллагын нэр, бэлтгэн нийлүүлэгчийн (буюу худалдагч байгууллагын)нэр, хаяг, тээвэрлэгч –(байгууллага, хүмүүс)-ийн нэр хаяг, хүлээн авагчийн нэр албан тушаал, уг зүйлийг хүлээж авах болсон тухайн үндэслэл (хэний тушаалаар юм уу даалгавраар, эсвэл хэзээний, хэдэн тоот, ямар гэрээ хэлцлийн дагуу) зэргийг баримтийн маягтын толгойн хэсэгт тусгадаг бөгөөд маягтын дунд буюу хүснэгтлэсэн хэсэгт хүлээж авсан зүйлийн нэр (хайрцаг, авдар, боодол, толгой, торх, баглаа, багцан дахь зүйлийн тоо ширхэг, метр, литр, м 2, м3), үнэлэх нэгж, тоо хэмжээ (сав боодлын болон нэгжийн тоо), үнэ (нэгжийн үнэ ба бүгдийн дүн), төгсгөлийн хэсэгт тухайн баримтаар бараа материалын үнэт зүйлийн үнийн дүнг тоогоор болон үгээр бичиж, уг үйл ажиллагаанд оролцогчид нэрээ гаргацтайгаар бичиж гарын үсгээ зурсан байх ёстой. Бараа ирүүлсэн, түүнийг хүлээж авсан ажил гүйлгээний баримтын агуулга нь дараах байлаа гэж үзье: “Янзага” хэмээх дэлгүүр “Бадрал” компаниас зардагын 347 тоот, НӨТ 1 –(нэмсэн өртгийн татвар)-ын тооцооны 236 тоот баримттайгаар, “Алтан дөрөө” ХХК-ийн жолооч Очироор нэгдүгээр зэрэглэлийн гурил, нэг бүр 40 кг-ын цэвэр жинтэй, 30 ууттай, кг бүрийг 200 төгрөгөөр; хоёрдугаар зэрэглэлийн гурил, нэгдээ 50 кг-ийн жинтэй, 65 ууттай, кг бүрийг 60 төгрөгөөр тус тус үнэлж ирүүлсэнийг дэлгүүрийн худалдагч Сүрэн 2016 оны 4 дүгээр сарын 18-нд хүлээн авчээ. Энэ ажил гүйлгээг баримтжуулсан нь дараах болой. Бараа материалын орлогын баримт №76 Байгууллагын нэр хаяг: “Янзага "дэлгүүр, “Хэрлэн” гудамж, 108 дугаар байшин Бэлтгэн нийлүүлэгчийн нэр, хаяг: “Бадрал” ХХКомпани, утас: 342094, 90129883 Бэлтгэн нийлүүлэгчийн баримт: Зарлагын баримт №347, НӨТ-ын тооцооны баримт №236 Тээвэрлэгч: “Алтан дөрөө” ХХКомпани УБА0078 дугаартай машины жолооч Но.Очир Хүлээн авсан: 1 Нэмсэн өртгийн татварын (НӨТ-ийн) хувь хэмжээ өөрчлөгдсөөр байдаг ч энд ба хойшид 15% ,13%, 10% гэхчилэн авсаныг болгоох буй зай.

“Янзага”дэлгүүрийн худалдагч Доржийн Сүрэн Хүлээж авсан үндэслэл: Гэрээ 27/2016 Жин

Үнэ

№

Бараа материалын нэр

Үнэлэх нэгж

Тоо хэмжээ

Савтай

Савгүй

А

Б

В

Г

Д

Е

Нэгжий н Ж

1

Гурил 1 1/40

кг

30

1207.5

1200

200.00

2 3

Гурил 2 1/50 Цаасан уут

кг

65

3269.5

3250

160.00

ш

-

-

-

-

95

4477

44550

95

4477

4450

Барааны дүн НӨТ (15%) Бүгд дүн

Бүгд И 240,000.0 0 520,000.0 0 760,000.0 0 79,800.00 839,800.0 0

Бүгд Найман зуун гучин есөн мянга найман зуун (839800) төгрөг 00 мөнгөний дүн бүхий зүйлийг: Хүлээн авсан: ДСүрэн (До.Сүрэн) Тушаасан: НОчир (Но.Очир) Шалгасан нягтлан бодогч: АГомбо (А.Гомбо) Хавсаргасан баримт: 2 (хоёр) ширхэг Хүлээн авагч байгууллагын орлогын баримтанд бас бараа ирүүлэгч байгууллагын “Зарлагын баримт”, “Нэмэгдсэн өртгийн тооцооны баримт” гэхчилэнгийн баримтуудыг хавсаргаснаар баримтжуулалтын бас нэг үндэслэл бүрддэг. Дээрх маягтын “Г” (тоо хэмжээ), “Д”(савтай жин), “Е”(савгүй жин), “Ж”(нэгжийн үнэ) гэсэн баганаарх тоо дүгнэх нь илүүц мэт боловч ингэснээр тоо хэмжээ, нэгжийн үнийг хожмын үед хэн нэгэн нь засаж өөрчилснөөр будлиан гаргахаас сэргийлэх болон тийм гажуудал үүссэнахул илрүүлэх зэрэгт хяналтын чухал ач холбогдолтой байдаг болой. Нягтлан бодох бүртгэл, тайланд үйл ажиллагааны мэдээллийг тусгахад үндэслэл болгодог анхан шатны баримт, түүний бүрдүүлэлтийн талаар товч дурьдахад ийм.

3. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны бүртгэл Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанб явцад бэлэн бүтээгдэхүүнийг буй болгоно.Аливаа үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд гарах зардлыг нөхөх санхүүжилтийн хөрөнгө хамгаас түрүүнд шаардагддаг гэдгийг дээр өгүүлсэн билээ. Ямар нэг эх үүсвэрээрх санхүүжилтийн хөрөнгөтэй бөгөөд барилга, байгууламж машин төхөөрөмж бүхий үйлдвэрийн газар үндэслэлтэй боловсруулсан бизнес төлөвлөгөөнийхөө дагуу нэг юм уу хэд хэдэн төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр шийдэж гэж үзье. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэлтийн үе шат нь эхлээд а) түүхий эд материалыг шаардагдах тоо хэмжээгээр олж бэлтгээд дараа нь б) түүнийг үйлдвэрлэлийн шат дамжлагаар оруулан бүрэн боловсруулж дуусгаад в) бэлэн бүтээгдэхүүн болгож хуьиргах ба г) уг бүтээгдэхүүнийг худалдан борлуулсанаар үйлдвэрлэлийн үйл

ажиллагааны нэгэн мөчлөгийг дуусгаад үйл ажиллагааг зогсоодог бус, үйлдвэрлэлийг уламжлалт хэмжээнд нь юм уу өргөжүүлснээр дахин давтаж үргэлжлүүлсээр байдаг. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа нь мөнгөн хөрөнгө буй болголт ба зарцуулалт, материал түүхий эд худалдан авалт ба зарцуулалт, үндсэн хөрнгө ашиглалт (худалдан авалт, засвар, үйлчилгээ хийлт, элэгдүүлэлт тооцолт), цалин хөлс тооцолт ба олголттой холбогдсон ажил гүйлгээ, үйлдвэрлэлтийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэлттэй холбогдсон бусад бүх төрлийн зардал тооцолт, маиериалын болон бүтээгдэхүүний өртөг тооцолт, , тэрчилэн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэлттэй уялдуулж буй болгосонтуслах үйлдвэрлэл аж ахуйн үйл ажмллагааны (тухайлбал засварын, тээврийн, нийтийн хоолны, орон сууц ашиглалтын , цахилгааны болон усны хангамжийн гэх мэтийн) ажил гүйлгээ, үр дүн тодорхойлолт (тайлант үеийн эцэс дэх хаалтын бичилт хийж өртөг, зардлын хэмнэгдэл, хэтрэлтийн тооцоолол ба хуваарилалт буюу залруулгын бичилт хийх) гэхчилэнгийн өргөн хүрээний олон асуудлуудтай холбоотой. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны хэдхэн ажил гүйлгээний жишээгээрх бүртгэл хөтлөлт, тооцооллыг “мөрөөрх бичилт” –ээр болон “Т” дансаарх бичилтээр доор гаргаж үзүүлье. Бодлого 1 Нэгэн үйлдвэрийн газрын балансанд жилийн эхэнд “Мөнгө” (банкинд юм уу бэлэн байгаа) 1,198,500; “түүхий эд материа” 23,764,200; “Бэлэн бүтээгдэхүүн” 7,000,000; “Үлйдвэрлэлийн зардал” (үйлдвэрлэлд бодовсруулагдөж гүйцээгүй байгаа зүйлсийн өртгийн эцсийн үлдэгдэл буюу дуусаагүй үйлдвэрлэл) 11,097,000; “Тооцоогоорх авлага” 2,764,320; “Тооцоогоорх өглөг” 104,927,000; “Конторын тавилга, төхөөрөмж” 2,640,000; “Хуримтлагдсан элэгдэл-тавилгын” 161,568; “Цехийн барилга төхөөрөмж” 278,389,000; “Хуримтлагдсан элэгдэл-цехийн барилга төхөөрөмж” 46,776,940; “Түүхий эдийн агуулах төхөөрөмж” 9,675,000; “Хуримтлагдсан элэгдэл-түүхий эдийн агуулахын барилга төхөөрөмж” 1,509,300; “Бүтээгдэхүүний агуулах, төхөөрөмж” 17,865,000; “Хуримтлагдсан элэгдэл-бүтээгдэхүүний агуулахын барилга төхөөрөмж” 3,521,190; “Хуримтлагдсан ашиг” 22,497,022; “Эзэмшмгчдийн өмч” 175,000,000 байсан бөгөөд тайлант жилд дараах ажил гүйлгээ гарчээ гэж үзье.

Тайлант жилийн ажил гүйлгээний баримт Ажил гүйлгээний өгөгдөл ба мөрөөрх бичилтээрх дансны харилцаа.

1) Түүхий эд материал худалдан авалт (Түүхий эдийн үнэ 9,500,000 төгрөг, НӨТ 1,235,000 болсон ба уг тооцоог дараа төлөхөөр гэрээнд заасан байгаа гэж үзнэ үү): Түүхий эд материал (худалдан авсан үнээр) 9,500,000.00 НӨТ-ийн тооцоо (авлагаарх тооцоолол) Тооцоогоорх өглөг

1,235,000.00 10,735,000.00

2) Үйлдвэрлэлд түүхий эд материал тавьж олгосон (Бизнес-төлөвлөгөөгөөрх төлөвлөгөөт өртгөөр) 25,735,000 Үйлдвэрлэлийн зардал 25,734,000.00 Түүхий эд материал (Төлөвлөгөөт өртгөөр) 25,734,000.00

3) Үйлдвэрлэлээс бэлэн бүтээгдэхүүн хүлээн авав (Бизнес-төлөвлөгөөгөөрх төлөвлөгөөт өртгөөр) 67,980,000 Бэлэн бүтээгдэхүүн (Төлөвлөгөөт өртгөөр) 67,980,000.00 Үйлдвэрлэлийн зардал 67,980,000.00 4) Бүтээгдэхүүн худалдалт (72,128,000 төгрөгийг төлөвлөгөөт өртөгтэй бүтээгдэхүүнээ 126,548,000 төгрөгөөр худалдсан ба 16,451,240 төгрөгийн НӨТ нэмэж тооцсоноор нийт 142,999,240 төгрөг хүлээж авсаны дараагаар бүтээгдэхүүнээ тавьж олгосон гэж үзье) Борлуулалтын өртөг 72,128,000.00 Бүтээгдэхүүн (төлөвлөгөөт өртгөөр) 72,128,000.00 Мөнгө (худалдсан үнэ ба НӨТ-ийн бүгд дүн) 142,999,240.00 Борлуулалтын оролго (худалдсан үнээр) 126,548,000.00 НӨТ-ын тооцоо (өглөгөөр тооцолт) 16,451,240.00 5) Тооцоогоорх өглөг төлөлт (эхний үлдэгдлийн 80%-ийг болон тайлант үед худалдаж авсан зүйлийн тооцоогоорх өглөгийг бүхэлд нь төлсөн гэж үз): Тооцоогоорх өглөг 94,676,600.00 (104,927,000*0,8+10,735,000) Мөнгө 94,676,600.00 6) Түүхий эд худалдан авалт, бүтээгдэхүүн борлуулалтын НӨТ-ийн тооцоог төлж дуусгасан: НӨТ-ийн тооцоо (16,451,240-1,235,000) 15,216,240.00 Мөнгө 15,216,240.00 7) Цахилгаан, дулаан, усны зардал төлөлт (Конторын зардалд ноогдох нь 85,650; материал бэлтгэлийн хэлтсийнх 109,450; борлуулалтын хэлтсийнх 211,540; үйлдвэрлэлийн цехийнх 1,865,500; болсоныг төлсөн гэж үзнэ үү): Удирдлагын зардал 85,650.00 Бэлтгэлийн зардал 109,450.00 Борлуулалтын зардал 211,540.00 Үйлдвэрлэлийн зардал 1,865,500.00 Мөнгө 2,272,140.00 8) а) Цалин хөлс тооцолт2: (Тайлант жилд конторын албан хаагчдад 765,000; материал хангамжийнханд 1,650,000; худалдааны хэлтсийнхэнд 2,810,000; үйлдвэрлэлийн ажилчдад 18,860,000 олгохоор тооцсон гэж үз): Удирдлагын зардал3 765,000.00 Бэлтгэлийн зардал 1,650,000.00 Үйлдвэрлэлийн зардал 18,860,000.00 Борлуулалтын зардал 2,810,000.00 Мөнгө 24,085,000.00 22 Цалин хөлсийг жилд нэг удаа биш, сар бүр, чингэхдээ сарын дунд үед урьдчилгаа олголт гэхчилэн сард хоёр удаа тооцдог нь хэн бүхэнд ойлглмжтой. Тэрчлэн үйл ажиллагааны элдэв зардал, зарцуулга ба орлого нь бидний жишээн дээрх шигээр жиол нэг удаа гардаггүй нь мэдээж. Бичилт тооцооллыг хялбарчлах үүднээс цалин хөлс тооцолт ба олголт, бараа материалаарх хөрөнгийн орлого ба зардал, үйл ажиллагааны төрөл бүрийн зардал, борлуулалтын орлого, хүү ба элэгдүүлэлт тооцолт гэхчилэнг жилд буюу тайлант үед зөвхөн нэг удаа гардаг шигээр энд (ба хойшид) төсөөлсөн байгаа шүү.

3 Олгохоор тооцсон цалин хөлсний дүнг “Цалин хөлсний зардал” хэмээн ганц дансаар бус, үйл ажиллагааны салбар тус бүрийнх нь зардлын дансдад, тухайлбал, “Удирдлагын зардал”, ”Бэлтгэлийн зардал”, ”Үйлдвэрлэлийн зардал”, ”Борлуулалтын зардал” гэсэн дас хэрэглэж байгаха гэж төсөөлснөөр авав.

б) Нийгмийн даатгалын шимтгэлд (буюу нийгмийн даатгалын сан-НДС бүрдүүлэлтэд олговол зохих цалингийн 10%-иар ) суутгалт:

Цалин хөлсөөрх өглөг

2,408,500.00

НХС-ээрх өглөг (24,085,000*0,1)

2,408,500.00

9) Хувь хүний орлогын албан татварт (НДС-д суутгасныг хасаад үлдсэн дүнгийн 3%иар) суутгалт: Цалин хөлсөөрх өглөг 650,295.00 ХХОАТ-аарх өглөг [(24,085,000-2,408,500)*0.03] 650,295.00 10) Ажил олгогчын зардлаар НДС-д тооцолт (олгохоор тооцсон дүнгийн 19,5%-иар): Удирдлагын зардал (765,000*0,195) 149,175.00 Бэлтгэлийн зардал (1,650,000*0,195) 321,750.00 Борлуулалтын зардал (2,810,000*0,195) 547,950.00 Үйлдвэрлэлийн зардал (18,860,000*0,195) 3,677,700.00 НДС-гаарх өглөг 4,696,575.00 11) НДС-гаарх өглөг төлөлт (суутгасан ба тооцсон дүнгийн нийлбэрээр төсөвт төлсөн НДС-гаарх өглөг (2,408,500+4,696,575) Мөнгө

7,105,075.00 7,105,075.00

12. ХХОАТ-аарх өглөг төлөлт (суутгасан дүнгээр төсөвт төлсөн): ХХОАТ-аарх өглөг 650,295.00 Мөнгө 650,295.00 13. Цалин хөлс тавьж олголт (суутгалуудыг хасаад үлдсэнийг нь тавьж олгосон): Цалин хөлсөөрх өглөг (24,085,000-2,408,500-650,295) 21,026,205.00 Мөнгө 21,026,205.00 14. Үндсэн хөрөнгийг элэгдүүлэлт тооцолт4 (барилга, төхөөрөмж, эд хогшлын элэгдүүлэлтийг дараах дүнгээр тооцож үйл ажиллагааны зардалд тусгасан гэж үзнэ үү): Удирдлагын зардал (конторын тавилга эд хогшлын) 32,320.00 Бэлтгэлтийн зардал (барилга, төхөөрөмжийн) 251,550.00 Үйлдвэрлэлийн зардал (барилга, төхөөрөмжийн) 5,847,200.00 Борлуулалтын зардал (барилга, төхөөрөмжийн) 880,300.00 Хуримтлагдсан элэгдэл 7,011,370.00 5 15. Материал хангамжийн зардал хуваарилалт (Уг зардлыг түүхий эд, материалын зарцуулгын ба эцсийн үлдэгдлийн хувийн жинд харьцангуйгаар тооцож, үйлдвэрлэлийн зардалд болон түүхий эд, материалын эцсийн үлдэгдэлд оноон хуваарилсан нь дараах болой): Түүхий эд материал: Эхний үлдэгдэл 23,764,200+Орлого 9,500,000 = 33,264,200 Зарлага 25,734,000+Эцсийн үлдэгдэл 7,530,200 = 33,264,200.

4 Элэгдүүлэлтийн дүнг энд хийвэрээр авлаа. Үндсэн хөрөнгийн элэгдүүлэлтийн араг зүйн талаар 9-р бүлэгт авч үзсэн байгаа.

5 Түүхий эд, материал олж бэлдэх, буй болгосон материалыг хадгалж хамгаалах, үйлдвэрлэлд тавьж олгоход бэлтгэж ажиллабарлах гэхчлэнтэй холбогдож гарсан төрөл бүрийн зардлыг мөнхүү түүхий эд, материалын өртөгт хамааруулж янз янзын аргаар тооцож шингээдэг. Зардал тооцолт, хуваарилалтын арга зүйг “Зардлын бүртгэл” (Cost accounting) сурах бичгүүдэд тодорхой авч үзсэн байгаа.

Хувийн жин: А) Зарлагын 25,734,000/33,264,200 = 0.773624 Б) Түүхий эдийн эцсийн үлдэгдэлд ноогдох нь 2,332,750*0,226376 = 528,078.61 Дүн 1,804,671.39 + 528,078.61 = 2,332,750 Дансны харилцаа: Үйлдвэрлэлийн зардал 1,804,671.39 Түүхий эд материал 528,078.61 Бэлтгэлийн зардал 2,332,750.00 6 16. Үйлдвэрлэлийн зардлын бэлтгэл тодорхойлолт (Тайлант үеийн эцэс үйлдвэрлэлийн боловсруулалт нь хараагүй дуусаагүй зүйлийн өртөг нь 1,564,428.39 гэж үзсэнээр уг зардлын хэлбэлзлэлийг тодорхойлж бэлэн бүтээгдэхүүний зарлаг ба эцсийн үлдэгдлийн хувийн жинд харьцангуйгаар тооцож, борлуулалтын өртөгт болон бүтээгдэхүүний эцсийн үлдэгдэлд ноогдуулан хуваарилсан нь дараах болой) Үйлдвэрлэлийн зардал: Эхний үлдэгдэл 11,097,000+Түүхий эд 25,734,000+Цахилгаан, дулаан, ус 1,865,500+Цалин хөлс 18,860,000+Нийгмийн даатгалын шимтгэл 3,677,700+ Элэгдэл 5,847,200+Бэлтгэлтийн зардал 1,804,671.39 = 68,886,071.39 Борлуулалт 67,980,000+Эцсийн үлдэгдэл 1,564,428.39 = 69,886,071.39 Хэлбэлзлэл: 68,886,071.39 – 69,544,428.39 = -658,357 (хямдралт). Бэлэн бүтээгдэхүүн: Эхний үлдэгдэл 7,000,000 + Орлого 67,980,000 = 74,980,000 Борлуулалт 72,128,000 + Эцсийн үлдэгдэл 2,852,000 = 74,980,000. Хувийн жин: А) Борлуулсан бүтээгдэхүүний 72,128,000/74,980,000 = 0.961963 Б) Эцсийн үлдэгдлийн 2,852,000/74,980,000 = 0.038037. Дүн 0.961963 + 0,038037 = 1.0 Хуваарилалт: А) Борлуулалтын өртөгт ногдох нь -658,357*0,961963 = -633,315.07 Б) Бүтээгдэхүүний эцсийн үлдэгдэлд ногдох нь -658,357*0,038037 = -25,041.93. Дүн -633,315.07 – 25,041.93 = -685,357.

6 Үйлдвэрлэлийн зардлын хэлбэлзэл-(буюу илүү тооцоололт-overestimatipon, дутуу тооцолт undersetimation)-ийг тодорхойлж хуваарилахад хэрэглэдэг тооцооллын аргын талаар “Зардлын бүртгэл” (Cost accounting) сурах бичгүүдэд дурьдсанаас үзэгтүн.

Дансны харилцаа: Борлуулалтын өртөг

-633,315.07

Бэлэн бүтээгдэхүүн

-25,041.93

Үйлдвэрлэлийн зардал

-658,357.00

Үйлдвэрийн газрын үйл ажиллагааны талаарх мэдээллийг дээрх хэдхэн өгөгдлөөр хязгаарлаж жилийн эцсийн үр дүнг тодорхойлох үүднээс хаалтын бичилт хийж үзүүлсү.

17. Хаалтын бичилт (тайлант үеийн борлуулалтын орлого ба зардлын ялгавраар үйл ажиллагааны үр дүнг тодорхойлсноор ашгийн 15%-ийг аж ахуйн нэгжийн ашгийн татварт төдөхөөр тооцсон гэж үзье): a) Борлуулалтын өртгөөрх хаалтын бичилт: Ашиг тодорхойлогч (ОЗНД) 71,494,684.93 Борлуулалтын өртөг(72,128,000-633,315.07) 71,494,684.93 b) Удирдлагын зардлаарх хаалтын бичилт: Ашиг тодорхойлогч (ОЗНД) 1,032,145.00 Удирдлагын зардал 1,032,145.00 (85,650+765,000+149,175+32,320) c) Борлуулалтын зардлаарх хаалтын бичилт: Ашиг тодорхойлогч (ОЗНД) 4,449,790.00 Борлуулалтын зардал 4,449,790.00 (211,540+2,810,000+547,950+880,300) d) Борлуулалтын орлогоорх хаалтын бичилт: Борлуулалтын орлого 126,548,000.00 Ашиг тодорхойлогч (ОЗНД) 126,548,000.00 e) Тайлант жилийн ашгийг тодорхойлохуй: Ашиг тодорхойлогч (ОЗНД) 49,571,380.07 (126,548-71,494,684.93-1,032,145-4,449,790) Тайлант жилийн ашиг 49,571,380.07 18. Аж ахуйн нэгжийн орлогын татварын тооцолт (татвар ноогдох орлогын 15%-иар): Тайлант жилийн ашиг 7,435,707.01 Орлогын татвараарх өглөг (49,571,380.07*0,15) 7,435,707.01 19. Үлдсэн ашгийг хуримтлагдсан ашигт шилжүүлэлт: Тайлант жилийн ашиг 42,135,673.06 Хуримтлагдсан ашиг 42,135,673.06 (49,571,380.07-7,435,707.01) Үйлдвэрийн газрын ажил гүйлгээний энэхүү 19 өгөгдлийг бичилтийн товч утга ба тооцооллын гаргалгаатайгаар дансдад харилцуулж мөрөөрх бичилтээр илэрхийлсэн нь нэлээд ойлгомжтой болсон нь харагдаж байна. Гэхдээ энэ 19 өгөгдлөөрх бичилтийн аль нэгэн дансны, тухайлбал, мөнгөний дансны аль талын бүгд дүнг юм уу эцсийн үлдэгдлийг тодорхойлох гэж оролдох аваас ихээхэн цаг, минут зарах болно. Өөрөөр хэлбэл, мөрөөрх бичилтээр үндэслэн нэгтгэн дүгнэсэн үзүүлэлт гаргаж авахад зохимжтой биш аж. Харин дээрх ажил гүйлгээнүүдийг “Т” дансаар бичсэн ахул нэгтгэсэн үзүүлэлт гаргаж авахад мөрөөрх бичилтээс илүү тохиромжтой. “Т” дансаарх бичилт нь дараах байдалтай: “Т” дансаарх буюу ”Ерөнхий данс”-аарх бичилт7: 7 Эхний үлдэгдлийг ЭхҮ, эцсийнхийг ЭцҮ гэж тэмдэглэсэн ба дансны нэрийн тоон кодыг гуравхан үсгээр орлуулсан зэрэг нь хойшид ч үргэлжлэх болой

МӨ Н

Мөнгөн хөрөнгө

ТҮЭ

ЭхҮ

1,198,500.00

4

БОО

126,548,000.0 0

94,676,600.00

ТОӨ

5

4

НӨТ

16,451,240.00

15,216,240.00

НӨТ

6

85,650.00

УЗА

109,450.00

Дүн

142,999,240.0 0

ЭцҮ

3,251,185.00

ҮЗА

ЭхҮ

23,764,200.00

1

ТОӨ

9,500,000.00

15

БЭЗ

528,078.61

7

Дүн

10,028,078.61

БЭЗ

7

ЭцҮ

8,058,278.61

1,865,500.00

ҮЗА

7

211,540.00

БЗА

7

ТОА

7,105,075.00

НХС

11

ЭхҮ

650,295.00

ХАТ

12

21,026,205.00

ЦХ Ө

13

140,946,555.0 0

Дүн

БҮТ

Үйлдвэрлэлийн зардал

ЭхҮ

11,097,000.00

2

ТҮЭ

25,734,000.00

67,980,000.00

БҮТ

3

7

МӨ Н

1,865,500.00

633,315.07

БОӨ

16

ЦХӨ

18,860,000.00

25,041.93

БҮТ

10

НХС

3,677,000.00

14

ХУЭ

5,847,200.00

15

БЭЗ

1,804,671.39

8а

Түүхий эд

25,734,000.00

ҮЗА

25,734,000.00

Дүн

Тооцоогоорх авлага 2,764,320.00

Бэлэн бүтээгдэхүүн

ЭхҮ

7,000,000.00

3

ҮЗА

72,128,000.00

БОӨ

16

ҮЗА

67,980,000.00 25,041.93

Дүн

67,954,958.07

72,128,000.00

Дүн

ЭцҮ

2,826,958.07

Тооцоогоорх өглөг

5

МӨ Н

2

94,676,600.00

ТО Ө

104,927,000.0 0

ЭхҮ

9,500,000.00

ТҮЭ

1

1,235,000.00

НӨТ

1

Дүн

57,789,071.39

ЭцҮ

1,564,428.39

67,321,643.00

НӨТ-ийн тооцоо

1

ТОӨ

1,235,000.00

6

МӨ Н

15,216,240.00

Дүн

16,451,240.00

УЗА

7 8а 10

НӨ Т

16,451,240.00

МӨ Н

16,451,240.00

Дүн

КТА

4

ЭхҮ

94,676,600.00

85,650.00

ЦХӨ

765,000.00

НХС

149,175.00

ХУЭ

32,320.00

Дүн

1,032,145.00

1,032,145.00

АТО

1,032,145.00

Дүн

ЭхҮ

Бэлтгэлийн зардал

Дүн

20,985,400.00

ЭцҮ

2,640,000.00

Хуримтлагдсан элэгдэл

ХУЭ

161,568.00

ЭхҮ

32,320.00

УЗА

193,888.00

ЭцҮ

17 b

ЦЕБ

10,735,000.00

Конторын тавилга

Удирдлагын зардал

МӨ Н

БЭЗ

Дүн

Цехийн барилга 278,389,000.0 0 Хуримтлагдсан элэгдэл

ХУЭ

7

МӨ Н

109,450.00

1,804,671.39

ҮЗА

15

46,776,940.00

ЭхҮ

8а

ЦХӨ

1,650,000.00

528,078.61

ТҮЭ

15

5,847,200.00

ҮЗА

10

НХС

321,750.00

52,624,140.00

ЭцҮ

14

ХУЭ

251,500.00

Дүн

2,332,750.00

2,332,750.00

ТҮА ЭхҮ

БЗА

Түүхий эдийн агуулах 9,675,000.00

Борлуулалтын зардал

7

МӨ Н

211,540.00

8а

ЦХӨ

2,810,000.00

10

НХС

547,950.00

4,449,790.00

АТО

17 с Хуримтлагдсан элэгдэл 3,521,190.00

ХУЭ ЭхҮ БЗА

14

14

ХУЭ

880,300.00

Дүн

4,449,790.00

БОӨ

4

БҮТ

16

880,300.00 4,449,790.00

Борлуулалтын өртөг

71,494,684.93

УЗА

72,128,000.00 633,315.07

Дүн

71,494,684.93

71,494,684.93

Борлуулалтын орлого 17 d

АТО

126,548,000.0 0

126,548,000.0 0

Цалин хөлсөөрх өглөг

8b

4,401,490.00 БҮА

АТО

17 а

МӨ Н

ЦХ Ө

УЗА

8а

9

ХАТ

650,295.00

1,650,000.00

БЭЗ

8а

13

МӨ Н

21,026,205.00

18,860,000.00

ҮЗА

8а

2,810,000.00

БЗА

8а

7,105,075.00

ХУЭ

352,190.00

ЭхҮ

880,300.00

БЗА

4,401,490.00

ЭцҮ

175,000,000.0 0

Хуримтлагдсан ашиг

24,085,000.00

НДС бүрдүүлэлтээрх өглөг МӨ Н

Хуримтлагдсан элэгдэл

Эзэмшигчдийн өмч

765,000.00

11

17,865,000.00

4

2,408,500.00

24,085,000.00

Бүтээгдэхүүний агуулах

БО О

НХС

Дүн

ЭхҮ

НХ С

2,408,500.00

ЦХ Ө

149,175.00

УЗА

10

321,750.00

БЭЗ

10

3,677,700.00

ҮЗА

10

547,950.00

БЗА

10

ЭцҮ

14

ЭЗӨ

ЭхҮ

ХУА

22,497,022.00

ЭхҮ

42,135,673.06

ТЖ А

64,632,695.06

ЭцҮ

19

8а Ашиг тодорхойлогч (ОЗНД) 17 а 17 b 17 c

БОӨ

71,494,684.93

УЗА

1,032,145.00

БЗА

4,449,790.00

126,548,000.0 0

АТО

БОО

17 d

7,105,075.00

7,105,075.00

ХХОАТ

12

МӨ Н

650,295.00

17 e

Дүн

ТЖ А

49,571,380.07

Дүн

126,548,000.0 0

126,548,000.0 0

Дүн

ХАТ

650,295.00

Ашгийн татварын өглөг

7,435,707.01

ЦХ Ө

9

АТӨ ТЖ А

Тайлант жилийн ашиг

18

АТӨ

7,435,707.01

19

ХУА

42,135,673.06

Дүн

49,571,380.07

18

ТЖ А

49,571,380.07

АТО

49,571,380.07

Дүн

17 e

Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны бүртгэл, тооцооллын арга зүйн асуудлуудыг “Зардлын бүртгэл”, “Удирдлагын бүртгэл” сурах бичгүүдэд салгаж өргөн хүрээтэйгээр авч үздэг билээ. Гэхдээ энд гол ойлголтын талаарх ажил гүйлгээдийг дансдад харилцуулах бичилтийг дүрслэлд нэгтгэн үзүүлэх ородлого хийсэн нь энэ.

Худалдааны үйл ажиллагааны бүртгэл

Худалдааны буюу худалдан борлуулалтын үйл ажиллагаа нь аливаа бизнесийн байгууллагын эрхлэн хэрэгжүүлсэн бүхий л төрлийн аж ахуйн үйл ажиллагааны эцсийн үр дүнг тодорхойлж нөхөн хангагч үйл явц юм. Өөрөөр хэлбэл худалан борлуулах үйл ажиллагааг зөвхөн худалдааны байгууллага бус үйлдвэрийн газар ч, үйлчилгээний салбарын аж ахуйн нэгж ч хэрэгжүүлдэг. Худалдааны үйл ажиллагаа нь үйлдвэрийн газар үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ, бөөний ба жижиглэн худалдааны байгууллага нь цаашид худалдан борлуулах зорилгоор худалдан авч бэлтгэсэн бараагаа, үйлчилгээ тухайн үеийн зах зээлийн үнээр буюу худалдах үнээр худалдан борлуулснаар мөнгө болгон хувиргах үйл ажиллагаа байдаг. Энэхүү худалдах үнэ нь тэдгээр үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, гүйцэтгэсэн ажил, үйлчилгээ олж бэлтгэсэн барааг анх буй болгох болн худалдан борлуулах ажиллагаатай уялдуулж зарцуулсан бүх төрлийн зардал, татвар, ноогдол ашиг мэтийг нөхсөний дараа тухайн аж ахуйн нэгжийн мэдэлд ямар нэг хэмжээний ашиг үлдэхүйц байх шаардлагатай. Бизнесийн байгууллага нь хйисэн, бэлтгэсэн зүйлээ худалдан борлуулсны үр дүнд үйлдвэрлэл, худалдаа, үйлчилгээгээ цаашид үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх, өрөгжүүлэн хөгжүүлэхэд ашиглах санхүүжилтийн хөрөнгө нь тэрхүү борлуулалтын орлого ба уг байгууллагын мэдэлд үлдэх

ашиг байдаг. Бүтээгдэхүүн, бараа, үйлчилгээ нь чанар чансаа, эдэлгээний болон хадгалалтын хугацаа, өнгө үзэмж, хэрэглээнйи аюулгүй байдлын баталгаа, худалдах үнэ зэргийн хувьд худалдан авагчдын хэрэгцээ, сонирхолд үнэхээр нийцэхүйц байснаар л борлуулагдах нь зүй. Худалдаа нь бөөний худалдаа, жижиглэнгийн худалдаа гэж ангилагддаг. Иймээс худалдааны байгууллага нь эрхэлж буй худалдааны үйл ажилагааныхаа төрлөөр бөөний худалдааны, жижиглэнгийн худалдааны гэж ялгагдана. Бизнесийн байгуулага нь үйлдэрлэсэн бүтээгдэхүүн, худалдаж авсан бараа, хийж гүйцэтгэсэн ажил, үйлчилгээгээ тухайн үеийн зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтээр үнэдслэгдэж тогтсон үнэ, ханшнаас дээгүүр буюу санаан зоргын их үнээр худалдан борлуулах гэж мөрөөдөх ахул тэр нь хэзээ ч бүтэхгүй. Иймээс аливаа зүйлийг хэрэглэгчдэд шууд худалдан борлуулах жижиглэнгийн үнэ нь уг зүйлийн зах зээлийн үнэтэй тэнцүү юмуу зах зээлийнхээс арай доогуур мөртлөө түүнийг анх буй болгоход гаргасан бүх зардал, татвар, ноогдол ашиг мэтийг нөхөөд зохих хэмжээний ашиг үлдэхүйц тийм хэмжээтэй байвал оновчтой болох билээ. Үйлдвэрлэл худалдааны байгууллагууд бараа, бүтээгдэхүүнээ эцсийн хэрэглэгчдэд шууд хүргэж худалддаггүй ахул бараа, бүтээгдэхүүндээ бөөний үнэ тогтоосноор зуучлагч худалдааны байгууллагуудад худалдан борлуулдаг. Иймээс бөөний үнэ нь жижиглэнгийн үнээс бага байх нь зүй. Ингэснээр зуулчан худалдаг газрууд нь барааг жижиглэнгийн үнээр худалдсанаар анх худалдаж авсан бөөний үнэ ба худалдан борлуулсан жижиглэнгийн үнэ хоорондын зөрүүгээр үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлж, мөнхүү зохих хэмжээний ашиг олж байдаг. Худалдааны ажиллагааны бүртгэл хөтлөлтийн жишээг доорх бодлогоо төсөөлж “Товчоо”-ны болон “Т” дансны бичилтээр доор гаргаж үзүүлье. Бодлого 2. Худалдааны газрын балансанд жилийн эхэнд Мөнгө 6,000,000, бараа 7,000,000, Тооцоогоорх авлага 4,500,000, тооцоогоорх өглөг 11,345,000, Үндсэн хөрөнгө 8,350,000, хуримтлагдсан элэгдэл 1,312,650, эзэмшигчдийн өмч 10,000,000, хуримтлагдсан ашиг 3,192,350 байсан бөгөөд тайлант жилд дараах хэдэн ажил гүйлгээ гарчээ. Тайлант жилийн ажил гүйлгээний баримт Ажил гүйлгээний өгөгдөл: 1. Бараа худалдан авч үнэнд нь 25 сая, НӨТ-д 2,5 сая төгрөг төлсөн.

2. Тооцоогоорх авлагыг цуглуулж дуусгав.

3. 35,500,000 төгрөгийн өртөгтэй бараагаа 47 сая төгрөгөөр худалдахаар үнэ тохирч дээр нь 4,7 сая төгрөгийн НӨТ нэмж тооцсоноор төлбөрийг хүлээн авсны дараа бараагаа олгожээ.

4. Худалдан авсанб а борлуулсан барааны НӨТ-ын тооцоог төлж дуусгав.

5. Тооцоогоорх өглөгийн эхний үлдэгдлийг төлж дуусгав.

6. Цахилгаан, дулааны зардалд 900,000 төлсний 285,000 нь захиргааны, 615,000 нь борлуулалтын зардал ажээ.

7. Цалин хөлс тооцолт: a. Конторын албан хаагчдад 650,000, худалдагч, даамал нарт 1,420,000 төгрөгийн цалин хөлс олгохоор тооцож, b. Энэ дүнгийн 10%-ийг нийгмийн даатгалын шимтгэлд c. Олгохоор тооцсон цалин хөлсний дүнгээс НДС-гийнхийг хасаад үлдсэн дүнгийн 2%-ийг хувь хүний орлогын албан татварт тус тус суутгав.

8. Ажил олгогчоос нийгмийн даатгалын шимтгэлд олгохоор тооцсон цалин хөлсний 19,5%-иар тооцов.

9. НДС-гаарх өглөгийг төлөв.

10. Хувь хүний орлогын татвараарх өглөгийг төлсөн.

11. Ажилтан, албан хаагчдад цалин хөлс тавьж олгов.

12. Үндсэн хөрөнгийн элэгдүүлэлт тооцов: 1,900,000 төгрөгийн анхны өртөгтэй конторын барилга, эд хогшлын нэг жилийн элэгдэл 2,25%, 6,450,000 төгрөгийн анхны өртөгтэй дэлгүүр, агуулахын барилга, эд хогшлынх нь жилд 2,95% гэж үзсэнээр тооцов.

13. Хаалтын бичилт /тайлант үеийн орлого ба зардлын ялгавраар үйл ажиллагааны үр дүнг тодорхойлж, буй болсон ашгийн 25%-ийг аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварт төлөхөөр тооцжээ.

“Журнал”-ын буюу “Товчоо”-ны бичилт Тайлант үеийн ажил гүйлгээний бүх баримтаар №

Ажил гүйлгээний товч утга

Бичилт Дт

Дүн Кт

1

Бараа худалдан авалт а/Худалан авсан үнээр

БАР

МӨН

25,000,000,00

2 3

б/НӨТ-ын тооцоогоор Тооцоогоорх авлагыг барагдуулав Бараа а/Төлөвлөгөөт юмуу бүрдсэн өртгөөр

НӨТ МӨН БОӨ

МӨН ТОА БАР

2,500,000,00 4,500,000,00 35,500,000,00

худалдалт:б/ Борлуулалтын орлого

МӨН

БОО

47,000,000,00

с/НӨТ-ын тооцоогоор НӨТ-ын тооцоогоорх өглөг төлж дуусгавар Тооцоогоорх өглөгийг төлж дуусгав

МӨН НӨТ ТОӨ

НӨТ МӨН МӨН

4,700,000,00 2,200,000,00 11,345,000,00

4 5

6

Цахилгаан дулааны а/удирдлагын зардаал

УЗА

МӨН

285,000,00

7

б/борлуулалтын зардлаар Цалин хөлс тооцолт а/удирдлагын зардлаар

БЗА УЗА

МӨН ЦХӨ

615,000,00 650,000,00

б/борлуулалтын зардлаар

БЗА

ЦӨХ

1,420,000,00

в/НДШ-д суутгалт

ЦХӨ

НДС

207,000,00

ЦХӨ

ХАТ

37,260,00

тооцолт а/ Удирдлагын зардлаар

УЗА

НДС

126,750,00

б/ Борлуулалтын зардлаар

БЗА

НДС

276,900,00

9 10

НДС-гаарх /буюу НДШ-ээрх/ өглөг төлөлт НДС Хувь хүний орлогын татвараах өглөгийг төлж ХАТ

МӨН МӨН

610,650,00 37,260,00

11 12

дуусгав Цалин хөлсийг тавьж олгов. Үндсэн хөрөнгийн а/удирдлагын зардлаар

ЦХӨ УЗА

МӨН ХУЭ

1,825,740 42,750,00

13

элэгдүүлэлт тооцолт б/ борлуулалтын зард-р Хаалтын бичилт: а/борлуулалтын өртгөөрх

БЗА АТО

ХУЭ БОӨ

190,275,00 35,500,000,00

б/удирдлагын зардлаарх

АТО

УЗА

1,104,500,00

в/борлуулалтын зардлаар

АТО

БЗА

2,502,175,00

г/борлуулалтын орлогоорх

БОО

АТО

47,000,000,00

д/Тайлан жилийн ашиг

АТО

ТЖА

7,893,325,00

е/ААН-ын орлогын албан татвараарх өглөг

ТЖА

АТӨ

1,973,331,25

ашигт ТЖА

ХУА

5,919,993,75

8

г/ХХАОТ-т суутгалт Ажил олгогчоос нийгмийн

ё/

Үлдсэн

ашгийг

шилжүүлэлт Товчооны бүгд дүн

даатгалын шимтгэлд

Хуримтлагдсан

240,962,910,00

1. Олгохоор тооцсон цалин хөлсний дүнг “Цалин хөлсний зардал” хэмээх дансаар нэгтгэн тусгахын оронд үйл ажиллагааны салбар тус бүрийнх нь зардлын дансдад, тухайлбал, Удирдлагын зардал, Борлуулалтын зардал гэсэн данс хэрэглэж буй гэснээр авлаа.

2. Ажил олгогчоос нийгмийн даатгалын шимтгэл тооцоолт: удирдлагын зардал 650,000х0,195=126,750, борлуулалтын зардалд 1,420,000х0,195=1,404500 3. Элэгдүүлэлт тооцоолол: конторынха 1,900,000х0,225=42,750, дэлгүүр агуулахынх 6,450,0000х0,0295=190,275, элэгдүүлэлтийн дүнг Элэгдүүлэлтийн зүардал хэмээх дансаан нэгтгэн тусгахын оронд үйл ажилагааны салбар тус бүрийнх нь зардлын дансдыг Удирдлагын зардал, Борлуулалтын зардал гэсэн ангилснаар авлаа.

4. Удирдлагын зардал бүгд дүн 285,000+650,000+126,750+42,750=1,104500 5. Борлуулалтын зардлын бүгд дүн 615,000+1,420,000+276,900+190,275=2,502,175

6. ААН-ын орлогын албан татвараарх өглөгийн дүн: 7,893,325х0,25=1,973,331,25 7. Тайлан жилийн ашгаас Хуримтлагдсан ашигт шилжих дүн: 7,893,3251,973,331,25=5,919,993,75 Дээрх бичилт тооцоололтыг Т дансаар буюу Ерөнхий дансаар илэрхийлсэн нь дараах болой.

МӨ Н

Мөнгөн хөрөнгө

БАР

ЭхҮ

6,000,000.00

ТОА

4,500,000.00

35,000,000.0 0

БАР

1a

3b

БОО

47,000,000.0 0

2,500,000.00

НӨТ

1b

3c

НӨТ

4,700,000.00

2,200,000.00

НӨТ

11,345,000.00

2

Дүн

56,200,000.0 0

ЭцҮ

7,781,350.00

Бараа

ЭхҮ

7,000,000.00

МӨ Н

25,000,000.0 0

ҮЗА

3,000,000.00

4

Дүн

28,000,000.0 0

ТОӨ

5

ЭцҮ

-

285,000.00

УЗА

6a

615,000.00

БЗА

6b

ТОА

610,650.00

НХС

9

ЭхҮ

37,260.00

ХАТ

1,825,740.00

ЦХӨ

10 1 1

54,418,650.0 0

Дүн

1a

2

35,500,000.0 0

БОӨ

25,734,000.0 0

Дүн

Тооцоогоорх авлага 4,500,000.00

4,500,000.00 ЭцҮ

Тооцоогоорх өглөг

ЭхҮ

Үндсэн хөрөнгө

5

8,350,000.00

МӨ Н

10,000,000.0 0

ХУЭ

1,312,650.00

ЭхҮ

42,750.00

УЗА БЗА

ТОӨ ЭхҮ

11,345,000.00 Эзэмшигчдийн Өмч

Хуримтлагдсаг элэгдэл

МӨ Н

-

11,345,000.00

ҮНД

3a

ЭцҮ ЭЗӨ

ЭхҮ

12 Хуримтлагдсан ашиг

ХУА

2

190,275.00 -

БОӨ

3a

БАР

12

233,025.00

Дүн

3,192,350.00

ЭхҮ

1,545,675.00

ЭцҮ

2,603,992.50

ТЖА

5,796,342.50

ЭцҮ

Борлуулалтын өртөг 32,500,000.0 0

32,500,000.0 0

НӨТ-ын тооцоо

АТО

14 a

1b

4

МӨ Н

2,500,000.00

МӨ Н

2,500,000.00 4,700,000.00

Борлуулалтын орлого 14 e

АТО

БЗА

47,000,000.0 0

47,000,000.0 0

МӨН

615,000.00

7a

ЦХӨ

1,420,000.00

9 12 b

НХС

276,900.00

ХУЭ

190,275.00

Дүн

2,502,175.00

2,502,175.00

4,700,000.00

МӨ Н

4,700,000.00

Дүн

МӨ Н

3b

АТО

13 c

УЗА

Цалин хөлсөөрх өглөг

Дүн

6a

МӨ Н

285,000.00

7a

ЦХӨ

650,000.00

8 12 a

НХС

126,750.00

ХУЭ

42,750.00

Дүн

1,104,500.00

9

МӨ Н

610,650.00

ЦХӨ

7c

НХС

207,000.00

650,000.00

УЗА

7a

7d 1 1

ХАт

37,260.00

1,420,000.00

БЗА

7b

МӨН

1,825,740.00

1,104,500.00

АТО

1,104,500.00

Дүн

Дүн

2,070,000.00

Дүн

610,500.00

Дүн

13 a 13 b

БОӨ

35,500,000.0 0

УЗА

1,104,500.00

13 b

НХС

207,000.00

ЦХӨ

7c

126,750.00

УЗА

9

276,900.00

БЗА

9

610,650.00

Дүн

Ашиг тодорхойлогч (ОЗНД)

2,070,000.00

3c

Удирдлагын зардал

НДС-гаарх өглөг

2,502,175.00

НӨТ

БОО

Борлуулалтын зардал

6b

13 g

47,000,000.0 0

АТО

БОО

13 d

ХХОАТ 10

МӨН

37,260.00

37,260.00

Тайлант жилийн ашиг 13 f 13 g

АТӨ

1,973,331.25

ХУА

5,918,993.75

Дүн

7,893,325.00

ХАТ ЦХӨ

7d

ТЖ А

7,893,325.00

АТО

7,893,325.00

Дүн

13 e

13 c 13 e

БЗА

2,502,175.00

ТЖА

7,893,325.00

Дүн

47,000,000.0 0

47,000,000.0 0

Дүн

Ашгийн татвараарх өглөг

АТӨ

1,973,331.25

ТЖА

Үйлчилгээ хэрэгжүүлэлтийн үйл ажиллагааны бүртгэл Бизнесийн үйл ажиллагаа нь үйлдвэрлэл худалдааныхаас гадна үйлчилгээ хэрэгжүүлэлт гэсэн үндсэн хэлбэртэй байдгийг дээр дурдсан билээ. Үйлчилгээ гэсэн ойлголтод тээвэр, зуучлал, аялал жуулчлал, засвар, барилга барилт, эрүүл мэнд, даатгал, соёл болвсрол, спорт, урлаг уран сайх, харилцаа холбоо, шуудан, радио телевиз, интернэт, нийтийн хоол, гоо сайхан, үсчин, зурагчин, ариутгал цэвэрлэгээ, усны ба цахилгаан эрчимийн ангалт, орон сууц, хайгуул шинжилгээ, төсөл боловсруулалт, амралт сувилал гэхчлэнгийн маш олонтөрөл зүйлийн үйл ажиллагаа хамаардаг. Эдгээр үйлчилгээ нь үйлдвэрлэлийн ба үйлдвэрлэлийн бус салбарын үндсэн үйл ажиллагааг үр ашигтай үргэлжлүүлэх улс орны эдийн засгийг эрчимжүүлэн хөгжүүлэхэд болон хөдөлмөрчин түмний ахуй соёлын олон талт эрэлт хэрэгцээг хангахад зайлшгүй шаардлага бүхий суурь бүтцийн байгуулалгуудын үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Үйлчилгээ эрхлэлт ба хэрэгжилт хоорондын цаг хугацааны зааг нь тухайн үйлчилгээний төрөл онцлогоос хамаарч янз бүр байдаг бөгөөд захиалгаар барилга барих, засвар хийх, хайгуул шижнилгээний ажил явуулах зэргээс бусад нь ихэнхдээ ахархан хугацаатай байдаг. Гэхдээ шинжлэхүй ухаан технологийн орчин үеийн амжилт, ололтыг үйлдвэрлэл үйл ажиллагаанд эрчимтэй нэвтрүүлж байгаагийн үр дагавраар өмнөх үеүдэд өнө удаан хугацаанд чадан ядан амжуулдаг байсан барилга байгуулалтын болон барилга засварын ажлыг өнөө үед харьцангуй богино хугацаанд гүйцтгэдэг болсноос бүртгэл тайланг нь ч богино хугацаанд амжиж гаргах болжээ. Үйлчилгээ хэрэгжүүлэлт нь нэг талаас биет бодит зүйл буюу бүтээгдэхүүнб ий болгодгоороо үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа байдаг ахул нөгөө талаас гагцхүү хэрэглэгчийн эрэлт

13 f

шаардлагыг хангахуйц биет бус бүтээгдэхүүн гаргадаг зөвхөн үйлчилгээ хэлбэрийн үйл ажиллагаа байдаг. Тухайлбал гуанз, зоогийн газар зэрэг нийтийн байгууллагын үйл ажиллагаа нь түүхий эд материал зэрэг хүнснйи бүтээгдэхүүн олж бэлтгэхээс эхлээд хоол ундаа буюу бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, үйлдвэрлэсэн бэлэн бүтээгдэхүүнээ борлуулахаар хязгаарлагддаг бус, худалдан бүтээгдэхүүнээ үйлчлүүлэгчдэд тохилог байранд тав тухтай байж хэрэглэхэд нь боловсон, шуурхай үйлчлэх явдал байдаг. Нийтийн хоолны газрын үйл ажиллагаа нь бэлтгэлт, үйлдвэрлэл, борлуулалт, хэрэглээ, үйлчилгээ гэсэн өөр хоорондоо салшгүй уялдаатайгаар харьцангуй богино хугацаанд хэрэгжиж байдаг онцлогтой. Үйлчилгээ хэрэгжүүлэлттэй уялдаж төрөл, зүйл бүрийн хөрөнгө зарцуулагдаж олон төрлийн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээ буй болж, тэр нь хэрэглэгч захиалагчийн сонирхол, сэтгэл ханамж, эрэлт хэрэгцээнд нь нийцсэн даруйд борлуулагдаж, орлого нь мөн тэр даруйдаа бүрддэг байна. Засвар тээвэр, зуучлал, аялал жуулчлал даатгал, харилцаа холбоо, шуудан, радио телевиз интернэт гоо сайхан үсчин зурагчин ариутгал цэвэрлэгээ, төсөл боловсруулалт гэхчлэнгийн үйлчилгээгээрх ажил гүйлгээ нь нийтийн хоолны болон захиалгат барилгынхныг бодвол цомхон байдаг тул тэдгээр ажиллагааны үр дүн тооцолт нь тоотой хэдхэн ажил гүйлгээгээр зардал нь тодорхйлогодож, орлого нь бүрдэх учраас бүртгэл хөтлөлт, үр дүн тооцолт нь ихээхэн хялбар байх болой. Барилга захиалгын гэрээт ажил эрэхлдэг өөрөөр хэлбэл, бүтээгдэхүүн буюу барилга үйлдвэрлэхийн тул олж бэлтгэсэн материалаараа барилга барьж түүнийгээ хэрэглэгч захиалагчдад хүлээлгэн өгснөөр борлуулалт хийх үйлчилгээ хэрэгжүүлдэг компаний ажил гүйлгээний маш товчхон жишээгээрх бүртгэл хөтлөлт, тайлагналы, доор гаргав. Бодлого .3. Захиалгаар барилга барьж үйлчилдэг Алтан жолоо хувьцаат компанийн балансанд жилийн эхэнд Мөнгнө 97,998,650, тооцооргоорх авлага 25,770,000 барилгын материал 66,319,075, үндсэн хөрөнгө 235,300,000, хуримтлагдсан элэгдэл 27,548,375, тооцооргоорх өглөг 29,647,000, банкны урт хугацаат зээл 180,000,000, хувьцаа эзэмшигчдийн өмч , хуримтлагдсан ашиг 917,350 байсан бөгөөд тайлант жилд дараах хэдэн ажил гүйлгээ гарчээ. Үүнд: Тайлант жилийн ажил гүйлгээний баримт 1. Өглөг төлөлт а/ нийт өглөгийг бүрэн төлсөн ба б/чингэхдээ уг тооцоогоорх өглөгийн эхний үллдэгдлийн нэг хэсэг болох 12,000,000 төгрөгийн төлбөрийг хугацааг гэрээнд

зааснаас 11 хоног хэтрүүлсэн учир хоног тутмын 0,15%-ийн алдангийн хамт төлжээ гэж үз.

2. А компанийн захиалгаар барилгын гэрээ хийж, 250 сая төгрөгийн урьдчилгаа авав.

3. Барилгын материал худалдан авалт /тайлант үеийн туршид худалдаж авсан материалын үнэд болон 13%-ийн НӨТ-т бүгд 146,504,500 төлжээ./ 4. Барилгын үйлдвэрлэлд 183,450,000 төгрөгийн өртөгтэй материал тавьж олгов.

5. Тооцоогоорх авлага цуглуулалт /уг авлагын эхний үлдэгдлийг бүрэн төлүүлж авсан бөгөөд 5 сая төгрөгийнх нь хугацааг 27 хоног хэтрүүлсний алдангид гэрээнд заасны дагуу хоног тутмын 0,25%-иар тооцож нэмж төлүүлсэн гэж үзэгтүн/ 6. Өөр компаниас хэрэглэсэн тээврийн хэрэгсэл, өргүүрийн түрээсийн хөлсөнд 58,072,430 төлсөн.

7. Хувьцаа халааслалт: Гүйлгээнд буй хувьцааныхаа 10%-ийг нэрлэсэн үнээр нь худалдан авав.

8. Цалин хөлс тооцолт: а/барилгын ажилчдад 45,650,000, б/конторынхонд 1,124,000 төгрөгийн хөлс олгохоор тооцсон бөгөөд үүнээс в/нийгмийн даатгалын шимтгэлд 10%ийг суутгасан г/хувь хүний орлогын албан татварт цэвэрлэсэн дүнгийн буюу олговол зохих дүнгээс НДШ-д суутгасныг хасаад үлдсэн дүнгийн 6%-иар тооцож суутгасан ба д/НДШ-д ажил олгогчийн зардлаар 19,5%-иар тооцжээ.

9. Барилга захиалагчаас орлого хүлээн авалт а/барилгыг захиалагч компанид хүлээлгэн өгч, гэрээгээр тохиролцсоны дагуу 475 сая төгрөг авах ёстойгоор эхний урьдчилгааг суутгад б/225 сая төгрөг нэмж авсан ба в/ урьд авсан урьдчилгаа, нэмж авсан орлого эдгээрийн нийт дүнгийн 13%-иар НӨТ-ын төлбөр тооцсоноор мөн нэмж авсан.

10. Цалин хөлсний тооцоо дуусалт а/ажилтан, ажилчдад жинхэнэ олгох дүнг тавьж олгосон б/нийгмийн даатгалын шимтгэлийн өглөгийг болон в/ хувь хүний орлогын татвараарх өглөгийг төлөв.

11. Хадгаламж нээв: /нэгдүгээрт 8 жилийн дараа төлбөрийн хугацаа нь дуусах зээлийн төлбөрийн хөрөнгө бүрдүүлэх, хоёрдугаарт, ирээдүйд барилгын машин төхөөрөмж олж бэлтгэх зорилгоор 8 жилийн хугацаатай жилийн 5%-ийн нийлмэл хүүтэй хадгаламжийг энэ оны 12-р сарын 25-нд А банкинд 110 сая төгрөгөөр нээжээ.

12. Зээл төлөв: /Урт хугацаатай зээлийн гэрээ ёсоор уг зээлийг 5 жил ашигласны дараагаар бололцооны хэрээр төлж байж болхо нөхцөлтэйн дагуу 100 сая төгрөгийг нь энэ оны 12-р сарын сүүлчээр төлсөн/ 13. Уур, ус цахилгаан эрчмийн үнэ төлөлт: Нийт 62 сая төгрөг төлсний а/3%-“ийг захиргааны зардал, б/үлдэхийг барилгын ажлын зардал байснаас гадна в/НӨТ-д 13%иар тооцож нэмж төлсөн.

14. НӨТ-ийн өглөгийг төлж дуусгав. Зохицуулгын бичилт:

а. Үндсэн хөрөнгийн элэгдүүлэлт тооцолт: Нийт 235,300,000 төгрөгийн үндсэн хөрөнгийн бүтэц нь /барилгын үнэ 175,100,000 бөгөөд 15%-ийн үлдэх өртөгтэй, 40 жилийн эдэлгээтэй, шулуун шугамын аргаарх элэгдүүлэлттэй, 5 жил ашиглаж буй, барилгын машин төхөөрөмж, 60,200,000 бөгөөд 20%-ийн үлдэх өртөгтэй, 20 жилийн эдэлгээтэй, жилийн нийлбэрийн ноогдворын аргаарх элэгдүүлэлттэй, 2 жил ашиглаж байгаа гэснээр элэгдүүлэлтийг тооцжээ/ б/ Зээлийн хүү тооцолт: Жил бүрийн хүүг 10-р сарын 1-ний дотор төлөх гэрээтэйн учир өмнөх оныхныг хугацаанд нь төлсөн ба энэ оныхыг ирэх жилийн мөн хугацаанд төлөх ёстой. в.Борлуулалтын өртөг тодорхойлолт: Үүнийг барилгын үйлдвэрлэлд холбогдох материалын зардал, түрээсийн хөлс, барилгачдын ажлын хөлс, түүний НХС, цахилгааны болн дулаацуулгын зардал, элэгдүүлэлтийн зардал эдгээрийн нийлбэрээр тооцов. Аж ахуйн үйл ажиллагаа нь тайлант хугацаанд маш олон төрөл зүйлээр гарч өчнөөн төчнөөн олон мянган бармитанд тусгагддагийг товчилж энэхүү Алтан жолоо хэмээх үйлчилгээний компанийн үйл ажиллагаа энэ тайлант жилд ийм хэдхэн ажил гүйлгээтэй байсан мэтээр хялбарчлан авлаа. Бүртгэл хөтлөлтийг өмнөх жишээний адилаар “Журнал”-аар болон “T” дансаар гаргаж үзүүлье. “Журнал”-ын бичилт: “Алтан жолоо” компанийн 20ХХ оны ажил Гүйлгээний баримтаарх Товчоо №1 № 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Ажил гүйлгээний товч утга

Бичилт Дүн Дт Кт Өглөг а) Үндсэн дүн (29,647,000) ТОӨ МӨН 29,647,000.00 Төлөлт б) Алдангийн гарз (12,000,000*0,0015*11) ХУА МӨН 198,000.00 Гэрээний урьдчилгаа авав МӨН АВУ 250,000,000.00 Барилгын материал а) Үнэ (146,504,500:1.13) БМА МӨН 129,650,000.00 Худалдан авалт б) НӨТ (146,504,500:1.13*0.13) НӨТ МӨН 16,854,500.00 Барилгын үйлдвэрлэлд материалд тавьж олгов БҮЗ БМА 183,450,000.00 Авлага а) Үндсэн дүнгээрх авлага МӨН ТОА 25,770,000.00 Цуглуулалт б) Алдангийн орлого (5,000,000*0.0025*27) МӨН АОР 337,500.00 Түрээсийн хөлс төлөв БҮЗ МӨН 58,072,430.00 Хувьцаа халааслав (33,000*0.1*5.000=16,500,000) ХХУ МӨН 16,500,000.00 Цалин хөлс тооцолт а) Барилгын ажлын зардалд БҮЗ ЦХӨ 45,650,000.00 б) Захиргааны зардалд УЗА ЦХӨ 1,234,000.00 в) НДС-д суутгалт [(45,650,000+1,234,000)*0.,1] ЦХӨ НДС 4,688,400.00 г) ХХОАТ-т суутгалт [(46,884,000-4,688,400)*0.06] ЦХӨ ХАТ 2,531,736.00

д)Ажил олгогчоос НХС-д 45,650,000.00*0.195 БҮЗ НДС 8,901,750.00 е)НДС-д тооцолт: -УЗА-д 1,234,000*0.195 УЗА НДС 240,630.00 9. Борлуулалтын а) Урьдчилгааг суутгалт АВУ БОО 250,000,000.00 Орлогод б) Гүйцээж хүлээн авсан дүнгээр МӨН БОО 225,000,000.00 Тооцолт в) НӨТ-д 475,000,000*0.13 МӨН НӨТ 61,750,000.00 10. Цалин хөлсний а) Цалин хөлсийг тавьж олгов ЦХӨ МӨН 39,663,864.00 Тооцоо дуусгалт б) НДС-гаарх өглөгийг төлөв НДС МӨН 13,830,780.00 в) ХХОАТ-аарх өглөгийг төлөв ХАТ МӨН 2,531,736.00 11. Хадгаламж нээв АБХ МӨН 110,000,000.00 12. Зээл төлөв УХЗ МӨН 100,000,000.00 13. Цахилгаан, уур, а) Цахилгаан дулааны зардалд БҮЗ МӨН 60,140,000.00 Усны зардал төлөлт б) захиргааны зардалд УЗА МӨН 1,860,000.00 в) НӨТ-ийн тооцоогоор НӨТ МӨН 8,060,000.00 14. НӨТ-ийн тооцоогоорх өглөгийг төлөв НӨТ МӨН 36,835,500.00 Товчооны бүгд дүн 1,683,397,826.00

Тооцооллын гаргалга: а/Барилгын

бүтэн

жилийн

элэгдэл:

175,100,000х0,85;40=3,720,875,

барилгын

машин

төхөөрөмжийн ашиглалтын гурав дахь жилийн элэгдэл 60,200,000х0,8:210х18=4,128,000 Нийт элэгдүүлэлт: 3,720,875+4,128,000 б/Урт хугацаат зээлийн нэг жилийн хүү: 180,000,000х0,5=9,000,000 в/барилгын

ажлын

өртөг

тодорхойлолт:

183,450,000+58,072,430+45,650,000

+

8,901,750+60,140,000+7,848,875=364,065,055 Гүйлгээний баланс Энэ данс нь бүрээрх Эхний үлдэгдэл, гүйлгээ, эцсийн үлдэгдэл гэсэн гурван баганатай, баган бүр Дебет, Кредит гэсэн хос баганатай, нийтдээ зургаан баганаарх дүнтэй байдаг. Бүртгэл хөтлөлт зөв бол энэхүү Гүйлгээний балансын гурван баган тус бүрийн дебет, кредит гэсэн хоёр талын дүн нь хоорондоо тэнцүү гарна. Алтан жолоо компаний бүртгэлийг 1-14 дэх баримтаарх ажил гүйлгээг Товчоонд бичсэнээс үндэслэн Ерөнхий данс хөтөлснөөс Гүйлгээний баланс гаргасан нь дараах болой. Алтан жолоо компаний 20ХХ оны ажил гүйлгээний баримтаарх гүйлгээний баланс

Код

Эхний үлдэгдэл Дебет

МӨН

97,998,65,00

ТОА

25,770,000,00

БМА

66,319,075,00

ҮНД

235,300,000,00

ХУЭ

Гүйлгээ Кредит

Эцсийн үлдэгдэл

Дебет

Кредит

Дебет

562,857,500,00

623,843,810,00

37,012,340,00

Кредит

25,770,000,00 129,650,000,00

183,450,000,00

12,519,075,00 27,548,375,00

27,548,375,00

АБХ

110,000,000,00

НХС

13,830,780,00

13,830,780,00

110,000,000,00

ХАТ

2,531,736,00

2,531,736,00

НӨТ

61,750,000,00

61,750,000,00

ТОӨ

29,647,000,00

29,647,000,00

УХЗ

180,000,000,00

100,000,000,00

ХЭӨ

165,000,000,00

165,000,000,00

НТК

22,275,000,00

22,275,000,00

ХХУ

80,000,000,00

16,500,000,00

ХУА

917,350,00

УЗА

16,500,000,00

198,000,00

719,350,00

3,334,630,00

АОР

3,334,630,00 337,500,00

БҮЗ

364,063,055,00

БОО

364,063,055,00 475,000,000,00

АВУ

250,000,000,00

250,000,000,00

ЦХӨ

46,884,000,00

46,884,000,00

1,691,255,701,0

1,691,255,701,0

0

0

БҮГД

337,500,00

425,387,725,00

425,387,725,00

475,000,000,00

778,729,100,00

778,729,100,00

Ерөнхий данснаас Гүйлгээний балансанд бичээд дүгнэхэд Эхний үлдэгдэл, Гүйлгээ, эцсийн үлдэгдэл гэсэн хос гурван баганын Бүгд дүн нь хос хосоороо (425,387,725=425,387,725, 1,9691,255,701=1,9691,255,701, 778,738,100=778,738,10) тэнцүү байгаа учир бидний жишээгээрх бүртгэл хөтлөлт зөв болсны нэгэн нотлол юм. Хаалтын бичилт /Тайлант үеийн эцэс бүхэнд хийдэг энэхүү тооцооллын Т дансыг Товчооны бичилтэд нэмж хийснээр үзүүлэх болой/

а/Борлуулалтын өртгөөрх хаалтын бичилт: 364,063,055 б/борлуулалтын орлогоорх хаалтын бичилт: 250,000,000+225,000,000=475,000,000 в/Удирдлагын зардлаарх хаалтын бичилт: 1,234,000+240,630,+1,860,000=3,334,630 г/Хүүний зардлаарх хаалт 337,500 д/Алдангийн орлогоорх хаалт 337,500 е/ тайлант жилийн ашиг тодорхойлолт 475,000,000-364,063,055+337,500-3,334,630-9,000,000=98,9398,815 ж/Ашгийн татварт төлөхөөр тооцолт 98,939,815х0,25=24,734,953,75 з/Ноогдол ашигт төлөхөөр зарлалт (33000-3300)х500=297000х500=14,850,000 к/Хуримтлагдсан ашигт шилжүүлэлт: 98,939,815-24,734,953,75-14,850,000=59,354,861,25 “Товчоо”-нд тусгагдсан ажил гүйлгээгээрх бичилт, тооцооллыг “T” дансаар буюу “Ерөнхий данс”-анд данс бүр дээр хаалтын бичилтийг нэгтгэж хөтөлсөн нь дараах болой:

МӨ Н

БМ А

Мөнгөн хөрөнгө

ЭхҮ

97,998,650.00

2

АВУ

250,000,000.0 0

29,647,000.00

ТОӨ

1a

5a

ТОА

25,770,000.00

198,000.00

ХУА

1b

5b

АОР

337,500.00

129,650,000.0 0

БМА

3a

9b 9c

БОО НӨТ

225,000,000.0 0

16,854,500.00

НӨт БҮЗ

3b

3a

Барилгын материал

ЭхҮ

66,319,075.00

МӨ Н

129,650,000.0 0

ЭцҮ

12,519,075.00

183,450,000.0 0

Тооцоогоорх авлага

БҮЗ

ТОӨ ЭхҮ

4

61,750,000.00

Дүн

56,200,000.00

ЭцҮ

7,781,350.00

58,072,430.00

6

16,500,000.00

ХХУ

39,663,864.00

ЦХӨ

13,830,780.00

НХС

2,531,736.00

ХАТ

110,000,000.00

АБХ

100,000,000.0 0

УХЗ

60,140,000.00

БҮЗ

1,860,000.00

УЗА

8,060,000.00

29,647,000.00

7 10 a 10 b 10 c 1 1

1a

1b

НӨТ

12 13 a 13 b 13 c

36,835,500.00

НӨТ

14

9a

54,418,650.00

Дүн

МӨ Н

29,647,000.00 -

МӨ Н

Хуримтлагдсан ашиг

ХУА

917,350.00

ЭхҮ

59,354,861.25

ТЖА

60,074,211.25

ЭцҮ

198,000.00

Авсан урьдчилгаа

БОО

250,000,000.0 0

250,000,000.0 0

НӨТ-ын тооцоо

ТОА

ЭхҮ

Тооцоогоорх авлага

25,770,000.00

25,770,000.00 ЭцҮ БҮЗ

3b

МӨ Н

16,854,500.00

13 c

МӨ Н

8,060,000.00

МӨ Н

36,835,500.00

Дүн

61,750,000.00

14 МӨ Н

5a

ЭцҮ

1

АВУ МӨ Н

2

НӨТ

61,750,000.00

МӨ Н

61,750,000.00

Дүн

9 c

Барилга үйлдвэрлэлийн зардал

4

БМА

183,450,000.0 0

6

МӨН

58,072,430.00

8a

ЦХӨ

45,650,000.00

8e

НХС

8,901,750.00

364,063,055.0 0

Алдангийн орлого

БОӨ

d

h

АТО

337,500.00

337,500.00

Хуримтлагдсан элэгдэл

АОР МӨ Н

ХУЭ

5 b

13 a

МӨН

60,140,000.00

27,548,375.00

ЭхҮ

15

ХУЭ

7,848,875.00

7,848,875.00

БҮЗ

Дүн

364,063,055.0 0

35,397,250.00

ЭцҮ

АБХ

11

МӨН

364,063,055.0 0

"А" банкин дахь хадгаламж

110,000,000.00

9,000,000.00

Борлуулалтын орлого

e

ATO

475,000,000.0 0

475,000,000.0 0

ҮХӨ

Эхү

Хүүний өглөг

БОО

Цалин хөлсөөрх өглөг

16

ХҮӨ

УЗА

1 6

ЦХӨ

9a

8c

НХС

4,688,400.00

46,650,000.00

БҮЗ

8 a

225,000,000.0 0

МӨ Н

9b

8d

ХАТ

2,531,736.00

1,234,000.00

УЗА

8 b

475,000,000.0 0

Дүн

10 a

МӨ Н

39,663,864.00

Дүн

46,884,000.00

46,884,000.00

Дүн

Үндсэн хөрөнгө 235,300,000.0 0

НДШ-ээрх өглөг МӨ Н

138,307,870.0 0

Хүүний зардал 9,000,000.00

9,000,000.00

Урт хугацаат заал

МӨн

ХҮЗ

АВУ

АТО

g 13,830,780.00

12

ХҮӨ

250,000,000.0 0

10 b ХҮЗ

1 5

УХЗ

180,000,000.0 0

ЭхҮ

80,000,000.00

ЭцҮ

4,688,400.00

ЦХӨ

8,901,750.00

БҮЗ

240,630.00

УЗА

13,830,780.00

Дүн

ХХОАТ-аарх өглөг 10 c

МӨ Н

2,531,736.00

НХС

2,531,736.00

ХАТ

ЦХӨ

100,000,000.0 0

Удирдлагын зардал

8b

ЦХӨ

1,234,000.00

8f

НХС

240,630.00

3,334,630.00

Нэмж төлөдсөн капитал АТО

f

22,275,000.00

8 c 8 e 8 f

НТК ЭхҮ

8 d

13 b

МӨН

186,000.00

Дүн

3,334,630.00

БОӨ

17

БҮЗ

3,334,630.00

Борлуулалтын өртөг 364,063,055.0 0

ХХУ

364,063,055.0 0

АТО

Ашиг тодорхойлогч (ОЗНД)

АТО

a

МӨ Н

7

Халаасны хувьцаа

16,500,000.00

Тайлант жилийн ашиг

d

БОӨ

364,063,055.0 0

475,000,000.0 0

БОО

e

j

АТӨ

24,734,953.75

f

УЗА

3,334,630.00

337,500.00

АОР

h

k

НАӨ

14,850,000.00

g

ХҮЗ

9,000,000.00

i

ХУА

59,354,861.25

i

ТЖА

98,939,815.00

Дүн

98,939,815.00

Дүн

475,337,500.0 0

475,337,500.0 0

Орлогын татварын өглөг 24,734,953.75

98,939,815.00

ТЖ А

АТО

1

98,939,815.00

Дүн АТӨ ТЖА

Ноогдол ашгаарх өглөг j

14,850,000.00

НАӨ ТЖА

Үйлчилгээ хэрэгжүүлэлтийн үйл ажиллагааны бүртгэл хөтлөлтийг захиалгаар барилга барих ажил эрхэлдэг компанийн ажил гүйлгээг товчхоноор авч үзлээ. Барилга барьж захиалагчид хүлээлгэн өгдөг компанийн үйл ажиллагаа нь барилгын материал бэлтгэлт, уг материалаар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлт,тэрхүү бүтээгдэхүүн барилгыг захиалагчид хүлээлгэн өгөлт буюу борлуулалт гэсэн төрөлтэй. Иймээс бидний жишээлж авсан компанийн ажил нь нэг талаас бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж буй учраас үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа, нөгөө талаас захиалагчийн даалгаврыг биелүүлж буй учраас үйлчилгээ хэрэгжүүлэлт юм.

Бизнесийн үйл ажиллагааны үзүүлэлтээрх тайлагнал, тодруулга Аливаа газар, байгууллага бүр үйл ажиллагааныхаа баримтаар нягтлан бодох бүртгэлд тусгасан төрөл бүрийн тоо мэдээгээр үндэслэн тайлант хугацааны эцэс бүхэнд Санхүүгийн тайлан бэлдэж гаргаснаар үйл ажиллагаагаа хуульчлан заасан юмуу, байгууллагынхаа дотоод дүрэмд заасан аль нэгэн хуульчлан заасан юмуу, байгууллагынхаа дотоод дүрэмд заасан аль нэгэн үеэр тасалбар болгож нэгтгэсэн мэдээлэл бүрдүүлдэг. Манай улсад тогтсогн зурлаар бол санхүүгийн тайланг аж ахуйн газар, байгууллага бүхэн улирал бүр буюу жилд дөрвөн удаа

k

гаргадаг журамтай. ААН буюу компани корпорац нь салбар нэгжүүдтэй бол тэдгээрийнхээ мэдээллийг толгой компани нь өөрийнхтэйгээ нэгтгэж Нэгтгэсэн санхүүгийн тайлан гаргадаг. Санхүүгийн тайланг манай улсын нягтлан бодох бүртгэлийн хууль, тогтоомж, олон улсын нягтлан бодох бүртгэл, тайлагналын стандартын заалт ёсоор Баланс, Ашгийн тайлан, Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан, Мөнгөн гүйлгээний тайлан эдгээр үндсэн дөрвөн маягтад тусгагдсан цомхон мэдээллийн зарим хэсгийг дэлгэрэнгүй, ойлгомжтой болгох үүднээс тусгайлсан маягтаар юмуу тайлбар, зүүлтээр хийсэн шаардлагатай тодруулгын хамт бүрдүүлж гадны хэрэглэгчдэд толилуулдгаас гадна албан татварын хууль, тогтоомжийн заалтын дагуу ААН-ын орлогын албан татварын тайлан, Суутган тооцсон хувь хүний орлогын албан татварын тайлан, Нэмэдсэн өртгийн албан татварын тайлан эдгээрийг тусгай маягтаар гаргаж татварын байгууллагад толилуулж хянуулдаг. Ийнхүү санхүүгийн тайлан бэлтгэн гаргаад хэрэглэгчдэд толилуулахын өмнө уг тайланг манай улсын Аудитын хууль, Олон улсын аудитын стандартын заалт ёсоор хөндлөнгийн хяналтын буюу аудитын байгууллагаар хянуулан магадлуулсан байх ёстой. Аудитын шалгалтаар тогтоон илрүүлсэн ноцтой зөрүүг аж ахуйн нэгжийн нягтлан бодогч залруулан зөвтгөсний үндсэн дээр санхүүгийн тайланг аудитор албан ёсоор баталгаажуулсан дүгнэлт гаргаж өгдөг. Ийнхүү ноцтой алдаа мадаг буй ахул түүнийг залруулан зөвтгөсний үндсэн дээр аудитаар баталгаажуулсан санхүүгийн тайлангаа хувьцаат компаниуд хэвлэн нийтлэснээр гаднын хэрэглэгчдэд түгээдэг ба сонирхогч талууд уг тайлан дахь мэдээлэлтэй танилцаж тухайн аж ахуйн нэгжтэй холбогдож болох эдийн засгийн харилцааныхаа талаар ажил хэргийн шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлдэг. Санхүүгийн тайлангийн энэ хэдэн маягт дахь үзүүлэлт бол гадагш түгээх мэдээлэл байдаг. Бизнесийн байгууллагын санхүүгийн тайлан гаргалтаарх үйлдлүүдийн үе шатаарх үндсэн бүтцийг дараагийн хуудаснаа дүрсэлсэн байгаа. Уг дүрслэлээс аж ахуйн нэгжийн нягтлан бодогч нар байгууллагынхаа үйл ажиллагааны баримтыг холбогдох хууль тогтоомж, стандартын дагуу тандан магадлаж, тооцоолж дүгнэснээр нягтлан бодох бүртгэл хөтлөсөөр тайлант үеийн эцэст ажлын хүснэгтээрх тооцоолол, хуваарилалтыг үйлдсэнээр санхүүгийн тайлан гаргаж, өнөөгийн хяналтын бие даасан байгууллагаар хянуулан баталгаажуулдаг байна гэдгийг Та бүхэн харж байгаа бизээ. Санхүүгийн тайлангийн дөрвөн маягтаарх бичилт, тооцооллыг өмнөх гурван жишээний алинаар нь ч хийж болно. Гэхдээ үйлчилгээ хэрэгжүүлдэг Алтан жолоо хэмээх хувьцаат

компани барилгын материал бэлтгэж, барилга үйлдвэрлэж, дууссан ажлаа захиалагчид хүлээлгэн өгч борлуулалт хийсний орлогоороо үйл ажиллагааныхаа зардал, зарцуулгыг нөхөхийн хажуугаар урт хугацаатай зээл ашигладаг, ирээдүйд зээлийн өглөг төлөлтөд болон үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэхэд гарах зардлын санхүүжилтэд зориулж урт хугацаатай хадгаламж нээсэн зэрэг товч боловч өргөн хүрээний хамрац бүхий үйл ажилаааны жишээ учир энэ компанийн бүртгэлийн үзүүлэлтээр Санхүүгийн тайлан гаргасан. Санхүүгийн тайлан гаргахын тулд тайлант хугацааны үйл ажилагааны бүх баримтанд агуулагдсан мэдээлэл нэг бүрийг Товчоо буюу Журналд бичсэнээсээ Ерөнхий данс хөтлөснөө дүгнэж эцсийн үлдэгдлийг нь тооцоолж тохируулсан байх хээргтэй. Мэдээллийг нягтлан бодох бүртгэлд үнэн зөв тусгасан эсэхийг ихэвчлэн Гүйлгээний баланс юмуу Ажлын хүснэгт гаргаснаар шалгаж, зөрүү илэрвэл түүний шалтгааныг хайн олж, бүртгэлийн бичилтийг залруулан зөвтгөдөг. Гүйлгээний баланс гаргаж тохируулсны дараагаар Ажлын хүснэгтэд уг Гүйлгээний баланс дахь эцсийн үлдэгдэлтэй дансдын үзүүлэлт бүрийг зөөж бичсэнээр зохицуулгын бичилт, ашгийн тайлан, хуримтлагдсан ашгийн тайлан ба балансын үзүүлэлтийг тооцоолдог. Чадварлаг нягтлангийн хувьд Гүйлгээний балансыг заавал гаргах гэсний хэрэггүй байж болно. Иймээс гүйлгээний баланс хийхгүйгээр шууд Ажлын хүснэгтэд тооцоолол хийвэл зохистой.

Санхүүгийн тайлан гаргалт

(Анхан шатны баримт боловсруулалт, бүртгэл хөтлөлт, тооцоолол ба тайлан бэлтгэл, баталгаажуулалт) Нягтлан бодох Олон улсын бүртгэлийн нийтлэг бүртгэл, зарчим. Монгол тайлагналын улсыэ нягтлан бодох стандарт 2. Нягтлан А,,Хэрэгжүүлэг бүртгэл B. Хэрэглэгч ч бодох Гадны Байгууллагын бүртгэл байгууллага Ажил нягтлан хэргийн 3. Ажлын хүснэгт хөтлөлт 1.бодогч Анхан шийдвэр Тайлант үеийн эцэст шатны гаргаж санхүүгийн тайлан баримт дахь мөрдөнө гаргалтанд бэлтгэл хийх мэдээлэл тандалт. Тохируулга, 4. Санхүүгийн тайлан 7. Хэвлэн хуваарилалтын тооцоолол Тайлант үеийн эцэст буюу сар, нийтлэлт 5. Хяналт улирал, жилийн эцэс бүхэнд хувьцаат гаргаж хэрэглэгч талуудад шалгалт компаниуд 6. толилуулна. Хөндлөнгийн баталгаажсан хяналт – аудитор Баталгаажуул тайлангаа хэвлэн Нягтлан бодох хянаж шалгана Олон улсын нийтлэнэ. алт бүртгэлийн бүртгэл,тайлагнал Аудитор дүгнэлт нийтлэг зарчим. ын стандарт, гаргана Монгол улсын олон улсын бүртгэлийн ба аудитын стандарт аудитын хууль

Ажлын хүснэгт Алтан жолоо компанийн бүртгэлийг 1-14 дах баримтаар Ерөнхий данс хөтлөснөөс эцсийн үлдэгдэлтэй дансдын уг үлдэгдлийг Ажлын хүснэгтийн эхний баганад дебет, кредит талаар хуулан бичиж тооцоолсон. Алтан жолоо компаний 20ХХ оны ажил гүйлгээний дансдаарх Ажлын хүснэгт Эхний хэсэг Код

Зохицуулгын өмнөх хяналтын Дебет

үлдэгдэл Кредит

Зохицуулгын бичилт Дебет

Кредит

Зохицуулгын дараах хяналтын Дебет

үлдэгдэл Кредит

МӨН

37,012,340,00

37,012,340,00

БМА

12,519,075,00

12,519,075,00

ҮНД

235,300,000,00

235,300,000,00

ХУЭ

27,548,375,00

а/7,848,875,00

35,397,250,00

АБХ

110,000,000,00

110,000,000,00

УХЗ

80,000,000,00

80,000,000,00

ХЭӨ

165,000,000,00

165,000,000,00

НТК

22,275,000,00

22,275,000,00

ХУУ

16,500,000,00

16,500,000,00

ХУА

719,350,00

719,350,00

УЗА

3,334,630,00

АОР БҮЗ

3,334,630,00 337,500,00

356,214,180,00

а/7,848,875,00

БОӨ

с/364,063,055,00

с/364,063,055,00

БОО

364,214,180,00

475,000,000,00

ХҮЗ ХҮӨ Дүн АТЗ

337,500,00

475,000,000,00 б/9,000,000,00

778,729,100,00

778,729,100,00

13,248,875,00 j/24,734,953,75

АТӨ

9,000,000,00 б/9,000,000,00 13,248,875,00

9,000,000,00 784,129,100,00

784,129,100,00 /24,734,953,75

24,734,953,75

/24,734,953,75

ЦЭА НАӨ Дүн ХУА Бүгд

770,880,225,00

770,880,225,00

37,983,828,75

37,983,828,75

808,864,053,75

808,864,053,75

Сүүлийн хэсэг

Код Дебет

Ашгийн тайлан Кредит

Өмч өөрчлөгдөлтийн тайлан Дебет Кредит

Баланс Кредит

МӨН

Дебет 37,012,340,00

БМА

12,519,075,00

ҮНД

235,300,000,00

ХУЭ

35,397,250,00

АБХ

110,000,000,00

УХЗ

80,000,000,00

ХЭӨ

165,000,000,00

НТК

22,275,000,00

ХУУ

16,500,000,00

ХУА УЗА

719,350,00 3,334,630,00

АОР

337,500,00

БҮЗ БОӨ

364,063,055,00

БОО ХҮЗ ХҮӨ

475,000,000,00 9,000,000,00 9,000,000,00

Дүн

376,397,685,00

АТЗ

24,734,953,75

475,337,500,00

АТӨ ЦЭА

24,734,953,75 d/74,204,861,25

НАӨ

d/74,204,861,25

Дүн

14,850,000,00

к/14,850,000,00

ХУА 475,337,500,00

475,337,500,00

14,850,00,00 74,924,211,25

74,924,211,25 74,924,211,25

411,331,415,00

60,074,211,25 411,331,415,00

Ажлын хүснэгт дэх тооцоолол Ажлын хүснэгтээр тооцоолохын тулд энэ хүснэгтийн эхний Зохицуулгын өмнөх хяналтын үлдэгдэл гэсэн баганад зөвхөн эцсийн үлдэгдэл /тайлант үеийн эхний үлдэгдэлтэй байсан ч гэсэн мөн үед хаагдсан, тайлант үед нээгдээд хоёр талдаа тэнцүү бичилттэй болж хаагдсан,жишээлбэл Цалин хөлсний өглөг гэх мэт тооцоо, хөрөнгө, эх үүсвэрийн зарим дансад эцсийн үлдэгдэлгүй болсон байх тул орхино/-тэй дансдын нэрээрх дүнг жагсаан бичиж дүгнэсээр цаашдын тооцооллыг хийдэг. Ажлын хүснэгтээрх болон Товчооны бичилтээрх Зохицуулгын тооцоолол буюу Хаалтын бичилт хооронд дүн хэмжээний ялгаа байхгүй, гэхдээ хаалтын бичилийг Товчоонд хийхдээ тайлант үед хамаарах орлогын дансдын дебетэд Ашиг тодорхойлогч /АТО/ дансны кредитээс мөн үед холбогдох зардлын дансдын кредитээс Ашиг тодорхойлогч дансны дебетэд харилцуулж байсан ахул нэмэлт тооцооллын буюу хүү, элэгдэл тооцолт мэтийн бичилтийг Ажлын хүснэгт дэх Зохицуулгын бичилтийг баганад зохих дансдад нь харилцуулж тусгаад бүх дансдын эцсийн үлдэгдлийг Зохицуулгын бичилтийн дараах хяналын үлдэгдэл гэсэн баганад бичиж дүгнэсний дараагаар санхүүгийн үр дүнг нь Орлогын тайлангийн баганын дебет, кредит талд бичиж тооцоолсон байгаа. Ажлын хүснэгтэд тооцоолсон үзүүлэлтээр үндэслэн Ашгийн тайлан, Баланс, Өмч өөрчлөлтийн тайлан, Мөнгөн гүйлгээний тайлан эдгээрийг товчхон үзүүлэлттэй маягтаар гаргасан. Алтан жолоо компанийн 20хх оны 12дугаар сарын 31-нээр Дуусгавар болгосон үеийн ОРЛОГЫН ТАЙЛАН (төгрөг, мөнгөөр) 1.

2.

3.

4.

5.

Борлуулалтын орлого Борлуулалтын буцаалт ба хөнгөлөлт Борлуулалтын өртөг Борлуулалтын нийт ашиг Үйл ажиллагааны ба ерөнхий зардал:

475,000,000.00 (364,063,055.00) 110,936,945.00

- Элэгдүүлэлтийн зардал - Цалин хөлсний зардал - НХС бүрдүүлэлтээрх шимтгэлийн зардал - Түрээсийн зардал - Тээврийн зардал - Даатгалын зардал - Цахилгаан, дулааны зардал - Хангалтын зүйлсийн зардал - Ажлын хувцас хэрэглэлийн зардал - Бичиг хэргийн материалын зардал - Харилцаа холбооны зардал - Газар эдэлбэрийн татварын зардал - Гааль бүрдүүлэлтийн зардал - Борлуулалтын урамшууллын зардал - Сурталчилгааны зардал 6. Үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) 7. Үйл ажиллагааны бус орлого ба зардал - Хувь хүртэлтийн орлого - Үнэт цаас арилжаалалтын орлого - Хүүний зардал - Ханш өөрчлөгдөлтөөрх олз (гарз) - Алданги авсаны орлого Үйл ажиллагааны бус орлого ба зардлын дүн 8. Татвар тооцолтын өмнөх ашиг (алдагдал) 9. Орлогын татварын зардал (25%-иар) 10. Цэвэр ашиг 11. Нэгж хувьцааны хүртэмж ашиг (алдагдал)

(1,234,000.00) (240,630.00)

(1,860,000.00)

(3,334,630.00)

107,602,315.00

(9,000,000.00) 337,500.00 (8,662,500.00)

(8,662,500.00) 98,939,815.00 24,734,953.75 74,204,861.25 2,498.48017

Нэгж хувьцаанд ноогдох хүртэмж ашгийг гүйлгээнд байгаа энгийн хувьцааны тоонд (гүйлгээнд үлдсэн нь 33000-3300 нэгж хувьцаа) хувааж тодорхойлно: 74,204861.25/29700=2498.480177 Алтан жолоо компанийн

Ерөнхий захирал (……………………….) Ерөнхий нягтлан бодогч (.........................)

Баталгааажуулсан мэргэшсэн нягтлан бодогч (.........................) Дээрх тооцооллоос энгийн хувьцаа бүрт дунджаар 2,498.48 төгрөгийн цэвэр ашиг ноогпож буйг илтгэж байна.

I.

“Алтан жолоо” компанийн 20хх оны 12 дугаар сарын 31- нээр Дуусгавар болсон үеийн ЗЭРЭГЦҮҮЛЭЛТТЭЙ БАЛАНС (төгрөг, мөнгөөр) Үзүүлэлт Үлдэгдэл Эцсийн Эхний Эргэлтийн хөрөнгө

II.

III.

IV.

V. VI.

Мөнгөн хөрөнгө Тооцоогоорх авлага Урьдчилж гарсан зардал Ашгийн татварын урьдчилгаа Бараа материалаарх хөрөнгө Эргэлтийн хөрөнгийн дүн Эргэлтийн бус хөрөнгө А) Биет хөрөнгө Барилга Хуримтлагдсан элэгдэл-барилгын Машин, төхөөрөмж, эд хогшил Хуримтлагдсан элэгдэл-Машин төхөөрөмж Биет хөрөнгийн дүн Б) Биет бус хөрөнгө Барааны тэмдэг Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн Капитал оруулалт “А” банкин дахь хадгаламж Капитал оруулалтын дүн Хөрөнгийн бүгд дүн Эргэлтийн өглөг Тооцоогоорх өглөг Орлогын татвараарх өглөг Хүүний өглөг Ноогдол ашгаарх өглөг Богино хугацаат зээл Эргэлтийн өглөгийн дүн Эргэлтийн бус өглөг Урт хугацаат зээл Эргэлтийн бус өглөгийн дүн Өмч Хувьцаа эзэмшигчдийн өмч (20ХХ онд...төг-өөр...... ш хувьцаа гаргасан) Халаасны хувьцаа Нэмж төлөгдсөн капитал Хуримтлагдсан ашиг Өмчийн дүн Өглөг ба өмчийн бүгд дүн

Алтан жолоо компанийн

37,012,340.00

97,998,650.00 25,770,000.00

12,519,075.00 49,531,415.00

66,319,075.00 190,087,725.00

175,100,000.00 (22,325,250.00) 60,200,000.00 (13.072.000.00) 199,902,750.00

175,100,000.00 (18,604,375.00) 60,200,000.00 (8.944.000.00) 207,751,625.00

199,902,750.00 110,000,000.00 110,000,000.00 359,434,165.00

207,751,625.00 397,839,350.00 29,647,000.00

24,734,953.75 9,000,000.00 14,850,000.00 48,584,953.75

29,647,000.00

80,000,000.00 80,000,000.00

180,000,000.00 180,000,000.00

165,000,000.00 (16,500,000.00) 22,275,000.00 60,074,211.25 230,849,211.25 359,434,165.00

165,000,000.00 22,275,000.00 917,350.00 188,192,350.00 397,839,350.00

Ерөнхий захирал (……………………….) Ерөнхий нягтлан бодогч (.........................) Баталгааажуулсан мэргэшсэн нягтлан бодогч (.........................) Энэ тайланг “Зэрэгцүүлэлттэй баланс” гэдгийн учир нь дор хаяж хоёр үеийн (дараалсан хэд хэдэн жилийн юм уу ядаж тухайн үеийн эхний ба эцсийн) хөрөнгө, эх үүсвэрийн үлдэгдлээр үзүүлэлт агуулсан байдагт оршино. Олон оны үзүүлэлтийг зэрэгцүүлэхээр байвал, жишээлбэл, 2012 оноос 2021 оны балансын үзүүлэлтийг зэрэгцүүлэхээр бол 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020, 2021 гэснээс бус, харин 2021, 2020, 2019, 2018, 2017, 2016, 2015, 2014, 2013, 2012 гэсэн баганаар үзүүлэлтүүдийг зэрэгцүүлбэл

(өнөөгийн болон ойрын өнгөрсөн үеийнхийг эхэн хэсэгт, аль хэдүйнээ өнгөрсөн үеийнх нь тэртээ хойно байлгавал) зохистой. “Алтан жолоо” компанийн 20ХХ оны 12 дугаар сарын 31-нээр дуусгавар болсон үеийн ӨМЧИЙН ӨӨРЧЛӨГДӨЛТИЙН ТАЙЛАН (төгрөг, мөнгөөр) Хувьцаат капитал 20ХХ.01.01-ний үлдэгдэл Бүртгэлийн бодлогын өөрчлөгдөлт Залруулсан үлдэгдэл Өмчийн дахин үнэлгээгээрх өөрчлөгдөлт Капитал оруулалтын дахин үнэлгээгээрх өөрчлөгдөлт Валют хөрвүүлэлтийн нөөц Орлогын тайланд тусгаагүй олз, гарз Тайлант үеийн цэвэр ашиг Ноогдол ашиг

Дахин үнэлгээний нөөц

Хөрвүүлэх нөөц

187,275,000.00

Хуримтлагдсан ашиг 917,350.00 -198,000.00

Бүгд дүн

188,192,350.00 -198,000.00

74,204,861,625.00 14,850,000.00

Хувьцаа гаргалт 20ХХ.12.31-ний үлдэгдэл

Хувьцааны урамшуулал

187,275,000.00

16,500,000.00 16,500,000.00

60,074,211.25

230,849,211.25

Хувьцаанаасаа эргүүлэн худалдаж авсаныг “Хувьцаа гаргалт” гэсэн мөрөөр хасах – тэмдэгтэйгээр илэрхийлэв. Алтан жолоо компанийн Ерөнхий захирал (……………………….) Ерөнхий нягтлан бодогч (.........................) Баталгааажуулсан мэргэшсэн нягтлан бодогч (.........................) “Алтан жолоо” компанийн 20ХХ оны 12 дугаар сарын 31-нээр дуусгавар болсон үеийн МӨНГӨН ГҮЙЛГЭЭНИЙ ТАЙЛАН (төгрөг, мөнгөөр) I.

II.

Үйл ажиллагааны мөнгөн гүйлгээ Цэвэр ашиг 74,204,861.25 Мөнгөн гүйлгээг цэвэр ашигт хөрвүүлэлтээрх зохицуулга: Элэгдүүлэлтийн зардал 7,848,875.00 Авлага (нэмэгдсэн) хорогдсон 25,770,000.00 Бараа материалаарх хөрөнгө (нэмэгдсэн) хорогдсон 53,800,000.00 Өглөг (нэмэгдсэн) хорогдсон 4,087,953.75 Үйл ажиллагаагаарх мөнгөн гүйлгээний цэвэр өсөлт, (бууралт) 165,711,690.00 Хөрөнгө оруулалтаарх мөнгөн гүйлгээ Хадгаламж нээсэн (110,000,000.00) Үндсэн хөрөнгө (худалдаж авсан) худалдсан Хувьцаа халаасласан (16,500,000.00)

Хөрөнгө оруулалтаарх мөнгөн гүйлгээний цэвэр өсөлт, (бууралт) (126,500,000.00) III. Санхүүжилтээрх мөнгөн гүйлгээ Алдангид төлсөн (198,000.00) Банкны зээл авсан Банкны зээл төлсөн (100,000,000.00) Санхүүжилтээрх мөнгөн гүйлгээний цэвэр өсөлт, (бууралт) (100,198,000.00) Мөнгөн гүйлгээний цэвэр өсөлт, (бууралт) (60,986,310.00) Мөнгө ба түүнтэй адилтгуурын эхний үлдэгдэл 97,998,350.00 Мөнгө ба түүнтэй адилтгуурын эцсийн үлдэгдэл 37,012,340.00 Алтан жолоо компанийн

Ерөнхий захирал (……………………….) Ерөнхий нягтлан бодогч (.........................) Баталгааажуулсан мэргэшсэн нягтлан бодогч (.........................)

Энхүү “Мөнгөн гүйлгээний тайлан” –г хуримтлуулан тооцолтын арга (accrual method)-аар гаргалаа. Аж ахуйн нэгжийнмөнгөн гүйлгээг энэ тайланд “Үйл ажиллагааны мөнгөн гүйлгээ”(цэвэр ашиг, элэгдүүлэлт, хорогдуулалтын зардал ба бараа, тооцоогоорх авлагаөглөгөөрх зхицуулга), “Хөрөнгө оруулалтаарх мөнгөн гүйлгээ” (үндсэн хөрөнгө авсанашиглалтаас гаргасан, сан ба хадгаламж нээсэн-хаасан , хувьцаа худалдаж авсан г.м. ), “Санхүүжилтээрх мөнгөн гүйлгээ” (хувьцаа гаргаж худалдсан, зээл авсан-төлсөн г.м ) гэсэн гурван бүлэгт ангилдаг. Мөнгө юунаас буй болсон, түүнийг юунд зарцуулсныг хуримтлуулан тооцолтын аргаар, тухайлбал, тайлант үеийн эхэнд нэгдүгээр бүлгийн (мөнгө, түүний адтлтгуураас бусад) эргэлтийн хөрөнгө мөн үеийн эцэст нэмэгдсэн байвал тэр зөрүүгээр мөнгө хорогдсон, харин хорогдсон ахул мөнгө нэмэгдсэн гэхчилэн тооцоолоод гурван бүлгийн дүнг хооронд нь нэмэхэд, мөнгө ба түүний адилтгуурын эхний ба эцсийн үлдэгдэл хоорондын (нэмэгдсэн, хорогдсон) зөрүүтэй тохирдог. Үүнийг дээрх тайлангийн үзүүлэлтээр шалгая: 1бүлгийн дүн: 74,204,861.25+25,770,000+53,800,000+4,087,953.75= 165,711690, 2 бүлгийн дүн -110,000,000-16,500,000=126,500,000 3 бүлгийн дүн -198,000-100,000,000= -100.198.000. Бүгд дүн 165,711,690-126,500,000-100,198,000=60,986,310 Мөнгөний эцсийн үлдэгдэл 97,998,650, эхний үлдэгдэл 37,012,340 хоорондын зөрүү: 97,998,650-37,012,340=60,986,310 (эхэнд байснаасаа 60,986,310 төгрөгөөр нэмэгджээ). Ийнхүү тохирч буй аж. Санхүүгийн тайлангийн маягт бүрийн толгойд ямар байгууллагын аль оны хэддүгээр улирлын юуны тайлан бэ гэдгийг мэдэж болохуйц тодрууогын үзүүлэлттэй (байгууллагын нэр, огноо,тайлангийн нэр), тайлангын маягтын доод хэсэгт буюу хөлийн хэсэгт уг тайланг хууль тогтоомж, стандарт, заавар журамд нийцүүлэн үнэн зөв гарсаны хариуцлагыг хүлээгч албан тушаалтнууд болох тухайн аж ахуйн нэгжийн захирал, дарга, нягтлан бодогч нарын нэр, гарын үсэг ба аж ахуйн нэгж байгууллагын таига тэмдэг дарсанаар албан ёсны тайлан болдог болой.

Санхүүгийн тайланг гаргасан даруйд аудит гэгдэх хөндлөнгийн хяналтын компанид өгч шалгуулж дүгнэлт гаргуулан баталгаажуулснаар хувьцаат компаниуд уг тайлангаа хэвлүүлж, санхүүгийн тайлангийн мэдээлэл хэрэглэгчдэд хүртээж (түгээж) ашиглуулдаг. Хэлэлцэх асуулт 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Бизнесийн байгууллага гэдгийн учир юу вэ? Бизнесийн байгууллага ямар үйл ажиллагаа эрхэлдэг вэ? Аж ахуйн үйл ажиллагааны төрлүүдийг нэрлэнэ үү. Бэлтгэлт, үйлдвэрлэлт, борлууллатын үйл ажиллагааны учир холбогдол ву вэ? Ганцаар, компани, корпорацын өмчлөл ба үйл ажиллагааны онцлог юу вэ? Корпорацын давуу ба сул талыг нэрлэнэ үү. Бэлтгэлтинй үйл ажилагааны эцсийн үр дүн нь юу вэ? Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах гол хөрөнгүүд нь юу юу

байдаг вэ?

9. Бизнес – төлөвлөгөө юунд хэрэгтэй вэ?

10. Бизнес-төлөвлөгөөг ямар, юуг тодорхойлсон үзүүлэлтүүд байдаг вэ?

11. Үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхэд шаардагдах хөрөнгийн эх үүсвэр нь юу байж болох вэ?

12. Ажил гүйлгээний анхан шатны баримтанд байвал зохих үзүүлэлтүүдийг нэрлэнэ үү.

13. Бүртгэл хөтлөлт, санхүүгийн тайлан гаргалтад тавигдах ямар ямар шаардлага байдаг вэ?

14. Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны бүртгэл хөтлөлтийн талаарх ойлголтоо нэрлэнэ үү.

15. Худалдааны байгууллагын үйл ажиллагааны бүртгэл хөтлөлтийн талаарх ойлголтоо ярина уу.

16. Үйлчилгээний байгууллагын үйл ажиллагааны бүртгэл хөтлөлтийн талаарх ойлголтоо нэрлэнэ үү.

17. Аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн тайлан гаргах ажлын дэс дараалал нь юу юу байдаг вэ?

18. Санхүүгийн тайлан гаргахад бэлтгэж “хаалтын бичилт” хийдгийн учир юу вэ?

19. Үйлдвэрлэл, худалдаа, үйлчилгээний байгууллагын үйл ажиллагааны санхүүгийн үр дүн гэж юу вэ 20. Бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ худалдаагүй байсан үед санхүүгийн тайлан гаргасан бол санхүүгийн үр дүн нь ямар хэмжээтэй байх вэ? Сорилгын бодлого Машид хялбарчилсан өгөгдөлтэй /зөвхөн хоёр нэрийн түүхий эд ашиглаж бүтээгдэхүүн хийдэг, хоёрхон нэрийн бараа худалдан авч худалддаг, мөн хоёр нэрийн сэлбэгийн зүйл хэрэглэж засварын үйлчилгээ хэрэгжүүлж болдог, тийм аж ахуйн нэгж байдаг мэтээр төсөөлж авсан/ дараах хэдэн бодлогыг бодож ойлголтоо бататгана уу. Санхүүгийн тайлангаас хоёрыг нь л нөхөх болой: Бодлого 1 / Үйлдвэрлэлийн газрын үйл ажиллагаа / “Н” компанийн ЭХЛЭЛТИЙН БАЛАНС /20ХХ оны 1 дүгээр сарын 1/ Хөрөнгө Эх үүсвэр Мөнгө Тооцоогоорх авлага Түүхий эд Барилга Хуримтлагдсан элэгдэл Машин төхөөрөмж Хуримтлагдсан элэгдэл

МӨН 5,645,765.85 ТОА 9,120,675.76 ТҮЭ ? БРЛ 20,760,000.00 ХЭБ /3,752,000.00/ МТӨ 8,450,000.00 ХЭМ /4,111,904.76/

Тооцоогоорх өглөг ТОӨ 6,656,080.67 Банкны зээл БХЗ 14,565,000.00 Эзний өмч ЭЗӨ 28,000,000.00 Хуримтлагдсан ашиг ХУА ?

Дүн ? Дүн ? Тайлбар 1. Түүхий эд: А түүхий эд 13868 нэгж, нэг бүр 1317 төг 47 мөнгө, Б түүхий эд 5857 нэгж нэг бүр 825 төг 75 мөнгө 2. Барилга нь 2 сая төгрөгийн үлдэх өртөгтэй, шулуун шугамаарх элэгдүүлэлттэй, 40 жилийн эдэлгээтэй, бүтэн 8 жил ашиглаж байгаа, 3. Төхөөрөмж нь 600,000 төгрөгний үлдэх өртөгтэй,

жилийн

нийлбэрийн

ноогдвороорх элэгдүүлэлттэй, 6 жилийн эдэлгээтэй , бүтэн 2 жил ашиглаж байгаа, 4. Банкны зээлийг жилийн 8%-ийн хүүтэй, 6 сарын хугацаатайгаар өмнөх оны сүүл үед авсан бөгөөд энэ 20ХХ оны 2-р улирал гэхэд төлж дуусгах нөхцөлтэй гэж үзтүгэй. “Н” компанийн 20ХХ оны эхний улирлын ажил гүйлгээний талаарх өгөгдөл /Доорх хэдэн ажил гүйлгээ гарсан гэж төсөөлсөнөөр дансны бичилт хийж санхүүгийн тайлангийн эхний хоёр маягтыг нөхнө үү/ 1. Манай компани “А” компаниас дараагийн улиралд түүхий эд авахаар тохирч, тэднийд 3 сая төгрөг /МӨН/ урьдчилж /УТТ/ төлсөн. Тайлбар 1. “Манай ” гэсэн нь Та энэ компанийн нягтлан нь гэж бодож, данс хөтлөлт тооцоолол хийж дасахад хэрэгтэй буй заа.

2. Дансны үсгэн код: УТТ –урьдчилгаа төлөлтөөрх тооцоо. Эхлэлтийн балан дахийг болон нэгэнт дурдсан кодыг хойшид гарах өгөгдөл ба бодлогуудад давтагтахгүй гэдгийг санатугай 2. Үйлдвэрлэлд түүхий эд тавьж олгов. Үүнд: “А” түүхий эд /АТЭ/ 9765 нэгж, “Б” түүхий эд /БТЭ/ 4765 нэгж, 3. “А” компани -/АКО/ -аас 13456 нэгж “А” түүхий эд нэг бүрийг 1,282.16 төгрөгөөр, 7843 нэгж “Б” түүхий эд нэг бүрийг 869 төгрөгөөр үнэ тохирч хүлээж авсан ба энэхүү худалдан авсан нэгжийн үнэд 10%-ийн НӨТ нэмж тооцогдсон гэж үзнэ үү. Төлбөрт нь жилийн 4%-ийн хүүтэй, 5 сарын хугацаатай, 15 сая төгрөгийн зээл авч төлсөн ба үлдэхийг нь дараа төлөхөөр гэрээнд тохиролцсон аж.

4. Банкны зээлээс 4,800,000 төгрөгийг энэ онд хоёр сар ашигласны хүүтэй нь /Хүүний зардал-ХҮЗ/ 5. Үйлдврэлэлд түүхий эд дахин тавьж олгосны дараа манай агуулахад “А” түүхий эд 564 нэгж, “Б” түүхий эд 912 нэгж үлдсэн байв. Тайлбар: Манайх ТИЭЗ /түрүүнд ирсэн, эхэлж зарлагдсан/ аргаарх зарлагдалтыг сонгож авсан гэж үзэгтүн.

6. Тооцоогоорх авлагыг бүрэн цуглуулж авав. /Эхний үлдэгдэлийг нь үз/ 7. Энэ улиралд үйлдвэрэлэлээс нийт 17032 нэгж бэлэн бүтээгдэхүүн /БҮТ/ хүлээж авсан ба улиралын эцэст боловсруулалт нь хараахан дуусаагүй 7 нэгж бүтээгдэхүүн

байв. Эдгээрийн нэгжийн дундаж өртөг нь 2,876 төгөрг гэж тооцжээ. /Дуусаагүй үйлдвэрлэл /. Тайлбар: Манай компани нэгж бүтээгдэхүүнийхээ төлөвлөгөөт өртгийг 4,565 төгрөг гэж тооцсон байгаа гэж үзсэнээр үнэлэгтүн.

8. Энэ улиралд манай компани 16754 нэгж бүтээгдэхүүн нэг бүрийг 7,980 төгрөгөөр худалдсан ба үүн дээр НӨТ нэмж тооцжээ.

9. Дээрх тооцоогоорх авлагааасаа 108,615,000 төгрөгийг нь цуглуулж авсан ба үлдсэнийх нь төлбөрийн хугацаа болоогүй байгаа аж.

10. Зээлийн эхний үлдэгдэлээс үлдсэнийг нь 3 сарын хүүтэй нь хамт төлж дуусгасан.

11. Цалин хөлс тооцолт /ЦХӨ/ а. Конторын албан хаагчдад /Удирдлагын зардал -УЗА/ 1,321,500 төгрөг б. Үйлдвэрлэлийн ажилчдад /Үйлдвэрлэлийн зардал -ҮЗА/ 28,764,865 төгрөг эдгээрийг олгохоор тооцож , в. Нийгмийн даатгалын төрөл бүрийн шимтгэл -/НДШ/ -д 10%-ийг г. Үлдсэнийх нь 6%-ийг хувь хүний орлогын албан татвар /ХАТ/ -т тус тус суутгасны дараа д. тавьж олгов. Нийгмийн даатгалын шимтгэлд ажил олгогчийн өмнөөс 14,5%-ийг /УЗА, ҮЗА/ тооцсон. НДШ ба ХАТ – аарх өглөгийг төлж дуусгасан байна.

12. Энэ улиралд хэрэглэсэн цахилгааны ба халаалтын үнэ-/цахилгаан, дулааны зардалЦДЗ/-д 2,500,000 төгрөг төлжээ.

13. Барилга, төхөөрөмжийн энэ улиралын элэгдүүлэлтийн зардал -/ЭЗА/-ыг тооцов /Балансын өгөгдлийн тайлбараас нөхцлийг нь үз/.

14. Шинэ зээлийн хүүг /Хүүний өглөг-ХҮӨ/ 1 сар ашигласнаар тооцож зардал -/Хүүний зардал -ХҮЗ/-д бичив.

15. Үйлдвэрлэлийн зардалын

хэмнэгдэл-/хэтрэлт/

-ийг

тодорхойлж

бэлэн

бүтээгдэхүүний борлууллатын болон эцсийн үлдэгдлийн тоонд харьцангуйгаар хуваарилав. Зардлын хэлбэлзлийн тооцоолол хийх аргачлал: 1. Үйлдвэрлэлийн зардал-/ҮЗА/ -ын “Т” дансанд хөтлөж дүгнэх, 2. Уг дансны эцсийн үлдэгдлийг дуусаагүй үйлдвэрлэлийн дүн-/7*2,876=20,132/-гээр авч бичих, 3. Зардлын хэлбэлзэл нь ҮЗА дансны дебит гүйлгээний дүнгээс мөн кредит гүйлгээг болон эцсийн үлдэгдлийг хассан нь болой /Энэ нь –хасах тэмдэгтэй дүн бөгөөд үүнийг А үсгээр төлөөлүүлье/.

4. Хэлбэлзлийн дүнгийн хуваарилалт: а. А-г үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний тоо 17032-т хуваасны ноогдворыг бүхлээс хойш танван тэмдэгтээр авсан нь нэгж бүтээгдэхүүнд ноогдох хямдралтын хэмжээ /Энэхүү хасах тэмдэгтэй дүнг Б үсгээр тэмдэглэе/.

б. Борлуулсан бүтээгдэхүүний тоог Б –гээр үржүүлсэн нь борлууллатын өртөгт шингээх хямралт /ҮЗА-ын кредитээс БОӨ-ийн дебитэд бичигдэх дүн/ын дүн. в. Бэлэн бүтээгдэхүүний үлдэгдлийн тоог Б –гээр үржүүлсэн нь бэлэн бүтээгдэхүүний өтрөгт шингээх хямдралт - /ҮЗА-ын кредитээс БҮТ-ийн дебитэд бичигдэх дүн/-ын дүн.

16. Хаалтын бичилтийг энэ улирлынхаар “Ашиг нэгтгэлт” /АНЭ/ дансаар хийгээрэй. Хийх зүйл: 1.

2.

3.

4.

“Эхлэлтийн баланс” нөхөж тохируулах, Дансны харилцааг “Товчоо” –ны маягтаар хийх, “Ерөнхий данс ” хөтлөх, “Зэрэгцүүлэлттэй баланс” гаргах.

