Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011 (draagvlakdeel) by Nationaal Comité 4 en 5 mei

Grote Bickersstraat 76 1013 KS Amsterdam Postbus 1903 1000 BX Amsterdam tel fax e-mail

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011

Dieter Verhue, Rogier van Kalmthout en Bart Koenen april 2011

projectnummer: P5556

020 522 59 99 020 622 15 44 info@veldkamp.net www.veldkamp.net

Inhoud

Samenvatting

Inleiding

1.1 1.2

Achtergronden Opbouw van het rapport

5 5

1.3

Leeswijzer

Deel I: Draagvlakdeel 2

Voorwaarden voor vrijheid

2.1

In Nederland meeste zorgen over agressie en geweld

2.2 2.3

Zorgen wereldwijd Voorwaarden voor leven in vrijheid

10 13

2.4

Andere landen aanspreken bij geweld en onderdrukking

Herdenken: 4 mei

3.1

Het belang van herdenken vergeleken met vieren

3.2 3.3

Belang van 4 mei Betekenis 4 mei

19 22

3.4

Deelname aan 4 mei

Vieren: 5 mei

4.1 4.2

Belang van 5 mei Betekenis 5 mei

28 31

4.3

Deelname aan de viering van 5 mei

Deel II: Themadeel 5

Interesse in de Tweede Wereldoorlog

5.1

Interesse Nederlanders in de Tweede Wereldoorlog is redelijk groot

5.2

Onderwijs speelt actieve rol in het betrekken van de oorlog in de leefwereld van jongeren 41

Informatiebronnen over de Tweede Wereldoorlog

6.1

Tweede Wereldoorlog speelt kleine rol bij keuze games, boeken, films, televisie programmaâ&#x20AC;&#x2122;s, musicals of theaterstukken 43

6.2

Musea en historische plaatsen redelijk goed bezocht Bijlagen Onderzoeksverantwoording