“Н” компанийн 20ХХ оны эхний улирлын ТОВЧОО № 1

Ажил гүйлгээний товч утга

Дүн Дт

Кт

Урьдчилгаа төлөв

УТТ

МӨ

Үйлдвэрлэлд тавьж олгов: -АТЭ өртгөөр

ҮЗА

Н

-БТЭ өртгөөр

ҮЗА

АТЭ

Түүхий эд худалдаж авав -АТЭ өртгөөр

АТЭ

БТЭ

-БТЭ өртгөөр

БТЭ

АКО

-НӨТ-ийн тооцоогоор

НӨТ

АКО

-Зээл авч төлбөрт нь шилжүүлэв

АКО

АКО

Зээл авч төлбөрт нь шилжүүлэв

БХЗ

БХЗ

Банкны зээл төлөв –Үндсэн дүн

ХҮЗ

МӨ

-Хүүний төлбөрт

ҮЗА

Н

Үйлдвэрлэлд тавьж олгов -АТЭ өртгөөр

ҮЗА

МӨ

-БТЭ өртгөөр

МӨ

Н

Үйлдвэрлэлээс бүтээгдэхүүн авав

Н

АТЭ

Бүтээгдэхүүн борлуулалт: -Өртгөөр

БҮТ

БТЭ

-Борлуулалтын орлого

БОӨ

ТОА

-НӨТ-ийн тооцоогоор

ТОА

ҮЗА

Авлага цуглуулалт

ТОА

БҮТ

Банкны зээл төлөв –Үндсэн дүн

МӨ

БОО

-Хүүний төлбөрт

Н

НӨТ

Цалин хөлс тооцоолол –Удирдлагын зардлаар

БХЗ

ТОА

-Үйлдвэрлэлийн зардлаар

ХҮЗ

МӨ

Суутгал: -НДС

УЗА

Н

-ХХОАТ-т

ҮЗА

МӨ

Цалин хөлсийг тавьж олгов

ЦХӨ

Н

Ажил олгогчоос –Удирдлагын зардлаар

ЦХӨ

ЦХӨ

НХС-д тооцололт: -үйлдвэрлэлийн зардлаар

ЦХӨ

ЦХӨ

Төлөлт: -НДС-д

УЗА

НДС

ХХОАТ-т

ҮЗА

ХАТ

Зардал төлөлт: -Цахилгаан дулааны өртөг

НДС

МӨ

-НӨТ-ийн тооцоогоор

ХАТ

Н

Элэгдүүлэлт тооцоолт: Барилгын

ЦДЗ

НДС

-Төхөөрөмжийн

НӨТ

НДС

Зээлийн хүү тооцолт

ЭЗА

МӨ

Зардлын хямдралтын хувараилт: Борл.өртөгт

ЭЗА

Н

-Бүтээгдэхүүний үлдэгдэл

ХҮЗ

МӨ

Хаалтын бичилт-Борлуулалтын орлогоорх хаалт

БОӨ

Н

-Борлуулалтын өртгөөх хаалт

БҮТ

МӨ

-Хүүний зардлаах хаалт

БОО

Н

-Удирдлагын зардлаарх хаалт

АНЭ

МӨ

-Цахилгаан, дулааны зардлаарх хаалт

АНЭ

Н

-Элэгдүүлэлтийн зардлаарх хаалт

АНЭ

ХЭБ

Тайлант үеийн ашиг

АНЭ

ХЭТ

Орлогын татварын зардалд тооцолт

АНЭ

ХҮӨ

Хуримтлагдсан ашигт шилжүүлэлт

АНЭ

ҮЗА

ТҮА

ҮЗА

ТҮА

АНЭ БОӨ ХҮЗ УЗА ЦДЗ ЭЗА ТҮА АТӨ

ХУА ТОВЧООНЫ БҮГД ДҮН

916,187,758,25

БОДЛОГО2 /Худалдааны газрын үйл ажиллагаа/ Та 25,000,000 төгрөгөөрөө харилцах данс нээж, 20Х9 оны 10-р сарын 1-нд компанийхаа эхлэлтийн баланс гаргажээ. Тайлбар: Төгрөгөөр гэсэн үгэнд залгасан өө нь та нарын дуртай хэрэглэдэг өөрийн гэсэн утга шүү. Иймээс төгрөгөөрөө гэсэн нь энэ 25 сая төгрөг бол таны өмч гэсэн үг шүү.

20х9 оны 4 дүгээр улирлын үйл ажиллагааны баримт 1. Компанийн бизнес эрхлэх гэрчилгээ авахад 5,000 төг, тамгт тэмдэг хийлгэхэд 3,000 төг төлөв. Тайлбар: Гэрчилгээ тамга тэмдгийг 5 жилийн хугацаанд хасагдуулж дуусгахаар тогтсон.

2. А компаниас Н бараа 4,500 нэгжийг, Ж бараа 2,450 нэгжийг худалдан авч нэг бүрийн 290,45 төг, 506,75 төгрөгөөр үнэ тохирч нийт төлбөрийг 10%-ийн НӨТ-ын хамт хийв.

3. Дэлгүүрийн байр ба тавилгын түрээслэхээр болж, гэрээ ёсоор сар бүрийн 296,500 төгрөгөөр тооцож, энэ улирлын ба ирэх жилийн эхний 6 сарын хөлсийг урьдчилж төлөв.

4. Я компаниас Н бараа 18,380 нэгжийг, Ж бараа 29,439 нэгжийг худалдан авч нэг бүрийн 278 төг, 485 төгрөгөөр үнэ тохирсон бөгөөд нийт төлбөрийг 10%-ийн НӨт-ын хамт 60 хоногт багтааж төлөхөөр гэрээ байгуулсан.

5. Энэ улирлын туршид Н бараа 21,654 нэгжийг, Ж бараа 29,853 нэгжийг 10%-ийн НӨтын хамт Н бүрийг 1,072,5 төгрөгөө, Ж бүрийг 1,848 төгрөгөөр үнэ тохирч дараа тооцоогоор худалджээ. Тайлбар: бараа материалаарх хөрөнгийн үлдэгдлийн болон борлуулалтын өртгийг ТИЭЗ аргаар тооцож байгаа гэж үз.

6. Бонд гаргах эрх авахад болон бонд хэвлүүлэхэд 250,000 төлжээ. Тайлбар: Энэхүү бонд гаргалтын зардалыг 8 улиралд багтаан хасагдуулж дуусгахаар шийдсэн гэж үз.

7. Бонд гаргаж худалдав: 500,000 төгрөгийн нүүрний дүнтэй, 5 жилийн хугацаатай гаргасан 500 бондыг 103,5 нөхцлөөр худалдаж дуусгаснаар орлогыг нь харилцахдаа хүлээн авчээ.

8. Энэ улиралд бараа борлуулсантай холбогдох нийт авлагын 83,5%-ийг цуглуулж авсны дотор 4,675,675 төгрөгийг нь 25 хоног хугацаа саатуулсны хоног тутмын 0,075%-иар

алданги тооцож нэмж авсан ба 145,000 төгрөгийн авлага найдваргүй болсон тул зохих баримт бүрдүүлснээр данснаас хасав.

9. Борлуулалтын орлогын 16,5%-ийг худалдааны ажиллагчдын цалинд олгохоор тооцож, нийгмийн даатгалын шимтгэлд 10%-ийг, хувь хүний орлогын албан татварт 5%-ийг суутгаснаар цалин хөлсийг тавьж олгосон. НДШ-т ажил олгогчийн өмнөөс 16,5%-иар тооцсон. НДС, ХХОАТ-аарх өглөгийг төлж дуусгав.

10. Ирээдүйд буюу 5 жилийн дараа бондоо буцаан худалдаж авахад 250 сая төг шаардагдах нь гарцаагүй учир О банктай гэрээ байгуулж жилийн 16%-ийн нийлмэл хүүтэй, хүүг улирал бүрийн сүүлчийн сарын 30-нд тооцуулж нэмүүлэх нөхцлөөр энэ оны 12-р сарын 25-нд 50 сая төгөргөө уг банкинд шилжүүлснээр Бонд буцаалтын сан байгуулав.

11. Энэ улиралд хэрэглэсэн цахилгаан, халаалга, суурь утасны зардалд НӨТ-ын хамт 499,042,5 төг төлсөн.

12. Я компанид 18,565,000 төгрөг төлөв.

13. Гэрчилгээ тамга тэмдэг, бонд гаралтын хасагдуулга тооцов.

14. Тайлант сарын үйл ажиллагааны үр дүнг Ашиг-Нэгтгэлт дансаар тодорхойлсноор ашгийн 25%-ийг нь ААН-ын албан татварт төлөхөөр тооцсон ба цэвэр ашгийн 30%-ийг ашиг хүртээлтээр эзэнд олгохоор тооцов. Үлдсэнийг нь хуримтлагдсан ашигт нэгтгэжээ. Хийх зүйл: 1. Дансны харилцааг Т дансаар юмуу Товчоогоор хийж Ерөнхий данс хөтлөх 2. Орлогын тайлан нөхөх 3. Зэрэгцүүлэлттэй баланс гаргах

БОДЛОГО 3, /засварын газрын үйл ажиллагаа/ Та 20х7 оны 12-рс арын 31-энд харилцахдаа 20,000,000 төгрөгтэйгээр байгуулсан бөгөөд үүний 30% нь таны өмч, үлдэх нь бусад хүмүүсээс хувь нийлсэн хөрөнгө.

20х8 оны эхний сарын үйл ажиллагааны баримт 1. 15,000,000 төгрөгөөр машин төхөөрөмж, тавилга хэрэглэл худалдан авч ашиглалтад оруулахад машин төхөөрөмжийн угсралт суурилуулалтын зардал 45,000 төгрөг болов. Бүх төлбөрийг төлж дуусгасан. Тайлбар: Машин төхөөрөмж нь үлдэгдлийг давхар бууруулалтаарх элэгдүүлэлттэй бөгөөд төхөөрөмж 900,000 төгрөгийн үлдэх өртөгтэй, 10 жилийн эдэлгээтэй, тавилга шулун шугамаарх элэгдүүлэлттэй үлдэх өртөггүй 4 жилийн эдэлгээтэй гэж үз.

2. Т компаниас 1 сарын 10-нд Ц сэлбэг 856 нэгжийг, Ө сэлбэг 1,325 нэгжийг нэг бүрийн 800 төгрөг, 1,500 төгрөгөөр үнэ тохирч худалдан авсан ба үнийн төлбөр дээр 10%-ийн НӨТ нэмсэнээрх бүгд дүнг энэ сарын дотор төлж дуусгахаар гэрээ байгуулав.

3. Банкнаас 1 сарын 15-нд 3 сарын хугацаатай жилийн 3%-“ийн хүүтэй зээлийг дээрх төлбөрийн дүнгээр авч Т компанид төлөв.

4. Захиалагчдаас 35 сая төгрөгийн урьдчилгаа өгөв.

5. Ф компаниас 1/18-нд Ц сэлбэг 4,423 нэгжийг, Ө сэлбэг 12,967 нэгжийг тнэг бүрийг НӨт-ын хамт 979 төг, 1,764,4 төгрөгөөр үнэ тохирч худалдан авсан бөгөөд нийт төлбөрийг 60 хоногт багтааж төлөхөөр Ф компанитай гэрээ байгуулсан.

6. Энэ сард засварын ажилд сэлбэг хэрэглэл хоёр удаа тавьж олгосон бөгөөд а/эхний удаад 1/20-нд Ц сэлбэг 3,127 нэгжийг, Ө сэлбэг 9,765 нэгж, б/хоёрдахь удаад буюу 1/25-нд Ц сэлбэг 1,894 нэгжийг, Ө сэлбэг 3,453 нэгжийг тавьж олгосон. Тайлбар: СИЭЗ 7. Захиалагчид засварын ажлыг хүлээлгэн өгч, ажлын хөлсөнд10%-ийн НӨт багтсан дүнгээс нь урьдчилгааг суутгуулснаар 51,421,500 төгрөг хүлээж авсан.

8. Борлуулалтын орлогын 37,5%-ийг засварчдад олгохоор тооцож, НДШ-д 10%-ийг, хүн амын орлогын татварт нийгмийн даатгалын шимтгэлд 10%-ийг, хувь хүний орлогын албан татварт 5%-ийг суутгаснаар цалин хөлсийг тавьж олгосон. НДШ-т ажил олгогчийн өмнөөс 15,5%-иар тооцсон.

9. Ф компанид 18,565,000 төгрөг төлөв.

10. Төхөөрөмж, тавилгын нэг сарын элэгдүүлэлт тооцов.

11. Банкны зээлийн хүү тооцов.

12. Засварын ажлын зардлыг тодорхойлж борлуулалтын өртөгт тооцов.

13. Тайлант сарын үйл ажиллагааны үр дүнг Ашиг-Нэгтгэлт дансаар тодорхойлсноор ашгийн 20%-ийг нь ААН-ын албан татварт төлөхөөр тооцсон ба цэвэр ашгийн 30%-ийг ашиг хүртээлтээр эзэнд олгохоор тооцов. Үлдсэнийг нь хуримтлагдсан ашигт нэгтгэжээ.

Хийх зүйл: 1. Дансны харилцааг Товчоогоор хийж Ерөнхий данс хөтлөх 2. Орлогын тайлан нөхөх 3. Зэрэгцүүлэлттэй баланс гаргах

НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛИЙН МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМ

1. Бизнесийн байгууллага ба нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем

2. Компьютерээр ажил гүйлгээний өгөгдөл боловсруулах арга зүй 3. Компанийн нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийг компьютерийн программаар боловсруулалтын товч жишээ

Сэдвийн товч агуулга: Энэ бүлгийг судалснаар системийн тухай үндсэн ойлголт, байгууллага нь хүний бүтээн бий болгосон систем болох тухай, бизнесийн байгууллага дахь мэдээллийн системийн үүрэг, түүний нэгэн томоохон дэд систем болох нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн системийн тухай ойлголт, түүний үүрэг зорилго, үйл ажилагаа, ашиглах нөөцөөс гадна нягтлан бодогч хүн ямар үүрэгтэй оролцдог талаар товч ойлголт авах болно. Мөн бүртгэлийн мэдээллийг компьютерээр боловсруулах үе шатууд, арга хэлбэрүүд, боловсруулахад үүсэх файлын бүтэц, төрөл, ашиглагдах кодчиллын системийн талаар дурдаж эцэст нь тавилгын худалдаа эрхэлдэг нэгэн /хийсвэр/ компанийн ажил гүйлгээг Интерактив компаний боловсруулсан Pyramid программ дээр хэрхэн боловсруулсан болохыг товч үзэх болно.

1. Бизнесийн байгууллага ба нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем

Бизнесийн байугуллага бол ашиг олж эзнийхээ өмчийг нэмэгдүүлэх зорилго бүхйи байгууллага юм. Ашиг бол эдийн засгийн үндсэн ойлголт ба бизнесийн байугууллагын гол хөдөлгөгч хүч болж байдаг. Ашиг олохын тулд хийгдэж буй үйл ажиллагааг бизнесийн үйл ажилагаа гэх ба энэ үйл ажиллагааг үр дүнтэй болгох үндсэн хэрэгсэл нь нягтлан бодох бүртгэл билээ. Нягтлан бодох бүртгэл нь бизнесийн үйл ажиллагааг бүртгэх, түүний үр дүнг тооцоолох, байгууллагын эдийн засаг, санхүүгийн талаарх мэдээллийг хэрэглэгчдэд дүр дүнгийн талаарх мэдээллийг тайлагнах дамжуулах үүрэгтэй. Мэдээлэл хэрэглэгчид нь хүлээж авсан мэдээллийг үндэслэн ямар нэгэн шийдвэр гаргах ба тэдгээрт хөрөнгө оруулагчид хувьцаа эзэмшигчид, зээлдэгчид, бизнесийн түншүүд, үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллага, ажилтан албан хаагчид, удирдлагууд гэх мэт байна. Эдгээр хүмүүсийн ашиг сонирхол тухайн бизнесийн байгууллагад буй тул энэ байгууллагын санхүү, эдийн засгийн мэдээллийг зайлшгүй олж авах эрхтэй байдаг. Тэгвэл бизнесийн байгууллага ба шийдвэр гаргагч-мэдээлэл хэрэглэгчдийг хооронд нь холбогч нь НББ-ийн мэдээллийн систем юм. НББ-ийн мэдээллийн системийн талаар ойлголт авахын тулд юуны өмнө систем, тэр дундаа мэдээллийн системийн

талаар ойлголт авах хэрэгтэй. Ингэснээр НББ-ийн мэдээллийн системийг судлахад дөхөмтэй болох юм. Систем Систем гэдэг бол нэг юмуу хэд хэдэн зорилгод хүрэхийн тулд нөөцүүдийг ашиглан, харилцан үйлчлэлцэж буй элементүүдийн цогц нэгдэл юм. Нөөцөд нь хүн техник хэрэгсэл, эд материал, дагаж биелүүлэх ёстой дүрэм журам гэх мэт систем дотор ашиглагдаж байгаа биет болоод биет бус зүйлүүдийг багтаана. Системийг дотор нь байгалийн буюу биологийн, хүний бүтээн бий болгосон гэж 2 ангилдаг. Хүн бол өөрөө байгалийн буюу биологийн систем бол байгууллага бол хүний бүтээн бий болгосон систем юм. Тухайн зүйл систем юм гэдгийг илэрхийлдэг хэдэн шинжүүд байдаг. Бизнесийн байгууллагыг систем мөн болохынх нь хувьд жишээ татан эдгээр шинжүүдийн гаргалгааг хийж үзье.

-

Зорилготой байх. Систем өмнөө тавьсан зорилготой байх ба зорилго нь системийн гол хөдөлгөгч хүч нь болж өгдөг. Бизнесийн байгууллагын зорилго бол эзнийхээ өмчийг нэмэгдүүлэх өөрөөр хэлбэл орлогыг нэмэгдүүлж, зардлыг бууруулан өмчийг

-

нэмэгдүүлэгч ашгийг хамгийн их байлгахад оршино. Орчинтой байх. Аливаа системд гадаад болон дотоод орчны зүгээс нөлөөлж байдаг. Бизнсийн байгууллагын хувьд гадаад орчны зүгээс нөлөөлөгч хүчин зүйлүүд бол эдийн засаг болон улс төрийн байдал, өрсөлдөөн, техник технологи, ахуй соёл, байгаль экологи зэргээр тодорхойлогдох бол дотоод орчны зүгээс нөлөөлөгч хүчин зүйлүүд нь зохион байгуулалтын бүтэц, хүний нөөц, мөнгө болонб усад хөрөнгийн хүрэлцээ,

-

ашиглалт зэргээр тодорхойлогдоно. Орц, гарцтай байх. Систем нь ямар нэгэн орцыг гарц болгон хувиргах үйл ажиллагаа агуулсан байдаг. Бизнесийн байгууллага биет болоод биет бус маш олон төрлийн орц, гарцтай байна. Орцод үйл ажиллагаа явуулах ба гарцыг үйлдвэрлэхэд ашиглагдажэ буй нөөцүүдийг оруулна. Тухайлбал, түүхий эд, хангамжийн материал, ажилчид удирдлага, техник, тоног төхөөрөмж, харилцагчдаас төлөгдөж ирсэн мөнгө, мэдээ баримтууд гэх мэт. Эдгээр орцуудын ихэнх нь нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн системд ашиглагддаг. Орцыг гарцыг болгон хувиргах бүхий л үйл ажиллагааг боловсруулалт гэнэ. Гарцад бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ болон бүх төрлийн мэдээлэл багтана. Гарц нь эргээд орцдоо нөлөөлөх ба үүнийг эргэх холбоо гэнэ. тухайлбал, бэлтгэн нийлүүлэгчдийн талаарх мэдээлэл нь дараагийн бэлтгэн нийлүүлэгчийг сонголтонд нөлөөлнө.

-

Шаталсан байх. Шаталсан байх гэдэг нь систем болгон дэд системүүдтэй байхыг илэрхийлнэ. Мөн эх гэж үзэж буй систем нь өөрөө ямар нэгэн системийн дэд систем байна. Дэд системүүд нь систем болгохынхоо хувьд системийг илэрхийлэгч эдгээр бүх шинжүүдийг агуулсан байна. Бизнесийн байгууллагын хувьд дэд системүүд нь: зохион байгуулалтын бүтэц, үйл ажиллагааны систем, мэдээллийн систем болно. Зохион байгуулалтын бүтэц нь аль менежерт ямар үйл ажиллагаанууд шууд болон шууд бусаар харьяалагдаж байгааг илэрхийлдэг. Энэ нь ажил үүргийн уялдааг харуулахын зэрэгцээ удирдах ажилтнуудын эрх мэдэл, хариуцлагын хуваарилалтыг харуулдаг. Үйл ажиллагааны систем нь биетэй, бодитойгоор хийгдэж буй үйл ажиллагаануудын нэгдэл юм. Ямар нөөц нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ рүү шилжиж байгааг эдгээр үйл ажиллагаанууд гинжин цувралаар харуулна. Үйл ажиллагаа болгон эцсийн гарцад өртөг нэмж байдаг ба энэ өртөг цугларах үйл явыг өртгийн цуваа гэнэ. Мэдээллийн систем нь байгууллагын хамгийн гол дэд систем юм. Мэдээллийн системийн талаар доор

-

дэлгэрэнгүй авч үзэх тул түр орхиё. Харилцан хамааралтай байх. Харилцан хамаарал гэдэг нь дэд системүүдийн хоорондын орц, гарцын солилцоо юм. Өөрөөр хэлбэл систем доторх дэд системүүд нь хоорондоо нягт уялдаа холбоотой байдгийг илэрхийлнэ. Бизнесийн байгууллагын хувьд дэд системүүдийнх нь хоорондын харилцан хамаарлыг товчхон тайлбарлая. Үйл ажиллагааны системийн дагуу ямар үйл ажиллагааг ямар нэгж, хэлтэс, тасаг хариуцан ажиллахыг зохион байгуулалтын бүтцээр харуулсан байдаг. Мөн үйл ажиллагаа болгон өртөгийн мэдээллийг агуулж байдаг ба эдгээр мэдээллүүд нь зохион байгуулалтын

-

бүтцийн дагуу тайлагнагдаж, танилцуулагдаж байдаг. М Хэрэглэгчтэй байх. Хэрэглэгч бол системийн илэрхийлэгч гол шинж бөгөөд тухайн системийн гарцыг хэрэглэх хэрэглэгчгүйгээр систем оршин тогтнох үндэсгүй юм. Хэрэглэгч нь гадаад ба дотоод гэж ангилагдана. Бизнесийн байугуллагын хувьд бараа, бүтээгдэхүүнийг нь худалдан авагч: үйлчилгээг нь хүртэгч, бараа, түүхий эдийг нь нийлүүлэгч гэх мэт тухайн байгууллагад харьялалгүй ч үйл ажиллагаанд нь оролцож буй этгээдүүд гадаад хэрэглэгч болно. Харин тухайн байгууллагад харьяалагдан

-

ажиллаж буй ажилчид, удирдлага нь дотоод хэрэглэгч болно. Хязгаарлагдмал байх. Систем бүрт гадаад болон дотоод орчны зүгээс хязгаарлалтууд үйлчилж

байдаг.

Бизнесийн

байгууллагад

гадаад

орчны

зүгээс

үзүүлэх

хязгаарлалтуудаас дурдвал хүн амын худалдан авах чадварын дорой байдал, татвар нийгмийн даатгалын хувь хэмжээ, өрсөлдөгчийн идэвхтэй үйл ажиллагаа, зах зээл дээрх үнийн өсөлт зэргээр тоочиж болно. Дотоод орчны зүгээс үзүүлэх хязгаарлалтууд

нь хөдөлмөрийн зах зээл дээрх мэдлэг, чадвартай хүмүүсийн дутагдалтай байдал, бараа -

түүхий эдийн хомсдол, мөнгө хөрөнгийн хүрэлцээгүй байдал зэргээр тодорхойлогдоно. Хяналттай байх. Системд мөн л гадаад болон дотоод орчны хяналт гэж байх ба хяналтын зорилго нь эргээд орцын чанарыг сайжруулахад чиглэгддэг. Татвар нийгмийн даатгал, мэргэжлийн хяналтын газраас хийж буй хяналтууд нь бизнесийн байгууллагын хувьд гадаад орчны хяналт болох бол нэгж, хэлтэс тасгууд, үйлдвэрлэлийн цехүүд дээр хийгдэж буй хяналтын үйл ажиллагаа нь дотоод орчны хяналт болно.

Мэдээллийн систем Мэдээллийн систем бол хүний бүтээн бий болгосон байгууллага гэдэг системийн нэг дэд систем нь бөгөөд орц буюу мэдээ, баримтыг цуглуулах, тэдгээрийг хадгалах, удирдах, гарц буюу мэдээллийг хэрэглэгчдэд хүргэх зорилго бүхий гар ажиллагаатай болон компьютерт суурилсан нэгж хэсгүүдийн нэгдлийг агуулсан систем юм. Мэдээллийн систем нь өдөр тутмын үйл ажиллагааг тэтгэхийн зэрэгцээ төлөвлөлт, хяналттай холбоотой шийдвэр гаргахад нь удирдлагыг мэдээллээр хангадаг. Мэдээллийн систем нь дотроо нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем, удирдлагын мэдээллийн систем, шийдвэр дэмжих систем, гүйцэтгэлийн мэдээллийн систем гэсэн дэд системүүдтэй. Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн системийн талаар доор дэлгэрэнгүй авч үзэх учраас түр орхиод бусад системүүдийн талаар товчхон дурдъя.

-

Удирдлагын мэдээллийн систем. Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн системийн нэгэн адил бизнесийн байгууллагад байх чухал мэдээллийн систем бол удирдлагын мэдээллийн систем юм. Удирдлагын мэдээллийн системийн зорилго нь удирдлагуудад үүрэг, хариуцлагатай нь холбоотой шийдвэр гаргахад нь туслах явдал юм. Удирдлагын мэдээллийн систем нь бизнесийн байгууллагын хүний нөөцөө зохион байгуулах, бодлогоо тодорхойлохоос эхлээд бүхий л үйл ажиллагааг төлөвлөх, хянахтай холбоотой мэдээллээр дээд түвшний удирдлагаас доод түвшний удирдлагуудыг хангадаг. Мөн санхүүгийн болоод санхүүгийн бус, ажил гүйлгээний болоод ажил гүйлгээний бус гэсэн бүхий л төрлийн мэдээллийг ашигладаг. Бүх системийн нэгэн адил удирдлагын мэдээллийн систем нь дэд системүүдээс бүрдэх ба эдгээр нь маркетингийн мэдээллийн систем,

санхүүгийн

мэдээллийн

систем,

хүний

нөөцийн

мэдээллийн

сисем,

үйлдвэрлэлийн мэдээллийн систем болно. Эдгээр системүүд нь мэдээ мэдээллийг өөр хоорондоо харилцан солилцож байдаг. Доорх хүснэгтэд дэд системүүдэд хэрэглэгдэх мэдээ, удирдлагад дамжуулах мэдээллийн жагсаалтыг харуулав.

Дэд системүүд Маркетингийн

Мэдээ Мэдээлэл Борлуулалт, худалдан Борлуулалтын шинжилгээ, авагчдын

судалгаа,

хүн төлөв

амын бүтэц, өрсөлдөгчийн Санхүүгийн

үнэ, зах зээлийн хэмжээ Бэлэн мөнгөний үлдэгдэл, Бэлэн мөнгөний урсгалын зээлийн

хүүний

хувь, төлөв, төлбөрийн чадварын

зээлийн хэрэгцээ, банкны шинжилгээ, Үйлдвэрлэлийн

болзол Түүхий

эдийн

наслалтын шинжилгээ үлдэгдэл, Үйлдвэрлэлийн хуваарь,

хөдөлмөрийн материалын

авлагын

болон материалын

хэрэгцээ,

стандарт үйлдвэрлэлийн

өртгийн

зардал, үйлдвэрлэлд дагаж шинжилгээ мөрдөх хэм хэмжээ

Өмнө нь бүх мэдээллийн системүүд нь хүний гараар боловсруулалт нь хийгддэг гар ажиллагаатай байсан бол орчин үед ихэнх нь компьютер болон түүнтэй холбоотой төхөөрөмжүүдээр боловсруулалт нь хийгддэг автомат ажиллагаатай болж байна. Үүнийг компьютерт суурилсан систем гэх ба дэлхийд анх ажил гүйлгээ боловсруулах үйл ажиллагааг автоматжуулах 1950-аад оноос бизнесийн үйл ажиллагаанд нэвтрүүлж эхэлсэн байна. Автоматжуулалтын дараагийн үе шат нь удирдлагын мэдээллийн системээр гүйцэтгэгдэх мэдээлэл боловсруулалтын үйл ажиллагааг автоматжуулах байсан ба энэхүү системийг дээгүүр хөгжилтэй орнуудад өргөнөөр ашиглах болсон.

-

Шийдвэр дэмжих систем. Шийдвэр дэмжих систем нь удирдлагыг тодорхойгүй байдал дшийдвэр гаргахад нь тусалдаг компьютерт суурилсан систем бөгөөд дотоод, гадаад орчны өнгөрсөн болоод өнөөгийн түүхэн баримт, тоон болн статистик үзүүлэлтүүдийг нэгтгэн дүгнэж, тогтмол заагдсан цагт, хүссэн загвар маягтын дагуу, шийдвэр гаргахад

-

хэрэгтэй мэдээлэл болгон хөрвүүлдэг систем юм. Эксперт систем. Эксперт систем нь мэдлэгт суурилсан-компьютерт суурилсан мэдээллийн систем бөгөөд экспертүүдийн мэдлэг ба туршлага дээр үндэслэн компьютерийн тусгай программ ашиглан шийдэлд хүрдэг систем юм. Энэ систем нь туршлагагүй хэрэглэгчдэд зөвлөгөө өгөх, сургалт явуулах, дадлагажуулах боломжийг олгодог. Эксперт систем нь шийдвэр гаргалтын чанар, найдвартай байдал, цаг х

угацаандаа байх боломж нөхцлийг сайжруулдаг, зардал багатай, ямар ч үед ашиглаж болох бүтээмжтэй зэрэг олон чадвараараа бизнесийн байгууллагад ихээхэн ач -

холбогдолтой систем юм. Гүйцэтгэлийн мэдээллийн систем. Гүйцэтгэх түвшний удирдлагуудыг хэрэгцээт, сонирхсон мэдээллээр нь хангадаг системийг гүйцэтгэлийн мэдэлэлийн систем гэнэ. гүйцэтгэлийн мэдээллийн систем нь компьютерт суурилсан систем болсноос хойш хэрэгцээт мэдээлийг цаг хугацаанд нь авах, мэдээлэлд хялбархан нэвтрэх, олон арга замаар шинжилгээ хийх, график мэдээлэл үүсгэх гэх мэт олон боломжтой болж загварчлагдсан.

Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем /БМС/ Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийн систем нь мэдээллийн систем нэг дэд систем нь бөгөөд бизнесийн үйл ажиллагаагаар бий болсон бүртгэлийн мэдээллийг цуглуулах, боловсруулах төрөл бүрийн хэрэглэгчдэд хүргэж тайлагнах зорилготой систем юм. Мэдээлэл хэрэглэгчдийг дотор нь гадаад, дотоод гэж 2 англиах ба гадаад хэрэглэгчид банк, хөрөнгө оруулагчид, хувьцаа эзэмшигчид, худалдан авагч, бэлтгэн нийлүүлэгч, хөрөнгийнб ирж, үйлдвэрчний эвлэл зэрэг хэрэглэгчид хамаарах бол дотоод хэрэглэгчид байгууллагын үйл ажиллагааг төлөвлөх, хянахтай холбоотой шийдвэр гаргадаг удирдлагууд хамаарна. Хэрэглэгчдэд бүртгэлийн мэдээллийг хэрэглэгчдэд хүргэх үндсэн зорилго нь дотроо 3 дэд зорилгыг хэрэгжүүлж байдаг.

1. Өдөр тутмын үйл ажиллагааг дэмжих. Өдөр тутмын үйл ажиллагаа явуулахдаа бизнесийн байгууллага нь олон тооны ажил гүйлгээнүүдийг боловсруулж байдаг. Ихэнх ажил гүйлгээнүүд нь эцэстээ мөнгөн дүнгээр илэрхийлэгдэх ба үүнийг нь нягтлан бодох бүртгэлийн ажил гүйлгээ гэнэ. Эдгээр ажил гүйлгээнүүд нь БМС-ийн орц болон цаашид боловсрогдож хэрэглэгчдэд шаардлагатай мэдээлэл болон хувирдаг. Харин үлдсэн ажил гүйлгээнүүд болон ажил гүйлгээний бус мэдээнүүд нь бусад мэдээллийн системийн орц болно. Ажил гүйлгээ боловсруулалт гэдэг нь бүртгэлийн ба бүртгэлийн бус ажил гүйлгээнүүдийн мэдээгээр дансны бичилт хийх явдал юм. Ажил гүйлгээг боловсруулах нь БМС-ийн дэд систем болох ажил гүйлгээ боловсруулалтын систем /АГБС/-ийн үүрэг юм. АГБС-ээс гарах бүх төрлийн тайлан, мэдээллийг удирдлага буюу дотоод хэрэглэгчдээс гадна гадаад хэрэглэгчид мөн адил хэрэглэдэг.

2. Удирдлагад шийдвэр гаргахад нь туслах. Шийдвэр гаргалт нь хэрэглэгчдэд шаардлагатай мэдээллийг хүргэхтэй эн тэнцэхүйц чухал зүйл юм. Шийдвэр нь

бизнесийн байгууллагын үйл ажиллагааг төлөвлөх, хянахтай холбоотой гардаг. Мэдээлэл боловсруулалтын үр дүнд шийдвэр гаргахад туслах энэхүү зорилго хангагдаж байдаг. Байгууллагын удирдлага бол мэдээлэл боловсруулалтаас гарах тайлан, мэдээллийг хэрэглэх үндсэн хэрэглэгч нь юм. Тухайлбал, зардлын нягтлан.

3. Хуулийн дагуу ажиллах. Бизнесийн байгууллага бүр хуульд заасан үүрэг хариуцлагыг ёсчлон биелүүлэх үүрэгтэй байдаг. Зайлшгүй дагаж мөрдөх ёстой чухал үүрэг бол гадаад мэдээлэл хэрэглэгчдийг хууль, дүрэмд заагдсан албадлагын мэдээллээр хангах явдал юм. Тухайлбал, засгийн газрын байгууллагууд сар улирлын хугацаатай мэдээ тайлан хүргэж байх, хувьцаа эзэмшигч, хувь эзэмшигчдийг тогтсон хуагцаанд шаардлагатай мэдээллээр нь ханагж байх гэх мэт албадлагын шинж чанартай үүрэг хүлээж байдаг. БМС нь мэдээг цуглуулах, боловсруулах, мэдээллийг бэлтгэж хэрэглэгчдэд хүргэх зорилгоо хангахын тулд дараах үндсэн үйл ажиллагаануудыг хийж гүйцэтгэдэг байна. Мэдээг цуглуулах. Мэдээг цуглуулах үйл ажиллагаа нь ажил гүйлгээний мэдээг олж авах, баримтанд тусгах, нягталж шалгах, баталгаажуулах, бүрэн гүйцэд болгох гэсэн хэд хэдэн алхмаар дамжин гүйцэтгэгддэг. Хэрвээ мэдээний зүйлс нь тоон дүнгээр илэрхийлэгдсэн бол бичилт хийхээс өмнө тооцоог дахин хийж нягтлах хэрэгтэй. Мэдээг боловсруулах. Мэдээ боловсруулах үйл ажиллагаа нь дараах хэд хэдэн алхмуудаар хийж гүйцэтгэгдэнэ.

-

Ангилах –ижил ажил гүйлгээнүүдээр нь ангилж ялгах. Тухайлбал бараа мтаериалын

-

ажил гүйлгээний мэдээ, мөнгөн хөрөнгийн ажил гүйлгээний мэдээ гэх мэтээр ангилан. Хөрвүүлэх – мэдээг өөр баримт, тоног төхөөрөмж рүү хөрвүүлэх. Тухайлбал бараа материалыг ажил гүйлгээгээр үүссэн анхан шатны баримт дээрх мэдээг ашиглан бараа материалын орлого, зарлагын дэвтэр, улмаар түүнийгээ үндэслэн бараа материалын тайлан, бараа материалын дансны бичилт, бараа материалын бүртгэлийн программд

-

шив оруулэх гэх мэт өөр төрлийн баримт, төхөөрөмж рүү хөрвүүлэх Эрэмбэлэх – мэдээний зүйлсийг дугаараар нь огноогоор нь, үсгийн дарааллын аль нэгээр эрэмбэлэх. Тухайлбал, бараа материалын орлого, зарлагын падааныг дугаараар, банкны хуулгыг огноогоор, ажилчдын анкет, цаг бүртгэлийн хуудсыг үсгийн дарааллаар

-

эрэмбэлэх. Багцлах – нэг ижил төрлийн мэдээний зүйлсийг тодорхой хугацааны туршид багцлан хуримтлуулах. Тухйалбал кассын орлого, зарлагын ордерыг өдөр бүрээр, банкны хуулгыг сар бүрээр гэх мэтээр багцлах

-

Нэгтгэх – хоёр ба түүнээс дээш багцыг нэгтгэх. Тухайлбал, кассын орлого, зарлагын

-

ордерын багцыг сараар нэгтгэх, банкны хуулгыг улирлаар нь нэгтгэх. Тооцоолох- нэмэх, хасах, үржүүлэх, хуваах үйлдэл. Тухайлбал, тоо хэмжээг нэгжийн

-

үнээр үржүүлэх, үржвэрийн нийлбэр нийт дүн гаргах гэх мэт. Дүгнэх-мэдээний зүйлсийн нийт дүнг дүгнэж гаргах. Тухайлбал багцын болон

-

нэгтгэлийн дүн гаргах Харьцуулах – багцын дүнг өөр хөрвүүлсэн зүйлийн дүнтэй харьцуулах. Тухайлбал, кассын орлогын ордерын багцын дүн тухайн өдрийн эцэст гарах кассын тайлангийн орлого баганын дүнтэй тэнцүү байх.

Мэдээг удирдах. Мэдээ удирдах үйл ажиллагаа нь хадгалах, өөрчлөх, сэргээх гэсэн 3 алхмаар хийгдэнэ.

-

Мэдээ хадгалах –үүссэн мэдээ баримтыг хавтсанд, эсвэл файл хэлбэрээр өгөгдлийн санд хадгалах. Хадгалагдсан мэдээ нь цаашид мэдээлэл бэлтгэхэд ашиглагдана. Тухайлбал, аль нэг худалодан авагчтай хийгдсэн борлуулалтын баримт хадгалагдах ба

-

энэ цаашдаа борлуулалтын тайлан мэдээ гаргахад ашиглагдана. Мэдээ өөрчлөх - ажил гүйлгээгээр үүсч хадгалагдсан мэдээ нь ямар нэг дансны үлдэгдлийг өөрчилж шнэчилж байдаг. Тухайлбал, борлуулалтын баримтын дүнгээр

-

худалдан авагчаас авах борлуулалтын авлагын дүн өөрчлөгдөнө. Мэдээ сэргээх – хэрэглэгчдэд шаардлагатай тайланг бэлтгэж гаргахын тулд өмнө нь хадгалагдсан мэдээнд хандах. Тухайлбал, сарын эцэст тухайн худалдан авагчтай холбоотой бүх баримтуудын мэдээг үндэслэн удирдлагад болон худалдан авагчдад шаардлагатай тайланг гаргаж хүргүүлнэ.

Мэдээ хянах. Мэдээг хянах үйл ажиллагаа нь 2 үндсэн зорилгыг ханагж байдаг.

-

Бизнесийн байгууллагын хөрөнгө мэдээ мэдээллийг алдагдахаас сэргийлэх Цуглуулсан мэдээ үнэн зөв, бүрэн гүйцэд боловсрогдсон эсэхийг баталгаажуулах.

Үр ашигтай ажиллаж буй БМС нь хяналт хамгаалалтыг сайжруулахын тулд маш олон төрлийн арга хэрэгслүүдийг ашиглаж байдаг. Тухайлбал, компьютерийн системд нэвтрэхийн тулд хэрэглэгч бүр нууц үгтэй байх, системд нэвтэрсэн хүмүүсийн бүртгэл хөтлөх гэх мэт. Мэдээлэл бэлтгэх. Мэдээлэл бэлтгэх үйл ажиллагаа нь мэдээллийг тайлбарлах, тайлагнах, дамжуулах гэсэн алхмуудаар хийгддэг ба ажил гүйлгээ боловсруулалт болон мэдээ боловсруулалтын аль алинд нь хамааралтай үйл ажиллагаа юм. Дээрх үйл ажиллагаануудыг хийж гүйцэтгэхэд БМС нь тодорхой нөөцүүдийг ашигладаг.

-

Процессор. Процессор нь мэдээг хөрвүүлэгч /боловсруулагч гэсэн утгаар хэрэглэгдэнэ. Орчин үед ихэнх бизнесийн байгууллагууд мэдээг боловсруулахдаа хүн болон компьютерийн хосолсон хэлбэрийг ашиглаж байна. процессорыг зөвхөн компьютерийн процессороор бус тооны машин, бичгийн машин, кассын машин гэх мэтийн бусад

-

төхөөрөмжүүдтэй хамтатгаж ойлгоно. Мэдээллийн бааз. Бизнесийн байгууллагад

-

компьютерийн бус бүхий л мэдээллийг багтаана. Үйлдэмж. Тодорхой дэс дараалсан алхмуудаар хийгдэж буй БМС-ийн нэг ба түүнээс

хадгалагдсан

компьютерийн

ба

дээш тооны үйл ажиллагааг үйлдэмж гэх ба эдгээр нь гар ажиллагаагаар, компьютерийн -

программаар ч хийгдэж болно. Оролт, гаралтын төхөөрөмжүүд. Ажил гүйлгээний мэдээг компьютерт оруулах болон шаардлагатай мэдээ, тайлангаа компьютерээс гарагж авахад хэрэглэгдэх гар, хулгана, хэвлэгч гэх мэтийн төхөөрөмжүүдийг багтаана.

БМС, удирдлагын мэдээллийн систем болон бусад системүүдийн хоорондын уялдаа холбоог авч үзье. БМС болон удирдлагын мэдээллийн систем нь хоорондоо нягт уялдаа холбоо бүхий нэгдмэл системүүд мэт боловс зарим эргэлзээтэй асуудлууд байдаг. Нэг хэсэг нь БМС-ийг удирдлагын мэдээллийн системийн нэг дэд систем юм гээд үүнийгээ удирдлагын мэдээллийн системд шаардагдах мэдээ нь илүү өргөн цар хүрээтэй гэдгээр тайлбарлагддаг байхад бидний санал нэг буй нөгөө нэг хэсэг нь БМС-ийг хэрэглэгчид нь гадаад болон дотоод мэдээлэл хэрэглэгчдийг хамардаг учраас илүү өргөн цар хүрээтэй, тиймээс удирдлагын мэдээллийн системийн дэд систем байж таарахгүй гэж үздэг. Удирдлагын мэдээллийн систем нь шийдвэр дэмжих систем, эксперт систем, гүйцэтгэлийн мэдээллийн системтэй холбогдох ба зарим мэдээллүүдийн эх сурвалж БМС-ээр бэлтгэгдсэн байдаг. Системүүдийн уялдаа холбоог орц, гарцын хэрэглэгчтэй холбож зургаар үзүүлбэл:

Ажил гүйлгэ эний мэдээ Ажил гүйлгэ эний бус мэдээ

Мар Санх кети үүги нгий Удирдлагын йн н мэдээллийн систем мэдэ Хүни Үйлд мэдэ элли й вэрл элли йн нөөц элий йн сист ийн н сист ем мэдэ мэдэ ем элли элли йн йн сист сист Үйлд ем ем вэрл элий Үйлд н вэрл мэдэ элий элли н йн мэдэ сист элли ем йн

Удир Бүртгэл длаг ийн Санхү Үйлдвэрлэлий ы мэдээлүгийн бүртг н мэдээллийн бүртг лийн элийсистем элийн н систем систе Үйлд м систе вэрл м элий н мэдэ элли йн сист ем

Хувьцаа эзэмши гчид, худалда н авагчид ,бэлтгэн нийлүүл эгчид болон Удирдл бусад гадаад агууд хэрэглэг болон чид

бусад дотоод хэрэглэ гчид

сист БМС-д нягтлан бодогчид албан тушаалаасаа хамааран хэрэглэгч, үнэлэгч гэсэн үүргийг ем гүйцэтгэдэг. санхүүгийн бүртгэлийн нягтлан бодогчид хэрэглэгчийн, удирдлагын нягтлан бодогчид, ахлах болон ерөнхий нягтлан бодогчид, аудиторууд үнэлэгчийн үүргийг гүйцэтгэдэг. Санхүүгийн бүртгэлийн нягтлан бодогчид нь өмнөх үед болж өнгөрсөн санхүүгийн түүхэн мэдээлэлд үндэслэн Нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зарчим /GAAP/-ын дагуу тогтсон стандарт, маягт загвараар санхүүгийн тайлангуудыг гаргадаг учраас БМС-д хэрэглэгчийн үүрэгтэйгээр оролцоно. Удирдлагын нягтлан бодогчид, ахлах болон ерөнхий нягтлан бодогчид нь удирдлагад өгөх мэдээллийг чанаржуулахын тулд удирдлагын бүртгэлийн мэдээллийн системийг ашигладаг ба шийдвэрийн загваруудын бүтэц, тайлан шинжилгээний маягтыг өөрчлөх зэргээр БМС-ийг үнэлэх боломжийг бий болгож байдаг. Аудит нь БМС-ээс гарах мэдээлэлд үнэлэлт дүгнэлт өгөх зорилготой тул БМС-д мөн үнэлэгчийн үүргийг гүйцэтгэнэ.

Компьютерээр ажил гүйлгээний өгөгдөл боловсруулах арга зүй БМС-ээр хийгдэх үндсэн үйл ажиллагаа бол байгууллагад үүссэн ажил гүйлгээнүүдийг боловсруулах явдал юм. Мэдээлэл хэрэглэгчдэд шаардлагатай байгаа тайлан, шинжилгээг бэлтгэх үндсэн суурь мэдээлэл нь ажил гүйлгээ боловсруулалтаас гардаг тул үүнд нягтлан

бодогч хүний оролцоо маш их байдаг. Ажил гүйлгээ боловсруулалтанд компьютер мэдээллийн технологийг хэрэглэх болсон нь тухайн боловсруулалтыг үнэн зөв бөгөөд түргэн шуурхай хийх, тайлан болон бусад гарцуудыг цаг хугацаанд нь бэлтгэх, боловсруулах өртөг зардлыг бууруулах, мэдээ мэдээллийг цэгцтэй хадгалах, мэдээ оруулахмэдээлэл бэлтгэх өргөн сонголттой болох, их бүтээмжтэй ажиллах зэрэг маш олон давуу талуудыг бий болгож байна. Ажил гүйлгээ боловсруулалт нь мэдээг оруулах, мэдээг боловсруулах, мэдээлэл бэлтгэх гэсэн 3 үе шатаар хийгддэг. Мэдээ оруулах Мэдээ оруулах нь анхан шатны баримтан дээрх мэдээний зүйлсийг компьютерийн системд шивж оруулах үйл ажиллагаа юм. Ихэнх ажил гүйлгээнүүд тогтсон нэг үйл ажилагааг эхэлж байдаг. Тухайлбал, борлуулалтын ажил гүйлгээ худалдан авагчаас захаилга хүлээн авахаас, худалдан авалтын анхан шатны нэгж тасагтай шаардлагатай бараа материал худалдан авах хүсэлт гаргахаас гэх мэт. Харин зарим нэг ажил гүйлгээнүүд нь тодорхой үйл ажиллагаагаар

эхэлдэггүй.

Эдгээр

үүсэн

гарч

буй

ажил

гүйлгээнүүдийн

мэдээг

боловсруулалтанд оруулах шаардлагатай ба байгуулалга компьютерт суурилсан сситем ашигладаг бол мэдээг 3 янзаар оруулна. Үүнд шууд бусаар оруулах шууд оруулах, холимог байдлаар оруулах. Шууд бусаар /Online/ оруулах. Шууд бусаар оруулах үед оруулах төхөөрөмжүүд нь компьютертэй шууд холбоогүй байдаг ба ажил гүйлгээний мэдээг эхлээд анхан шатны баримтанд тусгадаг. Эдгээр анхан шатны баримтууд нь ихэвчлэн ижилажил гүйлгээгээр бүлэглэгдэж багцлагдсан байх бөгөөд багц баримтуудыг мэдээ оруулдаг ажилтан тогтсон хугацаанд компьютерийн системд шивж оруулдаг арга юм. Ажил гүйлгээний мэдээг боловсруулахаас өмнө оруулсан мэдээг шалгаж алдаатай оролтыг болон дутуу орхигдсон оролтыг илрүүлэн засах ёстой. Илрүүлэхдээ мэдээ оруулах алхам бүрээр шалгах,м эдээ оруулж дууссаны дараа оруулсан мэдээний багцын дүнг шалгах гэсэн үе шаттайгаар хийж гүйцэтгэнэ. Шууд /Online/ оруулах. Энэ аргын үед оруулах төхөөрөмжүүд нь компьютерийн системтэй шууд хоблогдсон байх ба ажил гүйлгээ гарсан даруйд компьютерт оруулах арга юм. Өөрөөр хэлбэл, байгууллагын ажил гүйлгээ нь компьютерт оруулах үйлдэлтэй зэрэгцээ явдаг. шууд оруулах аргын үед:

1. Ажил гүйлгээний мэдээг оруулахаас өмнө анхан шатны баримт үйлдсэн байх шаардлагагүй. Учир нь энэ аррга нь ажил гүйлгээтэй зэрэг явдаг тул анхан шатны баримт үүсгэлгүйгээр ажил гүйлгээний мэдээг оруулаад дараа нь хэвлэн гарах бололцоотой юм.

2. Ажил гүйлгээг гадны этгээдүүд оруулах боломжтой. Жишээ нь, карт эзэмшигч иргэн АТМ-аас мөнгө авах нь банкинд гүйлгээ оруулж буй нэг хэлбэр юм. Энэ үед оруулах төхөөрөмжийн үүргийг АТМ гүйцэтгэж байна. Аль ч арга байсан оруулах үйлдлийг хийж буй хүний гар ажиллагааг багасгасан байдлаар зохион байгуулагдсан байх ёстой. Мэдээг оруулахад өргөн хэрэглэгддэг дараах хэлбэрүүд байдаг.

1. Цэсэн хэлбэр. Мэдээ оруулахад зориулагдсан асуудлууд нь дугаарлагдан гарч зохих дугаар эсвэл товчыг дарснаар мэдээ орох үйлдэл хийгддэг хэлбэр. Жишээ нь, АТМ-аас мөнгө авахад Пин кодоо солих, бэлэн мөнгө авах, дансны үлдэгдэл шалгах гэх мэт сонголтууд гарч ирэх зохих товчийг дарснаар дараагийн үйлдэлд шилждэг.

2. Дүрсэн хэлбэр. Бүртгэлийн программ дээр хулгаан мэтийн төхөөрөмж ашигланм эдээ оруулахад шаардлагатай дүрсүүдээс сонголт хийх замаар мэдээ оруулах хэлбэр. Жишээ нь мөнгөн хөрөнгөтэй холбоотой ажил гүйлгээ гарч мэдээг нь оруулахын тулд түүнийг илэрхийлсэн дүрсийг сонгоно. Энэ дүрс нь долларын тэмдэгт, давахрласан цаасан мөнгө гэх мэт ямар ч дүрстэй байж болно.

3. Асуулт, хариулт хэлбэр. Мэдээ оруулахад зориулагдсан асуултууд гарч түүнд хариулах замаар мэдээ оруулах хэлбэр. Жишээ нь АТМ-аас авах мөнгөний хэмжээг асуудаг ба түүнд хариулах замаар мөнгөн дүнг оруулдаг.

4. Урьдчилан бэлтгэсэн дэлгэц. Компьютерийн дэлгэц дээр ажил гүйлгээтэй холбогдон үүсэх баримтын загвар гарч ирэх ба түүнийг бөглөх замаар мэдээ оруулах хэлбэр. Шууд бусаар оурулах аргын үед хэрэглэгдэх төхөөрөмжүүд нь шууд аргаар оруулах үед хэрэглэгдэх төхөөрөмжүүдээс хямд өртөгтэй байдаг тул эдийн засгийн хувьд хэмнэлттэй арга юм. Харин шууд арга нь илүү уян хатан, хялбар бөгөөд алдаа гарах магадлал багатай байдаг. Мэдээ боловсруулах Мэдээ боловсруулах нь ажил гүйлгээний мэдээгээр дансны бичилт хийх үйл ажилагаа юм. Ажил гүйлгээний мэдээг оруулсны дараа а/үе шаттай, б/шууд боловсруулалтын аль нэгээр боловсруулалт хийнэ.

Үе шаттай боловрсуулах. Өөрөөр багц боловсруулалт гэж нэрлэх ба ажил гүйлгээ тодорхой хугацаагаар хуримтлуулж байгаад боловсруулалтыг хийдэг. Энэ арга нь компьютерийн нөөц багатай, ажил гүйлгээ бага гардаг байгууллагад өргөн хэрэглэгддэг, тохиромжтой арга юм. Мөн мэдээ оруулах 2 аргатай хоёулантай нь хослон хэрэглэгдэж болно. Өөрөөр хэлбэл, шууд аргаар оруулаад үе шаттай боловсруулах, шууд бус аргаар оруулаад үе шаттай боловсруулах боломжтой юм. Ажил гүйлгээг хуримтлуулах хугацаа нь цаг, өдрөөс сар хүртэл байж болох ба энэ хугацааг боловсруулалтын мөчлөг гэж нэрлэдэг. Боловсруулалт хийгдсэн ажил гүйлгээний мэдээ нэгээс доошгүй файлын үлдэгдлийг шинэчилж өөрочилнө. Тухайлбал, борлуулалтын ажил гүйлгээ гарахад бараа материалын үлдэгдлийн файл өөрчлөгдөхөөс гадна зээлээр хийгдсан бол авлагын үлдэгдлийн, бэлнээр хийгдсэн бол мөнгөний үлдэгдлийн файл тус тус өөрчлөгдөнө. Шууд боловсруулах. Ажил гүйлгээ гарч тэмдэглэгдсэн даруйд боловсруулалт хийгддэг, хүн ба компьютерт суурилсан систем хоёрын хооронд шууд харилцааг бий болгодог, мэдээ оруулах шууд аргатай л хослон хэрэглэгддэг, боловсруулагдсан мэдээ нь нэгээс доошгүй файлын үлдэгдлийг шинэчилдэг арга юм. Боловсруулах 2 аргын харьцуулсан байдлыг доох хүснэгтээс харъя.

Үе шаттай боловсруулалт

Шууд боловсруулалт Давуу тал Их хэмжээний багцыг боловсруулах үед Тухайн цаг үеийн мэдээг авах болможтой боловсруулалтын үр ашгийг нэмэгдүүлдэг Эрэмбэлэлт,

шилжүүлэлт

гэх

мэтийн

Боловсруулалтын үнэн зөв, бүрэн гүйцэд бүтээлч бус үйл ажиллагааг багасгадаг хийсэн

эсэхийг

хянахад

багцын

дүн

ашиглах боломжтой

Ажил гүйлгээ гарсан даруйд засварлах үйлдэл нь хийгддэг, ямар нэгэн алдаа

Компьютерийн программ

тоног

хангамжийн

төхөөрөмж, шууд засагддаг зардал

бага

шаардагддаг. Сул тал Мастер файлын үлдэгдэл нь тухайн цаг Компьютерийн

тоног

төхөөрөмж,

үеэсээ хоцорсон байдаг, өөрөөр хэлбэл программ хангамжтай холбоотой зардал хамгийн сүүлд боловсруулалт хийгдсэний ихээр шаарддаг

дараах хугацааны үлдэгдлийг л харуулдаг Багцын дүнгийн харьцуулалт хийгддэггүй, Ажил

гүйлгээн

хийхийг

дэх

дараагийн

алдаанд

засвар

боловсруулалтын Аудитын жим алдагдах байдал үүсдэг

мөчлөг хүртэл хүлээдэг Ажил

гүйлгээ

оруулахад

илүү

цаг

Боловсруулалтын явцад эрэмбэлэх гэх зарцуулдаг мэтийн

бүтээлч

бус

үйл

ажиллагаа

шаардагддаг

Компьютерт суурилсан системийн үед ажил гүйлгээгээр гарсан мэдээнүүд файл хэлбэрээр хадгалагдах ба нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээг боловсруулахтай холбоотой дараах файлууд үүсч хэрэглэгддэг.

1. Лавлах файл. Тооцоо хийх, оруулсан ажил гүйлгээний мэдээг шалгахад хэрэглэгдэх хүснэгт болон жагсаалтыг агуулдаг файл 2. Ажил гүйлгээний файл. Тухайн тайлант хугацааны боловсрогдож буй ажил гүйлгээнүүдийн бичлэг агуулсан файл 3. Мастер файл. Систем доторх зүйлсийн тухайн үеийн төлөв байдал, үлдэгдлийг харуулсан файл. Эдгээрээс гадна өнгөрсөн тайлант үе, улирлуудын мэдээг хадгалсан Түүхэн буюу Архивын файл, боловсруулалт нь хийгдээгүй хүлээгдэж буй ажил гүйлгээний файлуудыг агуулсан Нээлттэй файл, ажил гүйлгээний болон мастер файлуудаас үүсгэсэн Тайлангийн файл, үндсэн файл алдагдсан үед дахин сэргээх зориулалт бүхий Хуулбар файл гэх мэт файлууд үүсч хэрэглэгдэнэ. Файлын бүтэц. Файлууд нь тодорхой мэдээлэл агуулсан бичлэгүүдээс бүрдэнэ. Бичлэг бүр нь талбаруудаас бүрдэх ба талбар бүр нь мэдээний зүйлсээс, мэдээний зүйлс бүр нь тэмдэгт буюу тоо, үсэгнүүдээс бүрдэнэ. Тодорхой ойлголт авахын тулд дараах жишээг татъя.

Зураг дээрээс харахад энэхүү файл нь 1001, 1002, 1003 кодтой харилцагчдын мэдээлэл бүхий бичлэгүүдээс бүрдсэн байна. Бичлэг бүр нь Код, Нэр, Хаяг, Утас Вэб, Электрон шуудан гэсэн талбаруудтай ба талбар бүр нь дотроо ямар нэгэн мэдээ агуулсан байна. Мэдээ бүхэн нь тоо, үсэг гэх мэт тэмдэгтүүдээс бүрджээ.

Мэдээлэл бэлтгэх Компьютерт суурилсан ажил гүйлгээ боловсруулалтын системээс янз бүрийн гарцуудыг төрөл бүрийн хэрэглэгчдэд зориулан гаргадаг. Эдгээр гарцуудад анхан шатны баримтуудаас эхлээд тайлангууд хүртлэх бүх мэдээллийг хамарна. Ихэнх тайлангууд нь ажил гүйлгээний нэгтгэл байдлаар тайлагнагддаг, заагдсан цаг хугацаатай бөгөөд удирдалгууд үйл ажиллагаагаа төлөвлөх, хянахад нь зориулагдсан хэлбэртэй байна. тайлангууд нь хүүрнэсэн, хүснэгтэн, график хэлбэртэй байх ба цаасэа дээр дэлгэцэн дээр хийгдсэн байж болно. Компьютерт суурилсан системийн үед мэдээг оруулах, боловсруулах, мэдээлэл бэлтгэх аль ч үе шатанд код маш чухал ач холбогдолтойгоор оролцдог. Кодыг ашигласнаар мэдээнд амархан хандах, боловсруулалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх, шаардлагатай мэдээгээ хурдан олж авах, тайлан бэлтгэхэд туслах гэх мэт маш олон бломжийг бий болгодог. Кодчилол нь дараах шаардлагуудыг хангасан байх ёстой. Үүнд: 1.

2.

3.

4.

Кодлогдсон объектыг амархан таних боломжтой байх Аль болох товчхон, энгийн, тогтооход хялбар байх Шинээр объект нэмэгдэх боломжтой буюу нөөцтэй байх Байгууллагын хэмжээнд стандартчилагдсан байх /ингэснээр тайлагналын систем нь бүхэлдээ нэгэн цогц болж чадах юм/

Кодчиллын олон системүүд байдаг ба ихэвчлэн үсэг, тоо болон эдгээрийн хамсарсан байдлаар хийгддэг. Дараах дөрвөн төрлийн кодчиллын сисемийг бүртгэлийн мэдээллийг компьютерээр боловсруулахад өргөн хэрэгэлдэг ба өөр өөрийн гэсэн хэрэглээний огнцлогтой байна. Тогтсон кодчилол. Энэ төрлийн кодчилол нь тухайн объектыг маш амархан тодорхойлох боломжийг олгдог.тухайлбал, хэмжих нэгжийн лавлах файлд килограммыг кг, ширхэгийг ш, литрийг л, валютын төрлийн лавлах файлд төгрөгийг MNT, америк долларыг USD гэх мэтээр хүмүүсийн хэрэглэж заншсан, олон улсад дагаж мөрддөг тогтсон хэлбэрээр кодолж оруулсан нь мэдээлэл боловсруулахдаа ашиглахад хялбар болгодог. Дэс дараалсан кодчилол. Кодчиллын бас нэг энгийн хэлбэр бөгөөд дэс дараалсан тоогоор кодлодог. Энэ кодчилыг бүртгэлийн прогаммд баримтын болон ажил гүйлгээний дугаарыг колоход өргөн хэрэглэдэг. Дэс дараалсан тоогоор кодлох нь баримтын болон ажил гүйлгээний мэдээ бүрэн гүйцэд байгаа эсэхэд хяналт тавихад дөхөмтэй болгодог. Хэдийгээр бусад

зүйлсийг энэхүү кодчиллоор кодолж болхо хэдий ч дараагийн кодчиллын системүүдийг ашиглах нь илүү тохиромжтой юм. Бүлэглэсэн кодчилол. Тухайн кодлогдох объектыг ямар нэг шинжээр нь хэд хэдэн бүлэг болгон хувааж улмаар бүэг тус бүрд дэс дараалсан тоогоор кодлодог систем юм. Жишээ болгон харилцагчдын кодыг хийж үзье. Юуны өмнө ямар шинжээр хуваахаа сонгоно. Харилцагчдыг бүс нутгаар нь /Улаанбаатар хотын, Булган аймгийн, эсвэл харилцагчид нь бүгд хотынх бол дүүргээр: зөвхөн нэг дүүрэгт харьялагддаг бол гудамжаар/, төрлөөр нь /худалдан авагч, бэлтгэн нийлүүлэгч/ гэх мэтээр тухайн байгууллагын онцлогоос шалтгаалаад өөрт тохиромжтой шинжийг сонгож авна. Манай жишээний хувьд бүс нутгаарх шинжийг сонгон авч Улаанбаата хотын харилцагчдыг 1, Булган аймгийн харилцагчдыг 2, Завхан аймгийн харилцагчдыг 3 гэх мэтээр кодлоё. Харилцагчдын тооноос шалтгаалахын зэрэгцээ ойрын хэд жил кодын нөөц нь хүрэлцэхүйц байхаар бодож хэдэн оронтой байхаа тодорхойлно. Жишээний хувьд 4 оронтой код байхад ойрын хэдэн жилдээ хангалттай гэж үзье. Тэгвэл Улаанбаатар хотын харилцагчдын код 1001, 1002, 1003 гэх мэтээр, Булган аймгийн харилцагчдын код 2001, 2002, 2003 гэх мэтээр үргэлжилнэ. Эхний оронг тоогоор бус үсгээр /АВС эсвэл АБВ/, эсвэл өмнө нь дурдагдсан тогтсон кодчиллыг /УБ, БУ,ЗА/ ашиглаж болно. Өөрөөр хэлбэл Улаанбаатар хотын харилцагчид А001, А002 эсвэл УБ001 УБ002 гэж кодлогдож болох юм. Нэгдсэн кодчилол. Энэ кодчилол нь өмнөх бүлэглэсэн кодчиллын өргөжүүлсэн хэлбэр юм. Бүлэглэсэн кодчилол нь зөвхөн аль нэг жшинээр нь бүлэглэж кодлодого бол нэгдсэн кодчилол нь хэд хэдэн шинжийг зэрэг агуулж чаддагаараа онцлогтой. Жишээ болгон барааны кодыг хийж үзье. Барааг дараах шинжүүдэд хувааж тус бүрд нь кодлоё. Үүнд: -

Хүнс 1, хувцас-2, цахилгаан бараа-3... Хүнс нь дотроо мах, махан бүтээгдэхүүн-1, сүү сүүн бүтээгдэхүүн-2, жимс жимсгэнэ-3, Хувцас нь гадуур-1, дотуур-2, Цахилгаан бараа нь телевизор-1, хөргөгч-2, угаалгын

-

машин-3 /цаашид цахилгаан барааг сонгон авч кодлоно/ Телевизор нь дотроо үйлдвэрлэгчээрээ Монел-1,Хитачи-2, Пилипс-3 төрлөөрөө энгийн уламжлалт-1, LCD-2, инчээрээ 14”-14, 21”-21, 26”-26, 29”-29 гэх мэтээр хичнээн ч шинжүүдийг тухайн барааны хувьд гаргаж болох юм.

3122260029 гэсэн кодыг 29 дугаарт бүртгэгдсэн 26 инчийн Хитачи фирмийн LCD дэлгэцтэй телевизор гэж танина.

Компьютерийн нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийг компьютерийн программаар боловсруулалтын товч жишээ “Анун” ХХК нь тавилгын худалдаа эрхэлдэг компани “Одон” ХХК-ны дэлгүүрт талбай түрээслэн борлуулалтаа хийдэг, бараа хариуцсан нэг няравтай үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд 2010.11.30-ны байдлаар дансдын үлдэгдэл дараах байдалтай байсан гэж үзье. Бэлэн төгрөг 12,485,420,00, бэлэн ам.доллар 127,949,90, Худалдаа хөгжил банкин дахь 499053044 тоот төгрөгийн харилцах 1,584,235,84, Голомт банкин дахь 2103291 тоот төгрөгийн харилцах 56,383,53, Худалдаа хөгжил банк дахь 499053055 тоот ам.долларын харилцах 337,433,41, Голомт банк дахь 2122291 тоот ам.долларын харилцах 29,143,05, Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн өглөг 105,964,60, хувь хүний орлогын албан татварын өглөг 38,649,29, Нэмэгдсэн өртгийн татварын өглөг 645,371,72, ААН-ын орлогын албан татварын өглөг 430,548,54, Эзэмшигчийн өмч 50,000,000, Хуримтлагдсан ашиг 17,382,321,84, Тайлант үеийн ашиг 3,325,307,19, Монголбанкны ам.доллартай харьцах албан ханш 984,23 төгрөг. Бусад дансны дэлгэрэнгүй үлдэгдэл Борлуулалтын авлага Огноо

Тооцооны утга

Харилцагчийн нэр

Авлагын

2010.10.28

Ширээ, сандал гэрлийн үнэ

Батулган ХХК

үлдэгдл 3,573,680,00

2010.11.07

Ширээний үнэ

Төмөрболд ХХК

1,345,600,00

2010.11.14

Гэрлийн үнэ

Гэрлэн чимэг ХХК

2,685,300,00

21.11.16

Тавилгын үнэ

Монголросцветмет ХХК

5,453,000,00

2010.11.25

Сейфний үнэ ДҮН

Батбулган ХХК

527,500,00 13,585,080,00

Бараа Барааны нэр

Хэмжих нэгж

Тоо хэмжээ

Нэгжийн өртөг

Нийт өртөг

Худ.үнэ

НВ1705-Ширээ

ширхэг

12

340,521,23

4,086,254,76

/НӨТ-гүй/ 500,000,00

Д50-Гал

ком

5

2,456,820,51

7,370,461,53

3,500,000

ширхэг

5

75,142,89

375,714,45

110,000,00

тогооны тавилга В230Компьютерийн ширээ

А2-Сандал Ү34-Гэрэл

ширхэг

20

35,215,27

704,305,40

65,000,00

Т45-Унтлагын

ширхэг

31

94,212,19

2,920,577,89

130,000,00

С85-Шүүгээ

ком

2

5,248,511,62

10,497,023,24

7,400,000,00

Н11-Сейц

ширхэг

8

154,215,93

1,233,727,44

220,000,00

ширхэг

3

641,242,58

1,923,727,74

900,000,00 29,111,792,45

өрөөний тав

Дүн

2010 оны XII сард дараах ажил гүйлгээнүүд гарчээ.

1. 11/1-нд Номутөгс ХХК-д А2-с 3, С85-с 1, Ү34-С 5 нэгжийг бэлнээр борлуулав.

2. 12/4-нд ХХБ дахь харилцах дансандаа 14,000,000 төгрөг тушаав.

3. 12/04-нд НӨТ төлөгч Тавилга ХХК-с бараа худалдаж авахаар захиалга өгч урьдчилгаа болох 15,000,000 төгрөгийг ХХБ дахь харилцахаас шилжүүлэв.

4. 12/5-нд Батбулган ХХК бүх өглөгөө ХХБ дахь харилцах руу шилжүүлэв.

5. 12/6нд ХХБ дахь харилцахаас дараах шилжүүлгүүдийг хийв. ААНОАТ-т 450,000, ХХОАТ-т 150,000, НДШ-д 400,000, Петровис ХХК-д 12-рс арын бензин талоны 600,000 6.

7.

8.

9.

төгрөг 12/7-нд Төмөрболд ХХК төлөх ёстой өрнөөсөө 500,00 төгрөгийг бэлнээр тушаав.

12/8-нд Монголросцветмет ХХК өглөгөө Голомт банк дахь харилцах руу шилжүүлэв.

12/8-нд цалингийн урьдчилгаанд 600,000 төгрөг төлөв.

12/11-нд Болор ХХК 1,000,000 төгрөгийг бэлнээр төлөөд үлдсэн төлбөрийг дараа төлөх

нөхцөлтэйгээр НВ1705-с 2, А2-с 5, С85-с1, Н11-с1 нэгжийг худалдан авав.

10. 12/11-нд Төмөрболд ХХК үлдсэн төлбөрөө ХХБ дахь харилцах руу шилжүүлэв.

11. 12/12-нд дэлгүүрээс Д50-с нэгийг борлуулав.

12. 12/12-нд микро автобусаа 4,500,000,00 төгрөгөөр бэлнээр худалдав.

13. 12/14-нд Гэрлэн чимэг ХХК төлбөрөө ХХБ дахь харилцах руу шилжүүлэв.

14. 12/4-нд Аз ХХК-д В230с 2, С85-с 1-г бэлнээр борлуулав.

15. 12/14-нд Голден Рен дэлгүүрээс 152,670 төгрөгийн бичиг хэргийн материал бэлнээр худалдан авч тавьж олгов.

16. 12/15-нд Тэнгэр ХХК-нд дараа тооцоогоор НВ1705с-1, Ү34-с 3, Н11-с 1-г тус тус тус борлуулав.

17. 12/18-нд Тэнгэр ХХК дараа тооцоогоор худалдаж авсан барааны төлбөрөөсөө 1,000,000 төгрөгийг ХХБ дахь харилцах данс руу шилжүүлэв.

18. 12/19-нд дэлгүүрээс Т45-с 1, Ү34-с 2г борлуулав.

19. 12/21-нд Тавилга ХХК-с захилагын дагуу бараа хүлээн авав. Барааны нэр

Тоо

Нэгжийн үнэ /НӨТ- Нийт үнэ

TU56-Ширээ

10

гүй/ 200,000,00

2,000,000,00

GD238-Ширээ

10

265,000,00

2,650,000,00

Н5-Зочны өрөөний тавилга

5

1,570,000,00

7,850,000,00

ВН09-Сандал

30

40,000,00

1,200,000,00

JX48-Хүүхдийн ор

20

130,000,00

2,600,000,00

НDT-Хүүхдийн өрөөний тавилга

10

1,100,000,00

11,000,000,00

Х103-Суултуур

20

70,000,00

1,400,000,00

ОД-ванн

10

225,000,00

2,250,000,00 30,950,000,00

20. 12/21-нд МСиЭС электроник ХХК-с 250,000 төгрөгийн үнэтэй кассын машин бэлэн мөнгөөр худалдан авч дэлгүүрт ашиглахаар хүлээлгэж өгөв.

21. 12/21-нд С1 телевизийн данс руу он дуустал бараа сурталчлуулахаар 300,000 төгрөгийг Голомт банк дахь харилцан дансаас шилжүүлэв.

22. 12/22-нд энэ сарын цалинг тооцоолж тавьж олгов. Захирлын сарын үндсэн цалин 500,000 төгрөг, нягтлан бодогчийнх 450,000, худалдагч-няравынх 400,000 төгрөг бөгөөд сард 50,000 төгрөгийн хоол, унааны нэмэгдэл олгодог. 12/8-нд олгосон цалингийн урьдчилгаа захирал 220,000, нягтлан бодогч 200,000, худалдагч нярав-180,000 23. 12/22-нд Голомт банк дахь харилцах данснаас ХХ дахь харилцах данс руу 4,000,000 төгрөг шилжүүлэв.

24. 12/22-нд дэлгүүрээс Д50-с1, НДТ-с 1, JX-48-2-г борлуулав.

25. 12/23-нд ХХБ дахь харилцах данс руу 10,000,000 төгрөг бэлнээр тушаав.

26. 12/23-нд ХХБ дахь харилцах данснаас Тавилга ХХК-ийн үлдэгдэл төлбөрийг шилжүүлэв.

27. 12/25-нд дэлгүүрээс Н5, Х103-с тус бүр нэгийг борлуулав.

28. 12/26-нд МУИС-ЭЗС-д дараа тооцоогоор GD-238-c 2, ВН09-с 5, Ү34-с 3, С85-с 1-г тус тус борлуулав.

29. 12/27-нд Болор ХХК үлдэгдэл төлбөрөө ХХБ дахь харилцах данс руу шилжүүлэв.

30. 12/29-нд дэлгүүрийн сарын талбайн түрээсийн төлбөрт 4,000,000 төгрөгийг ХХБ дахь харилцах данснаас Одон ХХК-ийн данс руу шилжүүлэв.

Барааны НӨТ ороогүй борлуулах үнэ нь: Барааны нэр НВ1705-Ширээ

Үнэ 500,000,00

Барааны нэр GD238-Ширээ

үнэ 390,000,00

Д50-Гал тогооны тавилга

3,500,000,00

Н5-Зочн.тавилга

2,320,000,00

В230-Комп.ширээ

110,000,00

ВН09-Сандал

60,000,00

А2-Сандал

65,000,00

JX48-Хүүхдийн ор

200,000,00

Ү34-Гэрэл

130,000,00

НДТ-Хүүх.тавил

1,550,000,00

Х103-Суултуур

100,000,00

Т45-Унтл-.тав

7,400,000,00

С85-Шүүгээ

220,000,00

ОД-Ванн

330,000,00

Н11-Сей

900,000,00

ТU56-Ширээ

290,000,00

Дээрх ажил гүйлгээнүүдээр үүсэх анхан шатны баримтууд, баримт тус бүрээр хийгдэх дансны бичилтүүдийг тодорхойлж эндээс 1 ажил гүйлгээг сонгон авч баримт болон дансны бичилтийг нь компьютерт хэрхэн оруулсан байдлыг Интерактив компанийн боловсруулсан Пирмаид 4.0 программ дээр хийж үзүүлье.

1. Энэхүү ажил гүйлгээгээр Номунтөгс ХХК-д барааг бэлнээр борлуулсан тул бараа зарлагдсан Зарлагын баримт НХМаягт БМ3, бэлэн мөнгө орсон Бэлэн мөнгөний орлогын баримт-НХМаягт МХ1 гэсэн анхан шатны баримтууд үүснэ. Дээрх баримтуудаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг 730,922,69 Кт Бараа 730,922,69 Дт Борлуулалтын авлага 1,171,500,00 Кт Борлуулалтын орлого 1,065,000,00 Кт НӨТ өглөг 106,500,00

Борлуулалтын бэлэн мөнгөөр хийгдсэн тул Борлуулалтын авлага дансны оронд шууд Бэлэн төгрөг данс байж болох хэдий ч санхүүгийн программ ашиглан боловсруулалт хийж буй үед бүх борлуулалтыг авлага данстай, бүх худалдан авалтыг өглөг данстай холбох нь дараа нь төрөл бүрийн тайлан бэлтгэх, дансдын гүйлгээ үлдэгдлийг хянах, харилцагч бүрээр түүхэн мэдээлэлтэй болох зэргээр ач холбогдолтой байдаг.

Зургаас харахад Пирмаид программын Бараа материалын зарцуулгын буюу борлуулалтын баримт оруулах цонх нь үндсэн 3хэсгээс бүрдэж байна. Эхний хэсэг буюу толгойн хэсэгт тухайн бараа материалаарх хөрөнгийг хариуцсан няравын нэр, ажил гүйлгээ гарсан огноо, гүйлгээний утга, худалдан авагчийн нэр, ажил гүйлгээ гарсан огноо, гүйлгээний утга, худалдан

авагчийн нэр, ачуулсан жолоочийн нэр, тээврийн хэрэгслийн дугаар гэсэн мэдээллүүдийг оруулна. Дараагийн хэсэг буюу үндсэн хэсэгт бараа материалын данс, нэр төрөл, тоо хэмжээ, нэгжийн үнэ, НӨТ тооцох эсэх зэрэг мэдээллийг оруулна. Сүүлийн хэсэг буюу дансны бичилтийн хэсэгт борлуулалтын дебет дансыг сонгосноор дансны бичилт хийгдэнэ. Зураг дээр 120100 тоот Борлуулалтын авлага дансыг сонгосон байдалтай байна. Энд зөвхөн дебет дансыг сонгоход хангалттай бөгөөд Борлуулалтын өртөг, НӨТ-ын өглөг, Борлуулалтын орлого дансдын бичилт нь өмнө нь хийгдсэн тохируулгын дагуу шууд бичигддэг. Дээрх зүйллүүдийн дараа хийгдсэн дансны бичилтүүдийг харахад Борлуулалтын өртөг дансны дүн хоосон байх ба Өртөгийн бодолт хийсний дараа дүн нь бодогдож тавигддаг.

Дээрх баримтаар

хийгдэх дансны бичилт нь:

Дт Бэлэн төгрөг

1,171,500,00

Кт Борлуулалтын авлага

1,171,500,00

Бараа зарцуулалтын баримтаар Борлуулалтын авлага дансанд холболт хийсэн тул борлуулалтаас орж ирсэн бүх мөнгийг /бэлэн, бэлэн бус/ авлагын дансны үлдэгдлийн хорогдуулсан байдлаар бичих нь зүйтэй. Дээрх баримтуудыг компьютерт оруулсан байдал:

Зургаас харахад бэлэн мөнгөний баримт оруулахдаа а/ямар дансны гүйлгээ болохыг сонгох б/ ажил гүйлгээ гарсан огноог оруулах в/ гүйлгээний утгыг оруулах г/гүйлгээний дүн оруулах, д/ харилцагчийг сонгох е/баримтыг гүйлгээнд холбох бол тэмдэглэ”-ийг дарж харьцсан дансыг сонгох гэсэн дарааллаар хийнэ. Дансны бичилтийг баримт оруулж байх үедээ дээрх зурагт үзүүлсэн байдлаар хийж болохоос гадна доорх зурагт үзүүлснээр Ерөнхий дансны систем ашиглан баримт бүрийг дуудаж харьцсан данстай нь холбох байдлаар бас оруулж болдог.

Дансны бичилт хийгдсэн баримтууд жагсаалтаар харагдахдаа дэвсгэр нь өнгөтэй болсон байдаг. Энэ нь дансны бичилт хийгдээгү баримт байгаа эсэхийг хянахад тустай. Баримт оруулах үедээ дансны бичилт хийсэн бол шар өнгө, ерөнхий дансны системээр юмуу өөр баримт оруулах үедээ холбосон бол ягаан өнгийн дэвсгэртэй болдог.

2. ХХБ дахь харилцан дансанд бэлнээр мөнгө тушаасан тул банкны хуулгыг үндэслэн харилцах дансны орлогын баримт,б элэн мөнгөний зарлагын баримт /НХМаягт МХ2/ыг компьютерт оруулна. Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь Дт Худалдаа хөгжил, 4799053044

14,000,000,00

Кт Бэлэн төгрөг

14,000,000,00

Энэ хоёр баримтыг хооронд нь холбоход нэг нь шар өнгийн дэвсгэртэй харин нөгөө нь ягаан өнгийн дэвсгэртэй болно.

3. ХХБ дахь харилцахаас шилжүүлэг хийсэн тул төлбөрийн даалгаврыг үндэслэн харилцах дансны зарлагын баримт оруулна. Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Урьдчилж төлсөн тооцоо Кт Худалдаа хөгжил, 499053044

15,000,000,00 15,000,000,00

4. Харилцагч өглөгөө банкаар шилжүүлсэн тул банкны хуулга, дагалдаж ирсэн төлбөрийн даалгаврыг үндэслэн харилцах дансны орлогын баримт оруулна. Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Худалдаа хөгжил, 4799053044 Кт Борлуулалтын авлага

4,101,180,00 4,101,180,00

5. Гүйлгээ бүрээр харилцах дансны зарлагын баримт оруулж дараах дансны бичилтийг хийнэ. Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт ААНОАТ өглөг

450,000,00

Кт Худалдаа хөгжил, 4799053044

450,000,00

Дт ХХОАТ өглөг

150,000,000,00

Кт Худалдаа хөгжил, 4799053044

150,000,000,00

ДТ НДШ өглөг

400,000,00

Кт Худалдаа хөгжил, 4799053044

400,000,00

6. Харилцагч өглөгөө бэлнээр төлсөн тул бэлэн мөнгөний орлогын баримт компьютерт оруулна. Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Бэлэн төгрөг

500,000,00

Кт Борлуулалтын авлага

500,000,00

7. Оруулах баримт: Харилцахын орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Голомт, 2103291

5,453,000,00

Кт Борлуулалтын авлага

5,453,000,00

8. Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний зарлага

Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Цалингйин өглөг

600,000,00

Кт Бэлэн төгрөг

600,000,00

9. Оруулах баримт: Бараа материалын зарлага

Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг

1,652,577,32

Кт Бараа Дт Борлуулалтын авлага

1,652,577,32 2,689,000,00

Кт Борлуулалтын орлого Кт НӨТ өглөг

2,445,000,00 244,500,00

10. Оруулах баримт: Харилцахын орлого

Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт ХХБ 499053044

845,600,00

Кт Борлуулалтын авлага

845,600,00

11. Оруулах баримт: Бараа материалын зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг

2,456,820,54

Кт Бараа Дт Борлуулалтын авлага

2,456,820,54 3,850,000,00

Кт Борлуулалтын орлого Кт НӨТ өглөг

3,500,000,00 350,000,00

Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Бэлэн төгрөг

3,850,000,00

Кт Борлуулалтын авлага

3,850,000,00

12. Оруулах баримт ҮНдсэн хөрөнгийн зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь:

Дт Хуримтлагдсан элэгдэл /ТХ/

2,798,400,00

Дт Үндсэн хөрөнгө худалдсаны ашиг

4,197,600,00

Кт Тээврийн хэрэгсэл

6,996,000,00

Дт Бусад авлага

4,500,000,00

Кт Үндсэн хөарөнгө худалдсаны ашиг

4,500,000,00

Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний орлого Дт Бэлэн төгрөг

4,500, 000,00

Кт Борлуулалтын авлага

4,500,000,00

13. Оруулах баримт: Харилцахын орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт ХХБ 499053044

2,685,300,00

Кт Борлуулалтын авлага

2,685,300,00

14. Оруулах баримт: Бараа материалын зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг

304,501,71

Кт Бараа Дт Борлуулалтын авлага

304,501,71 484,000,00

Кт Борлуулалтын орлого Кт НӨТ өглөг

440,000,00 44,000,00

Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Бэлэн төгрөг Кт Борлуулалтын авлага

484,000,00 484,000,00

15. Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Ерөнхий удирдлагын зардал

152,670,00

Кт Бэлэн төгрөг

152,670,00

Үйл ажилагааны зардал болох удирдлагын зардлуудыг Ерөнхий удирдлагын зардал /700100 кодтой/ гэсэн ганц данс үүсгээд ажил гүйлгээнд холбох ба уг дансыг сонгоход зурагт үзүүлсэн дараах зардлын жагсаалт гарна. Таны холбож буй “зардал гарсан гүйлгээ”-нээс шалтгаалд шардлын төрлүүдээс сонгох ба байхгүй бол шинээр төрөл нэмэх боломжтой. Дээрх ажил гүйлгээгээр бичиг хэргийн материал авч зарлагадсан тул Бичиг хэргийн зардал гэсэн төрөл Нэмэх товч дарж нэмээд сонгох, эсвэл Бусад зардлыг сонгоод гүйлгээгээ оруулж болхо юм.

16. Оруулах баримт: Бараа материалын зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг

1,264,400,38

Кт Бараа Дт Борлуулалтын авлага

1,264,400,38 1,969,000,00

Кт Борлуулалтын орлого Кт НӨТ өглөг

1,790,000,00 179,000,00

17. Оруулах баримт: Харилцахын орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт ХХБ 499053044

1,000,000,00

Кт Борлуулалтын авлага 18. Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь:

1,000,000,00

Дт бэлэн төгрөг

8,426,000, 00

Кт Борлуулалтын авлага

8,426,000,00

19. Оруулах баримт: Бараа материалын орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Бараа

30,950,000,00

Дт НӨТ авлага

3,095,000,00

Кт Худалан авалтын өглөг 34,045,000,00 Дээрх бараануудыг худалдаж авахаар 12/4-нд буюу III ажил гүйлгээгээр урьдчилгаа төлбөр шилжүүлсэн тул урьдчилж төлсөн тооцоо дансыг хаах дансны бичлт хийгдэнэ. Дт Худалдан авалтын өглөг

15,000,000,00

Кт Урьдчилж төлсөн тооцоо

15,000,000,00

20. Оруулах баримт: Үндсэн хөрөнгийн орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Тавилга, эд хогшил

250,000,00

Кт Үндсэн хөрөнгө худалдан авалтын өглөг

250,000,00

Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Үндсэн хөрөнгө худалдан авалтын өглөг

250,000,00

Кт Бэлэн төгрөг

250,000,00

21. Оруулах баримт: Харилцахын зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Ерөнхий удирдлагын зардал Кт Худалдаа хөгжил, 499053044

300,000,00 300,000,00

22. Цалин хөлстэй холбоотой ажил гүйлгээгээр үүсэх дансны бичилтүүд: Цалин тооцолт: Дт Ерөнхий удирдлагын зардал

1,500,000,00

Кт Цалингийн өртөг

1,500,000,00

НДШ тооцолт: Дт Цалингийн өглөг

150,000,00

Дт Ерөнхий удирдлагын зардал

150,000,00

Кт НДШ өглөг

150,000,00

ХХОАТ суутгалт: Дт Цалингийн өглөг

114,000,00

Кт ХХОАТ өглөг

114,000,00

Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний зарлага Дт цалингийн өглөг

636,000,00

Кт Бэлэн төгрөг

636,000,00

23. Оруулах баримт: Харилцахын орлого, Харилцахын зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт ХХБ 499053044

4,000,000,00

Кт Голомт, 2103291 4,000,000,00 24. Оруулах баримт: Бараа материалын зарлага

Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг Кт Бараа

3,816,820,51 3,816,820,51

Дт Борлуулалтын авлага

5,995,000,00

Кт Борлуулалтын орлого Кт НӨТ өглөг

5,450,000,00 545,000,00

Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний орлого Дт Бэлэн төгрөг

5,995,000,00

Кт Борлуулалтын авлага

5,995,000,00

25. Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний зарлага, Харилцахын орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт ХХБ 499053044

10,000,000,00

Кт Бэлэн төгрөг

10,000,000,00

26. Оруулах баримт: харилцахын зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт: Дт Худалдан авалтын өртөг

19,045,000,00

Кт ХХБ

19,045,000,00

27. Оруулах баримт: Бараа материалын зарлага

Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг

11,640,000,00

Кт Бараа Дт Борлуулалтын авлага

1,640,000,00 2,662,000,00

Кт Борлуулалтын орлого Кт НӨТ өглөг

2,420,000,00 242,000,00

Оруулах баримт: Бэлэн мөнгөний орлого

Дт Бэлэн төгрөг

2,662,000,00

Кт Борлуулалтын авлага

2,662,000,00

28. Оруулах баримт: Бараа материалын зарлага

Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг

1,166,852,50

Кт Бараа

1,166,852,50

Дт Борлуулалтын авлага

1,859,000,00

Кт Борлуулалтын орлого Кт НӨТ өглөг

1,690,000,00 1,690,000,00

29. Оруулах баримт: Харилцахын орлого Баримтаар хийгдэх дансны бичилт: Дт ХХБ

1,689,500,00

Кт Борлуулалтын авлага

1,689,500,00

30. Оруулах баримт: Харилцахын зарлага Баримтаар хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Ерөнхий удирдлагын зардал Кт ХХБ 499053044

4,000,000,00 4,000,000,00

Тайлант хугацаанд гарсан ажил гүйлгээгээр үүссэн анхан шатны баримтуудыг компьютерт оруулж, тус бүрийнх нь дансны бичилтийг хийсний дараа буюу тайлант хугацааны эцэст хийгдэх үйл ажиллагаа бол тохрруулах болон хаалтын бичилтүүд билээ.

Бидний авсан жишээгээр тохируулах бичилтүүд нь гадаад валютаар илэрхийлэгдэх дансдын ханшийн өөрчлөлтийг тусгах, үндсэн хөрөнгийн элэгдэл тооцоолох, НӨТ авлага дансны тохиргоо хийхээр хязгаарлагдана. Тохируулах бичилтүүд: Ханшийн өөрчлөлт: 2010.12.31-ний өдрийн Монголбанкнаас зарласан Америк долларын төгрөгтэй харьцах албан ханш 976,42 байсан гэе. Пирамид программ дээр ханшийн өөрчлөлтийг бүртгэсний дараа үүсах дансны бичилт нь Тэгшитгэх товч дарснаар Дт Ханшийн өөрчлөлтөөс гарсан алдагдал

3,924,12

Кт Бэлэн доллар

1,015,30

Кт ХХБ, 499053055

2,677,57

Кт Голомт 2122291

231,25

Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл: Элэгдлийг тооцоолохдоо данс тус бүрээр тооцоолдог тул дансны бичилт нь /дансаа сонгоход гарч ирсэн үндсэн хөрөнгийн жагсаалтаас элэгдэл тооцоолох үндсэн хөрөнгүүдийг тэмдэглээд Тооцох овч дарснаар/ Дт Ерөнхий удирдлагын зардал Кт Хуримтлагдсан элэгдэл Дт Ерөнхий удирдлагын зардал Кт Хуримтлагдсан элэгдэл Дт Ерөнхий удирдлагын зардал Кт Хуримтлагдсан элэгдэл

32,583,33 32,583,33 99,625,00 99,625,00 59,994,00 59,994,00

НӨТ авлага дансны үлдэгдлийг НӨТ өглөг данс руу хаасан дансны бичилт нь: Дт НӨТ өглөг

3,095,000,00

Кт НӨТ авлага

3,095,000,00

Тохируулах бичилтүүдийг хийсний дараа орлогын албан татвар тооцоолох бөгөөд гарсан дүнгээр хийгдсэн дансны бичилт нь Дт орлогын татварын зардал

108,029,61

Кт ААНОАТ өглөг

108,029,61

Хаалтын бичилтүүд: Борлуулалтын орлого: Дт Борлуулалтын орлого

24,460,000,00

Кт Орлого, зарлагын нэгдсэн данс 24,460,000,00 Борлуулалтын өртөг: Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

18,469,831,62

Кт Борлуулалтын өртөг

18,469,831,62

Цалингийн зардал: Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

1,500,000,00

Кт Ерөнхий удирдлагын данс

1,500,000,00

Нийгмийн даатгалын зардал Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

165,000,00

Кт Ерөнхий удирдлагын данс

165,000,00

Бичиг хэргийн зардал Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

152,670,00

Кт Ерөнхий удирдлагын данс

152,670,00

Түрээсийн зардал: Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

4,000,000,00

Кт Ерөнхий удирдлагын данс

4,000,000,00

Элэгдлийн зардал: Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

192,202,33

Кт Ерөнхий удирдлагын данс

192,202,33

Зар сурталчилгааны зардал Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

300,000,00

Кт Ерөнхий удирдлагын данс

300,000,00

Түлш шатахууны зардал: Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

600,000,00

Кт Ерөнхий удирдлагын данс

600,000,00

Ханшийн өөрчлөлтийн зардал Дт Орлого зардлын нэгдсэн данс

3,924,12

Кт Ханшийн өөрчлөлтөөс гарсан алдагдал

3,924,12

Үндсэн хөрөнгө худалдсаны ашиг Дт ҮНдсэн хөрөнгө худалдсаны ашиг Кт Орлого зарлагын нэгдсэн дүн

302,400,00 302,400,00

Орлогын татварын зардал Дт Орлогын татварын зардал

108,029,61

Кт Орлого зарлагын нэгдсэн дүн

108,029,61

Дээрх хаалтын бичилтүүдийг хийсний дараа Орлого, зардлын нэгдсэн дансны үлдэгдлийг Тайлант үеийн ашиг данс руу хаах, Тайлант үеийн ашиг дансны үлдэгдлийг Хуримтлагдсан ашиг данс руу шилжүүлэх дансны бичилтүүдийг гараас оруулна. Дт Орлого зарлагын нэгдсэн дүн Кт Тайлант үеийн ашиг

1,270,742,32 1,270,742,32

Дт Тайлант үеийн ашиг

4,596,049,51

Кт хуримтлагдсан ашиг

4,596,049,51

Дээрх дансны бичилтүүдийг хийгээд дуусахад программаас гарч болох бүхий л төрлийн тайлангууд ямар нэгэн нэмэлт боловсруулалтгүйгээр хэвлэхэд бэлэн болсон байна. Зурагт бараа материалтай холбоотой тайлангуудын жагсаалт байна. Үүнд: материалын падааны бүртгэл, борлуулалт, материалын тайлан товчоо, Материалын эхний үлдэгдэл гэх мэт 23 төрлийн тайланг Үзэх товч дарж харах, хэвлэх Excel мэтийн программ руу хөрвүүлэх боломжтой юм.

Боловсруулалтын үр дүнд гарах Үлдэгдлийн тэнцэл буюу Баланс Эхний хэсэг Хэлэлцэх асуулт 1. Системийн тухай, системийг илэрхийлэгч шинжүүдээр хүний бий болгосон аль нэг систем сонгонавч ярилцана уу.

2. Бизнесийн байгууллага систем болох тухай, түүний дэд системүүд, тэдгээрийн харилцан хамаарлын талаар ярилцана уу.

3. Мэдээллийн систем, түүний бизнесийн байгууллагад гүйцэтгэх үүргийн талаар ярилцана уу.

4. Мэдээлэл хэрэглэгчид гэж хэн бэ, гадаад болон дотоод мэдээлэлхэрэглэгчдээс жишээ татан, тэдгээрт ямар шийдвэр гаргахын тулд ямар мэдээлэл илүү шаардагдах талаар ярилцана уу.

5. НББ-ийн мэдээллийн системийн бизнесийн байгууллагад гүйцэтгэх үүргийн талаар ярилцана уу.

6. Нягтлан бодогчид үйл ажиллагаандаа компьютер, мэдээллийн технологи ашиглахын эерэг болон сөрөг талуудын талаар ярилцана уу.

7. Мэдээ оруулах болон боловсруулах арга тус бүрийг ямар компанид хэрэглэхэд илүү тохиромжтой болох талаар ярилцана уу.

8. Нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлтийн үе шатуудыг гар ажиллагаатай ба компьютерт суурилсан систем тус бүрээр харьцуулан ярилцана уу.

9. Компьютерээр боловсруулалт хийхэд кодчиллын системийн ач холбогдлын талаар ярилцана уу.

10. Компьютерт суурилсан системийн мэдээлэл бэлтгэн гаргах үе шатад нягтлан бодогчийн гүйцэтгэх үүргийн талаар ярилцана уу. Мэдлэг шалгах тест

Үнэн, худлын аль нэгийг сонгох

а) үнэн

б) худал

1. Шийдвэр гаргах, ямар нэгэн байдлаар ашиглах зорилгоор хадгалагдсан мэдээнд өөрчөлт хийхийг мэдээ хөрвүүлэх үйл ажиллагаа гэнэ.

2. Сиситем гэдэг нь нэг буюу хэд хэдэн үүрэг зорилгыг биелүүлэхийн тулд нөөц ашиглан харилцан үйлчлэлцэж байгаа элементүүдийн нэгдэл юм.

3. Аливаа сиситемд боловсруулалтын үйл сажиллагаа зайлшгүй байдаг.

4. Зохион байгуулалтын бүтэц нь бизнесийн байгууллагын нэгэн дэд систем юм.

5. Урьдчилан бэлтгэсэн дэлгэцээр мэдээ оруулах үед мэдээ оруулахад зориулагдсан үйлдлүүд нь дүрсэн хэлбэрээр байх ба түүнийг сонгох байдлаар оруулна.

6. Мэдээ боловсруулах шууд араг нь мэдээг үүсч тэмдэглэгдсэн тухай бүрт боловсруулалт хийдэг учир мэдээ оруулах шууд бус аргатай хослон хэрэглэгддэг.

7. Файл нь талбаруудаас, талбар нь бичлэгүүдээс, билэг нь мэдээний зүйлсээс, мэдээний зүйл нь тэмдэгтүүдээс бүрдэнэ.

8. Мастер файл нь анхан шатны баримт бүртгэхэд зориулагдсан файл.

9. Бүлэглэсэн кодчилол нь нэгдсэн кодчилолын боловсронгуй болгосон хэлбэр юм.

10. Кодчилол нь аль болох энгийн, товчхон, тогтооход хялбар байх гэсэн шаардлага хангасан байх ёстой. Олон сонголтоос зөвийг сонгох 1. Аливаа системийг илэрхийлэгч шинжүүдэд аль нь хамаарах вэ? a. Ямар нэгэн зорилготой байх b. Дэд системүүдэд хуваагдах ба тэдгээр нь хоорондоо харилцан хамааралтай байх c. Гарцыг нь хэрэглэх хэрэглэгчтэй байх d. Бүгд зөв 2. Бүртгэлийн мэдээллийн систем нь дараах мэдээлэл хэрэглэгчдийн мэдээллийн хэрэгцээг хангадаг. a. Гадаад мэдээлэл хэрэглэгчид b. Дотоод мэдээлэл хэрэглэгчид c. Гадаад болон дотоод мэдээлэл хэрэглэгчид d. Бүгд зөв 3. Бүртгэлийн мэдээллийн системийг ямар нөөц ашиглаж байгаагаар нь дараах байдлаар ангилж болно. a. Бүртгэлийн, менежментийн, маркетингийн b. Гар ажиллагаатай, компьютерт суурилсан, автомат c. Ажил гүйлгээ боловсруулалтын, мэдээлэл боловсруулалтын d. Бүгд буруу 4. Бүртгэлийн мэдээллийн системийг үнэлэгч нягтлан бодогч А) тооцооны нягтлан бодогч в) Ерөнхий нягтлан бодогч Б) Нярав г) Аудитор

5. Удирдлагын мэдээллийн системийн ангилалд үл хамаарах системийг олно уу А. Хүний нөөцийн в. Нягтлан бодох бүртгэлийн Б. Санхүүгийн г. Үйлдвэрлэлийн 6. Мэдээ оруулах шууд аргын үед a. Оруулах төхөөрөмж нь компьютерт шууд холбоогүй байдаг. b. Ажил гүйлгээг тухайн байгууллагад харъяалалгүй гадны хүмүүс оруулж болдог c. Ажил гүйлгээг оруулахаас өмнө заавал баримт үйлддэг d. Бүгд буруу 7. Харилцагчдын лавлах файл нь дараах мэдээллийг агуулна a. Харилцагчын код, нэр, хачг, утас b. Харилцагчын авлагын үлдэгдэл c. Харилцагчын өглөгийн үлдэгдэл d. Харилцагчын худалдан авсан барааны тоо хэмжээ, үнэ 8. Боловсруулалтын мөчлөг гэдэг нь a. Ажил гүйлгээний баримт цуглуулах хугацаа b. Санхүүгийн тайлан гаргах хугацаа c. Компьютерт ажил гүйлгээ оруулах хугацаа d. Бүгд буруу 9. Ихэвчлэн баримт, ажил гүйлгээний дугаар тавихад хэрэглэгддэг кодчиллын системийг нэрлэнэ үү. А. Дэс дараалласан в. Нэгдсэн Б. Бүлэглэсэн г. Тогтсон 10. Pyramid программын бэлэн мөнгөний орлогын баримт оруулж буй хэлбэр нь мэдээ оруулах аль хэлбэрт хам аарах вэ? а. Цэсэн б. Дүрсэн

в. Асуулт, хариулт г. Урьдчилан бэлтгэсэн дэлгэц

4-р бүлэг НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛИЙН БАЛАНС 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Баланс түүний бүтэц, агуулга ба ангилал Балансын маягтад бүртгэлийн мэдээллийг тусгах журам Эргэлтийн хөрөнгийн талаар балансад тусгагдах үзүүлэлт Эргэлтийн бус хөрөнгийн талаар балансанд тусгагдах үзүүлэлт Эргэлтийн ба эргэлтийн бус өглөгийн талаар балансад тусгах үзүүлэлт Эзэмшигчийн өмчийн талаар балансад тусгагдах үзүүлэлт Болзошгүй зүйл ба баланс гаргасны дараах үйл явц

Сэдвийн товч агуулга: Санхүүгийн тайлангийн нэг гол бүрэлдэхүүн хэсэг нь “Баланс” юм. Баланс нь аж ахуйн нэгж,б айгууллагын санхүүгийн байдлыг хөхөнгө, өглөг, эзэмшигчдийн өмч гэсэн үзүүлэлтээр цаг хугацааны нэгэн үеэр тасалбар болгон харуулдлаг. Баланс нь өнөөгийн мөрдөж байгаа загварын дагуу /данс хэлбэрийн буюу хэвтээ, тайлан хэлбэрийн буюу босоо баланс гэсэн 2 хэлбэрээр/ дүрсэлж байгаа хүснэгт маягт юм. Баланс нь “тэнцүү” гэсэн утгатай бөгөөд балансыг Үлдэгдлийн тэнцэл ч гэж нэрлэдэг. Балансын зүүн талыг хөрөнгө буюу актив, баруун талын эх үүсвэр буюу пассив гэж нэрлэнэ. Балансын актив ба пассивын дүн нь тэнцүү байх учиртай. Хөрөнгө =Эх үүсвэр буюу Хөрөнгө=Өглөг+Эзэмшигчдийн өмч Балансын зүүн талд тусгагдаж байгаа зүйл нь “Хөрөнгө”, харин баруун талынх нь “Өглөг ба эзэмшигчдийн өмч” юм. Хөрөнгө гэдэг нь өнгөрсөн үйл явдлын үр дүнд тухайн байгууллагын хяналтанд орсон, тэдний мэдэлд ашиглагдаж байгаа, тодорхой цаг үед ашигалхаар худалдан авч буй, ирээдүйд эдийн засгийн үр өгөөж хүртээх, үнэ цэнэ бүхий зүйлс юм. Хэрэгжих хугацаа буюу төлөгдөх хугацаа нь тухайн санхүүгийн жилд багтаж байгаа бол хөрөнгийг эргэлтийн хөрөнгө, өглөгийг богино хугацаат гэж ангилна. Хэрэгжих хугаца буюу төлөгдөх хугацаа нь нэг жилээс цааш бол хөрөнгийг эргэлтийн бус хөрөнгө, өглөгийг урт хугацаат гэж ангилна. Эргэлтийн хөрөнгийг хөрвөх чадвараар нь мөнгөн хөрөнгө, богино хугацаат хөрөнгө оруулалт, авлага, бараа материал нүэ бүхий зүйлс, урьдчилж гарсан зардал ба тооцоо гэж ангилж балансад байршуулдаг.

Бизнеийн үйл ажилагааны явцад бусдад төлөхөөр хүлээсэн үүрэг буюу санхүүгийн хариуцлагыг өглөг гэнэ. Өглөгийг төлөгдөх хугацаанаас нь хамааруулж урт ба богино хугацаат гэж ангилдаг. Балансын пассивын дараагийн хэсэг нь Хувьцаа эзэмшигчдийн өмч. Хувьцаа эзэмшигчдийн өмнө нь хувьцаа эзэмшигчдийн оруулсан өмч дээр хуримтлагдсан ашгийг нэмсэн дүн, өөрөөр хэлбэл ААН байгууллагын хөрөнгөөс өглөгийг хассаны дараа үлдэх хувь оролцоо юм. Хувьцаа эзэмшигчдийн өмч хэсэгт Өмчийн хувьцаа, Нэмж төлөгдсөн капитал, хуримтлагдсан ашиг, алдагдлыг харуулдаг.

Баланс, түүний бүтэц, агуулга ба ангилал Манай улсын ННБ-ийн хуульд зааснаар ААН, байгууллага санхүүгийн тайлангаа Санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт /ОУСТС/-д нийцүүлэн бэлтгэдэг журамтай. Санхүүгийн иж бүрэн тайлан нь ОУБС 1 “Санхүүгийн тайлангийн тодруулга”-д зааснаар бүрдэх үүрэгтэй.

1.

2.

3.

4.

5.

Баланас Орлогын /буюу ашгийн/ тайлан Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан Мөнгөн гүйлгээний тайлан Нэмэлт тодруулга

Санхүүгийн тайлан бэлтгэхэд баримтладаг үндсэн зарчим нь: Ойлгомжтой байх – ойлгоход хялбар, гэхдээ чухал мэдээллийг хасаж болохгүй Зохистой байх – хэрэгцээг хангах, өнгөрсөн, одоо, ирээдүйг үнэлэх бололцоотой байх Мэдэгдэхүйц үнэмшилтэй байх – Ноцтой алдаагүй, мөн чанарыг бүрэн илэрхийлэхээр байх Хянамгай байх – аливаа тооцооллыг хийхдээ сэрэмжтэй байх, болгоомжтой байх Иж бүрэн байх – бүх ажил гүйлгээ бүрэн тусгагдсан байх Зэрэгцүүлэх боломжтой байх – олон оноор эсвэл бусад аж ахуйн нэгжтэй зэрэгцүүлэгдэхүйц үзүүлэлттэй байх Үнэн зөв илэрхийлэлтэй байх – санхүүгийн байдлын өөрчлөлтийг бодитой илэрхийлэхүйц байх

Хэлбэрээс мөн чанар давамгай байлгах – ажил гүйлгээний хууль зүйн болон харагдах талаас нь эдийн засгийн агуулгыг илүүд үзэхээр байх Төв голч чанар – үйл явдлыг өрөөсгөл байдлаар тусгахгүй байх Цаг үеэ олсон байх – хэрэглэгчдэд мэдээллийг цаг алдахгүй хүргэж байх, ажил гүйлгээг хугацаанд нь мэдээлж, тайланд тусгаж байх эдгээр болно. Аж ахуйн нэгж нь мөнгөн гүйлгээний мэдээллээс бусад санхүүгийн тайланг нягтлан бодох бүртгэлийн хуримтлуулан тооцолт суурь дээр үндэслэн бэлдсээр ирсэн бөгөөд мөнгөн гүйлгээний тайланг мөнгөн сууриар тооцоолж гаргадаг. Хуримтлуулан тооцолтын суурийн дагуу ажил гүйлгээ, үйл явдлыг гарч орлого буй болох нь тодорхой болсон, зардал гарах нь эргэлзээгүй болсон үед тооцож бүртгэх ба холбогдох хугацааны бүртгэл, санхүүгийн тайланд тусгадаг. Санхүүгийн тайлангийн бүрэлдэхүүн хэсэг бүр нь маш тодорхой бөгөөд ойлгомжтой цомхон байдлаар илэрхийлэгдсэн байх ёстой. Түүнчлэн дараах мэдээллийг ил тод байдлаар харуулах ба толилуулсан мэдээллийг зохих ёсоор ойлгоход шаардлагатай гэж үзвэл дахин давтаж байх ёстой.  

Тайлагнагч ААН-ын нэр ба танилцуулгын бусад зүйлс Санхүүгийн тайлан нь бие даасан ААН эсвэл бүлэг ААН-ын алинд нь хамрагдах талаар



лавлагаа Санхүүгийн тайлангийн холбогдох бүрэлдэхүүн хэсэгт нийцэн хамрах хугацаа, эсвэл

 

балансын өдөр Тайлагнасан валют Санхүүгийн тайлангийн толилуулгад ашигласан тооны нарийвчлалын түвшин

Баланс үндсэн дөрвөн төрөлтэй. Үүнд: 1. Эхлэлтийн баланс. ААН байгууллага шинээр үүсгэн байгуулагдах, эсвэл зохион байгуулалт нь шинэчлэгдэн өөрчлөх нөхцөлд тухайн нэгжийн хөрөнгө, өглөг, эзэмшигчдийн өмчийн хэмжээг тусгасан балансыг эхлэлтийн баланс гэнэ.

2. Дуусгалтын баланс. ААНБ үйл ажилагаагаа зогсоох, эсвэл татан буугдах дампуурах, зохион байгуулалт нь өөрчлөгдсөн нөхцөлд тухайн нэгжийн хөрөнгө, эх үүсвэрийн хэмжээг харуулсан балансыг дуусгалтын баланс гэдэг.

3. Үндсэн үйл ажиллагааны баланс. Бизнесийн хэвийн үйл ажилагааны нөхцөлд тухайн нэгжийн санхүүгийн байдлыг хугацааны тодорхой үеэр тасалбар болгон илэрхийлсэн балансыг үндсэн үйл ажиллагааны баланс гэнэ.

4. Ажлын хүснэгт. ААНБ бүр тайлант үеийнхээ үйл ажиллагааг хугацааны аль нэгэн үеэр тухайлбал, сар, улирал жилийн эцсээр тасалбар болгож ажил гүйлгээний баримтаарх үзүүлэлтийг Ерөнхий дансанд хөтлөснөө дүгнэж эцсийн үлдэгдлийг нь тодорхойлоод тайлант хугацааны үйл ажиллагааны үр дүнг тооцоолж олгох үүднээс бэлддэг тооцооллын маягтыг ажлын хүсэнгт гэдэг. Ажлын хүснэгтийн маягтын бүтэц нь Зохицуулгын өмнөх хяналтын үлдэгдэл, зохицуулгын бичилт, Зохицуулгын дараах хяналтын үлдэгдэл, Ашгийн тайлан, Өмч өөрчлөгдөлтийн тайлан, Баланс гэсэн зургаан баганаарх дебет, кредитийн дүнгүүд нь хос хосоороо тэнцүү байдгийг өмнөх бүлэгт дурдсан байгаа. Балансыг даарах үнсдэн хоёр хэлбэрээр бэлтгэдэг: 1. Данс хэлбэртэй баланс. Хөрөнгийн зүүн гар талд, Өглөг ба Өмчийг баруун гар талд зэрэгцүүлэн байрлуулсан байвал Данс хэлбэртэй баланс гэнэ.

2. Тайлангийн хэлбэртэй баланс. Хөрөнгө, Өглөг, Өмчийг доош нь цувруулан байрлуулснаар жагсаасан байгаа нь Тайлан хэлбэртэй баланс юм. Баланс нь бүлэг, хэсэг зүйлүүдээс бүрдсэн бүтэцтэй. Балансын зүйл нь хөрөнгө, өглөг, өмч гэсэн гурван ангилалтай. Ийнхүү балансын зүйлүүдийг актив, пассив талуудад тус тусынх нь дансны ерөнхий нэрийн дагуу мөрүдээр тусгадаг. Хөрөнгө бол өнгөрсөн ажил гүйлгээ буюу үйл явдлын үр дүнд тухайн ААНБ –ын олж авсан, эсвэл хяналтандаа байлгаж байгаа ирээдүйд эдийн засгийн магадлалт үр ашгийг нь хүртэхээр хүлээж байгаа зүйлс юм. Хөрөнгийн ирээдүйн эдийн засгийн үр ашиг нь ААН-ын мөнгөн ба түүнтэй адилтгах хөрөнгийг шууд ба шууд бусаар бй болгох чадамж. Хөрөнгийн ирээдүйн эдийн засгийн үр ашиг нь ААН-д янз бүрийн байдлаар орж ирж болно.тухайлбал хөрөнгө нь: 

Дангаараа юмуу бусад хөрөнгөтэй хамт худалдан борулулах бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл

  

ба гадагш гүйцэтгэх ажил үйлчилгээнд ашиглагдана. Тухайн хөрөнгийг өөр төрлийн хөрөнгөөр арилжина. Өглөг төлөхөд хөрөнгөө өгснөөр өглөгийг барагдуулна. ААН-ийн эздэд хуваарилан олгосон байж болно.

Хөрөнгийг ашиглагдах хугацаагаар нь эргэлтийн хөрөнгө, эргэлтийн бус хөрөнгө гэж хоёр ангилдаг.

Өглөг нь тухайн аж ахуйн нэгж, байгуулага үйл ажиллагааныхаа явцад үүссэн өглөгийг бусдад төлөхөөр хүлээсэн эдийн засгийн хариуцлага юм. Өглөгийн гол мөн чанар нь ААН-ийн өнөөгийн хүээх үүрэг хариуцлага. Өглөг нь голдуу хөрөнгө худалдаж авсан, хөрөнгө авах тухай үл цуцлагдах гэрээ байгуулсан үед үүсдэг. Өөрөөр хэлбэл, өглөг нь ажил гүйлгээ, өнгөрсөн бусад үйл явцын үр дүнд үүсдэг. Жишээлбэл, бараа худалдаж авах, үйлчилгээ хэрэгжүүлэх, арилжаа наймааны өглөг үүсгэхэд хүргэдэг ба тэрчлэн банкнаас авсан зээл авсан ахул уг арилжаа наймааны өглөг ба банкны

зээл тэдгээрийг хугацаанд нь зохих газар,

байгууллагад эргүүлэн төлөх хариуцлагыг тухайн зээлдэгч нхь хүлээх болдог байна. Ийнхүү өглөг нь аж ахуйн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх явцад үүссэн өрийг гэрээнд заасан хугацаанд төлөх хариуцлага болдог юм. Өглөгийг хугацаагаар нь богино хугацаатай, урт хугацаатай гэж хоёр ангилнха. Өмч буюу капитал нь тухайн бизнесийн нэгжийн мэдэлд ашиглагдаж байгаа өөрийн хөрөнгийн эх үүсвэр юм. Аж ахуйн нэгжийн тухайлбал, хувьцаат компани, корпорацийн өмчийг ерөнхийд нь хувьцаа эзэмшигчдийн өмч, нэмж төлөгдсөн капитал, хуримтлагдсан ашиг гэж гурав ангилдаг. Балансын бүтцийг дээрх үндсэн таван багц хэсгээр тоймлон дүрслэв. “Ундрах” компани Баланс 2008.12.31 Актив (Хөрөнгө) Хөрөнгийн төрөл 1. Эргэлтийн хөрөнгө 2. Эргэлтийн бус хөрөнгө Хөрөнгийн бүгд дүн

Дүн 700 300 1,000

Пассив (Эх үүсвэр) Эх үүсвэрийн төрөл 3. Эргэлтийн өглөг 4. Эргэлтийн бус өглөг 5, Эзэмшигчдийн өмч Өглөг ба Өмчийн бүгд дүн

(төгрөг) Дүн 250 350 400 1,000

Хөрөнгө: Нийт хөрөнгө = Эргэлтийн хөрөнгө + Эргэлтийн бус хөрөнгө 700 + 300 = 1,000 Эх үүсвэр: Нийт эх үүсвэр = Өглөг + Эзэмшигчдийн өмч 250 + 350 + 400 = 1,000 Ийнхүү аливаа газар, байгууллагын балансын хоёр талын дүнгүүд өөр хоорондоо тэнцүү байдгийг дээрх товч үзүүлэлтээс харж болно. Балансын маягтад бүртгэлийн мэдээллийг тусгах журам, балансын ач холбогдол Санхүүгийн тайлангийн нэг гол бүрэлдэхүүн хэсэг нь балансын маягт бөгөөд эл тайланд тухайн бизнесийн байгууллагын хөрөнгө, өглөг, өмчийн гол бүлэг бүрийн тодорхой бөгөөд

цомхотгон хураангуйлсан нэртэй боловч бүрэн хэмжээгээр нэгтгэсэн дүнтэйгээр тайлант үеийн эхний ба эцсийнхээр нь зэрэгцүүлж тусгадаг юм. ААНБ-ын санхүүгийн тайлан бэлтгэж, гаргах аргачлалд зааснаар балансыг манай улсын Сангийн яамнаас батлан гаргасан СТ-1 /Санхүүгийн тайлан-1/, загварын дагуу бэлтгэнэ. Балансын 1,3 дугаар баганад хэсгийн дүнг, 2,4 дүгээр баганад бүлгийн дүнг бичдэг. Жилийн эцсийн санхүүгийн тайланг заавал зэрэгцүүлэлт бүхий үзүүлэлттэйгээр гаргадаг. Харин үлдэгдлийг хооронд зэрэгцүүлэх шаардлагагүй сарын болон улирлын баланс хоёр багантай байж болно. Хөрөнгө, өглөг, өмчиг балансад тус тусынх нь зохих үнэлгээгээр нийт дүнгээр тусгана. Харин хөрөнгийн аль нэг зүйлийг өглөг, эсвэл өөрийн эх үүсвэрээр нөхөх байдлаар балансаас хасаж тооцохыг үл зөвшөөрнө. Жишээлбэл, эргэлтийн хөрөнгийн дүнг баланасад нийт эргэлтийн хөрөнгөнийхөөс богино хугацаатай зээл, өглөгийг хасаж ажлын цэвэр капитал байдлаар балансад тусгаж болохгүй. Эргэлтийн хөрөнгийг балансад хөрвөх чадварын дарааллаар байрлуулдаг. Эргэлтийн хөрөнгөнд хамаарах гол таван зүйл нь мөнгө ба түүнтэй адилтгах зүйлс, богино хугацаатай хөрөнгө оруулалт, авлага, бараа материал, урьдчилж төлсөн зардал, урьдчилж төлсөн тооцоо юм. Мөнгөн хөрөнгө нь балансын Эргэлтийн хөрөнгө гэсэн бүлгийн эхний зүйл болж тухайн үеийн ханшаарх үнэлгээгээр тусгагдана. Тусгай зориулалтаар хязгаарлагдсан, жшээлбэл, урт хугацаатай хадгалуулсан юмуу зээлдүүлсэн мөнгө нь урт хугацааны туршид тэр хэлбэрээрэ байсаар байх учраас эргэлтиийн бус хөрөнгөнд ангилагдсанаар балансад тусгагдана. Богино хугацаатай хөрөнгө оруулалтыг зах зээлийн үнээр үнэлнэ. Бизнесийн ердийн үйл ажиллагаанаас үүссэн, 12 сарын дотор цуглуулагдахаар хүлээж буй авлагыг балансын эргэлтийн хөрөнгө хэсэгт мөнгө ба богино хугацаатай хөрөнгө оруулалтын дараа тусгана. Авлагын нийт дүнгээс эргэлзээтэй авлагын хасагдуулгыг хасаж цэвэрлэснээр балансанд тусгана. Аж ахуйн нэгж, байгууллагын балансад Эргэлтийн хөрөнгө гэсэн бүлгийн 4 дүгээр зүйлд бараа материал гэсэн ерөнхий ангилалд дараах хөрөнгө багтана. Үүнд: түүхий эд үндсэн материал, дуусаагүй үйлдвэрлэл, бэлэн бүтээгдэхүүн хагас бэлэн бүтээгдэхүүн бараа, ханагмжийн зүйл гэх мэт зориулалттай зүйлс орно.

Урьдчилж төлсөн зардал нь өртгөөрөө балансын Эргэлтийн хөрөнгөнд бараа буюу бараа материал гэсэн хөрөнгийн дараа тусгагдана. Балансын Эргэлтийн бус хөрөнгөн гэсэн бүлгийн эхний хэсэгт үндсэн хөрөнгө нь төрөл тус бүрээрээ анхны өртгөөс нь түүний хуримтлагдсан элэгдлийг хасаж тооцсон дансаарх өртгийн хэмжээгээр тусгагдана. Биет бус хөрөнгө нь балансын Эргэлтийн бус хөрөнгө бүлгийн хоёр дахь зүйлд анхны өртгөөс элэгдлийг шууд хассан хэмжээгээр мөнхүү хөрөнгийн төрлөөр тайлагнагдана. Биет бус хөрөнгийн дүн ихээхэн буюу чансаалаг байвал түүнийг биет үндсэн хөрөнгөөс тусад нь тусгах ёстой. Дүн нь их биш бол бусад хөрөнгө хэсэгт тусгаж ч болно. Урт хугацаатай капитал оруулалтыг эргэлтийн бус хөрөнгө хэсгийн дараа тусгана. Энэ нь өөр компани, корпораци урт хугацаагаар гаргасан вексел бонд худалдан авалт, бусдад зээлдүүлсэн мөнгө, эсвэл ирээдүйд үүсэх хэрэгцээнд зориулах хөрөнгө бүрдүүлэх зорилгоор байгуулсан сан буюу хадгаламж гэх мэт хэлбэрээр буй болсон байдаг. Дээр ба доор дурдсан хөрөнгө, эх үүсвэрийг балансад тусгах байдлыг дүрсэлвэл: Актив

Пассив

Эргэлтийн хөрөнгө

Эргэлтийн өглөг

Эргэлтийн бус хөрөнгө

Эргэлтийн өглөг Өмч

1, Эргэлтийн хөрөнгө 2, Биет хөрөнгө 3,Эргэлтийн өглөг Бэлэн мөнгө Газар Цалин хөлсний өглөг Харилцахад байгаа мөнгө Барилга байгууламж НДШ-ийн өглөг Богино хугацаатай хөрөнгө (Хуримтлагдсан элэгдэл) Албан татвараарх өглөг Оруулалт Машин, тоног иөхөөрөмж Тооцоогоорх өглөг Урьдчилж төлсөн зардал (Хуримтлагдсан элэгдэл) Векселээрх өглөг Тооцоогоорх авлага Тавилга эд хогшил Богион хугацаат зээл (Эргэлзээтэй авлагын нөөц) (Хуримтлагдсан элэгдэл) Урт хугацаат өглөгөөс Векселээрх авлага Бусад үндсэн хөрөнгө төлөгдөх хэсэг Компани хоорондын авлага (Хуримтлагдсан элэгдэл) Урьдчилж төлөгдсөн орлого Холбоотой талаас авах авлага Дуусаагүй барилга Богино хугацаат бусад өглөг Бусад авлага Биет хөрөнгийн дүн Эргэлтийн өглөгийн дүн

Бараа Бэлэн бүтээгдэхүүн Хангамжийн материал Түүхий эд материал Дуусаагүй үйлдвэрлэл Эргэлтийн бусад хөрөнгө Эргэлтийн хөрөнгийн дүн

3, биет бус хөрөнгө 2, Эргэлтийн бус өглөг Хаяас Урт хугацаат зээл Патент Урт хугацаат векселээрх Зохиогчын эрх өглөг Барааны тэмдэг Урт хугацаат бондоорх өглөг Биет бус бусад хөрөнгө Урт хугацаат бусад өглөг Биет бус хөрөнгийн дүн Эргэлтийн бус өглөгийн дүн 4, капитал оруулалт 3, Өмч “А” банкин дах хадгаламж Хувьцаа эзэмшигчдийн өмч Тайлбар: хаалтын дотор “Барилга” сан Нэмж төлөгдсөн капитал Бичигдсэн дүн нь хасах “Б” компанийн бонд Хувь нийлсэн өмч Тэмдэгтэй гэсэн утга бөгөөд Капитал оруулалтын дүн (Халаасны хувьцаа) Эл дүнг өмнөх дүнгээс нь Хөрөнгийн бүгд дүн Дахин үнэлгээгээрх нэмэлт Хасаж тухайн үзүүлэлтийн Хуримтлагдсан ашиг Бодит хэмжээг буюу жинхэнэ (алдагдал) Үлдэж буй өртгийн дүнг тодорхойлдог Өмчийн дүн Өглөг, өмчийн бүгд дүн Хөрөнгө эх үүсвэрийг Балансанд байрлуулах байдлыг дүрслэн харууллаа. Баланс дахь хөрөнгө, эх үүсвэрийн дүнг цэвэр өртгөөр буюу бодит өртгөөр байлгах үүднээс үнэлгээний хасагдуулга, эргэлзээтэй авлагын хасагдуулга (буюу нөөц), хуримтлагдсан элэгдэл, халаасны хувьцаа зэргийг хасах тэмдэгтэй дүнгээр илэрхийлдэг билээ. Ийнхүү санхүүгийн тайлангийн нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг баланс нь эргэлтийн хөрөнгийг хөрвөлтийн дарааллаар, эргэлтийн бус хөрөнгийг байран дахь дарааллаар, эргэлтийн ба эргэлтийн бус өглөгийг мөнхүү хөрвөлтийн дарааллаар буюу төлөгдөх хугацааны дарааллаар, өмчийг байран дах дарааллаар ангилан цэгцэлж агуулсан байдгаараа тухайн ажсахуйн нэгжийн хөрөнгө, эх үүсвэрийн төрлөөрх байршил, хөрвөлтийн чадамж, санхүүгийн хүчин чадал зэрэгт дүн шинжилгээ хийж, холбогдох дүгнэлт гаргахад чухал ач холбогдолтой юм. Баланс нь аж ахуйн нэгж байгууллагын хөрөнгө, өглөг, цэвэр нөөцөд байж байгаа эзэмшигчдийн өмчийн тухай мэдээллийг агуулж байдаг. Баланс нь:   

Өгөөжийн түвшингийн тооцоолол Өмчийн бүтцийн үнэлгээ Төлбөрийн чадвар ба санхүүгийн уян хатан байдлын үнэлэмж

Зэрэг эдийн засгийн үнэлгэ, дүгнэлтийн үндсэн үзүүлэлтүүдийн тооцоололд ашиглагдах мэдээллийг бүрдүүлэн агуулж байдгаараа чухал ач холбогдолтой. Санхүүгийн тайлангийн мэдээлэл хэрэглэгчид, түүний дотор санхүүжүүлэгчид (тухайн компани, корпорацийн хувьцаа эзэмшигчид буюу хөрөнгө оруулагчид) нь орлогын тайлан, түүн дэх нэгж хувьцаанд хүртэх ашгийг ихэвчлэн сонирхдог. Гэхдээ баланс, мөнгөн гүйлгээний тайлан нь санхүүгийн уян хатан байдлын талаар дүн шинжилгээ хийхэд зориулсан

ихээхэн чухал мэдээлэл агуулж байдаг. Өөрөөр хэлбэл аж ахуйн нэгж, байгууллагын эрсдэл ба ирээдүйн мөнгөн гүйлгээ-(мөнгө бүрдэлт ба ашиглан зарцуулалт)-ний үнэлгээний талаар тодорхой дүгнэлт гаргахын тулд балансыг шинжилж, тухайн байгууллагын төлбөрийн чадвар болон санхүүгийн уян хатан байдлыг тодорхойлох шаардлагатай. Бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ зээлээр олгогч буюу санхүүжүүлэгч гэгдэх бэлтгэн нийлүүлэгч зэрэг байгууллага, хүмүүс нь тухайн аж ахуйн нэгжийн төлбөрийн чадварыг үнэлэх (өгсөн бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ авлагыг олж авч чадах эсэхээ баттай мэдэх) зорилгоор харилцаа тогтоох гэж байгаа аж ахуйн нэгжийн мөнгө, түүнтэй адилтгах зүйлс ба богино хугацаат зээл, өглөгийн харьцаануудыг сонирхдог. Эдгээр мэдээллийг балансаас шууд юм уу зохих тооцоолол хийснээр олж харах боломжтой. Мөэ балансан дахь тоон мэдээллийг ашиглан аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн байдал, гаднын нөлөөнд автах эсэх (хараат байдал), бие даалтын чадвар, өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ, хангамж зэргийг судалдаг. Ийм учраас баланс нь тухайн газар, байгууллагын товч тодорхой “Нэрийн хуудас” –ны үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Гэхдээ баланс нь зарим талын дутагдалтай. Энэ нь: 1. Хөрөнгө ба өглөгийг түүхэн өртгөөр тусгадаг учраас баланс нь одоогийн буюу өнөөгийн үнэ цэнийн тухай мэдээлэл агуулдаггүй.

2. Авлагын цугларалт, бараа материалын борлогдох байдал, биет ба биет бус хөрөнгийн ашиглагдах хугацаа зэргийг тодорхойлоход зарим талын хүндрэлтэй.

3. Баланс нь бизнесийн хувьд үнэ цэнэ бүхий чанар, байдлыг бодитой үнэн зөв тооцох боломжгүй, өөрөөр хэлбэл, үйл ажиллагааны явцад нэгэнт бий болсон мэдээллийг үнэнхүү байсан, байгаа тэр л хэлбэрээр нь тайлагнахаас бус, ирээдүйд тийм, ийм болно, үйл ажиллагааны явцад тийм, ийм арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэнсэн бол тийм үр өгөөжтэй болж болох байж гэхчлэнгээр шинжлэн боловсруулалт хийснээрх мэдээлэл агуулдаггүйн улмаас маш олон зүйл тусгагдалгүй орхигддог. Тухайлбао, хүмүүн нөөцийн талаарх үзүүлэлт буюу сайтар мэргэшсэн, идэвх санаачлана бүхий ажилтан, ажилчид нь тухайн байгууллагын хувьд бүхнийг шийдвэрлэгч чухал хүчин зүйл мөн боловч энэ талаарх мэдээллийг балансанд тусгах ямар ч боломж арга зүй байхгүй. Энэ нь санхүүгийн тайлагналын нэгэн дутагдал гэж тооцож болох нь зүй мөн боловч ерөөс нягтлан бодох бүртгэл хөтлөлт, санхүүгийн тайлан бэлдэлтэд тогтсон арга зүй нь ийм юм. Гэхдээ энэ бүх дутагдлыг балансад шинжилгээ, дүгнэлт хийснээр мэдэж болно. Балансын шинжилгээ нь санхүүгийн менежментийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг нь бөгөөд удирдлагын шийдвэр гаргаж хэрэгжүүлэх гүйцэтгэлийг үнэлж дүгнэхэд хэрэглэдддэг арга барилуудын нэгдэл юм.

3. Эргэлтийн хөрөнгийн талаар балансанд тусгагдах үзүүлэлт Хэрэгжих хугацаа буюу төлөгдөх хугацаа нь тухайн санхүүгийн жилд багтаж байгаа бол хөрөнгийг эргэлтийн хөрөнгө, өглөгийг богино хугацаат гэж ангилна. Дараах нөхцөл бүрдсэн ахул хөрөнгийг Эргэлтийн хөрөнгө гэсэн ангилалд хамааруулж балансад тусгадаг: a) Аж ахуйн нэгжийн үйлажиллагааны орчлын хэвийн нөхцөлд хэрэгжихээр хүлээгдэж байгаа, эсвэл худалдан борлуулах юм уу ашиглахаар эзэмшиж байгаа төрөл бүрийн хөрөнгө

b) Үндсэндээ худалдан борлуулах зориулалтаар богино хугацаанд эзэмшиж байгаа бөгөөд тайлангийн өдрөөс хойш 12 сарын дотор хэрэгжих- (худалдах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд ашиглах, үйл ажиллагааны хэрэгцээнд ашиглах)-ээр хүлээгдэж баыгаа төрөл бүрийн хөрөнгө. c) Ашиглалтанд нь ямар нэг хязгаар тавьдаггүй (жишээлбэл, хугацаатай хадгаламжинд хийсэн юм уу ямар нэгэн ажлын барьцаанд тавьсан мөнгө мэтээс бусад) мөнгө түүнтэй адилтгагдах хөрөнгө. Дээрх ангиллынхаас бусад бусад бүх хөрөнгө нь Эргэлтийн бус хөрөнгө гэсэн ангилад багтаан балансанд тусгадаг болой. Мөнгө ба түүнтэй адилтгагдах зүйлс Байгууллагын касс болон харилцах дансанд байгаа төгрөг, гадаад валют, тусгай зориулалт бүхий мөнгөн сан, мөнгөтэй адилтгах (мөнгөний адилтгуур гэгдэх) бусад зүйлс- (чек, цахим карт, сертификат)-ийг мөнгөн хөрөнгөнд хамааруулж балансанд тусгадаг. Үүнд бас тусгай зориулалт бүхий мөнгөн сан дахь мөнгө, цалин ба ноогдол ашиг төлөхөд зориулсан мөнгө зэрэг орно. Тусгай зориулалтаар хязгаарлагдсан мөнөг нь урт хугацаанд ашиглах зорилготой бол эргэлтийн бус хөрөнгөнд ангилагдана. Тайлант үеийн үйл ажиллагаанд ашиглах боломжгүй мөнгийг эргэлтийн хөрөнгөөс тусгаарлах ба балансанд эргэлтийн бус хөрөнгө гэсэн бүлэгт тусгадаг. Касс дахь бэлэн мөнгө нь байгууллага ажилчиддаа цалин хөлс олгох, удирдлагын болон үйл ажиллагааны өдөр тутмын хэрэгцээнд ашиглах зорилгоор байгууллагад хадгалагдаж байгаа тодорхой бага хэмжээний мөнгөн хөрөнгө юм. § 3. Эргэлтийн хөрөнгийн талаар балансанд тусгагдах үзүүлэлт Хэрэгжих хугацаа буюу төлөгдөх хугацаа нь тухайн санхүүгийн багтаж байгаа бол хөрөнгийг эргэлтийн хөрөнгө, өглөгийг бо хугацаат гэж ангилна. Дараах нөхцөл бүрдсэн ахул хөрөнгийг эргэлтийн хөрөнгө ангилалд хамааруулж балансанд тусгадаг: а) Аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааны орчлын хэвийн нө. хэрэгжихээр хүлээгдэж байгаа, эсвэл худалдан борлуулах юм ашиглахаар эзэмшиж байгаа төрөл бүрийн хөрөнгө б) Үндсэндээ худалдан борлуулах зориулалтаар богино хугац' эзэмшиж байгаа бөгөөд тайлангийн өдрөөс хойш 12 сарын д хэрэгжих-(худалдах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд ашиглах, ү ажиллагааны хэрэгцээнд ашиглах)-ээр хүлээгдэж байгаа бүрийн хөрөнгө в) Ашиглалтанд нь ямар нэг хязгаар тавьдаггүй (жишээлбэл, хугац хадгаламжинд хийсэн юм уу ямар нэгэн ажлын барьцаанд тав мөнгө мэтээс бусад) мөнгө, түүнтэй адилтгагдах хөрөнгө. Дээрх ангиллынхаас бусад бүх хөрөнгө нь эргэлтийн бус хөрөнгө гэсэн ангилалд багтаан балансанд тусгадаг болой.

Мөнгө ба түунтэй адилтгагдах зүйлс Байгууллагын касс болон харилцах дансанд байгаа төгрөг, гадаад валют тусгай зориулалт бүхий мөнгөн сан, мөнгөтэй адилтгах (мөнгөк» адилтгуур гэгдэх) бусад зүйлс-(чек, цахим карт, сертификат)-ийг мөнгөн хөрөнгөнд хамааруулж балансанд тусгадаг. Үүнд бас тусгай зориу.тиг бүхий мөнгөн сан дахь мөнгө, цалин ба ноогдол ашиг төлөхөд зориулсан мөнгө зэрэг орно. Тусгай зориулалтаар хязгаарлагдсан мөнгө нь уг хугацаанд ашиглах зорилготой бол эргэлтийн бус хөрөнгөнд ангилагдг-- Тайлант үеийн үйл ажиллагаанд ашиглах боломжгүй мөнгийг эргэлт: хөрөнгөөс тусгаарлах ба балансанд эргэлтийн бус хөрөнгө гэсэн бүлэгт тусгадаг. Касс дахь бэлэн мөнгө нь байгууллага ажилчиддаа цалин хөлс ол: удирдлагын болон үйл ажиллагааны өдөр тутмын хэрэгцээнд ашиглах зорилгоор байгууллагад хадгалагдаж байгаа тодорхой бага хэмжээний мөнгөн хөрөнгө юм. Банкин дахь харилцах дансанд байгаа аж ахуйн нэгжийн мөнгө нь бэлтгэн нийлүүлэгчид ба байнгын харилцаатай бусад байгууллагатай хийх тооцоог бэлэн бусаар төлөхөд зориулагдсан хөрөнгө юм. Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт Үйл ажиллагааны хэрэгцээний ашиглалтаас илүү гарч үлдээд байгаа буюу ашиглалтаас сул чөлөөтэй байгаа мөнгөн хөрөнгийг үр өгөөжтэй буюу ашиг авчрагч болгон ашиглах зорилгоор хэрэглэж байгааг богино хугацаагаарх хөрөнгө оруулалт гэсэн хэсэгт оруулан балансанд тусгадаг. Энэ нь өөр компани, корпорацын богино юм уу урт хугацаагаар гаргасан бонд, вексеал, хувьцаа гэх мэтийг зах зээлээс худалдан аваад тухайн тайлант үед буюу богино хугацаанд худалдан борлуулж ашиг (олз) олох зорилгоор буй болгосон бусдын үнэт цаас юм уу богино хугацаагаар нээсэн хадгаламж, сан гэх мэт хэлбэртэй. Ийнхүү хэрэгцээнээс илүү гараад байгаа хөрөнгөөрөө бусдыг түр санхүүжүүлээд хүү, ноогдол ашиг хэлбэрээр олз (ашиг) олох зорилгоор бусдын үнэт цаас (marketable securirties) худалдан авалт нь богино хугацаат хөрөнгө оруулалт юм. Тухайлбал: 1. Зах зээлээс үнэт цаас худалдан авалт: Үүнд тайлант хугацааны дотор борлуулснаар өгөөжийг нь хүртэх зорилгоор бусад компани, корпорацын богино хугацаатай гаргасан хувьцаа, бонд, вексел, тэрчлэн нэг жилийн хугацаагаар гаргасан засгийн газрын бонд зэрэг үнэт цаас худалдан авалт хамаарна. Энэ төрлийн үнэт цаас нь зах зээлд мөнгө болж хувирах чадвартай, мөнгөний хэрэгцээ гармагц зах зээлд гарган худалдаж болохуйц байх зэрэг үндсэн шалгууруудыг хангасан байж л богино хугацаатай капитал оруулалтад хамаарна.

2. Богино хугацаанд ашиглахаар урт хугацаат үнэт цаас худалдан авалт: Өөр компани, корпорацаас юм уу засгийн газраас олон жилийн хугацаатай гаргасан үнэт цаасыг хүү, ноогдол ашгийг нь тооцох юм уу зарлах үед нь олж авсаны дараа буцаагаад худалдах зорилгоор худалдаж авсан бол тэр нь тухайн аж ахуйн нэгжийн хувьд богино хугацаат капитал оруулалт болдог.

3. Богино хугацаатай хадгаламж: Нэг жил хүртэл хугацаа зааж банкинд юм уу банк хэлбэрийн байгууллагад хадгалуулсан мөнгийг богино хугацаат хадгаламж гэдэг бөгөөд заагдсан хугацаанд энэхүү капитал оруулалт нь эзэн байгууллагын хэрэглээнээс (эргэлтээс) тусгаарлагдах ба эзэмшилт нь тэрхүү мөнгө хадгалагч талд түр шилжсэнээр богино хугацаатай капитал оруулалтанд тооцогдоно.

Богино хугацаатай хөрөнгө оруулалт нь дараах шалгуурыг хангасан байх ёстой. Үүнд: 1. Борлуулахад бэлэн байх 2. Шаардлагатай үед нэг жил эсвэл үйл ажиллагааны циклийн аль уртжж мөнгөнд хөрвүүлэх зорилготой байх шаардлагатай. Урт хүгацаатай хөрөнгө оруулалт Урт хугацаатай хөрөнгө оруулалтын дараах төрлүүд байна.

1.

Бонд, энгийн хувьцаа,урт хугацаат өрийн бичиг гэх мэт үнэт цаасаар хийсэн хөрөнгө оруулалт.

2. Үйл ажиллагаанд ашиглахгүй хөрөнгө оруулалтын зориулалттай үндсэн хөрөнгөөр хийсэн хөрөнгө оруулалт.

3. Эргэлтээс гаргах сан, тэтгэврийн сан, үйлдвэр өргөжүүлэх сан гэх мэт тусгай зориулалтын сан дахь хөрөнгө оруулалт.

4. Нэгдээгүй хараат ба хамсаа компани дахь хөрөнгө оруулалт. Урт хугацаат хөрөнгө оруулалтыг олон жилийн турш эзэмшдэг ба нэгээс дээш жилийн хугацаанд мөнгөнд хөрвөх ба ихэвчлэн урт хугацаанд санхүүжигч компанийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих, тодорхой нөлөөлөлтэй байх зорилгоор эзэмшсэн хөрөнгө оруулалт байдаг. Авлага Тогтворжсон зах зээлийн нөхцөл дэх арилжаа наймаа хэрэгжүүлэлт нь худалдагч (үйлчлэгч), худалдан авагч (үйлчлүүлэгч) хоёр талын харилцан итгэлцэлд тулгуурладаг. Худалдагч тал бүтээгдэхүүн, ажил, үйлчилгээгээ худалдан авагч талд урьдаар өгөөд тооцоогоо дараа үед буюу үйлчлүүлэгч тал уг зүйлсийг шууд цааш дамжуулан худалдсанаар юм уу, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж түүнийгээ борлуулснаар төлбөрийн хэрэглүүр-мөнгөтэй болсон тэр үед нь хийж дуусгадаг тогтолцоо бол бизнес эрхлэгч талууд бие биедээ санхүү, эд материалын туслалцааг түр хугацаанд өгч, нэг нь нөгөөдөө илүү зардал, хөлсгүйгээр ач тус хүргэж байгаа үйлдэл юм. Ийнхүү худалдагч тал (зээлдүүлэгч) бараа. бүтээгдэхүүнээ түр хугацааны зээлээр өгч байгааг зээлээр борлуулалт гэх ба худалдан авагч тал-(зээлдэгч)-ын үйлдлийг зээлээр худалдан авалт гэнэ. Зээлээр борлуулсанаар худалдагч талд тооцоогоорх авлага (accounts receivable receivable), зээлээр худалдан авсанаар худалдан авагч талд тооцоогоорх өглөг (accounts payably, payables, trade payables) үүснэ. Зээлээр худалдагч тал бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ төлбөрт худалдан авагч талаас дараа үед нэхэмжлэн авах мөнгөн дүн нь худалдагч талын бүртгэл, балансанд авлага гэснээр тусгагдана. Авлага нь нэг жилийн дотор төлөгдөх хугацаатай бол богино хугацаат авлага гэснээр эргэлтийн хөрөнгөнд, нэгээс дээш жилийн хугацаатай ахул урт хугацаат авлага гэснээр баланс дахь эргэлтийн бус хөрөнгө хэсэгт тусгагдана. Авлагыг: 1. Төлөгдөх шинж байдлаар нь: Хэвийн ба хэвийн бус 2. Хугацаагаар нь: Байнгын ба байнгын бус

3. Хамрах хүрээгээр нь: Худалдааны (буюу арилжааны авлага) ба худалдааны бус (буюу арилжааны бус авлага) гэж ангилснаар нягтлан бодох бүртгэлд болон балансанд тусгадаг. Төлөгдөх хугацаа нь хараахан болоогүй байгаа авлагыг хэвийн авлага гэж үзэх ба түүнийг тооцоогоорх авлагын дансанд бүртгэнэ. Төлөгдөх хугацаа нь хэтэрсэнээс хүү, алданги тооцоход хүрсэн авлагыг хэвийн бус авлага гэнэ. Байнгын авлага гэдэг нь бараа, бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний борлуулалттай уялдаж тогтмол үүсч байдаг авлага юм. Жишээлбэл, хүнсний үйлдвэрийн газар, тухайлбал, талхны үйлдвэр нь үйлдвэрлэсэн бэлэн бүтээгдэхүүн-талхыг гэрээт жижиглэнгийн дэлгүүрүүдэд өдөр тутамд нь нийлүүлсээр байх ба өмнөх долоо юм уу тав хоногт бэлтгэн нийлүүлсэн зүйлийнхээ тооцоог энэ долоо хоногийн товлосон нэг өдөрт хийдэг учраас байнгын авлагатай байхаас өөр аргагүй. Байнгын бус авлага нь ихэвчлэн капитал оруулалтын шинжтэйгээр хааяа гардаг борлуулалтын бус бөгөөд урт хугацааны хэрэгжилт бүхий үйл ажиллагаатай холбогдон үүсдэг. Бизнесийн үндсэн үйл ажиллагааны үед худалдан авагчдад бараа, бүтээгдэхүүнээ зээлээр өгсөнөөр юм уу үйлчилгээнийхээ хөлсийг дараа авахаар хэрэгжүүлснээр үүссэн тооцоо нь худалдааны авлага (trade account recevable) юм. Үндсэн бус үйл ажиллагааны явцад үүссэн авлагыг худалдааны бус авлага гэнэ. Авлагын зарим хэсэг нь найдваргүй болж төлөгдөхгүй байх явдал бага биш байдаг. Ийм учраас зээлээр худалдсан зүйлийн тооцоогоорх авлагын холбогдох дүнгээс эргэлзээтэй авлагын хасагдуулгыг тогтсон журмын дагуу тооцож, тайлант үеийн авлагын үндсэн дүнгээс хасахад зориулсан нөөц бүрдүүлж үйл ажиллагааны зардал болгодог. Ингэснээр балансан дахь авлагын нийт дүн нь эргэлзээтэй авлагын хасагдуулгын хэмжээгээр хорогдож цэвэр дүнгээр илэрхийлэгдэнэ. Бараа материал Бараа-материалаарх хөрөнгөнд: а) Бизнесийн хэвийн үйл ажиллагааны үед худалдан борлуулахаар эзэмшиж байгаа хөрөнгө б) Бүтээгдэхүүн болгож (үйлдвэрлэсний дараа) худалдан борлуулах зорилгоор үйлдвэрлэлийн дамжлагад боловсруулж байгаа түүхий эд, түүнд зориулж зарцуулсан төрөл бүрийн хөрөнгө, зардал в) Үйлчилгээ хэрэгжүүлэхэд ашиглахаар, эсвэл үйл ажиллагаанд хэрэглэж зарцуулахаар байлгаж буй бараа, түүхий эд, материал, хангалтын зүйлс хэлбэрээр байгаа зүйлс ордог. Худалдан борлуулах зорилгоор олж эзэмшсэн бараа, эсвэл борлуулах зориулалт бүхий бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд ашиглах хөрөнгийн зүйлсийг бараа материал гэнэ. Үйл ажиллагааны мөн чанараас хамааруулан бараа материал гэж үзэх зүйлсийг тодорхойлдог. Худалдааны байгууллагад бол бараа, үйлдвэрлэл эрхэлдэг газарт бол бэлэн бүтээгдэхүүн, дуусаагүй үйлдвэрлэл, түүхий эд материал ба хангалтын зүйлс нь бараа материал юм. Харин үйлчилгээ хэрэгжүүлдэг компанийн хувьд бараа материал нь үйл ажиллагааны хангалтын зүйлс засварын материал, сэлбэгээс бүрддэг.

Түүхий эд материал: Энэ нь үндсэн ба туслах материал гэсэн ангилалтай Балансанд эдгээрийг худалдаж авсан үнэ, олж бэлтгэх, тээвэрлэж авчрахтай холбогдож гарсан зардлын нийлбэр дүнгээр буюу өртгөөр нь бүртгэнэ. Бараа материалын өртөгт ордоггүй боловч тайлант үеийн зардал гэж тооцогддог зардлууд нь: а) Хаягдал (юм уу гологдол), түүнийг засах, ашиглалтад тохирохуйц болгоход зориулж зарцуулсан хөдөлмөр, материалын хөлс, эсвэл үйлдвэрлэлийн хэвийн бус зардлын хэмжээ б) Үйлдвэрлэлийн нэг дамжлагаас дараагийн шат дамжпагал шилжүүлэхэд зайлшгүй гардаг зардлаас бусад агуулахын зардал в) Бараа материалыг одоогийн байршилд авчрах болон тухайн байдал^ оруулахтай холбогдолгүй удирдлага-зохион байгуулалтын зардал г) Борлуулалтын зардал эдгээр болой. Дуусаагүй үйлдвэрлэл: Үйлдвэрлэлийн аль нэг дамжлагад яваа бөгөел боловсруулалт нь хараахан гүйцээгүй байгаа бүтээгдэхүүний өртгий: дуусаагүй үйлдвэрлэл гэнэ. Бараа, бэлэн бүтээгдэхүүн: Борлуулах зориулалттай үйлдвэрлэсэ:- бүтээгдэхүүн, ашиглаЖ болохуйц хаягдал, өөдөс, үйлдвэрлэсэн бусал зүйлс эдгээр нь бэлэн бүтээгдэхүүнд хамаарна. Худалдан борлуула- зорилгоор гаднын байгууллага, хүмүүсээс олж бэлтгэсэн зүйлүүд н. бараанд хамаарна. Хангалтын материал: Аж ахуйн үйл ажиллагаанд шаардагдах, цааш: үйл ажиллагаанд ашиглах зориулалтаар буй болгосон хангалтын зүйлс шууд зарцуулагдах багаж хэрэглэл, хөдөлмөр хамгааллын хувцас, засварын болон бусад зориулалттай зүйлс нь хангалтын материал юм. Мал амьтад: Туслах аж ахуйн зориулалтаар өсгөн үржүүлж байгаа мал, амьтадыг бизнесийн байгууллагын эргэлтийн хөрөнгөнд хамааруулан мал амьтад гэсэн хэсэгт бүртгэдэг. Ийнхүү бизнесийн байгууллага үйлдвэрлэл, ажил үйлчилгээгээ хэрэгжүүлэхэд ашиглаж буй бараа, бүтээгдэхүүн, түүхий эд материал, засварын материал ба сэлбэгийн зүйлс, ашиглаж юм уу засварлаж болох гологдол ба хаягдал, үйлдвэрлэлийн зардал (дуусаагүй үйлдвэрлэл дэх зүйлсийн өртөг), хангалтын материал, мал амьтад нь балансанд “Бараа” (буюу “Бараа-материалаарх хөрөнгө'’) гэсэн бүлэгт тусгагддаг эргэлтийн хөрөнгө байдаг болой. Урьдчилсан төлбөр Бараа, түүхий эд материал, бусад зүйлсийг худалдан авч бэлтгүүлэхэд зориулж харилцагч байгууллагад юм уу орон тооныхоо бэлтгэгч нарт олгосон мөнгөн урьдчилгаа нь урьдчилж төлсөн тооцоонд хамаарна. Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад тухайн байгууллага татварын болон нийгмийн даатгалын байгууллагатай татвар, шимтгэлийн талаар тооцоо үүсдэг. Хуульд заасны дагуу аж ахуйн нэгж байгууллага татвар болон нийгмийн даатгалын шимтгэлийг урьдчилан төлдөг ба эдгээр тооцооны илүү төлөлтийг, өөрөөр хэлбэл төлсөн урьдчилгаа татвар болон нийгмийн даатгалын шимтгэлийг урьдчилж төлсөн тооцоо гэж нэрлэдэг. Дараа дараагийн тайлант үеийн үйл ажиллагааны зардалд хамаарах дүнг энэ тайлант үед төлсөн бол түүнийг урьдчилж гарсан зардал гэж үзнэ. Нягтлан бодох бүртгэлийн уялдаат

зарчмын дагуу орлоготой холбогдох уялдаа байгаа эсэхийг тодорхойлохын тулд зардлыг шинжилдэг. Ийм холбоо байгаа үед орлогод тооцсон тухайн тайлант үед зарлагыг зардал болгож орлоготой уялдуулна. Зардал ба орлогын хооронд ийм холбоо байхгүй байвал зардлыг системчилсэн ба зүй зохистой сууриар хуваарилдаг. Иймээс, урьдчилж гарсан зардлаас тайлант үед ноогдохыг зардалд тооцож үлдсэн дүнг урьдчилж гарсан зардал гэж үзэн эргэлтийн хөрөнгөнд тайлагнадаг. § 4.Эргэлтиин бус хөрөнгийн талаар балансад тусгагдах үзүүлэлт Хэрэгжих хугацаа буюу төлөгдөх хугацаа нь нэг жилээс цааш болох бол хөрөнгийг эргэлтийн бус хөрөнгө, өглөгийг урт хугацаат гэж ангилна. Аж ахуй нэгж, байгууллагын үйл ажиллагаанд нэг жил ба түүнээс дээш үед ашиглагдах хугацаатай, ашиглалтын боломжит хугацаа нь тогтоосон хязгаартай. үйлдвэрлэл, үйлчилгээний болон удирдлага- зохион байгуулалтын юм уу бусдад түрээсээр ашиглуулах зориулалттай эдлэн газар, барилга, байгууламж, машин төхөөрөмж, эд хогшил зэрэг үндсэн буюу биет хөрөнгө, патент, лиценз мэтийн биет бус хөрөнгө, өөр компани, корпорацаас худалдаж авсан бонд, вексел зэрэг урт хугацаат хөрөнгө оруулалт эдгээрийг эргэлтийн бус хөрөнгө гэдэг. Нэг жилээс дээш үед ашиглах хугацаатай, ашиглалтын боломжит хугацаа нь хязгаарлагдмал, бизнесийн хэвийн нөхцөлд худалдан борлуулах зориулалтгүй, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зэрэг бизнесийн үйл ажиллагаанд ашиглагдсаар байгаа, эсвэл гаднын байгууллагад түрээсээр ашиглуулж байгаа, анхны өртгөө элэгдлийн байдлаар өртөг, зардалд аажмаар шингээж байдаг биет хөрөнгүүдийг үндсэн хөрөнгөнд хамааруулна. Олон улсын санхүүгийн тайлагналын стандартад зааснаар үндсэн хөрөнгө гэдэгт: а) Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлтэд, эсвэл үйлчилгээ хэрэгжүүлэлтэд юм уу ханган нийлүүлэлтэнд зориулж, нэг бол бусдад түрээсээр ашиглуулж байгаа, эсвэл аж ахуйн нэгж эзэмишлдээ байлгаж удирдлага-зохион байгуулалтын зориулалтаар ашиглаж буй б) Нэгээс дээш тайлант үеийн туршид ашиглагдахаар хүлээгдэж байгаа хөрөнгө орно. Үндсэн хөрөнгө гэж үзэх нөхцөл нь: а) Хөрөнгөнд холбогдох эдийн засгийн ирээдүйн өгөөжийг аж ахуйн нэгж хүртэх магадлалтай б) Хөрөнгийн өртөг, эсвэл бодит үнэ цэнийг найдвартай үнэлэх боломжтой байх эдгээр болой. Үндсэн хөрөнгийг дараах байдлаар ангилж балансад тусгана. Хөрөнгө гэж үзсэнээр бэлтгэж буй үндсэн хөрөнгийн зүйлийг эхлээд өртгөөр нь үнэлэх ёстой.

1. Газар: Газрын хуулийн дагуу аж ахуйн нэгж, байгууллагад эзэмшүүлж байгаа бөгөөд тухайн аж ахуйн нэгжийн өмчийн шинжтэй газрыг зохих журмын дагуу бүрдүүлсэн үнээр балансанд тусгана. Худалдан авах болон түүнийг ашиглахад бэлэн болгохтой холбогдож гарсан бүх зардлыг газрын өртөгт оруулна. Үүнд: худалдан авалтын үнэ, газрын эрхийн

бичиг, өмгөөлөгчийн хөлс, бүртгэлийн хураамж, үнэлгээ, сайжруулалт, боловсруулалт гэх мэт газрыг зориулалтаар нь ашиглахад бэлэн болгохтой холбогдсон зардал, газартай холбогдсон барьцаа, өглөг зэрэг үүрэг хариуцлага, тодорхой бус хугацаатай нэмэлт сайжруулалтын зардал зэрэг нь газрын өртгийг бүрдүүлнэ.

2. Барилга: Бүх төрлийн барилга, түүн дэх халаалтын, усны, агааржуулалтын, цахилгааны шугам сүлжээ нь мөнхүү барилгын бүрэлдэхүүнд орно. Барилгын өртөгт тухайн барилгыг худалдан авах, эсвэл барьж байгуулахтай шууд холбогдсон бүх зардал багтана. Эдгээр зардалд барилга барих явцад гарсан материал, хөдөлмөр, үйлдвэрлэлийн нэмэлт зардал, мэргэжлийн байгууллагын хөлс үйлчилгээний хөлс, барилга барих зөвшөөрөл зэрэг багтана.

3. Байгууламж: Зам, гүүр, янз бүрийн талбай зэрэг дэд бүтцийн шинжтэй зүйлүүд орно.

4. Машин, тоног төхөөрөмж: Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний зориулалтаар тухайн байгууллагад ашиглагдаж буй бүх төрлийн машин, тоног төхөөрөмжөөс гадна дамжуулах төхөөрөмж, нэмэлт төхөөрөмжийг үүнд хамааруулна.

5. Тээврнйн хэрэгсэл: Үүнд бүх төрлийн тээврийн хэрэгсэл орно.

6. Багаж хэрэглэл: Энэ хэсэгт нэг жилээс дээш хугацаанд ашиглагдах багаж, хэрэглэл хамаарна.

7. Тавилга, эд хогшил: Энд бас нэг жилээс дээш хугацаанд ашиглагдах тавилга, аж ахуйн эд хогшил хамаарна.

8. Дуусаагүй барилга: Барьж дуусаагүй байгаа барилгын ажилд зарцуулсан шууд материал, шууд хөдөлмөр, нэмэлт зардлуудыг дуусаагүй барилга гэсэн зүйл ангиар бүртгэж тайлагнана.

9. Мал амьтад: Хөдөө аж ахуйн үндсэн үйлдвэрлэл эрхэлдэг аж ахуйн нэгжийн үндсэн сүргийн мал, амьтад нь тэрхүү байгууллагын үндсэн хөрөнгөнд хамааруулна. Газраас бусад бүх төрлийн үндсэн хөрөнгөнд элэгдэл тооцдог. Үндсэн хөрөнгийг санхүүгийн тайлан дахь балансанд анхны өртгөөр нь тусгахын зэрэгцээгээр хуримтлагдсан элэгдлийнх дүнг анхны өртгөөс нь хасаж тооцсоноор дансаарх өртгийг нь тодорхойлж болохуйц (анхны өртгийн дүнгийн доор уг үндсэн хөрөнгийн хуримтлагдсан элэгдлийн дүнг хасах тэмдэгтэйгээр бичсэн) байдлаар илэрхийлдэг. Жишээлбэл, 30 жилийн өмнөөс эхлэн ашигласаар буй нэгэн барилгын анхны өртөг 150 сая төгрөг, энэ хугацаанд тооцсон элэгдлийн нийт дүн буюу хуримтлагдсан элэгдэл нь 97.5 сая төгрөг ахул дансаарх өртөг нь 150.0 сая төгрөг - 97.5 сая төгрөг = 52.5 сая төгрөг гэхчлэн тооцоолох боломж бүрдэнэ. Үндсэн хөрөнгийг анх ашиглалтанд оруулсан үеэс эхлэн тооцсон элэгдлийг ашиглалтын хугацааны туршид хуримтлуулан хадгалсаар байх бөгөөд үүнийг хуримлагдсан элэгдэл (ассured depreciation) гэнэ. Анхны өртөг-(acquisition cost буюу historical cost)-ийг

a) ашиглалтын хугацаанд элэгдүүлэх өртөг (depreciable cost), b) ашиглалтын хугацаа дуусах үед үлдэх өртөг (salvage value), c) ашиглалтын үеийн туршид элэгдүүлээд үлдэж буй дансаарх өртөг (book value) гэсэн бүрэлдэхүүн хэсгээрх илэрхийллээр тооцож тодорхойлбол: Анхны өртөг = Элэгдүүлэх өртөг + Үлдэх өртөг. Үлдэх өртөг = Анхны өртөг - Элэгдүүлэх өртөг. Дансаарх өртөг = Анхны өртөг - Хуримтлагдсан элэгдэл. Дансаарх өртөг нь үлдэх өртгөөс их хэмжээтэй байдаг нь зүй. Иймээс дансаарх өртгийг үлдэх өртөгтэй адилтган ойлгож болохгүй. Биет бус хөрөнгө гэдэг нь шинж чанарын хувьд үйлдвэрлэсэн бараа биш, хэрэгжүүлсэн үйлчилгээ ч биш, эсвэл түрээслэлээр ашиглуулах юм уу удирдлагын зорилгоор ашиглаж болохооргүй бөгоөд мөнгөн илэрхийллээр тодорхойлогддоггүй хөрөнгө юм. Өөрөөр хэлбэл тодорхой өртөгтэй боловч биет бус шинжтэй, өртгөө бизнесийн үйл ажиллагааны зардалд элэгдлээр шингээж байдаг нэг жилээс дээш хугацаанд ашиглагдах хөрөнгийг биет бус хөрөнгөнд хамааруулж бүртгэнэ. ОУБС 38 “Биет бус хөрөнгө”-д зааснаар биет бус хөрөнгө нь: а) Өнгөрсөн үйл явдлын үр дүнд буй болж аж ахуйн нэгжийн хяналтанд байгаа. б) Эдийн засгийн үр өгөөж нь ирээдүйд аж ахуйн нэгжид орж ирэхээр хүлээгдэж буй шинж чанар бүхий нөөц юм. Энэ стандартад зааснаар биет бус хөрөнгө гэж үзэх нөхцөл нь: а) Энэ хөрөнгөнөөс ирээдүйд үүсэх эдийн засгийн үр өгөөжийг тухайк аж ахуйн нэгж хүртэх магадлалтай байх б) Энэ хөрөнгийн өртгийг бодитойгоор хэмжих бололцоотой байх эдгээр шаардлага байдаг болой. Энэ шаардлага нь биет бус хөрөнгийг гаднаас авсан уу эсвэл аж ахуйн нэгж өөрөө бий болгосон биет бус хөрөнгө гэж үзэх нэмэлт шалгууртай байдаг. Биет бус хөрөнгөнд пагент, хаяас (goodwill), онцгой эрх (franchises), зохиогчийн эрх (сору rights), лиценз (license), худалдааны тэмдэг (trade marks), программ хангамж (software),зэрэг хөрөнгүүд хамаарна. Тухайлбал: 1. Тодорхой нэрийн бүтээгдэхүүнийг патентын хуулийн дагуу баталгаажуулж өгсөн тусгай эрхийг “Патент” гэсэн хэсэгт тусгана.

2. Тодорхой хугацаанд хуулийн дагуу зохиогчид олгосон эрхийг “Зохиогчийн эрх” гэсэн хэсэгт тусгана. Бүтээл, туурвил бүхий бүх зохиолч, зураач, хөгжмийн зохиолч, уран барималч зэрэг хүмүүст зохиогчийн эрхийг хууль ёсоор олгодог.

3. Бараа бүтээгдэхүүний нэр, тэмдэг болон бусад онцгойлон адилтгах зүйлийг зохион бүтээхэд гарсан зардлыг тухайн пүүс, компанийн бүртгэл, тайланд “Барааны (буюу худалдааны) тэмдэг” хэсэгт хамааруулж бүртгэдэг.

4. Компанийг үүсгэн байгуулахтай юм уу үйл ажиллагааг шинэчлэн өөрчлөхтэй холбогдож гарсан зардлыг “Зохнон байгуулалтын зардал” гэсэн хэсэгт бүртгэж тайлагнана.

5. Зах зээлийн нөхцөлд нэг бизнесийн байгууллага нөгөө нэг байгуул- лагаа худалдан авч өөртөө нэгтгэх үед үүсдэг биет бус хөрөнгө нь “Хаяас” (goodwill) гэснийг энд ба хойшид хаяас гэж авсан) юм. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны хэлцлээр өөр компанийг худалдан авч эзэмшихдээ худалдан авагч компани нь тэрхүү худалдагдаж буй компанийн балансан дахь адилтгагдах хөрөнгө ба өглөгийн бодит үнэ цэнээс илүү төлсөн мөнгө нь хаяас болно. Биет бус хөрөнгийн хасагдуулга- (аllowance)-ыг шулуун шугамын аргаар тооцож анхны өртгөөс нь шууд хассан цэвэр дүнгээр балансанд тусгадаг.

6. Тухайн байгууллагын хадгаламж, өөр компанийг санхүүжүүлж худалдан авсан бонд, хувьцаа, өөр компанид хувь нийлүүлсэн хөрөнгө, урт хугацаагаар бусдад олгосон зээлийн авлага зэрэг эргэлтийн хөрөнгийн ангилалд эс хамаарах зүйлсийг “Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө” гэсэн хэсэгт тайлагнана. § 5. Эргэлтийн ба эргэлтийн бус өглөгийн талаар тусгах үзүүлэлт

балансанд

Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад бусдад төлөхөөр хүлээсэн үүрэг буюу санхүүгийн хариуцлагыг өглөг гэнэ. Өглөг нь үйл ажиллагаандаа шаардлагатай эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгийг зээлээр олж бэлтгэлт, үйл ажиллагааны үр дүнд буй болгосон ашгийн хуваарилалт зэрэг шалтгаанаас үүсдэг. Зээлээр олж бэлтгэлт гэсэн нь банкнаас зээлж авсан мөнгөөр бэлтгэсэн гэсэн нь биш, харин олж бэлтгэсэн зүйлийнхээ төлбөрийг худалдагч талд дараа үеүдэд төлж дуусгахаар гохиролцсонтой холбоотой ойлголт болой. Өглөгийг төлөгдөх хугацаагаар нь богино ба урт хугацаат гэж ангилан бүртгэж балансанд тусгана. Аж ахуйн нэгж, байгууллагын хэвийн үйл ажиллагааны орчлын хугацаанл төлөх гэж байгаа, эсвэл балансын өдрөөс хойш 12 сарын дотор төлөх хугацаа нь дуусах өглөгийг богино хугацаат өглег гэнэ. Богино хугацаат өглөгийг балансанд дараах ангиллаар тусгадаг: Тооцоогоорх өглөг Бизнесийн үндсэн үйл ажиллагааны нөхцөлд бэлтгэн нийлүүлэгчдээс зээлээр худалдан авсан бараа, хангалтын зүйлс, үйлчилгээний үнийн төлөгдөөгүй байгаа үлдэгдлийг энэ хэсэгт тусгана. Бэлтгэн нийлүүлэгчдэд төлөх тооцоогоорх өглогийг бэлтгэн нийлүүлэгч тус бүрээр дэлгэрэнгүй бүртгэлд хөтөлж, тайлангийн үеийн эцэст хураангуй бүртгэлийн журналд нэгтгэнэ. Тооцоогоорх өглөгийн онцлог нь гэрээ. хэлцэлд заасан буюу тохиролцсон хугацааны туршид хүүгүй байдап- оршино. Зах зээлийн өрсөлдөөний нөхцөлд худалдан авагчдыг өөртөе татах, харилцагч байгууллагуудын итгэлийг олох, улмаар борлуулалтаа нэмэгдүүлэх зорилгоор борлуулалтын хөнгөлөлт, буцаалт, тооцоонь; урамшуулал мэтийг түгээмэл хэрэглэдэг бөгөөд энэ талаар гэрээндэ? тодорхой заасан байдаг. Энэ аргыг бизнесийн харилцаанд хэрэглэх нь худалдагч (бэлтгэн нийлүүлэгч) талд борлуулалтын орлого бую> тооцоогоорх авлага цугларалт нь түргэсгэх, худалдан авагч (үйлчлүүлэгч талд тооцоогоорх өглөгөө хөнгөлөлт, урамшууллын хэмжээгээр багасгах зэрэг ач холбогдолтой. Векселийн өглөг Тодорхой төлбөрийг тогтоосон нэг өдөр төлөхөөр амласан амлалть - бичгийг векселийн өглөг гэнэ. Тооцоогоорх хэвийн өглөгийг хугацаан нь телж чадахгүй бол уг өглөгийн дүн дээр хүү нэмж төлех шаардлага үүснэ. Тооцоогоорх еглөгөе хугацаанд нь төлж чадаагүй

худалдан авагч тал нь бэлтгэн нийлүүлэгч талдаа хүү нэмж төлөх нөхцөл бүхий векселээ өгсөнөөр өглөгийн хугацааг түр хойшлуулж болдог. Ингэснээр худалдан авагч талын тооцоогоорх өглөг нь векселээрх өглөг болж хувирах ба бэлтгэн нийлүүлэгч (буюу худалдагч) талын тооцоогоорх авлага нь хүү нэмсэн дүнтэй векселээрх авлага болж хувирна. Ашгийн татвапын өглөг Аж ахуйн нэгж байгууллага нь “Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хууль”ийн дагуу тооцсон ба тухайн тайлант хугацааны эцэст төсөвт төлөөгүй байгаа татварын өглөгийг энэ хэсэгт тусгана. Улирал, жилийн эцэст төлөгдөөгүй татварын өглөг нь татварын байцаагчаар хянуулж, баталгаажуулсан дүнтэй тэнцүү байна. Цалингийн өглөг Ажилчин, албан хаагчдад олгохоор тооцоод энэ тайлант үед хараахан тавьж олгоогүй, дараах тайлант үеийн эхний долоо хоногт ажилтан, ажилчдад түгээхээр үлдээсэн цалин хөлс, бусад хэлбэрийн хөдөлмөрийн хөлсний өглөгийг энэ хэсэгт тусгана. Цалинтай холбоотой татвар. даатгалын өглөг Цалингаас суутгасан хувь хүний орлогын албан татвар болон нийгмийн ба эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл, ажил олгогчоос төлөх нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн шимтгэлийн тайлант хугацааны эцэст төсвийн орлогод шилжүүлээгүй байгаа үлдэгдлийг тооцож энэ хэсэгт тусгана. Банкнаас авсан богино хугаиаатай зээл Богино хугацаагаар буюу нэг жилээс доош хугацаанд эгүүлэн төлөхөөр авсан зээлийг богино хугацаат өглөг гэсэн хэсэгт тусгана. Ноогдол ашгаарх өглөг Ноогдол ашиг бол тухайн хувьцаат компанийн ашгийн хуваарилалтын нэг хэсэг юм. Төлөөлөн Удирдах Зөвлөлийн шийдвэрээр хувьцаа эзэмшигчдэд төлөхөөр компаниас зарласан ноогдол ашгийг энэ дансаар бүртгэж тайлагнана. Ноогдол ашгийн тайлант хугацааны эцэс дэх төлөгдөөгүй үлдэгдлийг богино хугацаат өглөг гэж тусгана.Ноогдол ашиг нь дараах төрлүүдтэй байдаг.

1. Мөнгөн ноогдол ашиг 2. Хорөнгөөрх ноогдол ашиг 3. Өрийн бичгийн ноогдол ашиг 4. Татан буулгалтын ноогдол ашиг 5. Хувьцаагаарх ноогдол ашиг Урьдчилж орсон орлого Бараа, бүтээгдэхүүнээ тавьж олгохоос өмнө, эсвэл ажил үйлчилгээгээ хүртээхээс урьд тэдгээрийн үнийг худалдан авагч, захиалагч талаас урьдчилгаагаар хүлээн авсан бол тэр хэмжээгээр богино хугацаат өглөг үүсгэж энэ хэсэгт тусгана. Бараа, бүтээгдэхүүнээ олгосон, үйлчилгээгээ хүртээсэн үедээ уг өглөгийг хааж, бараа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний борлуулалтын орлого болгож бүртгэдэг. Бусад өглөг Худалдан авагч байгууллагатай хийх бараа, бэлэн бүтээгдэхүүний үнийн илүү төлөлт, бизнесийн үндсэн үйл ажиллагаанаас өөр чиглэлээр үүссэн өглөг, урт хугацаатай өглөгөөс тайлант үед төлөх хэсэг, тайлант хугацаанд төлсөн боловч үр дүн (жишээлбэл, үүнд холбогдох орлого) нь дараагийн үед тодорхойлогдох өглөгийг энэ хэсэгт тусгана. Урт хугацаатай өглөг гэдэг нь тайлант жилийн үйл ажиллагааны хэвий? орчлын хугацаанд төлөгдөхөөргүй байгаа, эсвэл нэг жилээс цааш хугацаан!. төлөгдөхөөр хүлээгдэж байгаа буюу тайлант жилийн туршид ашиглалтащя байгаа эргэлтийн хөрөнгеөр төлөгдөхгүй хугацаатай өглөг юм.

Урт хугацаатай өглөгийг балансад дараах бүтцээр ангилдаг: Компани хувьцаа гаргахаас гадна бонд, вексел зэрэг урт хугацаатай өрийн бичиг гаргаж худалдсаны орлогоор удаан хугацааны туршид санхүүжкж болдог. Эдгээр өрийн бичгийг гаргасан компани нь санхүүжигч бук зээлдэгч болдог учраас балансад урт хугацаатай өглөг болгож тусгаш. Тэрчлэн урт хугацаатай зээл авч ашигладаг байж болно. Нэг жилзэс дэш хугацаанд төлөгдөх вексел, бонд, зээл зэрэг өглөгийн дүнг “Урт хугацаат векселийн өглөг”, “Урт хугацаат бондын өглөг”, Урт хугацаат зээл" гж ангилснаар бүртгэл, тайландаа тусгадаг . Бизнесийн байгууллага нь хамсаа компани болон ажилтан нартаа нт жилээс дээш хугацаагаар олгосон зээлийн авлага болон дээр дурьдагдаагүй бусад өглөг, авлагыг “Урт хугацаат бусад авлага”, “Урт хугацаат авлага өглөг” гэснээр ангилж балансын тус тусын хэсэгт тусгана.

Компани гаргаж худалдсан энгийн болон давуу эрхийн хувьцаанаас төлөгдөж орж ирсэн капиталын бүгд дүнг гаргасан хувьцааны тоо нэгж хувьцааны нэрлэсэн үнийн тодруулгатайгаар балансанд хувьц эзэмшигчдийн өмч гэсэн нэрээр тусгадаг. Хувьцаат компанийн гаргасан хувьцааг худалдсанаас орсон орлогы дүн буюу зах зээлийн үнийн дүн нь нэрлэсэн үнийн дүнгээс илүү байв нэрлэсэн үнээс нэмүү хэмжээгээр орж ирсэн хэсгийг “Нэмж төлөгдсөн капитал-Нэрлэснээс илүү” гэж нэрлэдэг. Харин хувьцааны нэрлэсэ үнэ нь зах зээлийн үнээс дээгүүр байгаа үед нэмж төлөгдсөн капиталы хэмжээ нь сөрөг дүнгээр илэрхийлэгдэнэ. Жишээлбэл, Компани 9-р сарын 1-нд нэг бүр нь 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэйгээр гаргасан 5000 нэгж энгийн хувьцаагаа нэг бүрийг 100 төгрөгөөр худалдсан. Тэрхүү гаргаж худалдсан хувьцаанаасаа 100 нэгж хувьцааг 12-р сарын 3-нд 80 төгрөгөөр буцаан худалдаж авсан (халаасласан) гэвэ баланс дахь эзэмшигчийн өмчийн хэсэгг дараах байдлаар тусгана: Энгийн хувьцаа 5000 нэгж Нэрэлсэн үнэ 100 төгрөг (5000*100=500,000 500,000 Халаасны хувьцаа (100*80=8,000) (8,000) Хувьцаа эзэмшигчийн өмчийн дүн 492,000 Нэмж төлөгдсөн капитал (5000*10=50,000) 50,000 Хувьцаат компаниуд гүйлгээнд гаргасан хувьцаагаа зах зээлээс эргүүлэн худалдан авах явдал гардаг. Ийнхүү гаргасан хувьцаанаасаа эгүүлэн худалдаж авсаныг “Халаасны хувьцаа” гэнэ. Халаасны хувьцаа нь энгийн ху вьцааны сөрөг тохируулагч үзүүлэлт у чир тэр дүнг хасах тэмдэгтэйгээр балансанд тусгадаг. Халаасны хувьцааг өртгөөс дээгүүр болон доогуур үнээр дахин гүйлгээнд гаргах үед олз, гарзыг нь тооцдоггүй. Хуримтлагдсан ашиг нь бизнесийн байгууллага үйл ажиллагаагаа анх хэрэгжүүлсэн үеэс эхлэн аж ахуйн үйл ажиллагааны үр дүнгээр буй болгосон ашгаар нэмэгдсээр байгаа капитал юм. Энэ нь тухайн тайлангийн хугацаанд олсон цэвэр ашгийн хэмжээгээр нэмэгдэж, алдагдлын хэмжээгээр хорогдож байдаг. Хуримтлагдсан ашиг-(алдагдал)-ыг тайлан үеийн ба өмнөх үеийн гэж ангилснаар балансанд тусгадаг. Үндсэн хөрөнгөнд дахин үнэлгээ хийснээс нэмэгдсэн хэмжээг “Дахин үнэлгээгээрх нэмэлт” гэсэн хэсзгт бүртгэж тайлагнадаг. Засгийн газраас буюу улсын төсвөөс авсан татаас, элдэв төрлййн хандив. олговор зэргийг “Эзэмшигчдийн өмчийн бусад хэсэг” гэсэн хэсэгт хамааруулна. § 7. Болзошгүй зүйлс ба баланс гаргасны дараах үйл явц ОУБС 10 “Балансын өдрийн дараах үйл явдал” гэсэн стандартын зорилго нь: а) аж ахуйн нэгж нь балансын өдрийн дараа болж болох үйл явцыг залруулахад б) балансын өдрийн дараах үйл явдал болон санхүүгийн тайланг батламжилсан хугацаа хоёрт аж ахуйн нэгжийн хийх ёстой тодруулга хийхэд оршино.

Бапансын өдрийн дараах үйл явц-бапанс гаргасан өдөр ба санхү\’гийн тайланг хэвлэн нийтлэхийг батламжилсан өдрийн хооронд үүссэн зохистой ба зохисгүй үйл явц. Үүнийг дараах хоёр төрлийн үш явцаар •подорхойлж болно. a) Балансын өдрийн үед ч байж байсан нөхцлөөр цаашид батлагдах үйл явц (балансын өдрийн дараах залруулагдах үйл явц) b) Балансын өдрийн дараа үүссэн нөхцлийг илэрхийлэх үйлявц (балансын өдрийн дараах үл залруулагдах үйлявц) Санхүүгийн тайланг батламжлах үйл явц нь санхүүгийн тайлан гаргах Гюлоод дуусгахтай холбогдсон удирдлагын бүтэц, хууль зүйн шаардлага эолон дүрэм журам зэргүүдээс ялгаатай ба түүнээс хамааралгүй юм. Тухайлбал: дараах тохиол байж болно. 



Аж ахуйн нэгж нь санхүүгийн тайланг гаргасныхаа дараа хувьцаа эзэмшигчдээсээ зөвшөөрөл авах шаардлагатай байж болно. Энэтухайд санхүүгийн тайлан гаргалтыг хувьцаа эзэмшигчдийн санхүүгийн тайланг зөвшөөрсөн өдрөөр нь бус анх гаргаж дууссан хугацааг үндэслэн баталгаажуулна. Жишээлбэл, 2007.12.31нээрх санхүүгийн тайланг 2008.02.20-нд бэлдэж дууссан. 2008.03.18-нд захирлуудын зөвлөл уг санхүүгийн тайланг зохистой болсон гэж үзсэн. Тухайн аж ахуйн нэгж нь 2008.03.21-нд ашиг болон зарим нэг санхүүгийн мэдээллийг олон нийтэд зарлажээ. Хувьцаа эзэмшигчдийн хурлаар 2008.05.05-нд уг санхүүгийн тайланг зөвшөөн хүлээн авч, 2008.07.17- нд зохих албаны хүмүүст тараасан. Ингэснээр санхүүгийн тайлан гаргалтыг 2008.03.18-нд батламжилсан гэж үзнэ. Аж ахуйн нэгжийн удирдлага нь санхүүгийн тайланг батламжлахдаа хяналтын зөвлөлөөр (зөвхөн удирдлагын бус албан хаагчдаас бүрдсэн) зөвшөөрүүлсэн байхыг шаарддаг. Энэ нөхцөлд санхүүгийн тайланг удирдлага хяналтын зөвлөлөөр батламжлахыг зөвшөөрсөн хугацаагаар тооцон батална. Жишээлбэл, 2008.03,20-нд аж ахуйн нэгжийн удирдлага санхүүгийн тайланг хяналтын хороогоор хянуулахаар шийдвэр гаргасан. Хяналтын хороо 2008.03.26-нд санхүүгийн тайланг зөвшөөрсөн. Уг санхүүгийн тайланг 2008.04.01- нд хувьцаа эзэмшигчид болон бусад хүмүүст нээлттэй болсон. Санхүүгийн тайлан гаргалтыг 2008.03.20-д батламжилсанд тооцно.

Балансын өдрийн дараах залруулагдах үйл явц Аж ахуйн нэгж нь бапансын өдрийн дараах залруулагдах үйл явдлыг тусгахын тулд санхүүгийн тайланд зохистой гэснээр тусгасан дүнгүүдэд бас залруулга хийх шаардлагатай болдог. Аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн тайланд тусгагдсан дүнд залруулга хийхийг шаарддаг балансын өдрийн дараах тохируулж болох үйл явдлын жишээнд: а) Хууль тогтоомжийн дагуу балансын өдрийн дараа гарсан тогтоол шийдвэр нь балансын өдрөөр аж ахуйн нэгжийн үүрэг хариуцлага оршин байгааг баталж байдаг тул урьд нь тусгасан зүйлсийг залруулах шаардлага үүсдэг. б) Тайлангийн хугацаанд хөрөнгийг бууруулах талаар эсвэл энэ хөрөнгийн буурсан алдагдлыг залруулах ёстой гэдгийг илэрхийлэх балансын өдрийн дараа буй болсон мэдээллээр үндэслэн: балансын өдрийн дараа болсон худалдан авагчийн дампуурал нь балансын өдрөөрх авлагын тооцоонд энэ алдагдал хамаарч байсныг батлах бөгөөд аж ахуйн нэгжийн хувьд борлуулалтын авлагын тооцоог залруулах шаардлагатай.

балансын өдрийн дараах бараа материалын борлуулалт нь балансын өдрөөрх түүний цэвэр боломжит үнэ цэнийн нотолгоо болно. в) Балансын өдрийндарааборлуулсанхөрөнгийн өртгийн тодорхойлолт. эсвэл балансын өдрийн өмнө борлуулсан хөрөнгийн орлого г) Санхүүгийн тайлан буруу болохыг харуулах алдаа, худал зүйлийн илрүүлэлт. Балансын одрийн дараах ул залруулагдах уйл явдал Аж ахуйн нэгж нь балансын өдрийн дараах үл залруулагдах үйл явцыг тусгахын тулд санхүүгийн тайланд зохистой гэж үзсэнээр тусгасач дүнгүүдийг залруулах ёсгүй. Тухайлбал: балансын өдөр болон тайлан гаргалтыг батламжлах хугацаа хоёрын хоорондох хөрөнгө оруулалтын өртгийн бууралт нь үл залруулагдах үйл явдал юм. Хөрөнгө оруулалтын зах зээлийн өртөг буурах нь тайлан дахь хөрөнгө оруулалтын бүртгэлд нөлөөлөхгүй болов- дараагийн тайлангийн үеийн нөхцөл байдалд нөлөөлнө. Иймээс тайлан дахь хөрөнгө оруулалтын оүртгэлд залруулга хийх шаардлагагүй юм. Балансын өдрийн дараа аж ахуйн нэгж татан буугдах, эсвэл худалдаа, арилжаагаа зогсоохоор удирдлага нъ шийдвэрлэсэн бол тухайн аж ахуйн нэгж санхүугийн тайлангаа тасралтгүй байх зарчмаар бэлтгэх шаардлагагүй. ОУБС 1 “Санхүүгийн тайлангийн толилуулга’" нь санхүүгийн тайлан нь тасралтгүй байх зарчимд үндэслэн гаргадаггүй ахул заавал тодруулга хийхийг шаарддаг. Балансын өдрийн дараах үйл явц нь санхүүгийн тайлангийн мэдээлэл хэрэглэгчдэд үнэн зөв шийдвэр гаргаж чадахгүйд хүргэхээр байвал үйл явцын мөн чанар, санхүүгийн нөлөөллийн үнэлгээ, эсвэл тийм үнэлгээ хийж болохгүй тухай үндэслэлийг заавал тодруулах шаардлагатай. Ийм үл залруулагдах үйл явцын жишээ нь: a) Балансын өдрийн дараах бизнесийн нэгдэл b) Хөрөнгийг борлуулах эсвэл хөрөнгийг албадан хураан авалт c) Зогсоож буй үйл ажиллагаатай холбоотой зарим хөрөнгийгхудалдах, эсвэл худалдахаар нэг буюу түүнээс дээш тооны зайлшгүй биелэгдэх гэрээ хэлэлцээр d) Үйлдвэрийн газар балансын өдрийн гал түймрийн гамшигт өртөлт e) Энгийн хувьцаагаар явагдсан ажил гүйлгээ f) Балансын өдрийн дараах хөрөнгийн үнэ болон гадаад валютын ханшинд гарсан хэвийн бус томоохон хэмжээний өөрчлөгдөлт Балансын өдрөөрх хөрөнгө, өглөгт томоохон нөлөө бүхий өөрчлөгдөлт балансын өдрийн дараа гарсан, татварын хувь хэмжээ болон татварын хуулийн өөрчлөгдөлт g) Санамсаргүй өглөг үүсэлт h) Балансын өдрийн дараа гарсан маргаанд хийсэн тайлбар эдгээр болой.

Хэлэлцэх асуулт 1. Санхүүгийн тайланд ямар мэдээллүүдийг годорхойлох ёстой вэ?

2. Нягтлан бодох бүртгэлийн мөнгөн ба хуримтлуулан тооцолт суурийг тайлбарлана уу?

3. Санхүүгийн тайлан бүрдүүлэхэд баримталдаг үндсэн зарчимуудыг нэрлэнэ үү?

4. Хөрөнгө гэж юу?, түүний шинж чанар, ангиллыг тайлбарлана уу?

5. Өглөг гэж юу?, түүний шинж чанар, ангиллыг тайлбарлана уу?

6. Балансын “Эзэмшигчдийн өмч”-ийн бүлгийн бүтэц, бүрэлдэхүүнийг тайлбарлана уу?

7. Балансын ач холбогдлыг тайлбарлана уу?

8. ОУБС 10 “ Балансын өдрийн дараах үйл явдал” гэсэн стандартын зорилго юу вэ?

9. Балансыг ямар хоёр хэлбэрээр бэлтгэдэг вэ?

10. Балансын тайлагналын хувьд тайлангийн ба дансны хэлбэр ямар ялгаатай вэ? Мэдлэг шалгах тест 1. Балансын эргэлтийн хөрөнгийн бүлэгт аль нь хамаарах вэ? а. Урьдчилж орсон орлого б. Түрээсийн зардал в. Урьдчилж төлсөн зардал г. Тоног төхөөрөмж 2. “Тулга” компанийн ажлын хүснэгтэд дараах үлдэгдлүүд тусгагджээ. “Тулга” компанийн нийт хөрөнгийн дүн хэд вэ? Мөнгө 4,900,000 Дансаарх авлага 3,700,000 Урьдчилж төлсөн даатгал 2,800,000 Урьдчилж төлсөн түрээс 3,200,000 Хангамжийн зүйл 400,000 Барилга 71,000,000 Дансаарх өглөг 3,400,000 Өглөгийн бичиг 55,400,000 Газар 46,000,000 Эзэмшигчийн өмч 57,200,000 Материал 4,000,000 Бусад өглөг 20,000,000

“Тулга” компанийн нийт хөрөнгийн дүн: а. 90,000,000 в. 116.000.000

б.136,000,000 г.139,400,000

3. Нийт хөрөнгийн дүн 195,000 төгрөг, өглөг 23,000 төгрөг бол эзэмшигчийн өмчийн дүн хэд вэ? Нийт хөрөнгийн дүн 162,400 төгрөг, эзэмшигчийн өмчийн дүн 122,900 төгрөг бол өглөгийн дүн хэд вэ? Өглөгийн дүн 32,890 төгрөг, эзэмшигчийн өмчийн дүн 134,655 төгрөг бол нийт хөрөнгийн дүн хэд вэ?

4. Балансын өдрийн дараа болсон худалдан авагчийн дампуурал нь балансын өдрийн дараах залруулагдах үйл явц мөн. а. Үнэн б. Худал 5. Балансын өдрийн дараах бизнесийн нэгдэл нь үл залруулагдах үйл явдал биш юм. а. Үнэн б. Худал 6. Балансын дутагдалтай тал нь: a) Баланс нь өгөөжийн түвшингийн тооцоолол, өмчийн бүтцийн үнэлгээ, төлбөрийн чадвар зэрэг үзүүлэлтүүдийн тооцоололд ашиглагдах мэдээллийг агуулж байдаг. b) Авлагын цугларалт, бараа материалын борлогдох байдал, биет ба биет бус хөрөнгийн ашиглагдах хугацаа зэргийг тодорхойлох боломжгүй байдаг.

7. Дараах дугаарлагдсан зүйлүүдээс балансанд тусгагдах хөрөнгө, эх үүсвэрийн өмнө “Б” үсэг тавина уу?

--Хангамжийн зүйлс — Түрээсийн зардал --Дансаарх өглөг — Урьдчилж орсон орлого --Тайлант хугацааны даатгалын зардал --Нэмж төлөгдсөн капитал --Хуримтлагдсан элэгдэл --Элэгдлийн зардал --Цэвэр ашиг 8. Зөв тэнцвэрт харьцааг сонгоно уу? а. Хөрөнгө=Өглөг +Эзэмшигчийн өмч-Орлого б. Хөрөнгө= Эзэмшигчийн өмч +Орлого-Зардал в. Хөрөнгө= Өглөг +Эзэмшигчийн өмч г. Хөрөнгө= Орлого-Зардал 9. Хувьцаа эзэмшигчдийн өмчийн бүлэгт аль нь хамаарахгүй вэ? а. Энгийн хувьцаа б. Халаасны хувьцаа в. Нэмж төлөгдсөн капитал г. Зарласан ноогдол ашиг Балансын өдрийн дараах үйл явц нь санхүүгийн тайлангийн мэдээлэл хэрэглэгчдэд үнэн зөв шийдвэр гаргаж чадахгүйд хүргэхээр байвал заавал тодруулах шаардлагатай.

V бүлэг ОРЛОГОД ТООЦОЛТ БА ОРЛОГЫН ТАЙЛАН

§ 1. Орлогын тухай ойлголт, орлогод тооцолтын зарчим § 2. Орлогын тайлангнйн хэлбэрүүд, орлогын тайлан бэлтгэх арга зүй § 3. Гэрээт ажлын явц дахь орлогын тооцоолол, бүртгэл §4. Гэрээт ажлын гүйцэтгэлийн дараа орлогод тооцолт ба бүртгэл

Сэдвийн товч агуулга: Санхүүгийн тайлан бэлтгэх, танилцуулах үзэл баримтлалд хувыдаа эзэмшигчдийн оруулах хувь нэмэртэй ямар нэгэн холбоогүйгээр, аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө капиталыг өсгөхөд хүргэсэн хөрөнгийн өсөл~. эсвэл өглөгийн багасалт хэлбэрээрх тайлант үеийн эдийн засгийн өгөөж нэмэгдэхийг орлого хэмээн тодорхойлсон. Орлогын бүртгэлийн гол асуудал бол орлогод тооцох цаг үеийг тодорхойлох асуудал юм Эдийн засгийн ирээдүйн өгөөжийг тухайн аж ахуйн нэгж хүртэх бүрэн магадлалтай, мөн уг өгөөжийг үнэн бодитойгоор тодорхойлох боломжтсй байгаа нөхцөлд орлого гэж үзнэ. ОУБС 18 “Орлого”-д зааснаар дээрх шалгуурын шаардлагыг хангах нөхцөл болоод хангагдсан үеэрх орлогг; тооцолт зэргийг тодорхойлсон. Энэ стандартад зааснаар аж ахуйн нэгл; нь дараах зүйлсийг санхүүгийн тайлангийн нэмэлт тодруулгад мэдээлэх шаардлагатай. a) Орлогыг тодорхойлоход баримталсан нягтлан бодох бүртгэлии- бодлого, үүнд үйлчилгээ хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон ажил гүйлгэний бүрдэлтийн үе шатыг тодорхойлоход ашигласан аргууд b) Гол, нэр төрөл тус бүрээр орлогын дүн, түүн дотор доорхи үйл ажиллагаанаас орсон орлогыг: i. Бараа борлуулалт

ii. iii. iv. v.

Үйлчилгээ хэрэгжүүлэлт Хүүний орлого Лицензийн төлбөрөөрх орлого Ноогдол ашиг ба Бараа ба үйлчилгээний солилцоогоор үүссэн орлогын гол нэр төрөл тус бүрээр тусгагдсан орлогын дүн

а) Тайлангийн өдөр гарсан зардал ба тооцож тодорхойлсон ашгийн нийт дүн б) Хүлээн авсан урьдчилгааны дүн болон в) Түдгэлзсэн дү Түдгэлзсэн дүн гэдэг нь тухайн төлбөрийн дүнг тусгасаг гэрээнд заасан нөхцлийг хангах хүртэл эсвэл илэрсэн согогийг арилгаж дуусах хүртэл төлөөгүй байгаа гүйцэтгэлийн нэхэмжлэлийн дүн юм. Гүйцэтгэлийн нэхэмжлэл гэдэг нь худалдан авагч төлсөн эсэхээс үл хамааран гэрээгээр гүйцэтгэсэн ажилд нэхэмжилсэн гэрээний орлогын дүн юм.

Орлогыг агуулгаас нь хамааруулан үндсэн ба үндсэн бус үйл ажиллагааны орлого гэж 2 ангилдаг. Тухайн аж ахуйн нэгжийн эрхэлж байгаа үндсэн үйл ажиллагаанаас бий болсон орлогыг үндсэн үйл ажиллагааны орлого гэнэ. Орлогод тооцсон тухайд хийгдэх дансны үндсэн бичилт нь: Дт. Тооцоогоорх авлага / Мөнгө Кт. Борлуулалтын орлого Түрээсийн төлбөр болон үйлчилгээний зориулалттай нэгжүүдээс орох орлогыг үндсэн бус үйл ажиллагааны орлого гэнэ. Үүнд: гадаад валютын ханшны зөрүүгийн ашиг, үндсэн хөрөнгө, материал борлуулсаны орлого, ноогдол ашиг, үнэт цаас худалдсаны орлого гэх мэт орлогууд хамрагдана. Үндсэн бус үйл ажиллагааны орлогыг мөнгө эсвэл авлага дансны дебет талд холбогдох орлогын дансны кредитээс тус тус бичнэ. Тухайлбал: хүлээн авсан ноогдол ашгийн дүнгээр: Дт. Мөнгө/Авлага Кт. Ноогдол ашгийн орлого Орлогод тооцолтын зарчмын дагуу хэрэглэгчдэд бараа бүтээгдэхүүн хүргэсэн эсвэл үйлчилгээ хэрэгжүүлсэн үед орлогод тооцдог дараах нөхцлүүд байдаг.

1. Борлуулалтын цэг дээр орлогын тооцоолол 2. Гэрээт ажлын явц дахь орлогын тооцоолол 3. Гэрээт ажлын гүйцэтгэлийн дараа орлогын тооцоолол 4. Тусгай хэрэгжүүлэлтийн ажил гүйлгээний орлогын тооцоолол гэж ангилдаг. БУЦААН худалдан авах хэлцэлтэй борлуулалт

Компани нэг тайлант хугацаанд борлуулсан бараагаа дараагийн тайлангийн үед буцаан худалдан авахыг зөвшөөрсөн хэлцэлтэйгээр борлуулалт хийх нь байдаг. Өөрөөр хэлбэл тогтсон үнэ бүхий буцаан худалдан авах хэлцэл гэсэн үг юм. Энэ нь борлуулагчийн хувьд борлуулалт хийгээгүй учраас орлого гэж үзэхгүй. Борлуулсан бараа буцсанаар үүсэх өмчлөлийн эрсдэлийг борлуулагч хариуцаж байгаа бол: 1. буцаах эрхийн хугацаа дуустал борлуулалтыг бүртгэхгүй байх 2. борлуулалтыг бүртгэх боловч ирээдүйн тооцоолсон буцаалтын хэмжээгээр борлуулалтыг багасгах 3. борлуулалтыг бүртгэх ба гарсан үед нь буцаалтыг тайлагнах Компани бүтээгдэхүүнээ борлуулсан боловч түүнийг буцаах эрхийг худалдан авагчиддаа олгож байвал дараах зургаан нөхцөл бүгд хангагдсан үед уг борлуулалтын ажил гүйлгээний орлогыг борлуулалт хийсэн өдрөөр тооцсоноор орлого гэж үзнэ.

1. Тухайн худалдан авагчийн хувьд борлуулах үнэ нь нэлээд тогтмол байх юм уу, эсвэл борлуулалтын өдөр тодорхойлж болохуйц байх 2. Худалдан авагч үнийг борлуулагчид төлсөн, эсвэл борлуулагчид төлөх өглөг үүссэн бөгөөд уг өглөг нь барааг дахин борлуулах үед болзошгүй зүйл болохгүй байх 3. Борлуулагчид төлөх худалдан авагчийн өглөг нь барааг хулгайлсан, биетээр гэмтсэн эсвэл эвдэрсэний улмаас өөрчлөгдөхгүй байх 4. Барааг дахин борлуулах зорилгоор авч байгаа худалдан авагч нь борлуулагчийн олгох эдийн засгийн нөхцөлөөс тусгаар байх 5. Худалдан авагч барааг дахин борлуулахтай шууд холбогдох ирээдүйн ажил гүйлгээний хувьд борлуулагч нь томоохон үүрэг хариуцлагагүй байх 6. Ирээдүйн буцаалтын дүнг ул үндэслэлтэй тооцоолж чадах Дээрх зургаан нөхцөл хангагдаагүйн улмаас борлуулалтын өдрөөр орлогод тооцож оруулаагүй борлуулалтын орлого ба борлуулалтын өртгийг буцаах эрхийн хугацаа нэлээд хэмжээгээр дууссан эсвэл эдгээр зургаан нөхцөл хангагдсан бол орлогоор бүртгэнэ. § 2. Орлогын тайлангийн хэлбэрүүд, орлогын тайлан бэлтгэх арга зүй Санхүүгийн тайлангийн нэг гол бүрэлдэхүүн нь “Орлогын тайлан” юм. Энэхүү тайланд зөвхөн орлого тусгагддаг бус, орлогыг зардалтай нь зэрэгцүүлж үйл ажиллагааны үр дүн ашиг алдагдлыг тодорхойлдог учраас уг тайлан нь санхүүгийн тайлангийн мэдээлэл хэрэглэгчдийн шийдвэр гаргахад ашиглагддаг үндсэн гол үзүүлэлтүүдийг агуулдаг. Учир нь энэ тайланд өнгөрсөн дээр үндэслэн ирээдүйн мөнгөн орц, гарцын хэмжээ, хугацаа, найдвартай байдлыг үнэлэх гол гол мэдээллүүдийг агуулагдаж байдаг. Энэхүү тайлангийн элементүүд нь: 1. Орлого: Байгууллагын үйл ажиллагааны явцад бараа бүтээгдэхүүн борлуулсан, ажил үйлчилгээ хэрэгжүүлсэн болон хүү, түрээсийн хөлс, ноогдол ашиг зэргээс байгууллагын мөнгөн хөрөнгө, авлагыг нэмэгдүүлж, өглөгийг бууруулж цэвэр хөрөнгийг өсгөж байгаа нийт хэмжээ юм.

2. Зардал: Байгууллагын үйл ажиллагааны явцад бараа бүтээгдэхүүн борлуулсан, ажил үйлчилгээ хэрэгжүүлсэн болон бусад ажил гүйлгээний улмаас бий болсон хөрөнгийн гадагшлах хөдөлгөөн буюу өглөгийн өсөлт юм.

3. Олз: Орлого бүрдэлт буюу нэмэлт капитал оруулалтаас бусад байгууллагын ердийн бус ажил гүйлгээний улмаас үүссэн байгууллагын хөрөнгийн цэвэр өсөлт юм.

4. Гарз: Зардал үүсэлт буюу ноогдол ашгийн хуваарилалтаас бусад байгууллагын ердийн бус ажил гүйлгээний улмаас үүссэн байгууллагын хөрөнгийн цэвэр бууралт юм. Орлогын тайланг хураангуй буюу нэг үе шатат, дэлгэрэнгүй буюу олон үе шатат гэж хоёр ангилдаг. Нэг үе шатаг орлогын тайлангийн үед орлогоос зардлыг хасаж цэвэр ашгийг тодорхойлдог. Өөрөөр хэлбэл, нэг үе шатат орлогын тайлан нь орлого. зардал гэсэн хоёр хэсгээс бүрддэг. Жишээлбэл "Ундрага” компанийн нэг үе шатат орлогын тайланг авч үзье. “Ундрага” компани Орлогын тайлан 2008 оны 12-р сарын 31 Орлого: Цэвэр борлуулалт Түрээсийн орлого Хүүний орлого Үндсэн хөрөнгө худалдсаны орлого Орлогын дүн

1,200,000.00 520,000.00 230,000.00 180,000.00 2,130,000.00

Зардал: Борлуулалтын өртөг Борлуулалтын зардал Удирдлагын зардал Хүүний зардал Орлогын татварын зардал (740,000х 10%) Зардлын дүн Цэвэр ашиг

850,000.00 300,000.00 152,000.00 88,000.00 74,000.00 1,464,000.00 666,000.00

Нэгж хувыдаанд ноогдох ашиг (666,000 : 5000) 133.20 Татвар ноогдох орлого: 2,130.000-850,000-500,000-152,000-88,000= 740,000. Олон үе шатат орлогь н тайлангийн үед дараах төрлийн ашиг алдагдлыг тооцно.

1. Борлуулалтьш цзвэр орлого: Нийт борлуулалтын орлогоос борлуулалтын хөнгөлөлт, буцаалт, үнийн бууралтыг хасаж тодорхойлно.

2. Нийт ашиг: Борлуулалтын цэвэр орлогоос борлуулалтын өртгийг хасаж нийт ашгийг тооцно. Тайлангийн хугацаанд худалдсан бараа буюу гадагш үзүүлсэн ажил үйлчилгээг борлуулалтын орлого гэж нэрлэнэ. Нийт борлуулатын орлогоос борлуулалтын хорогдол ба буцаалт, борлуулалтын хөнгөлөлт зэргийг хасаж цэвэр борлуулалтыг тодорхойлно. Худалдаа эрхэлдэг бизнесийн байгууллагын хувьд барааны эхний үлдэгдэл дээр тухайн хугацаанд худалдаж авсан барааны цэвэр өртгийг нэмж түүнээс барааны эцсийн үлдэгдлийг хасаж борлуулалтын өртгийг тодорхойлно.

Нийт худалдаж авсан барааны дүнгээс худалдан авалтын хорогдол, буцаасан зүйлийн үнэ, худалдаж авсан барааны хөнгөлөлтийг хасаж тайлангийн хугацаанд худалдаж авсан барааны цэвэр өртгийг тодорхойлно. Үйлдвэрлэл эрхэлдэг байгууллагын хувьд бэлэн бүтээгдэхүүний эхний үлдэгдэл дээр үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртгийг нэмж бэлэн бүтээгдэхүүний эцсийн үлдэгдлийг хасаж борлуулалтын өртгийг тодорхойлно. Үйлдвэрлэлийн зардлуудыг шууд материал, шууд хөдөлмөр, үйлдвэрлэлийн бусад зардал гэж ангилж бүртгэнэ. Эдгээр зардлууд нь борлуулалтын өртгийг бүрдүүлж ирээдүйд ашиг орлогыг авчирдаг онцлогтой юм.

3. Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал). Нийт ашигаас үйл ажиллагааны зардлыг хасаж үндсэн үйл ажиллагааны ашиг алдагдлыг тооцно. Бизнесийн үндсэн үйл ажиллагаатай холбогдож гарсан боловч борлуулалтын өртөгт хамрагдаагүй борлуулалтын ба ерөнхий удирдлагын зардлыг үйл ажиллагааны зардал гэнэ.Үйл ажиллагааны зардлууд нь ирээдүйд ашиг орлого авч ирэхэд чиглэгдээгүй, зөвхөн тайлангийн хугацаанд ашиг орлого авч ирэхтэй холбогдсон зардлууд учраас борлуулалтын өртгийг бүрдүүлдэггүй. Агуулахад байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авагчдад хүргэх хүртэлх хугацаанд гарсан зардлуудыг борлуулалтын зардал гэнэ. Байгууллагын үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулдаг ерөнхий захирал, бүх шатны менежерүүд, нягтлан бодогч зэрэг удирдах бүрэлдэхуүнтэй холбогдон гардаг зардлуудыг ерөнхий удирдлагын зардал гэж нэрлэдэг. Үйл ажиллагааны зардлуудыг орлогын тайланд зардлын элемент тус бүрээр ангилан тусгадаг. Тухайлбал: Цалин хөлс, шагнал, нийгмийн даатгалын шимтгэл, засвар үйлчилгээний зардал, ашиглалтын зардал, түрээсийн зардал, томилолтын зардал, тээврийн зардал, шуудан холбооны зардал, зар сурталчилгааны зардал гэх мэт.

4. Татвартооцолтынөмнөхашиг(алдагдал).Үндсэнүйлажиллагааны ашиг (алдагдал) дээр үндсэн бус үйл ажиллагааны орлогыг нэмж, зардлыг хасаж ердийн ажиллагааны ашиг (алдагдал)-ийг тооцно. Байгууллагын үндсэн үйл ажиллагаанаас гадна туслах шинж чанартай дараах орлогуудыг үндсэн бус үйл ажиллагааны орлого гэнэ. Үүнд: хүүний орлого, ноогдол ашгийн орлого, түрээсийн орлого, үнэт цаас худалдсаны орлого, үндсэн хөрөнгө худалдсаны орлого, гадаад валютын ханшны зөрүүгийн орлого, бусад орлого гэх мэт. Үндсэн бус үйл ажиллагааны зардалд борлуулалтын өртөг, болон үндсэн үйл ажиллагааны зардалд ороогүй зардлууд хамаарагдана. Үүнд: хүүний зардал, валютын ханшны зөрүүгийн алдагдал, түрээсийн зардал, худалдсан үндсэн хөрөнгийн алдагдал, хандиваар өгсөн зүйл, буцалтгүй тусламж, бусад зардал гэх мэт.

5. Цэвэр ашиг (алдагдал). Татвар тооцоолтын өмнөх ашгаас орлогын татварын дүнг хасаж цэвэр ашиг алдагдлыг тооцно. Ер нь стандартаар өөрөөр зөвшөөрч шаардаагүй л бол тайлант үед тооцож тодорхойлсон орлого, зардлын бүх зүйлсийг тайлант үеийн цэвэр ашиг, алдагдлын тодорхойлолтонд хамааруулах ёстой.

6. Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг. Цэвэр ашгаас давуу эрхтэй хувьцааны ноогдол ашгийг хасаж, гаргасан энгийн хувьцааны тоонд хувааж нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг тооцно. Жишээлбэл “Ундрага” компанийн олон үе шатат орлогын тайланг авч үзье. “Ундрага” компани Орлогын тайлан 2008 оны 12-р сарын 31

Борлуулалт Хасах нь:

1,700,000.00

Борлуулалтын хөнгөлөлт Борлуулалтын буцаалт, үнийн бууралт

400,000.00 100,000.00 500,00.00 1,200,000.00

Борлуулалтын цэвэр орлого Бараа, 2008 оны 01 сарын 01 Худалдан авалт Хасах нь: Худалдан авалтын хөнгөлөлт Цэвэр худалдан авалт Дотогш тээврийн зардал Борлуулахад бэлэн бараа Хасах нь: Бараа, 2008 оны 12 сарын 31 Борлуулалтын өртөг

1,350,000.00 700,000.00 25,000.00 675,000.00 40,000.00

715,000.00 2,065,000.00

1,215,000.00 850,000.00

Нийт ашиг

350,000.00

Үйл ажиллагааны зардал: Борлуулалтын зардал Удирдлагын зардал Үндсэн үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) Үндсэн бус үйл ажиллагааны орлого: Түрээсийн орлого Хүүний орлого Үндсэн хөрөнгө худалдсаны орлого Үндсэн бус үйл ажиллагааны зардал: Хүүний зардал Татвар тооцолтын өмнөх ашиг Орлогын татвар (10%) Цэвэр ашиг Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг (666,000 : 5000)

300,000.00 152,000.00 520,000.00 230,000.00 180,000.00

452,000.00 (102,000.00)

930,000.00

88,000.00

88,000.00 740,000.00 74,000.00 660,000.00 132.20

§ 3. Гэрээт ажлын явц дахь орлогын тооцоолол,бүртгэл Зарим үед, тухайлбал, барилга, зам талбай барих, нисэх онгоц зохион бүтээлт зэрэг урт хугацаат гэрээт ажлын үед гэрээ гүйцэтгэгч тухайн гэрээт ажлыг гүйцэтгэх явцдаа хугацааны тодорхой үеэр орлогоо тооцож тайлагнах шаардлага үүсдэг. Өөрөөр хэлбэл гэрээт ажлыг иж бүрдэл болгож дуусгахаас өмнө орлогыг нь орлого гэж тооцдог. Нягтлан бодох бүртгэлд урт хугацаат гэрээт ажлын орлого, ашгийг бүртгэх хоёр арга байдаг.

1. Гүйцэтгэлийн хувийн жингийн арга 2. Гэрээ гүйцэтгэлийн арга Гүйцэтгэлийн хувийн жингийн арга:

ОУБС 11 “Барилгын гэрээ” нь бүтээн байгуулалтын гэрээнд холбогдох орлого ба зардлын бүртгэлийн хандлагыг тодорхойлдог. Бүтээн байгүулалтын гэрээ гэдэг нь тухайн хөрөнгө эсвэл хоорондоо нягт уялдаа холбоотой эсвэл бие биенээсээ хамааралтай цогц хөрөнгийг тус тусынх нь зураг төсөл, технологийн горим, үүрэг ажиллагаа эсвэл эцсийн зорилт, ашиглалтын зориулалт зэрэгт нь нийцүүлэн бүтээн байгуулах талаар тусгайлан байгуулсан гэрээ юм. Бүтээн байгуулалтын гэрээ нь хоёр хэлбэртэй.

1.Тогтмол үнэтэй гэрээ гэдэг бол гэрээлэгч нь гэрээний зардал өссөн үед гэрээний тогтмол үнэ, эсвэл бүтээгдэхүүний нэгжид тогтмол үнэлгээ баримтлахаар зөвшөөрсөн бүтээн байгуулалтын гэрээ юм.

2.Өртөг нэмэх (өртөгг суупнлсан) гэрээ гэдэг нь зөвшөөрөгдсөн зардал эсвэл бусад аргаар тодорхойлсон зардлыг гэрээлэгчид нөхөн олгох нөхцөлтэй ба дээрх зардал дээр тэдгээр зардлын нэмэлт хувь эсвэл тогтмол төлбөрийг нэмсэн дүнгээр тохиролцон байгуулсан бүтээн байгуулалтын гэрээ юм. Барилга, гүүр, далан, дамжуулах хоолой, зам, усан онгоц гэх мэт хөрөн- гийг бүтээн байгуулахад бүтээн байгуулалтын гэрээг байгуулж болно. Гүйцэтгэлийн хувийн жингийн аргаар орлого ба нийт ашгийг тодорхойлохдоо барилгын ажлын явц, гүйцэтгэлийн хувийн жинд үндэслэн тооцдог. Энэ аргаар гэрээний орлого нь гэрээний иж бүрдлийн үе шатанд гарсан гэрээний зардалтай уялдаж иж бүрдэл болсон ажлын харьцаагаар ноогдуулсан орлого, зардал ба ашгийг тайлагнадаг. Гүйцэтгэлийн хувийн жингийн аргыг хэрэглэхийн гулд завсрын тодорхой хугацаанд иж бүрдэл болгоход чиглэсэн гүйцэтгэлийг хэмжих арга байх ёстой. Гэрээний шинж чанараас хамаарч дараах аргуудыг хэрэглэнэ. a) Гэрээний нийт зардалд тухайн тайлант хугацааны гэрээний зардлын эзлэх хувь хэмжээ (өртөг, өртгийн харьцааны арга) b) Гүйцэтгэсэн ажлын судалгаа эсвэл гэрээт ажлын биет хэсгийн иж бүрдэл Өртөг, өртгийн харьцааны аргаар иж бүрдлийн ху вийг дараах томъёогоор олно. Тайлант хугацааны эцэс хүртэл гарсан зардал Гүйцэтгэлийн хувь= Нийт зардлын хамгийн сү лиүйнүеийн тооцоолол Тайлант хугацааны орлого= Гүйцэтгэлийн хувь* Тооцсон нийт орлого-Тооцсон нийт хувь ашиг Тухайн хугацааны ашиг= Гүйцэтгэлийн хувь*Тооцсон нийт ашиг- Өмнөх хугацаанд тооцсон ашиг Жишээ нь: “Ган” барилгын компани 480,000,000 төгрөгийн төсөвтөртөгтэй 2008 оны IX сард дуусгахаар төлөвлөж байгаа сургуулийн барилгыг 540,000,000 төгрөгөөр барьж гүйцэтгэхээр 2006 оны III сараас гэрээт ажлаа эхэлжээ.

2007

оныэцэстбарилгынтооцоолсоннийтөртөг 495,000,ООО төгрөг болж өссөн. Барилгын ажилтай хамааралтай дараах мэдээлэл өгөгдсөн Түйцэтгэлээр гарсан нийт зардал Барилгыг гүйцээх зардал "үйцэтгэсэн ажлын нэхэмжлэл Хүлээн авсан мөнгө “Гүйцэтгэлээр гарсан нийт зардал” гэдэг нь тайлант хугацааны эцэс хүртэл барилга барихтай холбоотой гарсан зардлын нийт хэмжээ юм. “Барилгыг гүйцээх зардал” нь дараагийн тайлангийн үеүдэд энэхүү барилгыг барьж дуусгахын тулд ирээдүйд гарахаар тооцоолсон зардлын хэмжээ юм. “Гүйцэтгэсэн ажлын нэхэмжлэл” гэдэг нь барилгын компани нь тайлант хугацаанд гэрээт ажлын захиалагчаас (эсвэл худалдан авагчдаас) нэхэмжилсэн мөнгөний дүн, харин “Хүлээн авсан мөнгө“ нь энэхүү нэхэмжлэлийн дагуу хүлээн авсан мөнгө болно. Гүйцэтгэлийн хувийг дараах байдлаар тооцно: 2006 Гүйцэтгэлээр гарсан нийт зардал 495,000,000 Барилгыг гүйцээх зардал Гүйцэтгэсэн ажлын нэхэмжлэл 138,000,000 Хүлээн авсан мөнгө 200,000,000

2007

2008

120.000,000

346,500,000

360,000,000 80,000,000

148,500.000 322,000,000

60,000,000

280,000,000

Гүйцэтгэлийн хувийг дараах байдлаар тооцно.

2006

2007

2008

Гэрээний үнэ 540,000,000 540,000,000 Хасах:Тооцсон зардал Гүйцэтгэлээр гарсан нийт зардал 120.000,000 346,500,000 495,000,000 Барилгыг гүйцээх зардал 360,000,000 148,500.000 Тооцсон нийт зардал 480,000,000 495,000,000 495,000,000 Тооцсон нийт ашиг 60,000,000 45,000,000 Гүйцэтгэлийн хувь 25% 70% 120,000,000 346,500,000 495,000,000 480,000,000 495,000,000 495,000,000

540,000,000

45,000,000 100%

Жил тус бүрийн орлого ба ашгийг дараах байдлаар тооцно: Орлогод тооцолт: 2006 540,000,000х 25% 135,000,000 540,000,000х 70% -135,000,000 540,000,000х 100% -135,000,000 - 243,000.000 162,000,000

2007

2008 243,000,000

Ашигт тооцолт:

2006

2007

60,000,000х 25% 15,000,000 45,000,000х 70% - 15,000,000 45,000,000х 100% - 15,000,000 - 16,500,000

2008 16,500.000 13,500,000

Дээрх мэдээллийг үндэслэн дансны бичилтийг хийвэл (мян.төг): Гүйцэтгэлээр гарсан зардлыг бүртгэнэ:

Дуусаагүй барилга Материал, мөнгө, өглөг

2006

2007

2008

120,000 120,000

226,500 226,500

148,500 148,500

Барилгын гэрээгээрх нэхэмжлэлээр тооцно: 2006 2007 Тооцоогоорх авлага 80,000 322,000 Дуусаагүй барилгын тооц.нэхэмжлэл 80,000 322,000

2008 138,000 138,000

Хүлээн авсан мөнгийг бүртгэнэ: Мөнгө Тооцоогоорх авлага

2006 60,000 60,000

2007 280,000 280,000

2008 200,000 200,000

Тооцож тодорхойлсон орлого ба ашгийг бүртгэнэ: 2006 2007 Дуусаагүй барилга 15,000 16,500 13,500 Барилгын зардал 120,000 226,500 Урт хугацаат гэрээний орлого 135,000

243,000

2008 148,500 162,000

Барилгын зардал болон урт хугацаат гэрээний орлого зэрэг дансдыг тухайн жилийн орлогын тайланд тусгана. “Дуусаагүй барилга” дансанд гүйцэтгэлээр гарсан зардал, болон тооцсон нийт ашгийг хуримтлуулан бүртгэх бөгөөд барилгын ажил дуусч барилгыг хүлээлгэн өгсөний дараа цугларсан нийт өртгийн хэмжээгээр кредит талд нь хаалтын бичилт хийнэ. Харин “Дуусаагүй барилгын нэхэмжлэл” данс ба “Дуусаагүй барилга” дансдын үлдэгдлийн зөрүүгээр балансад тусгадаг. “Дуусаагүй барилга” дансны үлдэгдэл нь “Дуусаагүй барилгын нэхэмжлэл” дансны үлдэгдлээс их байгаа бол уг зөрүү нь эерэг учир балансын хөрөнгө талд “Нэхэмжлэлээс давсан өртөг ба тооцсон ашиг” нэрээр эргэлтийн хөрөнгийн хэсэгт тусган харуулна. Харин зөрүү нь сөрөг байвал уг зөрүүг балансын эх үүсвэр талд өртгөөс давсан нэхэмжлэл нэрээ болгино хугацаат өглөгийн хэсэгт тусгана. “Ган” компани Орлогын тайлан (мянган төгрөгөөр) 2006

2007

2008

Урт хугацаат гэрээт ажлын орлого

135,000

243,000

Барилгын зардал

120,000

Нийт ашиг

15,000

162,000

226,500

148,500

16,500 13,500

“Ган” компани Баланс (мянган төгрөгөөр) Эргэлтийн херөнгө: 2006 2007 2008 Тооцоогоорх авлага 20,000 62,000 Бараа материал 15,000 16,500 13,500 Нэхэмжлэлээс давсан өртөг ба тооцсон ашиг 55,000 135.000-80,000) Богино хугацаатай зээл, өглөг: Өртөг ба тодорхойлсон ашгаас давсан нэхэмжлэл 24,000 378,000)

(402.000-

Гэрээ гүйцэтгэлийн арга: Энэ аргаар орлого ба ашгийг зөвхөн гэрээг биелүүлж борлуулалт хийсэн (өөрөөр хэлбэл, гэрээт ажлыг хүлээлгэж өгсөн) үед тооцож тодорхойлдог. Барилгын зардал ба тайлант үеийн нэхэмжлэлийг хуримтлуулах боловч орлого. өртөг, нийт ашгийн хувьд завсрын хугацаанд орлогын тайлангийн дансдад бичилт хийхгүй. Гэрээ гүйцэтгэлийн аргын давуу тал нь тайлагнасан орлого, гүйцэтгээгүй ажлын тооцоололд биш, харин эцсийн үр дүнд үндэслэдэг явдал юм. Гол дутагдал нь гэрээ нь хэд хэдэн тайлангийн үеийг дамждаг учир завсар үеийн гүйцэтгэлийг тусгадаггүй явдал юм. Барилгын зардал, гүйцэтгэлийн нэхэмжлэл, хүлээн авсан мөнгийг бүртгэх жил бүрийн бичилт нь гүйцэтгэлийн хувийн жингийн аргатай ижил боловч орлого ба ашгийг гэрээт ажлыг дуусгах үед тооцож бүртгэдэг. Өмнө авч үзсэн “Гарьд” компанийн жишээгээр гэрээ гүйцэтгэлийн аргын дагуу орлого, ашгийг тооцож дуусаагүй барилга, Барилгын нэхэмжлэл дансыг хааж 2008 онд дараах бичилтийг хийнэ. Дуусаагүй барилгын нэхэмжлэл Урт хугацаат гэрээний орлого Барилгын ажлын зардал Дуусаагүй барилга

540,000,000 540,000,000 495,000,000 495,000,000

Уут хугацашп гэрээний алдагдлыг бүрпггэх Урт хугацаат гэрээний үед хоёр төрлийн алдагдал гардаг. Үүнд: 1. Ашигтай гэрээний тайлант үеийн алдагдал Барилгын ажлын явцад гэрээний тооцоолсон өртөг өссөн боловч уг өсөлт нь гэрээний нийт ашгийг тэглээгүй бол ийм нөхцөл бий болдог. Барилгын ажлын зардал өссөний улмаас тухайн жилд алдагдал хүлээ- хээр байвал уг алдагдлыг гүйцэтгэлийн хувийн жингийн аргаар өм- нөх онд гэрээнд тусгасан нийт “илүү” ашгийн хуримтлагдалтын тохируулга байдлаар тусгана. Гүйцэтгэлийн хувийн жингийн аргаар гэрээ иж бүрдэл болох жилд ашигтай байхаар тооцоологдсон бол алдагдал тооцохгүй.

2. Ашиггүй гэрээний алдагдал

Тайлант үеийн эцсээрх өртгийн тооцоолол нь нийт гэрээний хэ- рэгжилтээр алдагдалтай гарахаар байж болно. Ийм ахул гүйцэтгэлийн хувийн жин ба гэрээ гүйцэтгэлийн аргын хоёулангийн дагуу гэрээний нийт хүлээгдэж байгаа алдагдлыг тайлант үед тооцож тусгах ёстой. § 4. Гэрээт ажлын гүйцэтгэлийн дараа орлогод тооцолт ба бүртгэл Зарим нөхцөлд бараа бүтээгдэхүүнээ ачуулсан, ажил үйлчилгээгээ хэрэгжүүлсэн үед нь биш түүнээс хойш орлогыг нь тооцож бүртгэл, тайланд тусгах явдал байдаг. Ийм нөхцөлд орлогыг тодорхойлох үндсэн хоёр арга байгаа. Үүнд: 1. Хэсэгчилсэн борлуулалтаарх тооцолтын арга 2. Өртөг нөхөлтийн арга 3. Хэсэгчилсэн борлуулалтаарх тооцолтын арга: Энэ аргын үед орлогыг борлуулалтын биш, цуглуулалтын үедорлогыгтодорхойлдог. Борлуулалт хийх үед мөнгө хүлээн авах магадлал бага байгаа ахул энэ аргыг ашигладаг бөгөөд менгийг хүлээн авсан үедээ л орлогод бүртгэдэг. Энэ аргаар борлуулалтын нийт орлогоос мөнгөөр хүлээж авсан хэсгийг нь л орлого гэж бүртгэхдээ тэр хэсэгт ноогдох борлуулалтын өртгийг мөн зарцуулга гэж тооцно. Хэсэгчилсэн борлуулалтаарх тооцолтын аргын үед эхлээд нийт борлуулалтын орлогоос борлуулалтын өртгийг хасаад буй болсон нийт ашгийг нийт борлуулалтад харьцуулж нийт ашгийн хувийг тодорхойлно. Хүлээн авсан мөнгийг нийт ашгийн хувиар үржүүлж, тооцвол зохих нийт ашгийг тодорхойлох бөгөөд үлдсэн нийт ашгийг дараагийн жилүүдэд тооцохоор хойшлуулна. Жишээлбэл: “Нөхөрлөл” компани 2007.01.01-нд хэсэгчилсэн автомашин худалдсан ба дараах мэдээлэл өгөгдсөн.

2007 Хэсэгчилсэн борлуулалт 8,000,000 Хэсэгчилсэн борлуулалтын өртөг 6,000,000 Нийт ашиг 2,000,000 Нийт ашгийн хувь 25% Хүлээн авсан мөнгө: 2007 оны борлуулалтаас 3,500,000 2008 оны борлуулалтаас

төлбөрийн үндсэн дээр 2008 5,000,000 3,000,000 2,000,000 40% 4,500,000 2,600,000

Дээрх өгөгдсөн мэдээллийг үндэслэн дараах дансны бичилтүүдийг хийнэ. а. Борлуулалт хийснийг бүртгэнэ.

2007 Хэсэгчилсэн борлуулалтын авлага 8,000,000 Хэсэгчилсэн төлбөртэй борлуулалт 8,000,000

2008 5,000,000 5,000,000

б. Борлуулалтын өртгийг бүртгэнэ. Хэсэгчилсэн борлуулалтын өртөг Бараа материал

2007 6,000,000 6,000,000

2008 3,000,000 3,000,000

в. Борлуулалт ба борлуулалтын өртгийг хаах бичилт хийнэ.

2007

2008

Хэсэгчилсэн төлбөртэй борлуулалт 8,000,000 Хэсэгчилсэн борлуулалтын өртөг 6,000,000 Хойшлогдсон нийт ашиг 2,000,000 г. Тодорхойлсон ашгийг бүртгэлд тусгана: Хойшлогдсон нийт ашиг (2007) Хойшлогдсон нийт ашиг (2008) Тодорхойлсон ашиг 1 - 3,500,000*25% 2 - 4,500,000*25%

5,000,000 3,000,000.

2,000,000

2007 875,000 3

2008 1,125,000 1,040,000 2,165,000

875,000 - 2,600,000*40%

Хэсэгчилсэн борлуулалтын хойшлуулсан нийт ашгийг ерөнхийдөө урьд- чилж орсон орлого гэж үзэх бөгөөд богино хугацаат өглөг гэж ангилдаг. Өртөг нөхөлтийн арга: Авлагын цуглуулалт тодорхой бус ахул өртөг нөхөлтийн аргыгхэрэглэхнь тохиромжтой. Энэ аргын онцлог нь худалдан авагчийн төлсөн мөнгөн төлбөр нь борлуулалтын өртгөөс давах хүртэл ашиг тооцохгүй байдаг явдал юм. Өөрөөр хэлбэл бүх өртгийг нөхсөний дараах мөнгөн цуглуулалтыг ашиг болгодог. Өртөг нөхөлтийн аргын дагуу борлуулалтын бүх орлого ба өртгийг хэсэгчилсэн борлуулалтын аргын адилаар борлуулалт хийсэн тайлант үед тусгадаг. Жишээ нь: “Ундрага” компани 2007 онд 12,000,000 төгрөгийн өртөгтэй барааг 15,800,000 төгрөгөөр борлуулжээ. 2007 онд уг борлуулалтаас 5,000,000 төгрөг, 2008 онд 8,500,000 төгрөгийг тус тус цуглуулжээ. Өртөг нөхөлтийн аргаар “Ундрага” компанийн борлуулалттай холбоотой дараах дансны бичилтийг хийнэ.

1. Борлуулалт хийснийг бүртгэнэ. Тооцоогоорх авлага Борлуулалт

2007 15,800,000 15,800,000

2008

б. Борлуулалтын өртгийг бүртгэнэ. Хэсэгчилсэн борлуулалтын өртөг Бараа материал

2007 6,000,000 6,000,000

2008 3,000,000 3,000,000

в. Борлуулалт ба борлуулалтын өртгийг хаах бичилт хийнэ.

2007 Хэсэгчилсэн төлбөртэй борлуулалт 8,000,000 Хэсэгчилсэн борлуулалтын өртөг 6,000,000 Хойшлогдсон нийт ашиг 2,000,000 г. Тодорхойлсон ашгийг бүртгэлд тусгана:

2008 5,000,000 3,000,000.

2,000,000

Хойшлогдсон нийт ашиг (2007) Хойшлогдсон нийт ашиг (2008) Тодорхойлсон ашиг 1 - 3,500,000*25% 2 - 4,500,000*25%

2007 875,000 3

875,000 - 2,600,000*40%

2008 1,125,000 1,040,000 2,165,000

2007 онд хүлээн авсан мөнгө нь борлуулалтын нийт өртөг 12,000,000 төгрөгийг нөхөж чадаагүй учраас ашиг гэж үзэхгүй. Харин 2008 онд 1,500,000 (5,000,000+8,500,00012,000,000) төгрөгийн ашгийг тодорхойлсноор тайлагнана.