Inhoud figuren en tabellen 1 | Maakt u zich weleens zorgen over zaken die in de Nederlandse samenleving spelen? (n=929) 8 2 | Over welke van de volgende onderwerpen die in Nederland spelen maakt u zich de meeste zorgen? (3 antwoorden per respondent; n=853) 9 3 | Over welke van de volgende onderwerpen die in Nederland spelen maakt u zich de meeste zorgen, naar leeftijd en opleidingsniveau (drie antwoorden per respondent; n=853) 10 4 | Maakt u zich weleens zorgen over zaken die wereldwijd spelen? (n=929) 11 5 | Over welke van de volgende onderwerpen die wereldwijd spelen maakt u zich de meeste zorgen? (drie antwoorden per respondent, n=815) 12 6 | Over welke van de volgende onderwerpen die wereldwijd spelen maakt u zich de meeste zorgen? (naar leeftijd en respondent; drie antwoorden per respondent, n=815) 13 7 | Twee vragen in één figuur: ‘Hoe belangrijk zijn de volgende zaken volgens u om in vrijheid te kunnen leven?’ En: ‘Hoe belangrijk vindt u het dat de Nederlandse overheid deze zaken waarborgt?’ (% essentieel + zeer belangrijk, n=929) 14 8 | Vindt u dat de Nederlandse regering andere landen moet of mag aanspreken als de onderstaande zaken in die landen niet worden gerespecteerd? (n=929) 15 9 | Vindt u dat andere landen de Nederlandse regering moeten of mogen aanspreken als de onderstaande zaken niet worden gerespecteerd in Nederland? (n=929) 16 10 | Wat is voor u belangrijker: herdenken of vieren? (n=929) 18 11 | Wat is voor u belangrijker: herdenken of vieren? (n=929) 19 12 | In welke mate vindt u het belangrijk dat op 4 mei wordt stilgestaan bij de slachtoffers van oorlog? (n=929) 19 13 | Hoe belangrijk is de herdenking op 4 mei voor de volgende groepen? (n=929) 20 14 | Hoe belangrijk is de herdenking op 4 mei voor uzelf? (uitgesplitst naar leeftijd; n=929) 21 15 | Algemeen belang afgezet tegen het persoonlijke belang (in procenten; n=929) 21 16 | Geef aan in welke mate u het eens bent met de volgende uitspraken; de jaarlijkse Dodenherdenking … (n=929) 22 17 | De jaarlijkse herdenking is een moment van saamhorigheid (n=929) 23 18 | Drie vragen in één figuur: Aan wie denkt u op 4 mei tijdens de Dodenherdenking? Wie vindt u dat er herdacht moeten worden op 4 mei tijdens de Dodenherdenking? Wie worden er herdacht tijdens de officiële Dodenherdenking op de Dam in Amsterdam? (meer antwoorden mogelijk; n=929) 24 19 | Op welke manier heeft u het afgelopen jaar stilgestaan bij de Dodenherdenking op 4 mei? (in procenten; n=929) 25 20 | Ik heb het afgelopen jaar stilgestaan bij de Dodenherdenking op 4 mei (n=929) 26 21 | Combinatie twee vragen: Staat u jaarlijks stil bij de Dodenherdenking? (in procenten; n=929) Aan de mensen die aangeven dat ze dit wel doen, maar niet van huis hebben meegekregen, is gevraagd wat ze heeft gestimuleerd om jaarlijks te herdenken (in procenten; n=120) 27 22 | In hoeverre vindt u het belangrijk dat jaarlijks de Bevrijding en de vrijheid worden gevierd? (n=929) 28 23 | Hoe belangrijk is het vieren van 5 mei voor de volgende groepen? (n=929) 29 24 | Hoe belangrijk is de viering van 5 mei voor uzelf? (uitgesplitst naar leeftijd; n=929) 29 25 | Algemeen belang afgezet tegen het persoonlijke belang (in procenten; n=929) 30 26 | Wat viert u op 5 mei? (n=929) 31 27 | De jaarlijkse viering van 5 mei… (n=929) 32 28 | Op welke manier heeft u het afgelopen jaar stilgestaan bij 5 mei? (n=929) 33 29 | Op welke manier heeft u stilgestaan bij 5 mei? (meer antwoorden mogelijk; n=929) 33 30 | Combinatie twee vragen: viert u jaarlijks 5 mei?(in procenten; n=929). Aan mensen die aangeven dat ze dit jaarlijks doen, maar dit niet van huis uit hebben meegekregen, is gevraagd wat ze heeft gestimuleerd om te vieren (in procenten; n=929). 34 31 | Hoeveel interesse heeft u in de Tweede Wereldoorlog? (n=929) 37 32 | Waardoor bent u het meest geïnteresseerd geraakt in de Tweede Wereldoorlog? (n=793) 38 33 | Welk aspect van de Tweede Wereldoorlog heeft vooral uw interesse? (meer antwoorden mogelijk; n=793)39 34 | Welk aspect van de Tweede Wereldoorlog heeft vooral uw interesse? (uitgesplitst naar leeftijd; meer antwoorden mogelijk; n=793) 40 35 | Mate van interesse in de Tweede Wereldoorlog vergeleken met de verschillende interessegebieden (n=793) 40