Хэлэлцэх асуулт 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Орлогын тайлангийн ач холбогдол юу вэ? Нэг үе шатат орлогын тайлангийн давуу ба сул талууд юу вэ? Борлуулалтын өртгийг хэрхэн тооцдог талаар тайлбарлана уу? Орлого гэж юу болох, орлогод тооцолтын зарчмуудыг тайлбарла. Гэрээт ажлын явц дахь орлогыг тооцдог аргуудын ижил ба ялгаатай талуудыг тайлбарлан ярилцана уу. Хэсэгчилсэн борлуулалтын аргын онцлог юу вэ? Өртөг нөхөлтийн аргын онцлог юу вэ? Гэрээгээр зөвшөөрсөн орлогын эхний дүн ямар нөхцөлд өөрчлөгдөж болох вэ? ОУБС 11 “Барилгын гэрээ”-д санхүүгийн тайланд орлогын талаар ямар үзүүлэлтүүдийг тодруулах шаардлагатай гэж заасан вэ? Гэрээний орлогыг тооцож бүртгэх нөхцөлүүдийг тайлбарлана уу? Мэдлэг шалгах тест 1. Хувьцаа эзэмшигчдээс бизнестээ нэмж оруулсан хөрөнгө оруулалт нь тухайн байгууллагын орлогоор бүртгэгдэх ёстой. а. Тийм б. Үгүй 2. Орлогын тайлангийн үндсэн элемент нь..............................биш юм. а. Орлого б. Зардал в. Хөрөнгө г. Цэвэр ашиг 3. Бизнесийн үйл ажиллагааны үр дүнг тодорхойлдог тайлан нь: а. Баланс б. Орлогын тайлан в. Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан г. Мөнгөн гүйлгээний тайлан 4. Дараах нөхцөл бүрдсэн үед бараа борлуулалтын орлого гэж үзэх ёстой. (буруу хариуг сонгоно уу?) a) Аж ахуйн нэгж нь барааны өмчлөлтэй холбогдон үүсэх мэдэгдэхүйц эрсдэл буюу өгөөжийг худалдан авагч талд шилжүүлсэн. b) Орлогын дүнг үнэн бодитой хэмжих боломжтой байгаа. c) Тухайн ажил гүйлгээний эцсийн үр өгөөжийг тухайн аж ахуйн нэгж хүртэх магадлалтай байгаа

d)

Тухайн ажил гүйлгээтэй уялдаж гарсан ба гарах зардлыг үнэн бодитойгоор хэмжин тодорхойлж болохоор байгаа

Зөв хариултыг сонгоно уу? Гүйцэтгэлийн хувийн жкнгийн арга Гэрээ гүйцэтгэлийн арга а. Барилгын ажлын явц, гүйцэтгэлийн хувийн жинд үндэслэн орлого, Орлого ашгийг зевхөн гэрээг биелүүлж борлуулалт хийсэн үед тооцож борлуулалт хийсэн үед тооцож тодорхойлдог тодорхойлдог Барилгын ажлын явц, гүйцэтгэлийн б.Орлогоашгийг зөвхөн гэрээг хувийн жинд үндэслэн орлого, ашгийг биелүүлж борлуулж хийсэн үед тооцож тодорхойлдог. тодорхойлдог. Бараа бүтээгдэхүүнээ ачуулсан, ажил үйлчилгээгээ хэрэгжүүлсэн үед нь биш түүнээс хойш орлогыг нь тооцож бүртгэл, тайланд тусгах үед орлогыг тодорхойлох дараах хоёр арга байдаг. а. Гүйцэтгэлийн хувийн жингийн арга б. Гэрээ гүйцэтгэлийн арга в. Хэсэгчилсэн борлуулалтын арга г. Өртөг нөхөлтийн арга Тайлант хугацааны эхэнд хуримтлагдсан ашгийн дансны үлдэгдэл 17,000.0мян.төг, эцэст 18,200.0 мян.төг байсан. Тайлант хугацаант 2,000 мян.төгрөгний ноогдол ашиг хуваарилсан бол тайлант хугацааны цэвэр ашиг нь: а. 800.0 б. 3,200.0 в. Аль нь ч биш: Зөв хариу нь: ______ Хэсэгчилсэн борлуулалтын аргын үед: а. Цуглуулсан мөнгө нь борлуулалтын өртгийг нөхөх хүртэл ашгийг хойшлуулдаг. б. Мөнгө хүлээн авах хүртэл ашгийг хойшлуулдаг. в. Борлуулалт хийсэн үед л орлого ашгийг тооцдог. Тухайн хөрөнгө эсвэл хоорондоо нягт уялдаа холбоотой эсвэл бие биенээсээ хамааралтай цогц хөрөнгийг тус тусынх нь зураг төсөл, технологийн горим, үүрэг ажиллагаа эсвэл эцсийн зорилт, ашиглалтын зориулалт зэрэгт нь нийцүүлэн бүтээн байгуулах талаар тусгайлан байгуулсан гэрээг гэнэ. а. Барилгын гэрээ б. Тогтмол үнэтэй гэрээ в. Өртөгт суурилсан гэрээ Барилгын гэрээний зардлуудыг дараах 3 байдлаар ангилна. Зөв хариултуудыг сонгоно уу? а. Тусгай гэрээний шууд зардал б. Гэрээний хуваарилагдах зардал в. Захиалагчийн тусгайлан төлөх зардал г. Үйлчилгээний зардал

VI бүлэг НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛ БА МӨНГӨНИЙ ЦАГ ХУГАЦААНЫ ҮНЭ ЦЭНЭ

§ 1. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн ухагдахуун ба түүний хэрэглээ § 2. Хүү, түүний шинж чанар, төрлүүд § 3. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцоолох журам, тэдгээрийн хэрэглээ      

Өнөөгийн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнэ Ирээдүйн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ Тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнэ Тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ Ирээдүйн мөнгөний тогтмол дүн (аннюти) Өнөөгийн мөнгөний тогтмол дүн

Сэдвийн товч агуулга: Нягтлан бодогчид нь аж ахуйн нэгжийн тайлант хугацааны мөнген болон мөнгөер хэм^кигдсэн орлого зарлагын гүйлгээг данс бүртгэлд тусган тайлагнах, мөнгөн гүйлгээний (орлого зарлагын) төсвийг бэлтгэн, түүний гүйцэтгэлд хяналт тавих зэргээр мөнгөн хөрөнгийн хангамж, зарцуулалтын хүрэлцэхүйц байдлыг хангахад чиглэсэн цаг үеийн шуурхай удирдлага зохицуулалтыг хэрэгжүүлдэг билээ. Мөн урт ба богино хугацаатай хөрөнгө оруулалт болон санхүүжилтын гэрээ хэлцэл байгуулах. тэдгээртэй холбогдон үүсэх ирээдүйн мөнгөн орлого, зарлагын ажил гүйлгээ, тэдгээрийн өнөөгийн үнэ цэнэ, бодит үр өгөөжийг тооцоолж, зохимжтой хувилбаруудаас сонголт хийх үндэслэлийг тодорхойлох хэрэгцээ шаардлага олонтоо гардаг. Нягтлан бодох бүртгэлийн практикт хөрөнгийн орлого, зарлагын ихэнх тооцоо бэлэн бус хэлбэрээр хийгдэж, бүртгэл тайлагналд хуримтлуулан тооцолт суурийг хэрэглэж байгаа, нөгөө талаар сул чөлөөтэй хөрөнгийг хөрөнгө оруулалтын аль нэг хэлбэрээр оновчтой байршуулах болон бизнесийн өргөтгөл, шинэчилэлд зориулан урт ба богино хугацааны санхүүжилтыг янз бүрийн нөхцөл хэлбэрээр авахтай холбогдон тэдгээрийн хүү болон үндсэн өрийн төлбөрийн тооцоонууд үүсдэг. Эдгээр ажил гүйлгээтэй холбогдон өнөөдөр зарцуулсан мөнгөний хүлээгдэж буй үр өгөөж төдийгүй хуримтлуулан тооцолт сууриар бүртгэгдсэн боловч мөнгө нь хараахан төлөгдөөгүй хүлээгдэж буй мөнгөн орлого, бас тэрчилэн ирээдүйд хэрэгжүүлэхээр төсөвлөсөн мөнгөн орлого, зарлагын урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг тооцоолж тайлант хугацааны үр дүнг бодитой тодорхойлохын тулд ирээдүйн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ, түүнийг тооцоход хэрэглэх хорогдуулга (дискаунт)-ын болон нийлмэл хүү, мөнгөн

урсгалуудын хэлбэрүүдийн талаар зохих ойлголт, хэрэглээний дадлага чадварыг эзэмшүүлэхийн тулд тэдгээр ойлголтуудын эдийн засгийн утга агуулга, тооцооллын болон бүртгэл, тайлагналд хэрхэн ашиглах арга зүйн үндсийг энэ бүлэгт авч үзэх болно.

§ 1. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн ухагдахуун ба түүний хэрэглээ Санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандартаар хуримтлуулан тооцолт суурийг дэмждэг боловч хөрөнгө оруулалтын төсөв болон мөнгөн гүйлгээний тайлагналд мөнгөн суурийг хэрэглэх нь зүйтэй гэж үздэг төдийгүй, хөрөнгийн зах зээлийн бодит үнэ цэнэ болон хөрөнгө оруулалтын хүлээгдэж буй үр ашгийн тооцоо, удирдлагын бүртгэлд мөнгөн суурийн хэрэглээ улам бүр өсөн нэмэгдсээр байна. Аливаа хөрөнгийн нэгэн чухал илэрхийлэл нь байнгын эргэлтэнд ашиглагдахын хэрээр үнэ цэнийн хувьд өсөн арвижиж, эзэмшигчийн өмчийг нэмэгдүүлдэг хөрөнгийн орлого бүтээх чадвар байдаг. Мөнгө бол хөрвөх болон ирээдүйн орлого бүтээх чадвар, төлбөрийн түгээмэл хэрэгсэл болохынхоо хувьд онцгой төрлийн хөрөнгө бөгөөд тодорхой хэмжээний өртөгтэй, бас хамгийн үнэ цэнэтэй таваар гэж болно. Мөнгөний үнэ цэнийг, түүний худалдан авах чадвараар нь хэмждэг. Мөнгөний худалдан авах чадварт бараа таваарын үнийн өсөлт бууралт (ханш уналт, ханш тогтворжилт), бусад валюттай харьцах ханш гээд олон хүчин зүйл нөлөөлдөг.

Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ гэдэг нь аливаа хөрөнгийн үнэлгээнд нөлөөлдөг нийтлэг хүчин зүйлүүдээс гадна мөнгөний онцгой чанар болох цаг хугацааны агшин бүрд тодорхой хувь хэмжээгээр өсөн арвижих чадварыг нь тооцсон үнэлгээний хэмжүүр юм. Хамгийн энгийнээр жишээлэхэд 1 сая төгрөгийн төлбөрийг өнөөдөр бэлнээр хийх, эсвэл жилийн дараа хойшлуулах нь үнэ цэнийн хувьд эрс ялгаатайг хэн бүхэн ойлгодог. Жилийн дараа хийгдэх 1 сая төгрөгийн төлбөр нь өнөөдөр бэлнээр авах 1 сая төгрөгөөс нэрлэсэн дүнгийн хувьд адил боловч үнэ цэнийн хувьд бага болохыг зөвшөөрдөг боловч тэр нь өнөөдрийн чухам хэдэн төгрөгтэй тэнцэх вэ? гэдгийг тооцоолох шаардлага үүсдэг. Мөнгөөр хийгдэх төлбөр болон түүнтэй адилтгах ирээдүйн мөнгөн урсгалын хугацаа хойшлох (удаашрах) тутам өнөөгийн үнэ цэнэ нь буурдаг (эсрэг байвал өсдөг) бөгөөд чухамхүү энд л мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн агуулга оршино. Бизнесийн үйл ажиллагааны зорилго нь өөрийн хөрөнгө, капиталыг аль болох тасралтгүй байнгын эргэлтэнд оруулж ашиглахын хэрээр тэр нь өсөн арвижих замаар хөрөнгө оруулагчийн ирээдүйн ашиг орлогыг нэмэгдүүлэх явдал байдаг. Ийнхүү тодорхой хугацааны дараа эргэн телегдөх буюу хүлээгдэж байгаа ирээдүйн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнз, эсрэг бол өнөөдрийн мөнгөн урсгал (орлого болон зарлага)-ын ирээдүйн үнэ цэнийн эквивалентийг мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ гэж нэрлэж хэвшжээ. Мөнгөн урсгалын өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнийг тодорхойлохын тулд түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл буюу юуг үндэслэн, чухам хэдэн хувиар хорогдуулах (дискаунт) болон ирээдүйн үнийн өсөлтийг тооцох вэ? гэсэн асуудал тавигддаг. Энэ нь жишээлэхэд төлбөрөө өнөөдөр бэлнээр авчихвал тэр мөнгөө цааш нь аль нэг хувилбараар дахин эргэлтэнд оруулах сонголтын боломж бий болох бөгөөд хамгийн багаар гэхэд банкны хугацаатай хадгаламжинд хийчихвэл жилийн дараа хүүнийхээ өгөөжөөр мөнгө маань хэд болж нэмэгдэх вэ? гэдгийг тооцох хэрэгтэй болно. Эндээс үндэслэн ирээдүйн мөнгөн төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь: 1. Төлбөрийн хойшлогдсон хугацаа буюу цаг хугацааны хүчин зүйл, 2. Дахин хөрөнгө оруулалтын хувилбаруудын хамгийн бага болон дундаж өгөөжийн хувь хэмжээ, 3. Төлбөр хийгдэх хүртэлх хугацаанд мөнгөний худалдан авах чадварт гарах өөрчлөлт (ханш уналтын нөлөөлөл), 4. Төлбөрийн бүрэн төлөгдөх магадлал, төлбөрөө олж авахын тулд гарч болзошгүй зардлын хэмжээ гэхчилэн олон хүчин зүйлээс хамаарахаар байна. Бүртгэл, тайлагнал болон санхүүгийн тооцоонд нөхцөл байдлаас хамааруулан янз бүрийн хэмжүүрийг ашигладаг бөгөөд мөнгөний өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнэ нь эдгээр хэмжүүрийн нэг юм. “Цаг хугацаа бол мөнгө” гэсэн ойлголт нь шинэ зүйл биш бөгөөд мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн хэмжүүрийг бизнесийн болон эдийн засгийн тооцоонд өнгөрсөн зууны 60-аад оноос, харин нягтлан бодох бүртгэл, тайлагналын практикт 90-ээд оноос түгээмэл хэрэглэх болсон 1 нь хөрөнгийн, тэр дундаа үнэт цаасны зах зээл, хөрөнгө оруулалтын цар хүрээний өсөлт, хөгжилтэй холбоотой. Хөрөнгийн зах зээл сонгомол утгаараа хөгжин, хөрөнгө оруулалтын хувилбаруудаас хамгийн эрсдэл багатайг нь, эсвэл харьцангуй илүү өгөөжтэйг нь сонгох боломж нээгдсэн, бас санхүүгийн төлбөр тооцооны орчин үеийн арга хувилбарууд түгээмэл хэрэглэгдэх болсон өнөөгийн нөхцөлд бүртгэл санхүүгийн ажилтнууд төдийгүй бизнес эрхлэгч хэн боловч цаг хугацааны хүчин зүйлийн нөлөөллийг сайн мэддэг байх, өнөөгийн болон хүлээгдэж байгаа мөнгөн урсгалын үнэ цэнийг нарийн тооцоолж үнэлгээ дүгнэлт өгөх чадварыг эзэмшсэн байх шаардлага зүй ёсоор тавигдах боллоо.

Нягтлан бодох бүртгэлд мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн хэмжүүрийг дараах тооцоонуудад түгээмэл хэрэглэдэг. Үүнд: 1. Өрийн бичигтэй холбогдсон ирээдүйн авлага, өглөгийн үнэлгээ, тохируулга, 2. Түрээсийн гэрээгээр капиталжуулах хөрөнгө болон өглөгийн үнэлгээ тохируулга, 3. Бондоорх хөрөнгө оруулалт болон бондын өглөгийн урамшуулал ба хөнгөлөлтийн хорогдуулгын тооцоо, 4. Ажил олгогчийн тэтгэвэр ба тэтгэлгийн зардал, тэдгээртэй холбоотой үйлчилгээний өртгийн үнэлгээг тооцох. Тэтгэвэрийн ирээдүйн сан нөөц бүрдүүлэх зардлын тооцоо, 5. Хөрөнгө оруулалтын ирээдүйн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг тооцоолох замаар боломжтой хувилбаруудаас сонголт хийх, 6. Хойшлогдсон төлбөртэй гэрээгээр худалдан авсан хөрөнгийн үнэлгээ, бас хэсэгчилсэн төлбөртэй гэрээний үечилсэн төлбөрийг тооцох, 7. Тусгай зориулалттай (Бондыг эргэн төлөх сан) сан бүрдүүлэхэд шаардагдах хөрөнгийг тооцоолох, 8. Зээлээрх худалдан авалтын өглөг болон борлуулалтын авлагын хөнгөлөлт, хорогдуулгын бодит өртгийг тооцоолох, 9. Бизнесийн нэгдлийн бодит үнэлгээ, компанийг худалдан авах үеийн авлага өглөг, өглөг бусад хуримтлагдсан үнэт зүйлс, үүрэг хариуцлагын үнэ цэнийг тодорхойлох, 10. Нэмэлт тодруулга, тухайлбал газрын тос, байгалийн хийн ирээдүйн үнэ цэнийг тодруулах, 11. Гэрээ хэлэлцээр, хэсэгчилсэн болон урьдчилгаа төлбөрийн нөхцлийг харилцан тохиролцох зэрэг болно. Мөнгөний үнэ цэнийн тооцоо нь зөвхөн байгууллагын нягтлан бодох бүртгэл болон бизнесийн санхүүгийн тооцоонд ашиглагдах төдийгүй иргэдийн хувийн хэрэглээ, орон сууц худалдан авах, зээлийн гэрээ байгуулах, тэтгэвэр даатгалын болон ирээдүйн төлбөрийн сан бүрдүүлэх гээд өрх гэрийн төсөв, хувиараа хөдөлмөр эрхлэх, нөхөрлөл хоршоо байгуулах, мөнгөн хуримтлалаа зөв байршуулах, хөрөнгө оруулалтын боломжит хувилбаруудаас сонголт хийх зэрэг өдөр тутмын харилцаанд түгээмэл хэрэглэгдэх болсоныг тэмдэглэвэл зохино. § 2. Хүү, түүний шинж чанар, төрлүүд Хүү гэдэг нь ойлголтыг хоер утгаар тайлбарлаж болох юм. Шууд утгаараа хүү бол мөнгөө байршуулж, зээлдэн ашнглуулсны хариу төлбөр юм. Нөгөө нэг түгээмэл утга нь аливаа хөрөнгө, капиталын цэвэр өсөлт буюу эзэндээ авч'ирж байгаа өгөөжийг хувиар тооцсон илэрхийлэл байдаг. Жишээлэхэд ХААН банкинд та 100.0 мянган төгрөг жилийн хугацаатай хадгалуулаад жилийн дараа 115.0 мянган төгрөг авсан гэвэл таны хадгалуулсан мөнгөний цэвэр өсөлт болох 15.0 мянган төГрөг нь банкны хувьд таны мөнгийг хадгаламжаар байршуулж ашигласныхаа төлөө танд төлж байгаа хүүний зардал, харин таны хувьд 15.0 мянган төгрөг нь мөнгөө байршуулсаны үр дүнд олсон өгөөж буюу хүүний орлого юм. Үүнтэй нэгэн адилаар хувьцаа эзэмшигчдэд олгосон ноогдол ашиг нь компанийн хувьд хувь нийлүүлсэн (өөрийн) капиталын далд зардал, хувь нийлүүлэгч (эзэмшигчид)-ийн хувьд тухайн компанид хувьцаагаар оруулсан хөрөнгийн өгөөж буюу хүүний орлого гэж болно. Бизнесийн болон санхүүгийн практикт зээлдэгчийн санхүүжилтын зардал буюу зээл авч ашигласны хариу төлбөрийг хүү, харин эзэмшигчдийн хүртэж буй орлогыг өгөөж гэж нэрлэж заншсан бөгөөд эдгээр ойлголт нь

нэг зүйлийн хоёр тал юм. Бид сурах бичгийн энэ бүлэгт энэ хоёрдмол утгыг голдуу “хүү” гэсэн нэрээр хэрэглэх болно. Хүүгийн төлбөрийн дүн (хэмжээ) нь оруулсан хөрөнгийн хэмжээ, түүнийг ашигласан хугацаа, хүүний тогтоосон хувиас хамаарна. Эдгээрийг хүүний төлбөрийн дүнд нөлөөлөх хувьсагчууд гэх бөгөөд олгосон зээлийн дүн нэмэгдэн, хугацаа уртасахын хэрээр авах хүүний төлбөрийн дүн ихсэх болно. Төлөхөөр тооцоолсон хүүний төлбөрийн дүнг анх оруулсан хөрөнгө (үндсэн өрийн төлбөр)-ийн дүнд харьцуулсан хувиар хүүний түвшинг тодорхойлдог бөгөөд тэр нь голдуу жилээр тогтоогдоно. Зээлийн гэрээ жилээс бага хугацаагаар хийгдвэл хүүний хувийг сарын, улиралын гэж тодруулах шаардлагыг үндэсний хууль тогтоомжоор зохицуулдаг практик ч бий2. Манай улсын арилжааны банкуудын практикаас үзвэл зээлийн болон хадгаламжийн хүүний хувийг голдуу сараар мэдээлж хугацааны тодруулга (сарын, улиралын гэх мэт) хийх нь элбэг байдаг. Хүүний хувь хэмжээ нь аливаа төрлийн хөрөнгө оруулалт болон зээлийн шийдвэр'гаргахад нэн чухал мэдээлэл болдог бөгөөд тэр нь зээлийн гэрээний хугацаа, эргэж төлөгдөх магадлал, зээлдэгчийн түүх, бизнесийн нэр хүнд, зээлийн баталгаа (барьцаа хөрөнгө) зэрэг олон хүчин зүйлээс хамааралтай тогтоогддог. Зээлийн түүхийн мэдээлэл нь тодорхой бус юмуу байнгын харилцагч биш, бизнесийн нэр хүндээр сайнгүй харилцагчид зээл олгохоос болгоомжлох, зээл олгохоор болох ахул зээлийн барьцааг илүүтэй шаардах, арай ахиу (өндөр) хүүг санал болгох нь нийтлэг жишиг юм. Хүүний хувийг үндэслэлтэй тогтоох. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцоход хэрэглэгддэг дискаунт (буюу хорогдуулга)-ын хувийг бас хүү гэж нэрлэдэг бөгөөд энэ хувийг хэр үндэслэлтэй тогтоос- ноос ирээдүйн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ, улмаар хөрөнгө оруулалтын хүлээгдэж байгаа ашиг, үр дүн хамаарах болно. Дискаунтын хувийг хэрхэн үндэслэлтэй тогтоох асуудлаар нягтлан бодогчид болон үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчид, санхүүгийн зохицуулах хороо, мэргэжилтэнүүдийн санал зөрөх явдал нэг бус гардаг. Зах зээлийн орнуудын түүхэн уламжлалаас үзвэл: 1. Салбарын ангиллаар ялгавартай тогтоосон тогтмол хувийг ашиглах, 2. Салбарын болон тухайн хөрөнгө оруулалтын онцлогийг тусгасан жигнэсэн дундаж хувийг ашигладаг практик ч мөрдөгдөж байжээ. Хүүний түвшингийн эдгээр сонголт нь нэг талаас тодорхой нэрийн бүтээгдэхүүн (Жишээ нь: нефть, шатахуун гэх мэт), үйлчилгээний ирээдүйн орлогын өнөөгийн үнэ цэнийг нэгдмэл (суурь) үнэ ханшаар тооцоолох, нөгөө талаас хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн үнэлгээ дүгнэлт, гүйцэтгэлийн хяналтыг тогтсон дундаж ханшаар тооцоолж зэрэгцүүлэх шаардлагаас ургаж гарсан түүхтэй. Гэвч эдгээр сонголтууд нь байнга хувьсан өөрчлөгдөж байгаа зах зээлийн үнэ ханшийн хэлбэлзлэл, бизнесийн үйл ажиллагааны салбар, компани тус бүрийн төдийгүй тухайн хөрөнгө оруулалт нэг бүрийн эрсдэлийн түвшин, алдагдсан боломжийн өртгийн ялгаатай байдал, одоогийн бодит түвшинг илэрхийлж чадахгүйн улмаас тодорхой зөрчлийг үүсгэдэг. Эдгээр нөхцөл байдлуудаас улбаатайгаар ирээдүйн орлого зардлыг капиталчилах болон өнөөгийн бодит үнэ цэнийг тодорхойлоход хэрэглэгдэх хүүний хувийг тооцоолоход зориулагдсан загваруудыг өргөн хэрэглэх болсон бөгөөд тэдгээрийн нэг нь капитал

хөрөнгийн үнэлгээний загвар R=RF+B*(RM-RF) болон түүнийг өргөтгөсөн нийлбэрийн загвар юм. Нийлбэрийн загвар нь: R= R F + B*(R М –R F) +S1 + S 2 +….. + S N Энд R F - хүлээгдэж буй өгөөжийн хамгийн бага, бас аливаа эрсдэл тооцоогүй хувь Rт - Хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн зах зээлийн дундаж хувь B - Хөрөнгө оруулалтын эрсдэлийн коэффициент S, +S'2+S'з - гэх мэт нь бусад нэмэгдэл, тохируулгууд юм.

B * (R M – R F )-ийг эрсдэлийн урамшуулал буюу эрсдэлийг нөхөх хувь гэж нэрлэдэг. Дискаунтын хувийг тогтоохдоо дор хаяж дараах 3 хүчин зүйлийг зайлшгүй харгалзсан байхыг зөвлөдөг.

1. Хүүний цэвэр хувь буюу аливаа эрсдэл болон ханш уналтыг тооцохгүйгээр төлөх бүрэн магадлалтай хувь хэмжээ (К^). Практикаас үзвэл энэ хувийг голдуу Засгийн газрын бондын хүүний жилийн дундажаар авдаг.

2. Эрсдэлийг нөхөх хувь буюу зээлдэгчийн төлбөрийн чадвар алдагдах, хөрөнгө оруулалтын аливаа эрсдэлээс хамааралтай гарч болзошгүй хохирол алдагдлыг урьдчилан тооцсон нэмэгдэл хувь юм. Энэ нь хөрөнгө оруулалтын төрөл, хэлбэрүүд болон зээлдэгчийн итгэлтэй байдал, авсан зээлийн зориулалт зэргээсхамаарах болно.

3. Хүлээгдэж буй ханш уналтын эрсдэлийг нөхөх хувь. Ханш уналтын нөлөөгөөр мөнгөний худалдан авах чадвар буурах учраас тэр алдагдлыг нөхөхийн тулд хүүнийхээ хувийг нэмэгдүүлэн тогтоох шаардлага үүсдэг. Манай орны банк санхүүгийн байгууллагын тогтоож байгаа хүүний түвшин харьцангуй их байгаагийн нэг үндэс нь ханш уналтын нөлөөлөл юм. Улс орны эдийн засгийн өсөлт тогтворжин, ханш уналт буурахын хэрээр хүүний тогтоосон хэмжээ буюу нэрлэсэн хувь жилээс жилд буурч байна. Ханш уналт буюу хэрэглээний үнийн өсөлтийн хувь банкны нэрлэсэн хүүний хувиас давах юм бол бодит хүүнйй түвшин сөрөг утгатай болж зээлдүүлэгч ашиг олох биш харин алдагдалд орох болно. Сүүлийн 30 шахам жилд дэлхийн улс орнуудад ханш уналтын түвшин нэмэгдсэний улмаас санхүүгийн бүртгэл, тайлагналыг зах зээлийн өнөөгийн бодит үнэ цэнээр илэрхийлэхэд бэрхшээл үүсэж, мэдээллийн үнэн зөв найдвартай байдал зарим талаар алдагдахад хүрсэн төдийгүй хөрөнгө оруулалтын ажил гүйлгээ бүрээр тухайн компанийн хэмжээнд хүүний хувийг үндэслэлтэй тогтооход амаргүй боллоо. Гэвч мэдээллийн үнэн зөв, найдвартай байдлыг хангах, хөрөнгө оруулалтын зөв сонголт хийхийн тулд хүүний хувийг дээрх хүчин зүйлүүдийн шууд нийлбэрээр болон нэг хүчин зүйлийн нөлөөллийг нөгөөд нь багтаах замаар үндэслэлтэй тогтоохыг хичээвэл зохино. Хүүний төрөл хэлбэрүүд. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн тооцооллын хэрэглээний байр сууринаас авч үзвэл хүүг тооцоолж байгаа аргаар нь энгийн ба нийлмэл, тайлангийн хугацаа (жил)-нд хэдэн үе (сар, улирал)-ээр тооцоолж байгаагаас нь хамааруулж анхны тогтоосон нэрлэсэн хүүний хувь, жилийн дүнгээр тооцсон бодит (дундаж) хүүний хувь, мөнгөн урсгал нь хугацааны эхэнд болон эцэст гарч байгаатай холбогдуулан нийлмэл хүүг ердийн болон тусгайлсан журмаар тооцох гэхчилэн ангилж үздэг. Хүүгийн төлбөрийг тооцоолоход дараах 3 хэмжигдэхүүнийг үндэс болгоно.

1. Анх оруулсан хөрөнгө (Р) буюу зээлдсэн мөнгө, эсвэл капитал оруулалтын одоогийн дүн, 2.Хүүний тогтоосон хувь (i буюу анх оруулсан хөрөнгөөс жил тутам тооцох хүүний хувь хэмжээ, 3.Хугацаа (n) - хүүний төлбөрийг тооцох жилийн, эсвэл үеүдийн тоо.

Энгийн хүү. Энэ нь анх оруулсан хөрөнгө буюу зээлийн үндсэн төлбөрийн дүнгээс хүүг тооцоолдог хэлбэр бөгөөд илэрхийлэл нь: Хүүний төлбөрийн нийт= P*J*n Жишээ нь: Та 20 сая төгрөгийг 3 жилийн хугацаатай, жил тутам 12 хувийн хүү төлөхөөр зээлж авсан гэвэл таны төлөх хүүний төлбөрийн дүн нь жил тутам 2.4 сая төгрөг буюу нийт төлбөр= 20.0 * 12% * 3 жил = 7.2 сая төгрөг болох бөгөөд хугацаанаас өмнө зээлээ төлчихвөл хүүний төлбөрийн дүн багасана. Нийлмэл хүү; Энэ нь дараагийн хугацаанд ноогдох хүүний тооцоог анх оруулсан хөрөнгийн өссөн дүн буюу үндсэн төлбөр болон тухайн өдрийг хүртэлх хугацаанд тооцоолсон хүүний нийлбэрээс тооцоолдог хэлбэр бөгөөд илэрхийлэл нь Хүүний төлбөрийн нийт дүн= P*(1+j)n-P=P((1+j)n-1) Нийлмэл хүүний тооцоог хугацааны хоёр ба түүнээс дээш үеийг хамарсан зээлийн төлбөр тооцоонд, тэгэхдээ өнөөдрийг хүртэл бодогдсон (хуримталсан) хүүг хараахан татан аваагүй, хадгаламж болгон үлдээсэн нөхцөлд хэрэглэнэ. Энэ утгаараа нийлмэл хүү нь зөвхөн зээлийн үндсэн төлбөр төдийгүй, тухайн өдрийг хүртэлх хугацаанд хуримтлагдсан хүүний нийлбэр дүнгээс өгөөж (хүү) тооцож байгаа юм. Ийнхүү оруулсан хөрөнгийнхээ бодогдсон хүүг тухайн үед нь татан авахгүйгээр хадгаламжаа нэмэгдүүлэн, өссөн дүнгээс дараагийн хугацааны хүүг тооцуулах нь оруулсан хөрөнгийг өсгөх шилдэг (гайхамшигт) арга хэрэгсэл гэдгийг олонтойтэмдэглэсэн байдаг. Английн алдарт эдийн засагч Жон Мейнард Кейнс үүнийг шидтэн гэж нэрлэж байсан бол Европын нэрт банк үндэслэгч Мэер Ротскилд нийлмэл хүүг ертөнцийн найм дахь гайхамшиг гэжээ 3. Энд ямар нэг залилан мэхлэлт, мөнгө өсгөх луйврын арга байхгүй бөгөөд анх оруулсан хөрөнгө маань өсөн арвижихын хэрээр, тэр өссөн дүнгээс дараагийн хугацааны хүү (өгөөж)-г тооцоолж байгаа, эдийн засгийн утга агуулгын хувьд байх л ёстой тооцоолол юм. Энгийн ба нийлмэл хүүний зөрүүг жишээгээр харуулахын тулд та 20.0 сая төгрөгөө “ХААН” банкинд жилийн 12 хувийн хүүтэй хадгалуулсан бөгөөд 3 жилийн хугацаанд үндсэн хадгаламж болон хүүний төлбөрөө огт аваагүй байсан гэвэл өнөөдрийг хүртэл хуримтлагдсан хүүний дүн нь: а) Энгийн хүүгээр бодоход 3 жилд бүгд 20.0*3*12%=7.2 сая төгрөгийн хүү хуримтлагдах бөгөөд энэ нь он тус бүрээр (мянган төгрөгөөр): Хуримтлагдсан хүү Хүү ба үндсэн төлбөрийн өссен дүн 1 онд 20,000.0*0.12=2,400.0 20,000.0+2,400.0=22,400.0 2 онд 20,000.0*0.12=2,400.0 22,400.0+2,400.0=24,800.0 3 онд 20,000.0*0.12=2,400.0 24,800.0+2,400.0=27,200.0 болж жил тутам 2,400.0 мянган төгрөгөөр нэмэгдсээр өнөөдөр бүгд 27,200.0 мянган төгрөг болж өсөх юм. б) Харин хадгаламжийн гэрээг нийлмэл хүү авах нөхцөлөөр хийсэн гэвэл 3 жилийн хугацаанд бүгд 20.0*1.123-20.0=8.1 сая төгрөгийн нийлмэл хүү хуримтлагдах бөгөөд үүнийг он тус бүрээр тооцвол (мянган төгрөгөөр) Хуримтлагдсан хүү Хүү ба үндсэн телбөрийн өссөн дүн 1 онд 20,000.0*0.12=2,400.0 20,000.0+2,400.0=22,400.0

2 3

онд онд

22,400.0*0.12=2,688.0 25,088.0*0.12=3,010.6

22,400.0+2,688.0=25,088.0 25,088.0+3,010.6=28,098.6

буюу жил тутмын хүү нь өссөн дүнгээс тооцогдон II жилд 2,688.0; III жилд 3,010.6 мянган төгрөг болж нэмэгдсээр 3 жилийн эцэст анх оруулсан хөрөнгийг оролцуулаад бүгд 28,098.6 мянган төгрөг болж энгийн хүүгээр тооцсоноос 898.6 мянган төгрөгөөр буюу 12.5 хувиар илүү өгөөж (хүү) хуримтлагдаж байна. Хуримтлагдах хүүний энэ илүү өсөлт нь тухайн жилийн хүүний тооцоог анх оруулсан дүнгээс бус, харин тухайн өдрийг хүртэлх хугацаанд хуримтлагдсан дүн (хүүг нэмсэн өссөн дүн)-гээс хийж байгаатай холбоотой юм. Нэгэнт өмнөх хугацааны хуримтлагдсан хүүг хадгалуулагч хараахан татан аваагүй бол хүүний тооцоог өссөн дүнгээс бодох нь зүйн хэрэг болно. Нийлмэл хүүний энэ давталт (зэргийн илтгэгч)-ыг дараах байдлаар тайлбарлавал илүү ойлгомжтой байж болох юм. {[(20,000.0* 1.12)* 1.12]* 1.12}-20,000.0=(20,000.0* 20,000.0=8,098.6 мянган төгрөг

1.123)-20,000.0=

=28,098.6-

Банк нэгэнт жил (сар) тутам олгох хадгаламжийн хүүний хувь хэмжээгээ албан ёсоор урьдчилж зарласан ба хадгаламжийн хугацаа урт, энгийн болон нийлмэл хүүний зөрүү нь мэдэгдэм байх тусам хүүний тооцоог нийлмэл хүүний зарчмаар бодох нь зөв бөгөөд та хөрөнгө оруулалтын эдгээр боломжоос сонголт хийхээр бол ирээдүйн хуримтлалд нөлөөлөх бусад хүчин зүйлс, ялангуяа эрсдэл өөрчлөгдөхгүй нөхцөлд нийлмэл хүүг сонгох хэрэгтэй. Бизнесийн практикт ялангуяа том үнэтэй эргэлтийн бус хөрөнгийн урт хугацааны санхүүжилтболон үүнтэйадилтгах аливаахөрөнгө оруулалтын санхүүжилтын зардал, үр өгөөжийн тооцоог нийлмэл хүүгээр боддог. Харин энгийн хүүг ихэвчилэн богино хугацаат хөрөнгө оруулалт, нэг жил буюу түүнээс бага хугацааг хамрах төлбөрийн тооцоонд хэрэглэдэг. Энэ сурах бичгийн хавсралтад нийлмэл хүүний түгээмэл хэрэглэгддэг хүснэгтийг харуулсан. Эдгээр хүснэгт нь ханш уналт болон ханш тогтворжилтын нөлөөг тусгаагүй бөгөөд та мөнгөний худалдан авах чадварын өөрчлөлтийг авч үзэх шаардлагатай бол нэмэлт тохируулга хийж ашиглавал зохино. Нийлмэл хүүний хүснэгтийн агуулга, хэрэглэх журмыг дараагийн холбогдох хэсгүүдэд нь тайлбарлах болно. Хүүний нэрлэсэн да бодит (дмндпж) хувь хэмжээ Хүүний хувь хэмжээг ерөнхийдээ жилээр тогтоодог боловч бизнесийн практикт түүний тооцоог улирал, сар гэхчилэн жилд хэд хэдэн удаа үечилэн хийх нь түгээмэл бөгөөд тэр атугай өдөр, цагаар гэхчилэн хугацааны агшин тутамд тасралтгүй хийж ч болно. Эндээс нийлмэл хүүний анхны нэрлэсэн ба гүйцэтгэлийн бодит (жилийн дундаж) хувь хэмжээ нь ялгаатай болж хөрөнгө оруулалтын өгөөж өорчлөгддег. Энэ нь зөвхөн нийлмэл хүүтэй холбоотой асуудал бөгөөд , харин энгийн хүүний хувьд тооцоог жилд хэдэн удаа хийснээс хамаарч эцсийн үр дүн огт өөрчлөгдөхгүй. Хүүний нэрлэсэн хувь хэмжээ гэдэг нь тухайн хөрөнгө оруулалтаас авах, эсвэл хадгаламжид жил тутам төлөх хүүний тогтоосон хувь хэмжээ юм. Жишээ нь: Та аль нэг

банкинд 10.0 сая төгрөгийг жилийн 12 хувийн хүү авахаар, 5 жилийн хугацаагаар хадгалуулсан бол хадгаламжийн хугацааны эцэст та үндсэн хадгаламж (10 сая төгрөг) дээрээ нэмж авах хүүний төлбөр нь: а) Энгийн хүүгээр тооцвол 12%*5 жил=60% буюу 6.0 сая төгрөг; б) Харин нийлмэл хүүгээр тооцвол (1+0.12)*5-1=0.762 болж 76.2% буюу 7.62 сая төгрөгийн хуримтлагдсан хүү авна. Эдгээр тооцоонд ашиглагдаж байгаа 12 хувийг анхны тогтоосон буюу хүүний нэрлэсэн хувь гээд байгаа юм. Харин нийлмэл хүүгээр тооцоход 5 жилийн хуримтлагдсан хүү 76.2 хувь, жил тутмын арифметик дундаж нь 76.2:5 жил= 15.24 хувь болж өмнөхөөс 3.24 хувиар нэмэгдсэн нь нийлмэл хүүний нөлөөлөл болно. Хүүний бодит буюу жилийн дундаж хувь хэмжээ гэдэг нь нийлмэл хүүний тооцоог жилд ямар үе шатаар хэдэн удаа хийж байгаагаас хамааралтайгаар нэмэгдсэн утга юм. Жишээ нь: Хадгаламжийн гэрээнд заасан нэрлэсэн хүү 12 хувь боловч хүүний тооцоог улирлаар хийж байхаар заасан бол жилийн нэрлэсэн хүүг улиралд шилжүүлэн (12%:4 улирал=3%), энэ 3 хувиар 5 жилийн хугацаанд 20 удаа (5*4 улирал) нийлмэл хүүний тооцоог бодоход жил тутмын бодит хүүний хэмжээ нь 12.55% болж, анхны нэрлэсэн дүнгээс нэмэгдэж гардаг. Энэчилэн хүүний тооцоог сараар, өдрөөр гэхчилэн хичнээн богино хугацаа (үе)- гаар, олон дахин хийх тутам хүүний жилийн дундаж утга улам бүр нэмэгддэг бөгөөд, энэ нэмэгдсэн утга нь хүүний гүйцэтгэлийн бодит (зарим номонд 4 “үр ашигт хүү" гэж нэрлэсэн нь байдаг) буюу жилийн дундаж хувь хэмжээ болно. Жилээр тогтоосон нэрлэсэн хүүний хувийг хугацааны нэгжид (улирал, сар гэх мэт үеүдэд) шилжүүлэх журам болон нэрлэсэн ба бодит хүүний утгын харьцааг илэрхийлвэл (1 + j)"<(1 + j/m)n*m байдаг. Энд: j - жилээр тогтоосон нэрлэсэн хүүний утга (коэф) n - нийлмэл хүүг тооцох жилийн тоо т - жилийн хугацаанд хүү тооцох үеүдийн (улирал=4, сар=12) тоо Эндээс нийлмэл хүүний жилийн дундаж (бодит) утгыг { = У(1 + 1/т) п ч п - 1 томъёогоор тодорхойлно. Нийлмэл хүүний тооцоог жилд хэдэн удаа хийж байгаагаас хамааралтайгаар анх тогтоосон нэрлэсэн хүүний дундаж утга хэрхэн нэмэгддэгийг дээр өгөгдсөн жишээгээр тооцвол: Үзүүлэлт тооцох журам

Жилийн дундаж (бодит) хүүний тооцоо Үе тус бүрд 5 жилд 5 жилд бодогдох хүү, хийгдэх хуримтлагдах коэф. тооцоо хүүгийн хэмжээ удаагаар коэф (j:n) (n*m) (1+j/m)n*m-1

Нийлмэл хүүний жилийн дундаж хэмжээ коэф (

Жилээр

0.12:1=0.12

5*1=5

1.125-1=0.762

√

1+

j m

n*m

-1

√ 1.762−1=0.12

Хагас жилээр

0.12:2=0.06

5*2=10

1.0651=0.791>0.762

√ 1.791−1=0.1236

Улирлаар

0.12:4=0.03

5*4=20

1.0351=0.806>0.791

√ 1.806−1=0.1255

Сараар

0.12:12=0.01

5*12=6

1.0151=0.817>0.806

√ 1.817−1=0.1268

Өдрөөр

0.12:365=0.0003

5*365=1825

1.000318251=0.8219

√ 1.8219−1=0.1275

Хадгаламжийн хүүг жилд 1 удаа тооцоход нэрлэсэн хүүний дундаж утга 12.болж анхны тогтоосон хэмжээндээ байна. Харин хүүг хагас жилээр буюу 6 хувиар 10 удаа тооцоход 5 жилийн хуримтлагдсан хүү 0.791, жилийн дундаж нь 0.1236 (12.4%), улирлаар буюу 3 хувиар 5 жилд 20 удаа тооцоход хуримтлагдсан хүү 0.806, жилийн дундаж нь 0.1255 (12.55%) болж нэмэгдэж байгаа боловч сар, өдрөөр гэхчилэн хүү тооцох үеүдийн тоо нэмэгдэн тасралтгүй төлөвд ойртох тутам нийт хуримтлагдах болон жилийн дундаж хүүний утгын өсөлт удааширч байна. Эндээс дараах дүгнэлтүүдийг хийж болно.

1.Нийлмэл хүүгээр хуримтлагдах өгөөжийн хэмжээ нь энгийн хүүнийхээс ямагт их байдаг.

2.Нийлмэл хүүний тооцоог аль болох ойрхон хугацааны үечиллээр олон дахин хийх тутам хуримтлагдах өгөөжийн хэмжээ болон хүүний дундаж утга нь нэмэгддэг.

3.Тэгэхдээ хүү тооцох үеүдийн тоо хязгааргүй нэмэгдэн тасралтгүй тооцооны төлөвд ойртох тутам бодит өгөөжийн цэвэр өсөлт удааширч тогтмол тоо еi*n рүү тэмүүлдэг (е=2.71828, j-хүүний нэрлэсэн хувь, n-жилүүдийн тоо болно). Энэ учраас бизнесийн практикт нийлмэл хүүний тооцоог дээд тал нь өдөр тутам хийж байх нь тохиромжтой бөгөөд цааш нь цаг, минутаар гэхчилэн тасралтгүй хийх боломжтой хэдий ч эдийн засгийн ач холбогдол багатай гэж үздэг. Дээрх жишээгээр жилийн 12 хувийн нэрлэсэн хүүтэйгээр хадгалуулсан 10 сая төгрөг 5 жилийн эцэст хэрхэн нэмэгдэхийг хүү тооцох хугацааны хувилбар тус бүрээр тодорхойлвол: Жилээр (жил тутам) хүү тооцоход 10,000.0* 1.125=17,623.4 мянган төгрөг Хагас жилээр хүү тооцоход 10,000.0* 1 .()б1,'= 17,908.5 мянган төгрөг Улирлаар хүү тооцоход 10,0(;0.0*1.0320=18,061.1 мянган төгрөг Сараар хүү тооцо.ход 10,000.0*1,0160=18,170.0 мянган төгрөг Өдөр тутам хүү тооцоход 10,000.0*1.8219=18,219.0 мянган төгрөг болно. Хүүний нэрлэсэн хувийг улирал, сараар тогтоосон нөхцөлд нийлмэл хүүний жилийн дундаж утга нь энгийн хүүнийхээс бас л их байх болно. Энэ нөхцөлд нийлмэл хүүний жилийн дундаж утгыг {=(1+1)т-1 томъёогоор тодорхойлох бөгөөд, энэ нь 1=(1+1)т1>1*т байна.Энд /"Хугацааны нэгж (сар, улирал)-д тогтоосон хүүний хэмжээ /коэф./ И7ЖИЛД нийлмэл хүү тооцох үеүдийн тоо.

Жишээ нь: Хадгаламжийн хүүг улиралд 6 хувиар, эсвэл сарын 2 хувиар тогтоох нь энгийн хүүний жилийн нийлбэр дүн (6*4=2* 12=24%)-гээр адилхан боловч нийлмэл хүү тооцох үед жилийн дундаж утга нь: Улиралаар 1.06М=0.26248 буюу 26.25%, Сараар 1.0212-1=0.26824 буюу 26.82% болж нэмэгддэг. Энэ байдлаас болоод манай зарим арилжааны банкууд хадгаламжийн нэрлэсэн хүүгээ сараар тогтоож зарлаад, жилийн хуримтлагдах хүүг энгийнээр тооцох нь байдаг.

§ 3. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцоолох журам, тэдгээрийн хэрэглээ Мөнгөн урсгал (гүйлгээ)-ыг эдийн засгийн агуулгаар нь орлогын буюу дотогш, зарлагын буюу (гадагш) урсгал гэж ангилна. Цаг хугацааг өнгөрсөн, өнөөдөр, ирээдүй гэж 3 ангилах боловч мөнгөн урсгалын үнэ цэнийг ирээдүйн ба өнөөдрийн гэсэн 2 чиглэлээр л тооцдог. Мөнгөн урсгалын өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнийн тооцоог ажил гүйлгээ хийгдсэн (тэгэхдээ зөвхөн мөнгөн сууриар буюу бодитойгоор) тэр агшинаас эхлэн хугацааны эцэс хүртэл ихэвчилэн тодорхой тасралттай үеүд (жил, улирал, сар, өдрөөр)-ээр хийдэг. Мөнгөн бус хэлбэрээр хийгдсэн ажил гүйлгээ энд хамаарагдахгүй бөгөөд зөвхөн мөнгө төлөгдсөн өдрөөс л мөнгөн урсгалд тооцогдоно. Мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ ЦЭНЭ (FV)-ийг тооцоолохдоо өнөөдрийн дүнг (Р) нийлмэл хүүний түвшин болон ирээдүйн хугацаа (үеүдийн тоо)- наас хамаарсан хүчин зүйлийн коэффициент (1+j)"-ээр өсгөж, харин өнөөгийн үнэ цэнэ (РV)-ийг тооцоолохдоо ирээдүйн дүн F)-г дээрхийн урвуу коэффициент 1/(1+п)"-ээр хорогдуулж тооцдог. Тухайлбал: Ирээдүйн үнэ цэнэ FV=Р*(1+j)n ба харьцаа нь F/Р =(1+j)n, ( 1+J ) 1 ¿ Өнөөгийн үнэ цэнэ PV = F * - ба харьцаа нь PFjn (1+ j) 1 ¿

болно.

Энд дараах дөрвөн үндсэн хувьсагч хэрэглэгдэж байна.

1.Хугацааны үеэр тогтоосон хүү (j)-ний түвшин, коэф.

2.Хугацааны үеүдийн тоо (n) 3.Төсөвлөсөн хугацаа (ирээдүй)-ны хүлээгдэж байгаа мөнгөн урсгалын дүн (f) 4.Өнөөгийн (төсөвлөсөн хугацааны эхэнд гарсан) мөнгөн урсгалын дүн (Р) Эдгээр хувьсагчуудын аль нэг нь мэдэгдэхгүй байвал тэдгээрийн хамаарлын дараах дүрслэлийг (схем) ашиглан мэдэгдэхгүй байгаа хувьсагчийг тооцоолох нь өгөгдлийг зөв ойлгох, тооцооллыг эрэмбэ дараагаар нь алдаагүй гүйцэтгэхэд тохиромжтой байдаг. Нийлмэл хүүний коэффицентоор өсгөж(+) I

I I 3 - 2 - 1

I 0

I 1

I 2

I 3

I 4

I 5

I 6

(Өнгөрсөн )

(Одоо) Р V = FV /(1+ J ) N

(Ирээдүй)

Нийлмэл хуүний коэффицентоор хорогдуулж(-) Энд: -1, -2, -3 - өнгөрсөн цаг хугацаа 0 – Өнөөдөр 1, 2, 3 - ирээдүйн цаг хугацаа (уе) бөгөөд РV<FV байх болно. Мөнгөн урсгалын ангилал Тухайн хугацаа (жил, улирал, сарын гэх мэт)-нд гарсан мөнгөний орлого зарлагын урсгалын нийлбэрээр он (үе) тус бүрийн цэвэр мөнгөн гүйлгээг тодорхойлно. Цэвэр мөнгөн гүйлгээний дүн нь он тус бүрээр тэнцүү бус хэмжээтэй байвал түүнийг нэг удаагийн мөнгөн гүйлгээ гэх бөгөөд өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнийг нь өгөгдсөн коэффициент (үнэ цэнийн харьцаа)-ийг ашиглан он тус бүрээр тооцно. Харин цэвэр мөнгөн гүйлгээний дүн хэд хэдэн үе болон эсвэл бүх хугацааны турш тэнцүү дүнгээр давтагдаж байвал тооцооллыг хураангуйлан тогтмол дүн (аннюти-А)-гийн өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнийн коэффициент (үнэ цэнийн харьцаа)-ийг ашиглаж болно. Нэг удаагийн болон тогтмол (тэнцүү) дүнгээрх мөнгөн гүйлгээ нь хугацааны эхэнд ба эцэст бас дундуур ч гарч болно. Үнэ цэнийн харьцаа (Р/Р, Р/Т)-т илэрхийлсэн кийлмэл хүүний хүснэгтийн коэффициентүүд нь үе тус бүр (хугацаа)-ийн эцэст гарсан мөнгөн урсгалын үнэ цэнийн тооцоонд зориулагдсан байдаг учраас хугацааны эцэст гарсан мөнгөн урсгалын хувьд ердийн журмаар, харин хугацааны эхэнд (буюу өмнөх үеийн эцэст) гарсан мөнгөн урсгалыг урьдчилж гарсан (урьдчилгаа) гэх бөгөөд үнэ цэнийг нь тооцоолохдоо тэр нь ердийн мөнгөн урсгалаас нэг нэгж үеэр илүү хугацааг хамарч байгаа учраас 1+j коэффициентаар үржүүлж тооцдог юм. Эдгээрээс үндэслэн он (үе) тус бүрийн цэвэр мөнгөн гүйлгээг: 1.

2.

3.

4.

Он тус бүрээр тэнцүү бус хэмжээтэй буюу нэг удаагийн; Дүн нь он тус бүрээр тэнцүү буюу тогтмол; Хугацаа (он тус бүр)-ны эцэст гарсан буюу ердийн; Хугацааны эхэнд гарсан буюу урьдчилсан мөнгөн урсгал гэж ангилан тус бүрийнх нь холбогдох коэффициентыг ашиглан өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнэ болон бусад үзүүлэлтүүдийг тодорхойлно.

Мөнгөний функцууд Мөнгөн урсгалын цаг хугацааны үнэ цэнийн тооцоонд түгээмэл хэрэглэгддэг хосолсон үндсэн 6 функц байдаг. Мөнгөний функц гэдгийг тухайлсан (нэг удаагийн, тогтмол, эсвэл ердийн г.м ) мөнгөн урсгалын үнэ цэнийг тооцоолоход зориулагдсан бөгөөд тэдгээрийн нэг нэгж тутмын хугацааны үеийн тоо ба давталт, цаг хугацаанаас хамаарсан үнэ цэнийн харьцааг илэрхийлсэн хүчин зүйлийн утга буюу коэффициент гэж ойлгож болно. Цаг хугацааны хүчин зүйлийн утга (коэф)-ыг тооцоолох томъёо нь: 1. Өнөөдрийн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийн коэффициент буюу ирээдүйн ба өнөөгийн үнэ цэнийн харьцааг F/Рjп=(1+j)п

2. Ирээдүйн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн коэффициент буюу өнөөгийн ба ирээдүйн үнэ цэнийн харьцааг 3. Хэд хэдэн үед тэнцүү дүнгээр давтагдах тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн коэффициент буюу өнөөгийн үнэ цэнэ ба тогтмол дүнгийн харьцааг ( 1+ j ) ❑n −1 Р/Аjn= j(1+ J )❑n 4. Ирээдүйн үнэ цэнийг хуримтлуулах тогтмол дүнгийн коэффициент буюу тогтмол дүн ба ирээдүйн үнэ цэнийн харьцааг j A/Fjn= ( 1+ J ) ❑n−1 5. Өнөөгийн үнэ цэнэ буюу төлбөрөөс бодогдох тогтмол дүнгийн коэффициент буюу тогтмол дүн ба өнөөгийн үнэ цэнийн харьцааг j (1+ j ) ❑n A/Pjn= ( 1+ J ) ❑n−1 буюу Р/Аjn -н урвуу хэмжигдэхүүнээр тус бүр тодорхойлно. Өгөгдсөн томъёог ашиглан эдгээр коэффициентуудын утгыг тооцоолох нь техник ажиллагаа ихтэй учраас нэг нэгж мөнгөн дүнгийн хүүний харгалзах хувь болон ху гацааны үеийн тооноос хамаарсан утгыг тооцоолж гаргасан нийлмэл хүүний хүснэгтийг түгээмэл хэрэглэдэг бөгөөд бас тэрчилэн энэ хамаарлын утгыг санхүүгийн тооцооны зориулалтын каликулятор, компьютерийн программыг ашиглан тооцоолж болно. Мөнгөн урсгалын цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцоолдог үндсэн функц тус бүрийн эдийн засгийн утга агуулга, хэрэглээг авч үзье. Өнөөгийн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнэ нь таны өнөөдөр оруулсан хөрөнгө оруулалт буюу мөнгө нийлмэл хүүний нөлөөгөөр тодорхой хугацааны дараа хэд болж өсөхийг тодорхойлно. Нийлмэл хүүний хүснэгт нь нэгэнт мөнгөний нэг нэгжээр жишээлсэн харьцааг илэрхийлдэг учраас өнөөдрийн мөнгөн урсгалын өгөгдсөн дүнг ирээдүйн үнэ цэнийн харгалзах коэффициентээр үржүүлэхэд л ирээдүйн дүн буюу үнэ цэнэ (FV) тодорхойлогдоно. FV=Р *F/Рjn Энд FVИрээдүйн үнэ цэнэ Р-Өнөөдрийн мөнгөн урсгалын дүн, FРjn -өгөгдсөн хуү (j) болон хугацаа (n-үеийн тоо)-гаар тооцсон ирээдүйн ба өнөөгийн үнэ цэнийн харьцаа. Жишээ нь: Та өнөөдөр буюу 0 жилийн эцэст 300.0 мянган төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг жил тутам 15 хувийн нийлмэл хүү авахаар, 3 жилийн хугацаагаар нэг удаа хийсэн гэвэл түүний ирээдүйн (3 жилийн дараах) үнэ цэнэ нь хэд болох вэ? Өгөгдөлийг дүрсэлвэл: PV=300.0 j=15% FV=?

I I I0 1 2 3 FV=300.0*FP15.3 гэж бодох бөгөөд хүснэгтээр FР15.3=15088 байгаа тул таны оруулсан 300.0 мянган төгрөгийн ирээдүйн үнэ цэнэ нь 3 жилийн дараа FV=300.0* 1.15088=456.3 мянган төгрөг болж өсөх юм байна.

Энэ тооцооллыг ойлгомжтой болгохын тулд хугацааны үе тус бүрээр харуулвал: Хугацаа 2 3

Хугацааны эхэнд баисан дүн 300.00 1.15 3 45.00 396.75 1.15

Үржүүлэгч Хугацааны эцэст Ерөнхий томъёо өссен дүн Р*(I+j)*=FV 345.00 300.0*1.15'=345.00 1.15 3 96.75 3 00.0*1.152=396.75 3 456.26 300.0*1.15 =456.26

өсөлт нь 3 жилийн эцэст 456.3 мянган төгрөг болж бидний дээр тодорхойлсонтой ижил байгаа бөгөөд ирээдүйн үнэ цэнэ гэдэг нь нийлмэл хүүний өсөлтөөр нэмэгдсэн өнөөдрийн мөнгөний ирээдүйн хуримтлагдах (өссөн) дүн болох нь харагдаж байна. Бизнесийн орчин хэвийн, жигд өсөлттэй байгаа үед хүүний хувийг жил тутамд өөрчлөхгүйгээр авч болно. Ойлголтоо бататгах, бас өмнө үзсэн зүйлүүдтэйгээ холбохын тулд дараах жишээг авч үзье. Урт хугацаат тендерийн шалгаруулалтанд ялагчаар тодорсон компани 2010.12.31-нд барьж дуусгах эрчим хүчний үйлдвэрийн талаарх өөрийн үүрэг хариуцлагыг баталгаажуулах үүднээс 2005 оны эхэнд “Анод” банкны барьцааны (эскроу) дансанд 200.0 сая төгрөгийг жилийн 10 хувийн нийлмэл хүүг хагас жил тутам тооцох нөхцөлөөр хадгалуулсан бол 2010 оны эцэст хадгаламжийн дүн хэд болох вэ? Бодлогын өгөгдөл (нөхцөл)-өөс үзвэл хадгаламж 2005 оны эхнээс буюу 2004 оны эцсээс 6 жил үргэлжлэх бөгөөд нийлмэл хүү тооцох үеийн тоо 6*2=12, үе тутамд тооцох хүүний хувь нь 10:2=5% болох тул дүрсэлвэл: РУ-гоо.о '~5% ы=?

I I I I I I I 01 2 3 4 5 6 (2004) (2005)(2006) (2007)(2008) (2009) (2010) Хүүний хүснэгтээр FV =1.79586 гэж байгааг =200.0*1.79586=359.2 сая төгрөг болох юм байна.

ашиглавал,

FV=200.0*FP5 1 2

Нэг удаагийн мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийн тооцоог хөрөнгө оруулалтын тодорхой хэлбэрүүдээр байршуулсан хөрөнгийн өсөлт, зардлын нөхөн төлөгдөх хугацаа, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг, хадгаламжийн өсөлт, хойшлогдсон төлбөрийн хэмжээг тодорхойлох зэргээр бизнесийн санхүү болон бүртгэл тайлагналын практикт өргөн ашигладаг. Ирээдүйн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ гэдэг нь ирээдүйд авахаар хүлээгдэж байгаа мөнгөн орлого болон мөнгөн төлбөр нь өнөөгийн хэдэн төгрөгтэй тэнцэх вэ? гэдгийг тодорхойлох явдал бөгөөд тооцооллын хувьд ирээдүйн үнэ цэнийг олох үйлдлийн урвуу үйлдэл юм. Бидний өмнө тооцоолсон жишээгээр зах зээлийн дундаж хүү 15% байх нөхцөлд өнөөдөр оруулсан 300.0 мянган төгрөг 3 жилийн дараа 456.3 мянган төгрөг болж байгааг тодорхойлсон. Тэгвэл эндээс 3 жилийн дараах 456.3 мянган төгрөг нь зах зээлийн өнөөгийн нөхцөлд өнөөдрийн 300.0 мянган төгрөгтэй (эквивалент) тэнцүү юм байна. Энэ 300.0 мянган төгрөгийг 3 жилийн дараах 456.3 мянган төгрөгийн өнөөгийн үнэ цэнэ гэж ойлгож болно.

Ийнхүү ирээдүйн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг тодорхойлохдоо ирээдүйн мөнгөн урсгалын дүнг нийлмэл хүүний өнөөгийн үнэ цэнийн харгалзах коэффициент {F/Pin)-ээр үржүүлж тооцно.

PV=F*Р/Fin Энд PV-өнөөгийн үнэ цэнэ, FV-ирээдүйн мөнгөн урсгалын дүн, Р/Fin -өгөгдсөн хүү болон хугацаагаар тооцсон өнөөдрийн ба ирээдүйн үнэ цэнийн харьцаа. Өнөөгийн үнэ цэнийн тооцоо нь хүүний тогтоосон хувь болон хугацааны хамаарлаар бодогдсон дискаунтын хувиар ирээдүйн дүнг хорогдуулах явдал байдаг учир нэг удаагийн мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнийг гооцох коэффициент нь ямагт 1-ээс бага буюу 1/(1+/)" хэмжээтэй байх бөгөөд тооцооллын дүн нь 0 жилийн эцсийн байдлаар тодорхойлогдоно. Нийлмэл хүүний хүснэгтээр /э//г153=0.65752 тул өмнөх жишээний өгөгдлөөр 3 жилийн дараах 456.26 мянган төгрөгийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь РF=456.3*0.65752=300.0 мянган төгрөг болох юм. Жишээ нь: Компани барилга худалдан авчээ. Хойшлогдсон төлбөртэй худалдан авалтын гэрээгээр барилгын үнийн 100.0 сая төгрөгийг 1 жилийн дараа, 80.0 сая төгрөгийг 2 жилийн дараа, 20.0 сая төгрөгийг 3 жилийн дараа цувуулан төлөхөөр тохиролцсон, зах зээлийн дундаж хүү 14% гэвэл барилгын худалдагдсан өнөөгийн үнэ цэнэ нь хэд болох вэ? Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцохгүй бол уг объектыг худалдсан үнэ нь бүгд 100.0+80.0+20.0=200.0 сая төгрөг гэж болохоор байна. Гэвч ирээдүйн мөнгөн дүнгийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь ямагт бага байдаг, хугацаа хойшлох тутам үнэ цэнэ буурдаг учраас хөрөнгийн худалдагдсан бодит үнийг өнөөдрийн үнэ цэнээр тооцоолж олз гарзыг тодорхойлж тайлагнах шаардлага үүснэ. Дараагийн 3 жилд төлөгдөх мөнгөн дүнгүүд нь өөр, өөр хэмжээтэй байгаа учраас тус бүрдээ нэг удаагийн мөнгөн урсгал юм. Энэ үүднээс өгөгдөлийг дүрсэлвэл: РV=?

1=14% 100

80

20 I

I I I I I 0 1 2 3 Хөрөнгийн худалдагдсан өнөөгийн үнэ цэнэ нь он тус бүрийн хүлээгдэж байгаа мөнгөн төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэрээр тодорхойлог- дохоор байна. ∑PV= 100.0*Р/F 1 4 . 1 +80.0*Р/F 1 4 . 2 +20.0Р/ F 1 4 . 3 Нийлмэл хүүний хүснэгтээс 14 хувийн үе (он) тус бүрийн харгалзах өнөөгийн үнэ цэнийн коэффициентийг ашиглавал өнөөгийн худалдсан үнэ нь: 100,000.0*0.87719+80,000.0*0.76947+20,000.0*0.67497=87,719.0+61,557.6+13,499.4=162,7 76.0 мянган төгрөг болж, 3 жилийн хугацаанд цувруулан авах 200.0 сая төгрөг нь өнөөгийн 162.8 сая төгрөгтэй үнэлэмжийн хувьд эквивалент (тэнцүү) гэдгийг илтгэж байна. Энэ нь дээрх хойшлогдсон төлбөрийн оронд өнөөдөр 162.8 сая төгрөгийг нэг удаа бэлнээр аваад, түүнийгээ энэ хугацаанд дундажаар 14 хувийн өгөөжтэй хөрөнгө оруулалт хийх замаар 3 жилд 200.0 сая төгрөгт хүргэх боломжтой гэсэн агуулгыг илтгэдэг.

Нэг удаагийн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг тодорхойлох тооцоолол нь ирээдүйн он тус бүрийн мөнгөн урсгалыг жилээс жилд өгөгдсөн хүүний хувиар хорогдуулга хийж ухраах замаар хийгддэг. Тухайлбал, дээрх жишээгээр 3 жилийн дараа төлөгдөх 20.0 сая төгрөгийн өнөөгийн үнэ цэнэ гэхэд л 13,499.4 мянган төгрөг гэж гарсан байна. Энэ тооцооллын алхамуудыг хойноос нь он тус бүрээр үзүүлбэл: Жил

Хугацааны эцэст байх дүн

Үржүүлэгч

Хугацааны эхэнд хорогдуулсан дүн 17,543.86

оны эцсийн хугцаагаар

Ерөнхий томъёгоор

3 20,000.00 1/1.14 2 20,000.04/1.14'=17,543.86 2 1 7,543.86 1/1.14 1 5,3 89.35 1 20,000.0* 1/1.142= 15,3 89.35 1 15,389.36 1/1.14 13,499.43 0 20,000.0* 1/1.143=13,499.43 гэж бодогдож байгаа юм. Энэ журмаар өгөгдлийг бүхэлд нь тооцооны хүснэгт ашиглахгүйгээр хойноос нь урагшлуулан бодож болдог. Жилүүд Хугацааны эцэст шилжиж Үржүүлэгч Хугацааны эхэнд болон орж ирэх дүн (мян.төг) өмнөх үеийн эцэст байх тооцоолсон дүн 3 20,000.0 1/1.14 17,543.86 (II оны эцэст) 2 17,543.86+80,000.0 1/1.14 85,564.79 (I оны эцэст) 1 85,564.79+100,000.0 1/1.14 162,776.13 (0 жилийн эцэст) Өнөөгийн үнэ цэнийн коэффициентийн он дараалсан утгыг ажиглахад I жилийнх 0.87719, II жилийнх 0.76947 гэхчилэн жил (үе) тутам буурсан байгаа нь төлбөрийн хугацаа хойшлох (удаашрах) тутам өнөөгийн үнэ цэнэ буурдагийг харуулж байна. Ирээдүйн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг тоДорхойлох энэ функц (хамаарал)-ыг бизнесийн санхүү төдийгүй иргэдийн өдөр тутмын амьдралын олон асуудалд хариу өгөхөд хэрэглэх боломжтой. Жишээ нь: 4 жилийн дараа орон сууцны үнэ ойролцоогоор 30.0 сая төгрөг байх юм гэж төсөөлвөл жил тутмын 12 хувийн хүүтэйгээр өнөөдөр хэдэн төгрөгийн хадгаламжийг нэг удаа хийвэл дээрх мөнгийг хуримтлуулж чадах вэ? гэсэн асуудал тавигдаж болох юм. Өгөгдлийг дүрсэлвэл: РV=?

I I

М!

*

I

№30000.0 I

I

»

Хугацаатай хадгаламжийн хүү жил тутам тогтвортой 12 хувь байх нөхцөлд өнөөдөр нэг удаа хийх хадгаламжийн дүн (РV) нь: РҮ=30,000.0*Р/Г124=30,000.0*0.635518=19,065.5 мянган төгрөг байхад хүрэлцэхүйц юм байна.

Нэг удаагийн Мөнгөн урсгалпкш холбогдсон запим тооцооплууд Өмнөх жишээ, тооцооллууд нь голдуу өгөгдсөн нийлмэл хүү (0, хугацаа (үеийн тоо-гс) болон аль нэг үеийн мөнгөн урсгалын дүнг ашиглан мэдэгдэхгүй байгаа дөрөвдэх хувьсагч болох ирээдүйн болон өнөөгийн үнэ цэнийг тооцоолох ерөнхий ойлголтыг танилцуулахад чиглэгдэж ирсэн. Гэвч бизнесийн нөхцөл байдлаас хамаараад мэдэгдэж байгаа хувьсагчуудын тусламжтайгаар нийлмэл хүү (/), хугацаа (үеийн тоо-и), бас урьдчилсан (оны эхэнд хийгдсэн) мөнгөн урсгалын үнэ цэнийг ооцоолох шаардлага олонтой гардаг. а) Хугацаа (үеийн тоо)-г гооцоолох. Энэ нь егөгдсөн мөнгөн урсгалын өнөөгийн болон ирээдүйн дүн ба хүүний хувийг ашиглан үеийн тоо буюухугацаагтодорхойлохявдалюм.Жишээнь: Бизнесийн ирээдүйн өсөлтийг хангах зорилгоор “Барилга” компани өнөөдөр 165,279.4 мянган төгрөгийг жилийн 12 хувийн нийлмэл хүүтэй, дансанд хадгалуулахаар шийдвэрлэжээ. Ирээдүйн өргөтгөл шинэчлэлтэнд 250.0 сая төгрөг шаардлагатай бөгөөд нийлмэл хүүний тооцоог улирал тутам хийнэ гэвэл хадгаламж маань хэдийд (хэдэн үе, жилийн дараа) 250.0 сая төгрөг болох вэ? Бодлогын өгөгдөлөөс үзвэл улирал тутам 3 хувиар, жилд 4 удаа нийлмэл хүүний тооцоо хийгдэх бөгөөд дүрслэл нь: Зураг Нэгэнт өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнэ нь хоёулаа мэдэгдэж байгаа учраас тэдгээрийн томъёог ашиглан доор үзүүлсэн байдлаар өнөөгийн болон ирээдүйн дүнгийн харьцааг тооцоолж, тэр тооцсон харьцаагаар нийлмэл хүүний хүснэгтээс үеийн тоог тодорхойлж болно. РҮ=Г*Р/К 165,279.4=250,000.0*/У/^ . . 165,279.4 » 3 .” 250,000.0 °'66112 Р/Р^ =0.66112; и=? Р/Р, =1.51259; л=? Нийлмэл хүүний хүснэгтийн 3 хувийн тухайд Р/Р3п-1.51259 болон Р/Р3п~0.66112 коэффициентүүд нь 14 дэх үед («=14) харгалзан байгааг олоход төвөггүй. Эндээс дүгнэвэл өнөөдрийн 165,279.4 мянган төгрөгийг улирлын 3 хувийн нийлмэл хүүтэйгээр 14 улирал буюу 3.5 жил хадгалуулахад 250.0 сая төгрөгийг хуримтлуулж төлөвлөсөн хөрөнгө оруулалтыг хэрэгжүүлэх санхүүгийн боломж бүрэлдэх юм байна. Энэ хугацааг зөвшөөрөх боломжгүй гэвэл анхны хадгаламжийн хэмжээг нэмэх, эсэхүл илүү өгөөжтэй хөрөнгө оруулалтанд байршуулах зэргээр асуудлыг шийдэж болно. Хүүний дундаж хувийн тооцоолол. Энэ нь бусад мэдэгдэж байгаа хувьсагчуудыг ашиглан нийлмэл хүүний хувийг тодорхойлох явдал юм. Жишээ нь: Компани 5 жилийн дараах бондын өглөг 36.0 са төгрөгийг төлөхийн тулд бэлэн байгаа 19,860.0 мянган төгрөгийг өнөөдөр хэдэн хувийн өгөөж (хүү)-тэй хөрөнгө оруулалтанд байршуулвал зохих вэ? Энд өнөөгийн ба ирээдүйн хүлээгдэж байгаа дүн болон хугацаа мэдэгдэж байгаа учраас томъёог ашиглан тэдгээрийн харьцааг тодорхойлж, улмаар нийлмэл хүүний хүснэгтээс харгалзах хувийг олох боломжтой. Бодлогын өгөгдлийг дүрсэлвэл:

Pv=

J=?

1986.| 1 1 1 1 , 0 1 2 3 4 5 Нийлмэл хүүний хувийг олохын тулд өнөөгийн болон ирээдүйн дүнгүүдийн харьцааг доор үзүүлсэнээр тооцоолно. Ирээдүйн үнэ цэнэ

Өнөөгийн үнэ цэнэ

ГУ=Р*Г/Р.} РҮ=Р*Р/Р1$ 35,000.0=19,860.0*Г/Р1519,860.0=35,000.0 *Р/Г:> _ 35,000.0 = 19,860.0 Р/Р 76234 Р/Г » 19,860.0 ,Г 35,000.0 °'56743 Р/Р{= 1.76234; /=? Р/Г, =0.56743; ;=? Нийлмэл хүүний хүснэгтээс и=5 гэсэн мөрөөр холбогдох коэффициентүүд (Р/Р.=\.76234 ба Р//*’5=0.56743)-ыг эрэхэд хүүний 12% дээр харгалзаж байгааг тогтооход төвөггүй юм. Энэ нь өнөөдөр бэлэн байгаа 19,860.0 мянган төгрөгийг 5 жилийн хугацаанд жилийн 12 хувийн нийлмэл хүү авах нөхцөлөөр хадгалуулвал 35,000.0 мянган төгрөг хуримтлагдахыг илтгэж байна в) Урьдчилсан мөнгөн урсгалын үнэ цэнийн тооцоолол. Нийлмэл хүүний хүснэгт нь хугацаа буюу үе тус бүрийн эцэст гарсан Мөнгөн урсгалын үнэ цэнэ (өнөөгийн ба ирээдүйн)-ийг тооцоолоход зориулагдсан байдаг тухай өмнө тэмдэглэсэн. Энэ нь мөнгө тодорхой хугацаанд эргэлтэнд орж ашиглагдсан тухайд л тэр хугацаа (үе)- ны ашиглалтын бүтэн төлбөр буюу хүүг гооцоолж төлөх үндэслэл бүрддэг бөгөөд санхүүгийк үр дүнгийн тооцооллууд голдуу тайлант үеийн эцэст хийгддэгтэй холбоотой. Жишээлбэл, 0 жилийн эцэст буюу өнөөдөр оруулсан хөрөнгийн төлбөр (хүү)-ийг I жилийн эцэст буюу 1 бүтэн үе дууссаны дараа тооцоолж төлөх ёстой. Бизнесийн практикт 2006 оны эцсийн үлдзгдэл нь 2007 оны эхний үлдэгдэл болдогтой адилаар мөнгөний үнэ цэнийн тооцоонд өнөөдөр буюу 0 жилийн эцэст гарсан Мөнгөн урсгалыг I жилийн эхэнд гарсантай, I жилийн эцсийнхийг II жилийн эхнийхтэй гэхчилэн адилтгаж үзнэ. Гэхдээ өнөөдөр зээлдсэн мөнгөний эхний уеийн төлбөрийг урьдчилж буюу хугацааны эхэнд шаардах нь байдаг бөгөөд энэ нь агуулгаараа тухайн хугацаа (үе)-ны толбөрийг урьдчилан төлж буй хэлбэр юм. Ийнхүү хугацааны эхэнд урьдчилж гарсан нэг ба хэд хэдэн үеийн Мөнгөн урсгалын өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнийг тооцоолохдоо нийлмэл хүүний коэффициентоор ердийн журмаар тооцсон дүнг (1+/) гэсэн коэффициентоор өсгөн тооцдог дүрэмтэй. Энэ нь тухайн мөнгөн урсгал хугацааны эхэнд гарсан гэдэг нь агуулгын хувьд нэг үеэр түрүүлж орж ирж байгаа учраас тэр нэмэгдсэн хугацаа (үе)-ны хүүгээр өсгөж байгаа хэрэг юм. Энэ дүрэм нэг удаагийн төдийгүй, ялангуяа нэгээс дээш үед тэнцүү дүнгээр давтагдах тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнийн тооцоонд ч нэгэн адил үйлчилнэ Жищээлъ: 2001 оны эхэнд жил тутмын 15 хувийн нийлмэл хүү авахаар хийсэн 1 удаагийн хадгаламж 400.0 мянган төгрөг нь 2007 оны эцэст хэдэн төгрөг болж өсөх вэ? гэвэл хугацаа (үеийн тоо)-г 2001 оноос хойшхи 6 жилээр, тэгэхдээ оны эхэнд хийгдсэн урьдчилсан мөнгөн урсгалаар бодох, эсвэл 2001 оны эхэнд гэдэг маань 2000 оны эцэс тул

хадгаламжийн хугацааг 7 жилээр тооцох нь үр дүнгийн хувьд ялгаагүй байдаг. Аливаа мөнгөн урсгалын дүрслэл нь хугацааны эцсийн байдлаар хийгддэг учир дээрх өгөгдөл нь: №400.0 П/=? | 1 1 1 1 1 1 1 0 1 2 3 4 5 67 2000 сж 2007 ом хэлбэртэй байх бөгөөд /=15% тул ирээдүйн үнэ цэнэ нь: а) 2001 оны эхэнд хийгдсэн урьдчилсан мөнгөн урсгалын дүрмээр бодоход: ГУ= 400.0*Г/Р15 6*(1.15)=400.0*2.31306* 1.15=1,064.0 б) Өнөөдөр буюу 2000 оны эцэст хийгдсэн ердийн мөнгөн урсгал гэж бодоход хугацаа нь 7 жил болох тул ^=400.0*^/Р157=400.0*2.66002=1064.0 мянган төгрөг болж тооцооллын эцсийн үр дүн адил байна. Ийм учраас нэг удаагийн мөнгөн урсгалын хугацааны эхэнд хийгдсэн ажил гүйлгээг голдуу өмнөх хугацааны эцэст гарсан ердийн мөнгөн урсгал байдлаар шилжүүлэн үнэ цэнийн тооцоог гүйцэтгэх нь тохиромжтой байдаг. Жишээ нь: Борлуулалтын хэсэгчилсэн төлбөрийг II ба III жилийн эхэнд тус бүр 250.0 ба 300.0 мянган төгрөгөөр цувруулан төлөхөөр тохиролцсон бөгөөд зах зээлийн хүүг 10 хувиар тооцсон гэвэл нэг удаагийн эдгээр төлбөрүүдийн өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэр нь оны эхэнд хийгдсэн урьдчилсан мөнгөн урсгалын дүрмээр РУ=(250.0*Р/Г10 2+300.0*Р/Г10 3)* 1.10=(250.0*0.826456+300.0*0.751315)* 1.10=475.2 мянган төгрөг болж байна. Оны эхэнд хийгдсэн мөнгөн урсгалыг өмнөх оны эцэст шилжүүлэхэд дүрслэл нь: РУ«? 250.0 300.0 I 1 1 ► О 1 2 байдалтай болох тул ердийн журмаар өнөөгийн үнэ цэнийг РК=250.*Р/РЮ,+300.0*Р/Р102=250.0*0.909091+300.0*0.826446=475.2 мянган төгрөг гэж тооцож болно. Харин тогтмол дүнгзэр оны эхэнд гарсан урьдчилсан мөнгөн урсгалын үнэ цэнийг нэг удаагийн мөнгөн урсгалын адилаар өмнөх оны эцэс рүү шилжүүлэн ердийн журмаар тооцоолох нь тэр бүр тохиромжтой бус байдаг. Тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгал гэдэг нь хугацааны нэгээс дээш үеүдэд жил тутам тэнцүү дүнгээр давтагдах гүйлгээ юм. Тухайлбал, зээлийн үндсэн өрийг үе тутамд тэнцүү дүнгээр төлж барагдуулах, ирээдүйн сан нөөцийг үе тутамд тэнцүү дүнгээр хуримтлуулах, хойшлогдсон төлбөрийг тэнцүү дүнгээр хэсэгчилэн төлөх, түрээсийн тогтмол төлбөр гээд бизнесийн амьдралд тогтмол дүнтэй ажил гүйлгээ олонтой гардаг. Ийм тогтмол дүнг мэргэжлийн ном зохиолд аннюти (аппш1у-Л) буюу жил тутмын рент гэж нэрлэсэн байдаг . Тогтмолдүнтэймөнгөнурсгалынүнэцэнийгтооцоолохынтулдхугацааны үе (загвар) тутамд гарах мөнгөн урсгалын хэмжээ нь яг адилхан тэнцүү дүнгээр давтагдах төдийгүй, төлбөрийн хоорондох хугацааны завсар нь адил урттай байх, бас хугацааны завсар тутамд нийлмэл хүү тооцохыг шаарддаг. Ийм тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын цаг хугацааны үнэ цэнийг нэг удаагийн мөнгөн урсгалтай адилтган хугацааны үе тус бүрээр тооцоолж

нийлбэрээр нь авч болох ч, давталтын тооноос хамаараад тооцоолол нь нэмэгдэх учраас хэмнэлттэй байх зарчмын үүднээс тооцооллын хураангуйлсан томъёо (Р/А.п ба Р/А/д) буюу тусгайлсан функцуудыг ашигладаг. Тогтмол дүнтэй мөнгөн у рсгалын ирээдүйн үнэ цэнэ нь хугацааны нэгээс дээш үеүдэд тэнцүү дүнгээр давтагдан гарсан мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийн нийлбэрийг шууд тооцоолох явдал юм. Тэнцүү дүнгээр давтагдах тогтмол мөнгөн урсгалын дүнг А (аннюти) гэж тэмдэглэвэл, тийм мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийг РУ=А*Р/А.п томъёогоор тодорхойлно. Энд: ^/4^-тогтмол дүнтэй ердийн мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийг тооцоолох коэффициент Нягтлаи бодпх буртгэл ба мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ ([ + /)" _ | буюу ирээдүйн үнэ цэнэ ба тогтмол дүнгийн харьцаа; «-тэнцүү дүнтэй мөнгөн урсгалын давталтын тоог илэрхийлнэ. Жишээ нь: Ирэх 4 жилийн он тус бүрийн эцэст 250.0 мянган гөгрөгийг жи- лийн 12 хувийн нийлмэл хүү авахаар хадгаламж хийлгэвэл IV жилийн эцэст хуримтлагдах ирээдүйн үнэ цэнэ хэд болох вэ? Өгөгдөлийн дүрслэл нь: #=12%; /'У=250.0*.РЛ4124=250.0*4.779328= 1,194,832 төгрөг болох юм гэдгийг нийлмэл хүүний хүснэгтийн Р/А. п-ийн холбогдох коэффициентыг ашиглан хялбархан тодорхойлох боломжтой. Энд п=4 гэж авсан нь тэнцүү дүнгээрх хадгаламжийг 1-1У жилд 4 удаа хийхийг илтгэж байгаа юм. Хадгаламжийг өнөөдрөөс (0 жилийн эцсээс) эхлэн 4 удаа хийхэд III жилийн эцэст хуримтлагдах ирээдүйн дүнг тодорхойл гэвэл бодлогын нөхцөл нь : РҮ=? нэг жилээр урагшлах боловч, ялгаагүй л 4 удаагийн хуримтлалын дүнг тодорхойлох учраас бодолт нь РУ=250.0*Р/Ап=\,\94,%Ъ2 төгрөг байх тул ирээдүйн дүн нь дээрхтэй адил байна. Бодлогын анхны нөхцөлөөр IV жилийн эцэст хуримтлагдах (ирээдүйн) дүнг он тус бүрийн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийн нийлбэрээр тооцъё гэвэл I жилд хийсэн эхний хадгаламж нь цаашаа 3 жилийн, II жилийн хадгаламж 2 жилийн, III жилийнх 1 жилийн нийлмэл хүү хуримтлуулсан байх ба IV жилийнхнь дөнгөж IV жилийн эцэстхийгдсэн,хүүхуримтлуулжчадаагүй байгаа тул тэдгээрийн ирээдүйн үнэ цэнийн нийлбэрийг нийлмэл хүүний хүснэгт ашиглан тооцвол: 250.0*(Р/Раз+Р/Ра1+Р/Ра +1)= =250*( 1.404928+1.254400+1.120000+1,0)=250*4.779328=1,194,832 төгрөг болж эцсийн үр дүн адил боловч тооцооллын ажиллагаа нэмэгдэж байна. Нийлмэл хүүний хүснэгтийн ирээдүйн үнэ цэнийн

кэоффициентуудын хувьд Р/А.=(Р/Рп+Р/Р12+Р/Р. {+Р/Р,0)=4.779328 гэсэн хамаарал байгааг ажиглаж болно. Эдгээр жишээ нь оны эцэст хийгдсэн тогтмол дүнтэй ердийн менгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийн тооцоог харуулж байна. Мөнгөн хадгаламжийг үе (он) тус бүрийн эхэнд хийсэн гэвэл тэр нь урьдчилсан мөнгөн урсгал болох тул бодлогын нөхцөл болон бодолт нь өөр болно.

Жишээ нь: Ирээдүйн төлбөрийг барагдуулах сан бүрдүүлэх зорилгоор тусгай дансанд өнөөдрөөс эхлэн он тус бүрийн эхэнд 300.0 мянган төгрөгийг 10 хувийн хүүтэйгээр хадгалуулахаар шийдвэрлэсэн гэвэл V жилийн эцэст хуримтлагдах ирээдүйн дүн хэд болох вэ? Энэ нь 5 удаагийн хадгаламж хийгдэх бөгөөд, хадгаламжийг он тус бүрийн эхэнд хийх тул I жилийн хадгаламж нь 0 жилийн эцэст гэхчилэн урагшилж. сүүлчийнх нь IV жилийн эцэс (буюу V жилийн эхэн)-т хийгдэнэ. Өгөгдлийг дүрсэлвэл : РУ=?

300.0 300.0 300.0 300.0 300,0I 1 1 1 1 1 0 1 2 345 болох ба /=10% , тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгал нь тус бүр оны эхэнд хийгдсэн тул урьдчилсан мөнгөн урсгалыг бодох дүрмээр ирээдүйн үнэ цэнийн тооцоолол нь : РГ= Ш.0*Р/А]о* 1.10=300.0*6.1051004.10=2,014,683 гэж бодогдоно. (Хүснэгтээр / Т ^ 1 0 5 =6.105100). Дээрх дүрслэлийг үндэслэн V жилийн эцэст хуримтлагдах ирээдүйн дүнг он тус бүрийн нэг удаагийн, ердийн мөнгөн урсгал гэж үзээд нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглавал: рү=т*р/р]05+т*р/р]ОА+зоо*р/р]01+ш*р/р]02+ш*р/р]0 =т.ъ*{р/р]0Ь+р/р]ОА+р/р]ог+р/Рт+Р/Рт)= =300.0*(1.61051 + 1.4641 + 1.331+1.21+1.1)=300.0*6.71561=2,014,683

=

төгрөг болж дээрх тогтмол дүнтэй урьдчилсан мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийн тооцоо зөв хийгдсэчийг илтгэж байна. Тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ нь хугацааны нэгээс дээш үеүдэд тэнцүү дүнгээр давтагдаж гарсан мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн жишигдэх хэмжзэ (эквивалент)-г илэрхийлнэ. Тухайлбал, агуулгын хувьд 100.0 мянган төгрөгөөр хийгдэх 3 удаагийн хадгаламж нь өнөөдөр 1 удаа хийгдэх хэдэн төгрөгийн хадгаламжтай тэнцэх вэ? гэдгийг тооцоолох явдал юм. Энэ тухайд 3 удаа хийгдэх 100.0 мянган төгрөгийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь хадгаламжийн нийлмэл хүүний хувь, мөнгийг хугацаааы зхэнд болон эцэст хийхээс хамаарах болно. Тогтмол дүнтэй ердийн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг РҮ=А*Р/ А. п томъёогоор тодорхойлно. Энд: Р/А.п-тогтмол дүнтэй ердийн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг тооцоолох коэффициент буюу өнөөгийн үнэ цэнэ ба тогтмол дүнгийн харьцаа. т+ , ' ;(1 + /Т 1_Үе тУтамд хамаарах ниилмэл хүүнии коэф. и-тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгал (Л)-ын давтагдах үеийн тоо Тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн коэффициентыг гэж ирээдүйн үнэ цэнэтэй нь холбон задалж болох бөгөөд, ер нь тогтмол дүнгийн өнөөгийн үнэ цэнийг хураангуйлан шууд тооцоолох энэ аргачлалыг Вильям Инвуд (17711843 он) гэдэг хүн боловсруулсаны учир Инвудын арга гэж нэрлэгддэг

Жишээ нь: Он тус бүрийн эцэст 250.0 мянган төгрөгийн хадгаламжийг жилийн 12 хувийн нийлмэл хүү авахаар хийлгэвэл IV жилийн эцэст 1,194,832 төгрөг хуримтлагдахыг өмнө тодорхойлсон. Тэгвэл энэ 4 удаагийн тогтмол дүнтэй хадгаламж нь өнөөдрийн (нэг удаагийн) хэдэн төгрөгтэй тэнцэх вэ? Өгөгдлийн дүрслэл нь : РУ=?

250.0 250.0 250.0 250.0 \ 1 1 1 12 3 4 болохбөгөөд/=12%тул/>К=250.0*Р/Л124=250.0*3.037349=795,337.25 төгрөг- тэй тэнцүү гэж гарч байна. (Нийлмэл хүүний хүснэгтээр Р/А п = 3.037349) Өнөөгийн үнэ цэнийн энэ тооцооллыг дараах хувилбаруудаар бас тооцоолж болно. ! * 1 байдаг тул мэдэгдэж буй ирээдүйн үнэ цэнийг (1 + /)" ашиглавал б) Жил тутмын 250.0 мянган төгрөгийн 4 удаа давтагдах хадгаламжуудыг ирээдүйн нэг удаагийн ердийн мөнгөн урсгалууд гэвэл тэдгээрийн өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэрийг нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглан РҮ=250.0*Р/Г121+250.0*Р/Ги2+250.0*Р/Гиз+250.0*Р/Ги = =250.0*(Р/Ги +Р/Ги 2+Р/Гп з?Р/Рп 4)=250.0*(0.892857+0.797194+ +0.711780+0.635518)=250.0*3.037349=795,337.25 төгрөг гэж тоо- цоолж ч болох юм. Тэгэхдээ эдгээр тооцоо нь техник ажиллагаа ихтэй, тэр хэмжээгээр алдаа гарах магадлал их. Харин нийлмэл хүүний хүснэгтийн өнөөгийн үнэ цэнийн тооцоолсон коэффициентүүдын хооронд Р/Ап=(Р/Ри +Р/Ги2+Р/Ги+Р/Ги^= =3.037349 буюу Р/А1=(Р/Г1]+Р/Г.2+...+Р/Р1п] +Р/Г.п) гэсэн хамаарал байгааг дээрх тооцоо харуулж байна. Тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгал нь заавал бүх үеийг хамарсан байх албагүй бөгөөд хугацааны тодорхой завсарт үечилсэн хэлбэртэй байж болно. Энэ нь нэг удаагийн болон үечилсэн тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгал тус бүрийн өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэрийг тооцоолох шаардлагатай болдог. Жишээ нь: Түрээсийн ашиглалтын хугацаа 6 жил бөгөөд цэвэр төлбөр нь эхний I жилд 250.0 мянган төгрөг, дараагийн 3 жилд тус бүр 400.0 мянган төгрөг, харин У-У1 жилд 300.0 мянган төгрөг, түрээсийн төлбөрийн нийлмэл хүү жил тутам 10 хувь байгаа гэвэл түрээсийн төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэр хэд болох вэ? Өгөгдлийг дүрсэлвэл доорх хэлбэртэй болох бөгөөд I жилийн 250.0 мянган төгрөг нь нэг удаагийн, П-1Ү жилийн 400.0 250.0 400.0 400.0 400.0 300.0 300.0 0 1 2 3 4 5 6 мянган төгрөг нь I жилийн дараагаас тогтмол дүнгээр 3 удаа давтагдах, харин Ү-У1 жилийн 300.0 мянган төгрөг нь IV жилийн дараагаас 2 удаа давтагдах мөнгөн төлбөрүүд байгаа учир тэдгээрийн өнөөгийн үнэ цэнийг 3 өөр дүнгээр үечилсэн мөнгөн урсгалуудын

нийлбэрээр тооцох шаардлагатай болно. Нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглавал түрээсийн төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь: РҮ=250.0*Р/Г101+Ш.0*Р/А10*Р/Г10 *0.909091)+(400.0*2.48685*0.909091)+(300.0* =227.3+904.3+355.6=1,482.2 мянган төгрөг болж байна

+300.0*ШШ2*/5/Р104=(250.0* 1.73554*0.683013)=

Энэ тооцоололд итгэл муутай юм уу эргэлзэнгүй байгаа бол бүхий л үеүдийн мөнгөн төлбөрийг нэг удаагийнх гэж үзээд тэдгээр 6 он тус бүрийн мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэрийг нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглан доорх байдлаар тооцоолж ч болох юм. ру=250.о*р/р]01+(т.о*р/р102+т.о*р/р103+т.о*р/рю^+ +(300*Р/7гШ5+зб0.0*/>//г106)=227.3+(330.6+300.5+273.2)+( 186.3+169.3)= =227.3+904.3+355.6=1,482.2 мянган төгрөг болж дээр тооцоолол зөв хийгдсэнийг илтгэж байна. Тогпиюл дүнтэй урьдчилсан мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ нь үе тус бүрийн эхэнд хийгдсэн мөнгөн гүйлгээний өнөөгийн үнэ цэнийг тусгайлсан дүрмээр, эсэхүл өмнөх оны эцэс рүү шилжүүлэн тооцоолох явдал юм. Жишээ нь: Компани жил бүрийн эхэнд 250.0 мянган төгрөгийн түрээс төлж, конторын байрыг 4 жилийн хугацаагаар ашиглах болсон. Жилийн хүүний түвшин 11 хувь гэвэл түрээсийн өглөгийн өнөөгийн үнэ цэнэ хэд байх вэ? Түрээсийн гэрээ өнөөдөр (0 жилийн эцэс)-өөс эхэлж байгаа бөгөөд жил тутмын ашиглалтын төлбөрийг тухайн жилийн эхэнд урьчилан төлж байгаа нь өмнөх оны эцэст төлсөнтэй адилхан тул бодлогын өгөгдлийн дүрслэл нь: РУ=? 1 Т",~': , 1 1=11% 250.0 250.0 250.0 250.0 I 1 0 12 3

I

1

болох бөгөөд IV жилийн төлбөрийг III жилд урьдчилаад хийчихсэн учраас IV жилийн эцэст төлбөр гарахгүй. /=11%, тогтмол дүнтэй урьдчилсан төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглавал {Р/Аи =3.102445): РҮ=250.0*Р/Аи* 1.11=250.0*3.102445* 1.11=860.9 мянган төгрөг гэж бодогдоно. Дүрслэлийг үндэслэн бүхэлд нь он тус бүрийн (нэг удаагийн) ердийн мөнгөн урсгал гэж үзвэл өнөөгийн үнэ ЦЭНЭ НЬ {Р/Р1п-ийн хүснэгтээр) РУ=250.0+250*Р/РП1+250.0*Р/РП+250.0*Р/РП=250.0*(1+ +0.900901+0.811622+0731191)=250*3.443714=860.9 мянган төгрөг

Бас 0 жилийн эцэст орсон 250.0 мянган төгрөгийг оруулахгүйгээр I- III жилд тус бүр 250.0 мянган төгрөгийн тогтмол дүнтэй төлбөр 3 удаа хийгдсэн гэсэн утгаар бодоход:

РҮ-250.0+250.0*Р/Аи 3=250.0+250.0*2.443714=860.9 тооцооллууд зөв хийгдсэнийг илтгэж байна.

мянган

төгрөг

болж

дээрх

Тогтмол дүнтэй урьдчилсан мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн хувьд: Р/А1п*(\+1)=(Р/Г10+Р/Ри+Р/1Г.2+...+Р/Р.п1) хамаарал байгааг дээрх тооцооллоос ажиглаж болно. Тогтмол дүнтэйурьдчилсан монгонурсгалын ирээдүйн болон өнөөгийн үнэ цэнийн тооцоолол нь хугацааны эхэнд гарсан тогтмол дүнгээр давтагдах мөнгөн урсгалын үнэ цэнийг тодорхойлох явдал байдаг. Ийм хэрэгцээ амьдралд олонтоо гардаг. Жишээ нь . Төрсөн өдрийн нэрэмжит хадгаламж. Та өөрийн хүү Баярын 8 насны ойг тэмдэглэх үеэр өнөөдрөөс эхлэн 18 нас хүртэл жил бүрийн төрсөн өдрөөр 1,000.0 мянган төгрөгийг жилийн 10 хувийн хүүтэй хадгаламжийн дансанд хийж байхаар амласан гэвэл 18 нас хүрч дээд сургуульд ороход хэдэн төгрөг хуримтлагдсан байх вэ ? Төрсөн өдрийн нэрэмжит хадгаламжийг өнөөдрөөс эхлэн 10 удаа хийх бөгөөд 18 нас хүрсэн өдөр хадгаламж хийхгүй (учир нь жилийн өмнө урьдчилаад хийчихсэн) гэж үзвэл өгөгдөлийн дүрслэл нь

: 1000.0 1000.0 1000.0 1

1

1000.0 1000.0 1000.0 1

1

1

1

0 1 2 3 8 9 10 ( 8 н а с ) ( 9 нас) (10 нас) (11 нас) (16нас) (17 нас) (18нас) болох ба тогтмол дүнтэй урьдчилсан мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнэ нь РҮ=А*Р/А.*(\ +1)=\,000.0* Р/А{010* 1.1=1,000.0*15.937425* 1.1=17,531.2 мянган төгрөг хуримтлагдах юм байна. (Хүснэгтээр Р/Ахо 10= 15.937425 байгаа бөгөөд «=10 нь хадгаламжийн давтагдах тоо болно). Харин энэхүү 1,000.0 мянган төгрөгөөр давтагдах 10 удаагийн хадгаламжийн өнөөгийн үнэ цэнэ (РҮ=А*Р/А.п) буюу өнөөдөр нэг удаа хийх хадгаламжийн дүн хэд байх вэ? гэвэл бодолтыг дараах хувилбаруудаар гүйцэтгэж болно.

1. Тогтмол дүнтэй урьдчилсан мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг тооцоолох дүрмээр РҮ=А*Р/А.г*(\+/) байх тул РҮ=1,000.0*Р/А)010* *(1+0.1)=1,000.0*6.14457* 1.1=6,759.0 мянган төгрөг; 2.

Өнөөдөр (0 жилийн эцэст) хийгдсэн 1,000.0 мянган төгрөгийн хадгаламжийг тооцохгүйгээр дараагийн 9 удаагийн хадгаламж нь тогтмол дүнтэй ердийн мөнгөн урсгал гэж үзэж болох тул өнөөгийн үнэ цэнэ нь ердийн журмаар / ,К=1,000.0+1,000.0*/>/Лш9= =1,000.0+1,000.0*5.75902=6,759.0 мянган төгрөг; 3. Ирээдүйн дүн (17,531.2 мянган төгрөг)-гийн өнөөгийн үнэ цэнээр РҮ=Р*Р/Р.= 17,531.2*Р/РЮ10=17,531.2*0.385543=6,759.0 мянган төг- рөгтэй тэнцүү гэж гарч байна. Эндээс дүгнэвэл хүү Баярын төрсөн өдрийн нэрэмжит хадгаламжийг өнөөдрөөс эхлэн жил бүр 1,000.0 мянган төгрөгийг 10 удаа хийх, эсэхүл өнөөдөр нэг удаа 6,759.0 мянган төгрөгөөр хадгаламж нээх нь хугацаа 10 жил, нийлмэл хүү 10% байх аваас тэнцүү утгатай юм байна. Жишээ: Тэтгэвэрийн сан бурдуулэх. Иргэн Сүрэн 5 жилийн дараа тэтгэвэртээ гарах тул өөртөө тэтгэврийн сан бүрдүүлэх зорилгоор Бямба, Ням гаригт ажиллах болсон. Тэрээр жилийн 12 хувийн хүүтэй “тэтгэврийн хадгаламж” дансанд өнөөдрөөс эхлэн 7 хоног тутамд 16.0 мянган төгрөгөөр бодож улирал бүрийн эхэнд 200.0 мянган төгрөг (12.5 долоо хоног* 16.0 мянган төгрөг)-ийг хуримтлуулахаар шийдсэн бол 5 жил (5*4=20 улирал)-ийн хугацаанд иргэн Сүрэнгийн дансанд хэдэн төгрөг хуримтлагдах вэ FV=?

200

1

200

200

2

3

200

4

200

8

200

19

20

адгаламжийн дансны жилийн хүү 12 хувь гэж өгөгдсөн тул улиралд 3 хувиар нийлмэл хүү тооцох бөгөөд тогтмол дүнтэй урьдчилсан мөнгөн урсгалын ирээдүйн хуримтлагдах дүнг РУ=А*Р/А.*(\+1) томъёогоор бодвол: РУ=200.0*26.87037* 1.03=5,535.3 мянган төгрөг хуримтлагдах юм байна.

Тогтмол дунтэй мөнгөн урсгалын бусад тооиооллууд Тогтмол дүнтэй ердийн болон урьдчилсан мөнгөн урсгалын өнөөгийн ба ирээдүйн үнэ цэнийн тооцооллоос гадна өгөгдсөн мэдээллийг ашиглан нийлмэл хүүний түвшин (/'), мөнгөн урсгалын давталтын тоо (п), хугацааг тодорхойлох хэрэгцээ шаардлага гардаг. Эдгээр үзүүлэлтийн тооцооллын журам, аргачилал нь зарчмын хувьд нэг удаагийн мөнгөн урсгалын холбогдох үзүүлэлтүүдийн тооцоололтой адил байдаг. Ирээдуйн мөнгөний тогтмол дун (аннюти) гэдэг нь агуулгын хувьд ирээдүйн тодорхой хугацааны эцэст тогтоосон хэмжээний сан болон нөөц (хуримтлал)-ийг бүрдүүлэхийн тулд өмнөх хугацааны нэгээс дээш үеүдэд тэнцүү (тогтмол) дүнгээр хийх хадгаламжийн хэмжээг шууд тооцоолох явдал юм.

Ирээдүйд шаардлагатай сан, нөөцийн хэмжээ нь мэдэгдэж байваг түүнийг бүрдүүлэхэд шаардагдах нэгээс дээш үед давтагдах тогтмол (А) буюу хадгаламжийг А=К*А/Р'1п томъёогоор тодорхойлно. Энд: Л-нэгээс дээш үед давтагдах тогтмол дүн /7-Ирээдүйн сан, нөөцийн шаардлагатай хэмжээ Л/Г.^-Ирээдүйн мөнгөний аннютийг тооцох коэффициент А/Е) ц = - — б у ю

у

тогтмол дүн ба ирээдүйн үнэ цэни (!+/) -1 г / А , п харьцаа

и-тогтмол дүнгийн давтагдах үеийн тоо г-үе тутамд тооцох нийлмэл хүү (коэф.) Ирээдүйн болон өнөөгийн мөнгөний тогтмол дүнг тооцоолох нийлм хүүний коэффициент (А/Р.п ба А/Р.п)-ыг хүснэгтээр тооцоолж гаргас нь байдаг бөгөөд өгөгдсөн нийлмэл хүүний хүснэгтэнд энэ харьц байхгүй бол тогтмол дүнгийн ирээдуйн болон өнөөгийн үнэ ЦЭНИ”'коэффициентийн урвуу үзүүлэлтээр ( 1_ ба - I 4 авч болно. Жишээ: Компани 3 жилийн хугацаатай бондын өглөгийн нэрлэсэн дүк болох 200.0 сая төгрөгийг төлөх сан бүрдүүлэхийн тулд одооноос эхлэн улирлын эцэс гутамд тогтмол дүнгээр хуримтлал хийхээр шийдвэрлэсэ Хадгаламжийн хүү улирлаар 4 хувь байгаа гэвэл улирал тутам ям дүнгээр хадгаламж хийх вэ

FV=200.0 J=4% | 1 0

?

?

1 1

?

1

2

1 3

^

?

1 10

?

? САЯ

11

12

Сангийн хадгаламжийг 3 жилд улирлаар 12 удаа хийх бөгөөд тогтм дүнг тооцоолох томъёо нь А=Р*А/Р.п байх тул өгөгдлийг орлуулбал. улирал тутам ,4=200,000.0*^/7^ 12=200,000.0*0.06655=13,310.0 мянга төгрөгийн хадгаламж хийх шаардлагатай юм байна. (Нийлмэл хүүни' хүснэгтээр А/Р^ 12=0.06655). Өмнө үзсэн тогтмол дүнгийн ирээдүйн үнэ цэнийгтооцох коэффициентээр бодвол FV=А*F/А.П буюу 200,000.0=A*F/А, А = 200000= 13310.4 гэж гарч байна.

15.02581 Ирээдүйн болон өнөөгийн мөнгөний тогтмол дүнгийн тооцооллыг мэргэжлийн ном зохиолуудад рентийн тооцоолол гэж нэрлэсэн нь байдаг.

Өнөөгийн мөнгөний тогтмөл дүн нь мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн тооцооллын нэг үндсэн функц бөгөөд өнөөгийн үүссэн өглөг болон зээлийг тэнцүү дүнгээр төлж барагдуулах, эсэхүл түрээсийн төлбөр болон өнөөгийн шаардагдаж буй хуримтлалыг нэгээс дээш үеүдэд тэнцүү дүнгээр цувуулан бүрдүүлэх хэмжээг тодорхойлоход зориулагдсан байдаг. Энэ тооцооллыг тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн РҮ=А*Р/А.п функцын мэдэгдэж байгаа хувьсагчуудыг ашиглан тооцоолж болох хэдий ч нийлмэл хүүний хүснэгтээрЛ/Р. коэффициентын утгыг өгсөн байх нь олонтой. Ийм нөхцөлд мэдэгдэж байгаа өнөөгийн дүнгээс аннюти (тогтмол дүн)-ийг шууд тооцоолох журмыг авч үзье. Төлбөрийн нийт дүн болон түрээслэх хөрөнгийн өртөг өнөөгийн үнээр мэдэгдэж байвал төлбөр барагдуулах хугацаа, тухайн хөрөнгийн өгөөжийг харгалзан өнөөгийн мөнгөний тогтмол дүн (А) буюу нэгээс дээш үеүдэд тэнцүү дүнгээр давтагдах төлбөрийн дүнг А=Р*А/Р.п томъёогоор тодорхойлно. Энд Р-хөрөнгө болон өглөгийн өнөөгийн дүн А/Р -өнөөгийн мөнгөний тогтмол дүнгээрх төлбөрийг тооцох I буюу тогтмол дүн ба өнөөгийн харьцаа. Жишээ: Өнөөгийн бодит үнэ цэнийн хувьд 250,000.0 мянган төгрөгийн үнэтэй, жилд дундажаар 16 хувийн өгөөжтэй хөрөнгийг 5 жилийн хугацаагаар түрээслэхэд улирал тутмын төлбөрийн хэмжээг хэрхэн тогтоох вэ? Түрээсийн төлбөрийг улирал тутмын эцэст тогтмол дүнгээр авна гэвэл 20 удаа түрээсийн төлбөр авах бөгөөд улирал тутмын өгөөж 4 хувь гэж тооцох тул өгөгдлийн дүрслэл нь : Р\/=250 000.0 ?

I 1 1 2

?

1 3

? ?

11 18

?

1 19

20

болох ба тогтмол түрээсийн хэмжээг дээрх томъёогоор А=250,000.0*А/Р^ гэж тооцох тул нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглавал (А/Р42 =0.07358) .4=250,000.0*0.07358=18,395.0 мянган төгрөг байх юм байна. Энэ нь хөрөнгийн үндсэн түрээс (250,000.0:20=12,500 мяйган төгрөг) болон өгөөжийг тооцсон түрээсийн төлбөрийн тогтмол дүн болно. Бизнесийн амьдралд зээлийн төлбөрийг тогтмол дүнгээр төлж оарагдуулахад энэ тооцооллыг түгээмэл ашигладаг. Жишээ: “Говь” компани 350.0 сая төгрөгийн зээлийг жилийн 14 хувийн хүүтэй, 5 жилийн хугацаагаар авсан. Зээлийн хүү ба үндсэн өрийн төлбөрийг жил бүрийн эцэст тогтмол дүнгээр төлж барагдуулахаар гэрээлсэн бол энэ тогтмол төлбөрийн дүн хэд байх в Бодолт нь: А=350,000.0*Л/Р145=350,000.0*0.291284=101,949.4 мянган төгрөгийг жил бүрийн эцэст төлөх юм байна. Энэ тогтмол дүнтэй төлбөрт жил бүрийн тооцоолсон хүү болон үндсэн өрийн төлбөр хамтдаа тооцогдсон байгаа. Хүү ба үндсэн өрийн төлбөрийг жил тутам салгаж тооцоолох шаардлагатай гэвэл зээлийн төлбөрийн графикийг доорх хүснэгтээр бэлтгэнэ

. Ху га ца а 0 I ж II ж III ж IV ж V ж Дү н

Зээлийн төлбөрий Зээли Тухайн йн жилийн өрийн 2тооцоол 1 350,00 49,000.0 0.0 297,05 41,587.1 0.6 236,68 33,136.4 8.3 167,87 23,502.5 5.3 89,428 12,521.0 .4 350,00 159,747.

0.0 0

н тооцоо (мянган төгрөгөөр) Тогтмо Үндсэн Зээлийн л дүнөрийн өрийн 3гээр 4төлөлт 5эцсийн 101,94 52,949.4 297,050.6 9.4 101,94 60,362.3 236,688.3 9.4 101,94 68,813.0 167,875.3 9.4 101,94 78,446.9 89,428.4 9.4 101,94 89,428.4 0 9.4 509,74 350,000.

7.0 0

Хойшлогдсон тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгал Бизнесийн практикт хариуцагчийн төлбөрийн чадвар болон бусад шалтгаанаар төлбөрийн болон хөрөнгө оруулалтын хугацааг хойшлуулах нь байдаг. Ийнхүү төлбөрийн хугацаа хойшлох тутам тухайн төлбөрийг хуримтлуулах хугацаа тэр хэмжээгээр удаашрах төдийгүй төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь цаг хугацааны хүчин зүйлийн нөлөөгөөр улам бүр багасаж, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг буурдаг. Хойшлогдсон тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийн тооцоолол ердийн журмаар хийгдэх ба харин енөөгийн үнэ цэнийг тооцоолоход хойшлогдсон хугацаагаар нь дахин хорогдуулга (дискаунт) хийх шаардлагатай болдог. Жишээ: I жилээс эхлэх 4удаагийнтус бүр 250.0 мянган төгрөгийн тогтмол дүнтэй төлбөрийн хугацаа 2 жилээр хойшлогдсон, жилийн нийлмэл хүү 14 хувь гэвэл төлбөрийн хугацаа хойшлогдсоноос тогтмол дүнтэй төлбөрийн өнөөгийн болон ирээдүйн үнэ цэнэд ямар нөлөө үзүүлэх вэ? Энэ нөлөөллийг тооцохын тулд эхлээд анхны төсөвлөгдсөн (I жилээс эхлэх) мөнгөн урсгалын; дараа нь хойшлогдсон мөнгөн урсгалын үнэ цэнийг тус бүр тооцоолж зөрүүг гаргавал зохино. Бодлогын өгөгдлийг анхны төсөвлөгдсөн байдлаар нь дүрсэлбэл:

FV=? j=14% РУ=?

250.0 250.0 0 1 2

250.0 3

250 0 | ,1 4

1

,

болох бөгөөд төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь РУ=250.0*Р/АН~ =250.0*2.91371=728.4 мянган төгрөг; харин ирээдүйн үнэ цэнэ нь /’К=250.0‘ ,'/г/4144=250.0*4.921144=1,230.3 мянган төгрөг байжээ. Гэтэл төлбөрийн хугацаа 2 жилээр хойшлогдсоноос < төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнэ РУ=250.0*Р/А144*Р/Р14 =250.0*2.91371* *0.769468=560.5 мянган төгрөг болж өмнөхөөс 167.9 мянган төгрөгеер буюу 23.05 хувиар (1-0.769468)

буурч байна. Энэ тооцооллын онцлог нь тогтмол төлбөр 4 удаа давтагдан (п=4) төлөгдеж байгаа хэдий ч 2 жилээр хойшлогдсон учир Р/Ри 2=0.769468 коэффициентээр дахин хорогдуулга хийж байгаа явдал юм. Харин тогтмол төлбөрийн ирээдүйн үнэ цэнэ нь 2 жилээр хойшлогдсон энэ нөхцөлд тогтмол дүнгийн үеийн тоо буюу давталт (п=4) хэвээр тул 14 4=250.0*4.921144=1,230.3 мянган төгрөг болж тооцооллын журам, үр дүн хэвээр байх хэдий ч цаг хугацааны хувьд энэ дүн (1,230.3) нь VI жилийн эцэст хүлээгдэж байгаа хэмжээ гэдгийг анхаарвал зохино. Өөрөөр хэлбэл анхны өгөгдөлийн дагуу IV жилийн эцэст шилжүүлвэл РУ=\,230.3*0.769468=946.7 мянган төгрөг болж мөн л 23.05 хувиар буурсан хэрэг юм. Мөнгөн урсгалын хугацаа хойшлогдохын хэрээр үнэ цэнэ буурах энэ нөлөөлөл нь зөвхөн тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын тухайд төдийгүй нэг удаагийн мөнгөн урсгалын үнэ цэнэд ч агуулгын хувьд адилхан нөлөөлнө. Тийм учраас аливаа хөрөнгө оруулалтын хугацааг түргэсгэх. ирээдүйн орлогоо аль болохоор ойрын хугацаанд цугларуулж авахыг хичээх, эрт төлөгдсөн төлбөрийн хөнгөлөлт үзүүлэх, хойшлогдсон төлбөрт алданги гооцох, бондын урамшуулалт, хөнгөлөлт гэхчилэн санхүүгийн олон арга хэрэгсэлийг ашигладаг нь агуулгын хувьд мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцож буй арга хэлбэрүүд гэж ойлговол зохино. Хойшлогдсон тогтмол дүнтэй менгөн урсгалын енөөгийн үнэ цэнийг бас өнөөдрөөс хойшхи нийт хугацаа ба хойшлогдсон хугацааны холбогдох коэффициентуудын ялгавараар тооцоолж болдог. Тухайлбал, өмнөх жишээгээр гэрээ эхлээд 6 жил болж, 2 жилээр төлбер хойшлогдсон учир нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглан төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнийг тооцвол: РК=250Ю*(/УЛИб-Р/Л142)=250.0*(3.88867Л.64667)=250.0*224200=560.5 мянган төгрөг болж өмнө тооцоолсонтой адил гарч байна. Энэ тооцооллын агуулга нь тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийг хойшлогдсон хугацааг оруулсан нийт 6 жилээр бодоод эхний 2 жилд мөнгөн гүйлгээ хараахан хийгдээгүй (хойшлогдсон) учир хасаж тооцож байгаа илүү ойлгомжтой энгийн хувилбар юм. 2 жилээр хойшлогдсон тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн тооцооллын эдгээр хувилбаруудыг зэрэгцүүлвэл: Р/Аи*Р/Рн=Р/А -Р/А буюу ерөнхийдээ нийлмэл хүүний аль ч хувь дээр Р/А.6*Р/Р.=Р/А.10-Р/А^ тэнцэтгэл хангагддагийг ажиглаж болно. Харин хойшлогдсон тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийг ялгаварын аргаар бас тооцоолж болох боловч тооцооллын техник ажиллагаа нэмэгддэг учир төдийлэн хэрэглэгддэггүй юм. Тухайлбал. өмнөх жишээний өгөгдлөөр ГУ=250.0*(Р/АЫ6Г/АН2)*Р/ЕЫ2= =250.0*(8.535519-2.140000)*0.769468=1,230.3 мянган төгрөг болж хойшлогдсон хугацааны өнөөгийн үнэ цэнийн коэффициентээр дахин хорогдуулга (дискаунт) хийгдэж байгаа юм. Бизнесийн практикт анхны хөрөнгө оруулалтын ажил хэд хэдэн он жилийг дамжин үргэлжлэх нь түгээмэл байх тул ашиглалтанд орсны дараах ирээдүйн орлогын өнөөгийн үнэ цэнийг хойшлогдсон орлогын журмаар тооцоолдог. Урт хмгаиаат бондын үнэлгээ

Урт хугацаат бонд (өрийн бичиг)-ыг гаргагч тал болон худалдан авагчидын хувьд түүний өнөөгийн үнэлгээг тодорхойлох явдал нь нэг удаагийн болон тогтмол дүнтэй мөнгөн урсгалын өнөөгийн үнэ цэнийн тооцооллын нийтлэг жишээ юм. Урт хугацаат бондын буцаан төлөлт нь жил тутмын тогтоосон хүүний төлөлт (тогтмол дүнтэй) ба хугацааны эцэст төлөх үндсэн өрийн төлбөр (нэрлэсэн үнээрх нэг удаагийн) гэсэн 2 төрлийн мөнгөн урсгалыг үүсгэдэг. Бондын үнэлгээг дээр нэрлэсэн тогтмол дүнгээр төлөгдөх хүү болон үндсэн өрийн нэг удаагийн төлбөрийн өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэрээр тодорхойлно. Бонд гаргагч (зээлдэгч) болон худалдан авагч (зээлдүүлэгч) талууд тухайн өдрөөрх зээлийн санхүүжилтын зах зээлийн дундаж хүү болон холбогдох эрсдэлийг харгалзан бондын үнэлгээг өөр өөрийн байр сууринаас тодорхойлсны үндсэн дээр бондын хүүний хэмжээ, худалдан авах үнийн саналаа боловсруулдаг. Жишээ нь: Барилгын “ЖГ” компани жил бүрийн эцэст төлөх 10 хувийн хүүтэй, 4 жилийн дараа төлөгдөх 300.0 сая төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй бонд гаргасан. Бонд гаргагч буюу зээлдэгч талын хувьд гаргасан бондынхоо өнөөдрийн үнэлгээг өөрийн амласан зээлийн хүүний хувийг үндэслэн дараах журмаар тодорхойлно. Үүнд бондын хүүний жил бүрийн төлбөр 300.0* 10%=30.0 сая төгрөгболох тул бондын үнэлгээ нь РҮ=30.0*Р/А104+ +300.0*Р/Рхп= 30.0*3.16987 + 300.0*0.683013 = 95.1 + 204.9 = 300.0 сая10төгрөг болно. Харин худалдан авагч буюу зээлдүүлэгч талын хувьд энэ бондтой адилтгах санхүүжилтын зах зээлийн хүү болон бусад эрсдэлийг тооцсон дискаунт (хорогдуулга)-ын хувиар тухайн бондыг худалдан авах өнөөдрийн үнэлгээг тодорхойлдог. Худалдан авагч талын тогтоосноор иймэрхүү эрсдэл бүхий санхүүжилт (бонд)-ын зах зээлийн хүү 12 хувь байгаа гэвэл тухайн бондыг худалдан авах үнийн саналаа хэдэн төгрөгөөр тогтоох вэ? Бондын хүү болон үндсэн өрийн төлбөрийн мөнгөн урсгалыг худалдан авагчийн сууринаас дүрслэн харуулвал: М2% 30.0 30.0 _1 !— болох ба нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглавал: Худалдан авах үнэлгээ 'ш үнэ цэнийг •2.24200=560.5 аэтооцооллын үнэ цэнийг : эхний 2 жилд хасаж тооцож Шг хойшлогдсон в тооцооллын ■ : ~ Р А 14 Д буюу С7 гР^Р/А^ к ирээдүйн үнэ кеоллын техник -:м Тухайлбал. - А )*Р/Р = 14,2-' 14,2 төгрөг болж I :.г]42=0.769468 № • -игаа юм.

■ \эд хэдэн он яш хпанд орсны “ лсон орлогын 300.0 4. —I 30.0

-4— РУ=Ъ0.0*Р/А +300.0*Р/Р„ =30.0*3.037349+300.0*0635518=91.1 + 5. 12,4 +190.7=281.8 сая төгрөг буюу бонд гаргагч талын нэрлэсэн үнийн 94 хувь буюу 6 хувийн хямдруулсан үнээр уг бондыг худалдан авах боломжтой гэсэн тооцоо гарч байна . хүүгийн хувииг тооиоолох интерполяииин арга Энэ бүлэгт үзүүлсэн жишээ бодлогуудын өгөгдөлийг бид холбогдох хүүний түвшинг нийлмэл хүүний хүснэгтийг ашиглан аль болохоор шууд тодорхойлж (харж) болохуйц байхаар авсан болно. Гэвч бизнесийн практикт бүх өгөгдөлүүд ийм байх боломжгүй бөгөөд тэр нөхцөлд хөрөнгө оруулалтын өгөөж, зээлийн болон хадгаламжийн хүүний түвшинг интерполяцийн аргаар илүү нарийвчлалтайгаар тооцоолох шаардлага байнга гардаг

Зургаадугаар бүлэг Р/Р =■ 1 15,10 КОЭффИ! буюу ОЙ Өгөгдсө хувийг1 хэрэглэ. )руулсан хөь Бизнест жилээс хувь мэ. маань > шаардл арга бо нэмэгд: Тухайл ЖИЛИЙ1 байгаа Хүүнш хэдий : хугаца; оруулс гөний: хугаиз тэр б\] Хүүя хувь ~3°/, 6°А 9°/ 12» 18‘ Тухай нь их нийл? ирээд байхь Нтах) = 16% —> К(тах) = 2.43640 буюу ^ гүйц) (П11ПI Ошах 'щщ ) / = 15% + (16%-15%)* 45 + 0.3 = 15.3% Ү л мэдэгдэх ху вьсагч гэж болох хөрөнгө оруулалтын өгөөж болон хүүний түвшинг тодорхойлох интерполяцийн арга нь төсөөтэй гурвалжны чанаруудыг ашиглан түүний мэдэгдэхгүй байгаа талуудын уртыг хэрхэн тооцоолох зарчимд тулгуурласан 5 санхүү эдийн засгийн тооцоонд өргөн хэрэглэгддэг тооцооллын арга юм. Нийлмэл хуүний хүснэгтийн хоёр дүнгийн хооронд орших үл мэдэгдэх хувьсагчийг интерполяцийн аргаар тооцоолж болдог.

Жишээ 1. Нэг удаагийн мөнгөн урсгал болох 200.0 мянган төгрөгийн хадгаламж нь 6 жилийн хугацаанд нийлмэл хүүний хуримтлалаар 470.0 мянган төгрөг болж, анх оруулсан мөнгө маань 2.35 дахин нэмэгджээ гэвэл хадгаламжийн жилийн хүү хэдэн хувь байсан бэ? Хадгаламжийн 6 жилийн дараах ирээдүйн дүн ба өнөөдрийн оруулсан мөнгөн дүнгийн харьцааг илэрхийлвэл: Р/Р.6=470/200=2.35 болж байгаа учир нийлмэл хүүний хүснэгтээс өнөөдрийн нэг удаагийн мөнгөн урсгалын ирээдүйн үнэ цэнийн коэффициент (Р/Р.п)-ыг п~6 гэсэн мөрөөр эрэхэд /=15%-д Р/Р15=2.3\306\ харин /=16%-иар Г/Р16 =2.43640 байгаагаас үзвэл жилийн хүү нь 15-16 хувийн завсарт байгаа юм байна. Хадгаламжийн хүүний гүйцэтгэлийн түвшинг нарийвчлалтай гаргахын тулд: Цпнп) = 15% -» К(111111) = 2.3.1 306 | Кгүйц)=? <-АГ(гүйц) =2.35000 1»сэн мэдэгяэж байгаа егөгдөлүүдиПг гэж тодорхойлно. Нийлмэл хүүний хүснэгтийн хавсралт бүрэн биш буюу хувиудыг тодорхой интервалаар, үеүдийн тоог 30,35,40 гэх мэт үечлэлээр харуулах нь элбэг байдаг. Энэ нь мэдэгдэхгүй байгаа завсрын үе болон хувиудыг бас интерполяцийн аргаар тооцоолох шаардлага гардаг . Жишээ 2. Бидэнд нийлмэл хүүний хүснэгтийн 15% ба 20%-ийн харгалзах коэффициентууд өгөгдсөн бөгөөд мөнгөн урсгалын ирээдүйн ба өнөөгийн үнэ цэнийн харьцаа Р/Рп=5.32000 гэсэн коэффициентийн холбогдох хувийг тооцоолох шаардлагатай болсон гэвэл мэдэгдэж байгаа Б.Сайнжаргал “Хөрөнгө оруулалтын төслийн шинжилгээ”, УБ, 1995,10-11 дэх тал. Өгөгдсөн мэдээллийг ашиглан тухайн хөрөнгө оруулалтын өгөөжийн хувийг тооцоолж шийдвэрийн сонголт хийхэд бас интерполяцийн аргыг хэрэглэдэг. Бизнест оруулсан хөрөнгө нь нийлмэл хүүний тасралтгүй хуримтлалаар жилээс жилд өсөн арвижиж байдаг. Эндээс жил тутмын нийлмэл хүүний хувь мэдэгдэж байгаа нөхцөлд анх оруулсан хөрөнгө (нэг удаагийн мөнгө) маань хэдий хугацааны дараа 2 дахин нэмэгдэх вэ? гэдгийг тооцоолох шаардлага тавигдаж болно. Энэ тооцооллыг гүйцэтгэх энгийн нэгэн арга бол “72-ын дүрэм” юм. Энэ дүрмээр оруулсан хөрөнгийн 2 дахин нэмэгдэхэд шаардагдах хугацааг «=72// гэсэн харьцаагаар тооцоолдог. Тухайлбал, нийлмэл хүү 6% байхад 72:6=12 жил, 9% байхад 72:9=8 жилийн хугацаанд хөрөнгө маань 2 дахин өснө гэх мэт. Бас мэдэгдэж байгаа хугацааг ашиглан шаардагдах хүүг эргүүлээд тооцоолж ч болно . Хүүний түвшин 3-18 хувийн хооронд байвал илүү тохяромжтой гэж үздэг хэдий ч энэ дүрэм нь ойролцоолсон тооцоо болохоос, 2 дахин нэмэгдэх хугацааг яг нарийвчлалтай гаргаж чаддаггүйг тэмдэглэвэл зохино. Учир нь оруулсан хөрөнгийн 2 дахин нэмэгдэх хугацаа гэдэг нь өнөөдрийн мөн- гөний ирээдүйн үнэ цэнийн харьцаа Р/Р. =2.00000 байх нөхцөлийг хангах хугацаа гэж болно. Гэтэл энэ харьцаа өгөгдсөн хувь тутамд 72-ын

1.27444 14618 = 17.96% буюу ойролцоогоор 18 хувь гэдгийг тодорхойлох боломжтой. юу хувиудьг 'элээр харуулал 'о.юн хувиудьг

улсан хөрөнгийн 2 дахин нэмэгдэхэд шаардагдах хугаиааг тооиоолох нь Хүүний Оруулсан хөрөнгийн 2 дахин Өнөөдрийн мөнгөний ирээдүйн унэ хувь (/) нэмэгдэх хугацаа (/7=72:/) цэнийн коэффициент (/Г/Р..), хүснэгтээр 3% 72 : 3 = 24 жил 6% 72 : 6 = 12 жил 9% 72 : 9 = 8 жил 12% 72 : 12 = 6 жил 18% 72 : 18 = 4 жил Р/Р3 24 = 2.032790 Р/Рйп= 2.012196 Р/Р'„= 1.992563 Р/Раб= 1.973823 Р/Р\»4 = 1-938778 Нягтлан бодох буртгэл ба мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ Р/Р\Ь ]0=4.04556 ба Р/Р2010=6.19174 коэффициентыг ашиглан 5.32000 коэффициентийн харгалзах хувийг интерполяцийн аргаар Тухайлбал, нийлмэл хүүний хүснэгтээрх коэффициентүүд нь 2-аас зарим нь их, бас зарим нь бага гэхчилэн ялимгүй зөрүүгэй байгаа нь жилийн нийлмэл хүүний түвшин, жишээлэхэд 6% байхад оруулсан хөрөнгийн ирээдүйн үнэ цэнэ 2 дахин нэмэгдэх хугацаа нь яг 12 жилээс арай бага байхыг илтгэж буй хэрэг юм. Иймээс оруулсан хөрөнгийн ирээдүйн үнэ цэнэ өнөөдрийнхээс 2 дах* нэмэгдэх хугацааг илүү нарийвчлалтай тооцоолохын тулд “69-ын дүрэм” гэж нэрлэгддэг /7=0.35+69// тэнцэтгэлийг ашиглах нь тохиромжтой. Эн» нь тооцооллын арга зүйн хувьд “72-ын дүрэм”-тэй адил бөгөөд жилийг нийлмэл хүүний өгөгдсөн хувь тус бүрээр оруулсан хөрөнгийн ирээдү^и үнэ цэнийн 2 дахин нэмэгдэх хугацааг доорх байдлаар тооцоолно Хүүний егөгдсөн % Оруулсан херенгийн 2 дахин нэмэгдэх хугацаа (/?=0.35+69</) 6% п - 0.35 + 69 : 6 = 11.85 жил 9% п = 0.35 + 69 : 9 = 8.02 жил 12% п = 0.35 + 69: 12 = 6.10 жил Энэ тооцоолол хэр үндэслэлтэй болон нарийвчлалтайг нийлмэл хүүни* хүснэгтийг ашиглан интерполяцийн аргаар шалгаж болох юм. Тухайлбал, 6% дээр өнөөдрийн мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнийн харыш Р/Рй12=2.012196; Р/Рби=1.898299 гэж байгаа учир Е/Р6 л=2.0000 харьцааг хангах хугацааг интерполяцийн аргаар тооцоолвол ° 0000-1 898^99 /7 = 11 + (12-11)* 2.012196-1.898299

/у

=и89

буюу ойролцоогоор 11.9 жил (11 жил 11 сар орчим) гэхчилэн 69-ын дүрмээр бодсонтой илүү ойролцоо дүн гардаг. Жишээ 1. Банк жил тутмын 8 хувийн хүүтэй хадгаламжийг сана.' болгосон гэвэл хадгалуулсан мөнгө маань хэдэн жил (үе)-ийн дараа I дахин нэмэгдэх вэ?

69-ын дүрмээр бодоход «=0.35+69:8=8.975 буюу ойролцоогоор 9 жил шаардагдах юм байна.

Жишээ 2. Хадгалуулсан мөнгөө 5 жилийн хугацаанд 2 дахин өсгөхийн тулд хадгаламжийн хүүний хувь нь хэд байх вэ?

69-ын дүрмээр жил тутам 69 69 , -ийн хүү өгөх банкинд мөнгөө хадгалуулах * — = 14.83% //—0.35 5-0.35 шаардлагатай юм байна . Энэ бүлэгт бид мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн тооцооллын үндсэн ойлголтуудыг агуулгын талаас нь, жишээ, дасгалаар тайлбарлах журмаар авч үзсэн бөгөөд тэдгээрийн хэрэглээ, данс бүртгэлд тусгах болон бизнесийн үр дүнд хэрхэн нөлөөтэй талаар энэ номын холбогдох бүлгүүдэд тодруулан үзүүлэх ба харин Санхүүгийн удирдлага, Хөрөнгө оруулалтын болон үнэт цаасны шинжилгээнд хэрэглэх асуудлыг нь тусгайлсан хичээлүүдээр гүнзгийрүүлэн судлах болно. Мэдлэг шалгах тест Мөнгөний үнэ цэнийг тооцоолох нь чухам ямар хүчин зүйлтэй илүү холбоотой вэ? а) Ханш уналтын нөлөөлөл б) Үнэ тарифийн өсөлт, бууралт в) Цаг хугацааны хүчин зүйл г) Капиталын мөн чанар 1 Мөнгөний үнэ цэнийг тодорхойлоход дараах үзүүлэлтүүдийн аль нь зайлшгүй бус вэ? а) Оруулсан мөнгөний хэмжээ (Р) б) Цаг хугацаа (п) в) Ханш уналтын хувь (/) г) зээлийн дундаж хүү

Зах

6. Тэнцүү дүнгээрх МГУ-ын үнэ цэнийг тодорхойлохдоо а) Заавал тусгайлсан аргачиллаар тооцно б) Ердийн журмаар тооцно в) Ердийн журам ба тусгайлсан аргачиллаар тооцно г) Аль нь ч биш 7. Мөнгөний үнэ цэнийг тодорхойлохдоо дискаунтын хувийг хэр. баримжаалах вэ? а) Хадгаламжийн хүүгээр б) Зээлийн хүүгээр в) Компанийн ашгийн хувиар г) Засгийн газрын өрийн бичгийн хүүгээр 8. Зээлийн үндсэн өр ба хүүг хамтад нь тэнцүү дүнгээр, эсвэл үнд өрийн үлдэгдлээс хүү тооцох үед хүүний төлбөрийн хэмжээ нь: а) Эцсийн дүнгээр адилхан б) Тэнцүү дүнгээрх < Үлдэгдлээс бодсон в) Тэнцүү дүнгээрх > Үлдэгдлээс бодсон г) Зээлийн хэмжээ хугацаанаас хамаарна 9. Энгийн ба нийлмэл хүүний аргаар бодоход хүүний төлбөрийн дүн нь а) Энгийн = Нийлмэл б) Энгийн > Нийлмэл в) Энгийн < Нийлмэл г) Энгийн < Нийлмэл д) Энгийн > Нийлмэл байна.

10. Өнөөдөр банк дахь хадгаламжийн данс 400.0 мянган төгрөги үлдэгдэлтэй байгаа бөгөөд жил бүрийн эцэст 120.0 мянган төгрөгийг төлбөрт шилжүүлдэг. Жилийн хүү нь 8% гэвэл 3 жилийн дараах үлдэгдэл нь хэд байх вэ? а) 160.0 б) 90.8 в) 91.6 11. Өнөөдөр 1,500.0 мянган төгрөгийн зээлийг улирал тутам үндсэн ба хүүг хамтад нь тэнцүү дүнгээр төлөх нөхцөлөөр жилийн 16%-ийн хүүтэй 2 жилийн хугацаагаар авсан гэвэл I жилийн эцэст зээлийн үндсэн өрийн үлдэгдэл хэд байх вэ? а) 618.3 б) 808.7 в) 880.0 г) 991.8 12. Жилийн 8%-ийн хүүтэй 100.0 мянган төгрөгийн тогтмол дүнгээрх хуримтлалын ирээдүйн үнэ цэнэ нь 1,448.7 мянган төгрөг болсон гэвэл хугацааг нь тодорхойл. а) ... б) 11 в) 9 г) 12 13. Жилийн дундаж хүү 12% гэвэл жил тутам 130.0 мянган төгрөг. эсвэл 3 жилийн дараа 350 мянган төгрөг авахын ялгааг өнөөдрийн үнэлэмжээр (РУ) тодорхойл. а) 37.8 б) 26.3 в) 15.2 г) ... Жилийн 12 хувийн хүүтэй хадгаламжинд улирал тутам 100.0 мянган төгрөг хийгээд байхад 2 жилийн дараа хэдэн мянган төгрөгтэй болох вэ а) 896.0 б) 889.2 в) 848.0 г) 800.0 14. Оюутны сургалтын төлбөрт 6 сарын дараа 500.0 мянган төгрөг төлөхийн тулд хадгаламжийн сарын хүү 2 хувь байгаа гэвэл өнөөдрөөс эхлэн улирал тутам хэдэн төгрөг хадгалуулах вэ?

15. а) 250.0 б) 242.7 в) 229.0 г) ... Жишээ, дасгал 16. Барилгын “П” компани саяхан 5 жилийн хугацаатай, 400.0 сая төгрөгийн бонд гаргасан бөгөөд бондын төлбөрийн сангийн тусгай дансанд хагас жил бүрийн эцэст 28.0 сая төгрөг хуримтлуулах үүрэгтэй. Тусгай сангийн дансны хүү жилийн 16 хувь гэвэл тусгай сангийн хадгаламж нь бондыг эргэлтээс гаргахад хүрэлцэх үү? Хэдэн сая төгрөгөөр зөрүүтэй вэ? (Хариу: +6.0 сая төгрөг) 17. лохыг зорьж байгаа гэвэл жил тутам 60.0 сая төгрөгийн хүүний төлбөртэй, 500.0 сая төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 10 ба 8 жилийн хугацаатай бондыг өнөөдөр тус бүр хэдэн сая төгрөгөөр худалдан авах вэ?

18. п а. 10% б. 12% в. 14% г. 16% 10 561.4 500.0 447.8 403.3 8 553.4 500.0 430.9 13.1

19. (Тэтгэвэрийн сангийн тооцоолол). Захирал “Б” 4 жилийн дараа тэтгэвэрт гараад эхний 3 жилд улирал тутам 500.0 мянган төгрөг авахын тулд жилийн 12 хувийн хүүтэй нэрийн дансанд жил тутам хэдэн мянган төгрөгийн хадгаламж хийвэл зохих вэ?

20. (Хариу: А= 1041,359 төг) 21. (Хугацаа болон хүүний хувийн тооцоолол) 22. а. “Иргэн Ц”-ийн хадгаламжийн дансны үлдэгдэл өнөөдөр 5,000.0 мянган төгрөг байгаа бөгөөд дансны жилийн хүү 12 хувь гэвэл хадгаламжаа 10,000.0 мянган төгрөг болгон өсгөхөд хэдэн жил шаардлагатай вэ? б. Орон сууцны зээлийн 10.0 сая төгрөгийн өрийг улирал тутам 450.0 мянган төгрөгийн тогтмол дүнгээр 7 жилийн хугацаанд төлөхөөр гэрээлсэн бол нийлмэл хүүний хувь нь хэд болох вэ? (Хариу: жилийн 6.64%) 23. (Давуу эрхтэй хувьцааг эргэлтээс гаргахад шаардагдах сангийн тооцоолол). Компанийн өргөжилтөнд зориулан нэг бүрийн 50.0 мянган төгрөгийн буцаан төлөх үнэтэй 10,000 нэгж давуу эрхтэк хувьцааг 8 жилийн хугацаагаар гаргахаар төлөвлөж байгаа. Эдгээр хувьцааг эргэлтээс гаргах сан бүрдүүлэхийн тулд тус компани одоохондоо жил тутам 40,000.0 мянган төгрөгийг сангийн дансанд 10 хувийн хүүтэйгээр төвлөрүүлэх боломжтой. Гэвч энэ нь давуу эрхтэй хувьцааг эргэлтээс гаргахад хүрэлцэхгүй байгаа учраас сүүлийн 3 жилд тэнцүү дүнтэй сангийн хадгаламжаа хэдэн мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх хэрэгтэй вэ? (Хариу: 12,859.2 мянган төгрөг) 24.

25. (Өр барагдуулах тооцоолол). “Хөрөнгө оруулалтын М” компани 3,000.0 сая төгрөгийн зээлийг жилийн 12 хувийн нийлмэл хүүг хуримтлуулан, 10 жилийн дараа үндсэн өртэй нь хамт төлөхөөр авчээ. Зээлийн өрийн санг сүүлийн 4 жилд 5 удаагийн тэнцүү дүнгээр бүрдүүлэхээр төлөвлөсөн бөгөөд сангийн данс нь жилийн 10 хувийк хүүтэй гэвэл жил бүр хэдэн сая төгрөгийг санд төвлөрүүлэх вэ? (Хариу: 1,526,211.7 мянган төгрөг) 26. (Түрээсийн төлбөрийн тооцоолол). Түрээслэгч тал 250.0 сая төгрөгийн бодит өртөгтэй, 10 жил ашиглагдах тоног төхөөрөмжийг жилийн 14 хувийн өгөөж олохоор 6 жилийн хугацаагаар түрээслээд. үлдэх өртгийг 112.5 сая төгрөгөөр тооцож худалдахаар төлөвлөжээ. Жил бүрийн эцэст авах түрээсийн төлбөрийн дүн хэд байх вэ? (Хариу: 51.1 сая төгрөг) 27. (Хамгийн бага зардал бүхий төлбөр). Зээлийн хүү жилд дундажаар 16 хувь байгаа нөхцөлд сургалтын жилийн төлбөрийг өнөөдөр бэлэн 800.0 мянган төгрөгөөр төлөх болон а) Хагас жил бүрийн эцэст 460.0 мянган төгрөгөөр; б) Хагас жил бүрийн эхэнд 425.0 мянган төгрөгөөр төлөхийн аль нь

хэдэн мянган төгрөгөөр тус бүр зөрүүтэй вэ? (Хариу: а. +20.3; б. +18.5 мянган төгрөг) 28. (Хүүний хувийг интерполяцийн аргаар тооцох). Орон сууцнь: өнөөгийн зах зээлийн үнэ 60.0 сая төгрөг бөгөөд 20 хувийн урьдчилгааг бэлнээр төлж, үлдэх төлбөрийг 15 жилийн хугацаанд хагас жил бүрийн эцэст 4,000,0 мянган төгрөг төлөхөөр зээлийк гэрээг санал болгосон гэвэл банкны барьцаат зээлийн хүүний хувийг тодорхойлно уу? (Хариу: Жилийн 14.7% ) 29. (Элэгдлийн ирээдүйн дүнгийн тооцоолол). Тоног төхөөрөмжийн өнөөгийн бодит өртөг 250.0 сая төгрөг бөгөөд ашиглалтын хугацаа 5 жил боловч 4 жил ашиглаад тэр үеийн үлдэх өртгийг 70.0 сая төгрөгөөр тооцож худалдахаар төлөвлөж байгаа. Энэ хугацаанд элэгдлийг шулуун шугамын аргаар байгуулах бөгөөд элэгдлийн сангийн дансны хүү 12 хувь байх юм гэвэл 4 жилийн эцэст хуримтлагдах дүнг тооцоолно уу. (Хариу:) 30. (Хувилбарын шинжилгээ). “Н” компани өөрийн худалдаа үйлчилгээций төвийн орчины 0.7 га газрыг машины зогсоолын зориулалтаар сайжруулан 10 жил ашиглахаар шийдвэрлэж талбайг байгуулах барилгын гүйцэтгэгч байгууллагуудын үнийн дараах саналыг судалж байна. Санал А. Зогсоолын талбайн суурийг эхлэн тавихад өнөөдөр 1м 2 тутамд9,500төгрөгийн;5жилийндарааөнгөлгөөгдахиншинэчилэхэд 60 хувийн зардал гарах бөгөөд жил тутмын засвар тордолтонд анхны зардлын 15 хувьтай тэнцэхүйц урсгал зардал гарна. Санал Б. Суурийг эхлэн тавихад өнөөдөр талбайн 1м 2 тутамд 14,000 төгрөгийн зардал гарах бөгөөд ашиглалтын хугацаа нь 10 жил, жил тутмын урсгал зардал талбайн нэгж тутамд ойролцоогоор 1,500 төг байна гэжээ. Даалгавар: Капиталын зардлын дундаж 12 хувь байгаа бөгөөд 10 жилийн хугацаанд үнийн өөрчлөлт гарахгүй гэж үзвэл аль саналыг хүлээн авах талаар тооцооллыг бэлтгэнэ үү. (Хариу : А - 142,289.6 мянган төгрөг) 31. (Худалдан авалтын хувилбарууд). Компани 12 жил ашиглагдах үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийг худалдан авахаар бэлтгэн нийлүүлэгчийн үнийн саналыг судалж байна.

32. Тоног төхөөрөмжийн засварын зардал оны эцсийн тооцоогоор эхний 5 жилд тус бүр 800.0 мянган төгрөг, 6 дахь жилд дунд засварт 2,400.0 мянган төгрөг, дараагийн 5 жилд тус бүр 900.0 мянган төгрөг гэж тооцоолж байгаа бөгөөд нийлүүлэгч байгууллагуудаас дараах саналууд иржээ.

33. Хүргэлтийн өдрөөрх бүх мөнгөн төлбөр 100.0 сая төгрөг бөгөөд засварын зардлыг нийлүүлэгч хариуцахгүй. Б. Ашиглалтын хугацаанд жил бүрийн эхэнд 20.0 сая төгрөгийн төлбөр аваад засварын зардлыг нийлүүлэгч бүрэн хариуцна.

34. Өнөөдөр 56.0 сая төгрөгийн урьдчилгаа, дараагийн 5 жилийн эцэсттус бүр 15.0 сая төгрөгийн төлбөрийг аваад засварын зардлыг нийлүүлэгч бүрэн хариуцна гэжээ. Даалгавар: Худалдан авагчийн мөнгөн сангийн жилийн дундаж хүү 15 хувь байгаа гэж үзвэл аль саналыг хүлээн авах талаар тооцооллыг бэлтгэнэ үү. (Хариу: В - 100,281.6 мянган төгрөг) VII бүлэг МӨНГӨН ХӨРӨНГИЙН БҮРТГЭЛ, § 1. § 2. § 3. § 4. § 5.

ТАЙЛАН

Бизнесийн байгууллагын мөнгөн хөрөнгө, түүний төрөл Бэлэн мөнгөний тооцоо, бүртгэл Мөнгөний бэлэн бус тооцооны бүртгэл Гадаад валютаарх мөнгөний бүртгэл, тооцоо Мөнгөн хөрөнгийн тайлагнал

Сэдвийн товч агуулга: Энэ бүлэгт бизнесийн байгууллагын эргэлтийн хөрөнгийн чухал хэсэг болох мөнгөн хөрөнгийг нягтлан бодох бүртгэлд хэрхэн бүртгэдэг тухай өгүүлнэ. Мөнгөн хөрөнгө нь бизнесийн байгууллагын эргэлтийн хөрөнгийн хамгийн хөрвөх чадвартай хөрөнгө юм. Мөнгөн хөрөнгө нь байгууллагын дэргэдэх касс болон жижиг мөнгөн санд бэлэн мөнгөн хэлбэрээр, банкны харилцах дансанд бэлэн бус хэлбэрээр байхаас гадна чек, төлбөрийн картхэлбэртэй байдаг. Мөнгөн хөрөнгийи ажил гүйлгээнд ашиглагддаг нягтлан бодох бүртгэлийн анхан шатны баримтууд нь кассын орлого, зарлагын ордер, кассын тайлан, төлбөрийн даалгавар, банкны тайлан зэрэг юм. Эдгээр анхан шатны баримтуудыг хэрхэн бүрдүүлж бүртгэл тооцоонд ашиглахыг тайлбарлахаас гадна мөнгөн хөрөнгийг нэмэгдүүлж хорогдуулдаг ажил гүйлгээний утгыг тайлбарлаж эдгээр ажил гүйлгээг мөнгөн орлого , мөнгөн зарлагын журналд хэрхэн бүртгэх тухай өгүүлэх болно. Мөн чекээр төлбөр тооцоо хийх үед гардаг банкны зохицуулгын тайланг хэрхэн бэлтгэдэг болон энэхүү тохируулгын үр дүнгээр компанийн нягтлан бодогчийн хийх тохируулах бичилтүүдийн тухай өгүүлнэ. Мөнгөн хөрөнгийн бүртгэлийн бас нэг чухал асуудал бол гадаад валютаар гардаг ажил гүйлгээг бүртгэлд тусгах явдал байдаг. Гадаад валют нь тухайн улсын хуулиар баталгаажсан мөнгөн тэмдэгтээс бусад төрлийн валют юм. Энэхүү бүлгээр гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээг нягтлан бодох бүрггэлд хэрхэн бүртгэж тайлагнадаг болон ер нь балансад мөнгөн хөрөнгийг хэрхэн тайлагнадгийг үзнэ.

§ 1. Бизнесийн байгууллагын мөнгөн хөрөнгө, түүний төрөл Бизнесийн байгууллага бүрт байдаг эргэлтийн хөрөнгийн нэг чухал хэсэг бол мөнгөн хөрөнгө юм. Байгууллагын касс болон харилцах дансанд байгаа төгрөг, гадаад валют, тусгай зориулалт бүхий мөнгөн сан, мөнгөтэй адилтгах (мөнгөний адилтгуур гэгдэх) бусад зүйлс- (чек, цахим карт, сертификат)-ийг мөнген хөрөнгөнд хамааруулж балансанд тусгадаг. Үүнд бас тусгай зориулалт бүхий мөнгөн сан дахь мөнгө, цалин ба ноогдол ашиг төлөхөд зориулсан мөнгө зэрэг орно. Тусгай зориулалтаар хязгаарлагдсан мөнгө нь урт хугацаанд ашиглах зорилготой бол эргэлтийн бус хөрөнгөнд ангилагдана. Тайлант үеийн үйл ажиллагаанд ашиглах боломжгүй мөнгийг эргэлтийн хөрөнгөөс тусгаарлах ба балансанд эргэлтийн бус хөрөнгө гэсэн бүлэгт тусгадаг. Мөнгөн хөрөнгийг хамгийн сайн хөрвөх чадвартай хөрөнгө гэж үздэг, учир нь ямар ч нэмэлт зардалгүйгээр мөнгийг шууд бусад хөрөнгөнд хөрвүүлж (бусад хөрөнгийг худалдан авч), өглөгийг барагдуулж болно. Гэвч энэ нь компанид мөнгөн хөрөнгө их л байвал сайн гэсэн үг биш юм. Учир нь мөнгө бол бэлэн хэлбэрээрээ өгөөж бий болгохгүй, бүтээмжгүй хөрөнгө юм. Иймд байгууллага бараа материал худалдан авах, үйл ажиллагааныхаа өдөр тутмын хэрэгцээг хангах мөнгийг л бэлэн байлгах ба хэрэгцээнээс давсан мөнгийг орлого бий болгож өгөөж өгөх хөрөнгө оруулалтанд ашиглах нь зүйтэй. Мөн мөнгөн хөрөнгө нь бүх хүний олж эзэмшихийг мөрөөддөг хаана ч шууд борлогдох хөрөнгө учир хяналт хамгаалалт хамгийн их шаарддаг. Мөнгөн хөрөнгө нь кассд буюу бэлэн мөнгөн хэлбэрээр, банкинд буюу харилцах дансны хэлбэрээр байхаас гадна банкин дах мөнгөн хөрөнгөег баталгаажсан чек болон төлбөрийн карт хэлбэрээр байж болно. Иймд ал ахуйн нэгжид ихэвчлэн мөнгөн хөрөнгийн данс нь касс, харилцах данс чекийн данс гэх мэт ангилагддаг. Компанийн мөнгөн хөрөнгөнд доорх. дансдыг хамруулан ойлгодог : Балансын зүйлийн нэр Дэд ангилал Дансны нэр Мөигө ба түүнтэй 1. Кассд буй бэлэн мөнгө 1.1 Касс дах төгрөг адилтгах хөрөнгө 1.2Кассдахгадаадвалют Төлбөрийн карттөгрөгийн Төлбөрийн карт-гадаад валютын г.м. Харилцах данс 2.1 Банкин датөгрөг Банкин дах гадаад валют гэх мэт Чекийн данс 3.1 Чекийн данстөгрөгийн Чекийн данс-гадаад валютын г.м.

Мөнгийг нэрлэсэн үнээр буюу дэвсгэрт дээр бичигдсэн тэр л үнээр нягтлан бодох бүртгэлд бүртгэнэ, харин гадаад валютыг бол тухайн өдрийн банкны ханшаар (спот ханш гэнэ) бүртгэнэ.

Мөнгөн хөрөнгийн данс нь хөрөнгийн данс учир нэмэгдэх гүйлгээг “Мөнгөн хөрөнгө” дансны дебет талд, хорогдох гүйлгээг кредит талд нь бүртгэдэг. Мөнгөн хөрөнгө нь бэлэн ба бэлэн бус хэлбэрээр байхаас үл хамааран мөнгөний орж гарах урсгалын утга ижил байдаг. Байгууллага' мөнгөн хөрөнгөтэй холбоотой түгээмэл гардаг ажил гүйлгээний дансны харилцааг үзүүлбэл: Мөнгөн хөрөнгө дансны дебет талд нийтлэг гардаг ажил гүйлгээнү\и нь: Байгууллага үндсэн үйл ажиллагааны хэлбэрээр борлуулсан бараа болон үзүүлсэн ажил үйлчилгээнийхээ орлогыг мөнгөөр хүлээн авсан бол: Дт Мөнгөн хөрөнгө ххх Кт Борлуулалтын орлого/Авлага ххх Үндсэн үйл ажиллагаанаас бусад хэлбэрээр олсон орлогыг мөнгөөр хүлээн авсныг, жишээлбэл илүүдэл үндсэн хөрөнгө борлуулснь: болон хүүний орлого г.м. Дт Мөнгөн хөрөнгө XXX Кт Үйл ажиллагааны бус орлого ххх Авлагаас төлөгдөж орж ирсэн мөнгийг Дт Мөнгөн хөрөнгө ххх Кт Авлага ххх Бусдаас зээлээр авсан мөнгө, жишээлбэл банкнаас авсан зээл, бонд гаргаснаас орж ирсэн мөнгө г.м. Эзэмшигчдээс байгууллагад мөнгөн хэлбэрээр оруулсан хөрөнгө оруулалт буюу хувьцаа худалдсанаас орж ирсэн мөнгө Дт Мөнгөн хөрөнгө ххх Кт Эзэмшигчдийн өмч гэж тус тус бүртгэнэ.

XXX

Мөнгөн хөрөнгө дансны кредит талд нийтлэг гардаг ажил гүйлгээнүүдНь : 35. Мөнгөөр худалдан авсан бараа материал, холбогдох бараа бэлтгэлийн зардлыг төлсөн. Дт Бараа материап/Өглөг ххх Кт Мөнгө ххх 36. Бусдад зээлдүүлсэн мөнгөн хөрөнгө болон олгосон урьдчилгаа Дт Авлага ххх Кт Мөнгө ххх 37. Өглөгт төлсөн мөнгө, жишээлбэл бэлтгэн нийлүүлэгчдэд, татвар шимтгэлийн өглөгүүд, цалингийн өглөгт гэх мэт. Дт Өглөг чЧй, ххх Кт Мөнгө ххх 38. Мөнгөөр худалдан авсан үндсэн хөрөнгө, хөрөнгө оруулалт ба түүнийг олж бэлтгэхтэй холбоотой бусад зардалд төлсөн мөнгө Дт Үндсэн хөрөнгө/Өглөг ххх Кт Мөнгө ххх

39. Урьдчилан төлсөн зардал ба дараа хөрөнгө худалдан авахаар урьдчилан төлсөн төлбөрийг Дт Урьдчилж төлсөн төлбөр ххх Кт Мөнгө ххх 40. Үйл ажиллагааны зардалд төлсөн мөнгө, жишээлбэл цахилгаан дулаан уур усны, албан томилолтын, шуудан холбооны, банкны үйлчилгээний, зар сурталчилгааны г.м Дт Үйл ажиллагааны зардал ххх Кт Мөнгө ххх 41. Үндсэн бус үйл ажиллагааны зардалд төлсөн мөнгө, жишээлбэл хүүний зардалд төлсөн мөнгө, элдэв торгуулийн зардал г.м Дт Үйл ажиллагааны бус зардал ххх Кт Мөнгө ххх 42. Эзэмшигчдээс буцаан мөнгөөр татан авсан хөрөнгө оруулалт, халаасны хувьцаа худалдан авсан эсвэл мөнгөөр төлсөн ноогдол ашиг г.м

Дт Эзэмшигчдийн өмч Кт Мөнгө гэж тус тус бүртгэнэ. ,Аж ахуйн нэгж байгууллага нь мөнгөн Хөрөнгийн орлого, зарлагьш гүйлгээг бүртгэхэд мөнгөний бүртгэлийн журналыг ашиглана. Мөнгөн хөрөнгийн нэмэгдэх гүйлгээг мөнгөн орлогын журналд, хорогдох гүйлгээг мөнгөн зарлагын журналд тусгана.

XXX § 2. Бэлэн мөнгөний тооцоо, бүртгэл Байгууллага ажиллагчиддаа цалин хөлс олгох, удирдлагын өдөр тутмын хэрэгцээт зүйлсийг худалдан авах гэх мэт мөнгөөр хийх зайлшгүй шаардлагатай төлбөрт зориулж байгууллага дээр нөөцөлсөн мөнгөн хөрөнгийг касс гэж нэрлэдэг. Касс дах бэлэн мөнгийг кассын няраЕ хариуцаж орлого зарлагын гүйлгээ хийдэг. Манай улсын практикт бэлэн мөнгөний нягтлан бодох бүртгэлийн анхан шатны үндсэн баримтууд нь кассын орлогын ордер ба кассын зарлагын ордер юм. Мөнгөн хөрөнгийн хяналтын үүднээс орлого зарлагын ордерыг урьдчилан дугаарладаг.Кассын орлогын ордерт мөнгө хүлээн авсан огноо,мөнге тушаагчийн овог нэр, гүйлгээний утга, мөнгөний дүн тоогоор болон үсгээр, хавсаргасан баримт, ерөнхий болон ахлах нягглан бодогчийн гарын үсэг, кассын няравын болон менгө тушаагчийн гарын үсэг байна. Үүнтэй адил мөнгөн зарлагын ордерт мөнгө зарцуулсан огноо, мөнгө хүлээн авагчийн овог нэр, гүйлгээний утга, мөнгөний дүн тоогоор болон үсгээр, хавсаргасан баримт, ерөнхий болон ахлах нягтлан бодогчийн гарын үсэг, кассын няравын болон мөнгө хүлээн авагчийн гарын үсэг байна. Кассын нярав нь мөнгөн хөрөнгө хариуцсан нягтлан бодогчийн бичсэн кассын орлогын ордерыг үндэслэн мөнгө хүлээн авч, зарлагын ордерыг үндэслэн мөнгө зарцуулдаг . Кассын нярав тайлант хугацааны эцэст Кассын тайлан бэлтгэдэг. Компани хяналтын зорилгоор өдөр бүр (эсвэл долоо хоногийн эцэст,арав хоног тутам, сарын эцэст) кассын тайлан гаргахаар дотоод журмаараа зохицуулсан байдаг. Кассын тайланд касс дах мөнгөн хөрөнгийн эхний үлдэгдэл,тайлант хугацааны орлого, зарлага, эцсийн үлдэгдлийг харуулдаг. Мөнгөн хөрөнгө хариуцсан нягтлан бодогч нь кассын нярвын бэлтгэсэн

тайланг хүлээн авч данс бүртгэл дэх бэлэн мөнгөний дансны үлдэгдэлтэй тулган бэлэн мөнгөний илүүдэл дутагдал байвал илрүүлэхийг кассын нярвын тооцоо бодох гэнэ. Няравын тооцоо бодсоноор зөрүү илэрвэл шалтгааныг тодруулж шаардлагатай тохируулах бичилтүүдийг хийхийн зэрэгцээ няравын хариуцлагагүйн улмаас дутагдсан мөнгийг нярваар төлүүлэхээр бол түүнээс авлага үүсгэж дансны бичилт хийнэ. Кассын тайлангийн загварыг үзүүлэв: . Арвин компани Кассын тайлан Хамрах хугацаа 2009.06.012009.06.30 Кассын нярав Б.Цолмон Ажил гүйлгээний утга 1.Эхний үлдэгдэл 2009.06.01 2.Харилцах

данснаас

Нэмэгдсэн бэлэн

мөнгө

Хасагдсан

авчрав.

15,345,600.00 3.Ажиллагчдад 6-р сарын урьдчилгаа олгов.

4.Ажилтан Сүхд урьдчилгаа олгов.

5Жолооч Батжаргалд дараа тооцоогоор шатахууны мөнгө олгов 6Бараа борлуулалтын орлогыг Их дэлгүүрээс бэлнээр хүлээн авав.

7Харилцах дансанд мөнгө туша

Үлдэгдэл 345.600.00 15

000

000

00

цалингийн томилолтын

8Ажилтан Сүх томилотын тооцоо хийж үлдэгдэл мөнгө тушаав.

9Ажиллагчдад 6-р сарын цалин олг 10Эцсийн үлдэгдэл 2009.06.30

864,200.00

Манай улсын практикт банкин дах харилцах данснаас кассд бэлэн мөнгө татаж авчрахдаа бэлэн мөнгөний чек ашигладаг. Энэхүү бэлэн мөнгөний чек нь энэхүү бүлгийн Мөнгөний бэлэн бус төлбөр тооцооны бүртгэл хэсэгт яригдах төлбөрийн чек биш бөгөөд зөвхөн харилцах данснаас бэлэн мөнгө авчрахаас өөр ямар ч зориулалтгүй юм. Банкинд харилцах данс нээлгэх үед бэлэн мөнгөний чекийг банкнаас олгодог ба чек нь урьдчилан дугаарлагдсан, тусгай нууцлалттай байдаг. Кассын орлогын ба зарлагын ордер, кассын тайланг үндэслэн нягтлан бодогч мөнгөн орлогын ба мөнгөн зарлагын журналд мөнгөн хөрөнгийн дансны харилцааг бүртгэдэг. Ихэнх байгууллагуудад илгээмж шуудангийн хөлс төлөх, конторын ажиллагчдад бичиг хэрэг, ариун цэврийн болон хангамжийн жижиг зүйлс худалдан авах, зочдод цай кофе авах, иргэдээс өөрийн бүтээгдэхүүний сав баглаа боодлыг худалдан авч эргүүлж ашиглах гэх мэтийн олон тооны жижиг зардал өдөр тутам гарч байдаг. Иймэрхүү жижиг зардалд

зориулан байгууллагад кассаас гадна аливаа цохолт, зөвшөөрөл, шат дамжлагагүй мөнгийг шууд зарцуулах боломжтой жижиг мөнгөн сан байж болно. Жижиг мөнгөн сангийн нягтлан бодох бүртгэлийг нөхөн дүүргэх системээр хийдэг. Нөхөн дүүргэх системийг жишээгээр тайлбарлая. АГ1У ХК өөрийн нэрийн брэнд бүтээгдэхүүн болох Чингис архиныхаа шилийг иргэдээс нэг бүрийг нь 250 төгрөгөөр худалдан авдаг. Шил хүлээн авах ажилтныг томилж ажлын 5 хоногт шил худалдан авахад зориулж 500.0 мянган төгрөгөөр жижиг мөнгөн сан байгуулж мөнгийг олгосон. Жижиг мөнгөн сан хариуцсан ажилтан нь баасан гараг бүхийн орой сангийнхаа өнгөрсөн долоо хоногийн зарцуулалтын тооцоог нягтлан бодогчтой хийж санг . нөхөн дүүргэдэг журамтай гэж үзье. Жижиг мөнгөн санг анх байгуулахдаа “Жижиг мөнгөн сан” дансыг нээнэ. Дансны бичилт нь: Дт Жижиг мөнгөн сан 500,000 Кт Касс (Харилцах данс) 500,000 Шил худалдан авах бүрдээ уг ажилтан нь мөнгө хүлээн авсан хүний гарын үсэг зурсан баримт авч үлдэнэ. Боломжтой бол зарлагыг нотлох баримтыг жижиг мөнгөн сангийн баримтандаа хавсаргана. Жижиг мөнгөн сангийн ажил гүйлгээг санг нөхөн дүүргэх хүртэл бүртгэлд тусгадаггүй. Харин санг хариуцсан ажилтан зарцуулга хийх бүрдээ баримтаа өөртөө хадгалах юм. Мөнгөн хөрөнгө багассан эсвэл жижиг мөнгөн сангийн тооцоо бодохоор урьдчилан тогтоосон өдөр (дээрх жишээн дээр баасан гариг бүрийн орой)жижиг мөнгөн сангаас гарсан зардлыг бүртгэх ба нөхөн дүүргэлт хийнэ. Өнгөрсөн долоо хоногийн турш бүгд 470 мянган төгрөгөөр шил худалдан авсан бол: Дт Сав баглаа боодлын зардал 470,000 Кт Касс (Харилцах) 470,000 гэсэн дансны бичилт хийнэ. Мөн жижиг мөнгөн сангийн хэмжээ их (бага) байна гэж үзвэл түүнийг ихэсгэх буюу багасгах бичилт хийж болно. Зөвхөн жижиг мөнгөн сангийн хэмжээг ихэсгэх юмуу багасгах үед л жижиг мөнгөн сан дансанд дансны бичилт хийдгийг анхаарах нь зүйтэй. АПУ ХК жижиг мөнгөн сангийнхаа хэмжээг (500,000 төгрөг байгааг) бага байна; 900,000 төгрөг болгох шаардлагатай гэж үзвэл 400,000 төгрөгөөр хэмжээг нь нэмэгдүүлэх үед: Дт Жижиг мөнгөн сан 400,000 Кт Касс (Харилцах данс) 400,000 дансны бичилт хийнэ. Харин жижиг мөнгөн сангийн хэмжээг багасгах шаардлагатай, жишээлбэл 300,000 төгрөг хүртэл бууруулахаар шийдвэл : Дт Касс (Харилцах данс) 200,000 Кт Жижиг мөнгөн сан 200,000 гэж дансны бичилт хийнэ. Дээр дурьдсан захиргааны зардал болон зочдын зардалд зориулсан жижиг мөнгөн санг компаниуд голдуу захирлын туслах юмуу нарийн бичгийн даргад хариуцуулдаг. Жижиг мөнгөн санд хяналтын зорилгоор үе үе тооллого хийхийн зэрэгцээ нөхөн дүүргэх үед үлдэгдлийг заавал тоолно. Зардал илүү төлөх юмуу хариултаа буруу тооцох зэрэг алдааны улмаас мөнгөн сангийн үлдэгдэл зөрвөл зөрүүгээр нь Мөнгөний илүүдэл юмуу дутагдал дансанд, мөнгөн сан хариуцагчийн буруугаас мөнгө дутагдвал Бусад авлага дансанд

бичилт хийж болно. Мөнгөний илүүдэл дутагдал данс нь тайлант хугацааны эцэст Бусад орлого ба бусад зардал дансанд хаагдах юм . § 3. Мөнгөний бэлэн бус тооцооны бүртгэл 1. Харилцах дансан дах мөнгөн хөрөнгө Байгууллага нь бэлтгэн нийлүүлэгчид, худалдан авагчид гэх мэт байнгын харилцагчидтайгаа бэлэн бус хэлбэрээр тооцоо хийх зорилгоор банкинд байршуулсан мөнгөн хөрөнгийг харилцах дансанд бүртгэдэг. Байгууллага бүр арилжааны банкнуудаас өөрийн мөнгөн хөрөнгөө байршуулах банкийг төлбөр тооцоо хийх газар зүйн тохиромжтой байдал, үйлчилгээний соёл,чанар, найдвартай байдлыг харгалзан сонгохоос гадна өөр өөр байршилд хэдэн ч банкинд харилцах данстай байж болно. Харилцах дансыг валютын төрөл тус бүрээр нээлгэж гүйлгээ хийдэг. Манай улсын практикт харилцах данснаас зарлагын гүйлгээ хийхдээ (бусдад мөнгө шилжүүлэхдээ) Төлбөрийн даалгавар гэж нэрлэгдэх баримтыг ашигладаг. Төлбөрийн даалгаварт төлбөр төлөгчийн болон төлбөр хүлээн авагчийн нэр, түүний үйлчлүүлдэг банкны нэр, харилцах дансны дугаар, төлбөрийн зориулалт, үнийн дүнг бичиж байгууллагын захирал (дарга, эрхлэгч) ба ерөнхий нягтлан бодогч гарын үсгээ зурж тамгалан баталгаажуулдаг. Үүний нэгэн адилаар бусад байгууллагын төлбөрийн даалгавараар байгууллагын харилцах дансанд орлого ордог. Харилцах данснаас кассдаа бэлэн мөнгө авчрахдаа бэлэн мөнгөний чек ашигладаг тухай өмнөх хэсэгт өгүүлсэн билээ. Банк үйлчлүүлэгч байгууллагын гүйлгээ хийсэн өдөр бүрийн эцэст Харилцах дансны хуулга гэж нэрлэгдэх тайланг үндсэн баримтык хамт бэлтгэж үйлчлүүлэгчиддээ өгөхөөс гадна байгууллага банкгай тохиролцож интернет дэх банкны вейбсайтаас харилцах дансны гүйлгээгээ байнга хянаж болдог. Харилцах дансны хуулгад дансны эхний үлдэгдэл, тухайн өдрийн орлого, зарлага болон эцсийн үлдэгдлийг тусгасан байдаг. Банкин дах харилцах дансанд байгаа мөнгийг байгууллага хөрөнгө,харин банк үйлчлүүлэгч байгууллагад өгөх өглөг гэж бүртгэдэг. Иймд банк үйлчлүүлэгчийн орлогыг энэхүү тайландаа кредит, харин зарлагыг дебет гэж бичсэн байдаг. Тайлант хугацаань; эцэст байгууллагын дебет гүйлгээний дүн банкны кредит гүйлгээний дүнтэй, байгууллагын кредит гүйлгээний дүн банкны дебет гүйлгээний дүнтэй тохирч байх ёстой. Уран компаннйн харилцах данс Банкин дах харилцах дакс 1.000,00 1,000, 0.00 0000.

2,300,00 0.00 1,500,00 0.00

1,800,000.00 1,800,000.00

2,300, 000.0 1,500, 000.0

Компанийн мөнгөн хөрөнгө хариуцсан нягтлан бодогч харилцах дансдынхаа хуулгыг аль болох ойрхон хугацаанд авч бүртгэл дэх харилцах дансныхаа үлдэгдэлтэй байнга тохируулж байх боломжтой .

2. Чекийн данс дах мөнгөн хөрөнгө

Орчин үед бэлэн мөнгөний төлбөр тооцооны хэлбэрээс аль болох татгалзаж бэлэн бус хэлбэрээр төлбөр хийхийг илүүд үзэх болсон. Энэ нь чекийн данс, виза мастер карт зэрэг цахим карт юм. Банкинд байгаа мөнгөөрөө баталгаажуулж байгууллага чек авч төлбөр тооцондоо ашиглавал Чекийн данс гэсэн мөнгөн хөрөнгийн данс нээж бүртгэнэ. Чекээр төлбөр хийх үед харилцагч банкиндаа очих шаардлагагүй мөнгө хүлээн авагчид баталгаат гарын үсэгтэй чек бичиж өгөхөд л хангалттай. Харин бусдын чекийг хүлээн авбал үйлчлэгч банкиндаа өгч дансандаа орлогын гүйлгээ хийлгэдэг. Чекийн данс ашиглаж буй үед харилцах данснаас ялгаатай нь байгууллагын чекээр хийсэн мөнгөн орлого, зарлагын гүйлгээ тэр өдөртөө банкинд бүртгэгдэхгүй, тодорхой хугацааны дараа банкин дах дансанд тусгагдана. Иймд тайлант хугацааны эцэст банкнаас ирүүлдэг чекийн дансны тайлангийн (Банкны тайлан гэж нэрлэдэг) үлдэгдэл нь байгууллагад бүртгэгдэж байгаа Чекийн дансны үлдэгдэлтэй ихэвчлэн тохирдоггүй. Компанийн нягтлан бодогч банкны тайланг хүлээн авмагц өөрийн чекийн дансны бүртгэлтэй нэгбүрчлэн тулгаж үзээд зөрүү байвал илрүүлж нягтлан бодох бүртгэлд шаардлагатай тохируулах бичилтийг хийснээр чекийн дансны зөв үлдэгдлийг балансдаа тусгах боломжтой болно. Жишээлбэл: Худалдааны үйл ажиллагаа эрхэлдэг Уран компани Голомт банкинд чекийн данстай. 2008.12.31-нд чекийн дансны үлдэгдэл нь 1,000.0 мянган төгрөг байсан. Дараа оны I сард Уран компани нийт 2,300.0 мянган төгрөгний чек бусад байгууллагаас хүлээн авсан ба 1,800.0 мянган төгрөгний чекээр төлбөр хийсэн. 2009 оны I сарын банкны тайлангаар Уран компанийн чекийн дансны үлдэгдэл 1,230.0 мянган төгрөг байлаа. Үүнийг дараах байдлаар дүрслэн ойлгож болно: 1,000,00 0 00 2,300,00 1,500,00 0.00

1,000, 0000.

1.800,000.

1,670,00

1,900, 1,230, 000.0

Нягтлан бодогч нь Банкнаас ирүүлсэн тайлантай байгууллагынхаа гүйлгээ нэг бүрийг тулгаж үзвэл 1/31-ний өдрийн орлого болох 400.0 мянган төгрөг, мөн өдрийн зарлага болох 150.0 мянган төгрөгийг банк бүртгээгүй байхаас гадна банк I сарын үйлчилгээний хөлсөнд 20.0 мянган төгрөгийг суутган авсан байв. Байгууллагын нягтлан бодогч энэ зөрүүг тодруулсны дараа банкны тохируулгын тайлан бэлтгэнэ. Банкны тохируулгын тайлан нь банк ба байгууллагын мөнгөний бүртгэлийн хоорондох зөрүүг тайлбарлан тогтоох хөтөлбөр юм. Банкны тайланг дараах 3 хэлбэртэйгээр бэлтгэж болно: 2.

3.

4.

5.

Бүртгэлийн үлдэгдлийг банкны тайлангийн үлдэгдэл рүү хөөн тохируулах Банкны тайлангийн үлдэгдлийг бүртгэлийн үлдэгдэл рүү хөөн тохируулах Банкны болон бүртгэлийн үлдэгдлийг хоёуланг нь зөв үлдэгдэл рүү тохируулах. Банкны тохируулгын гайлан №1 (Бүртгэлийн үлдэгдлийг банкны тайлан руу тохируулах)

Банкны тохируулгын тайлан №1 (Бүртгэлийн үлдэгдлийг банкны тайлан руу тохируулах)

1.Бүртгэлийн үлдэгдэл 2.Нэмэх нь: Төлөгдөөгүйчекуүд 3.Хасах нь : .Замд яваа хадгаламж Банкны тайлангийн үлдэгдэл 4.Банкны тохируулгын тайлан №2 (Банкны тайлангийн үлдэгдлийг бүртгэлийн үлдэгдэл рүү тохируулах) 2009.01. № ДҮН Банкны тайлангийн үлдэгдэл 1,230,000.00 Нэмэх нь: Замд яваа хадгаламж 400,000.00 Банкны үйлчилгээний хөлс 20,000.00 43. Хасах нь : Төлөгдөөгүй чекүүд (150,000.00) 44. Бүртгэлийн үлдэгдэл 1,500,000.00 4 гэж төл< сарь хаса Бан үй.т ОЛО! авл; өгс< ю%г түр ЗӨВ1 үйл тай Н ҮҮ 1.

2009.01 № 3.200.1 00 150,000.00 (400,000.00) (20,000.00) 71.1. 00 2. Банкны тохируулгын тайлан №3 (Банкны болон бүртгэлийн үлдэгдлийг зөв үлдэгдэл рүү тохируулах) 2009.01.31 Бүртгэлийн Банкны тайлангийн Тохируулаагүй үлдэгдэл 1,500,000.00 1,230,000.00 Нэмэх нь :

Замд яваа хадгаламж 400,000.00 Хасах нь : Банкны үйлчилгээний хөлс (20,000.00) Төлөгдөөгүй чекүүд (150,000.00) Тохируулагдсан үлдэгдэл 1,480,000.00 1,480,000.00 Бид эхний үлдэгдлийг биш 2009.01.31-ний буюу тайлант хугацааны эцсийн үлдэгдлийг тохируулж байгааг анхаарах хэрэгтэй. Банкны тохируулгын тайланг үндэслэн байгууллагын нягтлан бодогч өөрийн чекийн дансны үлдэгдлийг зөв болгохын тулд шаардлагатай тохируулах бичилтийг хийнэ. Уран компанийн нягтлан бодогч банкны тохируулгын тайланг ашиглан: 96 Дт Банкны үйлчилгээний зардал 20,000.00 Кт Чекийн данс 20,000.00 гэж тохируулах дансны бичилт хийнэ. Харин замд яваа хадгаламж, төлөгдөөгүй чекүүд нь тодорхой хугацааны дараа (тухайлбал 2-р сарын эхээр) банкин дах чекийн дансанд орох буюу чекийн данснаас хасагдах тул компданийн бүртгэлд ямар нэгэн тохируулга хийхгүй. Банк зөвхөн үйлчлүүлэгчийн мөнгийг хадгалах биш өөртөө олон үйлчлүүлэгчийг татах,үйлчилгээний орлогоо нэмэгдүүлэх зорилгоор олон төрлийн нэмэлт үйлчилгээ үзүүлдэг. Энэ нь үйлчлүүлэгчийн авлагыг цуглуулж дансанд нь оруулах, бусдаас авсан юмуу бусдад өгсөн зээлийн үндсэн өр болон хүүг тогтоосон хугацаанд нь төлөх юмуу цуглуулж авах үүрэг хүлээх, найдвартай харилцагч нартаа түр хугацаанд харилцах дансны үлдэгдлээс нь илүү төлбөр хийхийг зөвшөөрөх (банкны овердрафт гэж нэрлэнэ) гэх мэт юм. Банк дээрх үйлчилгээг үзүүлснийхээ төлөө мэдээж зохих шимтгэл авна. Банкны тайлан ба байгууллагын бүртгэлийн хооронд байдаг түгээмэл зөрүү- нүүд ба энэхүү зөрүүг банкны тайланд хэрхэн зохицуулахыг үзье: 45. Замд яваа хадгаламж - Энэ нь байгууллага төлбөрийн чекийг хүлээн аваад чекийн дансандаа орлогоор бүртгэж банкинд илгээсэн боловч банкинд байгаа дансанд хараахан ороогүй байгаа дүн юм. Үүнийг банкны тайлангийн үлдэгдэл дээр нэмж тохируулна.

46. Төлөгдөөгүй чекүүд - Байгууллага зарлагын чек бичээд чекийн дансандаа зарлагаар бүртгэсэн боловч банкин дах данснаас хараахан хасагдаагүй байгаа дүн юм. Үүнийг банкны тайлангийн үлдэгдэл дээр нэмж тохируулна.

47. Хүрэлцээгүй сантай чек - Зарим үед чек үйлдэгчийн дансанд чекэнд заасан хэмжээний мөнгө түр хугацаагаар байхгүй, өөрөөр хэлбэл чек үйлдэгчийн банкин дах чекийн данс мөнгөгүй байх нь бий. Жишээлбэл манай компани Саран компаниас 300 мянган төгрөгийн чек хүлээн аваад мөнгөн хөрөнгөндөө орлогоор бүртгэсэн. Банкнаас ирүүлсэн тайлангаар банкин дах чекийн дансанд Саран компаниас 280 мянган төгрөг орж ирснийг мэдэгдсэн тул хүрэлцээгүй сантай чек болох 20 мянган төгрөгийг байгууллагын үлдэгдлээс хасч авлагаар бүртгэнэ. Хэсэг хугацааны дараа төлбөр орж ирмэгц авлагаа бууруулж чекийн дансандаа орлогодоно.

48. Банкны үйлчилгээний хөлс - Банк үйлчилгээ үзүүлснийхээ төлөө хадгалуулагчаас суутган авдаг үйлчилгээний хөлс юм. Хадгалуулагч байгууллага банкны тайланг хүлээн авах хүртэл энэ шимтгэлийг мэдэхгүй байж болно.

97 49. Банкны кредитүүд - Банк цуглуулж байгууллагын дансанл оруулж кредитлэсэн дүнгүүд. Энэ нь жишээлбэл бусдаас авал авлагын болон авлагын бичгийн хүүг цуглуулах г.м 50. Банкны дебетүүд - Банк байгууллагатай тохиролцсоны үндсэн дээр данснаас нь (тогтмол хугацаанд юмуу ) суутган авч бусад байгууллагад шилжүүлдэг төлбөрүүд . Энэ нь жишээлбэл бусда^ өгөх өрийн бичгийн хүүг тогтмол хугацаанд төлөх, сар бүртйн эцэст түрээсийн төлбөр төлөх гэх мэт юм. Банкны дөрвон баганат зохииуулгын тайлан Уран компанийн банкны тайлангийн тохируулга хийх үед байгууллагык чекийн дансны эхний үлдэгдэл банкны тайлангийн эхний үлдэгдэлтэй тэнцүү 1,000.0 мянган төгрөг байсан тул бид зөвхөн эцсийн үлдэгдлийг тохируулсан билээ. Байгууллагын чекийн дансны эхний үлдэгдэл банкин дах чекийн дансны эхний үлдэгдэлээс зөрүүтэй байвал эцсийн үлдэгдэлийг тохируулахаас гадна мөн эхний үлдэгдлийг тохируулах шаардлагатай. Ингэж эхний үлдэгдэл эцсийн үлдэгдэл хоёрыг зэрэг тохируулах тайланг Банкны дөрвөн баганат зохицуулгын тайлан бую> банкны нотолгоо гэж нэрлэдэг. Банкны дөрвөн баганат зохицуулгын тайланг хэрхэн бэлтгэхийг Уран компанийн жишээг дэлгэрүүлэн авч үзье.

51. -нд Уран компанийн чекийн дансны үлдэгдэл 1,000.0 мянган төгрөг харин банкны тайлангийн үлдэгдэл нь 1,119.0 мянган төгрөг байсан ба зөрүү нь дараах байдалтай байв.

3.200.2 -ний банкны тохируулгын тайлан Банкны тайлангийн үлдэгдэл Нэмэх нь, замд яваа хадгаламж Хасах нь, төлөгдөөгүй чекүүд Байгууллагын бүртгэл дэх үлдэгдэл 2009 оны I сард өмнөх жишээнд I сарын банкны орлогын дүн 1,900.0 мянган төгрөг байсан бол одоо 2,100.0 мянган төгрөг гэж үзье. Зарлагын дүн 1,670.0 мянган төгрөг байсан бол одоо 1,989.0 мянган төгрөг гэж үзнэ. Учир нь I сард өмнөх сарын замд яваа хадгаламж төлөгдөнө, өөрөөр хэлбэл банкны орлогод нэмэгдэнэ, харин өмнөх сарын төлөгдөөгүй чекүүд I сард төлөгдөж банкны зарлагыг нэмэгдүүлнэ. 2009 оны I сарын эцэст замд яваа хадгаламж 400.0 мянган төгрөг төлөгдөөгүй чекүүд 150.0 мянган төгрөг, банкны үйлчилгээний хөлс 20.0 мянган төгрөг гэж үзье. 2009.01.31-ний банкны тайлангийн үлдэгдэл 1,230.0 мянган төгрөг, компанийн бүртгэлийн үлдэгдэл 1,500.0 мянган төгрөг байсан.

98 Банкны дөрвөн баганат тохируулгын тайлан Банкны тайлангийн Байгууллагын бүртгэлийн Замд яваа хадгаламж: 52. ний өдрийн 53. ний өдрийн Төлөгдөөгүй чек: 3.200.3 ний өдрийн 71.2. ний өдрийн охируулагдсан дүн Банкны үйлчилгээний хөлс "охируулагдсан дүн.

54. - Өмнөх сарын замд яваа хадгаламж нь банкны энэ сарын орлого биш учир энэ сарын мөнгөн орлогоос хасч өмнөх сарын үлдэгдэл дээр нэмнэ.

55. - Энэ сарын замд яваа хадгаламж нь банкины энэ сарын орлогын дүнд ороогүй учир орлогын дүн дээр нэмж ингэснээр эцсийн үлдэгдлийг нэмэгдүүлнэ.

3.200.4 - Өмнөх сард бичигдсэн боловч энэ сард банкаар гүйлгээ хийгдсэн чек нь энэ сарын банкны мөнгөн зарлагад орсон тул мөнгөн зарлагаас хасч эхний үлдэгдлийг бууруулна.

71.3. - Энэ сарын төлөгдөөгүй чекуүд нь байгууллагын мөнгөн зарлагад орсон боловч банкны зарцуулга хийгдээгүй тул банкын мөнгөн зарлага дээр нэмж эцсийн үлдэгдлийг бууруулна.

46.1. - Банкны үйлчилгээний хөлс нь байгууллагын мөнгөн зарлагын дүнг нэмэгдүүлж эцсийн үлдэгдлийг бууруулна. Дээрх жишээнд ороогүй боловч гарч болох бусад зөрүүнүүдийг Банкны дөрвөн баганат тохируулгын тайланд дараах байдлаар тусгана: Банкны алдаа - Банк өөр байгууллагийн мөнгөн орлогыг андуурч бүртгэсэн байвал банкны мөнгөн орлогыг бууруулж мөн эцсийн үлдэгдлийг бууруулна,харин мөнгөн зарлагыг андуурч бүртгэсэн байвал мөнгөн зарлагыг бууруулж эцсийн үлдэгдлийг нэмэгдүүлнэ. Банк байгууллагын авлагыг цуглуулсан - Байгууллага банкны тайлан хүлээн автлаа банкны цуглуулсан кредитүүдийг мэдэхгүй ба бүртгэлд тусгаагүй учир байгууллагын мөнгөн орлогыг нэмэгдүүлж эцсийн үлдэгдлийг нэмэгдүүлнэ.

100 Төлбөрийн карт Бэлэн бус төлбөр тооцооны бас нэг хэлбэр бол төлбөрийн карт юм. Картон цааснаас эхлээд соронзон туузтай пластик болтлоо дүрээ өөрчилсөн төлбөрийн карт У13А, Маз1егСаг<1, Атег1сап Ехргезз, Этегз С1иЬ, 1СВ зэрэг олон төрөлтэй болж аль хэдийнээ соёлт хүн төрлөхтөний энгийн хэрэглээ болоод байна. 1958 онд анхны Атепсап Ехргезз карт гарснаас хойш хэдхэн сарын дараа Вапк оС Атепса, СЬазе МапЬайап Вапк зэрэг банкууд картын үйлчилгээгээ Вапк Атег1сагс1 нэртэй эхлүүлснээс бидний сайн мэдэх VI8А карт бий болсон түүхтэй. Мөнгө хэрэг болохгүй цаг хором гэж үгүй. Мянга мянган хүний гар дамжин хэрэглэгддэг мөнгөн дэвсгэртийг та нэг өдрийн дотор хэдэн удаа гартаа барьдаг бол? Тэр мөнгийг барьсан хэд дэх гар таных бол? Эрүүл мэндийн үүднээс харахад бэлэн мөнгөний хэрэглээнээс татгалзах хамгийн энгийн бөгөөд эхний шалтгаан бол энэ мөн. Төлбөрийн картыг өдөр тутмын хэрэглээ болгож чадсан хэн бүхэн соёлтой үр дүнтэй дэвшилтэт хэрэглээнд дадахаас гадна мөнгөө хаяж гээх, хар гартанд алдах, тооцоо хяналт алдахаас айхаас ангижирдагийг хэрэглэж дадсан олон хүн баталдаг. Басхүү төлбөрийн карт эзэмшигчид банкны бүхий л үйлчилгээнд хөнгөлөлт эдэлдэг, олон урамшуулалд хамрагддаг, санхүүгийн ажиллагаа нь ямар ч эрсдэлгүй явагддаг, мөнгөн зарцуулгаа хянаж тооцоолж чаддаг, 24 цагийн турш бэлэн мөнгө авах бололцоотой олон төрлийн картнаас сонгох хувилбаруудтай гээд урамших цөөнгүй шалтгаан бий. Анх 1958 онд АНУ-д гарсан Вапк Атепсагс! карт 1976 онд У18А хэмээн нэрээ сольсон. Өнөөдөр У18А картын төлбөр тооцоо боловсруулах систем нь 1 секундад 10,000 гаруй картын гүйлгээ хийх хүчин чадалтай, 160 гаруй орны валютаар гүйлгээ хийх боломжтой болж бэлэн мөнгөний эрсдэлгүй. соёлтой хэрэглээ, түргэн шуурхай итгэлцэлийн үйлчилгээ болж чадсан У18А карт нь дэлхийн картын зах зээлийн 60 хувийг эзэлдэг нэг тэрбум гаруй хэрэглэгчидтэй,

22 сая үйлчилгээний байгууллагатай, 24 цагаар ажилладаг 1.3 сая гаруй АТМ (Автомат мөнгөний машин) - тай дэлхийн хамгийн шилдэг нэр хүндтэй карт юм. Манай улсад Худалдаа хөгжлийн банк 1991 оноос эхлэн банк санхүүгийн системд анх удаа VI8А, Мах1егСаг<1, Атепсап Ехргезз, .1СВ картын үйлчилгээ, мөнгөн гуйвуулгын Мопеу Огат, 8\\ТРТсүлжээг нэвтрүүлсэн. ХХБ 2001 онд У12А 1п1ег- па1юпа1 байгууллагын гишүүнээр элсэн өөрийн нэрийн У12А картыг гаргах эрхтэй болж байгууллага хувь хүмүүст зориулсан өөр өөрийн онцлог бүхий төлбөрийн картуудаа гаргасан юм. Төлбөрийн картаар хийсэн төлбөр тооцоог бүртгэлд тусгахдаа төлбөрийн картны хуулгыг үндэслэнэ. Төлбөрийн картны хуулгад картаар хийс 101 § 4. Гадаад валютаарх мөнгөний бүртгэл, тооцоо Эх дэлхий маань даяарчлагдаж улс орнуудын хооронд бизнесийн хил хязгаар байхгүй болсон энэ үед гадаадын хөрөнгө оруулалтгай болоод үндэстэн дамнасан корпорацуудын үйл ажиллагаа улам бүр өргөжиж байгаа болохоор компаниудад гадаад валютаар ажил гүйлгээ гарах нь хэвийн зүйл болсон билээ. Гадаад улсуудын банкнаас зээл авах, гадаадын компаниудад зээл олгох, гадаадаас бараа үйлчилгээг худалдан авах эсвэл тэдэнд борлуулах зэрэг зайлшгүй гадаад валютаар хийгдцэг ажил гүйлгээ байхаас гадна өөрийн оронд ч гадаад валютаар төлбөр тооцоо хийх нь элбэг болсон. Энэ хэсэгт бид гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээг нягтлан бодох бүртгэлд хэрхэн тусгах тухай ярилцах болно. ОУБС21 “Гадаад валютын ханшны өөрчлөлтийн нөлөө” стандарт нь гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээ буюу гадаад орон дах үйл ажиллагааны (гадаад орон дах салбар, төлөөлөгчийн газартай үед) санхүүгийн тайланг хэрхэн бэлтгэх тухай заавар удирдамжаар хангасан байдаг. Санхүүгийн тайланг ерөнхийдөө тухайн байгууллага нь оршин байгаа улс орны үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр бэлтгэдэг. Манай улсад байрлаж үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгж байгууллагуудын хувьд уг валют нь төгрөг (Т) байна. Г адаад вал ют гэдэг нь тухайн байгууллагын бүртгэлийн валютаас бусад төрлийн валют юм. Манай компаниудын хувьд америк доллар ($), Европын холбооны улсуудын евро (€), БНХАУ-ын юан (V), Японы иен (Ү), ОХУ-ын рубль (р.) зэрэг нь гадаад валют болно. Гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээг уг ажил гүйлгээ гарсан тухайн өдрийн албан ханш буюу спот ханшийг ашиглан төгрөгт хөрвүүлж бүртгэлд тусгадаг. Тухайн өдрийн албан ханшийг төв банкнаас зарладаг. Валютын ханш гэдэг нь хоёр валютын солилцооны коэффициент юм. Өнөөдөр америк долларын ханш 1,156байнагэдэгнь 1 ам.долларыг 1,156 төгрөгөөр солилцож байгааг харуулж байгаа юм. Спот ханш гэдэг нь валютыг шууд солилцох тухайн өдрийн ханш юм. Тэгэхээр ажил гүйлгээ гарсан өдрийн гадаад валют болон тайлангийн валют болох төгрөгийн хоорондох ханшийг ашиглан гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээг бүртгэлд тусгана. Энэ нь америк доллараар бараа худалдан авбал бараа материалын дансанд орлого авахдаа долларыг төгрөгөөр илэрхийлнэ гэсэн үг юм. Жишээ 1: “Сайхан” ХК нь Улаанбаатар хотод ноос, ноолууран хувцасны үйлдвэрлэл эрхэлдэг. 2008.08.07-нд тоног төхөөрөмж импортлогч компаниас Тайвань улсад үйлдвэрлэсэн 10 нэгж сүлжигч машиныг нэг бүрийг 600 ам.доллараар худалдан авсан. Энэ өдрийн ам.долларын ханш 102 1,176 төгрөг байсан бол Сайхан компани машинуудыг худалдан авсан ажил гүйлгээг бүртгэхдээ дараах дансны бичилт хийж бүртгэнэ: Дт Үйлдвэрлэлийн машин, тоног төхөөрөмж 7,056,000 *

Кт Мөнгөн хөрөнгө 7,056,000 ' 600 ам.доллар х 10 нэгж х 1,176 төгрөг = 7,056,000 төгрөг Борлуулагчньмашиныгхүргэжавчирсантулхудалданавалттайхолбоотой тээврийн болон бусад зардал гараагүй гэж үзвэл нэг машины анхнь; өртөг 705,600 төгрөг болно. Цаашид ам.долларын ханш өөрчлөгдсөн ч энэ анхны өртгийг нэмэгдүүлэх юмуу бууруулах бичилт хийхгүй. Ер нь гадаад валютаар худалдан авсан бараа материал, үндсэн хөрөнгө зэрэ: мөнгөн бус хөрөнгийн анхны өртгийг худалдан авсан өдрийн ханшаар тооцож төгрөгт хөрвүүлж бүртгэх боловч цаашид ханшны өөрчлөлтөөр хөрөнгийн түүхэн өртгийг хөдөлгөхгүй. Харин эдгээр машинуудыг зээлээр худалдан авсан гэж үзье. Тэгвэ* Сайхан компани машинуудыг худалдан авсан ажил гүйлгээг бүртгэхдээ дараах дансны бичилт хийж бүртгэнэ: Дт Үйлдвэрлэлийн машин, тоног төхөөрөмж 7,056,000 Кт Дансаарх өглөг 7,056,000 Компани бэлтгэн нийлүүлэгчид 6,000 ам.доллар буюу 7,056,000 төгрег гөлөх ёстой. Хэсэг хугацааны дараа Сайхан компани ам.долларын хани: өссөн эсвэл буурснаас хамаарч 6,000 ам.долларыг 7,056,000 төгрөгөөр биш түүнээс их юмуу бага мөнгөөр худалдан авч өрөө төлөх болно. Энэ үед валютын ханшны зөрүүгийн олз юмуу гарз бүртгэнэ. Ажил гүйлгээний өдрийн ханш болон барагдуулалтын өдрийн (төлбөр хийх буюу орлого хүлээн авах) ханш өөр байх бол ханшийн зөрүү үүсдэг. Ханшийн зөрүүг тэдгээрийн гарсан үеийн орлого буюу зардал болгон тооцож бүртгэдэг. Сайхан компани дээрх өрийг тухайн оны 1Х/20-нд төлөх үед ам.долларык ханш 1180 төгрөг байсан гэж үзье. Тэгвэл Сайхан компани 6,00С ам.долларыг 7,080,000 төгрөгөөр (6,000 ам.доллар х 1,180 төгрөг) худал- дан авна. Өрөө төлсөн тухай ажил гүйлгээг бүртгэх дансны бичилт дараах байдалтай байна: Дт Дансаарх өглөг 7,056,000 Дт Валютын ханшны зөрүүгийн гарз 24,000 Кт Мөнгөн хөрөнгө 7,080,000 1 ам.долларыг 1,176 төгрөгөөр биш 1,180төгрөгөөрхудалдан авсантул 1 ам.доллар тутмаас 4 төгрөгийн, нийт 24,000 төгрөгийн алдагдал хүлээж байгаа юм. Харин ханш буурсан байвал валютын ханшны зөрүүгийн олз бүртгэнэ. Сайхан компани дээрх өрийг тухайн оны 1Х/20-НД төлөх 103 үед ам.долларын ханш 1,171 төгрөг болсон байвал 6,000 ам.долларыг 7,026,000 төгрөгөөр худалдан авах ба өрөө төлсөн тухай ажил гүйлгээг бүртгэх дансны бичилт дараах байдалтай болно: Дт Дансаарх өглөг 7,056,000 Кт Мөнгөн хөрөнгө (касс, харилцах) 7,026,000 Кт Валютын ханшны зөрүүгийн олз 30,000 ам.долларыг 1,176 төгрөгөөр биш 1,171 төгрөгөөр худалдан авсан тул ам.доллар тутмаас 5 төгрөгийн, нийт 30,000 төгрөгийн ашигтай байгаа юм. Ингэж гадаад валютаарх авлага өглөгийг төлөх үед ханшны зөрүүг бүртгэдгээс гадна ОУБС 21-д гадаад валютаар илэрхийлэгдсэн мөнгөн зүйлсийн хөрөнгө буюу өглөгийг санхүүгийн тайланд хаалтын ханшаар илэрхийлэх ёстойг заасан байгаа. Хаалтын ханш гэдэг нь балансын өдрийн спот ханш юм. Гадаад валютаар илэрхийлсэн мөнгөн зүйлс гэдэг нь байгууллагын касс юмуу банкин дах валютын дансдад байршиж байгаа төрөл бүрийн валют, гадаад валютаар төлөгдөх ёстой авлага, өглөг юм.

Дээрх жишээн дээр Сайхан компани өрөө 6 сарын дараа буюу 2009 оны II сард төлөхөөр гэрээ хийсэн байсан гэж үзье. Тэгвэл Сайхан компани бэлтгэн нийлүүлэгчид төлөх ёстой 6,000 ам.долларын өрийг 2008 оны жилийн эцсийн балансад тайлагнахдаа 2008.12.31-ний өдрийн хаалтын ханшид хөрвүүлж (хаалтын ханш 1 ам.доллар = 1,180 гэж үзье) 7,080,000 төгрөг болгон тохируулах бичилт хийнэ: Мөн валютын мөнгөн хөрөнгийн дансны үлдэгдэл 1,000 ам.доллар байсан гэвэл энэ нь 1,180,000 төгрөгөөр балансад тусгагдана. Ханшны зөрүүг тохируулж ханш өссөн бол: Дт Мөнгөн хөрөнгө XXX Кт Валютын ханшны зөрүүгийн олз ххх Харин ханш буурсан бол: Дт Валютын ханшны зөрүүгийн гарз ххх Кт Мөнгөн хөрөнгө ххх Жишээ 2: “XXX” компани 2008 оны V сард БНХАУ-д экспортолсон барааны борлуулалтын орлого болох 300,000 юаныг тухайн оны VI сард Худалдаа хөгжлийн банкин дахь юанын дансандаа хүлээн авсан. V сард юанын төгрөгтэй харьцах ханш 165 төгрөг, VI сард 167 төгрөг, харин У1/30-нд хаалтын ханш 168 төгрөг байсан гэж үзье.

104 56. сард борлуулалтын орлогоо бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Дансаарх авлага 49,500,000 * Кт Борлуулалтын орлого 49,500,000 ’ 300,000 юан х 165 төгрөг = 49,500,000 төгрөг 57. сард мөнгө хүлээн авсныг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Мөнгөн хөрөнгө (харилцах) 50,100,000* Кт Дансаарх авлага 49,500,000 Кт Валютын ханшны зөрүүгийн олз 600,000 * 300,000 юан х 167 төгрөг = 50,100,000 төгрөг У1/30-НД санхүүгийн тайлан бэлтгэх үед хаалтын ханш 168 төгрөг тул балансдаа 300,000 юанын авлагаа хаалтын ханшаар илэрхийлж 300,00С юан х 168 төгрөг = 50,400,000 төгрөгөөр тайлагнана. У1/30-НЫ тохируулах бичилт: Дт Дансаарх авлага 300,000 * Кт Валютын ханшны зөрүүгийн олз 300,000 ' 300,000 юан х (168 төгрөг - 167 төгрөг ) = 300,000 төгрөг “XXX” компанийн төлбөр хүлээн авахад үүссэн 600,000 төгрөгийн олз нь валютын ханшны зөрүүгийн бодит олз, харин У1/30-ний 300,00С төгрөгийн олз нь бодит бус олз юм. ОУБСтандартаар ханшны зөрүүгийн олз гарзыг бодит бодит бус гэж ангилаагүй боловч ер нь төлбөр төлөх болон хүлээн авах үед үүссэн олз гарзыг бодит, харин ханшны тохируулга хийх үед үүссэнийг бодит бус гэж үздэг. Ханшны зөрүүгийн олз, гарз дансыг Орлого зарлагын нэгдсэн дансанд хаадаг ба Орлогын тайланд үйл ажиллагааны бус олз гарзаар тайлагнадаг. Компаниуд гадаадад салбар, төлөөлөгчийн газартай үед гадаад валютаар илэрхийлсэн санхүүгийн тайланг төгрөгт хэрхэн хөрвүүлж толгок компанийн санхүүгийн тайланд нэгтгэх тухай бид Ахисан түвшиний санхүүгийн бүртгэл хичээлээр судалдаг тул энд оруулсангүй.

105

§ 5. Мөнгөн хөрөнгийн тайлагнал Балансын менгөн хөрөнгө гэсэн зүйлд тайлант үеийн үйл ажиллагаанд шууд ашиглагдах аливаа хязгаарлалтгүй мөнгө буюу мөнгөтэй адилтгах зүйлс ордог. Мөнгөн хөрөнгөнд аливаа хязгаарлалт тогтоосон бол өөрөөр хэлбэл шууд ашиглах боломжгүй бол түүнийг мөнгөн хөрөнгийн бүрэлдэхүүнд оруулж тайлагнахгүй ба эргэлтийн бус хөрөнгийн хэсэг Бусад хөрөнгө байдлаар ангилана. Жишээлбэл банк зээлдэгч - үйлчлүүлэгчдийг харилцах дансандаа тодорхой хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг тогтмол байлгах шаардлага тавьдаг байж болно. Энэ үлдэгдлийг банк үйлчилгээнийхээ хөлсөнд эсвэл зээлтэй холбоотой бусад зардалд суутган авч болох юм. Үүнийг нөхөх үлдэгдэл гэж нэрлэх ба нөхөх үлдэгдлийн дүн нь богино хугацаат зээлтэй холбоотой бол эргэлтийн хөрөнгөнд, урт хугацаатай зээлтэй холбоотой бол эргэлтийн бус хөрөнгөнд тайлагнана. Мөнгөний бусад төрлийн хязгаарлалтууд болох жижиг мөнгөн сан, бонд эргэлтээс гаргалтын сан, ноогдол ашгийн сан зэрэг тодорхой зорилгоор бий болгосон сангийн үлдэгдэл нь ихээхэн хэмжээтэй бол тайлагналын зорилгоор мөнгөн хөрөнгөнд биш эргэлтийн бус хөрөнгөнд тайлагнах нь тохиромжтой. Харилцах дансанд байгаа мөнгөнөөс түр хугацаагаар илүү дүнгээр чек бичиж мөнгө зарцуулсан үед банкны овердрафт бий болох ба үүнийг богино хугацаат өглөгийн дүнд оруулж тайлагнадаг. Мөнгөн гүйлгээний тайланд Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгийн үлдэгдлийг тавихыг шаарддаг. Мөнгөний адилтгагч гэдэг нь тодорхой мөнгоний дүнд шууд хөрвөх ихэвчлэн 3 сараас богино хугацаатай хөрөнгө оруулалт юм.

106 Хэлэлцэх асуулт 1. Мөнгөн хөрөнгө гэсэн ойлголтонд ямар хөрөнгүүдийг ха болох вэ?

2. Мөнгөн хөрөнгийн (касс, харилцах, чек) дансны дебетэд, к| бичигдэх ёстой ажил гүйлгээнээс тус бүр арван жишээ сонгож д бичилт ямар байхыг ярилц.

3. Харилцах дансаар төлбөр тооцоо хийхэд банкны харилцах да? хуулгаас компанийн ерөнхий дэвтрийн харилцах дансны ү зөрүүтэй байж болох уу? Зерүү байвал яаж залруулах вэ?

4. Чекээр төлбөр тооцоо хийх үед банкны тайлангийн үлдэг, байгууллагын ерөнхий дэвтрийн чекийн дансны үлдэгдэ. хооронд гардаг ямар зөрүүнүүд байдаг вэ? Эдгээр зөрүүг б тохируулгын тайланд яаж залруулдаг вэ? Байж болох зөрүү бүрийн утгыг тайлбарлана уу?

5. Төлбөрийн картаар төлбөр хийхийн давуу болон сул тал ю> Картаар хийсэн ажил гүйлгээг бүртгэлд хэрхэн тусгах талаар яр 6. “ААА” компанийн удирдах зөвлөлөөс “Өр барагдуулахад зориу сан” байгуулах шийдвэр гаргасан. Энэхүү санг балансын аль х тайлагнах нь зүйтэй болох тухай ярилц. Өөр ямар сан байж болох вэ?

7. Банкны хоёр баганат тохируулгын тайлангаас дөрвөн баг тохируулгын тайлан ямар ялгаатай вэ? Банкны дөрвөн бага тохируулгын тайлангийн тухай ярилц.

8. Гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээг анх бүртгэлд болон цааш ханшны өөрчлөлтийн нөлөөг хэрхэн тусгах тухай ярилц.

9. Гадаад валютаар худалдан авсан бараа материалаарх хөрөнгө, үндс хөрөнгийг ашиглах явцад тухайн валютын ханш анхны худалд авалтын өдрөөс өөрчлөгдвөл тухайн хөрөнгийн анхны өртгийг өөрчлөх үү?

10. Мөнгөн хөрөнгийг балансад хэрхэн тайлагнах вэ?

107 Мэдлэг шалгах тест 1. Компани ихэнх төлбөр тооцоог бэлэн бусаар хийдэг боловч хангамжийн жижиг зардалд зориулж жижиг мөнгөн санг 300,000 төгрөгийн хягаарлалттайгаар сарын эхэнд байгуулсан. Тайлант сард жижиг мөнгөн сангаас 270,000 төгрөгийг зарцуулсан ба үлдэгдлийг тоолоход 28,500 төгрөг байсан. Жижиг мөнгөн санг хэдэн төгрөгөөр нөхөн дүүргэх вэ? а. 300,000 б. 270,000 в. 271,500 г. 301,500 2. Жижиг мөнгөн санг нөхөн дүүргэх үед хийх дансны бичилт ямар байх вэ? Дт Жижиг мөнгөн сан Кт Касс (Харилцах данс) Дт Касс Кт Харилцах данс Дт Үйл ажиллагааны зардлууд Кт Жижиг мөнгөн сан Дт Үйл ажиллагааны зардлууд Кт Касс (Харилцах данс) 3. “ААА” компанийн нябо банкны тохируулгын тайлан бэлтгэж байна. 2008.12.31-нээрх чекийн дансныхаа банкны тайланг хүлээн аваад ерөнхий дэвтрийн чекийн дансны гүйлгээнүүдтэй тулган үзэж дараах зөрүү байгааг илрүүлсэн. Банкны тайлангийн үлдэгдэл 34,000 төгрөг, бүртгэлийн үлдэгдэл 30,800 төгрөг, замд яваа хадгаламж 6,000 төгрөг, банк компанийн өмнөөс цуглуулсан авлага 4.000 төгрөг, банкны үйлчилгээний хөлс 300 төгрөг, төлөгдөөгүй чекүүд 5,500 төгрөг. Банкны тохируулгын дараах чекийн дансны зөв үлдэгдэл хэд вэ? а. 38,500 б. 30,500 в. 34,500 г. 35,100 4. Дээрх өгөдлийг ашиглаж компанийн нягтлан бодогчийн зайлшгүй хийх ёстой гохируулах бичилт аль нь болохыг тодорхойл. Кт Мөнгөн хөрөнгө ххх үйлчилгээний хөлс ххх Кт Мөнгөн хөрөнгө ххх

Дт Банкны

б. Дт Авлага ххх Банкны үйлчилгээний хөлс ххх Кт Мөнгөн хөрөнгө ххх в. Дт Мөнгөн хөрөнгө ххх Кт Авлага ххх Банкны үйлчилгээний хөлс ххх г. Дт Мөнгөн хөрөнгө ххх Кт Авлага ххх 5. Тайлант хугацааны эцэст бүртгэл дэх чекийн дансны тохируулаагүй үлдэгдэл 100,000; банкны үйлчилгээний шимтгэл 25,250; төлөгдөөг 108

чекүүд 23,750; замд яваа хадгаламж 31,250; банкны цуглуулсан авлага 37,550; банкнаас олгосон хүү 1,500; хүрэлцээгүй сантай чек 6,250 бол банкны тохируулаагүй үлдэгдэл хэд байсан бэ? а. 107,100 б. 99,950 в. 106,000 г. 113,750 6.Тайлант хугацааны эцэст банкны тайлангийн тохируулаагүй үлдэгдэл 380,750 байсан. Банкны ба байгууллагын гүйлгээнүүдээс илэрсэн зерүү: Замд яваа хадгаламж 52,000; банк компанийн өмнөөс цуглуулсан авлага 4,000; банкны үйлчилгээний шимтгэл 750; төлөгдөөгүй чекүүд 67,500 бол компанийн мөнгөн хөрөнгийн тохируулаагүй үлдэгдэл хэд байсан бэ? а. 384,750 б. 384,000 в. 399,500 г. 383,250 7.“ААА” компани 2008.06.01-нд Хятад улсаас 20,000 юанын бараа зээлээр худалдан авсан. Төлбөрийг VI1/05-нд төлнө. Валютын солилцооны ханш У1/01-нд 1 юан = 160 төгрөг, У1/30-нд 1 юан = 162 төгрөг, УН/5-нд 1 юан = 163 төгрөг бол 2008.06.30-наарх балансад энэхүү худалдан авалттай холбоотой өрийг хэдээр тайлагнах вэ? а. 3,200,000 б. 3,240,000 в. 3,260,000 г. 20,000 8.Дээрх өгөгдлийг ашиглан тооцвол зөвхөн энэхүү худалдан авалттай холбоотой валютын ханшны зөрүүгийн олз (гарз) хэд байх вэ? а. 40,000 б. 0 в. (40,000) г. (60,000)

VIII бүлэг АВЛАГЫН ТООЦООНЫ БҮРТГЭЛ, ТАЙЛАГНАЛ § 1. Авлагад тооцолт, авлагын төрөл § 2. Тооцоогоорх авлагын бүртгэл § 3. Найдваргүй авлагын бүртгэл § 4. Тооцоогоорх авлагыг бусдад шилжүүлэх 5 5. Векселээрх авлагын бүртгэл § 6. Бусад авлагын бүртгэл § 7. Авлагын бүртгэлийн мэдээлэл, тайлагнал тодруулга >виин товч агуулга: Бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авагчдад зээлээр борлуулах эсвэл ажил үйлчилгээ үзүүлсэнийхээ төлөө худалдан авагчдаас нэхэмжилж буй мөнгөний дүнг авлага гэнэ. А влагын тухай ойлголт нь орлогын тухай ойлголттой салшгүй холбоотой. Нягтлан бодох бүртгэлийн жинхэнэ хэрэгжилтийн зарчмын дагуу худалдан авагчдад бараа бүтэзгдэхүүнээ тавьж олгосон, ажил үйлчилгээ үзүүлсэн үед төлбөр хийгдсэн эсэхээс хамаарахгүйгээр орлого ба түүнтэй холбогдож үүсэх авлагыг бүртгэнэ. Жишээ нь: 2008.10.05-нд “Бамбууш” компани “Номин” компанид 20,000,000 төгрөгийн үнэ бүхий хүнсний барааг үнийг нь 3 сарын дараа авахаар тохиролцон борлуулсан гэв “Бамбууш” компани 20,000,000 төгрөгийн авлага, “Номин" комгг 20,000,000 төгрөгийн өглөгийг бүртгэнэ. Ер нь практикт худал авагчидтай хийх тооцоог тодорхой байлган хянах зорилгоор бү борлуулалтаа авлагын дансаар дамжуулан бүртгэх нь түгээмэл байдаг. Энэ бүлэгт авлагын тухай ойлголт, түүний ангилал, эргэлтийн ' эргэлтийн бус авлагын анхдагч болон дараа үеийн тооцолт; тооцоогоо авлагыг нийт ба цэвэр дүнгээр бүртгэх; найдваргүй авлага бол түүнийг бүртгэлд тусгах шууд данснаас хасах арга ба хасагдуулг арга; найдваргүй авлагыг тооцоолох борлуулалтын хувийн жинги арга ба авлагын хувийн жингийн арга мөн борлуулалтын буцаалт үнийн бууралтын тухай, цуглуулалтын зардлын хасагдуулгын бүр~ тайлагнал; тооцоогоорх авлагыг барьцаалах, баталгаатай ба баталгаа борлуулах үеийн бүртгэл; бодит хүүтэй векселээрх авлагын бүрт бодитой бус хүүтэй векселээрх авлага (зөвхөн мөнгөний арилжааг хүлээн авсан вексел, мөнгө ба бусад эрхийн арилжаагаар хүлээн авс вексел, мөнгөн бус зүйлсийн арилжаагаар хүлээн авсан вексел)-ьж бүртгэл; бусад төрлийн авлагын бүртгэл; авлагын бүртгэлийн мэдээлэлээр балансад тусгах үзүүлэлтийн талаар авч үзсэн.

111 § 1. Авлагад тооцолт, авлагын төрөл Авлагыг нягтлан бодох бүртгэлд дараах байдлаар ангилна. Үүнд: Төлөгдөх шинж байдлаар нь а) Хэвийн авлага б) Хэвийн бус авлага Санхүүгийн гайлагналын зорилгоор нь а) Эргэлтийн авлага

б) Эргэлтийн бус авлага гэж ангилна. Худалдан авагчид нь авлагыг гэрээнд заасан хугацаанд нь төлөх үүрэгтэй. Төлөгдөх хугацаа нь болоогүй авлагыг хэвийн авлага гэж үзэх ба түүнийг тооцоогоорх авлагад бүртгэнэ. Төлөгдөх хугацаа нь хэтэрсэн авлагыг хэвийн бус авлага гэнэ. Ихэнх нөхцөлд хэвийн бус авлагад хүү тооцож авна. Хэвийн бус авлагыг авлагын бичиг дансанд тусад нь бүртгэнэ. Авлагыг хэвийн ба хэвийн бус гэж ангилах нь компанийн төлбөрийн чадвар, борлуулалтын үйл ажиллагаанд судалгаа шинжилгээ хийхэд ач холбогдолтой. Худалдааны авлагад бизнесийн хэвийн үйл ажиллагааны явцад үндсэн үйл ажиллагааны борлуулалтаас үүссэн авлага хамаарна. Жишээ нь: ‘'Алтан тариа” ХК-ийн худалдааны авлагад худалдан авагчдад зээлээр гурил борлуулсанаас үүссэн авлага, “Талх Чихэр” ХКийн худалдааны авлагад зээлээр талх, нарийн боов борлуулсанаас үүссэн авлага орно. Худалдааны бус авлагад үндсэн үйл ажиллагааны борлуулалттай холбоогүй бусад бүх авлага хамаарна. Нэг байгууллагын худалдааны авлага нь нөгөө байгууллагын хувьд худалдааны бус авлага байж болно. Жишээ нь: Түрээсийн үйлчилгээ эрхэлдэг компанийн худалдааны авлага нь түрээсийн авлага байх ба энэ авлага нь үйлдвэрлэл болон бусад төрлийн үйлчилгээ эрхэлдэг компаниудын хувьд худалдааны бус авлага болно. Зээлийн үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллагын хувьд хүүний авлага нь чудалдааны авлага байхад бусад байгууллагын хувьд худалдааны бус лвлага болно.

112 7. Хараат компанид олгосон урьдчилгаа 8. Ноогдол ашиг ба хүү, торгуулийн авлага 9. Ажилчин, албан хаагчдад олгосон урдчилгаа мөнгө (цалингинг урьдчилгаа, томилолтын урьдчилгаа гэх мэт) 10. Учирсан хохиролыг төлүүлэхээр даатгалын компаниас нэхэмжилсэ* I авлага 11. Гэмтсэн болон алдагдсан бараатай холбогдож үүссзн тээвэрлэгчэх авах авлага 12. Татвар шимтгэлийн илүү төлөлт 13. Худалдан авагчдаас буцаан авах сав баглаа боодол, хайрцаг, шил гд. мэт авлагууд орно. Илүүдэл хэрэгцээгүй үндсэн хөрөнгө, түүхий эд материал зээлээг борлуулсны орлого, ноогдол ашиг, хүү, торгуулийн орлого гэх мэпг худалдааны бус авлагаас үүссэн орлогыг орлогын гайлангийн үйл ажиллагааны бус орлого хэсэгт тайлагнана. Авлагыг худалдааны ба худалдааны бус гэж ангилах нь авлагын бүртгэл хөтлөх, орлогын тайлаг гаргах, авлагын бүтцийг тодорхойлох, авлага барагдуулалтыг судлаха! ач холбогдолтой. Эргэлтийн авлага гэдэг нь нэг жил эсвэл үйл ажиллагааны нэг ЦИКЛИЙЕ дотор цуглуулах, богино хугацаатай авлага юм. Бусад бүх авлагыг урт хугацаатай авлага буюу эргэлтийн бус авлага гэнэ. Эргэлтийн авлагыг балансын эргэлтийн хөрөнгийн хэсэгт мөнгөн хөрөнгө, богино хугацаат хөрөнгө оруулалтын дараа, эргэлтийн бус авлагыг балансын эргэлтийн бус хөрөнгийн хэсэгт бусад эргэлтийн бус хөрөнгийн ангилалд оруулх тайлагнана. Балансад эргэлтийн авлагыг цэвэр боломжит үнэ цэнээр тайлагнана. Цэвэр боломжит үнэ цэнэ гэдэг нь хууль ёсоор авах дүн бии харин мөнгөөр хүлээн авах боломжтой дүн юм. Жишээ нь: Компани худалдан авагчдаас авах 1,000,000 төгрөгийн авлагатай. Худалдан авагчид зөвхөн 980,000 төгрөгийг төлөх боломжтой бол авлагыг 980,000 төгрөгөөр үнэлж бүртгэнэ. Авлага төлөгдөх хугацаа уртсах тусау авлагын нэрлэсэн дүн ба эцсийн хүлээн авах мөнгөний бодит үнэ цэнийк хоорондын зөрүү нэмэгдэнэ. Жишээ нь: Компани зээлээр 1,000,00' төгрөгийн борлуулалт хийсэн бөгөөд 6 сарын дараа төлөгдөнө гэе Жилийн зах зээлийн хүүний түвшин 12 хувь гэвэл авлагын өнөөгийн үн:- цэнэ буюу 6 сарын дараа хүлээн авах 1,000,000 төгрөгийн худалдан ава\ чадвар нь өнөөдрийн 943,400 (1,000,000x0.94340=943,400; п=1, 1=6%) төгрөгтэй тэнцэнэ.

Авлага 6 сарын дараа биш 8 сарын дараа төлөгдөнө гэвэл авлагын өнөөгийн үнэ цэнэ 925,930 (1,000,000x0.92593=925,930: п=1, 1=8%) төгрөгтэй тэнцэнэ. Зах зээлийн хүүний түвшин их биш үед нягтлан бодох бүртгэлд бизнесийн хэвийн үйл ажиллагааны явцад үүссэн. нэг жилээс богино хугацаанд төлөгдөх авлагын бүртгэлд өнөөгийн үнэ 113 цэнийн тооцоог хэрэглэдэггүй. Учир нь ийм авлагын нэрлэсэн үнэ, өнөөгийн үнэ цэнийн хооронд дахь зөрүү нь тухайн тайлант хугацааны цэвэр ашигтай харьцуулахад ихэвчлэн ноцтой бус хэмжээтэй байдаг. Эргэлтийн бус авлагыг ирээдүйн мөнгөн гүйлгээний өнөөгийн үнэ цэнээр гайлагнана. Г адаад валютаар илэрхийлэгдсэн авлагыг балансад балансын өдрийн Төв банкны албан ханшаар төгрөгт шилжүүлж тайлагнана. Тооцоогоорх авлага нь зээлээр бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ борлуулсанаас үүсдэг бөгөөд ихэвчлэн 30-60 хоногийн хугацаатай байна. Тооцоогоорх авлага нь 30 хоногийн хугацаатай гэвэл 30 хоног дотор хэзээ ч төлж болно. Тооцоогоорх авлага нь борлуулсан бараа, \й1толлгээнү\й \нийг төлнө гэсэн худапдан авагчинн өгсөн аман ампапт юм. Тооцоогоорх авлагад хүү тооцохгүй. А.влагын бичиг нь худалдан авсан бараа үйлчилгээний үнийг ирээдүйд тогтоосон хугацаанд төлнө гэсэн худалдан авагчийн өгсөн бичгэн амлалт юм. Векселээрх авлагад хүү тооцно. Өөрөөр хэлбэл, авах ёстой мөнгөн дээр хүү тооцож авна. Авлагын бичиг нь борлуулалт, санхүүжилт, бусад ажил гүйлгээнээс үүснэ. § 2. Тооцоогоорх авлагын бүртгэл Бараа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг зээлээр нийлүүлэх бол зээлээр худалдан авагчидтай гэрээ байгуулна. Гэрээнд борлуулалт, төлбөр тооцооны хэлбэр, нөхцөлийг тодорхой заасан байна. Бараа бүтээгдэхүүнийг их хэмжээгээр худалдан авсныг урамшуулан үнийг нь хямдруулбал хямдралыг шууд худалдан авах үнээс хасаж авлагыг тооцно. Тооцоогоорх авлагыг практикт борлуулалтын нэхэмжлэлийг үндэслэн бүртгэнэ. Борлуулалтын нэхэмжлэлд худалдан авагчийн нэр, авлагын мөнгөн дүн, төлөх огноог тодорхой бичсэн байдаг. Борлуулалтын нэхэмжлэлд үндэслэн зээлээр хийсэн борлуулалтыг шууд ерөнхий журналд бүртгэхээс гадна борлуулалтын журналд бүртгэж болно. Борлуулалтын журналд бүртгэсэн худалдан авагчдаас авах тооцоогоорх авлагыг мөн худалдан авагч тус бүрээр тооцоогоорх авлагын туслах дэвтэр нээн бүртгэж, тайлант хугацааны эцэст хураангуй бүртгэлийн дэвтэрт нэгтгэнэ.

114 Жишээ нь: 14. “Уран гар" оёдлын үйлдвэр 2008.02.05-нд нэгж нь 8,000 төгрөгинн өртөгтэй 15ш хуүхдийн цамцыг нэг бүрийг нь 10,000 төгрөгөөр зээлээр борлуулсан.

15. 11/10-нд зээлээр борлуулсан цамцнаас худалдан авагч гологдолто! гарсан 2 цамц (энэ 2 цамцыг засах боломжгүй), илүү худалдаж авсан 3 цамцыг буцааж, бага зэрэг гологдол илэрсэн 1 цамцны үнийг 50С1 төгрөгөөр бууруулахаар тохиролцсон.

16. Н/20-нд худалдан авагч гөлбөрөө төлсөн. “Уран гар” компани эдгээр ажил гүйлгээг доорхи байдлаар бүртгэнэ.

17. 2008.02.05-нд зээлээр борлуулалт хийх үеийн дансны бичилг нь: Дт Борлуулсан бүтээгдэхүуний өртөг (15ш х 8,000) 120,000 Кт Бэлэн бүтээгдэхүүн 120,000 Дт Тооцоогоорх авлага (15ш х 10,000) ^ 150,000 Кт Борлуулалтын орлого 150,000

18. Н/10-нд хийгдэх дансны бичилтүүд нь: а) Их хэмжээний гологдол илэрсэн 2 цамцны борлуулалтыг бүртгэлээс хасах бичилт нь: Дт Борлуулал гын буцаалт (2ш х 10,000) 20,000 Кт Тооцоогоорх авлага — 20,000 Энэ цамцнууд тээвэрлэлтийн явцад гэмтсэн байсан гэвэл дараах тохируулах бичилтийг хийнэ. Дт Үйл ажиллагааны бус зардал (2ш х 8,000) 16,000 Кт Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 16,000 б) Илүүдсэн 3 цамцны борлуулалтыг буцаах бичилт нь: Дт Бэлэн бүтээгдэхүүн (Зш х 8,000) 24^)00 Кт Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 24,000 Дт Борлуулалтын буцаалт (Зш х 10,000) 30,000 Кт Тооцоогоорх авлага 30,000 в) Нэг цамцны үнийг бууруулах бичилт нь: Дт Борлуулалтын үнийн бууралт 500 Кт Т ооцоогоорх авлага5 00 19. П/20-нд худалдан авагч төлбөрөө төлсөн. Дт Мөнгөн хөрөнгө 99,5001 Кт Тооцоогоорх авлага 99,500 Төлөгдөх авлагын дүн=150,000 - 20,000 - 30,000 - 500 - 99,500 эсвэл 9ш х 10,000 + 1ш х 9,500 115 Бордуулалтын хөнгөлөлт узуүлэх Аж ахуйн нэгжуүд борлуулалтыг түргэтгэх, авлагыг багасгах олон талын хөшүүргийг ашигладаг. Тухайлбал: Төлбөрийг хугацаанаас нь өмнө төлбөл хөнгөлөлт үзүүлэх, барааг бөөнөөр нь худалдаж авбал үнийг нь хямдруулах, шаардлага хангахгүй барааг буцаах, хугацаа хэтэрсэн авлагад хүү тооцох гэх мэт. Худалдааны ба мөнгөн хөнгөлөлт гэж байдаг. Худалдааны хөнгөлөлтийг ихэвчлэн хувийн жингээр илэрхийлдэг. Манайд дэлгүүрүүд баярын үеэр бараандаа хямдрал зарлаж байгаа нь худалдааны хөнгөлөлтийн жишээ юм. Жишээ нь: ‘‘Уран гар” компани хүүхдийи баярын үеэр бүтээгдэхүүнээ 10%-ийн хямдралтай үнээр зээлээр борлуулсан бол нэгж цамцны авлагыг 9,000 (10,000-10,000 х 10%) төгрөгөөр бүртгэнэ. Мөнгөн хөнгөлөлтийг борлуулалтын хөнгөлөлт гэж бас нэрлэдэг. Байгууллагууд авлагаа аль болох богино хугацаанд төлүүлж авахын тулд худалдан авагчиддаа борлуулалтын хөнгөлөлтийг санал болгодог. Борлуулалтын хөнгөлөлт үзүүлнэ гэдэг нь шуурхай төлбөрийг урамшуулна гэсэн үг юм. Борлуулалтын хөнгөлөлтийн дараах нөхцөлүүд байдаг. Жишээ нь: 2/10, п/30 нөхцөл нь төлбөр барагдуулах ерөнхий хугацаа 30 хоногийн дотор, хэрвээ эхний 10 хоногт багтааж төлбөрөө хийвэл нийт авлагын дүнгийн 2%-тай тэнцэх дүнгээр хөнгөлөлт олгоно гэсэн санааг илэрхийлнэ. Ийм үед худалдан авагч төлбөрөө 30 хоногийн дараа хийх үү, эсвэл 10 хоногт багтаан хийж 2%-ийн хөнгөлөлт эдлэх үү гэдгийг шийднэ.

2/10, ЕОМ (Епс1 оГ топ^Ьз-Сарын эцэс) нөхцөл нь сарын эцсээс хойш 10 хоногийн дотор буюу дараа сарын эхний 10 хоногт багтааж худалдан авагч төлбөрөө төлбөл 2%-ийн хөнгөлөлт үзүүлнэ гэсэн санааг илэрхийлнэ. Компаниуд авлага барагдуулах хугацаа, эхний хэд хоногг багтааж төлбөр төлбөл хэдэн хувийн хөнгөлөлт үзүүлэхээ харилцан тохиролцдог.

Худалдан авагчид бага мөнгө төлөх давуу талаа ашиглахын тулд тэд хөнгөлөлтийн хугацаанд төлбөрөө төЛөхийг эрмэлзэж байдаг. Борлуулалтын хөнгөлөлт үзүүлж буй үед тооцоогоорх авлагыг бүртгэх 2 арга байдаг.