36 | In welk verband heeft u het afgelopen jaar iets gezien, gehoord, gelezen of gedaan met de Tweede Wereldoorlog? (n=929) 41 37 | Welke uitspraak is het meest op u van toepassing als het gaat om games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken over de Tweede wereldoorlog gaat? (in procenten; n=929) 43 38 | Een <…> over de Tweede Wereldoorlog kijken, bezoeken of lezen doe ik (…) (n=929) 44 39 | Een <…> over de Tweede Wereldoorlog kijken, bezoeken, of lezen doe ik … (percentages 5, 6, 7 ‘doe ik vaak; uitgesplitst naar leeftijd; n=929) 45 40 | Een <…> over de Tweede Wereldoorlog kijken, bezoeken of lezen doe ik (…) (percentages schalen 6 en 7; doe ik vaak n=929) 46 41 | Welke van de onderstaande films en tv-programma’s die (deels) over de Tweede Wereldoorlog gaan heeft u gezien? (meer antwoorden mogelijk; top 15; n=929) 46 42 | Welke van de onderstaande films en tv-programma’s die (deels) over de Tweede Wereldoorlog gaan heeft u gezien? (meer antwoorden mogelijk; uitgesplitst op leeftijd; top 10; n=929) 47 43 | Welke van de onderstaande boeken die (deels) gaan over de oorlog heeft u gelezen? (meer antwoorden mogelijk; n=929) 48 44 | Vergelijking van verfilmde boeken die (deels) over de Tweede Wereldoorlog gaan en in de top-15 van meest gelezen boeken en meest bekeken films voorkomen (percentage’s gelezen; n=929). 49 45 | Welke van de onderstaande boeken die (deels) over de Tweede Wereldoorlog gaan heeft u gelezen? (meer antwoorden mogelijk; uitgesplitst op leeftijd; top 10; n=929) 50 46 | Met welke van de volgende uitspraken bent u het het meest eens? (n=929) 51 47 | Hoeveel musea zijn er volgens u in Nederland waarin aandacht wordt besteed aan de Tweede Wereldoorlog? (n=929) 52 48 | Heeft u wel eens een museum bezocht waarin aandacht wordt besteed aan de Tweede Wereldoorlog? (n=929) 52 49 | Welke van de onderstaande musea, historische of oorlogsplaatsen heeft u wel eens bezocht of zou u nog wel eens willen bezoeken? (top-10; n=929) 53 50 | Welke van de onderstaande musea, historische of oorlogsplaatsen heeft u wel eens bezocht of zou u nog wel eens willen bezoeken? (top-10-20; n=929) 54 51 | Welke van de onderstaande musea, historische of oorlogsplaatsen heeft u wel eens bezocht of zou u nog wel eens willen bezoeken? (top-20-30; n=929) 54 52 | Welke van de onderstaande musea, historische of oorlogsplaatsen heeft u wel eens bezocht? (percentages ‘bezocht’ uitgesplitst naar leeftijd; n=929) 56 53 | Welke van de onderstaande musea, historische of oorlogsplaatsen zou u nog wel eens willen bezoeken? (percentages ‘zou ik willen bezoeken’ uitgesplitst naar leeftijd; n=929) 57

Samenvatting

Het Nationaal Vrijheidsonderzoek is opgezet om de beleving van Nederlandse burgers ten aanzien van 4 en 5 mei te monitoren. Dit vanuit de gedachte dat deze beleving in de loop der tijd kan veranderen, doordat de Tweede Wereldoorlog steeds verder achter ons ligt en jongere generaties in de samenleving geen directe ervaringen hebben met de Tweede Wereldoorlog. Willen 4 en 5 mei een duidelijke plaats behouden in onze samenleving, dan moeten de Nationale Herdenking op 4 mei en de viering van 5 mei blijven aansluiten bij de beleving van de burgers. Het onderzoek bestaat uit een draagvlakdeel en een themadeel. In het draagvlakdeel is gekeken naar de houding ten aanzien van, en het draagvlak voor de jaarlijkse Nationale Herdenking op 4 mei en de viering van 5 mei. Ook wordt in het draagvlakdeel ingegaan op de mate waarin Nederlandse burgers zich zorgen maken over problemen in Nederland en wereldwijd. In het themaonderzoek staat dit jaar het thema â&#x20AC;&#x2DC;belangstelling voor de Tweede Wereldoorlogâ&#x20AC;&#x2122; centraal. In deze samenvatting beschrijven we eerst de uitkomsten van het draagvlakonderzoek, daarna komt het themaonderzoek aan de orde.

Deel I: Draagvlakdeel Men maakt zich de meeste zorgen over geweldsgerelateerde onderwerpen Uit eerder door Veldkamp uitgevoerd onderzoek blijkt dat Nederlanders sinds het uitbreken van de economische crisis in 2007 meer belang zijn gaan hechten aan maatschappelijke vraagstukken die in Nederland spelen en minder aan vraagstukken op wereldschaal. Ook in dit onderzoek zien we dit terug: tweederde van de Nederlanders maakt zich met enige regelmaat zorgen over zaken die spelen in de Nederlandse samenleving, de helft over zaken die op wereldschaal spelen. Men maakt zich de meeste zorgen over geweldsgerelateerde onderwerpen. Op nationale schaal scoren agressie en geweld, intolerantie en veiligheid hoog. Op internationale schaal wordt de lijst aangevoerd door terrorisme, spanningen tussen religies en oorlog. Het vrij zijn van geweld en onderdrukking wordt als belangrijkste voorwaarde gezien om in vrijheid te kunnen leven: zo vindt 84% van de Nederlanders het essentieel of zeer belangrijk dat men niet bang hoeft te zijn voor oorlogsgeweld of onderdrukking. Als tweede en derde belangrijkste voorwaarde noemt men een inkomen hebben en een plek om te wonen en de vrijheid van meningsuiting. Het waarborgen van deze zaken, zowel op nationaal als internationaal niveau, wordt vooral gezien als een taak van de overheid. Ruim driekwart van de Nederlanders (78%) vindt dat de overheid er zorg voor moet dragen dat we geen angst hoeven te hebben voor (oorlogs-)geweld of onderdrukking. Ook moet de overheid volgens driekwart van de Nederlanders ervoor zorgen dat we in Nederland kunnen zeggen wat we denken en voelen.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