20. Нийт дүнгийн арга 21. Цэвэр дүнгийн арга Худалдан авагч хөнгөлелтийн хугацаанд төлбөрөө төлж чадахгүй гэж үзвэл нийт дүнгийн аргаар, төлбөрөө төлнө гэвэл цэвэр дүнгийн аргаар 116 тооцоогоорх авлага үүсгэн бүртгэнэ. Нийт дүнгийн аргаар бүртгэх бол борлуулалг хийсэн үед авлагыг нийт дүнгээр нь буюу хөнгөлөлтгүй бүртгэнэ. Харин цэвэр дүнгийн аргын үед авлагаа хөнгөлө. хассан цэвэр дүнгээр нь бүртгэнэ. Нийт дүнгийн аргын үед худа. авагч хөнгөлөлтийн хугацаанд төлбөрөө хийвэл олгох хөнгөлө. “Борлуулалтын хөнгөлөлт” дансанд бүртгэнэ. Харин цэвэр дүн аргын үед ийм данс ашиглалгүй хүлээн авсан мөнгөний хэмжээ шууд тооцоогоорх авлагыг кредитлэх ба худалдан авагч хөнгөлөл^ хугацаанд багтааж төлбөрөө хийж чадаагүй үед хөнгөлөлтийн дүн “Тооцоогоорх авлага” дансыг дебетлэж, “Олгоогүй борлуула: хөнгөлөлтийн орлого” дансыг кредитлэнэ. Нийт ба цэвэр дүнгийн аргын ялгааг “Уран гар” компанийн жишээн д тайлбарлая. Нийт дүнгийн арга Цэвэр дүнгийн арга 22. “Уран гар” компани 2008.01.10-нд 3/5, п/30 нөхцөлөөр 100,000 төгрөгийн борлуул^ хийсэн. Дт Тооцоогоорх авлага 100,000 Дт Тооцоогоорх авлага 97,000 Кт Борлуулалтын орлого 100,000 Кт Борлуулалтын орлого 97,000’ 23. 1/13-нд буюу хөнгөлөлтийн хугацаанд 40,000 төгрөгийн төлбөрийг хүлээн авсан. Дт Мөнгөн хөрөнгө 40,000 Дт Мөнгөн хөрөнгө 40,000 Дт Борлуулалтын хөнгөлөлт 1,200" Кт Тооцоогоорх авлага 40,000 Кт Тооцоогоорх авлага 41,200”' 24. Үлдсэн төлбөрийг 1/30-нд буюу хөнгөлөлтийн хугацаа өнгөрсөний дараа хүлээн авсан Дт Мөнгөн хөрөнгө 58,800 Дт Тооцоогоорх авлага 1,800"" Кт Тооцоогоорх авлага 58,800 Кт Олгоогүй борлуулалтын хөнгөлөлтийн орлого 1,800 Дт Мөнгөн хөрөнгө 58,800 Кт Тооцоогоорх авлага 58.800 Үүнд: 100,000-100,000 хЗ%=97,000 " 40,000 х 3%= 1,200 *“ 40,000+1,200=41,200"" 60,000 х 3%=1,800 Цэвэр дүнгийн аргын үед анх борлуулалт хийсэн үед авлагыг 100,001 төгрөгөөр биш 100,000 төгрөгөөс 3%-ийн хөнгөлөлтийг хасаж 97,00( төгрөгөөр бүртгэж байна. “Уран гар” компани худалдан авагчийн хөнгөлөлтийн хугацаанд төлсөн 40,000 төгрөгийн төлбөрт 3%-ийн хөнгөлөлт өгч байна. Өөрөөр хэлбэл худалдан авагчийн 41,200 төгрөгийн төлбөрийг 40,000 төгрөгөөр хаасан байна. Нийт дүнгийн аргын үед худалдан авагчийн авсан 3%-ийн хөнгөлөлт болох 1,200 төгрөгийг борлуулалтын хөнгөлөлт дансанд бүртгэнэ. Цэвэр дүнгийн аргын үед авлагыг анх үүсэх үед хөнгөлөлтийг хассан цэвэр дүнгээр бүртгэдэг тул 117 Авлагын тооцооны бүртгэл, тайлагнал

3%-ийн хөнгөлөлтийг дахин бүртгэхгүй. Иймд борлуулалтын хөнгөлөлт дансанд бичилт хийхгүй. Цэвэр дүнгийн аргын үед худалдан авагчийн алдсан 1,800 төгрөгийн хөнгөлөлтийг орлогын дүнгээр тооцоогоорх авлагын дансыг нэмэгдүүлсний дараа авлага төлөлтийг бүртгэж байна. Борлуулалтын хөнгөлөлтийн ажил гүйлгээг бүртгэх хамгийн хялбар, нийтлэг хэрэглэгддэг арга нь авлага ба борлуулалтыг нийт дүнгээр нь бүртгэх арга юм. Энэ аргын үед хөнгөлөлтийн хугацаанд төлбөр хүлээн авсан бол борлуулалтын хөнгөлөлтийг тухай бүр тооцож бүртгэлд тусгадаг. Цэвэр дүнгийн арга нь авлагыг цэвэр боломжит үнэ цэнэтэй ойролцоо илэрхийлдэг тул онолын хувьд нийт дүнгийн аргаас илүү зөв юм. Цэвэр дүнгийн аргын үед хөнгөлөлтийн хугацаанд төлөгдөөгүй авлагуудад тохиргоо бичилт хийдэг тул бүртгэл нь нийт дүнгийн аргаас илүү төвөгтэй. Иймд практикт нийт дүнгийн аргыг түгээмэл хэрэглэдэг. Нийт дүнгийн аргын үед борлуулалтын хөнгөлөлтийг орлогын тайланд нийт борлуулалтаас хасах дүн болгож тайлагнаж цэвэр борлуулалтыг тодорхойлно. Цэвэр дүнгийн аргын үед олгоогүй борлуулалтын хөнгөлөлтийн орлогыг орлогын тайлангийн үйл ажиллагааны бус орлого хэсэгт харуулна. Авлагын бүртгэлийн чухал хэсэг нь авлагын үнэлгээ байдаг ба эргэлтийн авлагыг цэвэр боломжит үнэ цэнээр үнэлж тайлагнана. Цэвэр боломжит үнэ цэнэ гэдэг нь цуглуулахаар хүлээгдэж буй дүн юм. Авлагыг цэвэр боломжит үнэ цэнээр илэрхийлэхийн тулд найдваргүй авлагын хасагдуулга, байж болох борлуулалтын буцаалт, цуглуулалтын зардлын хасагдуулга, үнийн бууралтын хасагдуулгыг тооцох хэрэгтэй болно. Борлуу.чалтын буиаалт ба үнийн бууралтын хасагдуулга тооцох нь Компани тайлантхугацааны эцсээр ихээхэнхэмжээний борлуулалтхийсэн ба уг борлуулалтаас ирээдүйд их хэмжээний буцаалт, үнийн бууралт гарахаар байж болно. Ийм үед тайлант үеийн ашгийг зөв тодорхойлохын тулд борлуулалтын буцаалт, үнийн бууралтын хасагдуулга тооцох шаардлагатай. Жишээ нь: “Уран гар” компани 2008 оны 12 сард 40,000,000 төгрөгийн борлуулалт хийсэн. Өмнөх жилүүдийн борлуулалтыг судалж үзээд дунджаар борлуулалтын орлогын 5 хувьтай тэнцэхүйц борлуулалтын буцаалт, үнийн бууралт гарна гэж тооцсон. 40,000,000 төгрөгийн борлуулалтад хамаарах борлуулалтын буцаалт, үнийн бууралт 2,000,000 (40,000,000x5%) төгрөгийн зардлыг орхигдуулах нь тайлант үеийн 118 цэвэр ашигт ноцтой нөлөөтэй бол бүртгэх шаардлагатай. 2008.12.31-н^ борлуулалтын буцаалт ба үнийн бууралтыг тусгах тохируулах бичи.т: нь: Дт Борлуулалтын буцаалт ба үнийн бууралт 2,000,000 Кт Борлуулалтын буцаалт ба үнийн бууралтын хасагдуулга 2,000,000 Цуглуулалтын зардлыи хасагдуулга тооиох нь Жилийн эцсээр байгаа төлөгдөөгүй дансны авлагыг цуглуулахад их хэмжээний зардал гарахаар бол цуглуулалтын зардлын хасагдуулга тооцох шаардлагатай. Жишээ нь: “Уран гар” компанийн авлагын дансны эцсийн үлдэгдэл 18,750,000бакомпани 1,000,000 төгрөгийнавлагыгцуглуулахаддунджаар 1% буюу 10,000 төгрөгийн нэмэлт зардал гаргадаг. 18,750,000 төгрөгийн авлагад хамаарах 187,500 (18,750,000x1%) төгрөгийн цуглуулалтын зардлыг орхигдуулах нь тайлант үеийн цэвэр ашигт ноцтой нөлөөтэй байж болно. 2008.12.31-нд цуглуулалтын зардлыг бүртгэх тохируулах бичилт нь: Дт Цуглуулалтын зардал 187,500 Кт Цуглуулалтын зардлын хасагдуулга 187,500

“Борлуулалтын буцаалт ба үнийн бууралт”, ”Цуглуулалтын зардал”-ыг орлогын тайланд нийт борлуулалтаас хасах дүн байдлаар, “Борлуулалтын буцаалт ба үнийн бууралтын хасагдуулга”, ”Цуглуулалтын зардлык хасагдуулга”-ыг балансад авлагаас хасагдах байдлаар тайлагнадаг. Өөрөөрхэлбэл“Борлуулалтынбуцаалтбаүнийнбууралт”,”Цуглуулалтын зардал” нь нийт борлуулалтын, “Борлуулалтын буцаалт ба үнийн бууралтын хасагдуулга”, ”Цуглуулалтын зардлын хасагдуулга” нь авлагын сөрөг тохируулах данс болно. Орлогын тайланд Борлуулалтын буцаалт ба үнийн бууралт, цуглуулалтын зардлыг нийт борлуулалтаас тусад нь харуулсанаар санхүүгийн тайлангийн мэдээлэл хэрэглэгчдэд тэдгээрийн хэмжээг мэдэх боломж олгоно. Одоо манай практикт тайлант хугацааны борлуулалтаас үүссэн эсэхээс үл хамааран тухайн тайлант хугацаанд бодитойгоор гарсан бүх буцаалт ба үнийн бууралт, цуглуулалтын зардлыг тухайн тайлант хугацааны орлогын тайланд тайлагнадаг. Өөрөөр хэлбэл, бодитойгоор гарсан үед нь бүртгэнэ.

119 § 3. Найдваргүй авлагын бүртгэл Компаниуд зээлээр худалдан авагчид нь тогтоосон хугацаанд төлбөрөө төлж чадах эсэхэд хяналт тавьж тэдний төлбөрийн чадвартай эсэхийг тогтоохын тулд зээлийн хэлтсийг ажиллуулдаг. Зээлийн хэлтэс нь тухайн худалдан авагчид зээлээр бүтээгдэхүүн борлуулахад зөвшөөрөл олгоно. Хэдийгээр худалдан авагчидаа сайн судалж байж зээлээр борлуулалт хийдэг ч практикт авсан барааныхаа үнийг төлж чадахгүй худалдан авагчид гардаг. Энэ нь зээлийн хэлтэс худалдан авагчдын төлбөрийн чадварыг зөв үнэлж чадаагүй, эсвэл худалдан авагчдын үйл ажиллагаанд нь урьдчилан тодорхойлох боломжгүй ямар нэгэн өөрчлөлт гарсантай холбоотой байж болно. Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад авлагын зарим хэсэг төлөгдөх эсэх нь эргэлзээтэй болох яваандаа найдваргүй болж данснаас хасагдах явдал гарч байдаг. Төлөгдөхгүй байж болзошгүй авлагыг эргэлзээтэй авлага гэнэ. Судалгаанаас үзэхэд авлага барагдуулах хугацаа уртсах тусам эргэлзээтэй авлагын хэмжээ нэмэгддэг байна. Авлага нь нэхэмжлэх эзэнгүй болох, төлбөр хариуцагч дампуурах, нас барах зэрэгт найдваргүйд тооцогдож данснаас хасагдана. Өөрөөр хэлбэл төлөгдөх найдваргүй болох нь тогтоогдсон авлагыг хөрөнгөөс хасна. Нягтлан бодох бүртгэлд найдваргүй авлагын гарзыг бүртгэх 2 арга байдаг.

25. Шууд данснаас хасах арга 26. Хасагдуулгын арга Шууд данснаас хасах арга: Энэ аргын үед найдваргүй азлагын зардлыг худалдан авагчийн төлбөр төлөгдөхгүй гэдэг нь тодорхой болсон үед бүртгэнэ. Тухайн авлага үнэхээр төлөгдөж ирэхгүй гэдгийг тодорхойлох хүртэл ямар нэгэн дансны бичилт хийхгүй. Авлага төлөгдөж ирэхгүй гэдэг нь тодорхой болсон үед уг авлагын хэмжээгээр “Авлага” дансыг кредитлэж, “Найдваргүй авлагын зардал” дансыг дебеглэж данснаас хасна. Өмнө нь найдваргүй гэж үзээд данснаас хассан авлага заримдаа бүтнээрээ эсвэл тодорхой хэсэг нь нөхөн төлөгдөх нь байдаг. Энэ үед данснаас хассан авлагыг буцааж сэргээнэ. Үүнд цуглуулсан авлагын хэмжээгээр “Мөнгөн хөрөнгө” дансыг дебетлэж, худалдан авагчийн дансанд зохих тэмдэглэгээ хийснээр “Найдваргүй авлагын нөхөлт” гэсэн орлогын дансыг кредитлэнэ. Өөрөөр хэлбэл өмнө нь данснаас хассан авлагыг хөрөнгө болгон дахин бүртгэх шаардлагатай. Жишээ нь: “Уран гар” компани 2007 оны 12 сард 2/10, п/60 нөхцөлөөр 2,000,000 төгрөгийн барааг “Орд” компанид зээлээр

120 борлуулсан. 2008 оны 6 сард “Орд” компани 1,500,000 төгрөгийн өглегее төлсөн ба үлдсэн 500,000 төгрөгийн төлбөрийг төлөх чадваргүй болох нь тогтоогдсон. Иймд “Уран гар" компани 500.000 төгрөгийн авлагыг данснаас хассан. 2008 оны 8 сард дээрх төлөгдөх найдваргүй гэж үзэж данснаас хассан авлагаас 300,000 төгрөгийн авлага төлөгдөхөөр болсон 2008 оны 9 сард “Орд” компани 200,000 төгрөгийн өглөгөө бэлнээр төлж. үлдсэн нь 6 сарын хугацаатай өглөгийн вексел өгсөн.

27. оны 12 сар Дт Тооцоогоорх авлага 2,000,000 Кт Борлуулалтын орлого 2,000,000 28. оны 6 сар Дт Мөнгө 1,500,000 Дт Найдваргүй авлагын зардал 500,000 Кт Тооцоогоорх авлага 2,000,000 2008 оны 8 сар Дт Тооцоогоорх авлага 300,000 Кт Найдваргүй авлагын нөхөлтийн орлого 300,000 2008 оны 9 сар Дг Мөнгө 200,000 Дт Векеелийн авлага 100,000 Кт Тооцоогоорх авлага 300,000 Найдваргүй авлагын зардлыг орлогын тайлангийн үйл ажиллагааны бус зардал хэсэгт, Найдваргүй авлагын нөхөлтийн орлогыг орлогын тайлангийн үйл ажиллагааны бус орлого хэсэгт харуулна. Энэ арга нь тайлант хугацааны орлого, зардлыг уялдуулдаггүй, авлагыг балансад тооцоолсон цэвэр боломжит үнэ цэнээр илэрхийлдэггүй учраас онолын хувьд дутагдалтай. Харин тооцоолол багатай энгийн тул практикт хэрэглэхэд илүү тохиромжтой. Найдваргүй авлагын дүн их бус байхаас бусад нөхцөлд шууд данснаас хасах аргыг бүртгэлд хэрэглэхийг зохистой гэж үздэггүй. Хасагдуулгын арга: Хасагдуулгын арга нь тайлант хугацаа бүрийн эцэст ирээдүйд найдваргүй болж болзошгүй авлагын хэмжээг урьдчилан тооцож зардалд шингээх замаар орлого зардлыг уялдуулдаг. Энэ аргын үед зээлээр хийсэн нийт борлуулалт, эсвэл нийт төлөгдөөгүй авлагын дүнгээс хүлээгдэж буй найдваргүй авлагыг тооцно. Найдваргүй байж болзошгүй авлагын хэмжээгээр Найдваргүй авлагын зардал дансыг дебетлэж, Найдваргүй авлагын хасагдуулга (нөөц) дансыг кредитлэснээр болзошгүй гарзыг 121 бүртгэх ба авлага найдваргүй болсон үед энэ хасагдуулгаар (нөөцөөр) нөхнө. Тухайн нэг авлагыг төлөхгүй гэдэг нь тодорхой болсон үед уг авлагын хэмжээгээр Найдваргүй авлагын хасагдуулга (нөөц) дансыг дебетлэж, Авлага дансыг кредитлэснээр авлагыг данснаас хасна. Найдваргүй гэж үзээд данснаас хассан авлагууд дахин төлөгдөхөөр болбол Тооцоогоорх авлагыг дебетлэж, Найдваргүй авлагын хасагдуулга дансыг кредитлэснээр данснаас хасагдсан авлагыг сэргээх ба дараа нь төлөгдсөн авлагын хэмжээгээр Мөнгөн хөрөнгө дансыг дебетлэж, тухайн худалдан авагчаас авах Тооцоогоорх авлагын дансыг кредитлэнэ. Жишээ нь: “Уран гар” компани 2008 онд дараах бүртгэлийн бичилтүүдийг хийсэн.

29. II сард “Орд” компаниас авах 1,000,000 төгрөгийн авлага найдваргүй болох нь тогтоогдож данснаас хасагдсан.

30. V сард дээрх төлөгдөх найдваргүй гэж үзэж данснаас хассан авлагаас 700,000 төгрөгийн авлага гөлөгдөхөөр болсон.

31. VI сард “Орд” компаниас авах 700,000 төгрөгийн авлага төлөгдсөн.

32. 12 сард жилийн эцсийн санхүүгийн тайлан гаргах үед “Уран гар” компани дараагийн жилүүдэд төлөгдөхгүй байж болзошгүй 1,500,000 төгрөгийн найдваргүй авлагын зардлыг урьдчилан тооцож бүртгэсэн.

2008 оны II сар Дт Найдваргүй авлагын хасагдуулга 1,000,000 Кт Тооцоогоорх авлага 1,000,000 2008 оны V сар Дт Тооцоогоорх авлага 700,000 Кт Найдваргүй авлагын хасагдуулга 700,000 2008 оны VI сар Дт Мөнгө 700,000 Кт Тооцоогоорх авлага 700,000 2008.12.31-ний өдөр Дт Найдваргүй авлагын зардал 1,500,000 Кт Найдваргүй авлагын хасагдуулга 1,500,000 Найдваргүй авлагын хасагдуулга данс нь хөрөнгийн сөрөг тохируулах данс болох ба балансад авлагаас хасагдах байдлаар тайлагнана. Практикт авлагын аль хэсэг нь төлөгдөхгүй болохыг урьдчилан таамаглах боломжгүй байдаг. Иймд урьдчилан төлөвлөсөн найдваргүй авлагын зардлын дүнг аль нэг худалдан авагчтай хийх тооцооны дансны кредитээс шууд бичиж болохгүй юм. Өмнөх жишээн дээр “Уран гар” компани 2008.12.31-ний өдөр 1,500,000 төгрөгийн найдваргүй авлагын зардлыг >рьдчилан тооцож бүртгэсэн байсан. Энэхүү найдваргүй авлагын зардал буюу хасагдуулгын хэмжээг хэрхэн тооцох талаар авч үзье.

122 Хасагдуулгын арга хэрэглэх үед найдваргүй авлагын зардлын хэмжэх урьдчилан тооцох 2 арга байдаг.

33. Борлуулалтын хувийн жингийн арга 34. Авлагын хувийн жингийн арга Борлуулалтын хувийн жингийн арга: Өнгөрсөн жилүүдийн зээлийн борлуулалтын орлого найдваргү! авлагын зардлын хооронд нэлээд тогтвортой хамаарал байгаа үед эю аргыг ашиглаж найдваргүй авлагын зардлын хэмжээг тооцно. Энэ аргын үед тайлант хугацааны зээлийн борлуулалтын тодорхой хувиар найдваргүй авлагын зардлыг тооцохдоо өмнөх онуудад гарч байсан найдваргүй авлагын зардлын хэмжээ, тухайн үеийн бизнесийн үйл ажиллагааны нөхцөл байдал зэргийг харгалзан хэдэн хувиар тооцсх вэ гэдгийг тодорхойно. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн жилүүдэд дунджаар цэвэр борлуулалтын хэдэн хувь нь найдваргүй болж байсан вэ? гэдгээр найдваргүй авлагын зардлын хэмжээг тогтоон авлага найдваргүй гэдэг нь тогтоогдоогүй байх үед борлуулалт хийсэн тайлант хугацаан- найдваргүй авлагын зардлыг бүртгэлд тусгадаг. Тухайлбал, 3-р сар~ зээлээр бараа борлуулсанаар үүссэн авлага 5 сарын дараа 8-р сард төлөгдөх эсэх нь тодорхой болдог байлаа ч найдваргүй авлагын зардлыг 3-р сард урьдчилан тооцож бүртгэлд тусгах шаардлагатай. Найдваргүй авлагын зардлыг борлуулалт хийсэн тайлант хугацаанд бүртгэдэг учраас борлуулалтын хувийн жингийн

арга нь орлого, зардлыг уялдуулдаг бөгөөд ийм учраас орлогын тайлангийн арга ч гэж бас нэрлэдэг. Жишээ нь: “Уран гар” компанийн 2008.12.31 -ний зарим дансдын үлдэгдэл өгөгдөв: Зээлийн борлуулалт 20,500,000 Борлуулалтын буцаалт 400,000 Борлуулалтын хөнгөлөлт 100,000 Найдваргүй авлагын хасагдуулга 360,000 Сүүлийн 5 жилд найдваргүй авлагын зардал дараах байдалтай байсан: 1г ... Найдваргүй авлагын Найдваргүй авлагын Жил Цэвэр борлуулалт 1 зардал хувь 35. 21,000,000 1,575,000 7.5 36. 19,500,000 1,423,500 7.3 37. 20,000,000 1,560,000 7.8 38. 19,800,000 1,386,000 7.0 39. 20,500,000 1,640,000 8.0 Бүгд 100,800,000 7,584,500 7.5 Жил бүрийн найдваргүй авлагын хувийн жинг гаргахдаа тухайн оны 123 найдваргүйавлагынзардлыгцэвэрборлуулалтындүндхарьцуулсан.“Уран гар" компани өмнех жилүүдийн зээлийн борлуулалтын төлөлтийг судалж үзээддунджаар зээлийнборлуулалтын7.5%(7,584,500/100,800,000х100)- ийг цуглуулах боломжгүй байдаг гэж тооцоолсон. Иймд 2008 оны найдваргүй авлагын зардлыг дараах байдлаар тооцно: (20,500,000-400,000100,000) х 7.5%= 1,500,000 2008.12.31-нд найдваргүй авлагын зардлыг бүртгэх тохируулах бичилт нь: Дт Найдваргүй авлагын зардал 1,500,000 Кт Найдваргүй авлагын хасагдуулга 1,500,000 Тайлант хугацааны эцэст “Найдваргүй авлагын хасагдуулга” данс 1,860,000 (360,000+1,500,000) төгрөгийн үлдэгдэлтэй болно. Борлуулалтын хувийн жингийн аргын үед тооцсон найдваргүй авлагын хэмжээгээр найдваргүй авлагын зардлыг бүртгэдэг ба найдваргүй авлагын хасагдуулга дансны гүйлгээ нь найдваргүй авлагын зардлын хэмжээнд нөлөөлөхгүй. Авлагын хувийн жингийн арга: Энэ аргын үед өнгөрсөн жилүүдэд дунджаар авлагын дансны хэдэн хувь нь найдваргүй болж байсан вэ? гэдэгт үндэслэн “Найдваргүй авлагын хасагдуулга’" дансны эцсийн үлдэгдлийг тогтооно. “Найдваргүй авлагын хасагдуулга” дансны эцсийн ба эхний үлдэгдэл, тайлант хугацаанд энэ дансанд бүртгэгдсэн дебет кредит гүйлгээнүүдийн дүнг харгалзан тухайн тайлангийн хугацааны найдваргүй авлагын зардлыг тооцно. Энэ арга нь орлого зардлыг уялдуулах зарчмыг сайн хангадаггүй боловч балансад авлагыг цэвэр боломжит үнэ цэнээр тайлагнадаг учраас балансын арга ч гэж бас нэрлэдэг. Найдваргүй авлагын хасагдуулга дансны эцсийн үлдэгдлийг 40. Авлагын дансны үлдэгдлээс тодорхой хувиар 41. Авлагын дансны насжилт (Авлагын төлөгдөх хугацааны тооцоонд)-д үндэслэн хувиар тооцож болно. Энэ 2 аргын үед найдваргүй авлагын зардлыг хэрхэн тооцох талаар авч үзье. Авлагын дансны үлдэгдлээс тодорхой хувиар тооцох нь: а. Жишээ нь: 2008 онд “Уран гар” компанийн Найдваргүй авлагын хасагдуулга данс эхний үлдэгдэлгүй байсан ба энэ дансанд тайлант

214 Найдваргүй авлагын зардлыг авлага төлөгдөх хугацааны тооцооонд үндэслэн хувиар тооцох нь: Авлагын хувийн жингийн аргын үед авлагыг төлж барагдуулах хугацаагаар нь ангилан найдваргүй авлагын зардлын тооцоог хийж болно. Судалгаанаас үзэхэд авлага барагдуулах хугацаа уртсах тусам найдваргүй авлагын хэмжээ нэмэгддэг байна. Мөн авлага төлөгдөх хугацаа хэтрэх тусам төлөгдөх магадлал буурдаг байна. Жишээ нь: ‘‘Уран гар” компанийн 2008.12.31-ний авлагыг хугацаагаар нь ангилан харуулав. Худапдан Ний Телө 1-30 316190авагч т гдөх хон 60 90 ээс Аз 3,00 3,00 0,00 0,00 Улсын их 9,00 9,00 дэлгүүр 0,00 0,00 Оч 950, 900, 50,0 000 000 00 Номин 1,50 1,50 0,00 0,00 эусад 4,30 2,10 1,40 380, 220, 200, 0,00 0,00 0,00 000 000 000 эүгд 18,7 3,00 4,45 9,38 1,72 200, 50,0 0,00 0,00 0,00 0,00 000 -айдваргүй 3% 5% 10% 15% 20 авлагын % Дээрх ангилал тус бүрд хамаарах найдваргүй авлагын хувийн жинг өмнөх туршлага дээр үндэслэн зээлийн хэлтэсийн ажилтнууд тогтооно. Найдваргүй авлагын хасагдуулга дансанд шаардлагатай үлдэгдлийн тооцоо: Хугацаа нь дуусаагуй '.-30 хоног хэтэрсэн • 1-60 хоног хэтэрсэн 61-90 хоног хэтэрсэн 90ээс дээш хоног хэтэрсэн Бүгд Эргэлзээтэй авлагын хувь 3% 5% 10% 15% 20% Эргэлзээтэй авлагын неоц 42. 222,500 938.000 258.000 43. 1,548,500 Дүн 3,000,000 4.450.000 9.380.000 3.200.5 200,000 18,750,000 “Уран гар” компанийн Найдваргүй авлагын хасагдуулга дансны 2008 оны эхний үлдэгдэл 400,000 байсан ба тайлант хугацаанд 1,000,000 төгрөгийн авлага найдваргүй болж данснаас хасагдсан, төлөгдөх найдваргүй гэж үзэж данснаас хассан авлагаас 700,000 төгрөгийн авлага төлөгдөхөөр болсон гэвэл найдваргүй авлагын зардлыг доор өгөгдсөнөөр тооцож бүртгэнэ. =Х=1,548,500+1,000,000-400,000-700,000=1,448,500 болно.

215 Найдваргүй авлагын зардлыг авлага төлөгдөх хугацааны тооцооонд үндэслэн хувиар тооцох нь:

Авлагын хувийн жингийн аргын үед авлагыг төлж барагдуулах хугацаагаар нь ангилан найдваргүй авлагын зардлын тооцоог хийж болно. Судалгаанаас үзэхэд авлага барагдуулах хугацаа уртсах тусам найдваргүй авлагын хэмжээ нэмэгддэг байна. Мөн авлага төлөгдөх хугацаа хэтрэх тусам төлөгдөх магадлал буурдаг байна. Жишээ нь: ‘‘Уран гар” компанийн 2008.12.31-ний авлагыг хугацаагаар нь ангилан харуулав. Худапдан Ний Телө 1-30 316190авагч т гдөх хон 60 90 ээс Аз 3,00 3,00 0,00 0,00 Улсын их 9,00 9,00 дэлгүүр 0,00 0,00 Оч 950, 900, 50,0 000 000 00 Номин 1,50 1,50 0,00 0,00 эусад 4,30 2,10 1,40 380, 220, 200, 0,00 0,00 0,00 000 000 000 эүгд 18,7 3,00 4,45 9,38 1,72 200, 50,0 0,00 0,00 0,00 0,00 000 -айдваргүй 3% 5% 10% 15% 20 авлагын % Дээрх ангилал тус бүрд хамаарах найдваргүй авлагын хувийн жинг өмнөх туршлага дээр үндэслэн зээлийн хэлтэсийн ажилтнууд тогтооно. Найдваргүй авлагын хасагдуулга дансанд шаардлагатай үлдэгдлийн тооцоо: Хугацаа нь дуусаагуй '.-30 хоног хэтэрсэн • 1-60 хоног хэтэрсэн 61-90 хоног хэтэрсэн 90ээс дээш хоног хэтэрсэн Бүгд Эргэлзээтэй авлагын хувь 3% 5% 10% 15% 20% Эргэлзээтэй авлагын неоц 44. 222,500 938.000 258.000 45. 1,548,500 Дүн 3,000,000 4.450.000 9.380.000 3.200.6 200,000 18,750,000 “Уран гар” компанийн Найдваргүй авлагын хасагдуулга дансны 2008 оны эхний үлдэгдэл 400,000 байсан ба тайлант хугацаанд 1,000,000 төгрөгийн авлага найдваргүй болж данснаас хасагдсан, төлөгдөх найдваргүй гэж үзэж данснаас хассан авлагаас 700,000 төгрөгийн авлага төлөгдөхөөр болсон гэвэл найдваргүй авлагын зардлыг доор өгөгдсөнөөр тооцож бүртгэнэ. =Х=1,548,500+1,000,000-400,000-700,000=1,448,500 болно.

216 Найдваргүй авлагын хасагдуулга Найдваргуй авлагмн ->ардал 400,000.0 0700,000.0 1,000,000.

00 01.448,500.

00 X 1,548.500.

00 Практикт авлагын хугацааны тооцоог ихэвчлэн хэрэглэдэг. Авлагыг төлж барагдуулах хугацааг тогтоосноор аль авлагад илүү анхаарал хандуулах шаардлагатай болохыг мэднэ. Ихэнх нөхцөлд төлөгдөх найдваргүй болж данснаас хасагдсан авлагын дүн урьдчилан тооцоолсон дүнгээс ялгаатай байна. Хэрвээ гооцоолсон хэмжээнээс бодитойгоор гарсан

найдваргуй авлага бага байвал “Найдваргүй авлагын хасагдуулга” данс нь кредит үлдэгдэлтэй байна. Хэрвээ их байвал дебет үлдэгдэл гэй байна. Авлагын хувийн жингийн аргын үед Найдваргүй авлагын хасагдуулга дансны үлдэгдлийг тайлант хугацаа бүрт авлагын дансны үлдэгдлээс тооцдог тул байнга кредит үлдэгдэлтэй байна. Борлуулалтын хувийн жингийн аргын үед Найдваргүй авлагын хасагдуулга дансны үлдэгдэл дебет, кредит алъ ч талдаа байж болно. Санхүүгийн тайлан гаргах үед хэдий хэмжээнин авлага төлөгдөхгүй байж болох нь тодорхой бус байдаг учраас түүнтэй холбоотойгоор гарч болох алдагдлыг нөхөж чадахуйцаар найдваргуй авлагын нөөцийг тооцох шаардлагатай. Дүгнэвэл, авлагын хувийн жингийн арга нь балансад авлагын илүү зөв үнэлгээ бий болгодог. Борлуулалтын хувийн жингийн арга нь орлого зардлыг илүү сайн уялдуулдаг учраас авлагын хувийн жингийн аргатай харьцуулахад тайлант хугацааны ашгийг илүү сайн тодорхойлдог байна Авлагын хувийн жингийн аргын эцсийн үр дүн нь борлуулалтын хувийн жингийн аргынхтай адилхан байх албагүй. Найдваргүй авлагаас үүсэх алдагдал улс орны эдийн засаг хямралтай үед нэмэгдэж, хөгжил өсөлтийн үед багасах хандлагатай байдаг. Борлуулалтын орлого, уг орлоготой холбогдож гарах зардлыг зөв уялдуулахын тулд Найдваргүй авлагын хасагдуулгаас гадна “Борлуулалтынбуцаалтбаүнийнбууралтынхасагдуулга“,“Цуглуулалтын зардлын хасагдуулга” гэсэн хасагдуулгын нэмэлт данс хөтөлдөг байна Эдгээр хасагдуулгын дансдын үлдэгдлийг мөн адил өмнөх туршлага дээрээ үндэслэн, тухайн үеийн эдийн засгийн нөхцөл байдалд тохируулак тодорхойлно.

217 § 4. Тооцоогоорх авлагыг бусдад шилжүүлэх Мөнгөний хэрэгцээ гарсан үед компани авлагаа өөр компани болон банк, санхүүгийн байгууллагуудад тодорхой мөнгөөр үнэлж шилжүүлж болно. Авлагаа шилжүүлж буй компани банкнаас зээл авах боломжгүй эсвэл банкнаас зээл авсанаас авлагаа борлуулах нь илүү ашигтай байж болно. Авлагын шилжүүлэлт нь дараах 2 замаар хэрэгжинэ.

46. Тооцоогоорх авлагыг барьцаалах 47. Тооцоогоорх авлагыг худалдах (борлуулах) Тооцоогоорх авлагын барьцаалал ба борлуулалтын талаар дэлгэрүүлэн авч үзье. Тооиоогоорх авлагыг баръиаалах Компани тооцоогоорх авлагаа барьцаанд тавьж банк болон бусад санхүүгийн байгууллагаас мөнгө зээлж авч болно. Зээлийн гэрээнд барьцаалагдсан авлагыг аль тал хариуцан цуглуулахыг, зээлийн хүүний зардал. зээл олгогч санхүүжилт олгосны шимтгэлд барьцаалсан авлагын дүнгээс хэдэн хувийн шимтгэл авахыг тодорхой зааж өгнө. Компани авсан зээлээ хугацаанд нь төлөхгүй бол зээл олгогч барьцаалагдсан авлагаас оржирсэн мөнгөөр зээлээ төл үүлэх эрхтэй. Тооцоогоорх авлагыг бүгдийг нь ерөнхийд нь барьцаалан эсвэл тодорхой авлагыг тусгайлан барьцаалан зээл авч болно. Тооцоогоорх авлагын ерөнхий барьцаалал: Компани бүх авлагаа нэгэн зэрэг барьцаалан зээл авбал авлагын дансны ерөнхий барьцаалал болно. Зээлийн хугацаанд шинээр үүссэн авлага нь цуглуулагдсан авлагын оронд барьцаалагдана. Жишээ нь: 2009.01.02-нд “Уран гар” компани 18,750,000 төгрөгийн бүх авлагаа барьцаалж 1 жилийн хугацаатай, 36%-ийн хүүтэй, 15,000,000 төгрөгийн зээл авсан. Дт Мөнгө 15,000,000 Кт Өрийн бичиг 15,000,000

Барьцаалалтыг тусгахын тулд авлагын дансанд ямар нэгэн бичилт хийхгүй. Авлага барьцаалалтын талаарх мэдээллийг санхүүгийн тайланд нэмж тодруулна.

128 Торцоогоорх авлагын тусгай барьцаалал: Барьцаалагч бүх авлагаа биш тодорхой нэг авлагаа барьцаалж зээл авна Тусгай барьцаалалын үед зээлдэгч ба зээлдүүлэгч нар гэрээгээр дараах зүйлсийг тохирох шаардлагатай. Үүнд: 48. Аль авлагыг барьцаанд тавих 49. Барьцаалагдсан авлагыг аль тал цуглуулах 50. Авлага төлөх этгээдэд энэ талаар мэдэгдэх эсвэл мэдэгдэхгүй байх 51. Зээл олгосны шимтгэл буюу санхүүжилтийн шимтгэлийн хэмжээ 52. Зээлийн хүүний зардал гэх мэт зүйлсийг тохирно. Барьцаалсан авлагын цуглуулалтыг ихэвчлэн барьцаалагч тал нь гүйцэтгэдэг ба компани авлагаа барьцаалахдаа ихэвчлэн авлагаа төлех этгээдэд мэдэгдэхгүй байхаар тохиролцдог. Жишээ нь: 2008.03.01-нд “Уран гар” компани “Оч” компаниас авал 900,000 төгрөгийн дансны авлагаа “Зоос” банкинд барьцаалж 2 сарын хугацаатай, 700,000 төгрөгийн зээл авсан. “Уран гар” компани авлагаг өөрөө цуглуулах ба “Оч” компанид энэ талаар мэдэгдэхгүй байхаар тохиролцсон. “Зоос” банк барьцаалсан авлагын 10 хувьтай тэнцэхүйц зээл олгосны шимтгэл ноогдуулсан. Зээлийн хүү 36%. “Уран гар' компани барьцаалсан авлагаас цуглуулсан мөнгөөр 1\730-нд банкин^ төлбөр хийж барагдуулна гэвэл “Уран гар” компанид хийгдэх данснь; бичилтүүдийг авч үзье: 53. 2008.03.01-нд авлага барьцаалж, зээл авсан. Дт Санхүүжилтийн зардал 90,0002 3 Дт Мөнгө 610,000 Дт Барьцаалсан авлага 900,000 Кт Банкны зээлийн өглөг 700,000 Кт Тооцоогоорх авлага 900,000 54. 2008.03.20-нд барьцаалсан авлагаас 500,000 цуглуулсан. Мөн 20,000 төгрөгийн борлуулал гын буцаалт гарсан. Дт Мөнгөн хөрөнгө 500,000 Дт Борлуулаптын буцаалт 20,000 Кт Барьцаалсан авлага 520,000 55. 2008.04.15-нд барьцаалсан авлагын үлдэгдлээс 30,000 төгрөгийн авлага найдваргүй болсон ба үлдсэнийг нь цуглуулж авсан. Дт Мөнгө 350,0004 Дт Найдваргүй авлагын хасагдуулга 30,000 Кт Барьцаалсан авлага 380,000 90,000 х 10%=90,000 3.200.7 90,000=610,000 71.4. 520,000-30,000=350,000 129 Ш/01-нд “Зоос” банк зээл олгосны шимтгэлд зээлсэн мөнгөнөөс 90,000 төгрөгийг суутгаж авсан. Энэ өдөр “Уран гар” компани барьцаанд тавьсан авлагаа Тооцоогоорх авлагын данснаас “Барьцаалсан авлага” дансанд шилжүүлэн бүртгэж байна. “Уран гар” компани барьцаалагдсан авлагын төлөлтийг бүртгэхээс гадна бүх хөнгөлөлт, буцаалт, үнийн

бууралт, найдваргүй авлагыг тооцож бүртгэх ёстой. Хэрвээ барьцаалагдсан дансны авлага нь ихээхэн дүнтэй бол балансад бусад авлагаас тусад нь тайлагнаж харуулна. Тооиоогоорх авлагыг борлуулах Тооцоогоорх авлагыг борлуулах ажил гүйлгээг “факторинг” (авлага арилжилт) гэж бас нэрлэнэ. Факторинг гэдэг нь компани авлагаа факторт буцалтгүйгээр шууд худалдах үйл ажиллагаа юм. Фактор гэдэг нь бизнесийн байгууллагаас авлагыг шимэтгэлтэйгээр худалдан авч, дараа нь худалдан авагчаас авлагыг шууд цуглуулдаг санхүүгийн компани эсвэл банк юм. Фактор нь авлагын дансны үнийн дүнгээс хөнгөлөлт тооцож авлагыг худалдаж авдаг. Энэ хөнгөлөлтийг авлага борлуулагч компани санхүүжилтийн зардал буюу авлага борлуулалтын гарз, фактор нь санхүүжилтийн орлого гэж бүртгэнэ. Авлагыг худалдахдаа ихэвчлэн авлага төлөх талд мэдэгддэг. Авлагыг худалдсаныг авлага төлөх талд мэдэгдсэн бол тэд төлбөрөө шууд факторт хийх ба мэдэгдээгүй бол компаниар дамжуулж шууд бусаар хийнэ. Авлагыг худалдсан үед Авлагын данс болон түүнд хамаарах хасагдуулгын дансыг хааж, Мөнгө, Фактороос авах авлага болон Санхүүжилтийн зардал дансыг дебетлэдэг. Компани авлагыг баталгаатай эсвэл баталгаагүй борлуулж болно. А. Авлагыг баталгаагүй борлуулах Авлагыг баталгаагүй борлуулагдвал фактор нь авлага цуглуулал- тыг хариуцна. Энэ нь авлагын бүрмөсөн борлуулалт болох ба хэрвээ авлага төлөгдөх нь найдваргүй болвол найдваргүй авлагын алдагдлыг фактор хүлээнэ. Авлагыг баталгаагүй борлуулах үед дараах бүртгэлийн бичилтүүд хийгдэнэ. Авлагаа борлуулагч нь авлага борлуулсанаас орж ирсэн мөнгөний хэмжээгээр Мөнгө дансыг дебетлэж, авлагын нэрлэсэн үнийн дүнгээр Тооцоогоорх авлагын дансыг кредитлэж авлагыг данснаас хасах ба авлага борлуулалтын гарзыг Санхүүжилтийн зардал дансанд 130 бүртгэнэ. Мөн борлуулагч нь ирээдүйд энэ авлагатай холбогдон гар= болзошгүй борлуулалтын хөнгелөлт, буцаалт, үнийн бууралтыг хаахын тулд Фактораас авах авлага гэсэн дансыг нээн ашиглана. Жишээ нь: 2008.03.01-нд “Уран гар” компани “Оч” компаниас аеал 900,000 төгрөгийн тооцоогоорх авлагаа “Зоос” банкинд баталгаагүйгээр борлуулж, авлагын данс бүртгэлийг шилжүүлэн өгсөн. “Зоос” банк авлагын дансны 10 хувьтай тэнцэхүйц санхүүжилтийн шимтгэл ноогдуулж, авлагын дансны 5%-тай тэнцэх дүнг үлдээсэн. “Зоос” банк худалдаж авсан авлагыг судалж үзээд 30,000 төгрөгийн найдваргүй авлагын зардлыг бүртгэсэн гэвэл “Уран гар” компанид хийгдэх данснь: бичилтүүдийг авч үзье: 56. 2008.03.01-нд дансны авлагыг баталгаагүй борлуулсан Дт Санхүүжилтийн зардал 90,0006 Дт Факторын авлага 45,0007 Дт Мөнгө 765,000* Кт Тооцоогоорх авлага 900,000 57. IV сард “Зоос” банк 875,000 төгрөгийн авлага цуглуулсан ба 15,000 төгрөгийн борлуулалтын буцаалт гарсан, 10,000 төгрөгийн авлагз найдваргүй болж данснаас хасагдсан. 15,000 төгрөгийн борлуулалтын буцаалтад хамаарах барааны өртөг 12,000 байв. Дт Борлуулалтын буцаалт 15,000 Кт Факторын авлага 15,000 Дт Бараа 12,000 Кт Борлуулсан барааны өртөг 12,000

58. “Уран гар” компани ба “Зоос” банкны хооронд хийгдэх эцсийн тооцоо Дт Мөнгө 30,0009 Кт “Зоос” банкнаас авлага 30,000 Энэ жишээнд факторын ашиг нь 90,000 төгрөгийн санхүүжилтийг орлого ба 10,000 төгрөгийн найдваргүй авлагын зардлын зөрүү 80,000 байна. Авлагын баталгаагүй шилжүүлэлтийн үед фактор нь найдваргүй авлагын зардлыг, авлагаа борлуулсан компани нь борлуулалтын хөнгөлөлт ба буцаалт, үнийн бууралтыг хариуцаж байна.

59. X 10%=90,000 3.200.8 х 5%=45,000 71.5. 90,000-45,000=765,000 46.2. 15,000=30,000 131 Б. Авлагыг баталгаатай борлуулах Авлагыг баталгаатай борлуулах үед авлага төлөх этгээд хугацаанд нь төлбөр хийгээгүй үед борлуулагч нь факторт төлбөр хийх баталгаа өгдөг. Авлага борлуу лагч худалдсан авлагын төлөгдөх эрсдлийг өөртөө хүлээдэг. Авлага борлуулагч нь авлагын баталгаатай борлуулалтыг зээлийн эсвэл борлуулалтын ажил гүйлгээ гэж үзэж бүртгэж болно. Дараах нөхцөлүүд бүгд хангагдсан үед авлагын баталгаатай шилжүүлэлтийг борлуулалтын ажил гүйлгээ гэж үзэн олз, гарзыг тооцож бүртгэл тайланд тусгана.

60. Борлуулагч нь борлуулсан авлагын цуглуулалтад хяналт тавихаа больсон 61. Баталгааны талаарх шилжүүтгэгчийн үүрэг хариуцлагыг тооцоолох боломжтой байх 62. Фактор нь авлагыг буцаан худалдан авахыг борлуулагчаас шаардаж чадахгүй. Баталгаатай шилжүүлэлт нь эдгээр 3 нөхцлийг хангаагүй үед авлага шилжүүлэлтийн орлогыг зээлийн ажил гүйлгээ гэж үзэж тайлагнана. Зээлийн ажил гүйлгээ гэж үзэж тайлагнах үед ав лагыг кредитлэж данснаас хасахын оронд “Шилжүүлсэн авлагын өглөг” гэсэн дансанд бүртгэнэ. Авлагын баталгаатай шилжүүлэлтийг авлага борлуулалтын ажил гүйлгээ гэж үзэж бүртгэх үеийн дансны бичилт нь авлагын баталгаагүй борлуулалтын бүртгэлтэй ерөнхийдөө адилхан. Авлагын борлуулалтыг зээлийн ажил гүйлгээ гэж үзэж бүртгэх үед санхүүжилтийн зардлыг “Щилжүүлсэн авлагын хөнгөлөлт” дансанд бүртгэнэ. “Шилжүүлсэн авлагын хөнгөлөлт’ данс нь мөн чанартаа “Урьдчилж гарсан хүүний зардал” данс юм. Жишээ нь: 2008.03.01-нд “Уран гар” компани “Оч” компаниас авах 900,000 төгрөгийн дансны авлагаа “Зоос” банкинд баталгаатай борлуулж, авлагын данс бүртгЪлийг шилжүүлэн өгсөн. “Зоос” банк авлагын дансны 10 хувьтай тэнцэхүйц санхүүжилтийн шимтгэл ноогдуулж, авлагын дансны 5%-тай тэнцэх дүнг үлдээсэн. “Уран гар” компани энэ авлагад хамаарах 30,000 төгрөгийн найдваргүй авлагын зардлыг тооцож бүртгэ- сэн гэвэл “Уран гар” компанид хийгдэх дансны бичилтүүдийг авч үзье: 132 “Уран гар” компани борлуулалтын ажил гүйлгээ гэж үзсэн 1. Ш/01-нд дансны авлагыг баталгаатай шилжүүлсэн 765,000 90.000 63. ” 900,000 30,000 30,000

’ 900,000 х 10%=90,000 " 900,000 х 5%=45,000 •" 900,000-90,000-45,000=765,000 64. 4 сард Фактор 875,000 төгрөгийн авлага цуглуулсан ба 15,000 төгрөгийн борлуулалты'буцаалт гарсан, 10,000 төгрөгийн авлага найдваргүй болж данснаас хасагдсан. 15,001 төгрөгийн борлуулалтын буцаалтад хамаарах барааны өртөг 12,000 төгрөг байв. Дт Борлуулалтын буцаалт Кт Факторын авлага 15,000 15,000 Дт Бараа 12,000 Кт Борлуулсан барааны өртөг 12,000 Дт Борлуулалтын 15,0 буцаалт 00 Кт Факторын 15,0 авлага 00 Дт Бараа 12,0 00 Кт Борлуулсан 12,0 барааны өртөг 00 Дт Найд/авлагын 10,0 хасагдуулга 00 Кт Факторын 10,0 авлага 00 Дт Шилжүүлсэн 900, авлагын өглөг 000 Кт Тооцоогоорх авлага 900,000 Дт Санхүүжилтийн зардал 90,000 Кт Шилжү-үлсэн тооцоогоорх авлагын хөнгөлөлт 90,000 ‘ 875,000+15,000+10,000=900,000 65. “Уран гар” компани ба “Зоос” банкны хооронд хийгдэх эцсийн тооцоо 20,000 Дт Мөнгө Кт Факторын авлага 20,000 Дт Факторын авлага 20,000 Кт Найдваргуй авлагын нөхөлт 20,000 Дт Мөнгө Кт Факторын авлага 20,000 20,000 45,000-15,000-10,000=20,000 Авлагыг баталгаатай борлуулах үеийн дансны бичилтийг хийхдээ дараах зүйлсийг анхаарах хэрэгтэй.

3.200.9 Зээлийн ажил гүйлгээ гэж үзэн бүртгэсэн үед “Уран гар” компани Ш/01-нд авлагын дансыг кредитлэхийн оронд “Шилжүүлсэн авлагын өглөг” дансыг кредитлэж байна. “Уран гар” компани Ш/01-нд авлагын борлуулалтыг зээлийн ажил 133 гүйлгээ гэж үзэж бүртгэх үед санхүүжилтийн зардлыг “Шилжүүлсэн авлагын хөнгөлөлт” гэсэн урьдчилж гарсан хүүний зардлын дансанд бүртгэж байна.

66. Авлагыг баталгаатай борлуулах аль ч нөхцөлд “Уран гар” компани найдваргүй авлагын зардлыг хариуцаж байна.

67. Шилжүүлэлтийг борлуулалтын ажил гүйлгээ гэж үзэх ахул “Уран гар” компани авлагыг бүртгэлээс хассан учраас найдваргүй авлагын зардлыг тооцохдоо найдваргүй авлагын хасагдуулга дансыг кредитлэж болохгүй тул “Факторын авлага” (Авлага арилжсанаарх авлага) дансыг кредитлэж байна.

68. Шилжүүлэлтийг зээлийн ажил гүйлгээ гэж үзэх бол “Уран гар” компани IV сард авлага төлөгдөж ирэх үед “Шилжүүлсэн тооцоогоорх авлагын өглөг” дансыг “Тооцоогоорх

авлага” дансанд, “Шилжүүлсэн авлагын хөнгөлөлт дансыг “Санхүүжилтийн зардал” дансанд хааж өгч байна.

69. Авлагыг баталгаагүй борлуулах үед фактор нь найдваргүй авлагын зардлыг, “Уран гар” компани борлуулалтын хөнгөлөлт ба буцаалт, үнийн бууралтыгхариуцажбайсан бол авлагыгбаталгаатай борлуулах үед “Уран гар” компани найдваргүй авлагын зардал, борлуулалтын хөнгөлөлт ба буцаалт, үнийн бууралтыг бүгдийг хариуцаж байна. § 5. Векселээрх авлагын бүртгэл злиин ажил эн 765,000 *тт 90,000 45.000 лег 900,000 70. и-дуулга 30,000 йн борлуулалтык : хасагдсан. 15,000 рөг байв.

15,000 15,000 12,000 г 12,000 10,000 10,000 900,000 900,000 ‘ 90,000 Авлагын бичгийг вексел гэж бас нэрлэдэг. Векселээрх авлага гэдэг нь төлбөр гүйцэтгэх хугацаа дуусмагц төлбөр хариуцагчаас тодорхой хэм- жээний мөнгийг, тогтоосон хүүтэйгээр, ямар нэгэн нөхцөл болзолгүйгээр үл маргалдах журмаар вексел эзэмшигчид төлөхийг зөвшөөрч баталсан төлбөрийн баримт бичиг юм. Векселийг хүлээн авагчийн хувьд энэ нь авлагын бичиг, гаргасан төлбөр хариуцагчийн хувьд өрийн бичиг болдог. Вексел нь дараах мэдээллийг агуулна.

3.200.10 “Вексел” гэсэн бичвэр 3.200.11 Тодорхой хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг ямар нэгэн нөхцөл болзолгүйгээр төлөх тухай бичсэн заалт, эсхүл тэр хэмжээний мөнгөн хөрөнгө төлөхийг баталсан төлбөр хариуцагчийн зөвшөөрөл 3.200.12 Төлбөр хариуцагчийн нэр, хаяг, төлбөр хийх банкин дахь харилцах дансны дугаар, (энгийн векселд төлбөр хариуцагч болон вексел бичигчийн нэр адилхан байна) 3.200.13 Төлбөр гүйцэтгэх газар, төлбөр хариуцагчийн харилцах данс байгаа 134 банкны нэр, хаяг 71. Зөвшөөрлийн векселийн хувьд анхны эзэмшигчийн нэр 72. Төлбөр гүйцэтгэх валютын нэр 73. Төлбөр гүйцэтгэх хугацаа 74. Вексел бичсэн он, сар, өдөр 75. Вексел бичигчийн нэр, хаяг, гарын үсэг 76. Шилжих векселийн хувьд төлбөрийн зөвшөөрөл өгсөн тэмдэглэл 77. “Векселд заасан төлбөрийг үл маргалдах журмаар гүйцэтгэнэ. (“Векселийн хуулиас”) гэсэн бичвэр байна.

Хугацаа хэтэрсэн тооцоогоорх авлага, ажилчин албан хаагчид болоЕ салбар компанид зээл олгох, үндсэн хөрөнгийн борлуулалтанд векселээр авлагыг өргөн ашигладаг. Векселээрх авлага хөрвөх чадвар саш байдаг тул зарим нөхцөлд урт хугацаатай байсан ч балансад эргэлтийн хөрөнгийн хэсэгт оруулж тайлагнана. Ердийн, шилжих гэсэн хоёр төрлийн векселээрх авлага байдаг. Ердий? векселийг бусдад шилжүүлж болдоггүй бөгөөд зөвхөн анхны эзэмшиг нь төлбөрийг хүлээн авах эрхтэй байдаг. Харин шилжих векселээрх авлагыг мөнгөний хэрэгцээ шаардлага гарсан үед банк болон бусал санхүүгийн байгууллагуудад хөнгөлөлттэй худалдаж болдог. Векселийг ихэвчлэн хугацаа хэтэрсэн тооцоогоорх авлагад хэрэглэдэ ба төлбөрөө цаг хугацаанд нь төлдөггүй байгууллагуудад шууд бичих нь буй. Векселээрх авлагыг хүүтэй эсвэл хүүгүй гаргаж болно. Хүүт векселээрх авлага нь хүүний тогтоосон түвшинтэй байдаг. Өөрөер хэлбэл, нэрлэсэн үнийн тодорхой хувиар хүүг тусад нь заасан байдаг Харин хүүгүй векселээрх авлагад хүүг нэрлэсэн үнээс тусад нь тогтоохын оронд нэрлэсэн үнийн нэг хэсэг болгон оруулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл хүүгүй векселээрх авлага нь огт хүүгүй биш нуугдмал хүүтэй байна. Нягтлан бодох бүртгэлд богино хугацаат векселээрх авлагыг нэрлэсэь үнээр нь, уртхугацаатай векселээрх авлагыг ирээдүйн мөнгөн гүйлгээнин өнөөгийн үнэ цэнээр үнэлж бүртгэнэ. Векселээрх авлагын өнөөгийн үнэ цэнийг зах зээлийн үнэ гэж бас нэрлэнэ. Векселээрх авлагын өнөөгийн үнэ цэнэ нь нэрлэсэн үнийн өнөөгийн үнэ цэнэ дээр хүүний төлбөрийн өнөө- гийн үнэ цэнийг нэмсэнтэй тэнцүү байна. Векселээрх авлагад тогтоосон хүүг нэрлэсэн хүү гэнэ. Тухайн векселтэй ижил нөхцөл, аз туршилт бүхий векселүүдэд тогтоосон дундаж хүүг зах зээлийн хүү гэнэ. Зах зээлийн хүүг үр ашигт хүү гэж бас нэрлэнэ. Нэрлэсэн хүү нь зах зээлийн хүүтэй тэнцүү үед векселээрх авлагын өнөөгийн үнэ цэнэ нь нэрлэсэн үнэтэйгээ тэнцүү байна. Векселээрх авлагын нэрлэсэн хүү нь зах зээлийн хүүнээс өөр нөхцөлд векселээрх авлагын өнөөгийн үнэ цэнэ нь нэрлэсэн.

XV БҮЛЭГ БОГИНО ХУГАЦААТ ӨГЛӨГИЙН БҮРТГЭЛ

§ 1. Богино хугацаат өглөгийн тухай ойлголт, ангилал Тодорхой өглөг, түүний бүртгэл Тооцоолсон өглөг, түүний бүртгэл Болзошгүй өглөг, түүний бүртгэл

§ 2. § 3. § 4. § 5. Богино

хугацаат өглөгийн үзүүлэлтээрх тайлагнал, тодруулга

Сэдвийн товч агуулга: Бизнесийн байгууллагын хөрөнгө нь өглөг ба эздийн өмч гэсэн хоёр үндсэн эх үүсвэрээр санхүүжигдэж байдаг. Энэ хоёр эх үүсвэр нь ялгаатай. Өглөгийн эздийн өмчөөс ялгарах гол шинж нь бүх өглөг төлөгдөх хугацаатай байна. Эзний өмчийг эргүүлж төлөх хугацаа

гэж байхгүй. Бизнесийн үйл ажиллагаа зогсох буюу татан буугдахад хүрвэл эздэд хөрөнгө хуваарилахаас өмнө зээлдүүлэгчдийн өглөгийг бүрэн барагдуулах шаардлагатай. Бизнесийн өнгөрсөн болон одоогийн үйл ажиллагааны явцад үүссэн бусдын өмнө хүлээх санхүүгийн хариуцлагыг өглөг гэнэ. Өглөгийг үүссэн үед нь бүртгэнэ. Зээлээр бараа, үйлчилгээ худалдан авах үед өр үүсч, компани түүнийг ирээдүйд төлөх үүргийг хүлээдэг. Жишээ нь: 2008.09.02-нд "Миний

ДЭЛГҮҮР"

компани гадны нэгэн компаниас

10,000,000 төгрөгийн хүнсний барааг үнийг нь 2 сарын дараа төлөхөөр тохиролцон, зээлээр худалдан авсан гэвэл "Миний дэлгүүр" 1Х'02-нд 10,000,000 төгрөгийн өглөгийг бүртгэнэ. Оглөг нь дараах хоёр ажил гүйлгээний үр дүнд үүснэ. Үүнд: 1 Бизнесийн үйл ажиллагаанд шаардлагатай эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгө, үйлчилгээг зээлээр олж бэлтгэх юмуу ашиглах, 2 Үйл ажиллагаанаас олсон ашгийг хуваарилах явцад үүснэ. Энэ бүлэгт өглөгийн тухай ойлголт, түүний ангилал, богино хугацаат өглөгийн анхдагч

тооцоолол, тодорхой

өглөг,

тооцоолсон

өглөг,

болзошгүй

өглөгт

хамаарах өглөгүүд, т эдгээрийн нягтлан бодо>; бүртгэл, тайлагнал, тодруулгын талаар авч үзсэн. Богино хугацаат өглөгийн дүнг хэрхэн тодорхойлж байгаагаас нь хамааруулан годорхой өглөг, тооцоолсон өглөг, болзошгүй өглөг гэж 3 ангилна. Өглөг үүсэх ажил гүйлгээ гарч, төлбөрт хэмжээ нь баримтаар тодорхойлогдон дансанд тусгагдсаныг тодорхой өглөг гэнэ. Бизнесийн үйл ажиллагааны эцсийн үр дүнгээс шалтгаалан төлөгдөх дүн нь тодорхой болдог өглөгийг тооцоолсон өглөг гэнэ. Бизне сийн үйл ажиллагааны явцад урьд өмнөх хийж гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээнээс хамаарч ирээдүйд гарч болзошгүй гарзаас үүсэх өглөгийг урьдчилан тооцож бүртгэлд тусгахыг болзошгүй өглөг гэнэ.

§ 1. Богино хугацаат өглөгийн тухай ойлголт, ангилал

Өглөгийг төлж

барагдуулахын тулд ирээдүйд бусдад хөрөнгөө шилжүүлэх бую у үйлчилгээ үзүүлнэ. Өглөг нь хөрөнгө бую у үйлчилгээний ирээдүйн зарцуулалтыг бий болгодог учраас өглөгийг төлж барагдуулах хугацаа нь чухал байдаг. Балансад өглөгийг төлж барагдуулах хугацаагаар нь 2 ангилж тайлагнана. Үүнд:

Энэ

3.1.

Богино хугацаат өглөг

3.2.

Урт хугацаат өглөг.

ангилал

нь

хөрөнгийн

эргэлтийн

ба

эргэлтийн

бус

хөрөнгө

гэсэн

ангилалтай холбоотой юм. Өглөг нь төлөгдөх хүртлээ тухайн байгууллагын хөрөнгийн эх үүсвэр болж ашиглагдана. Богино хугацаат өглөг нь эргэлтийн хөрөнгийг санхүүжүүлэхэд, урт хугацаат өглөг нь эргэлтийн бус хөрөнгийг олж бэлтгэхэд зориулагдана. Богино хугацаат өглөг гэдэг нь аж ахуйн нэгжийн балансын өдрийн да- раах нэг жил бую у үйл ажиллагааны циклийн аль уртад төлж барагдуулах өр юм. Үйл ажиллагааны

цикл

гэдэг

нь

компани

түүхий

эд

материал

татан

авч,

бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ борлуулж, мөнгө хүлээн авахад

зарцуулагдах

дундаж

хугацаа

юм.

Нилээд

удаан

хугацааны

боловсруулалт шаарддаг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг, капитал зарцуулалт ихтэй салбарын үйл ажиллагааны цикл нь нэг жилээс урт хугацаатай байхад зарим салбарууд (жишээ нь: жижиглэнгийн худалдаа, үйлчилгээний салбар, хөнгөн хүнсний

зарим

үйлдвэрүүд

гэх

мэт)

нэг

жилийн

дотор

хэд

хэдэн

үйл

ажиллагааны циклтэй байж болно. Одоо манай улсад ажиллаж байгаа ихэнх компаниудын хувьд үйл ажиллагааны цикл нь нэг жилээс богино хугацаатай байдаг. Эдгээр компаниудын хувьд богино хугацаат өглөг нь балансын өдрийн дараах нэг жилийн дотор төлж барагдуулах өглөг юм. Эргэлтийн хөрөнгө гэдэг нь

нэг

жил

ба

үйл

ажиллагааны

циклийн

аль

уртад

мөнгөнд

хөрвөх,

борл уулагдах эсвэл үйл ажиллагаанд ашиглагдахаар хүлээгдэж буй мөнгө ба

бусад хөрөнгө юм. Үүнээс үзэхэд богино хугацаатай өглөгийн тодорхойлолт нь эргэлтийн хөрөнгийн тодорхойлолттой холбоотой. Богино хугацаат өглөгөөс бусад бүх өглөгийг урт хугацаатай өглөг гэж ангилна. Энэ сурах бичгийн XVII бүлэгт урт хугацаат өглөгийн бүртгэлийн асуудлыг авч үзнэ. Өглөгийг балансад богино ба урт хугацаатай гэж ангилах нь компанийн төлбөрийн чадварт үнэлэлт өгөхөд зориулагдана. Эргэлтийн хөрөнгө болон богино хугацааг өглөгийн харьцааг ашиглан компанийн өглөгөө төлөх чадварт үнэлэлт өгч болно. Эргэлтийн хөренгийн дүн нь богино хугацаат өглөгийн дүнгээс хамгийн багадаа 2 дахин их байвал компани богино хугацаат өглөгөө төлөх чадвартай гэж үзнэ. Эргэлтийн хөрөнгийн дүнгээс богино хугацаат өглөгийн дүнг хассаныг ажлын капитал нь гэж нэрлэнэ. Ажлын капитал нь чөлөөтэй эргэлтэнд оруулж болох эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээ юм. Энэ үзүүлэлтийн хэмжээ нэмэгдэх тусам компанийн богино хугацаат өглөгөө төлөх чадвар сайжирч байна гэж үздэг. Компани ихэнх хөрөнгөё зээлээр бую у өглөг үүсгэн худалдан авбал компани бусдаас хараат бусаар бие дааж үйл ажиллагаа явуулах чадвар буурна. Компани нийт хөрөнгийнхөө 50-иас илүү хувийг өр үүсгэн худалдан авбал компанийг бусдын хараат байдалд орсон байна гэж үзнэ. Өглөгийн

бүртгэлийн

чухал

хэсэг

нь

өглөгийн

үнэлгээ

байдаг.

хувьдбарааүйлчилгээнийтөлбөрийгирээдүйдтөлөхөөрболугтөлбөрийн үнэ

цэнээр

үнэлж

өглөгийг

бүртгэх

шаардлагатай.

Гэтэл

Онолын өнөөгийн

ихэнх

богино

хугацаатай өглөгүүд нь маш богино хугацаатай байдаг тул т эдгээрийн өнөөгийн үнэ цэнэ болон ирээдүйн үнэ цэнийн хоорондох зөрүү нь бага (нөлөөтэй биш) байдаг.

Иймд

тооцоололыг

богино

хугацаат

хэрэглэддэггүй

өглөгийн

бөгөөд

анх

хувьд нэрлэсэн

өнөөгийн үнээр

нь

үнэ

цэнийн

бую у

төлж

барагдуулах үнээр нь үнэлж бүртгэнэ. Өр үүссэн үед өглөгийн дүн нь харьцангуй амархан тодорхойлогдцог боловч зарим

богино

хугацаат

өглөгийн

дүн

нь

шууд

ажил

гүйлгээгээр

тодорхойлогдохгүй. Өөрөөр хэлбэл, ихэнх өглөгийн дүн тодорхой мэдэгдэж

байдаг бол зарим өглөгийн дүнг тооцож олох шаардлагатай байдаг. Тайлант хугацааны эцэст хийгддэг тохиргоо бичилтийн нэг зорилго нь бүртгэгдээгүй бую у хуримтлагдсан өглөгийг тооцож бүртгэх явдал юм. Хуримтлагдсан оглөгт цалингийн өглөг, зээлийн хүүний өглөг, орлогын татварын өглөг гэх мэт өглөгүүд хамаарна. Зарим богино хугацаатай өглөгийн хувьд хэзээ, хэнд, ямар хэмжээгээр төлөгдөх нь тодорхой биш байдаг ба үүнийг болзошгүй өглөг гэнэ. Иймд богино хугацаат өглөгийг өглөгийн дүнг хэрхэн тодорхойлж байгаагаас нь хамааруулан дараах байдлаар ангилж болно. Үүнд: 1. Тодорхой өглөг, 2. Тооцоолсон өглөг, 3. Болзошгүй өглөг гэж ангилна. §2. Тодорхой өглөг, түүний бүртгэл

Тодорхой

өглөгийг мэдэгдэж байгаа өглөг гэж бас нэрлэж болно. Өглөг үүсэх ажнл гүйлгээ гарч, төлбөрт хэмжээ нь баримтаар тодорхойлогдон дансанд тусгагдсан байдаг учир тодорхой өглөг гэнэ. Тодорхой өглөгийг төлж барагдуулах хугацаа, дүнгийн хувьд ямар нэгэн мэдэгдэхгүй зүйл байхгүй. Тодорхой өглөгт:

Бэлтгэн нийлүүлэгчд эд төлөх тооцоогоор өглөг, 1. Векселийн өглөг, 2. Худалдан авагчдаас авсан урьдчилгаа төлбөр, 3. Цалинтай холбоотой өглөг, 4. Ноогдол ашгийн өглөг, 5. Бусад өглөг хамаарна.

I.

Бэлтгэн нийлүүлэгчдэд төлөх тооцоогоорх өглөг (Тооцоогоорх өглөг бУ Ю У худалдааны тооцоогоорх өглөг) Бэлтгэн нийлүүлэгчдээс зээлээр бараа материал, үйлчилгээ худалдаж авсаны

төлөө

төлөх

шаардлагатай

мөнгөний

дүнг

бэлтгэн

нийлүүлэгчдэд төлөх тооцоогоорх өглөг гэнэ. Тооцоогоорх өглөг нь

бараа, үйлчилгээ худалдаж авсан өдөр ба төлбөр хийх өдрийн хооронд үүсдэг. Зээлээр худалдан авч буй бараа материалыг хараахан хүлээн аваагүй боловч уг барааг эзэмших эрх нь худалдан авагчид шилжсэн үед худалдан авагч тооцоогоорх өглөгөө бүртгэх шаардлагатай. Тооцоогоорх

өглөгийг

практикт

бэлтгэн

нийлүүлэгчээс

бараа

үйлчилгээг нэхэмжлэлийн дагуу хүлээн авсан үед бүртгэнэ. Бэлтгэн нийлүүлэгчийн нэхэмжлэлд худалдан авагчийн нэр, өглөгийн мөнгөн дүн, төлөх огноог тодорхой бичсэн байдаг. Бэлтгэн нийлүүлэгчийн нэхэмжлэлийг

үндэслэн

зээлээр

хийсэн

худалдан

авалтыг

шууд

ерөнхий ж урналд бүртгэхээс гадна худалдан авалтын журналд бүртгэж болно. Худалдан авалтын ж урналд бүртгэсэн бэлтгэн нийл үүлэгчдэд төлөх өглөгийг мөн бэлтгэн нийлүүлэгч тус бүрээр тооцоогоорх өглөгийн туслах дэвтэр нээж бүртгэж, тайлант хугацааны эцэст хураангуй бүртгэлийн дэвтэрт нэгтгэнэ. Тооцоогоорх өглөгийн онцлог нь хүүгүй байна. Энэ шинж чанараараа векселээрх

өглөгөөс

ялгаатай.

Бэлтгэн

нийлүүлэгчд эд

төлөхтооцоогоорх өглөг үүссэн үед дараах бүртгэлийн бичилтийг хийнэ.

1

Бараа, түүхий эд материал, хангамжийн материал зээлээр авсан

үед "Бараа", "Түүхий эд материал", "Хангамжийн материал" дансны дебетэд, 2

Уур ус, дулаан, цахилгаан, эрчим хүч ашигласан бол холбогдох

зардлын дансны дебетэд, "Тооцоогоорх өглөг" дансны кредитээс бичнэ. Бэлтгэн нийлүүлэгчдэд өглөгөө төлсөн үед төлсөн дүнгээр нь "Тооцоо- гоорх өглөг" дансны дебетэд, "Мөнгөн хөрөнгө" дансны кредитээс бичнэ. Зах зээлийн эдийн засгийн нөхцөлд бэлтгэн нийлүулэгчид, худалдан авагчдыг өөртөө татах, байнгын худалдан авагчтай байх зорилгоор тэдэнд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр үйлчлэх нь гүгээмэл байдаг. Энэ хөнгөлөлтийн нөхцөлөө борлуулалтын гэрээнд тодорхой зааж өгнө, Тухайлбал, 2/10, п/45 гэсэн нөхцөлийг төлбөр барагдуулах ерөнхий хугацаа 45 хоногпйн дотор, төлбөрийг бараа үйлчилгээ борлуулсанаас хойш 10 хоногийн дотор төлбөл 2 хувийн хөнгөлөлт үзүүлнэ гэж ойлгоно. 3/10, п/30 гэсэн нөхцөлийг төлбөр барагдуулах ерөнхий хугацаа 30 хоногийн дотор. төлбөрийг бараа үйлчилгээ борлуулсанаас хойш 10 хоногийн

дотор төлбөл 3 хувийн хөнгөлөлт үзүүлнэ гэж ойлгоно, Үүнээс гадна хөнгөлөлтийн нөхцөлийг сарын эцсээс хойш буюу дараа сарын эхний төдөн хоногийн дотор төлбөрөө төлбөл тодорхой хувийн хөнгөлөлт үзүүлнэ гэж зааж өгч болно. Жишээ нь; 2/15, п/30 СЭ гэсэн хөнгөлөлтийн нөхцөлийг төлбөр барагдуулах ердийн хугацаа 30 хоногийн дотор, сарын эцсээс хойш буюу дараа сарын эхний 15 хоногт багтааж төлбөрөө төлбөл 2 хувийн хөнгөлөлт үзүүлнэ гэж ойлгоно. Зээлээр борлуулалт хийж буй компани борлуулалтын хөнгөлөлтийн нөхцөлийг өөрөө тогтоодог. Хөнгөлөлтийн нөхцөл нь худалдан авагч тус бүрээр ялгаатай, эсвэл адилхан байж болно. Тооцоогоорх өглөгийг бүртгэхдээ уг өглөгт хамаарах хөнгөлөлтийн нөхцөл байгаа эсэхийг заавал харгалзан үзэх хэрэгтэй. Хөнгөлөлттэй худалдан авалтын үед тооцоогоорх өглөгийг бүртгэх 2 арга байдаг.

1

Нийт дүнгийн арга,

2

Цэвэр дүнгийн арга.

Худалдан авагч хөнгөлөлтийн хугацаанд өглөгөө төлөхгүй гэж үзвзл нийт дүнгийн аргаар, өглөгөө төлнө гэвэл цэвэр дүнгийн аргаар өглөгийг бүрггэнэ. Нийт дүнгийн аргын үед анх зээлээр худалдан авалт хийсэн үед өглөгийг нийт дүнгээр нь, цэвэр дүнгийн аргын үед хөнгөлөлтийг хассан цэвэр дүнгээр нь бүртгэдзг. Нийт дүнгийн аргын үед худалдан ааагч хөнгөлөлтийн хугацаанд төлбөрөө төлбөл авсан хэнгөлөлтийг "Худа::дан авалтын хөнгөлөлт" эсвэл "Бараа материал" дансны кредитэд бүртгэнэ. Харин цэвэр дүнгийн аргын үед ийм данс ашиглалгүйгээр төлсөн мөнгоний хэмжээгээр шууд өглөгийн дансыг дебетлэнэ. Цэвэр дүнгийн аргын үед худалдан авагч хөнгөлөлтийн хугацаанд төлбөрөө төлж чадгагүй үсд алдсан хөнгөлөлтийн дүнгээр "Длдагдсан худалдан авалтын хөнгөлөлтийн зардал" дансыг дебетлэж, "Монгөн хөрөнгө" дансыг кредитлэнэ. Жишээ нь: "Уран гар'1 компани бараа материалын бүртгэлийн байнгын системийг ашигладаг. Компани П/03-нд 1,000,000 төгрөгийн түүхий эд материал худалдаж авсан. Худалдан авалтын нөхцөл 2/10, п/30. 11/10- нд 900,000 төгрөгийн өглөгийг барагдуулсан. Өөрөөр хэлбэл, 900,000 төгрөгийн төлбөрийг хөнгөлөлтийн хугацаанд төлсөн байна. Үлдсэн өглөгөө хөнгөлөлтийн хугацааны дараа Н/25-нд төлсөн. Нийт дүнгийн арга

Цэвэр дүнгийн арга

II/ОЗ-ны едрийн зээлээр хийсэн худалдан авалтыг буртгэх нь

Дт Түүхий эд материал 980,0001

Дт Түүхий эд материал 1,000,000 Кт Тооцоогоорх өглөг 1,000,000

Кт Тооцоогоорх өглог 980,000

II/10-ны едрийн өглөг төлвлтийг бүртгэх нь Дт Тооцоогоорх өглөг 882,0003

Дт Тооцоогоорх өглаг 900,000 Кт Худ.авалтын хөнгөлөлт 18,0002

Кт Мөнгөн хөрөнгө

882,000

Кт Мөнгөн хөрөнгө 882,000?

II/25-ны өдрийн өглөг төлөлтийг бүртгэх нь Дт Алдагдсан худ.ав.хөн/зар 2,0004

Дт Тооцоогоорх өглөг 100,000 Кт Мөнгөн хөрөнгө 100,000

Кт Тооцоогоорх өглөг

2,000

Дт Тооцоогоорх өглөг 100,000 Кт Мөнгөн хөрөнгө

100,000

Үүнд: 1,000,000-1,000,000х2%=980,000 буюу 1,000,000 төгрөгөөс авм болох 2 хувийн хөнгөлөлтийг хассан дүн, 2

900,000x2%= 18,000 буюу 900,000 төгрөгийн төлбөрийг хөнгөлөлтийн хугацаанд төлсөн учраас 2 хувийн хөнгөлөлт тооцно.

3

800,000-18,000=882,000 буюу 900,000 төгрөгийн төлбөрөөс 2 хувийн хөнгөлолтийг хассан дүн,

4

100,000х2%=2,000 буюу 100,000 төгрөгийн төлбөрийг хөнгөлөлтийн хугацаа хэтэрсэний дараа төлсөн учраас 2 хувийн хөнгөлөлт болох 2,000 төгрогийн хөнгөлөлтийг авч чадахгүй алдаж байна.

Цэвэр дүнгийн аргын үед анх худалдан авалт хийсэн үед өглөгийг 1,000,000 төгрөгөөр биш 1,000,000 төгрөгөөс 2%-ийн хөнгөлө лтийг хасаж 980,000 төгрөгөөр бүртгэж байна. "Уран гар" компани хөнгөлөлтийн хугацаанд төлсөн 900,000 төгрөгийн төлбөрөөс 2%-ийн хөнгөлөлтийг хасаж 882,000 төгрөг шилжүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, компани 900,000 төгрөгийн өглөгийг 882,000 төгрөгөөр хаасан гэсэн үг юм, Нийт дүнгийн төгрөгийг "Худалдан авалтын хөнгөлөлт" эсвэл "Түүхий эд материал" дансны кредитэд бүртгэнэ. Цэвэр дүнгийн аргын үед өглөгийг анх /үсэх үед хөнгөлөлтийг хассан цэвэр дүнгээр бүртгэдэг тул 900,000 төгрөгийн оглөгийг 2%-ийн хөнгөлөлтийг хасаж 882,000 төгрөгөөр бүртгэсэн байгаа. Иймд "Худалдан авалтын хөнгөлөлт" дансанд бичилт хийхгүй. Цэвэр дүнгийн аргын үед 100,000 төгрөгийн төлбөрт хамаарах 2,000 төгрөгийн алдсан хөнгөлөлтийн зардлын дүнгээр өглөгийн дансыг нэмэгдүүлсний дараа өглөг төл^лтпйг бүртгэж байна.

Хөнгөлөлттэй худалдан авалтын үед ажил гүйлгээг бүртгэх хамгийн хялбар, нийтлэг хэрэглэгддэг арга нь өглөгийг нийт дүнгээр бүртгэх арга юм. Энэ аргын үед өглөгөө хөнгөлөлтийн хугацаанд тепбол худалдан авалтын хөнгөлөлтийг тооцөж бүртгэл тайланд тусгана. Энэ нь хөнгөлөлтийн хугацаанд төлбөр хийсэн худалдан авагч барааг жинхэнэ үнээр нь худалдан авах ба хөнгөлөлтийн хугацаа дууссаны дараа төлбөр хийхэд торгуультай үнээр худалдаж авч байна гэсэн үг юм. Цэвэр дүнгийн арга нь балансад өглөгийг цэвэр боломжит үнэ цэнэтэй ойролцоо илэрхийлдэг тул онолын хувьд нийт дүнгийн аргаас илүү зөв юм. Цэвэр дүнгийн аргын үед хөнгөлөлтийн хугацаанд төлөгдөөгүй өглөгүүдэд тохиргоо хийдэг тул бүртгэл нь нийт дүнгийн аргаас илүү төвөгтэй. Иймд практикт нийт дүнгийн аргыг түгээмэл хэрэглэдэг байна. Цэвэр дүнгийн аргын үед алдагдсан худалдан авалтын хөнгөлөлтийн зардлыг орлогын тайлангийн үйл ажиллагааны бус зардал хэсэгт тайлагнана. Гадаад валютаар төлбөр нь хийгдэх өглөгийг ОУБС 21 "Гадаад валютын ханшийн өөрчлөлтийн үр нөлөө'*-д заасны дагуу бүртгэнэ. Гадаад валютаар төлөх өглөгийг гүйлгээ гарсан өдрийн Монгол банкны албан ханшаар төгрөгт шилжүүлэн бүртгэлд тусгана. Өглөгоө төлсөн өдрийн албан ханш нь гүйлгээ гарсан одрийн ханшнаас өөрчлөгдсөн үед ханшийн зөрүүтийн ашиг эсвэл алдагдал бий болно. Ханшийн зөрүүгийн ашгийг "Гадаад валютын ханшийн зөрүүгийн олз", алдагдлыг "Гадаад валютын ханшийн зөрүүгийн гарз" дансанд бүртгэнэ. Мөн гадаад валютаар төлөх өглогийн үлдэгдлийг санхүүгийн тайлан гаргах одрийн Монгол банкны албан ханшаар дахин үнэлж, балансад тусгах ба хашпны зөрүүгнйн ашиг, алдагдлыг тооцож бүртгэнэ. Жишээ нь: "Уран гар" компани 2008.11.10-нд гадаадын нэгэн компаниас 10,000 долларын барааг зээлээр худалдач авсан. Энэ өдрийн албан ханш $1=1,150 байсан. Х1/30-нд 6,000 долларын өглөгөө төлсөн ба энэ өдрийн албан ханш $1=1,210 байсан. ХИ/'20-нд 3,000 долларын өглөгөө төлсөн ба энэ өдрийн албан ханш $1 = 1,100 байсан. ХП/31-нд жилийн санхүүгийн тайлан гаргах үед долларын албан ханш $Г-1.140 болсон байв. а) "Уран гар" компаи^ Х1/10-ндзээлээр хийсэн худалдан авалтыг бүртгэх бичилт нь: ДтБараа Кт Тооцоогоорх өглөг

11,500,000* 11,500,000

' 10,000 долларыг төгрөгт шилжүүлбэл 11,500,000 ($10,000x1,150) болно. б) Х1/30-нд өглөг төлөлтийг бүртгэх дансны бичилт нь:

Дт Тооцоогоорх өглог ($6,000x1,150)6,900,000 Дт Гадаад валютын ханшийн зөрүүний гарз ($6,000х( 1,210-1,150)) КтМөнгө ($6,000x1,210)

360,000 7,260,000

$6,000 нь Х1/10-ны ханшаар 6,900,000; Х1/30-ны ханшаар 7,260,000 болно. 7,260,000 ба 6,900,000 төгрөгийн зөрүү нь гадаад валютын ханшийн зөрүүний алдагдал юм. в) ХН/20-нд өглөг төлөлтийг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Тооцоогоорх өглөг ($3,000x1,150)

3,450,000

Кт Мөнгө ($3,000x1,100)

3,300,000

Кт Гадаад валютын ханшийн зөрүүний олз ($3,000х( П 50-1100))

150,000

$3,000 нь Х1/10-ны ханшаар 3,450,000; ХН/20-ны ханшаар 3,300,000 болно. 3,450,000 ба 3,300,000 төгрөгийн зөрүү нь гадаад валютын ханшийн зөрүүний олз болно.

2008.12.31-нд санхүүгийн тайлан гаргах үед "Уран гар" компани үлдсэн $ 1,000 (10,0006,000-3,000)-ын өглөгийн үлдэгдлийг тухайн өдрийн албан ханшаар дахин үнэлж валютын ханшийн зөрүүг тооцож бүртгэнэ. $ 1,000 нь Х1/10-НЫ ханшаар 1,150,000; ХН/31-ний ханшаар 1,140,000 болно. 1,150,000 ба 1,140,000 төгрөгийн зөрүү нь гадаад валютын ханшийн зөрүүний олз болно. ХН/31 -нд өглөгийн үлдэгдлийг дахин үнэлэх үеийн дансны бичилт нь: Дт Тооцоогоорх өглөг

10,000

Кт Гадаад валютын ханшийн зөрүүний олз

10,000

Жилийн эцсийн тохируулах бичилтийг хийсний дараа ХП/31-ний балан- сад тусгагдах тооцоогоорх өглөгийн дансны үлдэгдэл 1,140,000 болно.

2. Өрийн бичиг бУЮУ векселийн өглөг Аливаа аж ахуйн нэгж цаг хугацаатай уралдаж үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Тэдний хувьд "Цаг хугацаа бол мөнгө юм". Иймд өглөгийг цаг хугацаанд нь төлж барагдуулах нь худалдан авагч, борлуулагч аль аль талдаа чухал. Вексел гэж төлбөр хариуцагчаас тодорхой хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг тогтоосон хугацаанд ямар нэгэн нөхцөл болзолгүйгээр үл маргалдах

журмаар вексел эзэмшигчид төлөхийг харилцан тохиролцож баталсан төлбөрийн баримтыг хэлнэ. Вексел нь төлбөр тооцооны үнэт цааг юм. Вексел нь энгийн вексел, шилжих вексел гэсэн 2 төрөлтэй байх бөгөөд тэдгээр нь зөвшөөрлийн болон мэдүүлгийн гэсэн хэлбэртэй байна. Вексел бичигч тодорхой хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг векселд заасан хугацаанд вексел эзэмшигчид төлөхийг батлан бичсэн векселийг энгийн вексел гэнэ. Вексел бичигч тодорхой хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг тогтоосон хугацаанд гуравдагч этгээдэд, эсхүл вексел эзэмшигчид телөхийг төлбөр хариуцагчид даалгаж бичсэн вексёлийг шилжих вексел гэнэ. Энгийн векселийг вексел хүлээн авагч нь бусдад шилжүүлж болдоггүй бөгөөд зөвхөн анхны эзэмшигч нь төлбөрийг хүлээн авах эрхтэй байдаг. Харин шилжих векселийг төлбөр хүлээн авагч мөнгөний хэрэгцээ шаардлага гарсан үед банк болон бусад санхүүгийн байгууллагуудад хөнгөлөлттэй худалдаж болдог. Векселийн анхны эзэмшигчийн нэр хаягийг тодорхойлон бичсэн векселийг зөвшөөрлийн вексел гэнэ, Эзэмшигчигчийн нэр хаягийг тодорхойлон заахгүйгээр "энэ векселийг гардуулагчид төлнө" гэсэн буюу үүнтэй адил илэрхийллээр бичсэн векселийг мэдүүлгийн вексел гэнэ. Вексел нь дараах мэдээллийг агуулна.

1 "Вексел" гэсэн бичвэр, 2 Тодорхой хэмжээний мөнгөн хөрөнгийг ямар нэгэн нөхцөл болзолгүйгээр төлөх тухай бичсэн заалт, эсхүл тэр хэмжээний мс-нгөн хөрөнгө төлөхийг баталсан төлбөр хариуцагчийн зөвшөөрөл, 3

Төлбөр хариуцагчийн нэр, хаяг> төлбөр хийх банкин дахь харилцах дансны дугаар, (энгийн векселд төлбөр хариуцагч болон вексел бичигчийн нэр адилхан байна),

4

Төлбөр гүйцэтгэх газар, төлбөр хариуцагчийн харилцах данс байгаа банкны нэр, хаяг,

5 Зөвшөөрлийн векселийн хувьд анхны эзэмшигчийн нэр, 6 Төлбөр гүйцэтгэх валютын нэр, 7

Төлбөр гүйцэтгэх хугацаа,

8

Вексел бичсэн он, сар, өдөр,

9

Вексел бичигчийн нэр, хаяг, гарын үсэг,

10 Шилжих векселийн хувьд толборийн зөвшөөрөл өгсон тэмдэглэл, 11 "Векселд заасан төлбнрийг үл маргалдах журмаар гүйцэтгэнэ ("Векселийн хуулиас") гэсэн бичвэр байна. Векселд заасан төлбөрийг бичсэн өдрөес хойш нэг жил хуртэл хугацааны дотор төлсөн байхаар талууд тохиролцоно. Богино хугацаат векселээрх өглөгийг нэрлэсэн үнээр нь буюу төлж барагдуулах үнээр нь үнэлж бүртгэнэ.

Векселийн өг лөгг: a. Худалдааны ексел^эрх өглөг, b. Богино хугацаат зэзлийн векселээрх өглөг, c. Урт хугацаат өглөгөөс тайлант хугацаанд хамаарах хэсэг орно. Эдгээр векселээрх өглөгүүдийг дэлгэрүүлэн авч үзье.

Худалдааны

векселээрх еглег Худалдааны векселээрх өглөг нь зээлээр худалдан авсан бараа материал, үйлчилгээ болон эргэлтийн

бус

хөрөнгийн

үнийг

бэлтгэн

нийлүүлэгчдэд

төлнө

гэдгийгбаталсанамлалтынбичигюм.Ихэнхнөхцөлдбайгууллагууд хугацаанд нь төлж чадаагуй тооцоогоорх өглөгөө баталгаажуулж вексел бичиж өгдөг. Энэ нь хэрвээ худалдан авагч тооцоогоорх өглөгөө хугацаанд нь төлж чадахгүй бол нэхэмжлэгч байгууллага түүнд хүү нэмж төлүүлдэг гэсэн үг юм. Тухайн борлуулагч нь бараа материалын үнийг зөвхөн векселээр төлүүлдэг бол ажил гүйлгээг тооцоогоорх өглөг дансанд бүртгэлгүйгээр шууд векселийн өглөг дансанд тусгана. Жишээ нь: "Угалз" компани 2,000,000 төгрөгийн тооцоогоорх өглөгөө 2008.09,30-ны дотор төлөх шаардлагатай байсан. Энэ өглөгөө хугацаанд нь төлж чадаагүй тул нэхэмжлэгч байгууллага төлөх хугацааг 3 сараар хойшлуулсан ба хойшлуулсан сар тутамд 5%-ийн хүүний хамт төлөхөөр болсон. Энэ жишээний хувьд "Угалз" компани 2008.09.30-нд 2,000,000 төгрөгийн тооцоогоорх өглөгөө векселийн өглөг дансанд шилжүүлэн бүртгэж, улмаар 2008.12.31-нд 3 сарын хүүтэй нь хамт төлж байна. "Угалз" компанид хийгдэх бүртгэлийн бичилтүүдийг авч үзье.

2008.09.30: Тооцоогоорх өглөгийг векселийн өглөг дансанд шилжүүлсэн бичилт: Дт Тооцоогоорх өглөг Кт Векселийн өглөг

2,000,000 2,000,000

2008.12.31: Векселийн өглөгийг 3 сарын хүүний хамттөлсөн бичилт: 3 сарын хүүний зардал = 2,000,000 х 5% х 3 сар = 300,000 Дт Векселийн өглөг Дт Хүүний зардал

2,000,000 300,000

Кт Мөнгө

2,300,000

Богино хугацаат зээлийн векселээрх өглөг (Зээлийн өглөг) Зээлийн өглөг нь банк ба бусад санхүүгийн байгууллагаас мөнге зээлж авсанаас үүссэн өглөг юм. Эргэлтийн хөрөнгийн эх үүсвэр дутагдалгай үед нэг жил хүртэл хугацаагаар авсан зээлийг богино хугацаат зээлийн векселээрх өглөгт хамааруулан бүртгэнэ. Зээл олгогч нь зээл хүсэгчийн бүрдүүлсэн бичиг баримтыг судалж үзээд зээл олгох боломжтой гэж үзвэл зээлдэгчтэй зээлийн гэрээ байгуулж, зээл олгох асуудлыг шийдвэрлэнэ. Зээлийн гэрээнд зээлдүүлэгч, зээлдэгч талын эдлэх эрх, хүлээх үүрэг хариуцлагыг тодорхой заасан байна Ер нь векселийг дараах 2 хэлбэрээр гаргаж болно.

1 2

Хүүг нэрлэсэн үнээс нь тусад нь харуулсан буюу хүүтэй вексел, Хүүг нэрлэсэн дүнд нь оруулж харуулсан буюу хүүгүй вексел.

Хүүтэй векселд төлөгдөх нэрлэсэн үнэ (үндсэн дүн) болон векселийн хугацаанд төлөх хүүний хэмжээг тус гусад нь тодорхой заасан байдаг. Векселийн хугацаа дуусахад үндсэн дүнг хүүний хамт төлнө. Хүүгүй векселд хүүг үндсэн дүнгээс тусад нь харуулаагүй байдаг, X үүгүй векселд зээлсэн мөнгөн дээр хүүг нэмсэн дүнгээр бичих ба үүнийг векселийн нэрлэсэн үнэ гэнэ. Зээлдэгчийн хувьд хүүгүй векселийн нэрлэсэн үнэ ба зээлдүүлэгчээс хүлээн агсан мөнгөний зөрүү нь векселийн хөнгөлөлт буюу урьдчилж төлөгдсөн хүүний зардал болно. Зээлду\лэгч нь тухайн векселтэй ижил нөхцөл болон эрсдэлгэй векселийн дундаж хүүг ашиглан векселийн үндсэн дүнгээс хүүг тооцон урьдчилан суутгаж, үлдсэн мөнгийг зээлдэгчид өгдөг. Хүүгүй векселийн зах зээлийн үнэ нь зээлж авсан мөнгөний дүнтэй тэнцүү байна. Иймд хүүгүй векселийн зах зээлийн үнэ нь нэрлэсэн үнээсээ доогуур байна. Жишээ нь: 2008.10.02-нд "Уран гар" оёдлын үйлдвэр "Зоос" банкнаас 10,000,000 төгрөгийн зээлийг сарын 3 хувийн хүүгэй, нэг жилийн хугацаатай авсан. Зэзл авах үед "Уран гар" компаии а) Хүүтэй вексел гаргасан, б) Хүүгүй вексел гаргасан гэж үзье.

Хүүтэй вексел "Уран гар" компани Улаанбаатар хот. Чи.иоятэЙ дуүрэг

2008 оны .10 сарын 02

2009.10.02-нд "Зоос" банкны төвд 10,000,000 төгрөгийг жйлийн 36 хувийн хүүний хамт төлөхийг батлаж байна. Албантушаал_____________

Гаршүсэг _______________

Векселийн нэрлэсэн үнэ 10,000,000 ба хүүний хэмжээ 36 хувийг тус тусад нь векселд тусгасан учраас энэ нь хүүтэй вексел болно. Одоо хүүгүй векселийг хэрхэн үйлдэхийг авч үзье. Хүүгүй вексел “Уран гар” компани Улаанбаатар хот. Чингэлтэй дүүрэг

2008 оны 10 сарын 02

2009.10.02-нд “Зоос” банкны төвд 10,000,000 төгрөгийг төлөхийг батлаж байна. Албантушаал_____________

Гаршүсэг _______________

Векселд 10,000,000 төгрөгийг бичихдээ хүүг тусад нь заагаагүй тул хүүгүй вексел болно. Тухайн векселтэй ижил төрлийн векселийн хсилийн дундаж хүү 36% байсан гэвэл "Уран гар" компани 2008.10.02-нд 6,400,000 (10,000,000-10,000,000x36%) бэлнээр авах ба нэг жилийн дараа банкинд 10,000,000 төлнө. Иймд энэ нь мөн чанартаа огт хүүгүй вексел биш харин зээлийн хугацаанд төлөх хүүг анх зээл авахдаа урьдчилаад төлж байна гэсэн үг юм. Эхлээд жишээ болгож авсан хүүтэй векселд, дараа нь хүүгүй векселд хамаарах бүртгэлийн бичилтүүдийг авч үзье, Хуутэй векселийн буртгэл

2008.10.02-нд "Уран гар" компани хүүтэй вексел гаргах үед хийх дансны бичилт нь: Дт Мөнгө

10,000,000

Кт Векселээрх өглөг

10,000,000

2008.12.31-нд "Уран гар" компани IV улирлын санхүүгийн тайлан гаргах үед Х-ХН сард хамаарах 3 сарын хүүний зардлыг хуримтлуулан бүртгэнэ. Хүүний зардал = 10,000,000 х 3% х 3 сар - 900,000 Дт Хүүний зардал

900,000

Кт Хүүний өглөг

900,000

2008.12.31-ний балансад Векселээрх өглөг болон түүкд хамаарах хүүний өглөгийг дараах байдлаар тайлагнана: Богино хугацаат өгдөг: Векселээрх өглөг

10,000,000

Хүүний өглөг

900,000

2009.03.31,2009.06.30,2009.09.30-нд I, II, III улирлын санхүүгийн тайлан гаргах үед улирал тус бүрт хамаарах хүүний зардлыг доорхи байдлаар хуримтлуулан бүртгэнэ. Хүүний зардал = 10,000,000 х 3% х 3 сар = 900,000 Дт Хүүний зардал

900,000

Кт Хүүний өглөг

900,000

2009.10.02-нд Векселээрх өглөгийн хугацаа дуусах үед "Уран гар" компани векселийн үндсэн дүн болон хуримтлагдсан хүүний өглөгийг төлнө. Өглөг төлөлтийг бүртгэх дансны бичил г: Дт Векселээрх өглөг

10,000,000

Дт Хүүний өглөг

3,600,000

КтМөнгө

13,600,000

Хүүгүй векселийн бүртгэл 2008.10.02-нд хүүгүй вексел гаргах үед хийх дансны бичилт нь: Дт Мөнгө

6,400,000

Дт Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт

3,600,0001

Кт Векселээрх өглөг

10,000,000 1

10,000,000-6,400,000=3,600,000

"Уран гар" ^омпани нэг жилийн хугацаатай 10,000,000 зээлсэн ба векселийн хөнгөлөлт 3,600,000 нь урьдчилж төлсөн хүүний зардал болно. Векселийн хөнгөлолт дансны үлдэгдэл нь ирэх нэг жилд гарах хүүний зардлын хэмжээг харуулна. Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлтданс нь дебет үлдэгдэлтэй данс юм. Иймд балансад "Векселээрх өглөгийн хенгөлөлт" дансны үлдэгдзл нь "Векселээрх өглөг"-өөс хасагдах дүн бо.тж тусгагдана. Богино хугацаат векселээрх өглөгийн хөнгөлөлтийг шул>ун шугамын аргаар хоросдуулж хүүний зардалд шингээнэ.

Тайлант

хутацаанд

хамаарах

хүүний

зардлыг

"Векселээрх

өглөгийн

хөнгөлөлтдансны кредитээс "Хүул лй зардал" дансны дебетэд шилжүүлэн бүртгэнэ. Векселийн хөнгөлөлтийг шулуун шугамын аргаар хорогдуулах үед улирал бүрийн эцэст 900,000 (3,600,000/12 сар х 3 сар) төгрогийн хүүний зардлыг бүртгэх тохиргоо бичилтийг хийнэ. 2008.12.31-нд санхүүгийн тайлан гаргах үед X, XI, XII сард хамаарах 3 сарын хүүний зардлыг доор өгөгдсөнөөр тохируулан бүртгэнэ. Дт Хүүний зардал

900,000

Кт Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт

900,000

2008.12.31-ний балансад векселээрх өглөгийг дараах байдлаар тайлагнана: Богино хугацаят өглөг: Векселээрх өглөг

10,000,000

Хасах нь: Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт 2,700,000 1 Цэвэр дүн нь

7,300,000 1

3,600,000-900,000=2,700,000

Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт данс нь тайлант хугацаанд тооцсон хүүний зардлын хэмжээгээр буурдаг. 2009.03.31, 2009.06.30, 2009.09.30- нд I, II, III улирлын санхүүгийн тайлан гаргах үед улирал бүрт хамаарах хүүний зардлыг доор өгөдсөнөөр тохируулан бүртгэнэ. Дт Хүүний зардал

900,000

Кт Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт

900,000

2009.10.02-нд Векселээрх өглөгийн хугацаа дуусах ба "Уран гар" компани өглөгөө төлнө. Өглөг төлөлтийг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Векселээрх өглөг КтМөнгө

10,000,000 10,000,000

Векселээрх өглөгийг төлөх өдөр векселийн хөнгөлөлт дансны үлдэгдэл тэг болж цэвэр өр 10,000,000 хүртэл өсөх баэнэ өрийгтөлснөөр векселээрх өглөг данс үлдэгдэлгүй болно. Дээрх хүүтэй болон хүүгүй векселд хамаарах бүртгэлийн бичилтүүдийг харьцуулбал:

Хүүтэй вексел

Хүүгүй вексел

2008.10.02-нд"Урангар"компани 10,000,000

2008.10.02-нд

"Уран

гар"

төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 36 хувийн

компани 10,000,000 төгрөгийн нэрпэсэн

хүүтэй, нэг жилийн хугацаатаЙ вексел

үнэтэй, хүүгүй, нэг жилийн хугацаатай

гарган "Зоос" банкнаас мөнгө зээлсэн.

вексел гарган "Зоос" банкнаас 6,400,000

ДтМөнго

зээлсэн.

10,000,000

Кт Векселээрх өглөг 10,000,000

Дт Мөнгө

6,400,000

Дт Век.өглөг.хөнгөлөлт 3,600,000 Кт Векселээрх өглөг 10,000,000 2008.12.31 -нд санхуүгийн тайлан гаргах үед X, XI, ХП сард хамаарах 3 сарын хүүний эардлыг бүртгэх бичилт нь: Дт Хүуний зардал Кт Хүүний өглөг

900,000 900,000

Дт Хүүний зардал

900,000

Кт Век.өглөг.хөнгөлөлт 900,000

2008.12.31 өдрийн балансад: Богино хугацаат өглөг: Векселээрх өглөг Хүуний өглөг

10,000,000 900,000

Векселээрх өглөг

10,000.000

Хасах нь: Век.өглөг.хөн2,700.000 ' Векселээрх өглөгийн хөнгөлелт даисны үлдэгдэл =3,600,000-900,000=2,700,00

Богино хугацаат өглөг:

2009.03.31, 2009.06.30,2009.09.30-нд 1, II, III улирлын санхүүгийн тайлан гаргах үед хуүний зардлыг бүртгэх бичилт Дт Хүүний зардал

900,000

Кт Хүүний өглөг

900,000

Дт Хүүний зардал

900,000

Кт Век.өглөг.хөнгөлөлт 900,000 2009.09.30-нд Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт данс ү:1дэгдэлгүй болсон байна.

2009.10.02-нд "Уран гар" компани вскселийг төлөх үед хийх дансны бичилт: Дт Векселээрх өглөг 10,000,000 Дт Хүүний өглөг

3,600,000

КтМөнгө

Дт Векселзэрх өглөг 10,000,000 Кт Мөнгө 10,000,000

13,600,000

Дээрхээс үзэхэд хүүтэй вексел гаргасан үед векселийг төлөх өдөр хүүг үндсэн дүнтэй нь хамт төлдөг бол хүүгүй вексел гаргасан үед зөвхөн үндсэн дүнг нь төлж байна. Практикт ихэвчлэн хүүтэй вексел гаргадаг. Зээлдэгч нь авсан зээл болон зээлийн хүүг хугацаанд нь төлж чадаагүй бол дээгүүр хувиар хүү төлөх (торгууль төлөх) үүрэг хүлзэдэг бөгөөд энэ торгуулийг тайлант хугацааны зардалд хамааруулахгүйгээр шууд алдагдал болгож бүртгэнэ. Зээлдэгчийн хувьд хүүгүй вексел гаргаж зээл авсанаас хүүт^й вексел гаргаж зээл авах нь илүү ашигтай. Учир зээлийн хүүг зээл авах үед урьдчнлан төлснөөр зээлийн хүүтэй тэнцэх хэмжээний мөнге бизнесийн дотоод эргэлтээс гарч, ашиг орлого оруулах боломжгүй болно. Урт хуганаат өглегеес тайлант хугаиаанд хамаарах хэсэг Нэг жилийн дотор төлөгдех банкнь* зээлийн оглөг, бондын өглог, барьцаат өглөг гэх мэт урт хугацаат өглогинг балансад ург хугацаат өглөгөос богино хугацаа^ өглогт шилжүүлэн тайлагнана. Жил бүр хэсэгчлэн төлөгдөх урт хугацаатай өрийн зөвхөн балансын өдрийн дараах нэг жилийн дотор төлөгдөх хэсгийг балансад богино хугацаат өглөг, үлдэх хэсгийг уртхугацаат өглөг гэж тайлагнана, Жишээ нь: "Уран гар" компани ирэх 5 жилийн туршид жил бүр 2,000,000 төгрөгийг төлөх замаар 10,000,000 төгрөгийн өрөө барагдуулна гэж үзье. Ирэх жилд 2,000,000 төгрөгийн өрийг барагдуулах тул энэ нь богино хугацаатай өглөг, үлдэх хэсэг 8,000,000 төгрөгийн өрийг урт хугацаатай өглөг гэж ангилна. Балансад дараах байдлаар тусгана.

Эхний жилд: Богино хугацаат өглөг: Урт хугацаат өрөвс тайлант хугацаанд төлөх хэсэг2,000,000 Урт хугацаат өглөг: Урт хугацаат өглөг

8,000,000

Дараа жилийн балансыг гаргах үед мөн адил 2,000,000 төгрөгийн өрийг богино хугацаат өглөг; үлдэх 6,000,000 төгрөгийн өрийг урт хугацаатай өглөг гэж ангилна. Тайлантхугацаандбарагдуулахуртхугацаатайөглөгийгдоорхибайдлаар төлөхөөр хүлээж байгаа бол богино хугацаат өглөгт шилжүүлэхгүй. Үүнд: 12 Уг өглөгийг төлөхөд зориулж хуримтлуулсан боловч эргэлтийн хөрөнгөнд хамаарахгүй хөрөнгөөр төлөгдөх, өөрөөр хэлбэл урт хугацаатай хязгаарласан мөнгөөр төлөгдөх, 13 Шинэ өр гаргаснаар төлөгдөх буюу дахин санхүүжигдэх, 14 Өмчийн хувьцаанд хөрвөх бол богино хугацаат өглөг гэж үзэхгүй. Урт хугацаатай өглөгөөс тайлант хугацаанд хамаарах хэсгийг дээрх 3 шалтгаанаар богино хугацаат өглөгг оруулаагүй бол энэ талаар санхүүгийн тайланд нэмж тодруулна. Хугацаа заагаагүй, зээлдүүлэгчийн шаардлагаар төлөгдөх өр болон хугацаа хэтэрсэн өглөгийг богино хугацаат өглөг гэж ангилна. Зарим богино хугацаат өглөгийг урт хугацаат зүйлээр дахин санхүүжүүлэхээр төлөвлөдөг. Богино хугацаат өрийг урт хугацаат зүйлээр дахин санхүүжүүлнэ гэдэг нь тухайн өрийг урт хугацаат өрөөр эсвэл өмчийн үнэт цаасаар солих, эсвэл төлөх хугацаагийн сунгахыг хэлнэ. Богино хугацаат өрийг урт хугацаат өрөөр дахин санхүүжүүлэх эсэх нь эргэлзээтэй бол богино хугацаат өглөгт хамааруулна. Дахин санхүүжүүлэлт хийсэн үед санхүүжигдсэн хэмжээгээр нь богино хугацаат өглөгөөс хасна. Жишээ нь: 45,000,000 төгрөгийн богино хугацаатай банкны зээлтэй "Анд" компани төлөх хугацаа нь болж буй богино хугацаатай өрийг барагдуулах зорилгоор балансын өдрийн дараа боловч санхүүгийн тайланг хэвлэн нийтлэхээс өмнө 10,000 нэгж энгийн хувьцаа гаргасан. Энгийн хувьцаа худалдах үед орж ирэх цэвэр мөш о орлого 38,000,000 гэвэл зөвхөн ийм дүн бүхий өрийг богино хугацаат өглөгөөс хасна. Худалдан авагчдаас авсан урьдчилгаа төлбөр

Тээврийн компаниуд онгоц, галт тэрэгээр зорчих билетийн үнэ, сонин хэвлэлийн газрууд ирэх улиралд тараагдах хэвлэлийн үнэ, их дээд сургуулиуд оюутны сургалтын төлбөрийг урьдчилан авдаг. Мон засварын газар, барилгын компани, аудитын байгууллага гэх мэт газрууд нь ирээдүйд үзүүлэх үйлчилгээний төлбөрийг урьдчилан авч болно. Нягтлан бодох бүртгэлийн хуримтлуулан тооцолтын суурьт зармын дагуу ирээдүйд үзүүлэх ажил үйлчилгээ, ачуулах бараа бүтээгдэхүүний үнийг худалдан авагчдаас урьдчилан авсан бол урьдчилж орсон орлого буюу хойшлогдсон орлого бий болно. Хэдийгээр төлбөрийг нь авсан боловч бараа бүтээгдэхүүнээ өгөөгүй, ажил үйлчилгээ үзүүлээгүй байгаа тул урьдчилж орсон орлогыг борлуулалтын орлого биш харин өглөг гэж үздэг. Бараа, үйлчилгээ нийлүүлсэн үед борлуулалтын зарчмаар урьдчилж орсон орлогыг тайлант хугацааны орлогод тооцож, өрийг багасгах бичилт хийнэ. Жишээ нь: 'ЧУШАТ" компани V сард ирэх сарын 20,000,000 төгрегийн онгоцны тийзийг урьдчилан борлуулсан. Урьдчилж орсон орлогыг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Менгөн хөрөнгө Кт Урьдчилж орсон орлого Тус компани нь VI сард зорчигчдыг тээвэрлэсний дараа Урьдчилж орсон орлогыг тайлант хугацааны орлого болгож бүртгэл тайланд тусгана. Дт Урьдчилж орсон орлого Кт Борлуула тьш орлого Цалинтай холбоотой өглог Ажиллагсдад олгох цалин хелсийг хийсюэр, цагаар, бусад хэлбэрээр хөдөлмөрийн үр дүнд тохируулан олгоно. Нормчилж болох ажилд хийснээр, норм тогтоох боломжгүй

цагаар цалин тооцно.

Тодорхой боловсрол, тусгай мэргэжил үл шаардагдах энгийн ажил гүйцэтгэсэн ажилтанд олговол зохих цалин хөлсний хамгийн бага хэмжээг хөдөлмөрнйн хөлсний доод хэмжээ гэнэ. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг амьжиргшшы баталгаажих доод түвшингээе багагүйгээр тогтоох зарчмыг барммталпа. Амьжиргааны баталгаажих доод тукшинг Засгийн газраас тогтооно. Хөдөлмөрийн зардал нь үндсэн 3 элементээс бүрдэнэ.

1 Үндсэн цалин холс буюу шууд хөдөлмөрийн зардал, 2 Нэмэлт цалин хөлс буюу шууд бус хөдөлмөрийн зардал,

3 Хөдөлмөртэй холбог дох бусад зардал. Үндсэи цалинхөлс нь гүйцэтгэсэн ажил, ажилласанцагтнътооцожолгодог хөлс юм. Энэ цалин хөлсийг ажлын норм болон суурь үнэлгээгээр тооцож олгох бөгөөд үүнийг аж ахуйн нэгж бүр ажлын төрөл, үйл явц, түүний ангилал бүрээр тогтоож мөрдөнө. Нэмэлт цалин хөлс нь илүү цагийн хөлс, амралтын хөлс, амралт баяр ёслолын өдөр ажилласны хөлс, удаан жил ажилласны нэмэгдэл, ажлын үр дүнгээр олгох бүх терлийн шагнал урамшуулал, ажлаас халагдсаны болон гэнэт чөлөөлөгдсөний тэтгэмж, бусад нэмэгдэл урамшууллаас бүрдэнэ. Хөдөлмөртэй холбогдох бусад зардалд ажиллагсадын цалингаас тооцож байгууллага хариуцаж гөлдөг бүх төрлийн НДШ болон ЭМДШ-ийн зардал хамаарна. Ажиллагчдад олгох цалингийн хэмжээг тэдний гүйцэтгэсэн ажил, эсвэл ажилласан цагт үндэслэн хийснээр, эсвэл цагаар олгох цалингийн системээр олговол зохих дүнг нь тооцоолсны дараа түүнээс нийгмийн дааггалын шимтгэл, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл, хувь хүний орлогын албан татвар цалин хөлсний урьдчилгаа, ажиллагчдаас авах тооцооны авлага зэргийг суутган жинхэнэ олгох цалингийн хэмжээг тодорхойлж, ажиллагчдад бэлэн мөнгөөр тавьж олгох юм уу цахим картанд нь эсвэл үйлчлэгч банкных нь дансанд шилжүүлдэг. Цалин тооцооллын бүх үзүүлэлтийг цалингийн тооцооны

хүснэгт-(үүнийг

бас

цалингийн

цэс,

цалингийн

хүснэгт

гэдэг)-эд

тодорхойлдог бөгөөд тооцоолсон дүнгүүдээр хураангуй ба дэлгэрэнгүй бүртгэлийн дансдад бичнэ. даатгалын шимтгэлийн дүнгээр НДШ, ЭМДШ-шн өглөг дансны кредитээс; д) Хувь хүний орлогын албан татварын дүнгээр Хувь хүний орлогын албан татварын өглөг (ХХОАТ) дансны кредитээс; е) Цалин хөлсний урьдчилгаа олгох үед Касс дансны кредитээс Цалин хөлсний урьдчилгаа дансны дебетэд бүртгэх ба сарын эцэст цалин хөлсний тооцоо хийх үед Цалш хөлсний уръдчилгаа дансны кредитээс Цалин хөлсөөрх өглөг дансны дебетэд бичилт хийж, олгохоор тооцоолсон цалингийн дүнг лорогдуулдаг. ж) Бусад суутгал: Ажиллагчдын цалин хөлснөөс тухайн ажиллагчийн буруугаас байгууллагад учирсан хохирлыг нөхүүлэх төлбөр, албан томилолтын урьдчилгааны үлдэгдэл зэргийг холбогдох хууль тогтоомжийн заалт, шүүхийн шийдвэр, хохирол учруулсан тухайд тогтоосон акт-нотолгоо, ажиллагчийн өөрийнх нь хүсэлт гэхчлэнг үндэслэн суутгана.

з) Олгохоор тооцоолсон цалингаас дээрх бүх суутгалыг хасаад үлдсэнийг нь ажиллагчдад гарт олгох (цалин хөлсний) дүн гэдэг, Ажиллагчидад жинхэнэ олгох мөнгийг кассаас бэлэн мөнгөөр эсвэл харилцахаас шилжүүлж олгоно, Мөн

ажиллагсадтай

холбогдох

дараах

өглөгүүдийг

богино

хугацаат

өглөгт

хамааруулна.

1 Нийгмийн даатгалын шимтгэл, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл, хувь хүний орлогын албан татварын өглөг; 2 Тэтгэвэрийн дараах тэтгэмжийн өглөг; 3 Цалинтай чөлөөний зардалд хамаарах өглөг; 4 Шагналын өглөг гэх мэт. Цалингийн суутгалын хамгийн нийтлэг хэлбэр нь хувь хүний орлогын албан татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэл, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэл, үйлдвэрчний эвлэлийн татвар байна. Ажилчдын цалингаас суутгасан боловч төрийн зохих байгууллагад шилжүүлээгүй суутгалын хэмжээгээр тайлант хугацааны эцэст богино хугацааг өглөгийг бүртгэлд тусгана. Ажилтнуудыг ажилуулсаныхаа төлөө ажил олгогч хариуцаж төлөх Нийгмийн даатгалын шимтгэл, Эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийг "Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн өглог", 'Эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн өглөг" дансны кредитээс дараах зардлын данснуудын дебетэд хуваарилан бичнэ 

Үйлдвэрлэлийн шууд ба шууд бус хөдөлмөрийн зардлын дүнгээс тооц- сон



хэмжээгээр "Үйлдвэрлэлийн бусад зардал" дансны дебетэд; Борлуулалтын хөдөлмөрийн зардшлн дуноэс гооцсон хэмжээгээр "Вор-



луулалтын нийгмийн даатгалын шимтгэлийн зардал" дансны дебегэд; Ерөнхий удирдлагын хөдөлмөрийн зардлын дүнгээс тооцсон хэмжээгээр



"Удирдлагын нийгмийн даатгалын шимтгэлийн зардал" дансны дебетэд; Үндсэн биш үйл ажиллагаатай холбогдон гарсан цалингийн дүнгээс тооцсон хэмжээгээр бусад холбогдох зардлын дансны дебетэд тус тус хуваарилан бичнэ. Амралт, баяр ёслолын өдөр гэх мэт ажиллаагүй хугацаанд ажилчдад цалин олгодог бөгөөд үүнийг цалинтай чөлөө гэж нэрлэдэг. Дараах нөхцөлүүд бүгд хангагдсан үед ирээдүйн цалинтай чөлөөний зардалд хамаарах өглөгийг хуримтлуулан бүртгэхийг шаарддаг.

1

Ажилчдын өмнө ажилласан хугацаанаас хамаараад ирээдүйд ажилчдад цалинтай чөлөө олгох ажил олгогчийн үүрэг хариуцлага үүссэн байх,

2

Ажил олгогч нь ирээдүйд цалинг төлөх нь нилээд магадлалтай байх,

3

Ирээдүйд төлөх цалингийн хэмжээг үндэслэлтэй тооцох боломжтой байх.

Эхний 2 нөхцөл хангагдсан боловч, 3 дахь нөхцөл хангагдаагүйгээс ажил олгогч нь ирээдүйн цалинтай чөлөөний зардалд хамаарах өглөгийг хуримтлуулан бүртгээгүй бол энэ талаар санхүүгийн тайланд нэмж тодруулах шаардлагатай. Цалинтай чөлөөний зардал ба холбогдох өглөгийг ажилчид уг цалинг авах эрх үүссэн тухайн жилд тооцож тодорхойлж бүртгэх хэрэгтэй.

5. Ноогдол ашгийн өглөг Компанийн захирлуудын зөвлөлөөс гаргаж буй шийдвэрийг үндэслэн компани хувьцаа эзэмшигчиддээ олгож буй ашгийн хуваарилалтыг ноогдол ашиг гэнэ. Хувьцаа эзэмшигчиддээ ноогдол ашиг хуваарилахаар зарласан үед ноогдол ашгийн өглөг үүснэ, Ихэнх нөхцөлд ноогдол ашгийг зарласнаас хойш нэг жилийн дотор (ихэвчлэн 3 сарын дотор) олгодог учраас ноогдол ашгийн өглөгийг богино хугацаат өглөгт хамааруулна. Мөнгөөр олгох ноогдол ашгаас гадна ноогдол ашгийн дараах хэлбэрүүд байдаг.

1 Хөрөнгөөр олгох ноогдол ашиг, 2 Өглөг болгосон ноогдол ашиг, 3 Хувьцаагаар олгох ноогдол ашиг. Захиралуудын зөвлөлөөс ноогдол ашгийг олгохоор зарлаагүй үед ноогдол ашгийг өглөгийг бүртгэхгүй. Зөвхөн зарласан ба олгосон өдрийн хооронд өглөгтэй гэж бүртгэлд тусгана. ОУБС 10 "Балансын дараах үйл явдал"-д зааснаар балансын өдрийн дараа боловч тайлангийн өдрийн өмнө зарласан ноогдол ашгийг балансын өдрөөр ноогдол ашгийг өглөг гэж бүртгэх шаардлагагүй бөгөөд энэ талаар санхүүгийн тайланд пэмж тодруулна. Өөрөөр хэлбэл, ноогдол ашгийг балансыг батамжлах үед голдуу зарладаг учраас балансын өдрөөрх өглөг гэж буцаан залруулах шаардлагагүй. Жишээ нь: "Алтан" компани 2008.02.10-нд хувьцаа эзэмшигчиддээ 3,000,000 төгрөгийн ноогдол ашиг олгохоор зарлаж, хувьцаа эзэмшигчиддээ бүртгэж эхэлсэн. 2008 оны III сард ноогдол ашгийг тарааж дууссан, 2008.02.10-нд хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Хуримтлагдсан ашиг Кт Ноогдол ашгийн өглөг

3,000,000 3,000,000

2008 оны III сард ноогдол ашиг тараасан үед хийгдэх дансны бичилт нь: Дт Ноогдол ашгийн өглөг Кт Мөнгөн хөрөнгө

3,000,000 3,000,000

Захирлуудын зөвлөл ашиг хуваарилахыг зөвшөөрч, албан ёсны шийдвэр гаргах хүртэл давуу эрхтэй хувьцаанд төлөх хуримтлагдсан боловч зарлаагүй ноогдол ашгийг өглөг гэж үзэхгүй. Харин төлөогүй, хуримтлагдсан ноогдол ашгийн дүнг нэмж тодруулна. Ноогдол ашигт компанийхаа хувьцааг тараахаар зарласан үед ноогдол ашигт хуваарилах энгийн хувьцааг хувьцаа эзэмшигчийн өмч хэсэгт тайлагнана.

Ноогдол

ашгийн

бүртгэлийн

талаар

энэ

сурах

бичгийн

"Хуримтлагдсан ашгийп бүртгэл" бүлэгт дэлгэрэнгүй тайлбарласан байгаа. Бусад өглөг Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад дээрх өглөгүүдээс гадна түрээсийн өглөг, торгуулийн өглөг, хүүний өглөг, банкны овердрафт, татварын өглөг гэх мэт өглөгүүд үүсдэг. Мөн хуримтлагдсан өглөг гэсэн ойлголт байдаг. Тайлант хугацааны эцэст хийгддэг тохиргоо бичилтийн нэг зорилго нь бүртгэгдээгүй буюу хуримтлагдсан өглөгийг тооцож бүртгэх явдал юм. Ийм өглөгүүдийн хувьд өр үүсэх ажил гүйлгээ аль хэдийн гарчихсан мортл о нягтлан бодох бүртгэлд тусгагдаагүй байдаг. Хуримтлагдсан оглегг тайлант хугацааны эцэсг тооцож бүртгэдэг цалингийн өглөг, зээлийн х\ упий эглөг, орлогын татварын өглөг гэх мэт өглөгүүд хамаарна. Жишээ нь: "Ачлал" комлани 2008.09.3 5-нд банкнаас сарын 5 хувийн хүүтэй; 10,000,000 төгрөгийн зээл авсаи !Х/'30-нд Ш улнрлын санхүүгийн тайлан гаргах үед 15 хонопшн хуримтлагдсан хүүний зардлыг тооцож бүртгэнэ. Хуримтлагдсан хүүний зардал - 10.000,000 х 5% : 2 - 250,000 болох ба энэ нь :сагас сарын хүү юм. Хуримтлагдсан хүүний зардлыг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Хүүний зарлал Кт Хүүний өглөг

250,000 250,000

Татварын өглөг Энэ бүлэгт аж ахуйн нэгж байгууллагын орлогын албан татвар, нэмэгдсэн өртгийн албан татварын бүртгэлийн талаар авч үзье. Аж ахуйн нэгж байгууллагын орлогын албан татварын бүртгэлийг тооцоолсон өглөгийн бүртгэл гэсэн дараагийн хэсэгттайлбарласан. Бусад татварын бүртгэлийг "Татварын бүртгэл" бүлэгт авч үзсэн байгаа. Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын өглөг (НӨАТ-ын өгяөг)

Монгол улсын нутаг дэвсгэрт бараа импортлож байгаа, түүнчлэн бараа үйлдвэрлэн борлуулж, ажил гүйцэтгэж, үйлчилгээ үзүүлж байгаа иргэн, хуулийн этгээд нэмэгдсэн өртгийн албан татвар төлөгч байна. Жилийн 10,000,000 ба түүнээс доош төгрөгийн татвар ноогдох борлуулалтын орлоготой үйлдвэр үйлчилгээ эрхлэгчидийг НӨАТ-ын хуулинд заасны дагуу энэ татвараас чөлөөлдөг. Нэмэгдсэн өртгийн татварын хувь хэмжээ 10 хувь байна. Үндсэндээ НӨАТ-ыг эцсийн хэрэглэгч буюу компаниас бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ худалдан авч байгаа худалдан авагч төлнө. Компани НӨАТ-ыг худалдан авагчдаас цуглуулан авч татварын байгууллагад шилжүүлэх үүрэг хүлээдэг. Компани худалдан авагчдаас цуглуулж авсан НӨАТ-ыг татварын байгууллагад шилжүүлэх хүртэл өглөг хэлбэрээр бүртгэнэ. Компани тухайн сард борлуулсан бараа, хэрэгжүүлсэн үйлчилгээнд ноогдох НӨАТ-ыг дараа сарын 10- ны дотор татварын багууллагад шилжүүлэх үүрэгтэй. Үүнд тухайн сард борлуулсан бараа үйлчилгээнд ноогдох НӨАТ-аас тухайн сард бусад байгууллага, хувь хүнээс худалдаж авсан бараа материал, үйлчилгээнд төлсөн НӨАТ-ыг суутгаж үлдсэн дүнг төсөвт шилжүүлнэ, Жишээ нь: "Миний дэлгүүр" нь НӨАТ төлөгч компани. 2008 оны X сард НӨАТ төлөгчөөр бүртгэгдсэн компаниудаас нийтдээ 11,000,000 төгрөгийн бараа татан авч 13,200,000 төгрөгөөр борлуулсан. Барааг гаднаас худалдаж авсан, борлуулсан үнийн дүнд НӨ АТ орсон байгаа. Энэ ажил гүйлгээг бүртгэхийн тулд бараагхудалдаж авсан, борлуулсан үнийн дүнд орсон НӨАТ-ыг тооцох хэрэгтэй. Барааг худалдаж үнэ 10,000,000 (11,000,000:1.1) болох тул гаднаас худалдаж авсан барааны үнийн дүнд орсон НӨАТ 1,000,000 (11,000,000-10,000,000) байна. Дэлгүүрээр барааг борлуулсаны үнэ 12,000,000 (13,200,000:1.1) болох тул борлуулалтын үнийн дүнд орсон НӨАТ 1,200,000 (13,200,000-12,000,000) байна. Гаднаас бараа татан авах үед хийх дансны бичилт нь: Дт НӨАТ-ын авлага Дт Бараа Кт Мөнгөн хөрөнгө

1,000,000 10,000,000 11,000,000

Дэлгүүрээр барааг борлуулах үед хийх дансны бичилт нь: Дт Борлуулалтын өртөг Кт Бараа Дт Мөнген хөрөнгө

10,000,000 10,000,000 13,200,000

Кт Борлуулалтын орлого Кт НӨАТ өглөг

12,000,000 1,200,000

"Миний дэлгүүр" борлуулсан бараанд ноогдох 1,200,000 төгрөгийн НӨАТ-аас гаднаас барааг татаж авах үед төлсөн 1,000,000 төгрөгийн НӨАТ-ыг суутгаж үлдсэн 200,000 төгрөгийн НӨАТ-ыг дараа сарын 10- ны дотор төсөвт шилжүүлэх үүрэгтэй.

§ 3. Тооцоолсон өглөг, түүний бүртгэл

Бизнесийн үйл ажиллагааны эцсийн үр дүнгээс шалтгаалан төлогдех дүн нь тодорхой болдог өглөгийг тооцоолсон өглөг гэнэ. Өөрөөр хэлбэл тооцоолсон өглөг гэдэг нь тодорхой хугацаа өнгөрсөний дараа төлох дүн нь тодорхой болдог өглөг юм. Ийм өглөгт аж ахуйн нэгж байгууллагын орлогын албан татварын өглөг, ажилчдад олгох шагналын өглөг, эд хөрөнгийн ашиглалтын татварын өглөг, ээлжийн амралтын цалингийн өглөгийг хамааруулна. Эдгээр өглөгүүдийн талаар дэлгэрүүлэн авч үзье.

4ж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын өглөг Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар гэдэг нь аж ахуйн нэгжийн тайлант лшлд олсон ашигт ноогдуулж буй татварыг хэлнэ. Татварын хэмжээ нь тайлант килийн эцэс хүртэл тодорхойгүй байдаг бөгөод энэ нь үйл ажиллагааны үр дүнгээс хамаарна, Гэвч татварыы хуулийн дагуу жилийн эцсийн үр дүн гарахапс емнө улирал бүр татвнрын урьдчилгаа төлөхшаардлагатайболдог, Одоомөрдөжбуй Ажахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулийн дагуу аж ахуйн нэгж байгууллагын татвар ноогдуулах жилийн орлогод доорх шатплаар татвар ноогдуулна.

0-3 тэрбум төгрөгний албан татьар ноогдуулах жилийн орлогод 10 хувиар; 3 тэрбум тегрөгнөөс дээш төгрөгийн албан татвар ноогдуулах жилийн орлогод 300 сая төгрог дээр 3 тэрбум гөгрөгнөөс дээш давсанорлогын дүнгийн 25 хувиар нэмж албан татвар ноогдуулна.

Жишээ нь: "Мандал" компанийн татвар ноогдох жилийи орлого 3,200,000,000 бол хэдэн төгрөгний татварыг төсөвт шнлжүүлэх шаардлагатай вэ гэдгийг тооцъё. Татварын зардал-3,000,000,000x10%+200.000,000x25%<?50,000,000 Дт Орлогын татварын зардал Кт Орлогын татварын өглөг

350,000,000 350,000,000

350,000,000 төгрөгийн татвараас жилийн туршид, улирал бүр урьдчилан төлсөн татварыг суутгаж үлдсэн дүнг төсөвт шилжүүлнэ. Хөрөнгийн татварын вгпөг Хөрөнгийн татварт автотээврийн болон өөрөө явагч хэрэгслийн татвар, бууны татвар, үл хөдлөх хөрөнгийн татвар гэх мэт татварууд хамаарна, Аж ахуйн нэгжүүд эзэмшиж буй хөрөнгийн дүнгээс тодорхой хувиар тооцож татвар төлж байдаг. Хөрөнгийн төрлөөс хамаарч татварын хэмжээ өөр өөр байна. Ихэнх нөхцөлд тухайн тайлангийн хугацаанд хэдий хэмжээний татвар төлөх нь тайлант жилийн эцэс хүртэл тодорхойгүй байдаг тул урьд оны жишгээр тооцож урьдчилан бүртгэлд тусгадаг. Жишээ нь: "Мандал" компани нь улирал бүр санхүүгийн тайлангаа гаргадаг бөгөөд 2008 оны туршид 10,000,000 төгрөгийн хөрөнгө ашигласны татварт 100,000 төгрөг төлсөн байна. 2009 онд хөрөнгийн татварт хичнээн төгрөг төлөх нь жилийн эцэст тодорхой болох тул 2009 оны I улиралын хөрөнгийн татварын зардлыг өмнөх оны жишгээр тооцож 25,000 (100,000:4 улирал) төгрөгөөр тооцож бүртгэнэ. Дт Хөрөнгийн татварын зардал

25,000

Кт Тооцсон хөрөнгийк татварын өглөг

25,000

Хөрөнгийн татварыг дараа улирлын эхний сарын 10-ны дотор шилжүүлэх үүрэгтэй гэвэл 2009.04.10-ны дотор I улирлын татварыг татварын байгууллагад шилжүүлнэ. Энэ мэтчилэнгээр 2009 оны II, III улирлын татварыг тооцож төлсөн гэе. 2009 оны XII сард засгийн газраас 2009 онд 1,000 төгрөгийн хөрөнгө тутмаас 11 төгрөгийн татвар авахаар зарласан. 2009 оны хөрөнгийн дүн 2008 онтой тэнцүү 10,000,000 байсан гэе. Энэ нь "Мандал" компанийн хөрөнгийн татварын бодит дүн нь ^ухайн жилд 110,000 (10,000,000:1,000x11) буюу нэгулиралд ноогдох нь 27,500 (110,000:4 улирал) болно. 2009 оны эхний гурван улиралд улирал бүр хөрөнгийн татвараа 2,500 (27,500-25,000) төгрөгөөр буюу нийт 7,500 (2,500x3)

төгрөгөөр дутуу тооцсон байна. Иймд 2009.12.31-нд IV улиралын хөрөнгийн татвар болох 27,500 дээр өмнөх улирлуудад дутуу иуртгэсэн /,мн) төгрөгийг нэмсэн дүнгээр дараах дансны бимилтийг хийнэ. Дт Хөрөнгийн татварын зардал

35,000'

Кт Тооцсон хөрөнгийн татварын өглөг

35,000

' Хөрөнгийн татварын зардал=27,500+7,500=35,000 Ээлжийн амралтын цалннгийн өглөг Ажилчид ээлжийн амралт авах эрхээ хэрэгжүүлсэн тайлант хугацаанд урьдчилан амралтын цалингийн нө§ц (өглөг) үүсгэж, зардал бүртгэх нь орлого зардлыг уялдуулан бүртгэлд тусгах ач холбогдолтой. Жншээ нь: Шинэ ажилчин ажил лаж эхлээд хоёр дахь жилийн эхэнд ажлын 15 хоногийн ээлжийн амралт авах эрхтэй болдог гэе. Энэхүү амралтын цалин нь компанийн хувьд ажил эрхлэлтийн эхний жилийн зардал гэж үзнэ. Амралтын цалингийн зардлыг ажилтны одоогийн цалингийн түвшин, эсвэл ирээдүйн амралт авах үеийн цалингийн урьдчилан тооцоолсон түвшинг ашиглаж хуримтлуулж бүртгэнэ. Компаниуд ихэнх нөхцөлд одоогийн цалингийн түвшинг ашигладаг. Жишээ нь: "Алтай" компани 2008.01,02-нд үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн, Компани 4 ажилчинтай. Ажилчин тус бүрийн сарын цалин 500,000 төгрөг. 2008 онд бүх ажилчид амраагүй. 2009 онд нэг ажилчны сарын цалин 520,000 болсон үед бүх ажилчид амраягаа авсан. Ажилчин бүр ажлын 15 хоног буюу 3 долоо хоног амрана. Ажилчид 2009 онд амрах эрхээ 2008 онд хэрэгжүүлсэн гэж үзэж 2008.12.31-нд хуримтлагдсан амралтын цалинг тооцож бүртгэнэ. 2008 онд нэг ажилчин долоо хоногт 125,000 (500,000 : 4 долоо хоног); 3 долоо хоногг 375,000 (125,000 х 3 долоо хоног)

төгрөгийн

цалин

авсан

байна.

Иймд

4

ажилчны

3

долоо

хоногтхамаараххуримтлагдсан цалингийн зардал нь 1,500,000 (375,000 х 4 хүн) байна. 2008.12.33-нд хуримтлагдсан цалингийн зардлыг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Цалингийн зардал Кт Амралтын цалингийн өглөг

1,500,000 1,500,000

2008.12.31-нд компани ,500,000 төгрөгийн өглөгийг балансын. богино хугацаат өглөг хэсэгт тайлагнана. 2009 онд нэг ажилчны сарын цалин 520,000 болсон үед бүх ажилчид амралтаа авсан гэсэн учраас цалингийн зардалд төлсөн мөнгө 1,560,000 (520,000 : 4

долоо хоног х 3 долоо хоног х 4 хүн) болсон гэе. Төлсөн мөнгө ба амрал гын цалингийн өглөгийн зөрүүг тайлант хугацааны цалингийн зардал гэж үзнэ, Амралтын цалингийн өглөгийг амралт авах эрх хэрэгжсэн хугацаанд хүчин төгвлдөр байгаа цалингийн түвшинг ашиглаж хуримтлуулсан, хариы гөлсөн мөнгө нь амарсан хугацаанд хүчин төгөлдөр байгаа цалингийн түвшинд үндэслэсэн учраас ийм зөрүү гарсаг оайна. Амралтын цалин олгох үед үеийн дансны бичилт нь: Дт Амралтьш цалингийн өглөг Дт Цалингийн зардал Кт Мөнгө

1,500,000 60,000' 1,560,000 ' 1,560,000-1,500,000=60,000

2008 онд Амралтын цалингийн өглөгийг хуримтлуулан бүртгэхдээ 2009 оны цалингийн түвшинг ашигласан бол 2009 төлсөн мөнгө нь хуримтлуулсан өглөгтэй тэнцүү байх байсан. Ажилчдад олгох шагналын өглөг Практикт компаниуд сайн ажилласан ажилчиддаа үндсэн цалин хөлс дээр нэмж шагнал олгож урамшуулдаг. Ажилчдад олгох шагналын хэмжээ нь компанийн тайлант хугацааны борлуулалтын орлого, үйлдвэрлзсэн бүтээгдэхүүн эсвэл үйл ажиллагааны эцсийн үр дүн болох цэвэр ашиг гэх мэт үзүүлэлтүүдээс хамаарч байдаг. Шагналын хэмжээг борлуулалтын орлого, үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээс тооцох нь хялбар байдаг бөгөөд цэвэр ашгаас тооцоолох нь нилээн төвөгтэй. Учир нь шагналын зардал нь тагвар ноогдох орлогоос хасагдах зардал болох тул шагнальгг хассаны дараа цэвэр ашгийн дүнг тодорхойлно. Компанийн цэвэр ашгаас шагналын зардлыг тооцоолох олон хувилбар байдаг. Үүнд: a. Шагналын зардал болон татварын өмнөх цэвэр ашгаас шагнал тооцох; b. Татварын өмнөх, шагналын зардлын дараах цэвэр ашгаас шагнал тооцох; c. Шагналын зардлын өмнөх, татварын дараах цэвэр ашгаас шагнал тооцох; d. Шагналын зардлын болон гатварын дараах цэвэр ашгаас шагнал тооцох. Дээрх 4 нөхцөл тус бүрт шагналын зардлын хэмжээг хэрхэн тооцохыг дараах хүснэгтэнд харуулав.

i. Шагналын зардал болон татварын өмнөх цэвэр ашгаас шагнал Ш А х в тооцох ii. Татварын өмнөх, шагналын зардлын дараах цэвэр ашгаас шагнал Ш=( А-Ш) х в тооцох iii. Шагналын зардлын өмнөх, татварын дараах цэвэр ашгаас шагнал Ш=(А-Т) х в тооцох iv. Шагналын зардлын болон татварын дараах цэвэр ашгаас шагнал Ш=(А-Ш-Т) х в гооцох Үүнд: Ш-Шагналын хэмжээ(төгрөгөөр)в-Шагнал тооцох хувь А-Татвар ба шагнальш өмнөх цэвэр ашиг Т-Орлогын татварын хэмжээ (төгрөгөөр) Шагналын зардал нь татвараас хасагдах зардал тул орлогын албан татварыг дараах байдлаар тооцоолно. Татварын түвшинг (!) гэж ү Т=1х(А-Ш) Жишээ нь: "Угалз" компанийн шагнал болон татварын өмнөх цэвэр ашш 40,000,000; шагнал 20%, татварын түвшин 10% гэвэл дараах нөхцөл тус бүрээр ажилчдад олгох шагнал ба татварын зардлыг тооцох.

1

Компани шагнал болон татварын өмнөх цэвэр ашгаас шагналын зардлыг тооцоолдог.

2

Компани татварын өмнөх, шагналын дараах цэвэр ашгаас шагналын зардлыг тооцоолдог.

3

Компани шагналын өмнөх, татварын дараах цэвэр ашгаас шагналын зардлыг тооцоолдог.

4

Компани шагнал болон татварын дараах цэвэр ашгаас шагналын зардлыг тооцоолдог.

1-р нөхцөл: Ш =Ах в 40,000,000 х 20% = 8,000,000 Т = tx (А-Ш) - (40,000,000 - 8,000,000) х 10% = 3,200,000 Тооцоолсон шагнал болон татварын зардлын хэмжээгээр улирал бүр дараах тохиргоо бичилтийг хийнэ. Дт Шагналын зардал Кт Шагналын өглөг

8,000,000 8,000,000

Дт Татварын зардал

3,200,000

Кт Татварын өглөг

3,200,000

2-р нехцөл: Ш = (А - Ш) х в = (40,000,000 - Ш) х 20% Ш = 8,000,000 - 0.2Ш

1.2Ш = 8,000,000

Ш=б,666,667

Т= Г х (А-Ш) = (40,000,000 - 6,666,667) х 10% = 3,333,333 3-р нөхцол: Ш = (А - Т) х в ба Т ~ 1 х (А - Ш) гэсэн хоёр тэгшитгэлийг ашиглан дараах үндсэн г)гшитгэлийг I ргана. Ш = (А-1 х (А Ш)) х в Ц1 = (40,000.000 - 0.1 х (40,000,000 Ш)) х 0,2 Ш = (40,000,000 - 4,000,000 + 0.1Ш) х 0,2 Ш = 7,200,000 + 0.02Ш 0.98И1 - 7,200,000 Ш-7,346,939 Т= 1х (А - Ш) = 0.1 х (40,000.000 - 7,346,939) = 3,265,306.10 4-р нөхцөл: Ш=(А - Ш - Т) х в ба Т = I х (А - Ш) гэсон хоёр тэгшитгэлийг ашиглан дараах үндсэн тэгшитгэлийг гаргана, Ш = (А - Ш - * х (А - Ш)) х в Ш = (40,000,000 - Ш - 0.} X (40,000,000 - Ш)) х 0.2 Ш - (40,000,000 - Ш - <4,000.000 + 0.1Ш) х 0.2 Ш = (36,000,000 •• О.УШ) х 0.:Ш = 7,200,000 - 0.18Ш 1.18Ш ~ 7,200,000 Ш-6,101,695 Т = I х (А - Ш) = 0.1 х (40,000,000 - 6,101,695) = 3,389,830.50 Шагналын өшөгийг балансад богино хугацаат өглөг хэсэгт тайлагнана. Жилд нэг удаа ажилчдад шагнал олгодөг үед улирал бүр эсвэл сар бүр шагналын өглөгийг тохируулан бүртгэх боловч бодитойгоор олгох шагналын хэмжээ тайлант жилийн эцэст тодорхой болно.

§ 4. Болзошгүй өглог, түүний бүртгэл

Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад урьд өмнөх хийж гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээнээс хамаарч ирээдүйд гарч болзошгүй гарзаас үүсэх өглөгийг урьдчилан тооцож бүртгэлд тусгахыг болзошгүй өглөг гэнэ. Болзошгүй өглөгийг бүртгэхэд төлбөр хүлээн авагч болон өглөг төлөх өдрийг тодорхой мэдэх шаардлагагүй бөгөөд мөн мэдэх боломжгүй байдаг. Болзошгүй өглөгийн бодит дүн, төлбөр хүлээн авагч болон төлбөр хийгдэх өдөр нь ирээдүйд тодорхой болно. Болзошгүй өглөгт баталгаат засварын өглөг,

урамшуулалын өглөг, шүүхийн зарга, нэхэмжлэлээс үүсэх өглөг гэх мэт өглөгүүд хамаарна. Дараах 2 нөхцөл хангагдаж байгаа үед болзошгүй гарзаас үүсэх болзош- гүй өглөгийг урьдчилан тооцож бүртгэлд тусгана. Үүнд: i. Санхүүгийн тайланг хэвлэн нийтлэхээс өмнөх бэлэн байгаа мэдээлэл нь санхүүгийн тайлангийн өдрөөр болзошгүй өглөг үүсэх магадлал их гэдгийг илэрхийлж байх, ii. Болзошгуй өглөгийн дүнг үндэслэлтэй зөв тооцоолох боломжтой байх. Дээрх 2 нөхцөлийн аль нэг нь биелэгдэхгүй байгаа үед болзошгүй өглө- гийг гооцож бүртгэхгүй. Болзошгүй өглөг нь тооцоолсон өглөгүүдтэй адил урьдчилан тооцогдох өглөг боловч ирээдүйд үүсэх их магадлалаас хамаарч бүртгэгддэг өглөг юм. Дээрх 2 нөхцөлийг хангасан эсвэл аль нэг нөхцөлийг хангасан, өөрөөр хэлбэл бүртгэсэи болон бүртгээгүй бүх болзошгүй өглөгийг санхүүгийн тайланд нэмж тодруулна. Жишээ нь: "Уран гар" компани 2008 оны жилийн эцсийн санхүүгийн тайландаа доор өгөгдсөнөөр болзошгүй өглөгийг нэмж тодруулсан.

"Уран гар" коипани Болчошгүй өглөг: .

2008.10.10-наас 2008.12,31 -ний өдрийн хооронд зарим нэгэн бэлтгэн нийлүүлэг- чид чанарын шаардлага хангаагүй түүхий эд материал нийлүүлснээс болж манай компанийн эцсийн бүтээгдэх\үний чанарт муугаар нелөөлоөн. Манай компани энэ.бүтээгдэхүүнээ зах аээлээс гатан авч,

худалдан

авагчдад

учирсан

гарзыг

нөхөхөд

12,000,000

төгрөг,.зарцуулна гэж тооцоолж байгаа богөод уг зардлыг тайлаит хугацааньс үйл ажиллагааны бус зардалд шингээсэн Баталгаа бУ ЮУ батадгаат засварын запдлын өглог Зарим компаниуд худалдан авагчидаа урамшуулахын тулд борлуулсан бараа бүтээгдэхүүн, хэрэгжүүлсэн үйлчилгээндээ чанарын баталгаа гаргадаг. Жишээ нь: барааг борлуулсанаас хойшхи тогтоосон хугацаанд аливаа эвдэрсэн сэлбэгийг үнэ төлбөргүй сольж өгөх, шаардлагатай засвар үйлчилгээг үнэ хөлсгүй гүйцэтгэх гэх

мэт. Өгсөн багалгааг хэрэгжүүлэ- хийн тулд ирээдүйд компани ихээхэн хэмжээний зардлыг гаргана. Иймд компаниуд орлого зардлыг уялдуулах зарчимд нийцүүлэн

ирээдүйд

гарах

баталгаатзасварын

зардлыгурьдчилан

тооцож,

борлуулалт хийсэн тайлант үеийн зардалд оруулж бүртгэнэ. Баталгаат засварын хугацаанд засварт ирсэн бүтээгдэхүүний зарим нь бага хэмжээний засварыг шаардаж байхад зарим нь ихээхэн хэмжээний засварыг шаардаж бо тно, Иймд өнгөрсөн хугацаанд бараа, бүтээгдэхүүнийг засахад гарсан дундаж зардалд үндэслэн ирээдүйн баталгаат засварын зардлыг урьдчилан тодорхойлно. Нягтлан бодох бүрггэлд баталгаат засварын зардлыг бүртгэх 2 арга байдаг.

1 Мөнгөн суурьт арга, 2 Хуримтлуулан тооцолтын суурьт арга. Мөнген суурьт арга Энэ аргын үед батгагаат засварыы зардлыг бодитойгоор гарсан үед нь бүртгэнэ. Энэ арга нь тайлант хугацаанд борлуулсан бараа бүтээгдэхүүнд хамаарах ирээдүйн баталгаат засварын зардлыг урьдчилан тооцож бүртгэдэггүй учраас орлого зардлыг уялдуулах зарчимтай нийцэхгүй. Мөнгөн суурьт аргыг ирээдүйдбаталгаатзасварын зардал гарах магадлал бага эсвэл уг зардлын дүнг ул үндэслэлтэй тооцоолох боломжгүй үед ашигладаг. Зөвхөн орлогын татварын зорилгоор энэ аргын хэрэглээг зөвшөөрдөг бөгөөд нягтлан бодох бүртгэлийн зорилгоор ирээдүйд гарах баталгаат зардал нь их бус хэмжээтэй эсвэл баталгаат хугацаа нь харьцангуй богино үед хэрэглэхийг зевшөөрдөг.

Хуримтлуулан тооыолтын суүрьт арга Тайлант хугацаанд борлуулсан бараа, үйлчилгээнд хамаарах ирээдуйн баталгаат засварын зардлын дүнг үндэслэлтэй тооцоолох боломжтой, худалдан авагчид баталгаат засварын хугацаанд эвдэрсэн бараагаа засуулахаар ирэх магадлал их бол хуримтлуулан тооцолтын суурьт аргыг хэрэглэнэ. Энэ аргын үед борлуулалт хийсэн тайлант хугацаанд уг борлуулалттай холбогдон ирээдүйд гарч болзошгүй баталгаат

засварын

зардлыг

урьдчилан

тооцож

тайлант

хугацааны

үйл

ажиллагааны зардалд шингээдэг. Энэ арга нь ОУБС 37 "Нөөц, болзошгүй өглөг ба болзошгүй хөрөнгө"-тэй нийцдэг. Ирээдүйд хэдий хэмжээний баталгаат засварын зардал гарч болох вэ гэдгийг тооцохдоо өмнөх жилүүдийн туршлага дээр үндэслэн эхлээд баталгаат засварын хугацаанд борлуулсан бүтээгдэхүүнээс хэд нь засвар

хийлгэхээр ирэх магадлалтай вэ гэдгийг тооцно. Дараа нь нэг бүтээгдэхүүнд дунджаар хэдэн төгрөгний засварын зардал гарах вэ гэдгийг тодорхойлно. Өмнөх жилүүдийн баталгаат засварын дундаж зардлыг тооцоонд шууд ашиглаж болно эсвэл ирээдүйн нөхцөл байдалд тохируулан өөрчилж ашиглаж болно. Жишээ нь: "Номин электроникс" компани 2008 онд 500 нэгж хөргөгчийг нэг бүрийг нь 1,000,000 төгрөгөөр худалдсан. Нэг хөргөгчийн дундаж өртөг 800,000. Баталгаат засварын хугацаа 2 жил. Баталгаат засварын хугацаанд засуулахаар ирсэн хөргөгчийг үнэ төлбөргүй засаж өгдөг. Өнгөрсөн онуудын борлуулалтыг судалж үзэхэд борлогдсон хөргөгчийн дунджаар 10% нь баталгаат хугацаандаа засуулахаар ирсэн байна. Нэг хөргөгчид дунджаар 50,000 төгрөгийн засварын зардал гарсан байна. 2008 онд бодитойгоор гарсан баталгаат засварын зардал 2,000,000 гэвэл мөнгөн суурьт, хуримтлуулан тооцолтын суурьт 2 аргын хувьд харьцуулан дансны бичилтийг хийе. Хуримтлуулан тооцолтын суурьт арга 1

Мөнгөн суурьт арга

Бараа борлуулалтыг бүртгэх дансны бичилт нь: Борлуулалтын орлого = 500ш х 1,000,000 = 500,000,000

Дт Мөнгө/Дансаарх авлага 500,000,000 Кт Борлуулалтын орлого 500,000,000 Дт Мөнгө/Дансаарх аолага Кт Борлуулалтын орлого

500,000,000 500,000,000

Дт Борлуулалтын ертөг 400,000.000 Дт Борлуулалтын өртөг КтБараа 400,000,000 КтБараа

400,000,000

400,000.000

i. 2008 онд бодитойгоор гарсан засварын зардалыг бүртгэх бичилт нь: Дт Баталгаат засварын еглөг 2,000,000 Дт Баталгаат засварын зардал 2,000,000 Кт Мөнгө/ЦалингиЙн өглөг/ Кт Мөнгө/Цалингийн өглөг/ /Сэлбэг х-фэгсэл 2,000,000 /Сэлбэг хэрэгсэл

2,000,000

3. 2008.12,31-ний өдрийн тохируулах бичилт нь: Дт Баталгаат засварын эардал 2,500,0001 Кт Баталгаат засварын өглөг 2,500,000 Баталгаат засварын зардал, өглөгийн тооцоо: Баталгааны хугацаанд засварт ирж болзошгүй хөргөгчний тоо 500ш х 10% = 50ш

Тохируулах бичилт хийхгуй Нэг хөргөгчийг засварлах дундаж зардал Тооцсон баталгаат засварын зардал 50,000 50,000 х 50ш = 2,500,000 Хуримтлуулан тооцолтын суурьт аргын үед Баталгаат засварын өглөг данс эхний үлдэгдэлгүй байсан гэвэл жилийн эцэст энэ дансны үлдэгдэл 500,000 (2,500,0002,000,000)

болно,

Хуримтлуулан

тооцолтын

суурьт

аргын

үед

"Номин

электроникс" компани 2008 оны орлогын тайландаа 2,500,000 төгрөгийн баталгаат засварын зардал, 2008.12,31 -ний балансын богино хугацаат өглөг болон урт хугацаат өглөг хэсэгт тус бүр 250,000 төгрөгийн баталгаат засварын өглөгийг тусгана. Баталгаат засварын хугацаа 2 жил гэсэн учраас баталгаат засварын өглөгийн 1/2-ийг богино хугацаат өглөг хэсэгт, үлдсэн 1 /2-ийг урт хугацаат өглөг хэсэгт тусгаж байна. Хэрвээ хуримтлуулан тооцолтын суурьт аргын оронд мөнгөн суурьт аргыг хэрэглэсэн бол энэ онд 2,000,000 төгрөгийн баталгаат засварын зардал бүртгэх ба баталгаат засварын өглөг бүртгэхгүй, Мөнгөн суурьт арга нь тайлант хугацааны орлого, зардлыг уялдуулж чаддаггүй. Худалдан авагчид өөрсдөө худалдан авсан баталгаа (Өргожуүясэн баталгаа) Заримдаа баталгааг бүтээгдэхүүнээс тусад нь тооцож хэрэгжүүлдэг. Энэ үед баталгаа нь тусдаа өртогтэй байх ба баталгааг хэрэгжүүлэгч нь баталгааны хугацаанд үйлчилгээ үзүүлэх үүрэгтэй. Жишээ нь: "Номин Электроникс" компаниас гэр ахуйн цахилгаан бараа худалдан авсан үед үйлдвэрлэгчийн баталгаа өгдөг. Мөн худалдан авагч мөнгө нэмж төлж багалгаа худалдан авдаг байж

болно.

Өөрөөр

хэлбэл,

"Номин

Электроникс"

компани

зардлын

(үйлдвэрлэгчийн) болон өргөжүүлсзн баталгааны аль алиныг нь санал болгож болно. Ийм үед "Номин Электроникс" компани зардлын болон өргөжүүлсэн баталгааны аль алиныг бүртгэл тайланд тусгана. Хэрэгжүүлэгч нь зардлын болон ергежүүлсэн баталгаа өгч байгаа үед өргөжүүлсэн баталгааны орлогыг үйлдвэрлэгчийн баталгаа дуусах хүртэл хойшлуулж, гэрээний хугацаанд шулуун шугамын аргаар тайлант хугацааны орлого болгож тооцдог. Өмнөх жишээний өгөгдөл дээр худалдан авагчид "Номин Электроникс" компанид нэмж 2,000,000 төгрөг төлсөнөөр дахин 2 жилийн өргөжүүлсэн баталгааг худалдан авсан гэж нэмбэл зардлын болон өргөжүүлсэн баталгаатай жишээ болно. 2008 онд хөргөгчний борлуулалтыг бүртгэх дансны бичилт нь:

Дт Мөнгө/Дансны авлага Кт Борлуулалт Кт Урьдчилж орсон баталгааны орлого Дт Борлуулалтын өртөг Кт Бараа Бусад дансны бичилтүүд нь өмнөх жишээтэй адилхан. Үйлдвэрлэгчийн баталгаат хугацаа дууссаны дараа, гурав дахь жилийн эцэст урьдчилж орсон баталгааны орлогыг тайлант хугацааны орлого болгож тооцдог. 3 дахь жилиийн эцэст хийх бүртгэлийн бичилт нь: 502,000,000 500,000,000 2,000,000 400,000,000 400,000,000 Дт Урьдчилж орсон баталгааны орлого Кт Баталгааны орлого 1,000,000' 1,000,000 1,000,000=2,000,000 :2 жил Ердийн баталгааны хугацаа дуустал өргөжүүлсэн баталгааны гэрээ эхлэхгүй учраас эхний 2 жилд өргөжүүлсэн баталгааны орлогыг орлого гэж үзэхгүй. Өргөжүүлсэн баталгааны хугацаанд дээрх борлуулалттай холбогдож баталгаат засварын зардал гарч болно, гарахгүй ч байж болно. Хэрвээ баталгаат засварын зардал гарсан гэвэл бодит зардал нь худалдан авагчийн төлсөн 2,000,000 төгрөгийн баталгаатай тэнцэхгүй байж болно. Урамшууллын зардал ба урамшууллын өглөг Зарим компаниуд борлуулалтаа нэмэгдүүлэх зорилгоор борлуулсан бараа бүтээгдэхүүнийхээ хайрцаг сав, бөглөө, шошго зэргийг буцаан ирүүлсэн худалдан авагчиддаа байнга эсвэл хязгаарлагдмал хугацаанд урамшуулал санал болгодог. Худалдан авагчдад санал болгож буй урамшуулал нь: 2

Эд материалын хэлбэртэй,

3

Мөнгөн хөнгөлөлт олгох хөнгөлөлтийн карт хэлбэртэй байж болно. Жишээ нь: "Хөх хулганын ордон" хүүхдийн тоглоомын газар 10 тасалбар бүрд нэг удаа үнэгүй тоглох эрх олгодог. Сүүлийн үед өргөн дэлгэрч буй урамшууллын хэлбэр нь мөнгөн хөнгөлөлт юм. Жишээ нь: "Номин" компаниас 100,000 төгрөгийн бараа худалдан авбал худалдаж авсан барааны үнийн дүнгийн 3%; 6,000,000 төгрөгийн бараа худалдан авбал 6%; 20,000,000 төгрөгийн бараа худалдан авбал 10%-ийн хөнгөлөлт үзүүлдэг. Эдгээр хөнгөлөлтийг байнгын үйлчлүүлэгчтэй

болох,

зорилгоор олгодог.

бараа

бүтээгдэхүүний

борлуулалтыг

нэмэгдүүлэх

Баталгаатзасварынзардлынбүртгэлтэйнэгэн

адилнягтланбодохбүртгэлд

урамшуулалын зардлыг бүртгэх мөнгөн суурьт арга, хуримтлуулан тооцолтын суурьт арга гзсэн 2 арга байдаг. Энэ 2 аргын хэрэглээ нь баталгаат засварын зардлын бүртгэлтэй адилхан. Хуримт"* улан тооцолтын суурьт аргын үед тайлант хугацааны борлуулалтад хамаарах ирээдүйн урамшуулалын зардлыг борлуулалт хийсэн

тайлант

үед

тодорхойлж

"Урамшуулалын

зардал"

дансны

дебет,

"Урамшуулалын тооцоолсон өглөг" дансны кредитэд бүртгэнэ. Урамшуулалд зориулан худалдан авсан бараа материалыг "Бараа материал-урамшуулал" гэсэн тусгай дансанд бүртгэнэ. Урамшуулалын зардлыг тайлант хугацаанд тодорхойлж тооцохдоо эхлээд Тирээдүйд худалдан авагчдаас хэд нь урамшуулал авахаар ирэх вэ гэдгийг тодорхойлно, Жишээ нь: "Жагар" компани өөрийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн "Жагар кетчуп"-ны борлуулалтыг нэмэгдүүлэхийн тулд кетнуп бүрд нэг тасалбар наадаг. Худалдан авагч 10 нэгж тасалбар ба 500 төгрөгөөр хүүхдийн нэг тоглоом авах эрхгэй. Өмнөх жилүүдийг судалж үзэхэд дунджаар нийт тасалбарын 70% нь урамшуулал авахаар ирсэн байна. Урамшуулалын санал 2008 оны IX сараас эхэлсэн. 2008 оны IX сараас XII сарын хооронд дараах ажил гүйлгээ гарсан.

4

"Жагар" компани нэг бүрийг нь 1,500 төгрөгөөр 10,000 нэгж урамшууллын тоглоом хийлгэсэн. Дт Бараа-Урамшууллын тоглоом

]5,000,000

КтМөнгө 5

15,000,000

Тус бүрийг нь 1,000 төгрөгөөр 100,000 нэгж кетчуп худалдсан. Нэг нэгж кетчупны өртөг 600 төгрөг: Дт Борлуулалтын өртөг Дт Мөнгөн хөрөнгө

100,000,000

Кт Бүтээгдэхүүн

60,000,000

Кт Борлуулалтын орлого 6

60,000,000

100,000,000

'Гайлант жилд 30,000 нэгж тасалбар холбогдох мөнгөний хамт урамшуулал авахаар ирсэн ба урамшуулалыг олгосон. Дт Мөнгө (30,0.-0 : 10 X 500)

1,500,000

Дт Урамшуулльш тардал (4,500,000 - ],5(Ю,ооо) 3,000,000 Кт Бараа-Урамт.1ууллык тоглоом (30,000;ЮХ1500 ) 4,5 00,000 10 нэгж тасалбарт нэг хүүчдийн топюом олгох учрыас урамшуулал авахаар ирсэн тасалбарьш тоог 10-д хувааж урамшуулалд тараах тоглоомны тоог гаргана.

4.

2008.12.31-ндтайлантхугацааныборлуулалтадхамаарахолгогдоогүй

урамшуулал

буюу ирээдүйд олгох урамшуулалын зардлыг тооцож тохируулах бичилт хийнэ. Дт Урамшуулалын з дрдал

4,000,000 1

Кт Урамшуулалыи тооцоолсон өглөг4,000,000 1 Тооцоолол: 2008 онд борлуулалтын тасалбарын тоо

100,000

Тооцоолсон нийт буцаан ирүүлэлт (100,000x70%)

70,000

2008.12.31 хүртэл урамшуулал авахаар ирсэн тасалбар 30,000 Дараа жилуүдэд урамшуулал авахаар ирж болох тасалбар40,000 Ирээдүйд гарч болох урамшууллын зардал=(40,000:10)х(1,500-500)=4,000,000 "Жагар" компани 2008,12.31-ний б алансад "Бараа-Урамшууллын тоглоом" дансны үлдэгдэл 10,500,000 төгрөгийг эргэлтийн хөрөнгийн хэсэгт; "Урамшууллын тооцоолсон өглөг" дансны үлдэгдэл 4,000,000 төгрөгийг богино хугацаат өглөг хэсэгт тайлагнана. 2008 оны орлогын тайланд 7,000,000 төгрөгийн урамшууллын зардлыг борлуулалтын зардалд хамааруулан тайлагнана. Нөөцийг зөвхөн зориулалтаар нь ашиглана. Өөрөөр хэлбэл урамшуулалын тооцоолсон нөөцийг баталгаат засварын зардлыг нөхөхөд ашиглаж болохгүй. Шүүхийн зарга нэхэмжлэлээс уусэх өглөг Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад урьд өмнөх гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээний хариуцлагатай холбогдон ирээдүйд гарах, шүүхийн шийдвэрээр төлөгдөх дүн нь тодорхойлогдох өглөгийг шүүхийн зарга нэхэмжлэлээс үүсэх өглөг гэнэ. Жишээ нь: 2008 оны сүүлээр “Ачид” компанийн ажилчин үйлдвэрлэлийн осолд орж компаниасаа эмчилгээний мөнгө нэхэмжлэхээр шүүхэд хандсан. Компанийн өмгөөлөгч эмчилгээний зардалд 2,000,000-10,000,000 төгрөг хүртэл төлж магадгүй гэж үзэж байгаа. Дотооддоо эмчлүүлбэл 2,000,000; гадагшаа явж эмчлүүлбэл 10,000,000 төгрөгийн эмчилгээний зардал гарна. Болзошгүй өглөгийн дүнг интервалаар тодорхойлсон бол уг интервалын хамгийн бага утгаар болзошгүй өглөгийг тооцож бүртгэнэ. Иймд “Ачид” компани ирээдүйд эмчилгээний зардалд яг хэдийг төлөх нь тодорхой болоогүй ч гэсэн 2008.12.31-нд 2,000,000 төгрөгийн болзошгүй гарзыг тодорхойлж бүртгэнэ. Дт ЭмчилгээниЙ зардал

2,000,000

Кт Эмчилгээ.зардалд хамаарах болзошгүй өглөг 2,000,000 Жишээ нь: “МС8”компани 2008.12.10-ньг өдрийнзахирлуудынзөвлөлийн хурлаар нэг салбарынхаа үйл ажиллагааг 2009 оны 1 сард зогсоохоор шийдвэрлэсэн.

2008.12.20-ны өдөр салбарын үйл ажиллагааг зогсоох дэлгэрэнгүй төлөвлөгөөг баталсан бөгөөд ажилтнуудад орон тооны цомхотгол хийх талаар мэдэгдсэн гэвэл ирээдүйд салбарын үйл ажилла- гааг зогсоохтой холбогдон гарах зардлыг урьдчилан тооцох боломжтой бол тооцож хамгийн бага дүнгээр нь 2008.12.31-ний санхүүг-ийн тайланд болзошгүй өглөгийг тооцож бүртгэнэ. Хэрвээ 2008.12.20-ны өдор уг салбарын үйл ажиллагааг зогсоох дэлгэрэнгүй төлөвлөгөөг батлаагүй, мөн ажилтнуудад орон тооны цомхотгол хийх талаар мэдэгдээгүй гэвэл 2008.12.31-ний өдөр болзошгүй өглөгийг бүртгэлд тусгахгүй. Гэхдээ энэ талаар санхүүгийн тайланд нэмж тодруулна.

§ 5. Богино хугацаат оглөгийн үзүүлэлтээрх тайлагнал ба тодруулга Богино хугацаат өглөгийн дансуудыг балансын “Өглөг ба эзэмшигчийн өмч” хэсэгт урт хугацаатай өглөг, эзэмшигчийн өмчийн өмнө тайлагнана. Богино хугацаат өглөг хэсэгт өглөгийн дансдыг төлбөр хийх дараалал, барагдуулах шаардлагын дагуу дэс дараалуулан жагсаана. Богино хугацаат өглөгийн талаарх дэлгэрэнгүй ба нэмэлт мэдээлэл нь бүрэн тодруулгын шаардлагыг хангасан байх шаардлагатай. Барьцааны баталгаа бүхий өглөгийг тодорхой харуулж, барьцаанд тавьсан хөрөнгийг нэмж тодруулах хэрэгтэй. Тухайн өглөгийн телөх хугацааг сунгаж болох бол дэлгэрэнгүй нэмэлт тодруулга хийвэл зохино. Урт хугацаат өрийн тайлант хугацаанд төлөх хэсгийг богино хугацаат өглөг гэж ангилна. Богино хугацаатай өглөгийг эргэлтийн бус хөренгөөр төлөх бол урт хугацаат өглөг гэж ангилна. Жишээ нь: Богино хугацаат бондын өглөгийг барагдуулахдаа эргэлтийн бус хөрөнгөнд хамаарах бондыг эргэлтээс гаргах сангаас төлбөр хийх бол уг бондын өглөгийг урт хугацаат өглөг хэсэгт тайлагнана. Ийм өрийг бөгино хугацаат өглөгт хамааруулах нь ажлын капитал, эргэлтийн харьцааг буруу илэрхийлэхэд хүргэнэ. Дахин санхүүжүүлэх богино хугацаат өглөгийг богино хугацаат өглөгөөс хассан бол энэ талаар санхүүгийн тайланд нэмж тодруулна, Мөн бүх төрлийн болзошгүй өглөгийн тооцоолс 1ыг санхүүгийн тайлангийи нэмэлг тодруулгад тайлбарлах хэрэгтэй. Балансад богино хугацаат өглөгийг доор өгөгдсон дарааллаар тайлагнана. Богино хугацаат өглөг: Тооцоогоорх өгдөг Векселийн өглөг Орлогын шатварын өглөг Цалгтгайн өгяөг

Бусад татварып вглог ЭМНД-ын шимтгэлийн өглөг Мөнгөн ноогдол агигийн өглөг Банкны богино хугацаат зээл Хойшлогдсон татварын өглөг Бусад өглөг Урьдчилж орсон орлого Урт хугацаат өглөгөөс тайлант хугацаанд төлөх хэсэг

Хэлэлцэх асуулт 1

Ямар ажил гүйлгээний үр дүнд өглөг үүсдэг вэ? Өглөгийг урт ба богино хугацаат өглөг гэж ангилахын ач холбогдол юу вэ? Богино хугацаатай өглөг нь компанийн үйл ажиллагааны цикптэй хэрхэн холбогдох вэ? Хугацаа заагаагүй, нэхэмжлэгчийн шаардлагаар төлөгдөх өглөг нь урт ба богино хугацаат өглөгийн алинд нь хамаарах вэ?

2

Тодорхой өглөг, тооцоолсон өглөг, болзошгүй өглөг гэж ямар өглөгийг хэлэх вэ? Эдгээр өглөгийн ялгаатай ба төсөөтэй талыг тодорхойлно уу. Өглөгийн төрөл тус бүрээр 3-5 жишээ нэрлэнэ үү.

3

Хөнгөлөлттэй худалдан авалт (жишээ нь: 2/10, п/30)-ын үед тооцоогоорх өглөгийн ажил гүйлгээг бүртгэх ямар аргууд байдаг вэ? Аргуудын ялгааг жишээ авч, дансны бичилт хийх замаар харьцуулан тайлбарлана уу. Практикт аль аргыг түгээмэл хэрэглэдэг вэ?

4

Хүүтэй вексел, хүүгүй векселийн ялгаатай ба төсөөтэй талуудыг бичнэ үү.

5

Ямар нөхцөлд богино хугацаатай өглөгийг балансын богино хугацаатай өглөг хэсэгт харуулдаггүй вэ?

6

“Цалинтай чөлөө” гэсэн ойлголтыг тайлбарлана уу. Ямар нөхцөлүүд хангагдсан үед ирээдүйн цалинтай чөлөөний зардалд хамаарах өглөгийг бүртгэлд тусгах вэ?

7

Компанийн цэвэр ашгаас ажилчдад олгох шагналын хэмжээг тооцоолох ямар аргууд байдаг вэ? Арга тус бүрээр жишээ авч, харьцуулан тайлбарланауу.

8

Тооцоолсон өглөг, тодорхой өглөг, болзошгүй өглөгийн бүртгэлийн ялгаатай талыг тодорхойлно уу.

9

Ямар нөхцөлүүд хангагдсан үед болзошгүй гарзаас үүсэх болзошгүй өглөгийг бүртгэлд тусгах вэ? Болзошгүй өглөгийг бүртгэх мөнгөн суурьт арга, хуримтлуулан тооцолтын суурьт аргын ялгааг жишээ

авч, дансны бичилт хийх замаар харьцуулан тайлбарлана уу.

10. Үйлдвэрлэгчийн баталгаа, өргөжүүлсэн баталгаа гэсэн ойлголтыг тайлбарлана уу. Өргөжүүлсэн баталгааг бүртгэлд хэрхэн тусгах вэ? П. Санхүүгийн тайланд богино хугацаатай өглөгтэй холбоотой ямар мэдээллийг нэмж тодруулах шаардлагатай вэ? Мэдлэг шалгах тест 10 Буруу хариултыг сонгоно уу. А. Өглөгийн уртба богино хугацаатай өглөг гэсэн ангилал нь хөрөнгийн эргэлтийн ба эргэлтийн бус хөрөнгө гэсэн ангилалтай холбоотой. Б. Бүх богино хугацаатай өглөг нь нэг жилийн дотор төлөгдөнө. В. Богино хугацаатай өглөгийг анх нягтлан бодох бүртгэлд төлбөрийг барагдуулах үнээр тусгана. Г. Тайлант хугацааны эцэст хийгдэх тохиргоо бичилтээр хуримтлагдсан болон болзошгүй өглөгийг бүртгэлд тусгана.

11 Аль нь богино хугацаатай өглөг биш вэ? А. Хугацаа заагаагүй, нэхэмжлэгчийн шаардлагаар төлөгдөх өглөг б. Цалинтай холбоотой өглөгүүд в. Хугацаа хэтэрсэн өглөг г. Дахин санхүүжүүлэхээр шийдэгдсэн богино хугацатай өглөг 12 Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад урьд өмнөх хийж гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээтэй холбогдож ирээдүйд гарч болзошгүй гарзаас үүсэх өглөгийг _____________________өглөг гэнэ. А. Тодорхой өглөг

в. Тооцоолсон өглөг

б. Хуримтлагдсан өглөг

г. Болзошгүй өглөг

13 Буруу хариултыг сонгоно уу. А. Тооцоогоорх өглөгийг бүртгэх нийт дүнгийн аргын үед худалдан авагч нь авсан хөнгөлөлтөө “Худалдан авалтьгн хөнгөлөлт” эсвэл “Бараа материал” дансны кредитэд бүртгэнэ. Б. Тооцоогоо^х өглөгийг бүртгэх цэвэр дүнгийн аргып үед худалдан авагч нь алдсан хөнгөлөл гөө үйл ажиллагааны бус зардлаар бүртпэнэ. В. Хөнгөлөлтэй худалдан авалтын үед тооцоогоорх өглөгийг бүртгэх хамгийн хялбар, нийтлэг хэрэглэгддэг арга нь цэвэр дүнгээр бүртгэх арга юм.

Г. Хөнгөлөлтгэй худалдан авалтын үед худалдан авагч нь хөнгөлөлтийн хугацаа дууссаны дараа төлбөр хийвэл барааг торгуультай үнээр худалдаж авч байна гэж үзнэ.

14 Дараах өгүүлбэрүудипн аль нь буруу вэ? А. Ердийн вексслийг мөнгөний хэрэгцээ шаардлага гарсан үед төлбөр хүлээн авагм нь бусдад шилжүүлэх боломжгүй. Учир нь зөвхөн анхны эзэмшигч нь төлбөр хүлээн авах эрхтэй байдаг. Б. Хүүтэй векселд төлөгдөх үндсэн дүн болон хүүний хэмжээг тодорхой заасан байдаг. В. Хүүгүй векселд хамаарах “Векселийн хөнгөлөлт” дансны үлдэгдэл нь урьдмилж төлөгдсөн хүүний зардлын хэмжээг харуулна. Г. Компани хүүтэй вексел гаргаж мөнгө зээлсэн үед векселийн нэрлэсэн үнэ ба хүлээн авсан мөнгөний зөрүүг “Векселийн хөнгөлөлт” дансанд бүртгэнэ, 15 2009 оны XI сард нэгэн ажилчин үйлдвэрлэлийн осолд орж компаниасаа 4,000,000 төгрөгийн эмчилгээний зардал гаргуулахаар шүүхэд хандсан. Компани уг төлбөрийг зөвшөөрөхгүй байгаа. Компанийн хуулийн зөвлөх эмчилгээний төлбөр 3,000,000-4,500,000 төгрөг болно гэж тооцоолсон. Компани 2009.12.31-ний балансад энэ заргаас үүсч болох болзошгүй өглөгийг ямар дүнгээр тайлагнах вэ? А. 3,000,000 б. 4,500,000 в. 4,000,000 г.

0 16 Урт хугацаатай өглөгөөс тайлант хугацаанд аль хамаарах хэсгийг балансын богино хугацаатай өглөгт хэсэгт тайлагнах вэ? А. Уг өрийг шинээр зээл авч төлөх бол б. Уг өр нь өмчийн хувьцаанд хөрвөх бол в. Уг өрийг төлж барагдуулах хугацааг сунгахаар шийдсэн бол г. Уг өрийг эргэлтийн хөрөнгөөр төлөх бол 17 Ажил олгогч нь ирээдүйн цалинтай чөлөөний зардалд хамаарах өглөгийг хуримтлуулан бүртгэхдээ аль нөхцөлийг харгалзахгүй вэ? А. Ажил чдын өмнө ажилласан ху гацаанаас хамаараад ирээдүйд ажилчдад цалинтай чөлөө олгох ажил олгогчийн үүрэг хариуцлага үүссэн байх б. Ирээдүйд төлөх цалингийн хэмжээг үндэслэлтэй тооцох боломжтой байх в. Ирээдүйд амралтаа авахгүй ажиллах ажилчдын тоо тодорхой байх г. Ажил олгогч нь ирээдүйд цалинг төлөх нь нилээд магадлалтай байх 18 Аль нь тооцоолсон өглөгийн жишээ вэ? А. Ноогдол ашгийн өглөг

б. Урьдчилаад тооцож бүртгэсэн ажилчдад олгох шагналын өглөг в. Борлуулалтын урамшуулалын өглөг г. Банкны овердрафт 10. Буруу хариултыг сонгоно уу. А. Баталгаат засварын зардлыг бүртгэх мөнгөн суурьт аргьп үед тайлант хугацааны борлуулалтгай холбогдож ирээдүйд гарах баталгаат засварын зардлыг урьдчилан тооцож бүртгэхгүй. Б. Борлуулалтын өргөжүүлсэн баталгааны үед ердийн баталгааны хугацаа дууссаны дараа өргөжүүлсэн баталгааны орлогыг орлогоор бүртгэнэ. В. Урамшуулалын зардлыг бүртгэх хуримтлуулан тооцолтын суурьт аргын үед тайлант хугацацны борлуулалтад хамаарах ирээдүйн урамшуулалын зардлыг урьдчилан тооцож бүртгэнэ. Г. Бата лгаат засварын нөөц, урамшуулалын нөөц гэх мэтнөөцүүдийг хооронд нь шилжүүлэн ашиглаж болно.

X V I бүлэг

ТАТВАРЫН БҮРТГЭЛ

§ 1. Санхүүгийн тайлангийн татварын өмнөх ашиг ба татвар оногдуулах орлого § 2. Орлогын албан татвар оногдуулалт ба бүртгэл § 3. Бусад гатварын бүртгэл, тооцоо § 4. Татварын тайлагнал, тодруулга

Сэдвийн товч агуулга: Аливаа улс орны хувьд эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах, төсвийн тэнцлээ сайжруулахад төрөөс хэрэгжүүлэх татварын зөв зохис- той бөгөөд уян бодлого чухал байдаг. Энэхүү бодлого нь тухайн улс орон бүрийн хөгжлийн түвшин болоод газар зүйн байршил, бүс нутгийн онцлог зэргээс шалтгаалан

хэрэгждэг тул олон улсын хэмжээнд татварын асуудал улам бүр нарийн бөгөөд төвөгтэй асуудлын нэг байдаг байна, Татвар төлөгч, аж ахуйн нэгжийн хувьд төлөх татварын хэмжээгээ хуулийн хүрээнд хамгийн бага байлгах зорилт чухал байдаг. Иймд үйл ажиллагаа явуулж буй тухайн орныхоо татварын болон бусад хууль эрх зүйн орчинг сайтар судалж хэрэгжүүлэх, татварын төрөл бүрийн хөнгөлөлт чөлөөлөлтийг бүрэн ашиглах арга замыг байнга хайх хэрэпэй болдог. Тухайн нэг байгууллагын хувьд орлогын албан татвар төлөхгүй алдагдалгай ажиллаж байлаа ч бусад төрлийн татвар хураамж оногдуулан тооцох, төлөх, тайлагнах шаардлага зайлшгүй гардаг билээ. Энэ бүлэгт Санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт (ОУСТС)-аар татварын бүртгэлд баримталдаг хамгийн түгээмэл ангилал болон

ЗЕГЧМЫГ

авч үзэхийн

зэрэгцээ Монгол улсад одоо мөрдөж байгаа татварын багц хуулиудын ерөнхий нөхцлийг бүртгэлд хэрхэн тусгаж тайлагнах талаар авч үзлээ. Учир нь татварын бүртгэл нь ОУСТС-аас гадна улс бүрд мөрдөгдөж байгаа хууль тогтоомжийн заалттай нягт холбоотой бөгөөд татварын бодлого болон хууль өөрчлөгдсөнөөр бүртгэлийн арга, татварын тооцоололт мөн төлөх татварын төрөл, хэмжээ зэрэгт эрс өөрчлөлт гарах магадлал их байдаг. Үүнээс гадца манай улсын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалт болон бусад эдийн засгийн тодорхой чиглэлийг дэмжих зорилгоор тухайн аж ахуйн нэгжтэй тогтвортой байдлын гэрээ зэрэг татварын онцгой нөхцөлийг бий болгох төрийн бодлогын янз бүрийн хөшүүрэг хэрэгжүүдэг нь тэр байгууллагын нягтлан бодох бүртгэлд шууд тусгагдана. Ер нь эдийн засгийн даяарчлалын өнөө үед гадаадын хөрөнгө оруулалттай болоод үндэстэн дамнасан корпорацуудын үйл ажиллагаа улам бүр өргөжиж байгаа болохоор тэд нэг улсын төдийгүй өөр бусад орны хууль тогтоожид зохицон ажиллаж татвар төлдөг. Иймд нягтлан бодох бүртгэлийн хувьд ОУСТС-ыг мөрдлөгө болгохын зэрэгцээ тухайн орны хуул, тогтоомжуудаас гадна орлого ба хөрөнгийн татварыг давхардуулж оногдуулахгүй байх, татвар төлөхөөс зайлхийх явдлаас урьдчилан сэргийлэх тухай засгийн газар хоорондын хэлэлцээрүүд, татварын чөлөөт бүс нутгийн орчин, татварын хөнгөлттэй нөхцөлтэй улс орнуудын шаардлага зэргийг сайтар судлаж ашиглах хэрэгтэй болдог. § 1. Санхүүгийк гайлангийн татварын өмнөх ашиг ба татвар оногдуулах орлого Санхүүгийн тайланд аж ахуйн нэгжийн тайлант хугацааны борлуулал- тын болон бусад орлогыг түүнд зохицон гарсан зардлынх нь хамгаар тусган үр дүнг нийт ашиг, үйл ажиллагааны ашиг/алдагдал, ердийн үйл ажиллагааны ашиг/алдагдал, татвар төлөхийн

өмнөх ашиг/алдагдал ба цэвэр ашиг/алдагдал гэсэн дарааллаар үечлэн тодорхойлсон байдаг. Харин орлогын татварын тайланд татвар оногдуулах орлогыг нэг үе шатаар буюу зөвхөн татвар оногдох орлогоос хуулиар зөвшөөрөгдсөн хасагдах зардлыг хассан дүнгээр тодорхойлдог. Иймд дээрхи хоёр тайлангийн татварын өмнөх ашгийн дүн ба татвар оногдуулах орлого гэсэн үзүүлэлтүүд тодорхой дүнгээр зөрүүтэй байдаг. Энэхүү зөрүүг 2 ангилдаг. Үүнд: 1 Байнгын зөрүү (регтапеп! сН1Тегепсе5)-Татвар оногдуулах орлогын тооцоонд ордоггүй боловч санхүүгийн тайланд тусгагдан татвараас чөлөөлөгддөг орлого (Засгийн газрын бондын хүү г.м) болон татвар оногдох орлогоос хасагдахгүй зардал (их засварын зардал, найдваргүй авлагын зардал гэх мэт)-ын дүнгээр гарсан зөрүү, 2

Цаг үеийн буюу түр зөрүү (1ешрогагу сНйегепсе$)-Санхүүгийн тай-

ланд тусгагдсан зарим орлого ба зардлын тайлагнах хугацаа тат- варын тайлангийн татвар оногдох орлогыг тайлагнах хугацаатай ижил байдаггүйн улмаас гарсан зөрүү. Тухайлбал, үндсэн хөрөнгөнд элэгдэл тооцогдох нийт эцсийн дүн нь адил боловч бүртгэлийн бодлого ба татварын зорилгоор элэгдэлийг өөр өөр аргаар тооцсоноос үүсэх зөрүү, бараа материалын зарлагыг тооцох арга нь татварын хуулиар зөвшөөрөгдсөн аргаас өөр байснаар гарах зөрүү гэх мэт. Орлогын албан татварын тооцоог аливаа улс оронд тухайн үед мөрдөж байгаа аж ахуйн нэгжийн орлогын (зарим улсад "ашгийн" гэж нэрлэдэг) албан татварын хуулийн хүрээнд л хийдэг тул дээрхи зөрүүнүүд орон бүрийн хувьд өөр өөр байж болно. Түүнчлэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орох болон шинэчлэгдэн батлагдсанаар нэг улсын хувьд ч бүртгэлийн бодлого болоод аргачлалд өөрчлөлт орж байдаг билээ. Компани орлогын татварын өглөгийг тайлантжилийн татвар оногдуулах орлогоос тооцохдоо татвар оногдох нийт орлогоос байнгын зөрүуг хасч, нягтлан бодох бүртгэлийн зорилгоор сонгосон бусад аргуудаар тооцсон зардалд татварын хуульд заасан аргаар залруулга хийдэг. Жишээ 1: АБА компанийн тайлант жилийн санхүүгийн тайландаа тусга- сан нийт орлого 20 сая төгрөг, үүнд засгийн газрын бондын хүүний орлого 2 сая төгрөг харин нийт зардал 9 сая төгрөг, үүнээс найдваргүй авлагын зардал 0.04 сая төгрөг, үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн з: -длыг жилүүдийн нийлбэрийн аргаар тооцсон нь 0.5 сая төгрөг байв. Эдгээр үзүүлэлтийг үндэслэн байнгын ба түр зөрүүг тодорхойлон гатвар оногдуулах орлого ба орлогын татварыг тооцъё. Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг татварын хуульд заасан шулуун шугамын аргаар тооцсон зардал 0.3 сая төгрөг гэвэл:

(мянган төгрөгөөр) Санхүурийн Татварыы ______Зөруү_______ _______________________тайланд___тайланд Байнгын_____Түр ], Нийт орлого Үүнээс: ЗГ-ын бондын хүү 2. Нийт зардал Үүнээс: Найдваргүй авлагын

20.000

18,000

2,000

2,000 9,000

0 8,760

2,000 40

40

0

40

зардал Элэгдлийн зардал 500 300 3, Татварын өмнөх ашиг 11,000 4. Татвар оногдуулах орлого 9,240 5. Орлогын татвар (10%) 924 924 Засгийн газрын бондын хүү татвараас чөлөөлөгддөг орлого тул уг дүнгээр байнгын зөрүү үүсэх учир татварын тайланд дахь татвар оногдох орлого нь 18,000 (20,000-2,000) мянган төгрөг. Мөн найдваргүй авлагын зардал татвар оногдох орлогоос хасагдах зардал биш тул энэ дүнгээр байнгын зөрүү үүснэ. Харин элэгдлийн зардлыг татвар оногдох орлогоос хасахдаа албан татварын хуульд заасан шулуун шугамын аргаар тооцоолсон дүнгээр авдаг учир 200 мянган төгрөгийн түр зөрүү үүснэ. Ингээд татварын тайлан дахь татвар оногдох орлогоос хасагдах зардлын дүн нь 8,760 (9,000-40- 500+300) мянган төгрөг болж татвар оногдуулах орлого 9,240 (18,000- 8,760) мянган төгрөг болно. Албан татварыг 10%-иар тооцвол 924 мянган төгрөгийн орлогын албан татварын өглөг тодорхойлогдоно. Татварын зардлын дүнг орлогын болон татварын тайланд хэрхэн тодорхойлох талагр бүртгэлийн өөр өөр үзэл баримтлалууд байдаг боловч ОУСТС-д орлогын татварын бүртгэлийг тусгайлан авч үзсэн байдаг. ОУБС 12 “Орлогын албан татвар’ –т тодорхойлсноор санхүүгийн тайланд тусгагдах орлогын татварын зардал ба татварын тайланд тусгагдах оногдуулсан татварын дүн өөр байх бөгөөд орлогын татварын зардал нь тухайн тайлант хугацааны татварын өглөг ба түр зөрүүгээс үүссэн хойшлуулсан татварын өглөг (хөрөнгө)-ийн нийлбэрээс бүрддэг. Тайлант хугацааны татварын зардал нь түр зорүүг тодорхойлоогүй байдлаар тооцсон татварын дүн байдаг бол харин татварын өглөгийг түр зөрүүтэй холбон үүсгэдэг.

§ 2. Орлогын албан татвар оногдуулалт ба бүртгэл

Орлогын албан татварын бүртгэл татварын суурьт үндэслэдэг учир татварын зардлыг тооцохдоо доорхи дарааллыг баримтлахыг стандартад зөвлөсөн байдаг. Үүнд: 1 Тайлант хугацааны эцсээр бүртгэлийн суурьт ба татварын суурьт балансын дүнгийн зөрүүг тодорхойлно.

3

Дээр тодорхойлсон зөрүүнээс ирээдүйн татварын дүнд нөлөөлөхгүй буюу байнгын зөрүүнээс үүссэн дүнг тодруулна.

4

Үлдсэн түр зөрүүнээс ирээдүйн татвар оногдуулах орлогыг бууруулах эсвэл өсгөх түр зөрүүг ялгах. Жишээ нь: Баталгаат засварын хугацаатай борлуулалт хийдэг компани тухайн бүтээгдхүүний баталгаат засварын зардлыг тогтоосон дүнгээр нь борлуулсан үед нь зардал болгож бүртгэн санхүүгийн тайландаа тусгаад харин засварын зардал бодитоор гарсан үед нь татварын зорилгоор бүртгэвэл энэ нь ирээдүйд татвар оногдуулах орлогыг бууруулах зөрүү болно. Харин санхүүгийн тайлангийн үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн дүн татварын тайлангийн дүнгээс багаар тооцогдож байгаа үед зөрүү нь ирээдүйд татвар оногдох орлогыг өсгөх зөрүү болно гэх мэт.

5

Ирээдүйн татвар оногдох орлогоос хасагдах зардлыг өсгөх түр зөрүүг тухайн үед мөрдөж байгаататварын хувиар үржүүлэн “хойшлогдсон татварын хөрөнгө”-ийг тодорхойлно. Мөн түүнчлэн ирээдүйд татвар оногдох орлогыг өсгөх түр зөрүүг тухайн үед тодорхой байгаа татварын хувиар үржүүлэн “хойшлогдсон татварын өглөг”-ийг тодорхойлно.

6

Хойшлогдсон татварын хөрөнгийн тооцоо хэрэгжих магадлал 50%-иас доош гэж үзвэл баталгаатай бус дүнгээр нь үнэлгээний хасагдуулга бүртгэж хөрөнгийн дүнг бууруулж өгнө.

Тайлант жилийн эцэст дээрхи 5 үе шатаар балансанд тусгах татвартай холбоотой хөрөнгө ба өглөгийг тодорхойлсноор орлогын татварын нийт зардлыг тайлант үеийн гатварын өглөг ба хойшлогдсон татварын өглөг (хөрөнгө ) гэж салгаж бүртгэх боломжтой болдог. Ер нь орлогын татварын бүртгэлийг татварын зардал ба өглог үүсгэх үеийг хэрхэн уялдуулж байгаагаас нь энгийн ба хойшлуулах аргаархи гэж 2 ангилаж болно. Энгийн аргаар бол тооцсон татварын зардлаа тайлант үеийн татварын өглөгөөр бүртгэнэ харин хойшлуулах аргын үед түр зөрүүгийн нөлөөллийг хойшлогдсон татварын өглөг эсвэл хөрөнгө гэж салгаж зардлын үлдсэн дүнг тайлант үеийн татварын өглөгөөр бүртгэдэг.

Өмнө авч үзсэн АБА жишээгээр орлогын татварыг дээрхи хоёр аргаар бүртгэвэл,

1 Энгийн аргаар; Дт Орлогын татварын зардал

924

Кт Орлогын татварын өглөг

924

2 Хойшлуулах аргаар: Дт Орлогын татварын зардал

904(9,040 х 10%)

Дт Хойшлогдсон татварын хөрөнгө Кт Орлогын татварын өглөг

20(200 х 10%) 924

Одоо хойшлуулах аргаар орлогын татварыг бүртгэсэн үед түр зөрүүгээр үүссэн хойшлогдсон хөрөнгө (өглөг)-ийг хэрхэн барагдуулах жишээг авч үзье. Жишээ 2: АББ компанийн үйл ажиллагаа эхэлснээс хойшхи 2 жилийн туршид татварын өмнөх ашиг нь үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг хасаагүй дүнгээр жил бүр 10 сая төгрөг байв. Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг давхар бууруулах аргаар тооцдог ба эхний жилийн элэгдлийн зардал 0.4 сая төгрөг, 2 дахь жилийнх 0.2 сая төгрөг. Шулуун шугамын аргаар тооцсон элэгдлийн зардал жил бүр 0.3 сая төгрөг. Татварын хувь 10%. (мянган төгрөгөөр) Санхүүгийн тайланд

Татварын өмнөх орлого (элэгдлийн

I жил 10,0

II жил 10,0

Татварын тайланд I жил 10,0

11 жил 10,0

зардал

ороогуй) Элэгдлийн зардал

400

200

9,600

9,800

960 970

980 970

300

30 0

Татварын өмнөх ашиг Татвар оногдуулах орлого Татварын зардал Татварын нийт өглөг

9,700 970

9,700 970

(10%) Дээрхи татварын тооцооны дансны бичилтүүдийг хойшлуулах аргаар хийвэл:

I жилд: Дт Орлогын татварын зардал

960.000

Дт Хойшлогдсон татварын херөнго

10,000

Кт Орлогын татварын оглөг

970,000

II жилд: Дт Орлогын татварын зардал

980,000

Кт Хойшлогдсон татварьш хөронгө

10,000

Кт Орлогын татварыи еглег

970,000

Дээрхи жишээнээс харахад санхүугийн

тайлангийн

болоод

татварын

зорилгоор элэгдлийн зардлаа өор өөр аргаар тооцсоноос татвароногдуулах орлогын т\р зөрүү эхний жилд +100,000 төгрег, дараагийн жилд -100,000 төгрог байна. Энэхүү зөрүүгээс үүдэн хойшлогдсон татварын хорөнгө дансанд эхний жилд дебет 10,000 төгрөг, дараагийн жилд кредит 10,000 төгрөгийн бичилт хийлээ. Харин татварын өглөгийг татварын зорилгоор тодорхойлсон орлогоос тооцон бүртгэдэг. Ийнхүү орлогын татварыг тооцохдоо татварын суурьт (1ах Ьаз^з) бүрггэл харин санхүүгийн тайланг гаргахдаа бүртгэлийн суурь (Ьоок Ьа51§)-ийг үндэслэдэг учир тухайн аж ахуйн нэгжийн баланс дахь хөрөнгө ба өглөг нь дээрхи 2 суурийн хувьд ялгаатай дүнтэй байна гэсэн үг. Тухайлбал, АББ компанийн бүрттэлийг ялгаж үзвэл (зөвхөн зардал ба зөрүүг тохируулан хийсвэрлэж авсан тоонууд):

(мянган тегрогөөр) Бүртгэлийн Татварын _________________Зөрүү ____________________________суурь_____суурь____Байнгын____Түр 1 жилийн 12-р сарын 31 Хөрөнгө (злэгдэл тооцдог хөрөнгийн дансаарх өртөг) 200,000 Өглөг 90,000 2жилийн 12-р сарын 31 Хөрөнгө (элэгдэл тооцдог хөрөнгийн дансаарх өртөг) 199,800 Өглөг 100,000

200,100 90,000

0 0

100 0

199,800 100,000

0 0

0 0

Тухайн компани зөвхөн элэгдлийн зардлыг өөр аргаар тооцдогоос санхүүгийн болон татварын тайланд түр зөрүү (+100,000 төгрөг, -100,000 төгрөг) үүсч тэр нь 2

дахь жилдээ нөхөн тооцогдсон билээ. Иймээс бүртгэлийн суурь ба татварын сууриар гаргасан балансын дүн нь зөвхөн элэгдэл тооцдог үндсэн хөрөнгийн дансаарх өртөг дээр эхний жилд + 100,000 төгрөгөөр түр зөрүү үүсч байгааг харж болно. Аж ахуйн нэгж нь санхүү, бүртгэлийн хууль тогтоомж, стандарт, дүрэм журам, зааварт нийцүүлэн нягтлан бодох бүртгэлийн бодлогын баримт бичгийг боловсруулан баталж, тогтвортой мөрдөх талаар татварын албатай тохирох бөгөөд үүнд орлого зардлыг бүртгэлийн хуримтлуулан тооцолт суурьт үндэслэн тодорхойлох ёстой. Татвар төлөгч бүр орлогын албан татварын тооцоогоор харъяалах татварын албанд улирал бүр аж ахуйн нэгж, байгууллагын орлогын албан татварын тайланг жилийн эхнээс өссөн дүнгээр гаргаж өгнө. Хойшлогдсон татварын хөрөнгө ба өглөгийг бид ирээдүйн татварын түвшин тогтмол байна гэсэн таамаглалд үндэслэж бүртгэсэн. Хэрвээ ирээдүйд татварын хувь хэмжээ өөрчлөгдөхөөр байвал яах вэ? Ирээдүйн татварын түвшин өөрчлөгдох магадлалтай боловч шинэ түвшин хуулиар батлагдаагүй үед тайлант үеийн татварын түвшинг хэрэглэх хэрэгтэй. Татварын түвшиний өөрчлөлт хуулиар хүчин төгөлдөр болсон “жвал түүний хойшлуулсан орлогын татварын дансдад үзүүлэх нөлөөг даруй бүртгэх хэрэгтэй. Жишээ: Компанийн 2007, 2008 ба 2009 оны татварын өмнөх ашиг жил бүр ижил 5,000,000 төгрөг. 2007 оны эцэст ирэх 2 жилийн даатгалын хураамжид 200,000 төгрөг төлж урьдчилж төлсөн зардлаар тайлагнасан. 2008 ба 2009 онд тус бүр 100,000 төгрөгийг тайлант үеийн даатгалын зардал тооцсон. Татварын хуулиар даатгалын төлбөрийг гүйцэтгэлийн дүнгээр, өөрөөр, хэлбэл мөнгөн сууриар татвар оногдох орлогоос хасдаг ба өөр ямар нэгэн байнгын ба түр зөрүү байхгүй гэж үзье. Орлогын татварын түвшин 2007 онд 10% байх үед хойшлогдсон татварын өглөгийг 20,000 төгрөгөөр бүртгэсэн. 2008 оны эхээр татварын шинэ хуүль батлагдаж 2009.01.01-нээс орлогын татварын түвшин 15% болсон.

2007 онд орлогын татварыг бүртгэх дансны бичилт нь : Дт Орлогын татварын зардал Кт Орлогын татварын өглөг Кт Хойшлогдсон татварын өглөг

500,000 480,000 20,000

Хоёрдах жилд орлогын татварыг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Орлогын татварын зардал

500,000

Дт Хойшлогдсон татварын өглөг Кт Орлогын татварын өглөг

10,000 510,000

гэж бичихээс гадна 2008 онд хойшлогдсон татварын өглөгийг залруулж; Дт Орлогын татварын зардал

5,000

Кт Хойшлогдсон татварын өглөг

5,000

бичилт хийнэ.

2007 оны эхнээс мөрдөгдөж Монгол улсын аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулийн дагуу гаргаж буй тайланд доорхи үндсэн үзүүлэлтүүдийг тусган орлогын татварын тооцоог хийдэг. Үүнд: А. Нийтлэг хувь хэмжээгээр оногдуулах татварын тооцоолол. Дээрх хуулийн дагуу шаталсан хувиар татвар оногдуулах орлого.

1 Нийт борлуулалтын орлого-Нийт орлогоо татвараас чөлөөлөгдөх (хуулийн дагуу чөлөөлөгддөг засгийп газрын бондын хүү гэх мэт) болон татвар оногдох орлого (ТНО) гэж ангилна. ТНО нь үйл ажиллагааны чиглэл болон орлогын төрөл бүрээр (үндсэн үйлдвэрлэл ажил үйлчилгээний, туслах үйлдвэрлэл ажил үйлчилгээний, биет бус хөрөнгө худалдсаны, бусдаас үнэ төлбөргүй авсан орлого гэх мэт) ангилагдсан байдаг. Татвар оногдох орлогоос хасагдах зардал-Тайлант хугацааны бүх зардлыг санхүүгийн тайлангийн үзүүлэлтээс илүү дэлгэрэнгүй байдлаар буюу гатварын хуульд заагдсан ангилалын дагуу, тухайлбал даатгалын зардал гэхэд заавал даатгуулах болон сайн дурын даатгалын хураамж гэх мэтээр тусгана.

2 Татвар оногдуулах орлогын залруулга-Хуулийн дагуу ТНО-оос хасагдахгүй зардлууд буюу сайн дурын даатгалын хураамж, татвараас чөлөөлөх орлого олоход гарсан зардал гэх мэт.

3 Татвар оногдуулах орлогын дүн (1-2-3+4).

4 Өмнох жилийн татварын тайлангаар гарсан алдагдал-Хуульд зөвшөөрснөөр тухайн жилийн татварын тайлангаар гарсан алдагдлыг дараахь дараалсан жилүүдийн татвар оногдуулах орлогоос хасч тооцох бөгөөд хасагдах дүнд тодорхой хязгаар тогтоож өгдөг, 5 Эцсийн татвар оногдуулах орлогын дүн (4-5).

6 Оногдуулсан татвар (5 х Татварын хувь).

7 Хөнгөлөгдөх татварын дүн-Үйлдвэрлэл үйлчилгээний зарим чиглэлийгтөрөөс дэмжих зорилгоор у г үйлдвэрлэл үйлчилгээнээс олсон орлого оногдох

татварыг тодорхой хувиар хөнгөлж нийт төлөх татвараас хасч өгдөг (үр тариа, хүнсний ногооны үйлдэрлэл гэх мэт).

8 Нийтлэг хувь хэмжээгээр төлбөл зохих татвар (7-8). Б, Тусгайлсан хувь хэмжээгээр оногдуулах татварын тооцоолол. Үйлд- вэрлэл үйлчилгээний зарим чиглэлийг төрөөс хянах эсвэл түгээмэл байлгах шаардлагагүй гэж үзэж уг үйлдвэрлэл үйлчилгээнээс олсон орлогод их хувиар татвар оногдуулах эсвэл татвар оногдох орлогод нь шууд хувь тогтоох буюу зардал хасахгүй байх зэрэг хувилбаруудыг хуульчилсан байдаг. Тайланд ту сгагдах татвар оногдуу лах орлогыг тооцох тооцооны аргачлал, орлого, зардлыг бүртгэх аргыг хуульд нарийвчлан заахаас гадна татвар оногдох орлогоос хасагдах зардлыг шууд нэр заан тодорхойлж зарим зардлын хувьд хязгаар тогтоосон байдаг бөгөөд эдгээр нь зөвхөн баримтаар батлагдаж байх ёстойг ч хуульчилдаг. Харин энэ жагсаалтанд ороогүй хүлээн авалтын, хандивын гэх мэтийн зардал буюу хуульд хасагдахаар зөвшөөрөгдөөгүй л бол тухайн байгууллын хувьд татварын дараахи ашгаас нөхөгдөх зардал гэж үздэг.

§ 3. Бусад татварын бүртгэл, тооцоо

Аж ахуй нэгж байгууллага өөрийн үйл ажиллагааны ашиг орлогод албан татвар оногдуулан төлөхөөс гадна шууд ба шууд бус бусад төрлийн татварын тооцоог хийж тайлагнах үүрэг хүлээсэн байдаг. Нягтлан бодох бүртгэлийн зорилгоор эдгээр бусад татварыг дараахи байдлаар ангилаж болно. Үүнд: 9

Суутган тооцсон татвар

Аж ахуйн нэгж, байгууллага ажиллагсдад олгосон цалин хөлс, хувъ хүн болоод оршин суугч бус татвар төлөгчид олгосон ажил үйлчилгээ ба бараа материалын орлогоос зохих хувиар татвар суутган, суутгасан татвараа төсөвт шилжүүлэх ёстой. Олгож буй орлогоос татвар суутгахдаа : Дт Өглөг (олгохоор ТООЦСОН НИЙТ ӨГЛ0ГИЙН дүн) Кт Суутган тооцсон татварын өглөг (өглөг х татварын хувь) Кт Мөнген хөрөнгө (нийт өглөг-суутгасан татвар) Суутгасан татварыг төсөвт төлсөн хэмжээгээр: Дт Суутган тооцсон татварын өглөг Кт Мөнгөн хөрөнго гэсэн дансны бичилт хийдэг.

Улирал бүр суутган тооцсон татварын тайланг суутгуулагч хуулийн этгээд, хувь хүний дэлгэрэнгүй жагсаалтын хамт татварын албанд хүргүүлнэ. a. Хэрэглээний албан татвар Хэрэглээний татварыг тухайн бүтээгдхүүн, бараа, ажил үйлчилгээг эцсийн шатанд хэрэглэж байгаа хэрэглэгчид оногдуулдаг бөгөөд ингэснээр нийгмийн хэрэгцээнд хяналт тавих боломж бий болгоно гэж үздэг. Хэрэглээнийтатвартнэмэгдсэн өртгийналбантатвар, худалдааны татвар, эскпорт имтортын гаалийн татвар, онцгой албан татвар гэх мэт татварын төрлүү; хамаарагддаг. Хэрэглээний татварыг татвар оногдох зүйлээс тодорхой хувиар болон тогтоосон дүнгэзр тооцно. Хуульд заасан тодорхой нөхцөлийг хангасан гатвар толөгч нэмэгдсэн 0/? тгмм//албдатйшва/>буюуЯШ7төлөгчөорбүртгэгдэнэ.Тухайлбал, одоо мөрдөгдөж байгаа 2006 онд шинэчлэгдэн батлагдсан хуулийн дагуу борлуулалтын орлого нь тайлант жилд 10 сая ба түүнээс дээш төгрөгт хүрсэн хуулийн этгээд НӨАТ төлөгч болж борлуулалт, ажил үйлчилгээнийхээ нзхэмжлэхийн хамт НӨАТ-ын падаан бичих ёстой. Ингээд бусдад оногдуулсан НӨАТ-ыг борлуулалтын орлогын дүнгээсээ тооцом НӨАТ-ыи өглөгт буртгээд, харин өөроө НОАТ төлөгч өөр байгууллагаас худалдан авсан болон импортын бараа материал , ажил үйлчилгээнд оногдсон НӨАТ-ын хэмжээгээр НӨАТ ын авлага бүртгэж дээрхи өглөгөөс хасч зөрүү үлдэгдлээр татварын байгууллагатай тооцоо хийдэг. Өөрөөр хэлбэл тайлант хугацааны авлага их бол НӨАТ-ын буцаан авалт, өглөг нь их бол төсөвт төлөх НӨАТын өр гэсэн үг. Тухайн үед мөрдөж буй хуулийн заалгын дагуу зарим төрлийн худалдан авалт (ажиллагсдын хэрэгцээнд зориулж худалдан авсан бараа гэх мэт)-ын НӨАТ-ыг өглөгөөс хасч тооцохгүйгээр заасан байдаг тул ийм НӨАТ-ыг салгаж бүртгэлгүй шууд өртөг эсвэл зардалд шууд бүртгэх шаардлага гардаг. НӨАТ төлөгчөөр бүртгэгдсэн нэгж бусдад оногдуулсан НӨАТ-аа Дт Авлага Кт Борлуулалтын орлого / Бусад орлого Кт НӨАТ-ын өглөг (орлогын дүн х НӨАТ-ын хувь) Худалдан авалтад ноогдох бусдад төлөх НӨАТ-ыг Дт Бараа материал / Зардал Дт НӨАТ-ьш авлага (худалдан авалтын дун х НӨАТ-ын хувь) Кт Өглөг гэсэн бичилтээр бүртгэнэ.

Практикт бэлтгэн нийлүүлэгч болон худалдан авагч талын төлөхөөр тохиролцсон үнэ НӨАТ оруулан тооцсон байх нь элбэг тул нийт авлага болон өглөгийн дүнгээсээ НӨАТ-ыг салган доорхи байдлаар тооцох шаардлага гардаг: Сар бүр НӨАТ-ын тайланг тухайн сарын худалдан авалтын ба борлуулалтын дэвтэрийн хамт буюу НӨАТ оногдуулсан болон төлсөн харилцагчдын дэлгэрэнгүй жагсаалт, бэлтгэн нийлүүлэгчийн НӨАТ-ын падааны 1 хувийг хавсарган татварын албанд хүргүүлдэг. Ингэснээр НӨАТ-ын дансны үлдэгдэл нь уг тайлангийн дүнгээс бэлтгэн нийлүүлэгчдэд төлөөгүй байгаа НӨАТ-ын дүнгээр зөрүүтэй байх болно. Өөрөөр хэлбэл, бусдад төлөх НӨАТ-ыг төлсөн төлөөгүй авлагаар бүртгэх боловч татварын албанд хүргүүлэх тайланд зөвхөн мөнгөөр төлсөн НӨАТ-ыг тусгадаг. Иймд зарим томоохон аж ахуйн байгууллагын НӨАТ-ын авлага дансны үлдэгдэл НӨАТ-ын тайлангийн үлдэгдлээс зөрүүтэй байдаг. НӨАТ-ын өглөг дансны кредит үлдэгдлийн хэмжээгээр төсөвт төлсөн НӨАТ: Дт НӨАТ-ын өглөг Кт Монгөн хөрөнгө НӨАТ-ын авлагыг төсвөөс буцаан авалт эсвэл өөр төрлийн татварын өглөгт шилжүүлэн тооцсон дүнгээр: Дт Монгөн хөрөнгө / Орлогын татварын өглөг Кт НӨАТ-ын авлага Харин НӨАТ төлөгчөөр бүртгэгдээгүй байгууллагын хувьд зөвхөн НӨАТ төлөгчөөр бүртгэгдсэн бэлтгэн нийлүүлэгчидэд НӨАТ төлөх бөгөөд энэ хэмжээгээр худалдан авалтын өртгөө нэмэгдүүлнэ. Дт Бараа материал / Зардал - НӨАТ-тай дүнгээр Кт Өглөг Опцгой албап татварыт байгаль орчин болоод нийгэмд тодорхой хэмжээний хор хөнөөл учруулдаг эсвэл эрэлт нийлүүлэлт нь хатуу хяналтанд байх естой бүтээгдэхүүнд ноогдуулдаг. Жишээ нь: архи, тамхи, газрын тос, автомашины үйлдвэрлэл импорт гэх мэт. Импортын бараанд оногдуулсан онцгой албан татварын хэмжээгээр: Дт Бараа материал Кт Гаалийн байгууллагад өглог / Мөнгөн хөронгө Үйлдвэрлэсэн бүтээгдхүүнд оногдуулсан онцгой албан татварын хэмжээгээр:

Дт Бэлэн бүтээгдэхүүн / Борлуулалтын өртөг Кт Онцгой албан татварын өглөг гэсэн дансны бичилт хийж гөсөвт төлсөн хэмжээгээр дээрхи өглөгүүд хорогдоно. Онцгой албан татварын тайланг сар бүр гаргаж тат^арын албанд өгдөг. Экспорт болон импортыл гаалийн татварит гаалийн байгууллагаас оногдуулан тооцсон хэмжээгээр борлуулалтын зардал эсвэл бараа материалын өртгийг нэмэгдүүлнэ. Дт Борлуулалтын зардал / Бараа материал Кт Гаалийн байгууллагад өглөг / Монгөн хөрөнгө 3. Бусад татвар. төлбөр. хураамж Аж ахуй нэгж нь суутган тооцох болон хэрэглээний татвараас гадна өөрийн үйл ажиллагааны олцлогоос хамаарч дараах төрлийн тагвар, төлбөр, хураамжийг бусад хуулийн хүрээнд зохих хзмжээгээр оногдуулан улсын болон орон нутгийн тосөвт төлдөг. Үүнд: Үл хөдлөх хөрөнгийн татвар, Авто тээврийн болои еероө явагч хэрэгслийн гатвар, Байгалийн төрөл бүрийн нөөц (ой, ус, агнуурын, ашигг маятма- лын гэх мэт) ашигласны төлбөр, Газрын төлбөр, Төрийн байгу>лдагын үйлчилгээний болон тэмдэгтийн хураам- жууд гэх зэрэг болно. Эдгээр татвар., телбөр, хураамжийг төлсөн эсвэл төлөхөөр тооцсөн хэмжээгээр нь үйл ажиллагааны зардлыг нэмэгдуулэн бүртгэх нь тохиромжтой байдаг. Дт Үйл ажиллагааны зардал / Урьдчилан төлсөн зардал Кт Мөнгөн херөнгө Холбогдох татварын тайланг татварын албанд ту хайн жилийн дүнгээр гаргаж, татвар оногдуулсан хөрөнгийн дэлгэрэнгүй жагсаалтыг хавсарган өгнө. Төлбөр болонхураамжийнхувьдтусгайлан тайлагнах шаардлагагүй байдаг.

§ 4. Татварын тайлагнал, тодруулга

Орлогын татварын зардал орлогын тайланд, татварын өглөг /авлага балансад тусгагдахаас гадна ОУСТС-аар санхүүгийн тайланд орлогын албан татварын тооцоо, бүртгэлийн талаар доорхи тодруулга хийх нь зүйтэй гэж үздэг. Тухайлбал:

 Өмнөх тайлант үеийн татварыг тайлант үеийн татварт тооцсон аливаа 

тохируулга бичилтэд, Түр зөрүүгийн үүсгэлт болон буцаалттай холбоотой аливаа татварын



зардалд, Түр зөрүүгийн үүсгэлт болон буцаалттай холбоотой аливаа татварын өглөг,



авлагад, Татварын хувь хэмжээнд орсон өөрчлөлттэй холбоотойгоор хойшлогдсон



татварын тооцоонд гарсан өөрчлөлтөнд, Тухайн гайлант үед тодорхойлсон онцгой шинжтэй ашигт оногдуулсан



татварын зардалд, Бүртгэл ийн бодлогын өөрчлөлттэй холбоотойгоор татварын тооцоонд



гарсан зөрүүд, Бизнесийн нэгдлийн хувьд санхүүгийн тайланг нэгтгэхийн өмнөх болон дараахи үеийн татварын зардлын дүнгийн зөрүүгийн тайлбар.

Мөн компани санхүүгийн тайлангийн тодруулгадаа үр ашигт татварын хувь хэмжээ болон тайлаит үеийн санхүүгийн цэвэр ашигт оногдох татварын хувь хэмжээг тооцон үзэж татварын хуулиар тогтоосон хувьтай харьцуулан дүгнэлт өгч татварын тооцооны суурийг тодруулж байх нь зүйтэй байдаг. Үр ашигт татварын хувь гэдэг нь хуримтлагдсан

ашигт

татварын

зардлын

нийт

дүнг

ноогдуулан

тооцсоноор

илэрхийлэгддэг.

Хэлэлцэх асуулт 1 Санхүүгийн тайлан болон татварын тайланд тусгагдах орлого. зардлын гол ялгаа юу вэ?

2

Байнгын болон түр зөрүүгийн ялгаа, тэдгээрийн үүсэх нөхцөл

3

Татварын суурьт бүртгэлийн зорилго онцлог юу вэ?

4

Орлогын албан татварыг буртгэх аргууд тэдгээрийн ялгаа, онцлог, давуу тал

5

Одоо мөрдөж байгаа Монгол улсын албан татварын хуульд заасан татвар оногдох орлого болон татвар оногдуулах орлогын ялгааг тодруул

6

Татвар оногдох орлогоос хасагдах зардал гэж юу вэ? Энэ нь орлогын тайлангийн зардлаас яагаад өөр байж болох вэ?

7

Аж ахуйн байгууллага үйл ажиллагааныхаа явцад ямар ямар төрлийн татвар төлдөг вэ? Шууд ба шууд бус татварын ялгаа?

8

Хэрэглээний татварын зорилго ба түүний давуу талыг юу гэж дүгнэж болох вэ?

9

Орлогын албан татварын тайлангийн үзүүлэлт юунд үндэслэгддэг вэ? Уг тайлангийн зорилго болон бүтцийг тайлбарла.

10 Татварын талаар санхүүгийн тайланд хийх тодруулгын агуулгыг тодорхойно уу.

Мэдлэг шалгах тест 1

УБА компанийн 2008.12.31-ний балансанд бүртгэлийн зорилгоор хуримтлагдсан авлага тайлагнажээ. 2008 онд энэхүү авлагыг барагдуулахад ирээдүйн татвар оногдох орлого бий болох ба

а. 2008 оны гатварын өмнөх орлого нь тагвар оногдох орлогоос их байна. б. Компани 2008 онд хойшлуулсан татварын өглөгийн бууралт бүртгэнэ. в. 2008 онд тайлагнах нийт татварын зардал нь 2008 оны орлогоос тооцсон татварын зардлаас их байна. г. Компани 2008 онд хойшлогдсон татварын хөрөнгийн өсөлт бүртгэнэ. a. ОКО компани санхүүгийн тайлангийн татварын өмнөх орлого 50,000 төгрөг дээр түр зөрүүний зардал 5,000 төгрөг, байнгын зөрүүний 2

зардал 20,000 төгрөгийг нэмж 75,000 төгрөгөөс тайлант хугацааны орлогын татвараа тооцсон бол бүртгэх дансны бичилт нь: (Үйл ажиллагааны эхний жил гэж үз)

а. Дт Татварын зардал Кт Татварын өглөг б. Дт Хойшлуулсан татварын өглөг Дт Татварын зардал Кт Татварын өглөг в. Дт Татварын зардал Дт Хойшлуулсан татварын хорөнго Кт Татварын өглөг г. Дт Татварын зардал Кт Хойшлуулсан татварын өглөг Кт Татварын өглөг д. Аль нь ч биш бол зөв хариуг бич.

3

ААГ компани 2008 онд бүртгэлийн зорилгоор тайлагнасан 50,000 төгрөгийн татвар оногдох орлогоос 22,000 нь 2009 онд татвар оногдох орлого юм. Орлогын татварын түвшин 10% бол 2008 оны эцсийн балансанд тайлагнах хойшлогдсон татварын өглөг хэд вэ? а. 50,000 б. 22,000

в. 72,000

г. 28,000

4

ХАА компани бүртгэлийн хуримтлуулах арга, татварын хойшлуулах арга хэрэглэдэг. 2008 онд бүртгэлийн зорилгоор тайлагнасан татвар оногдох орлого нь 500,000 бөгөөд энэ нь ирээдүйд дараахи байдлаар орж ирэх юм.

2008 онд 50,000 2009 онд 100,000 2010 онд 150,000 2011 онд200,000. Татварын түвшин бүх онд 10%, бол 2008 оны балансанд дээрхи түр зөрүүтэй

5

холбоо бүхий хойшлуулсан татварын өглөг хэд вэ? А. 0 б. 45,000 в. 5,000 г. 50,000 д. Аль нь ч биш СОО компанийн үйл ажиллагааны эхний жилийн орлоготой холбоотой доорхи мэдээлэл өгөгдөв.

2008 оны бүртгэлийн орлого

600,000

Татвараас чөлөөлөгдөх орлого

50,000

Түр зөрүү

150,000

Татвар оногдох орлого

400,000

Түр зөрүү нь дараагийн 2 жилд нөхөгдөх бөгөөд эдгээр жил бүрийн татварын түвшин нь 10% байна. 2008 оны орлогын тайланд тусгагдах нийт татварын зардал нь хэд вэ? а. 55,000 6

б. 40,000

в. 60,000

г. 35,000

ТҮГ компанийн хуримтлагдсан түр зөрүү доорхи үлдэгдэлтэй байв: 2008.01.01

2009.12.31

450,000

320,000

2008 оны татварын түвшин 30%, 2009 татварын түвшин 40% байв.

2009 оны татвар оногдох орлого 800,000 бөгөөд байнгын зөрүү тооцогдоогүй гэж үзвэл 2008 оны татварын өмнөх орлого хэд вз? а. 350,000 7

б. 670,000

в. 930,000

г. 1,250,000

АРА компанийн 2008 оны санхүүгийн тайлангийн ба татварын орлого нь дараахи 2 төрлийй зардлыг хасахын өмнө ижил 50,000 төгрөг бөгөөд орлогын татварын тооцоог хойшлуулах аргаар хийжээ. Үүнд: Орлогын тайланд Татварын тайланд

Элэгдлийн зардал 10,000

15,000

Найдваргүй авлагын зардал 3,000

0

Орлогын татварын түвшинг 10% гэвэл зөв хариултыг сонгоно уу? Хойшлуулсан Хойшлуулсан Татварын Татварын татварын зардал а.

5,000

өглөг 5,000

хөрөнгө 0

татварын өглөг 0

б.

4,700

4,200

500

0

в.

3,700

5,000

0

800

г.

4,700

4,200

0

500

д.

5,000

4,700

0

300

8. АХА компани НӨАТ төлөгчөөр бүртгэгдсэн бөгөөд 2009 оны 1 сарын нийт борлуулалтын орлого нь 150 сая төгрөг, худалдан авалт нь 100 сая төгрөг үүнээс НӨАТ төлөгч бэлтгэн нийлүүлэгчдээс авсан нь 80 сая төгрөг мөн ажилчдын дотоод хэрэгцээнд зориулан авсан НӨАТ- тай бараа 5 сая төгрөг. НӨАТ-ын хувь 10% гэвэл гухайн сарын НӨАТ-ын тооцооны дүн нь: А. Авлага 6.5 сая

В. Авлага 5 сая Д. Авлага 7 сая

Б. Өглөг 6.5 сая Г. Өглөг 5 сая

Е. Өглөг 7 сая

XVII БҮЛЭГ Урт хугацаат өглөгийн бүртгэл Сэдвийн товч агуулга: Бизнесийн хэвийи үйл ажиллагааны нэг цикл эсвэл тайлант нэг жил хоёрын аль уртад одоо байгаа эргэлтийн хөрөнгөөрөө эсвэл богино хугацаат өөр өглөг үүсгэх замаар барагдуулах үүрэг хариуцлагыг богино хугацаат өглөг гэнэ. Харии. бизнесийн үйл ажиллагааны хэвийн цикл эсвэл нэг жилийн аль уртад төлөгдөхгүй буюу иэг жилийи дотор одоо байгаа эргэлтийн хөрөнгөөр барагдахгүй үүрэг хариуцлагыг урт хугацаат өглөг ) гэж үзнэ. Үйл ажиллагааны дараагийн циклд эргүүлэн гөлбол зохих зарим үүрэгхариуцлагыгажахуйн нэгжийн саналаар дахин санхүүжүүлэх буюу "зээлийи хугацааг сунгах ба шинэчлэх"-ээр байвал энэ нь аж ахуйн нэгжийн Урт хугацаа!' санхүүжилтийн хэсгийг үүсгэх бөгөөд урт ху гацаат өглөг

гэж

ангилагдана.

Урт

хутацаат

оглөгийг

түүнийт

барагдуулахад

шаардлагатай ирээдүйн мөнгөн зарлагын өнөөгийн үнэ цэнээр бүртгэж санхүүгийн тайлаид тайлагнана. Урт хугацаат өглөгийн бүрэлдэхүүнд боидоорх өглөг, векселээрх өглог. барьцаат өглөг, түрээсийн өглөг зэрэг өглөгүүд багтаиа. Урт хугацаат өглөгийн бүртгэл хэмээх энэхүү бүлэгт: -

Урт хугацаат бонд гаргадтын мөн чанар, түүний төрлүүдийг;

-

Гаргалтын өдрөөрх бондын үнэлгээ болон түүний нягтлан бодох бүртгэлийн шаардлагыг;

-

Бондоор өглөгийн хөнгөлөлт болон урамшууллыг хорогдуулан бүртгэх шулуун шугамын болон үр ашигт хүүний аргуудын мөн чанарыг;

-

Цуврал бондын бүртгэл, тайлагналын арга зүйг;

-

Урт хугацаат өглагийн бичгийг бүртгэх арга горимуудыг;

-

Урт хугацаат өглөгийн үзүүлэдтээрх тайлагнал, тодруулгын асуудлыг тус тус авч үзнэ,

§ 1. Бондоор өглөгийн бүртгэл

Бондын тухай ойлголт. бондын төрөл Үнэт цаасыг өмчийн болон өрийн үнэт цаас гэж ангилдаг. Компаниудын урт хугацаат зээл авах зорилгоор гаргадаг өрийн үнэт цаасыг бонд гэж нэрлэнэ. Өөрөөр хэлбэл, бонд нь тогтоосон дуусгавар болох хугацаанд үндсэн өр болон нэрлэсэн үнээс тодорхой хувиар тооцсон хүүг төлөх амлалтыг илэрхийлсэн гэрчилгээ юм. Бондын хүүний төлбөрийг голдуу хагас жилээр хийдэг боловч хүүний түвшинг ерөнхийдөө жилийн түвшингээр илэрхийлдэг Бонд нь хамгаалалтгай ба хамгаалалтгүй бонд (secured and unsecured bonds) хугацаат, цуврал, дуудаж болох бонд (trem, serial bonds, and callable bonds), хөрвөх, эд зүйлсээр солигдох, хэт хөнгөлөлттэй бонд (convertible commodity backed, and deep discount bonds), бүртгэсэн ба шилжих бонд (registered and bearer bonds), ашиг ба орлогын бонд (income and revenue bonds) гэсэн нийтлэг төрлүүдтэй байдаг. Хамгаалалттай ба хамгаалалтгүй бонд Үл хөдлөх хөрөнгө болон бусад компанийн хувьцаа ба бондоор хамгаадагдсан барьцаат болон барьцаат итгэмжлэлийн бондыг хамгаалалттай бонд гэнэ. Өрийн бонд бол хамгаалалтгүй бонд юм, Хугацаат, цуврал, дуудаж болох бонд Тодорхой нэг хугацаанд бүрэн төлөгдөх бондыг хугацаат бонд, хэсэгчлэн толөгдөх бондыг цуврал бонд гэж нэрлэдэг, Хугацаанаас нь өмнө буцаан худалдан авч эргэлтээс гаргах эрхийг бонд гаргагчид олгосон бондыг дуудаж болох бонд гэнэ.

Хөрвөх, эд зүйлсээр солигдох, хэт хөнгөлөлтой бонд Бонд нь гаргалтын дараах тогтоосон хугацаанд компанийн бусад үнэт цаасанд хөрвөдөг бол түүнийг хөрвөх бонд гэж нэрлэнэ. Нефт, нүүрс, ховор металл гэх мэттодорхой хэмжээний бараа эд зүйлсээр арилжаалагдан эргэлтээс гаргагддаг бондыг эд зүйлсээр солигддог буюу хөрөнгөтэй холбоотой бонд гэнэ. Дуусгавар болох үнэ цэнэд нь бүх хүүний төлбөрийг багтаан худалдан авагчид олгох тийм хөнгөлөлттэй үнээр худалдах бондыг хэт хөнгөлөлттэй бонд буюу тэг хүүтэй өрийн бонд гэж нэрлэнэ. Бүртгэсэн ба шилжих бонд Эзэмшигчийн нэр дээр гаргасан бондыг бүртгэсэн бонд гэж нэрлэх ба худалдахын тулд гэрчилгээг хүчингүй болгож шинэ гэрчилгээ гаргахыг шаарддаг, Нэг өмчлөгчөөс нөгөөд шилжиж болдог, эзэмшигчийи нэр дээр бүртгэдэггүй бондыг шилжих буюу тасалбарт бонд гэиэ. Ашгийн ба орлогын бонд Бондыг гаргасан компани ашигтүй ажиллавал хүү төлдөггүй бондыг ашгийн бонд гэнэ. Тогтоосон орлогын эх үүсвэрээс хүү төлдөг учраас орлогын бонд ч гэж нэрлэдэг, Хүү толох одор гаргасан бондын бүртгэл тооцоолол Бонд нь компани өрөө төлөх баталгаа бодгож гаргадаг үнэт цаас учраас бонд гаргагчийн тогтоосон нэрлэсэн үнэ ба тогтоосон хугацаанд төлөхөөр амласан нэрлэсэн хүүтэй байна. Урт хугацаат өглөгийг ирээдүйд түүнийг барагдуулахад шаардагдах мөнгөн зарлагыи өнөөгийн үнээр бүртгэж тайлагнадаг тул гаргасан бондын өнеөгийн үнэ цэнэ буюу зах зээлийи үнийг тооцоолох шаардлага гардаг. Боидын зах зээлийн үнийг үндсэн төлбөрийн өнеөгийн үнэ цэнэ, хүүний төлбөрийн өнөөгийи үнэ цэнийн нийлбэрээр тодорхойлох бөгөөд зах зээлийн үнэ нь зах зээлийн хүүний түвшингээс урвуу хамаарна. Жишээлбэл: 2008.01,02-нд гаргасан 200.000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 10%-иЙн нэрлэсэн хүүтэй, 5 жилийы хугацаатай бондын зах зээлийи үнийг зах зээлийн хүү 10%? 6%, 14% байх нөхцөлд тодорхойлье, Бондын __

зах Зах ззэлийн хүү

зээлийн

үнийн

тооцоодол;

10%

6%

14% __________________________________________________________ 4.

Үндсэн толборийн онөогийн үнэ: 200.000х{Р/Р 5, 10) 0,6209

124,180

200,000х(Р/Р 5,6) 0.7472

149,440

200,()00х(Р/Р 5,14) 0.5193 103,860 5. Хүүний төлбөрийн өнөөгийн үнэ: 20,ОООх(Р/А 5, 10) 3,791

75,820

20.000х(Р/А 5, 6) 4.2123

84,246

20.000х(Р/А 5. 14) 3.433 68,660 6. Зах зээлийн үнэ буюу худалдах үнэ;200,000

233,686

172,520

Дээрх тооцооллоос үзэхэд бондын зах зээлийн хүү нэрлэсэн хүүтэйгээ тэндүү байвал бондын зах зээдийн үнэ нэрлэсэн үиэтэйгээ тэнцүү, зах зээлийн хүү нэрлэсэн хүүнээс бага байвал бондын зах зээлийн үнэ нэрлэсэн үнээс их, зах ззэдийн хүү нэрлэсэи хүүнээс их байвал зах зээлийн үнэ нэрлэсэн үнээс бага тоггоогддог нь харагдаж байна. Бондын нэрлэсэн үнээс давсан зах зээлийн үнийг бондоорх оглогиин урамшуулал, зах зээлийн үнээс давсаи нэрлэсэи үнийг бондоорх өглегийн хенгөлөлт гэж нэрлэдэг. Бонд гаргалттай холбоотой дзнсны бичилтийг авч үзье. А. Бондын зах зээлийн үнэ, нэрлэсэн үнэ тэнцүү бол нэрлэсэн үнээр нь өглөг үүсгэнэ: Дт Мөнгөн хөрекгө Кт Бондоорх оглог

200,000 200,000

Б. 3ах зээлийн үнэ нь нэрэлсэн үнээсээ их хэсэг нь бондын өглөгөөрх урамшуулал болно:

Дт Мөнгөн хөрөнгө

233,686

Кт Бондоорх өглөг

200,000

Кт Бондоорх өглөгийн урамшуулал . 33,686 В, Зах зээлийн үнэ нь нэрлэсэн үнээсээ бага бол бондоорх өглөгийн хөнгөлөлт болно: ДтМөнгөн хөрөнгө

172,520

Дт Бондоорх өглөгийн хөнгөлөлт Кт Бондоөрх өглөг

27,480 200,000

Вондоорх өгтгийн хөнгөлөлт. урамшууллын хорогдуулгын тооцоолол ба бүртгэл Бондоор өглөгийн хөнгөлөлт нь ирээдүйд эдийн засгийн өгөөж авчрахгүй учраас хөрөнгө биш, бондоор өглөгийн урамшуулал холбогдох өрийн утга агуулдаггүй учир өглөг биш юм, Гэвч бондоор өглөгийн хөнгөлөлт болон урамшуулал нь хүүтэй холбоотой учраас энэ хамаарлаас шалтгаалан бондын эргэлтэнд байх хугаацаанд хүүний зардлыг тооцох бүрдээ хөнгөлөлт болон урамшууллыг хорогдуулж бүртгэнэ. Бондоор өглөгийн хөнгөлөлтийн хорогдуулга хүүний зардлыг нэмэгдүүлдэг бол урамшууллын хорогдуулга хүүний зардлыг бууруулна. Хөнгөлөлт болон урамшууллын хорогдуулгын дүнг тооцохдоо дараах аргуудыг ашигладаг. Үүнд: 6.1.

Шулуун шугамын арга, 2

Үр ашигт хүүний арга.

Бондоор өглөгийн хөнгөлөлт болон урамшууллын хорогдуулгын дүнг шулуун шугамын аргаар тооцохдоо хөнгөлөлт болон урамшууллаар бүртгэгдсэн дүнг бондын эргэлтэнд байх хугацаанд нь хувааж тухайн тайлантийн хугацаанд хүүний зардлыг нэмэгдүүлэх болон хорогдуулах дүнг тооцно. Үр ашигт хүүний аргаар хөнгөлөлт болон урамшууллын хорогдуулгын дүнг тооцохдоо дараах томьеог ашиглана. Хорогдуул- =Хугацааны эхэн дэх гийн үнэ

+ Үр ашигт _ Бондын

бондын дансаарх

хүү

нэрлэсэн үнэ

Энэ аргыг өнөөгийн үнэ цэнийн хорогдуулгын арга ч гэж нэрлэдэг.

Тогтоо сон хүү

Бондыг буцааж худалдан авах эсэхээс үл хамааран аливаа урамшуулал болон хөнгөлөлтийг дуусгавар болох хугадаанд нь хорогдуулж дуусгах ёстой. Омно нь жншээгээр авсан 200.000 тегрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, хенгөлөлттэй гаргагдсан бондын хөнгөлөлтийг ур ашигт хүүний аргаар хорогдуулах хорогдуулгын хүснэгт хийж үзье. Бондын хөнгөлөлтийн хорогдуулгын хүснэгт (Үр ашнгт хууний аргя) (5 жилийн хугадаатай, 10% хүүгэй бондыг 14% өгөөж олохоор худалдсан) .........................Мөнгөн хөрөнгө

Огноо

....................................................

Кредит

2008.01 02 ............

хүүний зардал бондын хөнгөлөлт Бондын дансны үнэ

.......

дебет

.......

"

Кредит

2008,12.31

20,000 *

24,159#

4,159 @

176,679

2009.12.31

20.000

24,740

4,740

181,419

2010.12.31

20,000

25,403

5,403

186.822

2011.12.31

20,000

26,159

6,159

192,981

2012.12.31

20,000

27,019

7,019

200,000

100,000

127,480 27,480

20,000=200,000x0.1

4,159=24,159-20,000

24,159=172,520x0.14

176,679=172,520+4,159

2008,12.31-нд буюу анхны хуүний төлбөр болон хөнгөлөлтийн хорогдуулалтыг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Боидын хүүний зардал Кт Бондоорх егдогийн хонгелөлт Кт Мөнгон хероиго

24,159 4,159 20,000

2009.12.31 -нд хуүнийтолбер болон хенгелөлтийн хорогдуулгыг бүртгэх дансны бичилт нь:

Дт Бондын хүүний зардад

24,740

Кт Вондоорх өглөгийн хөнгөлөлт

4,740

Кт Мөнгөн хорөнгө

20,000

Одоо өмнө авч үзсэн 200,000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, урамшуулалтай гаргагдсан бондын урамшууллын хорогдуулгын хүснэгтийг хийж үзье. Бондын урамшууллын хорогдуулгын хүснэгг (Үр ашигт хүүний арга) (5 жилийм. хугаиаатай, 10% хүутэй бондыг 14% өгөөж олохоор худалдсан) Огноо

УТонген хорөнге Хүү: Кредит

ний

зардал

Бондын урамшуудал

Дебет

—. Бондын дансны үнэ Деоет

2008.02 2008.12.31 2009.12.31 2010.12.31 2011.12.31 2012.12.31

233,686

20,000 ' 14,025 * 5,975 « 227,711 ' 20,000 13,666 6,334 221,377 20,000 13,286 6,714 214,663 20,000 12,883 7,117 207,546 20,000 12,454 7,546 200,000 100,000 66,314 33,686 20,000-200,000x0,1 5,975-20,000-14,025 л 14,02.5=233,686x0.06 227,711-233,686-5,975 2008.12.31-нд буюу анхны хүүний төлбөр болон урамшууллын хорогдуулгыг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Бондын хүуний зардал Дт Бондоорх өглөгийн урамшуулал Кт Мөнгөи хөрөнгө

14,025 5,975 20,000

2009.12.31-нд хүүний төлбөр болон урамшууллын хорогдуулгыг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Бондын хүүний зардал Дт Бондоорх өглөгийн урамшуулал К г Мөнгөн хөрөнгө

13,666 6,334 20,000

Хүү төлөх хугацааны дондуур гаргасан бондын буртгэл. тооцоолол

Бондын гэрээнд заасан хугацаанд бондын хүүний төлбөрийг ихэвчлэн хагас жилээр төлдөг. Бондыг хүүний төлбөрийн өдрөөс өөр өдөр гаргасан нөхцөлд бонд худалдан авагч нь хүүний сүүлчийн төлбөрийн өдрөөс бонд гаргах өдөр хүртэлх хуримтлагдсан хүүг бонд гаргагчид төлнө. Өөрөөр хэлбэл. бонд худалдан авагч нь бондыг эзэмшээгүй хугацаанд хамаарах хүүг бонд гаргагчид төлнө гэсэн үг. Жишээлбэл; 2008.05.01-нд "А" компани 1,400,000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 9%ийн нэрлэсэн хүүтэй бондыг 1,456,000 төгрөг дээр хуримтлагдсан хүүг нэмсэн дүнгээр гаргасан. Бондын хугацаа 2018.01.01- нд дуусах ба хүүг жил бүрийн 1/01, УИ/01-нд төлех нөхцөлтэй. Бондоорх өглөгийн урамшуулал ба хөнгөлөлтийг шулуун шугамын аргаар хорогдуулдаг гэж үзье." Бонд гаргасан өдөр буюу 2008.05.01 -нд дараах дансны бичилтийг хийнэ. Бондод хуримтдагдсан хүү: 1,400,000 х 4 / 12 42,000 Бонд гаргалтаас орж ирсэн мөнгө: 1,400,000 + 56,000 + 42,000 - 1,498,000 Дт Мөнгөн хөрөнгө Кт Бондоорх еглөг

1,498,000 1,400,000

Кт Бондоорх өглогийн урамшуулал

56,000

Кт Хүүний зардап

42,000

2008.07.01-нд хүүний төлбөр болон бондоорх өглөгийн урамшууллын хорогдуулгыг дараах байдлаар бүртгэнэ. Төлсөн хүүний тооцоолол: 1,400,000 х 9% х 6 / 12 = 63,000 Бондоорх өглөгийн урамшууллын хорогдуулга; 56,000 х 2 /116 = 966 Дт Бондын хүүний зардал Дт Бондоорх еглөгийн урамшуулал Кт Мөнгөн хоронгө

62,034 966 63,000

Бонд гаргалтын зардал болон халаасны бонд Бонд гаргалттай холбоотой сурталчлах, хэвлүүлэх, хуулийи болон бүртгэлийн үйлчилгээ, шимтгэлийн, урамшууллын гэх зэрэг зардлууд гардаг. Эдгээр зардлыг "Бонд гаргалтын хорогдуулаагүй зардал" гэсэн хойшлуулсан зардлын дансаид бүртгэж

бондын эргэлтэнд байх хугацаанд хөнгөлөлтийг хорогдуулахад ашигласан аргаар хорогдуулж бүртгэнэ. Жишээлбэл: 2008.01.02-нд "Сар" компани 10 жилийн хугацаатай, 20,000,000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй бондыг 20,795,000 төгрөгөөр гаргаж худалдсан ба бонд гаргалттай холбоотой 245,000 төгрегийн зардал гарсан гэе. Тэгвэл, 1/02-нд бонд гаргалтын, ХП/31-нд бонд гаргалтын зардлыг хорогдуулах дансны бичилтүүд дараах байдалтай болно.Үүнд; 2008.01.02 Дт Мөнгөн хөрөнгө

20,550,000

Дт Бонд гаргалтын хорогдуулаагүй зардал

245,000

Кт Бондоорх өглөгийн урамшуулал

795,000

Кт Бондоорх өглөг

20,000,000

2008.12.31 Дт Бөнд гаргалтын зардал

24,500

Кт Бонд гаргалтын хорогдуулаагүй зардал

24,500

(Бонд гаргалтын зардлаас нэг жилд ноогдохыг шулуун шугамын аргаар тооцоолж хорогдуулан дансанд бичив.) Бонд

гаргасан

компани

буцаан

худалдажавсан

боловч

хүчингүй

болгоогүй

бондыгхалаасны бонд гэж нэрлэдэг. Эргэятэнд байгаа бондоорх өглөгийн цэвэр дүнг гаргахын тулд түүнийг балансад бондоорх өглөгөөс хасагдах дүн байдлаар нэрлэсэн үнээр нь харуулна. Халаасны бондыг худалдсан, эсвэл хүчингүй болгосон нөхцөлд халаасны бөнд дансыг кредитлэнэ.

Бонд эргэлтээс гаргалтын бүртгэл Бондыг дуусгавар болгох өдөр гэхэд аливаа хөнгөлөлт эсвэл урамшуулал, бонд гаргалтын зардлыг бурэн хорогдуулсан байх ёстой. Энэ үед бондын дансны үнэ бондын дуусгавар болгох үнэ цэнэ буюу нэрлэсэн үнэтэй тэнцүү болно. Мөн энэ үед бондын нэрлэсэн үнэ цэнэ зах зээлийн үнэтэй тэнцүү байдаг. Бондыг төлбөрийн хугацаанд нь буцааж худалдаж авах буюу эргэлтээс гаргахад дараах дансны бичнлт хийнэ.

Дт Бондоорх өгдег Кт Мөнгөн хөрөнгө

ххххх ххххх

Бондыг хугацаанд нь эргэлтээс гаргахаас гадна телбөрийн хугацаанаас нь өмнө бондыг эргэлтээс гаргах явдал бас байдаг. Бондыг хугацаанаас нь өмнө эргэлтээс гаргах нөхцөл нь: 1 Бондыг буцаан худалдаж авах, 2 Бондыг хувьцаанд эсвэл бараанд хөрвүүлэх, 3 Шинээр бонд гарган өмнө нь гаргасан бондоо санхүүжүүлэх зэрэг болно. Дуусгавар болгох хугацаанаас өмнө бондыг эргэлтээс гаргахдаа төлсөн аливаа дүнг буцаан худалдаж авах үнэ гэж нэрлэдэг. Аливаа тогтоосон хугацаан дахь бондын цэвэр дансны үнэ нь хорогдуулаагүй урамшуулал, хенгөлөлт, бонд гаргалтьгн зардлын хувьд тохируулга хийсэн дуусгавар болгох өглөгийи дүн байна. Буцаан худалдан авалтын үнээс давсан бондын цэвэр дансны үнийн хэсгийг бонд эргэлтээс гаргалтын олз, бондын цэвэр дансны үнээс давсан буцаан худалдан авалтын үнийи хэсгийг бонд эргэлтээс гаргалтын гарз гэж үзэж бүртгэнэ, Жишээлбэл: Өмнөх жишээн дэх 200,000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 5 жилийн хугацаатай, хөнгөлөлтгэй гаргагдсан бондыг хоёр дахь жилийн эхэнд нэрлэсэн үнийн 98%-ийн нөхцлөөр буцааж худалдан авсан гэж үзвэл дараах дансны бичилт хийгдэнэ, Дт Бондоорх өглөг Дт Бонд эргэлтээс гаргалтын гарз Кт Бондоорх өглөгийн хөмгөлөлт Кт Мөнгөн хорөнгө

200,000 17,984 21,984 196,000

Бондоорх өглөгийн хөнгөлөлтийг шулуун шугамын аргаар хорогдуулсаи гэвэл нэг жидийн хорогдуулга нь 27,480/5=5,496; эргэлтээс гаргах үеийн хорогдуулга тооцогдоогүй хөнгөлөлтийн дүн 27,480-5,496=21,984; бондын цэвэр дансны үнэ 200,000-21,974=178,016 болно. Өмнөх

жишээн дэх 200,000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 5 жилийн хугацаатай,

урамшуулалтай гаргагдсан бондыг 3 дахь жилд нь нэг бүр нь 200 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 900 нэгж энгийн хувьцаанд хөрвүүлсэн гэж үзье.Үүнийг дансанд бичвэл:

Дт Бондоорх өглөг

200,000

Дт Бондоорх өглөгийн урамшуулал

20,212

Кт Энгийн хувьцаа Кт Нэмж толөгдсөн капитал

180,000 40,212

Бондоорх өглегийн урамшууллыг шулуун шугамын аргаар хорогдуулсан гэвэл 1 жилийи

хорогду

улга

ньЗЗ,686/5-6,737;хувьцаандхөрвүүлэхүеийн

хорогдуулга

тооцогдоогүй урамшууллын дүн 33.686-2x6,737г:20,212; боядын цэвэр дансны үнэ 200,000+20,212=220,212 болно. Бондыг хувьцаанд хөрвүүлэх үед гаргасан хувьцааны зах зээлийн үнийг бондын цэвэр дансны үнээр тооцож бүртгэнэ. Бонд гаргагч компани нь эргэлтэнд байгаа бондоо буцааж аваад оронд нь бага хүүтэй шинэ бонд гарган орлуулдаг. Эргэлтэнд байгаа бондыг шинэ бонд гарган орлуулахыг дахин санхүүжилт гэж нэрлэнэ, Цуврал бондын бүртгэл Бондын нэрлэсэн үнийг тодорхой хугацааны дотор хэсэг хэсгээр нь барагдуулах нехцөлтэй бондыг цуврал бонд гэж нэрлэдэг. Цуврал бондын бүртгэлийг дараах жишээгээр авч үзье, "Баян" компани 2008.01.02-нд 1,200,000 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 10% нэрлэсэн хүүтэй цуврал бонд гаргасан. Бондын нэрлэсэн үнэ болох 1,200,000 төгрөгийг 2009,01.01-нээс эхлэн жил бүрийн эхэнд 400,000 тогрөг толөх замаар барагдуулна, Хүүг жил бүрийн ХИ/31-нд телөх ба зах зээлийн хүү 12% байсан. Бондын худалдах үнийг тодорхойлохдоо төлөгдех хэсэг бүрнйн өнөөгийн үнэ цэнийг тодорхойлно.

өнөөгийн үнэ цэнэ

Худалдах

Бондын

үнэ 1 жилиин дараа төлөгдөх Үндсэн өр

400,000 х 0.89286 = 357,144.00 40,000 х 0.89286=35,714.40

392,858,40

хөнгөлөлт 7,141.60

хүү 2 жилиин дараа төлөгдөх Үндсэн өр

400,000 х 0.79719 = 318,876.00

386,478.00

13,522.00

40,000 х 1.69005 =67.602.00

хүү 3 жилиин дараа

400.000 х 0.71178 -284.712.00

төлөгдөх

40,000 х 2.40183 = 96,073.20

380,785,20

19,214,80

Үндсэн өр хүү Бондыг худалдах нийт үнэ

1,160,121.60

39,878.40

__________________________________

Цуврал бондын хөнгөлелт болон урамшууллыг хорогдуулах 3 арга байдаг.Үүнд: 1. Шулуун шугамын арга, 2. Үр ашигт хүүний арга, 3. Эргэлтэн дэх бондын арга. Дээрх арга тус бүрээрх хөнгөлөлтийн хорогдуулгын хөтөлбөр дараах байдалтай болно. Цуврал бондын хонголвлтийн хорогдуулгын хөтөлбөр (Шулуун шугамын арга) Он 01/01 2009 2010 2011

Нийт 1хөнгөжлт 7,141,60 / 13,522.00 / 19,214.80 / 39,878.40

Хугацаа

Үечилсэн

1 жил 2 жил 3 жил

хорогдуулга 7,141.60 6,761.00 6,404.90

2008 7,141.60 6,761.00 6,404.90 20,307.50

Хорогдуулга 2009 6,761.00 6,404.90 13,165.90

Дээрх тооцооллоос харахад, нийт 39,878.40 төгрөгийн хөнгөлөлтөөс 20,307,50 төгрөгийг 2009 онд; 13,165.90 төгрөгийг 2010 онд; 6,404.90 төгрөгийг 2011 онд тус тус хорогдуулахаар байна. Цуврал бондын хөнгелелтийн хорогдуулгын хөтолбөр (Үр ашигт хүүний арга)

2010

6,404.90 6,404.90

Он, сар.

Хүүний

Хүүний

Үндсэн

Бондын

Хөнгелө

өдар

толбөр

зардал

өрийн

хөнгөл

л-

өлт

тийн

•гөлөлт 2008.01.

01 2008Л2.

31 2009.01.

цэвэр дүн

үлд.

39,878.4

1,160,121.

120.000

139,214,

19,214.

0 20,663.8

60 1,179,336.

.00

60

60

0

20 779,336.20

400,000

01 2009.12.

Дансны

.00

31 2010.01.

80,000.

93,520.3

00

0

13,520.

7,143.5

30

0

400,000

01 2010.12,

392,856.5

,00

31 2011.01.

792,856.50

40,000.

47,143.5

7,143.5

00

0

0

-

0 400,000.00

400,000

01 240,000.0

279,878.

.00 1,200,000

0

40

.00

39,878.

40

Эргэлтэн дэх бондын арга Цуврал бондын нийт гаргалтыг андеррайтерт тогтоосон үнээр худалдсан нөхцөлд цуврал бүрт хамаарах хенгөлөлт болон урамшууллыг тодорхойлох боломжгүй байдаг, Эргэлтэн дэх бондын арга нь дээрх нөхцөл дэх шулуун шугамын аргын хэрэглээ юм. Иймээс бонд бүрт хамаарах хөнгөлөлт болон урамшууллыг ижил дүнтэй гэж үзэн тооцооллыг дараах байдлаар хийдэг. § 2. Урт хугацаат векселээрх өглөгийи бүртгэл

Урт хугацаат векселд төлегдех хугацаа, зарласан хуү зэрэг нь заагдсан байдгаараа бондтой тестэй юм. Вексель нь бондын нэг адил онөөгийн үнэ цэнэтэй бөгөөд өнөөгийн үнэ цэнийг хүү болон үндсэн өрийг барагдуулах ирээдүйн мөнгөн гүйлгээний өнөөгийн үнэ цэнээр тодорхойлох ба хөнгөлөлтболон урамшууллыг векселийн байх хугацаанд нь хорогдуулан бүртгэнэ. Гэхдээ, үнэт цаасны зах зээлд векселийг арилжаалах боломж бондтой харьцуулахад бага байдаг. Урт хугацаат векселийг дараах байдлаар ангилж бүртгэдэг.Үүнд;

5. Зөвхөн мөнгөөр гаргасан өрийн вексель, 6. Менге болон эрхээр арилжаалсан өрийн вексель, 7. Мөнгөн бус ажил гүйлгээгээр гаргасан өрийн вексель. Зөвхөн мөнгөөр гаргасан өрийн вексель Хүүгүй буюу бодитой бус хүүний түвшин бүхий өрийн векселийг мөнгөөр гаргавал вексель гаргагч нь хүлээн авсан мөнгеөр түүний өнөөгийн үнэ цэнийг хэмжинэ. Векселийн нэрлэсэн дүн ба вноөгийн үнэ цэнэ буюу хүлээн авсан мөнгөний хоорондын зөрүуг векселийн хөнгөлөлт эсвэл урамшуулал гэж бүртгэх ба аекселийн хугацаанд хүүний зардлаар хорогдуулан бүртгэдэг. Жишээлбэл: "Солонго" компани 2008.12.31 ~нд 2012,12.31-нд дуусгавар болох 5,000,000 төгрөгийн дүнтэй өрийн векселийг 3,415,050 төгрөгөөр гаргасан гэе. Тэгвэл, 4 жилийн дараа төлөгдөх 5,000,000 төгрөгийн өрийн өнөөгийн үнэ цэнэ нь 3,415,050 төгрөг гэсэн үг. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийн

хүснэгтээс

харгалзах

зах

зээлийн

хүүний

түвшинг

харвал

1-

3,415,050/5,000,000-0.68301, 1=10% болж байна, Иймээс, 1,584,950 төгрөгийг (5,000,000-3,415.050) өрийн векселийн хөнгөиелтөөр бүртгэх ба уг дүнг 4 жилийн хугацаанд 10%-ийн үр ашигт хүүний аргаар хорогдуулна. Вексел гаргасан өдрийн дансны бимилт нь: ДтМөнгөн хөрөнгө

3,415,050

Дт Өрийн векселийн хонголелт

1,584,950

Кт Векселээрх өглөг

5,000,000

Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлтийг хорогдуулах хүснэгт хэрхэн бэлтгэхийг авч үзье. Векселээрх өглөгийи хенгөлөлтнйн хорогдуулга тооцолтын хүснэгт (Үр яшигт хуүний арга) (4 жидийн хугацаатай векселийг үр ашигг хуү 10% байхад худалдсан) Огноо _____

Хөнгөдөлтийн хорогдуулга буюу хүүний зардал

Өнөөгийн үнэ _________цэнийи үлдэгдэл

2008.12.31

3,415,050

2009.12.31

341,505

3,756,555

2010,12.31

375,656

4,132,211

2011.12.31

413,221

4,545,432

2012.12.31

454,543

5,000,000

1,584,950 2009Л 2.31-нд векселээрх өглөгийн хөнгөлелтийн хорогдуулгын бичилт дараах байдлаар хийгдэнэ. Дт Хүүний зардал Кт Векселээрх өглөгийн хөнголөлт

341,505 341,505

2010.12.31-нд Дт Хүүний зардал Кт Векселэзрх өглөгийн хөнгөлөлт

375,656 375,656

Мөпгө болон эрхээр арилжаалсан өрийн вексель Зарим үед вексель гаргахдаа вексель хүлээн авагчид нэмэлт эрх буюу давуу тал олгодог. Тухайлбал, тодорхой хугацаанд буцаан төлөгдөх, тогтоосон хүүгүй өрийн векселийг нэрлэсэн үнээр гаргаад вексель хүлээн авагчид вексель авсных нь хариуд зах зээлийн үнээс бага үнээр бараа борлуулахыг зевшөөрсен байж болно, Энэ нехцөлд векселээрх еглөгийн онөөгийн үнэ цэнэ ба хүлээн авсан мөнгөний хоорондын зөрүүг вексель гаргагч нь векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт ба ирээдүйн борлуулалтын урьдчилж орсон орлого гэж бүртгэнэ, Урьдчилж орсон орлогоор бүртгэгдсэн дүнг борлууладт хийх дараагийн жилүүдэд орлогод тооцон бүртгэх ба өглөгийн хөнгөлөлтийг векселийн хугацаанд х\уний зардалд тооцож бүртгэнэ, Жишээ: 3,000,000 төгрөгийн дуусгавар болгох үнэ цэнэтэй, хүүгүй, 5 жилийн хугацаатай векселийг зах зээлийн хүү 10% байхад нэрлэсэн үнээр нь гаргасаи гэж үзье. Вскселийн нөхцлийн дагуу вексед худалдан авагч дараагийн 6 жилийн хугацаанд ердийн бордуулалтын үнээс бага үнээр 12,000,000 төгрөгийн барааг вексель гаргагчаас худалдан авч болно гэвэл, уг векселийн өнөөгий 3000,000 х Р5,10% = 3.000.000 х 0,62092 = 1,862,760 төгрег болно,

Тэгвэл векселээрх өглөгийн 3,000,000 төгрөгийн нэрдэсэн үнэ болон 1,862,760 төгрөгийн өнөөгийн үнэ цэнийн зөрүүдүн 1,137,240 төгрөгийг векселээрх өглөгийи хөнгелөлт ба урьдчилж орсон ордого гэж дараах байдлаар бүртгэнэ, Дт Мөнгөн хөрөнгө

3,000,000

Дт Векселээрх өглөгийи хөнгөлөлт

1,137,240

Кт Векселзэрх өглөг

3,000,000

Кт Урьлчилж орсон орлого

1,137,240

Векселээрх өглогийн хөнгөлөлтөөр бүртгэгдсэн дүнг үр ашигг хүүпий аргыг ашиглан хүүний зардалд шингээж бүртгэнэ. Өглөгийн векселийн нөхцлийн дагуу чухайн худалдан авагчид хийх нийт борлуулалтанд тайлант хут чацаанд худалдан авагчид хийсэн борлуулалтын эзлэх хувийн жингээр урьдчилж орсон орлогын хуваарилагдах хэсгийи дүнг тодорхойлж орлогод тооцон бүртгэнэ. Монгон бус ажил гуйлгээглр гаргасан өрийн вексель Өглөгийн векселийн 3 дахь хэлбэр нь үндсэн хөренгө, бараа, үйлчилгээ гэх зэрэг мөнгөн бус гүйлгээгээр гаргасан өглөгийн вексел юм. Өглөгийн векселийг үндсэи хөрөнге, бараа, үйлчилгээгээр арилжсан үед векселийн өнөөгийн үнэ цэнийгдээрх хөрөнгийн захзээлийн үнээр эсвэл векселийн зах зээлийк үнэтэй хамгийн ойролцоо байх дүнгээр хэмждэг. Үндсэн хорөигө, бараа, үйлчилгээний зах зээдийн үнийг годорхойлох боломжгүй, өрийн хэрэгсэл бэлэн зах зээлгүй байвал тухайн векселийн зах зээлийн үнийг тоггоох асуудал төвөгтэй болдог. Ийм иөхцөлд өглөгийн векселийн онөөгийн үиэ цэнийг тодорхойлохдоо ойродцоогоор тооцоодсон орлуулсан хүүний түвшкнг ашнгладаг. Жишээлбэл: "Бадрал" ХХК 2008.12.3 Ьнд 5,000,000 тогрөгийн нэрлэсэн үнэ бүхий. 4 жилийн хугацаатай, 3% хүүтэй еглөгийн вексел гаргаж, 400,000 төгрөг төлснеер "Өрнөх" ХХК-ийн үндсэн хөрөнгийг худалдаж авсан. Компанийн ззэлийн үнэлэмж, бусад төлөгдөөгүй еглөгийн хүу зэрэгт үндэслэн 10% хүү зохистой гэж орлуулан тооцсон гэе. Энэ нөхцөлд өглөгийн векселийн өнөөгийн үнэ цэнэ ба үндсэн хөрөнгийн орлуулсан үнэ цэнийг дараах байдлаар тодорхойлно, 5,000,000 х Р/Р4,10 (0.68301) = 3,415,050 150,000 х Р/А4,10 (3.16986) = 475,479

Өглөгийн векселийн өнөөгийн үнэ цэнэ = 3,890,529 Үндсэн хорөнгийн өртөг = 3,890,529 + 400,000 = 4,290,529 Вексел гаргалс үндсэн хөрөнгө худалдаж авсан гүйлгээг дансанд бичвэл; Дт Үндсэн хөренгө

4,290,529

Дт Векседээрх өглөгнйн хенгөлөлт

1,109,471

Кт Векселээрх өглөг

5,000,000

Кт Мөнгөн хөрөнгө

400,000

Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлтийг хорогдуулах хүснэгт (Үр яшигт хүүний арга) (4 жилийн хугацаатай. 3% хуүтэй вексел, орлуулсан хүү 10%)

Огноо

мөнгөн

хүүний

Векселээрх хүүний

Векселийн

хөрөнгө

зардал

хөнгөлөлт

өнөөгийн үнэ

Кредит_____

Дебет

Кредит

2008.12.31 3,890,529.00 2009.12.31

150,000.00 *

389,059.50 "

239,059.50 *

4,129,588.50 л 2010.12.31

150,000.00

412,964.80 262,964.80

4,392,553.30 2011.12.31

150,000.00

439,260.60

289,260.60

468,186.00

318,186.00

1,709,471.00'

1,109,471.00

4,681,813.90 2012,12.31

150,000.00 5,000,000.00 600,000.00

" 150,000.00 = 5,000,000.00 х 0.3^ 239,059.50-389,059.50 - 150,000.00 389,059.50 = 3,890,529.00 х 0.1 " 4,129,588.50-3,890,529.00+239,059.50

2009.12.31-нд векселээрх өглөгийн хөнгөлөлтийг хорогдуулан дараах бичилтийг хийнэ, Дт Хүүний зардал

389,059.50

Кт Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт

239,059,50

Кт Мөигөн хөрөнгө

150,000.00

2010.12.31 -нд хүүний зардлыг бүртгэх дансны бичилт нь: Дт Хүүний зардал

412,964.80

Кт Векселээрх өглөгийн хөнгөлөлт

262,964.80

Кт Мөнгөн хөрөнгө

150,000,00

§ 3. Урт хугацаат өглөгийн үзүүлэлтээрх тайлагнал, тодруулга Урт хугацаат өглөгийг түүвийг барагдуулахад шаардлагатай ирээдүйн мөнгөн гүйлгээний өнөөгийн үнэ цэнээр бүртгэж балансын өглөг ба эзэмшигчдийн өмч бүлгийн өглөгийн хэсэгг богино хугацаат өглөгийн дараа тайлагнана. 'Гухайлбал, бондоорх оглөгийг балансад тайлагнахдаа бондын нэрлэсэн үнээс хөнгөлөлтийм дүнг хасч, эсвэл нэрлэсэн үнэ дээр урамшууллын дүнг нэмж өнөөгийн тооцсон ертөг буюу зах зээлийн үнээр харуулна, Их хэмжээний, урт хугацаат, олон төрлийн өглөгтэй компаниуд өглегөө ихэвчлэн нэг дүнгээр тайлагнаж санхүүгийн тайлангийн нэмэлт тодруулгад өглөгийнхөо шинж чанар, дуусгавар болгох хугацаа, бодит үнэ цэнэ, хүүний түвшин, буцааж дуудах нехцөл, хөрвөх давуу тал, зээлдүүлэгчийн тогтоосон хязгаарлалт, хамгаалалт болгон барьцаалсан хөрөнгө зэргийг харуулдаг Урт хугацаат өглөгийн тайлагналын шаардлагыг нэгтгэн авч үзвэл дараах байдалтай байна. Урт хугацаат өглөг

Ангилал

Балансаарх тайлагнал

Орлогын тайлангаарх танлагнал

Бондоорх өглөг

Бондоорх

өглөгийг

зах

Хуүг зардалд тоопно.

эээлийн үнэ буюу дансны

Гаргасан бондоо буцааж

үнээр

худалдаж авсан буюу

харуулна.

Өөрөөр

хэлбэл,

бондоорх

өглөг

эргэлтээс гаргаснаас үүссэн

дансны

улдэгдлэзс

хөн-

олз, гарзыг онцгой шинжтэй

гөлөлтийн дүнг хасч, эсвэл

эүйл гэж ангилан ашгийн

урамшууллын дунг нэмсэн

тоо- цоололд оруулдаг

дүнгээр урт хугацаат өглог гэж тайлагнана. Зекселээрх өглөг

,

Векселээрх өглөгийн

Векселээрх

өглөгийг

хөнгөлөлтийн дүнг

онөогийн үнэ цэнэ буюу зах

хорогдуулан хүүний зардлаар

зээлийн

бүртгэж тайлагнана

үнээр

харуулна.

Өөроор хэлбэл. Векселээрх өглог

дансны

хоиголелтийн эсвэл

үлдэгдлээс дүнг

хасч,

урамшууллын

дүнг

нэмсэн дүнгээр урт хугацаат өглег гэж тайлагнана.

.

XVIII бүлэг Хувь нийлүүлсэн өмч ба хувьцаа гаргалтын бүртгэл 1. Өмчийн тухай ойлголт , хувьцааны төрөл 2. Хувьцаа гаргалтын бүртгэл, хувьцааны жижигрүүлэлт 3. Хувьцааг буцаан худалдан авах ба эргэлтэээс гаргах үеийн бүртгэл 4. Хувьцаанд хөрвөх үнэт цаасны бүртгэл 5. Эзэмшигчдийн өмчийн бусад хэсэг 6. Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан ба тодруулга

Сэдвийн товч агуулга: Тухайн аж ахуй нэгжийн зохион байгуулалтын хэлбэрээс эзэмшигчийн өмчийн нягтлан бодох бүртгэл шууд хамаарна. Эшэмшигчийн өмч дүн нь аж ахуй нэгж байгуулглагийн

балансанд

тусгагдсан

хөрөнгийн

нийт

дүнгээс

өглөгийг

хассанаар тодорхойлогдох бөгөөд аж ахуйн нэгжийн өөрийн хөрөнгө буюу нийлүүлэгчийн хөрөнгө гэж нэрлэдэг. Манай улсад аж ахуй нэгжийг дараах хэлбэрээр зохион байгуулж болно 1. Хоршоо(partner) эдийн засаг болон нийгэм, соелын нийтлэг хэрэгцээгээ хангаг зорилгоор хэд хэдэн этгээд сайн дураарай нэгдсэн , ардчилсан хамтын удирдлага, хяналт бүхий дундын эд хөрөнгө дээр үндэслэн үйл ажиллагаа явуулхаар хамтран байгуулсан хуулийн этгээд юм.

2. Нөхөрлөл (partnership) хэд хэдэн этгээд ашиг олох зрилгоор эд хөрөнгөө нэгтгэн бүх гишүүд нь эсвэл зарим гишүүд нь

бүрэн хариуцлагатай

хэлбэрээр тодорхой төрлийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулхаар хэлэлцэн тохирч зохион байгуулагдсан хуулийн этгээд юм.

3. Компани (companu) хувь нийлүүлэгяийн оруулсан хөрөнгө нь тодорхой тооны хувьцаанд хуваагддаг, өөрийн тусгаарласан эд хөрөнгөтэй хуулийг эдгээд юм. Хоршоо болон нөхөрлөлийн нягтлан бодох бүртгэлийн асуудлыг ахисан төвшний нягтлан бодох бүртгэлд авч үздэг тул энэхүү бүлэгт бид зөвхөн компанийн хувь нийлүүлсэн өмчийн бүртгэлийг авч үзнэ. Хувьцаа гэдэг нь компанид хөрөнгө оруулсаныг гэрчлэх үндсэн баримт болох үнэт цаас юм. Хувьцаа нь тухайн компанийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн өмчлөлд оролцох эрхийг нотлох бөгөөд компонийн аливаа нэг эд хөрөнгийн тусгайлан өмчлөх эрхийг хотлохгүй. Хувьцаа эзэмшигч нь хоогдол ашиг авах, хувь нийлүүлэгчийн хуралд оролцож хэлэлцэж байгаа Асуудлаар санал өгөх ,компанийг татан буулгасны дараа үлдсэн эд хөрөнгийг худалдаанаас олсон орлогоос хувь хүртэх зэрэг үндсэн эрх эдэлдэг. Компани өөртөө их хэмжээний капитал татаж хуримтлуулах чадвартай байдаг. Иймээс бизнесийн давамгайлах хэлбэр нь болдог ба хяналтан дахь нөөц үйлдвэрлэсэн бараа, хэрэгжүүлсэн үйлчилгээ, ажиллагсалын тоо зэргээр тэргүүлэх байр суультай. Компани өөрийн үндсэн

хөрөнгөөр

хэмжээний

зээлдүүлэгчийн

алдагдалд

орвол

өглөгийг

зээлдүүлэгчид

төлж нь

чадхааргүй тухайн

их

хувьцаа

эзэмшигчдийн хувийн өмчөөс нэхэмжлэх эрхгүй. Иймь компагийг өмчилж

байгаа хувьцаа эзэмшигчид нь хөрөнгө оруулалтаа алдаж болох боловч түүнээс илүү зүйлийг алдахгүй гэсэн үг. Компани нь дараах хэлбэртэй байна 1 хувь нийлүүлэгчийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагдаж , хувьцаа нь нийтэд чөлөөтэй арилжаалагддаг нээлтэй буюу хувьцаат компани – ХК хувьцаат компанийн хувьцаа эзэмшигч нь бусад хувьцаа эзэмшигчгийн хувьцааг

саналыг

чөлөөтэй

харгалзахгүйгээр

захиран

зохицуулах

өөрийн эрх

эзэмшиж эдэлдэг.

байгаа Хувьцаа

эзэмшигчдийн тоог компанийн дүрмээр хязгаарлахгүй. Хувьцаат компани хувьцаа

эзэмшигчид

өөр

хоорондоо

тохиролцсоны

үндсэн

дээр

хувьцаагаа захиран зарцуулах эрхээ харилцан хязгаарласан гэрээ байгуулдаг.

2 хувь нийлүүлэгчийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагдаж, түүнийг захиран зарцуулах эрх нь компанийн дүрмээр хязгаарладаг. Хаалтай буюу хязгаардлагдмал хариудлагатай компани – ххк хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн хувьцаа нь үнэт цаасны зах зээл дээр нийтэд чөлөөтэй арилжаалагддаагүй ба хувьцаа худалдан авах эрхийн бичиг болон тэдгээрт хөрвөх үнэт цаасыг зөвхөн хаалттай захиалгын үндсэн дээр гаргана. Одоо мөрдөж байгаа

компанийн хуульд зааснаар

хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн үүсгэн байгуулагчийн тоо 50аас дээшгүй байх боловч байгуулдагдсаны дараа тоог хязгаарлаагүй . Өмчийн тухай ойлголт , хувьцааны төрөл Компанийн эзэмшигчийн өмч нь : 1 оруулсан капитал буюу хувьцаа эзэмшигчдийн өмч (contribututed capital) 2 олсон капитал буюу хуримтлагсан ашиг ( retained earnings) хэсгүүдээс бүрдэнэ. Орлуулсан капитал: нь ерөнхийдөө хувь нийлүүлэгчдээс компанид оруулсан ашиг юм. Үүнд эргэлтэнд байгаа энгийн болон давуу эрхтэй хувьцаа нэмж төлөгдсөн капитал гэж нэрлэдэг хувьцаа гаргалтын үеийн аливаа урамшуулал хөнгөлөлт халаасны хувьцаа орно. Олсон капитал нь компанийн үйл ажилгаанийн үр дүнд бий болсон хуримтлагдсан ашиг болон өмчийн дүнг нэмэгдүүлсэн бусад зүйлс ( үндсэн хөрөнгийн дахин үйлчилгээний нэмэгдэл) юм. Балансад компанийн эзэмшигчдийн өмчийг доорх байдлаар тусгадаг. Хувьцаа эзэмшигчдийн өмч Хувьцаат капитал: Давуу эрхтэй хувьцаа xxx Энгийн хувьцаа xxx Захиалгат энгийн хуьвцаа xxx

Хасах нь халаасны хувьцаа ххх Хувьцаа захиалгийн авлага ххх Нэмж төлөгдсөн капитал ххх Нийт хувьцаат капитал ххх Хуримтлагдсан ашиг: Өмнөх үеийн ххх Тайлант үеийн ххх ххх Нийт хувьцаат капитал ба хуримтлагдсан ашиг ххх Нэмэх нь : дахин үнэлгээний нэмэгдэл ххх Эзэмшигчдийн өмчийн бусад хэсэг ххх ххх Нийт хувьцаа эзэмшигчдийн өмч Хувьцаа эзэмшигдийн өмч нь цэвэр хөрөнгө буюу нийь хөрөнгийн дүнгээс өглөгийг хассан дүнтэй тэнцүү байх ба нийт дүн нь тогтмол бус байна. Учир компаний үйл ажилгааны үр дүнгээс хамааран ашигтай ажиллах үед хувьцаа эзэмшигчдийн өмч өсөж, харин алдагдалтай ажилсан үед нь буурч сөрөг үлдэгдэлтэй ч болж болно. Хувьцаа гэдэг нь компанид хөрөнгө оруулж , түүнийг үндэслэн санал өгөх , ноогдол ашиг авах компанийг татан буулгасны дараа үлдсэн эл хөрөнгийг худаодсанаас олсон орлогоос хувь хүртэх зэрэг эрхийг гэрчилсэн үнэт цаас юм. Хувьцаа үндсэн хоер хэлбэртэй - Энгийн хувьцаа ( common stock) - Давуу эрхтэй хувьцаа ( preferred stock) Манай улсын компаны хуульд энгийн болон давуу эрхтэй хувьцаанаас гадна алтан хувьцаа ( GOLDEN STOCL) Гаргаж болохыг заасан. Алтан хувьцаа гэдэг нь засгын газар төрийн өмчит үйлдвэрийг газар болон төрийн өмч давамгайлсан компанийн төрд ноогдох хэсгийг бүхэлд нь хувьчлах тухай шийдвэр гаргахдаа тодорхой хугацаанд компанийн хувь нийлүүлэгчлийн хурал, төлөөлөн удирдах зөвлөлийн болон гүйцэтгэн удирдлагын шийдтэрт хориг тавих эрхтэй, ноогдол ашиг авдаггүй, өөр ямар нэг эрх хувьцааг хэлнэ. Компани нь энгийн хувьцааг заавал гаргах үүрэг хүлээх ба давуу эрхийн хувьцааг гаргаж болно. Манай улсийн компанийн хуульд зааснаар компани энгийн хувьцааг нэрлэсэн үнэтэй буюу нэрлэсэн үнэгүй гээр гаргаж болно. Нэрлэсэн үнэтэй хувьцааг нэрлэсэн үнээс доогуур гаргахыг хориглодог. Хувьцаа бүр саналын нэг эрхтэй байна. Хувьцаа нь хуваагдахгүй бөгөөд эзэмшигчийн нэртэй байна. Компани дүрмээр нэг хувьцаа эзээмшигчийн эзэмшиж болох энгийн хувьцааны тоог хянаарлаж болохгүй.

Энгийн хувьцаа

common stock нь алдагдлын эцийн эрсдлийг үүрч,

амжилтын өгөөжийг хүртдэг компанийн үлдэх хувь оролзоо юм.компхни татан буугдах үед ноогдол ашиг буюу хөрөнгө олгогдох эсэх нь баталгаагүй. Энгийн хувьцаа нь компанийн давуу эрхийн хувьцаа болон бусад үнэт цаасанд хөрвөхгүй. Компани энгийн хувьцаа эзэмшигч нь дараах эрх эдэлнэ: 1 хувь нийлүүлэгчдийн хуралд оролцож, хурлаар хэлэлцэж байгаа бүх асуудлаар эзэмшиж байгаа хувьцааны тоотой хувь нь тэнцүүлэн санал өгөх 2 давуу эрхийн хувьцааны ноогдол ашиг төлсний дараагаар компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл ( байхгүй бол хцвь нийлүүлэгчийн хурал) өөс зарласан хэмжээгээр ноогдол ашиг авах 3 Компанийг татан буулгах үед үлдсэн эд хөрөнгийг худалдсанаас олсон орлогоос хувь хүртэх, 4 компаниас нэмж гаргах хувьцаа, түүнд хамаарах үнэт цаасны тэргүүн ээлжинд худалдан авах эрхтэй. Давуу эрхтэй хувьцаа preferred stock нэрлэсэн үнийн тодорхой хувиар эсвэл тогтмол дүнгээр урьдчилан ноогдол ашиг зарлаж гаргасан хувьцааг хэлнэ, давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчдэд олгогддог давуу тал нь энгийн хувьцаа эзэмшигчдэд хувиарлахын өмнө тогтоосон дүнгээр ноогдол ашгийг түрүүлж авах эрх буюу баталгаа олгодог, компанийг ашигтай болон алдагдалтай ажилласан аль чүед ноогдол ашгийг тогтмол дүнгээр хүртдэг, татан буугдах үед хөрөнгөө эхэлж авах энгийн хувьцаанд хөрвөх зэрэг давуу талтай. Давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчид нь саналын эрхгүй боловч хувь нийлэгчийн хуралд дараар хөхцөлд саналын саналын эрхтэй оролцоно. Үүнд компани дүрэмд нэмэлт өөрчлөл оруулах болон дүрмийн шинэчлэсэн найруулгыг

батлахдаа

тэдгээрийн эрхийг хягаарласан

заалтыг оруулж байвал компанийг өөрчлөн байгуулах явцад давуу эрхийн хувьцааг энгийн хувьцаа, бусад төрлийн үнэт цаас болон бусад хөрөнгөнд хөрвүүлэх үед мөн тогтоосон түвшингөөс давсан ноогдол ашгаас хувь хүртэх эрхгүй онцлогтой. Давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигч нь дараах эрх эдэлнэ

1 эрх бүхий байгуулгаас тогтоосон давуу эрхийн хувьцааны ноогдол ашгийг тэргүүн ээлжинд авах: 2 компанийг татан буулгасны дараа үлдсэн эд хөрөнгийг худалдсан оролгоос хуримтлагдсан ноогдол ашиг болон эзэмшиж байгаа хувьцааны татан буулгалтын үнийг авах : 3 давуу эрхийг хувьцааг энгийн хувьцаанд хөрвүүлдэг гэх зэрэг Давуу эрхтэй хувьцаа нь дараах төрлүүдтэй 1 хуримтлалтай ба хуримтлалгүй давуу эрхтэй хувьцаа cumulative stock and noncumulative stock Хуримтлалтай давуу эрхтэй хувьцаанд өмнөх жилд ноогдол ашиг хувиарлаагүй бол дараагийн жилүүдэд энгийн хувьцааны ноогдол ашгийн өмнө түүнд ноогдол ашиг хувиарлах ба өмнө олгогдоогүй хоогдол ашгийн хамт хуримтлуулан төлнө. Давуу эрхтэй хувьцааны хуримтлагдсан хоогдол ашгийг ноогдол ашиг зарлах хүртэл ямар нэгэн өглөгөөр бүртгэхгүй. Харин давуу эрхийн хувьцааны ноогдол ашгийн хуримтлалын талаар санхүүгийн тайланд нэмэлт тодруулга хийнэ. Жишээ нь : Анар хкийн эргэлтэнд 5 н хувийн хуримтлалтай 100,000 нэгж 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй давуу

эрхийн хувьцаа байв.2009онд ноогдол ашиг

олгоогүй 2010 онд тус комдани нийт 180000 төгрөгийн ноогдол ашиг олгохоор зарласан бол: Он

нийт зарласан ноогдол ашиг

2009 онд хуримтлагдсан ноогдол ашиг 2010 оны ноогдол ашиг Нийт дүн

50000 180000 180000

50000 80000 100000

80000

Давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигч нь 2010 онд хуримтлалтай давуу эрхтэй хувьцаанд оногдах нийт 100000 төгрөгний ноогдол ашгийг энгийн хувьцаа эзэмшигчээс түрүүлж авна. Харин энгийн хувьцаа эзэмшигчид нь үлдсэн 80000 төгрөгийн ноогдол ашгийг авна. Хуримтлалгүй давуу эрхтэй хувьцаа нь өмнөх жилүүдын ноогдол ашгийг хуримтлуулдгүй зөвхөн тухайн жилийн ноогдол ашгийг л авч үздэг. Тухайн

жилд давуу эрхтэй хувьцаанд ноогдол ашиг олгосны дараа энгийн хувьцаа эзэмшигдэд ноогдол ашиг олгодог. Он

нийт зарласан ноогдол ашиг

2009онд хуримтлагдсан ноогдол ашиг 2010оны ноогдол ашиг

180000

Нийт дүн

180000

50000

130000

50000

130000

Давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчид нь зөвхөн тайлант хугацааны ноогдол ашгийг авдаг ба умхөх жилүүдийн ноогдол ашгийг нөхөж авдаггүй учир 2010 онд хуримтлалгүй давуу эрхийн хувьцаа эзэмшигчид нь тайлант жилийн 50000 төгрөгийн ноогдол ашгийг хүлээн авна.

2 оролцоотой давуу эрхтэй хувьцаа ( participating preferred stock) Оролцоотой давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчид нь тогтоосон түвшнээс давсан аливаа ашгийн энгийн хувьцаа эзэмшигчидтэй хувь тэнцүүлэн хуваан авдаг. Өөрөөр хэлбэл тогтмол ноогдол ашгаас гадна нэмэлт ноогдол ашиг авна. Давуу эрхтэй хувьцаа нь эзэмшигчид нь бүрэн оролцоотой хэсэгчилсэн оролцоотой байна. Жишээ нь : H

хувьцаат компани 2008-2009 онуудад ноогдол ашиг

зарлаагүй ба 2010 онд 1000000 төгрөгийн ноогдол ашиг зарлаж олгосон. Эргэлтэнд 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 3600000 төгрөгийн энгийн хувьцаа 10% ийн 750000 төгрөгийн давуу эрхтэй хувьцаатай байсан. А хэрвээ давуу эрхтэй хувьцаа нь хуримтлалгүй бөгөөд бүрэн оролцоотой гэж үзвэл энгийн болон давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчид

2010 онд

хэдэн төгрөгийн ноогдол ашиг хувиарлах вэ. Хувьцааны төрөл дэх энгийн хувьцаа нийь хувиарлагдсан ноогдол ашиг Давуу эрхтэй хцвьцаанд 750,000*10%

75,000

Энгийн хцвьцаанд 36,00,000*10% Эхний хувиарлалтын дүн

75,000

75.000 360,000 360,000

360,000

435,000

Дараа нь хувиарлах ноогдол ашиг = 1,000,000-435,000=565,000

Оролцооны хувь= 565,000:(3;600.000+750.000)=12,9885% Оролцооны ноогдол ашгийн хувиарлалт Хувьцааны төрөл дэх энгийн хувьцаа нийь хувиарлагдсан ноогдол ашиг Давуу эрхтэй хцвьцаанд 750.000*12.9885% 97,414 Энгийн хувьцаанд 3.600.000*12,9885 Нийт дүн

97,414

97,414

467,586 467,586

467,586

565.000

Ингээд давуу эрхийн хувьцаанл нийт 172.414 төгрөгийн 75.000+97414 энгийн хувьцаанд 827.586 төгрөгийн 360.000+467.586 ноогдол ашиг тус тус хувиарлагдаж байна. Б хэрвээ давуу эрхтэй хувьцаа нь хурамталтай бөгөөд бүрэн оролцоотой гэж үзвэл энгийн болон давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчдэд 2010онд хэдэн төгрөгийн ноогдол ашиг хувиарлах бэ. Хувьцааны төрөл дэх энгийн хувьцаа нийò хувиарлагдсан ноогдол ашиг 2008онд давуу эрхтэй хувьцаанд

75.000

75.000

75.000

75.000

75.000

75.000

750.000 *10% 2009 онд давуу эрхтэй хувьцаанд 750.000 *10% 2010 онд давуу эрхтэй хувьцаанд 750.000 *10% 2010 онд энгийн хувьцаанд

360.000

360.000

3.600.000*10% Нийт дүн

225.000 360.000

585.000

Дараа нь хувиарлах ноогдол ашиг 1.000.000-585.000=415.000 Оролцооны хувь = 415.000:(3,600,000+750.000)=9.5403% Оролцоотой оролцоотой ноогдол ашгийн хувиарлалт

Хувьцааны төрөл дэх энгийн хувьцаа нийь хувиарлагдсан ноогдол ашиг Давуу эрхтэй хцвьцаанд 750.000*9.5403% Энгийн хувьцаанд 3.600.000*9.5403% Нийт дүн

71,550 343,450

71,550

343,450

71,550

343,450

415,000

Ингээд давуу эрхийн хувьцаанд нийт 296.550 төгрөг ийн (225,000+71550) энгийн хувьцаанд 703.450 төгрөгийн (360,000+343.450) ялгаатай нь давуу эрхийн

хувьцааны

өмнөх

жилүүдийн

ноогдол

ашиг

2010

онд

хувийрлагдаж байна. В хэрвээ давуу эрхтэй хувьцаа нь давуу эрхтэй бөгөөд хэсэгчилсэн оролцоотой

бол

анх

тогтоосон

хэсэгчилсэн

оролцооны

хувь

ба

тооцоолсон оролцооны хувийн аль багаар давуу эрхтэй хувьцаанд ноогдол ашиг хувиарлана. Өмнөх жишээний өгөгдөл дээр нэмж давуу эрхтэй хувьцааны хэсэгчилсэн оролцоо нь 3% гэж үзье Бидний тооцоолсон оролцооны хувь 9.5403% нь хэсэгчилсэн оролцооны 3% иас их тул аль багаар нь 3% иар давуу эрхтэй хувьцаанд хувиарлалт хийнэ. Үлдсэн ашгийг энгийн хувьцаанд хувиарлана. Хувьцааны төрөл

дэх

энгийн хувьцаа нийт шаардлагатай ноогдол

ашиг Давуу эрхтэй хувьцаанд(750,000*3%)

22.500

Энгийн хувьцаанд 415.000-22.500 Нийт дүн

22.500 392.500

22500

392,500

392,500 415,500

Ингээд давуу эрхийн хувьцаанд нийт 247,500 төгрөгийн ( 225,500+22,500) энгийн хувьцааанд 752,500 төгрөгийн 360,000+392.500) ноогдол ашиг тус тус хувиарлагдаж байна. Харин давуу эрхтэй хувьцааны хэсэгчилсэн оролцоо нь 9.5403 иас их байсан бол тооцоолсон оролцооны хувь нь 9.5403 иар ноогдол ашиг өмнөх 2-р жишээг үз хувиарлана.

3 хөрвөх давуу эрхтэй хувьцаа ( conbertible preferred stock) Хөрвөгч

давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчид нь өөрийн сонголтоор

хувьцаагаа энгийн хувьцаа руу хөрвүүлж болдог ба энгийн хувьцаа

эзэмшигчлдээс түрүүлж ноогпол ашиг авна. Харин хөрвөх давуу эрхтэй хувьцаа нь энгийн хувьцаа руу хөрвөсөн бол энгийн хувьцааны ноогдол ашгаас хүлээн авах эрхтэй болдог. Давуу эрхтэй хувьцааны дансны үнэ нь хөрвөж буй энгийн хувьцааны нэрлэсэн үнээс бага байвал зөрүүгээр нь хуримтлагдсан ашиг дансныг багасгадаг буюу дебетлэж бүртгэнэ. Жишээ нь Z компани нэг бүр нь 150 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 180төгрөгөөр борлогдсон 5,000нэгж хөрвөх давуу эрхийн хувьцаатай. Давуу эрхийн хувьцаа бүрийг 40 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 3-н энгийн хувьцаанд бүртгэнэ. Дт давуу эрхтэй хувьцаа

750.000

Дт нэмж төлөгдсөн капитал дэх-с

150,000

Kт энгийн хувьцаа (5.000*3*40 төгрөг)

600.000

Кт нэмж төлөгсөн капитал эх-z

300,000

Давуу эрхтэй хувьцааг гаргах үед : Давуу эрхтэй хувьцааны нэрлэсэн үнэ 150*5000=750,000 Нэмж төлөгдсөн капитал 180-150*5000=150000 Хөрвүүлэх үед : Энгийн хувьцааны нэрлэсэн үнэ 5000ш *3*40=60000 Нэмж төлөгсөн капитал =(750000+150000)-600000=300000 4 буцаан дуудах нөхцөлтэй давуу эрхтэй хувьцаа (calabble preferred stock) Хувьцаа гаргагч компани нь нь ирээдүйн тодорхой хугацаанд эргэлтэн дэх давуу эрхтэй хувьцаагаа урамшууллалт үнээр буцаан худалдан авах буюу эргэлтээс гаргаж болно. Буцаан дуудах нөхцөлтэй давуу эрхтэй хувьцааны дуудах үнэ ньь хувьцааг дуудах үеийн зах зээлийн үнийн хатгийн дээд үнэ байх болно. Давуу эрхтэй хувьцааг буцаан дуудах үед түүнтэй холбоотэй аливаа ноогдол агшгийн өглөг байгаа бол түүнийг барагдуулах естой. Жишээ нь А хувьцаат компани нь200 а

оны

12сарын 31 ны балансад

тусгагдсанаар 100 нь төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй анх 104 нь төгрөгөөр

борлогдсон 10000 нэгж давуу эрхтэй хувьцааг буцаан дуудах нөхцөлтэй тус тус эзэмшиж байв. 200 б оны 1сарын 1 нд компани 1.000 нэгж давуу эрхтэй хувьцааны зах зээлийн үнэ бийрж дээр дараах байдалтай байв Үзүүлэлт

үнэ төгрөгөөр

Нээлтийн ханш

101

Дундаж ханш

105

Хаалтын ханш

103

Дээд ханш

107

Доод ханш

98

Дт давуу эрхтэй хувьцаа (100*1,000ш)

100.000

Дт дэх –нд нэмж төлөглсөн капитал (107.000-104.0000)*1.000 Дт хуритлагдсан ашиг (107,000-104,000) Кт мөнгөн хөрөнгө (107*1,000)

4.000

3.000 107.000

Өмчийн нувьцаа гаргасанааар нэмж төлөгдсөн капитал бий болдог . нэмж төлөгдсөн капитал нь хувьцааны нэрлэсэн юмуу тогтоосон үнээс илүү төлөгдсөн хэсэг юм. Өөрөөр хэлбэл хувьцааг зах зээл дээр худалдсан үнэ ба нэрлэсэн үнийн зөрүү болно. Нэмж төлөгдсөн капитал данс нь хувьцааны урамшууллаас гадна халаасны хувьцааг өртөгөөс нь дээгүүр үнээр худалдах капиталжуулалт буюу өмчийн бүтцийн өөрчлөлтөөр нэмж капитал бий болгох, хувьцхх эзэмшигчдийн нэмэлт ноогдуулалт хөрвөгч бонд буюу давуу эрхтэй хувьцааг хөрвүүлэх , жижиг хугацаагаар ноогдол ашиг зарлах үед нэмэгдэнэ. Харин гаргасан хувьцааны хөнгөлөлт, халаасны хувьцааг нэрлэсэн үнээс нь бага худалдсаны

зөрүү

,

татан

буулгалтын

ноогдол

ашиг

зарлах

,

дахин

капиталжуулалтаар алдагдлыг арилгах дахин зохион байгуулагдах үед буурна. Хувьцаа гаргалтын бүртгэл, хувьцааны жижигрүүлэлт Зөвшөөрөглсөн хувьцаанаас гүйлгээнд гаргах , дүрэтмд заасан бусад төрлийн үнэт цаас болон өрийн бичиг гаргах тухай шийдвэрийг компани төлөөлөн удирдах зөвлөл байхгүй бол хувь нийлүүлэгчйин хурал гаргана. Шийдэрт үнэт

цаасны төрө тоо гаргах хугацаа нөхцөлийг заана. Компани зөвшөөрөгдсөн хувьцааг бүгдийг эсвэл хэсэгчилэн гаргаж болно. Хувьцаа гаргахтай холбоотой дараах төрлийн ажил гүйлгээг бүртгэлд тусган: 1 нэрлэсэн үнэтэй ба нэрлэсэн үнэгүй хувьцааны бүртгэл 2 захиалгын үндсэн дээр худалдсан хувьцааны бүртгэл 3 хувьцааг бусад үнэт цаасны хамт гаргах буюу бөөн дүнгээр гаргасан хувьцааны бүртгэл 4 мөнгөн бус хөрөнгөөр гаргасан хувьцааны бүртгэл 5 хувьцаа гаргалтын зардлын бүртгэл Нэрлэсэн үнэтэй ба нэрлэсэн үнэгүй хувьцааны бүртгэл Худалдааны сертификат дээр нэгжийн тогтмол дүнг хэвлэсэн хувьцааг нэрлэсэн үнэтэй хувьцаа (par-stock) гэнэ. Нэрлэсэн үнэтэй хувьцаа гаргалтыг дараах байдлаар бүртгэнэ. Дт мөнгөн хөрөнгө хүлээн авсан мөнгөн дүнгээр Кт энгийн хувьцаа нэрлэсэн үнээр

ххх ххх

Кт нэмж төлөгдсөн капитал зөрүү дүнгээр

ххх

Нэрлэсэн үнэ ба зах зээлийн үнэ хоёрын хооррндын хэт зөрүүтэй байдал үүсгэхгүйн тулд хувьцааг нэрлэсэн үнэгүйгээр гаргаж болно. Хувьцааны сертификад

дээр нэгж хувьцааны үнийн дүнг хэвлэхгүй хувьцаа гаргахыг

нэрлэсэн үнэгүй хувьцаа (no-par-stock) гэнэ. Нэрлэсэн үнэгүй хувьцаа гаргалтыг дараах байдлаар бүртгэнэ. Дт мөнгөн хөрөнгө хүлээн авсан мөнгөн дүнгээр

ххх

Кт энгийн хувьцаа хүлээн авсан мөнгөн дүнээр

ххх

Зарим улс оронд нэрлэсэн үнэгүй хувьцааг тогтоосон үнэтэй байхыг шаарддаг. Тогтоосон үнэ stated value нь хувьцааг зах зээл дээр борлуулах хамгын бага үнэ бөгөөд коппани захирлуулдын зөвлөл нь уг үнийг тогтооно. Ийм хувьцаа гаргалтыг нэрлэсэн үнэгүй гэхээсээ илүү хамгийн бага нэрлэсэн үнэтэй хувьцаа гэж нэрлэдэг. Нэрлэсэн үнэгүй тогтоосон үнэтэй хувьцааг гаргаж худалдсан бол

ьогтоосон үнээр нь энгийн ба давуу эрхттэй хувьцаа дансыг кредитэлж тогтоосон үнэ болон худалдсан үнийн зөрүүг тогтоосон үнээр нэмж төлөглдсөн капитал дансанд бүртгэнэ. Жишээ нь 1 нэрлэсэн үнэтэй хувьцаа гаргах А компани 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 100.000 нэгж энгийн хувьцаа гаргах шийдвэр гаргаж санхүүгийн зохицуулах хорооноос зөвшөөрөл авснаар эхний ээлжинд 50.000 нэгжийг нэг бүрийн үнэ 105 төгрөгөөр худалдсан гэвэл хувьцаа гаргалтын бүртгэл нь Дт мөнгөн хөрөнгө

5.250.000

Кт энгийн хувьцаа 5.000.000 Кт нэрлэсэн үнээс нэмж төлөгдсөн капитал 250.000 (50.000*100төгрөг)=5,000,000 (50.000*105төгрөг)=5,250,000 Дараагийн ээлжинд 35.000 нэгжийн нэрлэсэн үнээр нь худалдсан Дт мөнгөн хөрөнгө

3.500.000

Кт энгийн хувьцаа 3.500.000 (3.500.000*100 төгрөг)=3.500.000 Үлдсэн 15.000 нэгж хувьцааг нэг бүрийг нь 98 төгрөгөөр худалдсан Дт мөнгөн хөрөнгө

1.470.000

Дт нэрлэсэн үнээс нэтж төлөгдсөн капитал 30.000 Кт энгийн хувьцаа

1.500.000

(15,000*98төгрөг)=1,470,000 (15,000*100төгрөг)=1.500,000 Жич А компани өмнө гаргасан хувьцаанаас НТК үүсгэн бүртгэсэн учир бид нэрлэсэн үнийн бууралт болох 30000 төгрөгийн НТК дансны дебетэд бичиж

байна. Ер нь өмнө хувьцааг гаргалтаар НТК бүртгээгүй байсан бол дээрх зөрүүг хуримитлагдсан ашиг дансны дебетэд алдагдлаар бүртгэх ёстой.

XIX бүлэг

ХУРИМТЛАГДСАН АШИГ БА НЭГЖ ХУВЬЦААНЫ НООГДОЛ АШГИЙН БҮРТГЭЛ

§ 1. Хуримтлагдсан ашиг ба гүуний бүртгэл § 2. Ноогдол ашгийн торол, бүртгэл § 3. Нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийн тооцоололт § 4, Нэгж хувьцааид ноогдох ашгийн үзүүлэлтээрх тайлагнал, тодруулга Сэдвийн тоеч агуупга:Энэ бүлгээр хуримтлагдсан ашиг. түүний бүртгэл, ноогдол ашиг хуваарилалт ба олголтын бүртгэл, нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийн тооцоололт, нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийн үзүүлэлгээрх тайлагнал, тодруулгыг судална. Хуримтлагдсан ашиг нь тухайн компанийн үе үеийн цэвэр ашгийн хуваарилагдаагүй үлдсэн хэсгээс бүрдэнэ. Цэвэр ашиг бол хуримтлагдсан ашгийн дүнг нэмэгдүүлдэг гол хүчин юм, Хуримтлагдсан ашиг дансанд тайлангийн цэвэр ашиг (алдагдал)-аас гадна, өмнөх үеийн залруулга, дахин зохион байгуулалтын үр дүн, ноогдол ашиг олголт, халаасны хувьцааны бүртгэлтэй холбоотой бичилтүүд нелөөлж байдаг.

Ноогдоп ашиг нь (Dividend) аж ахуйн нэгжээс хувьцаа

эзэмшигчдэд хуваарилж байгаа капитал буюу хувьцаа эзэмшигчийн компанид оруулсан хөронгө оруулалтын өгөөж юм. Ноогдол ашгийг олгож буй хэлбэрээс нь хамаарч мөнгөөр олгох ноогдол ашиг, мөнгөн бус хөрөнгеөр олгох ноогдол ашиг, өрийн бичиг хэлбэрийн ноогдол ашиг, хувьцаагаар олгох ноогдол ашиг, татан буулгалтьш ноогдол ашиг гэж ангилна, Мен ноогдол ашиг олгохоор зарласан өдөркомпанийн зүгээс нийт төлөх ноогдол ашгийн дүнгээ тушаал шийдвэр гарган мэдээлэх өдөр; хувьцаа эзэмшжчийн хувъцааг бүртгэх өдөр-хувьцаа эзэмшигчийн нэр, хувьцааны тоог бүртгэх өдөр; ноогдол ашиг олгосон өдөр-ноогдол ашгийг хувьцаа эзэмшигчдэд тараан олгосон одөр гэх мэтөдрүүдийг бүртгэлийн зорилгоор авч үздэг. Давуу эрхтэй хувьцааны хувьд тайлант жилийи ашгаас олгогдох ноогдол ашиг, хуримтлалтай ба хуримтлалгуй ноогдол ашиг, оролцоотой ба оролцоогүй ноогдол ашиг гэсэн хэлбэрүүдийг ялгаж үзнэ.

Нэгж хувьцаанд ноогдох аишг нь (Еаrning реr shаrе) энгийн хувьцаа бүрд ноогдох ашгийг илэрхийлнэ. Нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг тодорхойлохдоо компанийн тайлант хугацаанд олсон нийт ашгийг тайлант хутацаанд гүйлгээнд байсан хувьцааны жинэлсэн дундаж тоонд харьцуудж гаргана. Гэхдээ компани давуу эрхтэй хувьцаатай бол тайлант үеийн ашгаас давуу эрхтэй хувьцаанд оиогдох ноогдол ашгийг эхлээд хасч тооцоо хийдэг. Иэгж хувьцаанд ноогдох ашиг орлогын тайлангийн сүүлийн үзүүлэлт юм. Аж ахуйн нэгж байгууллага нь хорогдуулагч үнот цаастай үед нэгж хувьцаанд ноогдох анхдагч ашиг, нэгж хувьцаанд оногдох хорогдуулсан ашгийг тооцооддог, Хувьцааны хорогдуулсан ашиг нь опцион, хувьцааны баталгаа зэрзг энгийн хувыдааны болзошгүй гаргалт хийхэд нэгж хувьцаанд оногдох ашиг хэрхэн хорогдохыг харуулсан үзүүлэлт байна. Нэгж хувьцаанд оногдох хорогдуулсан ноогдол ашгийг тэр бүр тайланд тусган харуулдаггүй. Учир нь зарим хувыдаатай адилтгагч үнзт цаас нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг хорогдуулдаг байхад зарим нь нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг нэмэгдүүлж байдаг. § 1. Хуримтлагдсаи ашиг ба түүний бүртгэл

Хувьцаа эзэмшигчид аж ахуйн нэгж байгууллагын үйл ажиллагаанаас үүсэх эрсдлийг хүлээн, үйл ажиллагааны үр дүн болох ашиг алдагдлыг хуваалцаж байдаг. Хувьцаа эзэмшигчдэд хуваарилагдаагүй үлдсэн цэвэр ашиг нь компанийн өмчийг нэмэгдүүлэх бөгөөд энэхүү цэвэр ашгийг нэмзгдуүлдэг эх үүсвэрүүд нь; -

үндсэн үйл ажиллагааны орлогоос олох ашиг (борлуулалт болон үйлчилгээ узүүлснээс орох орлого),

-

туслах үйл ажиллагааны орлогоос олох ашиг (түрээсийн орлого гэх мэт),

-

үйл ажиллагааны бус орлогууд (хүүгийн, ханшны зөрүүний, хөронгө худалдсаны гэх мэт)

-

онцгой шинжтэй орлогууд (даатталын нохон төлбөр гэх мэт),

Хуримтлагдсан ашигийг өсгөж бууруулдаг нийтлэг ажил гүйлгээнүүд: 1. Тайлант үеийн цэвэр ашиг (алдагдал). Хуримтлагдсан ашиг дансыг тайлант үеийн цэвэр ашгаар өсгөж алдагдлын хэмжээгээр бууруулдаг, Жишээ нь компани 2008 онд 800 сая төгрөгийн орлоготой, 740 сая төгрөгийн зардалтай ажилласаи бол тайлант үеийн ашиг 60 сая төгрөг болно. Дт Орлого зарлагын нэгдсэн данс

60,000,000

Кт Тайлант үеийн ашиг

60,000,000

Дт Тайлалт үеийн ашиг

60,000,000

К.т Хуримтлагдсан ашиг

60,000,000

2. Өмнөх үеийн алдааны залруулга. Тайлант хугацааиы данс бүртгэл хаагдаж санхүүгийн тайлан бэлтгэсний дараа илрүүлсэн, ашигт шууд нөлөөлөх алдаагаар хуримтлагдсан ашгийн эхний үлдэгдэлд залруулга хийж болно. (ХХIIбүлгийг дэлгэрүүлэн үзнэ үү.)

3. Комоанийг дахин зохион байгуулах үед хийгдэх бүртгэлийи тохируулгууд. Компаниуд нэгдэх, нийлэх, тусгаарлах, хуваагдах гэх мэт бизнесийн нэгдлийн санхүүгийн нэгтгэсэн тайлан бэлтгэх үед хуримтлагдсан ашиг дансанд тохируулга хийж. болно. Санхүүгийн нэгтгэсэн тайлан хэрхэи бэлттэхтухай "Санхүүгийн ахисан түошиний нягтлан бодох бүрггэл" сурах бичигт дэлгэрэнгүй тайлбарласан байгаа, 4 Үндсэн херөнгийн дахин үнэлгээний хэрэгжсэн нэмэгдэл. Дахин үнэлэгдсэн үндсэн хөрөнгийг данснаас хасах үед өмнө бүртгэгдсэн дахин үнэлгээний нэмэгдлийг хуримтлагдсан ашиг дансанд шууд шилжүүлнэ. Компанийн 200 сая төгрөгийн дансаарх өртөгтэй хөрөнгийг 280 сая төгрөгөөр дахин үнэлж 80 сая төгрөгийн дахии үнэлгээний нэмэгдэл бүртгэсэн байв. Тайлант онд энэ херөнгийг данснаас хассан бол дахин үнэлгээний нэмэгдлийг хуримтлагдсан ашигт шилжүүлнэ: Дт Дахин үнэлгээний нэ.мэгдэл

80,000,000

Кт Хуримтлагдсан ашиг

80.000.000

5 Ноогдол ашиг хуваарилалт. Зарласан ноогдол ашгийн хэмжээгээр хуримтлагдсан ашгийг бууруулна.

6 Тусгай зориулалтын неөц байгуулж хязгаарлалт хийх. Хуримтлагд- сан ашгийг хэд хэдэн шалтгааны улмаас тусгай зориулалт бүхий нөөцөд хуваарилах буюу хязгаарладаг.

Тухайлбал

байгуулахаар

заасан,

хууль

хүлээгдэж

дүрмээр буй

болон

болзошгүй

тодорхой гарзыг

гэрээгээр нөхөх

нөөц

зорилгоор

хязгаарлалтхийх, хөрөнгө бэлтгэх болон тодорхой хөтөлбөр хэрэгжүүлэхэд зориулсан нөөц байгуулах гэх мэт. Жишээ нь компани ажилчдын орон сууц барих зорилгоор жил бүрийн ашгаас 60 сая төгрөгийг 5 жилийн турш хязгаарлалт хийсэн. Хуримтлагдсан ашгаас хязгаарлалт хийх дансны бичилт нь: Дт Хуримтлагдсан ашиг

60.000,000

Кт Ажидчдын орон сууцны неоц

60,000,000

5 жилийи дараа орон сууцны барилгын санхүүжилтэд 300 сая тогрегийг зарцуулсан, Дт Дуусаагүй барилга Кт Моиго

300,000,000 300,000,000

Иөөцөө зориулалтаар нь бүрэн ашигласны дараа хуримтлагдсан ашигг буцаан шилжүүлнэ: Дт Ажилчдыи орон сууцны нөвц Кт Хуримтлагдсан ашиг

60,000,000 60,000,000

7 Халаасны хувьцааны бүртгэлтэй холбоотой зарим дансны бичилт зэрэг болно. Аливаа орлого, зардлыг хуримтлагдсан ашиг дансанд шууд буртгэдэггүй, орлого зардлын нэгдсэн дансаар дамжуулан тайлант үеийн үр дүнг тодорхойлохыг стандартаар шаарддаг, § 2. Ноогдол ашгийн төрөл, бүртгэл

Компанийн дурэмд өереөр заагаагүй бол ноогдол ашиг хуваарилах шийдвэрийг төлеөлөн удирдах зөвлол (байхгүй бол хувь нийлүүлэгчдийн хурал) гаргаиа. Ноогдол ашиг хуваарилахдаа хувьцаа бүрт ноогдох ашгийн хэмжээ. ноогдол ашиг авах эрхтэй хувь нийлүүлэгчдийн нэрсийн жагсаалт гаргах. бүртгэлийн одор болон ноогдол ашиг телөх едрийг тоггоож энэ талаар хувь нийлүүлэгчдэд мэдэгдэнэ. Ноогдол ашиг авах эрхтэй хувь нийлүүлэгчдийг тодорхойлохдоо хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн хувьд ноогдол ашиг хуваарилах шийдвэр гаргасан өдрөөр тасалбар болгон тодорхойлно.Харин хувьцаат компанийн хувьд энэ бүртгэлийн өдрийг шийдвэр гарсан өдрөөс хойш тусгайлан тогтоох бөгөөд энэ тухай нийт хувь нийлүүлэгчдэд зарлан мэдэгдэнэ. Ноогдол ашиг олгохоор зарласан өдөр, хувьцаа эзэмшигчдийн хувьцааг бүртгэх өдөр, ноогдол ашиг олгох өдөр гэсэн өдрүүдийг ноогдол ашиг хүртээхдээ ялган авч үздэг. Ноогдол ашиг олгохоор зарласан өдөр гэдэг нь компанийн зүгээс нийт төлөх ноогдол ашгийн дүнгээ зарласан өдөр юм, Хувьцаа эзэмшигчийн хувьцааг бүртгэх өдөр нь хувьцаа эзэмшигчдийн гар дээрх эзэмшлийн хувьцааны тоог тодорхойлно. Ноогдол ашиг олгох өдөр ноогдол ашгийг хувьцаа эзэмшигчдэд тараана. Зарласан болон бүртгэсэн өдрийн хооронд хувьцаа эзэмшигч хувьцаагаа худалдвал уг хувьцааны шинэ

эзэмшигч буюу уг хувьцааг худалдан авагч ноогдол ашгийг хүртэх эрхтэй. Хувьцаа эзэмшигч бүртгэсэн өдөр болон төлбор хийх өдрийн хооронд хувьцаагаа худалдвал, ут хувьцааны анхны эзэмшигч буюу зарсан хүн ноогдол ашгаа хүртэх эрхтэй болдог байна. Компани дор дурдсан нөхцолд энгийн хувьцаанд ноогдол ашиг хуваарилна: ноогдол ашиг төлсний дараа компани нь төлбөрийн чадвартай байх, ноогдол ашиг төлсний дараа компанийн өөрийн хөрөнгийн хэмжээ иь хуульд заасан доод хэмжээ, давуу эрхтэй хувьцаанд төлөгдөөгүй байгаа ноогдол ашиг, түүний татан буулгалтын үнэ зэргийн нийлбэрээс их байх, компани нь эргүүлэн авах үүрэгтэй үнэт цаасаа бүрэн авсан байх гэх зэрэг. Ноогдол ашиг нь компанийн бизнесийн үйл ажиллагааны цэвэр ашгийн хуваарлалтыи нэг хэлбэр болдог. Өөрөөр хэлбэл ноогдол ашгийн хувь хэмжээ тухайн байгууллагын олсон ашгаас хамаарна. Ноогдол ашигг хуваарилах хөрөнгийн хэмжээг тогтоохдоо тайлант үеийн ашгийн тодорхой хувиар эсвэл хуримтлагдсан ашгийн үлдэгдлийн толопхой хувиар тооцон нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг зардадаг. Ноогдол ашиг бол компаниас гарч байгаа зардал биш зөвхөн өмчийн дахин хуваарилалт юм. Ноогдол ашиг олгож буй хэлбэрээс нь хамааруулж хэд хэдэн төрелд ангилдаг. мөнгөн хөрөнгөөр олгох ноогдол ашиг, мөнгөн бус хөрөнгөөр олгох ноогдол ашиг, өрийн бичиг хэлбэрийн ноогдол ашиг, хувьцаагаар олгох ноогдол ашиг, татан буулгаптын ноогдол ашиг. Мөнгөөр одгох ноогдол ашгийн бүртгэл Зарласан мөнгөн ноогдол ашгийн хэмжээгээр ноогдол ашгийн өглөг үүсгэн бүртгэнэ. Зарласны дараа ноогдол ашгийг удаалгүй төлдөг учир ихэвчлэн богино хугацаат еглөпг бүртгэдэг. Жишээ: Компанийн хувьцаа эзэмшигчидийнхээ эзэмшиж буй хувьцааны тоог 2008.03.01-ны байдлаар бүртгэн 1У/10-нд ноогдол ашгаа олгохоор Н/25-нд шийдвэр гаргасан. Ш/01-нд хувьцаа эзэмшигчдийн гар дээр 1,000 нэгж хувьцаа байсан ба нэгж хувьцаанд 50 төгрөгийн ноогдол ашиг зарласан гэвэл:

П/25-ны зарласан өдөр ноогдол ашгийн өглөг үүсгэн хуримтлагдсан ашгийг бууруулна. Дт Хуримтлагдсан ашиг (ЮООш х 50 )

50,000

Кт Ноогдол ашгийн өглог

50,000

Ш/01-ны бүртгэлийн өдөр ямар нэгэн дансны бичилт хийхгүй, 1У/10-ны өдөр ноогдол ашгаа олгосон хэмжээгээр: Дт Ноогдол ашгийн өглег

50,000

Кт Мөнгөн хөронго

50,000

Монгөн бус хоронгөөр олгох ноогдол ашгийн бүртгэл Ноогдол ашгийг ихэнхдээ мөнгөөр олгодог боловч заримдаа мөнгөнөөс бусад хөрөнгө болох бараа бүтээгдэхүүн, үндсэн хөрөнгө, хувыдаа зэргээр олгож болно. Ноогдол ашиг олгож буй хөрөнгийн дансны үнэнд суурилж, ноогдол ашигт олгодог. Хөрөнгийн зах зээлийн үнэ болон дансны үнэ нилээд зөрүүтэй үед хөрөнгийг зах зээлийн үнэ хүртэл үнэлгээ хийж тохируулах бөгөөд зах зээлийн үнээр ноогдол ашгийг олгоно. Хөрөнгийн дансны үнэ болон зах зээлийн үнийн зөрүү бага хэмжзэтэй үед хөрөнгийг дансны үнээр нь ноогдол ашиг олгоно. Хөрөнгийг зах зэзлиин үнэ хүртэл дахин үнэлэх үед үүсэх үнэлгээний олз гарзыг орлогын тайланд тайлагнана, Жишээ: Компани 600,000 төгрөгийн дансны үнэтэй; 900,000 төгрогийн зах зээлийн үнэтэй бараагаар ноогдол ашиг олгохоор зарлаж төлсөн. Зарласан өдөр: Дт Бараа (900,000 - 60, 000) Кт Бараа материалын үнэлгээний олз Дт Хуримтлагдсан ашиг

300,000 300,000 900,000

Кт Ноогдол ашгийн өглөг-бараагаарх

900,000

Олгосон өдөр: Дт Ноогдол ашгийн өглөг-бараагаарх Кт Бараа

900,000 900,000

Өрийн бичгээр ноогдол ашиг олгох Компани ноогдол ашгаа дараа олгохоор бол хувьцаа эзэмшигчдэд зориулан тусгай хэлбэрийн өрийн бичиг гаргахыг өрийн бичгээрх ноог- дол ашиг гэнэ. Өрийн бичгээрх ноогдол ашгийн өглөг нь компани одоо ноогдол ашгийг телөхийн оронд тодорхой хугацааны дараа төлөхөөр тохиролцоо хийснийг харуулна. Хувьцаа эзэмшигчид өрийн бичгээр олгосон ноогдол ашгийг хугацаа дуусахаас өмнө төлж барагдуулж болно. Өрийн бичиг олгосноос хойш ноогдол ашиг олгох одор хүртэл хүү тооцож, хуүний зардал бүртгэнэ. Жишээ: Компани 10,000 нэгж хувьцаандаа нэгжид нь 50 төгрөгийн ноогдол ашиг хуваарилж 3 с-арын хугацаатай, сарын 2%-ийн хүүтэй өрийн бичиг олгохоор зарласан гэвэл:

Зарласан өдөр: Дт Хуримтлагдсан ашиг (10,000ш х 5)

500,000

Кт Өрийн бнчиг

500,000

Олгосон өдөр: Дт Өрийн бичиг

500,000

Дт Хүүний зардал (500,ооо х 2% х 3)

30,000

Кт Монгон хөронгө

530,000

Тухайн компанийн удирдлага өмчийн дүнг хэвээр үлдээх эсвэл хөрөнгөор ноогдол ашиг олгох бололцоогүй үед хувьцаагаар ноогдол ашиг зарлан олгодог. Хувьцаагаарх ноогдол ашиг нь компанийн нийт хөронге болон хувь нийлүүлэгчдийн хөрөнгөнд нөлөө үзүүлэхгүй. Хувьцаагаарх ноогдол ашгийг хувьцааны хэдэн хувиар олгож байгаагаас хамаарч: - бага хэмжээний хувьцаагаарх ноогдо л ашиг-гаргасан энгийн ху вьцааныхаа 20-25% ба түүнээс бага хувьтай тэнцэх хэмжээгээр зарласан ноогдол ашиг,

- их хэмжээний хувьцаагаарх ноогдол ашиг-гаргасан энгийн хувьцзаныхаа 20-25%-аас дээш хувьтай тэнцэх хэмжээгээр зарласан ноогдол ашиг гэж тус тус ангилдаг. Бага хэмжээний хувьцаагаарх ноогдол ашгийг хувьцааны зах зээлийн үнээр,их хэмжээний хувьцаагаарх ноогдол ашгийг олгож байгаа хувьцаа- ны нэрлэсэн үнийн дүнгээр бүртгэж хуримтлагдсан ашгийг бууруулна, Жишээ: Компани 50 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 500 нэгж энгийн хувь- цаандаа а) 15%ийн, б) 35%-ийн хувьцаагаарх ноогдол ашиг зарласан бөгөөд ноогдол ашиг зарласан өдөр тухайн хувьцааны зах зээлийн үнэ а) 55 төгрөг, б) зах зээлийн үнийг авч үзэхгүй гэсэн нөхцлийг авч үзье. Бага хэмжээний хувьцаагаарх ноогдол ашгийн бүртгэл: Зарласан өдөр: Дт Хуримтагдсаи ашиг (55 х (500ш х 15%))

4,125

Кт Ноогдол ашигг хуваарилагдах энгийн хувьцаа (50 х 75ш)

3,750

Кт Нэмж төлөгдсөн капитал ((55 - 50) х 75ш)

375

Олгосон одор: Дт Ноогдол ашигт хуваарилагдах энгийн хувьцаа (50 х 75ш) 3,750 Кт Энгийн хувьцаа

3,750

Их хэмжээний хувьцаагаарх ноогдол ашгийн бүртгэл: Зарласан өдер: Дт Хуримтагдсан ашиг-ноогдод ашиг (50 х (500 х 35%)ш)

8,750

Кт Ноогдол ашигт хуваарилагдах энгийнхувьцаа (50 х 175ш)

8,750

Олгосон өдөр: Дт Ноогдол ашигт хуваарилагдах энгийн хувьцаа (50 х 175ш)

8,750

Кт Энгийн хувьцаа 8,750

Татан буугдалтын ноогдол ашиг Хуримтлагдсан ашгаас еөр эх уүсвэртэй ноогдол ашгийгтатан буулгалтын ноогдол ашиг гэх бөгеед уүнийг ихэнх нөхцелд компани татан буугдах, үйл ажиллагаагаа зогсоох үед хуваарилна. Татан буугдалтын ноогдол ашиг ихэвчлэн нэмж төлөгдсөн капиталаас хуваарилагдана. Жишээ: Компани 2,000 ш энгийн хувьцаанд нэгжид нь 3 төгрөгийн татан буулгалтын ноогдол ашгийг олгосон гэвэл: Зарласан өдер: Дт Нэмж төлөгдсөн капитал (2000ш х 3)

6,000

Кт Ноогдол ашгийн өглог

6,000

Олгосон Дт Ноогдол ашгийн оглог

өдөр: 6,000

Кт Менгөн хоронго

6,000

Давуу эрхтэй хувьцаанд ноогдох аишг Давуу эрхтэй хувьцааны ноогдол ашиг нь хувьцааны нэрлэсэн үнийн тодорхой хувиар тогтоогддог бөгөөд дараах давуу эрхийг эдэлдэг байна. Үүнд: энгийн хувьцаа эзэмшигчдээс урьтаж тогтмол ноогдол ашиг хүртэх, компани татан буугдах үед энгийн хувьцаа эзэмшигчидээс омнө ноогдол хувь хүртэх, Энгийн хувыдаанд хөрвөж ноогдол ашиг хүрчэх. Давуу эрхтэй хувьцааны ноогдол ашиг нь тайлантжилд олгогдох ноогдол ашиг, хуримтлалтай ба хуримтлалгүй ноогдол ашиг, оролцоотой ба оролцоогүй ноогдол ашиг гэсэн хэлбэрүүдтэй. а. Тайлаит жилд олгогдох ноогдол ашиг: Тайлант жилд давуу эрхтэй хувьцаа ноогдол ашгийг энгийн ху вьцааны ноогдол ашгаас түрүүлж авах эрхтэй байна. Нийт зарласан ноогдол ашгаас

давуу эрхтэй хувьцаа эззмшигчдэд олгох ноогдол ашгийг хассан үлдэгдэл хэсгийг энгийн хувьцаа эзэмшигчдэд олгоно. Тухайлбал: компани нийт 25.000 төгрөгийн ноогдол ашиг зарласан бөгөөд 200 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 1,000 нэгж давуу эрхтэй хувьцаанд 10%-иар ноогдол ашиг олгохоор зарласан гэвэл, давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигч 20,000 төгрөгийн (200*{000ш*10%), энгийн хувьцаа эзэмшигчид үлдэгдэл 5,000 төгрөгийн ноогдол ашиг хүртэнэ. б. Хуримтлалтай болон хуримтлалгүй ноогдол ашиг: Зарим тайлант хугацаанд тухайн компанийн нийт зарласан ноогдол ашгийн хэмжээ нь давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчдэд олгох ноогдол ашгийн хэмжээнд хүрдэггуй. Өмнөх жишээг үргэлжлүүлэн авч үзээд, дараа жил нь нийт зарласан хувьцаа нь 15,000 болсон гэвэл, давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчдийн хүртэх ёстой ноогдол ашигт хүрэхгүй байна. (15,000-((200*1000ш)*10%)=-5000 дутуу) Энэ үед дутуу зөрүү болох 5,000 төгрөгийг авах эрхтэй ч зарлагдаагүй ноогдол ашиг гэж үзнэ, Дээрх дутууг төлж барагдах хүртэл энгийн хувьцаа эзэмшигчид ноогдол ашиг хүртдэггүй бөгөөд төлөгдөх хүртэлх хугацаан дахь ноогдол ашгийг хуримтлалтай ноогдол ашиг гэнэ. Харин зарлагдаагүй буюу төлөх ёстой боловч дутсан ноогдол ашгийг дараа нь нөхөж төлдөггүй бол ноогдол ашгийг хуримтлалгүй ноогдол ашиг гэнэ, в. Оролцоотой ба оролцоогүй ноогдол ашиг: Давуу эрхтэй хувьцааны ноогдол ашгийг түүний нэрлэсэн үнийн тодорхой хувиар тооцон хязгаарладаг. Энэ төрлийн давуу эрхтэй хувьцааг хувь оролцоогүй ноогдол ашилгай давуу эрхтэй хувьцаа гэнэ. (өмнөх жишээн дээрх хязгаарлалт нь 20,000) Гэхдээ зари м үед компани үйл ажиллагааныхаа үр д үнгээс хамаарч энэ хязгаарлалтаас их ноогдол ашгийгдавуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчдэд олгодог бөгеөд энэ төрлийн давуу эрхтэй хувьцааг хувь оролцоотой давуу эрхт хувьцаа гэнэ. § 3. Нэгж хувьдаанд ноогдох ашгийн тооцоололт

Нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг зевхөн энгийн хувьцааны хувьд тодорхойлдог, Компанийн 2007 оны цэвэр ашиг 16,000,000 төгрөг; тайлант үеийн туршид гүйлгээнд дунджаар 80,000 нэгж энгийн хувьцаа байсан бол хувьцааны нэгжид ноогдох ашиг 200 төгрөг байна,

Компанийн нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг үндсэн буюу суурь ашиг (Ьазю еагпш§8 рег зЬаге) ба хорогдуулсан ашиг (сНЫеё еагшп§5 рег хЬаге) гэж ангилан тооцоолно. Компани нь хорогдуулагч үнэт цаастай үед нэгж хувьцаанд ноогдох үндсэн ашгаас гадна нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийг тооцоолдог, Хувьцааны хорогдуулсан ашиг нь хөрвөх өр, опцион, хувьцааны баталгаа зэрэг энгийн хувьцааны болзошгүй гаргалт хийхэд нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг хэрхэн хорогдохыг харуулсан үзүүлэлт байна. Нэгж хувьцаанд ноогдох үндсэн ашгийг тодорхойлохдоо компанийн тайлант хугацаанд олсон нийт ашиг (алдагдал)-ийг тайлант хугацаанд гүйлгээнд байсан хувьцааны жинэлсэн дундаж тоонд харьцуулж гаргана. Компани давуу эрхтэй хувьцаатай бол давуу эрхтэй хувьцаанд оногдох ноогдол ашгийг хасч тооцоолно. Нэгж хувьцданд = Цэвэр ашиг - Давуу эрхтэй хувьцааиы ноогдол ашиг ноогдох суурь ашиг Эргэлтэнд байгаа хувьдааны жияяэсэн дундаж тоо Тайлант хугадаанд компани алдагдалтай ажилдасан үед хувьцааны нэг- жид ноогдох алдагдлыг гаргахын тулд тайлант хугацааньг алдагдал дээр давуу эрхтэй ху вьцааны ноогдол ашгийг нэмж тодорхойлно. Давуу эрхтэй хувьцаа нь хуримтлалтай бегөөд өмнөх үеүдэд алдагдалтай ажштлдасны улмаас ноогдол ашиг зарлаагүй байсан бол тайлант хугацааны нэгж хувьдаанд ноогдох ашгийг тодорхойдохдоо зөвхөн тухайн тайлант хугейцаанд олгох ёстой байсан ноогдол ашгийг хасч тодорхойлно. Өөреөр хэлбэл өмнөх хугацааны олгогдох байсан ноогдол ашгийг тооцоонд оруулахгуй. Хувьцааны жинлэсэн дундаж тоог тооцохдоо гүйлгээнд байгаа хувьцаа нь ямар хугацааид (хэдэн сар) гүйдгээпд оролцсоноор нь дундажлаж гаргадаг. Жишээ нь "Мөнх-Үндармал" компани нь 2008 оны VIII сарын эхээр 20,000 нэгж хувьцаагаа нийтэд арилжаалаи шинээр байгуулагдсан бол тайлант онд гуйлгээнд байсан хувьцааны жинлэсэн дундаж нъ 8,333 нэгж (20,000ш*5сар/12сар) байна. Харин 2009 онд энгийн хувьцааны талаарх мэдээлэл; Хувьцааны жинлзсэн дуидаж тоо (5,000+5,000+8,333+10,000-28,333) байх болно. Оны эхэнд байсан 20,000 нэгж хувьцаа нь 111/31 хүртэл гурван сарын турш гүйлгээнд байсан тул жинлэх хутацаа нь 3/12 байна. Харин 30,000 нэгж хувьцааны хувьд гүйлгээнд IV, V сарын туршид байсан тул лсинлэх хугацаа нь 2/12 байиа. Энэ мэтчилэн бусад үеийн хувьцааны тоог хугацаагаар нь жинлэж үзвэл тайлант хугацааны нийт жинлэсэн дундаж хувьцааны тоо 28333 нэгж байна.

Хувьцаагаар ноогдол ашиг зарлах болон хувьцааны жижигрүүлэлт хийсэн үед жинлэсэн дундаж тоог олохдоо хувьцаагаар ноогдол ашиг зарлах, жижигрүүлэлт хийхээс өмнө байсан хувьцааны тоог дахин тайлагнадаг. Х/01-нд нэгж хувьцаагаа (1:2) харьцаагаар жижигрүүлсэн нь гүйлгээнд байгаа 40,000 нэгж хувьцааг 80,000 нэгж болгон өсгенө. Өмнөх үеүдэд гүйлгээнд байсан хувьцааны тоог олохдоо анхнаасаа гүйлгээнд 20,000x2 нэгж хувьцаатай байсан гэж үзэх ба нийт хувьцааны гоог хоёр дахин өсгөж тодорхойлно. Хувьцаагаар ноогдол ашиг олгосон жишээг авч үзье. "Байгаль" компани 2008.01.01-нд гүйлгээндээ 50,000 нэгж хувьцаатай байсан. 2008.02,28- нд 30,000 нэгж хувьцаа мөнгөөр гаргасан, 2008,05.31-нд 30 хувийн хувьцаагаарх ноогдол ашиг зарлаж олгосон.

2008,10.01-нд 25,000 нэгж хувьцаа гаргасан. Хувьцааны жинлэсэн дундаж тоо нь: Огноо

Эргэлтэнд байгаа

Жинлэх хугацаа

хувьцааны тоо

Жинлэсэн хувьцааны тоо

1/01

50,000 х 1.3

2/12

10,833

И/28

80,000 х 1.3

3/12

26,000

У/31

104,000

4/12

34,667

Х/01

129,000

3/12

32,250

Хувьцааны жннэлсэн дундаж тоо

103,750

У/31-нд 30 хувиар хувьцаагаар ноогдол ашиг олгосноор 104,000 нэгж хувьцаатай болох бөгөөд үүнийг Х/01 хүртэл 4 сарын хугацаанд гүйл- гээнд байсан гэнэ, Хувьцаагаар ноогдол ашиг өгөхөөс өмнөх хувьцааны тоог ч 30 хувиар өсгөж тооцоолно. Өмчийн нийлмэл бүтэцтэй үед нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг тооцоолох: Аж ахуйн нэгж нь хорогдуулагч үнэт цаастай үед нэгж хувьцаанд ноогдох суурь ашгаас гадна нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийг тооцоолдог. Хувьцааны хорогдуулсан ашиг нь хувьцааны адилтгагч гэж нэрлэгддэг хөрвөх өр, опцион, хувьцааны баталгаа, болзошгүй гаргалтын гэрээ зэрэг энгийн хувьцааны болзошгүй нэмэлт гаргалтын үед нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг хэрхэн хорогдохыг харуулсан үзүүлэлт байна. Нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийг тэр бүр тайланд тусган харуулдаггүй. Учир нь зарим хувьцааны адилтгагч нь нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг хорогдуулдаг байхад зарим нь нэгж хувьцаанд ноогдох

ашгийг иэмэгдүүядэг. Нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийг нэмэгдүүлдэг үнэт цаасыг сөрөг хорогдуулагч үнэт цаас гэж иэрлэдэг. Гэвч сөрөг хорогдуулагч үнэт цаастай компаниуд үнэт цаасыг тайлагнаж нэгжид ноогдох ашгаа нэмэгдүүлэхийг зөвшөөрдөггүй. Иймд өмчийн нийлмэл бүтэцтэй үед компани нэгж хувьцаанд ноогдох суурь ашиг болон хорог- дуулсан ашгийг тайлагнана. Нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийн тооцоолол нь суурь ашгийн тооцоололтой адил зарчмаар хийгддэг. Нэгж хувъцаанд поогдох хорогдуупсан аишг-Хөрвөх ортэй нөхцолд; Хөрвөх өр гэдэг-нь энгийн хувьцаанд хөрвөдөг бонд юм. Хөрвөх бондтой үед хувьцааны нэгжид ноогдох хорогдуулсан ашгийг тооцоолохдоо "Хэрвээ хөрвесөн бол" гэдэг аргыг өргөн хэрэглэдэг. Энэ аргаар хувь- цааны нэгжид ноогдох ашгийг тооцохдоо дараахь нөхцөлийг авч үзнэ: 1. Хөрвөх өрийг тайлантхугацааны эхэнд хөрвүүлсэн гэж үзнэ. (тайлант хугацааны дундуур хөрвөх өрийг гаргасан бол уг огноог авч үзнэ) 2. Холбогдох хүүний зардлын татварын нөлөөллийг арилгана. Нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийн тооцоонд ашиглагдах хувьцааны жинлэсэи дундаж тоо нь хөрвөлтөөр нэмэгдэх хувьцааны тоогоор өсч, томъёоны хүртвэрт буй цэвэр ашиг татварын нөлөөллийг тусгаеан хүүний зардлын хэмжээгээр еснө. Жишээ нь: Сүлд компанийн 2008 оны цэвэр ашиг 2,100,000 төгрөг. Компани оны эхэнд 10 нэгж нь I нэгж энгийн хувьцаанд хөрвөдөг 10 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэЙ, 10%-ийн хүүтэй; 300,000 нэгж бондтой байсан. 2008 оны эцэст энгийн хувьцааны жинлэсэн дундаж тоо 100,000 нэгж. Тайлант оны III сарын эхээр 20 нэгж бүр нь 1 нэгж энгийн хувьцаанд хөрвөдөг 15 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 8%-ийн хүүтэн 200,000 нэгж боид нэмж гаргасан. Орлогын татварын түвшин 10%. Нэгж хувьцаанд ноогдох суурь ашгийн тооцоолъё: Цэвзр ашиг

2,100,000

Эргэлтэид байгаа энгийн хувьцааны жиилэсэн дундаж тоо 100,000 Нэгж хувьцаанд ноогдох суурь ашиг

21

Нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийн тооцоонд дээр дурьдсанч- лан цэвэр ашгийг болон энгийн хувьцааны жиклэсзн дундаж тоог тохируулна,

1 Цэвэр ашгийн тохируулга: Цэвэр ашиг

2,100,000

Нэмэх нь: Татварын 1’үвшингээр тохируулагдсан хүүний зардал 5%-ийн бонд (10 х 300,000 х 5% х (1-0.1))

135,000

8%-ийи бонд (15 х 200,000 х 8% х (1-0.1) х 10/12) Тохируулагдеан цэвэр ашиг

180,000

2,415,000

2 Хувьцааны жинлэсэн дундаж тооны тохируулга; Хувьцаамы жинлэсэн дундаж тоо100,000 Нэмэх нь: Хорвүүлэлтээр ]-арм болох хувьцаа 5%-иЙн бонд (оны эхээр 300,000 : 10 - 30,000 нэгж)

30,000

8%-ийи бонд (Ш/01-нд 200,000 ; 20 = 10,000 х 10/12)

8,333

Хөрвүүлэлтийн дараах хувьцааны жинлэсэн дундаж тоо

138,333

Нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашиг (2,415,000/138,333) 17.46 төгрөг. Цэвэр ашгаас давуу эрхтэй хувьцааны ноогдол ашгийг хасч энгийн хувьцааны жинлэсэи

дундаж

тоонд

хувааж

үндсэн

буюу суурь

ашгийг

тодорхойлбол

(2,100,000/100,000) 21 төгрег болсон. Цэвэр ашгийг татварьш түвшннгээр тохируулсан хүүний зардлын дүнгээр нэмэгдүүлэн (2,100,000+135,000+180,000) 2,415,000 төгрөг; жинлэсэн дундаж хувьцааны тоог хөрвөлтөөр нэмэгдэх хувьцааны тоогоор тохируулан (100,000+30,000+10,000x10/12) 138,333 нэгж болгосон. 8%-ийн хорвөх бондыг Ш/01нд гаргасан учир тайлант хугацааны эцэс хүртэл 10 сар гүйлгээнд байх боломжтой юм. Хорогдуулсан ашиг нь 17.46 төгрөг болж байиа. Бидний авсан жишээгээр дээрх бондууд нь нэрлэсэн үнээрээ зарагдсан гэж үзлээ. Боидыг зах зээл дэх үнээр худалдаж тооцоонд оруулбал бондын хонгелөлт, урамшуулалын хорогдуулга нь тайлант хугацааны хүүний зардалд нолеелно. Иймд нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийг тооцохдоо бондын хүүний зардлын орлогын албан татварт нөлөөлех хэмжээг анхааралтай авч үзэх нь зүйтэй. Нэгж хувъцаанд ноогдох хорогдуу гсан ашиг-Ощион ба баталгаатай уед: Оппион болон баталгаатай үед нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийг тооцохдоо Халаасны хувьцааны аргыг ашиглана. Халаасны хувьцааны аргын үед баталгаа болон эрхийг тайлант жилийн эхэнд (тайлант хугацааны дунд) гур олгосон бол олгосон едрөер) хэрэгжүүлсэн гэж үзнэ. Мен хувьцаа худалдан авах эрхэд олгосон үнэ ба

тухайн үеийн хувьцааны зах зээлийн үнийг харьцуулан үздэг. Учир нь хэрэгжилтийн дүнгээр зах зээлээс халааслаж болох хувьцааны тоо ба хэрэгжилтээр бий болох хувьцааны тооны зөрүүгээр гүйлгээнд буй хувьцааны жигнэсэн дундаж тоог нэмэгдүүлдэг. Опцион баталгааны эрхэд олгосон үнэ зах зээлийн үнээс бага бол гүйлгээнд байгаа хувьцааны тоог осгөх дүнг дараахи томьёгоор тооцдог: Нэгж хувьцааны Опцион баталгаамы Өсан пэмэгдэх зах зээлийн үнэ

эрхэд олгосон үнэ Опционы

хувьцааны тоо 1 !эгж хувьцааны эах зээлийн үнэ ' тоо Жишээ нь: Компани хувьцаагаа 100 төгрөгеөр худалдан авах 2,000 нэгж эрх олгосон байжээ. Тайлант оны цэвэр ашиг 500,000 төгрөг; гүйлгээнд бай]~аа хувьцааны жинлэсэн дундаж тоо 6.000 нэгж. Нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийгтооцох үед нэгж хувьцааны зах зээлийн үнэ 140 тогрөг байв. Халаасны хувьцааны аргаар осон нэмэгдэх хувьцааны тоог тооцвол; 2.000 нэгж хувьцааы баталгаа хэрэгжүүлэлтийн дүн (2000x100) 200,000 Багалгаа хэрзгжүү-лснээр гаргах хувьцаа 2,000 Хэрэгжүүлэлтийн дүнгээр зах зээлээс худалдан авч болох халаасиы хувьцааны тоо (200,000/140) 1,429 Эргэлтэнд осөн нэмэгдэх ху вьпаа (2.000 -1429)

571

Ингээд нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийг тооцох нийт хувьцааны тоо 6,571 (6.000+571) нэгж болно. Нэгж хуньцаанд ноогдох суурь ашиг 500,000/6.000=83.33 тегрог Нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашиг 500.000/6571=76,09 тегрөг

Эсвэл тооцооллыг дараах байдлаар хийж болно:

Нэгж хувьцаанд ноогдох суурь

ноогдох хорогдуулсан ашиг

Опцион баталгаагаар хэрэгжнх хувьцааны тоо

2,000.00

Хувьцаа батадгааны эрхэд олгосон үнэ

100.00

Баталгааны эрх хэрэгжидтийн дүн 200,000.00 Нэгж хувьцааны зах зээлийн үнэ

140.00

Хэрэгжилтийн дунгээр :зах зээлээс худалдан авах хувьцааны боломжит тоо 1,429.00 Гүйлгээнд байгаа хувьцааны жинлэсэн дундаж тоо

6,000.00

6,571.00

Хувьцааны хэрэгжүүлсэн нэмэгдэх хувьцааны тоо 571.00 Тайлант хугацааны цэвэр ашиг

500,000.00

500,000.00 Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг

83.33

76,09 Хэрвээ опциои баталгааны эрхэд олгосон үнэ зах зээлийн үнээс их бол гүйлгээнд байгаа хувьцааны жигнэсэн дундаж тоог бууруулах учир нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашгийн тооцоо хийх шаардлагагүй. Өмчийн энгийн ба нийлмэл бүтэцтэй үеийн нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийн тооцооллын харьцуулсан бүдүүвчийг дор харууяав: 1. Өмчийн энгийн бүгэцтэй үед (Нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийн нэг хувилбарт тайлагнал)

Энгийн хувьцаанд хамаарах ашгийг тооцоолох (Цэвэр ашиг - ДЗХ-ны ноогдол ашиг)

Энгийн хувьцааны жинлэсэн дундаж тоог тодорхойлох

§ 4. Хуримтлагдсан ашигНХНА ба нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийнашиг______________ узүүлэлтээрх ~ Энгийн хувьцаанд хамаарах тайлагнал, тодруулга

Энгийн хувьцааны жинлэсэн дундаж тоо

Хуримтлагдсан ашгийг балансын эзэмшигчийн өмчийн хэсэгт: Өмнох үеийн ашиг Тайлант үеийн ашиг гэж салган харуулдаг. Өмнөх үеийн ашигт компанийг анх үүсгэн байгуулснаас хойш тайлант хугацааны эхзн хүртэл хуримтлагдсан ашиг тусгагддаг бол харин тайлант үеийн ашиг нь орлогыи тайланд тодорхойлогдсон ашиг юм. Хуримтлагдсан ашгаас хязгаарлалт хийсэн тусгай зориулалтын нөөцийн хуваарилалтыг санхүүгийн тайлангийн нэмэлт тодруулгад тайлбарлана. Компани өмчийн энгийн бүтэцтэй үед хувьцааны нэгжид ноогдох ашгийг орлогын тайланд цэвэр ашгийн дор дараахь байдлаар тайлагнана.

Орлогын тайлангийн хэсэг 200.,. оны 12 сарын 31 [ Цэвэр ашиг

1,300,000.00

| Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг

162,50

Харин өмчийн нийлмэл бүтэцтэй үед нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуул- сан ашгийг суурь ашгийн нэгэн адил ач холбогдол өгч хамт тайлагнах хэрэггэй.

Орлогын тайлангийн хэсэг 200... оны 12 сарын 31 Цэвэр ашиг

1,300,000.00

Нэгж хувьцаанд ноогдох ашиг

162.50

Нэгж хувьцаанд ноогдох хорогдуулсан ашиг

150.00

Аж ахуйн нэгжүүд нь нэгж хувьцааны суурь болон хорогдуулсан ашгийг тооцоолоход ашигласан тайлант хугацааны цэвэр ашиг түүнд нөлөөлсөн үзүүлэлтүүд, энгийн хувьцааны жинлэсэн дундаж тоо түүнд нөлөөлсөн үзүүлэлтийг нэмэлт тодруулгад тодруулна. Энгийн хувьцаа гаргахдаа байгуулсан гэрээ нь нэгжид ноогдох хувьцааг тооцоолох суурь болон хорогдуулсан ашгийн тооцоололд нөлөөлөх заалтыг агуулсан байж болох ба энэ заалтыг мөн тодруулж огнө. Өмнөх жилүүдийн нэгж хувьцаанд ноогдох ашгийн өөрчлөлт орсон бол дахин тайлагнах ба дахин тайлагналын нөлөөг тайлант жилд тодруулна.

Хэлэлцэх асуулт 1 Хуримтлагдсан ашгийг нэмэгдүүлдэг болон бууруулдаг ямар ажил гуйлгээ байдаг вэ?

2 Компани ноогдол ашгийн бодлогыг хэрхэн хэрэгжүүлдэг вэ? Ноогдол ашгийн төрлүүдийн тухай ярилцаиа уу.

3 Давуу эрхтэй хувьцааны ноогдол ашгийн энгийн хувьцааиы ноогдол ашгаас ялгагдах оицлог юу вэ?

4

Ямар шалтгаанаар хуримтлагдсан ашгийг хязгаарладаг вэ? Хязгаарлалт хийх үеийн дансны бичнлт нь ямар байх вэ?

5 Хувьцааны жинлэсэн дундаж тоог хэрхэн тодорхойлдог вэ?

6 Хувьцааны нэгжид ноогдох суурь ашгийг хэрхэн тодорхойлох вэ?

7 Хервөх бонд болон опцион, баталгаа зэрэг нь хувьцааны жинлэсэн дундаж тоонд хэрхэн нөлөөлөх вэ?

8 Хувьцааны нэгжид иоогдох хорогдуулсан ашгийг яаж тодорхойлдог вэ? Энэ нь суурь ашгаас ямар ялгаатай вэ?

9 Хуримтлагдсан ашиг, ноогдол ашиггай холбоотой зүйлсийг бүртгэлд хэрхэн тайлагнаж тодруулах вэ?

10 Хувьцааны нэгжид ноогдох ашгийг санхүүгийн тайланд хэрхэн тодруулах вэ?

Мэдлэг шалгах тест 1. 100 төгрөгийн нэрлэсэн унэтэй 10,000 нэгж хувьцаатай, зах зээл дэзр нэгж хувьцаа 120 төгрегөөр худалдаалагдаж байх үед 40%-ийн хувьцаагаарх ноогдол ашиг зарласан бол дараахаас аль нь зов бэ? ЭХ-Энгийн хувьцаа а) Дт Хуримтлагдсан ашиг

480,000

Кт Ноогдол ашгаар хуваарилагдах ЭХ 400,000 Кт Нэмж төлөгдсөн капитал б) Дт Хуримтлагдсан ашиг

80,000 400,000

Кт Иоогдол ашгаар хуваарилагдах ЭХ 400,000 в) Дт Ноогдол ашгаар хуваарилагдах ЭХ 480,000 Кт Энгийн хувьцаа Кт Нэмж төлөгдсөн капитал

400,000 80,000

г) Дт Ноогдол ашгаар хуваарилагдах ЭХ 400,000 Кт Энгийн хувьцаа

400,000

2. Компаии 2007 оны 750,000 төгрөгийн ноогдол ашгийг 2008.05.01- нд олгохоор 2008.02.01 -нд зарласаи. Ижил эрсдэл бүхий бүхий үнэт цаасны зах зээлийн хүү 18% байсан. Ноогдол ашгийг олгох үеийн даысны бичилт дараахаас аль нь зов бэ? а) Дт Хуримтлагдсан ашиг Кт Өрийн бичиг б) Дт Ноогдол ашгийн өглөг Кт Мөнгөн херенгө в) Дт Өрийн бичиг Дт' Хүүний зардалд Кт Мөнгөн хөрөнгө г) Аль нь ч биш 3 2008.01.01 -нд гүйлгээндээ 1,000 нэгж хувьцаатай байсан. 2008.03.30- нд 6.000 нэгж хувьцаа мөнгөөр гаргасан. 2008.07.01 -нд нэгж хувьцааг 3 болгон жижигрүүлсэн,

2008.11.30-нд 3,000 нэгж хувьцаа мөнгөөр гаргасан. Хувьцааны жинлэсэн дундаж тоо хэд вэ? а) 16,750 б) 5,750 в) 20,750 г) 24,000 4 Татан буугдалтын ноогдол ашиг зарлах үед ноогдол ашгийн зардлыг ямар дансанд бүртгэх вэ? (НТК-Нэмж төлөгдсөн капитал) а) Зөвхөн нэмж төлөгдсон капитад дансны кредитэд б) Зөвхөн хуримтлагдсан ашиг дансны дебетэд в) Хуримтлагдсан ашиг болон НТК дансны дебетэд г) Хуримтлагдсан ашиг болон НТК дансны кредитэд 5 Ноогдол ашиг зарласан болон бүртгэсэн өдрийн хооронд эзэмшигч хувьцаагаа худалдвал, ноогдод ашгийг а) Шинэ эзэмшигч авна б) Хуумии эзэмшигч авна в) Компани авна г) Хуучин болон шинэ эзэмшигч хувааж авна, 6 Мөнген бус хэлбэрээр ноогдол ашиг олгох үед ноогддоор өгөх хөрөнгийн зах зээлийн үнэ болон дансны үнэ хоорондох зөрүүг дансанд ямар үкээр бүртгэх вэ? а) Хорөнгийн дансны үнээр нь бүртгэнэ б)

Хорөнгийг дахии үнэдж, зах зээлийн үнээр нь бүртгэнэ - в)

Хуримтлагдсан ашиг дансанд бичилт хийхгүй г) Хувьцааны зах зээлийн үнээр бүртгэнэ.

7 Барилга барих зорилгоор хуримтлагдсан ашгаас 5,000,000 төгрөгийн нооц байгуулах үед аль нь зөв бэ? а) Дт Мөнгөн хөрөнгө Кт Хуримтлагдсан ашиг 750,000 750,000 750,000 750,000 750,000 33,750 783,750

5,000,000

5,000,00 б) Дт Мөнгөн хөрөнге

5,000,000

Кт Тусгай зориулалтын нөөц в) Дт Хуримтлагдсан ашиг

5,000.000 5,000,000

Кт Тусгай зориулалтын ноөц

5,000,000

г) Аль нь ч биш 8 Хувьцааны нэгжид ноогдох хорогдуулсан ашгийг хэрхэн тодорхойлдог ю? а) Татварын дараах цэвэр ашгаас давуу эрхтэй хувьцааны ноогдол ашгийг хасч знгийн хувьцааны жинлэсэн дундаж тоонд харь- цуулж тодорхойлно. б) Татварын дараах цэвэр ашгаас давуу эрхтэй хувьцааны ноогдол ашгийг хасч энгийн хусьцааны жиилэсэн дундаж тоонд харьцуулан хорйех ор болон опцион, хувьцааны баталгаа, бусад хорогдуулагч үнэт цаасны нөлөөллийг харгалзан тодорхойлно. в) Цэвэр ашгийг энгийн хувьцааны тоонд харьцуулж тодорхойлно. г) Аль нь ч биш 9 Санхүүгийн тайланд нэгж хувьцаанд ноогдох ашигтай холбоотой ямар зүйлсийг тайлагнахгүй вэ? а) Энгийн хувьцааны жинлэсэн дундаж гоо б) Тайлант хугацааны цэвэр ашиг в) Эргэлтэнд байгаа хувьцааны тоо г) Халааслан авсан хувьцааны дүн