De overheid wordt niet alleen verantwoordelijk gehouden voor de vrijheid in Nederland. Er ligt een taak voor de Nederlandse overheid om andere landen aan te spreken wanneer daar voorwaarden voor vrijheid worden geschonden. Wanneer er in andere landen sprake is van geweld en onderdrukking, vindt 53% van de Nederlanders dat deze landen hierop moeten worden aangesproken. 37% van de Nederlanders vindt dat deze landen hierop mogen worden aangesproken. Andersom ligt er een taak voor andere landen wanneer de vrijheid in Nederland zou worden geschonden. Als in Nederland sprake zou zijn van geweld of onderdrukking vindt 47% van de Nederlandse burgers dat andere landen Nederland hierop moeten aanspreken. 41% vindt dat andere landen Nederland hierop mogen aanspreken. Op 4 mei herdenkt men alle oorlogsslachtoffers, van welke oorlog dan ook Het maatschappelijke draagvlak voor de Nationale Herdenking op 4 mei is onverminderd groot. Van de Nederlanders vindt 86% het belangrijk dat hier jaarlijks bij stil wordt gestaan en dit percentage is in de afgelopen acht jaar stabiel in de tijd. De steun voor de Nationale Herdenking is bevolkingsbreed en beperkt zich niet tot specifieke groepen. Wel zien we ieder jaar dat jongeren tot 24 jaar minder belang aan deze dagen hechten. Boven deze leeftijd is het belang groter en zijn er nauwelijks verschillen naar leeftijd. Dit duidt erop dat er geen sprake is van een generatie-effect, waarbij men per generatie minder belang aan 4 mei gaat hechten. Er lijkt eerder sprake van een leeftijdseffect, waarbij men meer belang aan de Nationale Herdenking gaat hechten naarmate men ouder wordt. De Nationale Herdenking wordt belangrijk gevonden voor iedereen, ongeacht leeftijd of achtergrond. Daarnaast vindt men de herdenking specifiek belangrijk voor mensen die de Tweede Wereldoorlog of een andere oorlog hebben meegemaakt of dierbaren in de Tweede Wereldoorlog of andere oorlog hebben verloren. Driekwart hecht persoonlijk belang aan de Nationale Herdenking. Het maatschappelijke belang van de Nationale Herdenking gaat voor veel mensen echter boven het persoonlijke belang. Bijna negen op de tien Nederlanders hebben het afgelopen jaar stilgestaan bij de jaarlijkse Dodenherdenking. De helft denkt tijdens de herdenking aan alle oorlogsslachtoffers wereldwijd, van welke oorlog dan ook. Deze groep is de afgelopen twee jaar gestaag gegroeid: van 42% in 2009 via 46% in 2010 naar 52% in 2011. Een meerderheid van 59% vindt ook dat de herdenking hierover zou moeten gaan, en zich niet zou moeten beperken tot de Nederlandse oorlogsslachtoffers. Tegelijkertijd weet men dat officieel tijdens de Nationale Herdenking de Nederlandse slachtoffers worden herdacht, zowel die van de Tweede Wereldoorlog als die van de oorlogen en vredesoperaties daarna. 5 mei blijft actueel zolang oorlog en onderdrukking bestaan 78% van de Nederlanders vindt de viering belangrijk. Net als bij de herdenking, is het draagvlak voor de viering constant in de tijd. Ook zien we dat net als bij 4 mei de viering belangrijk wordt gevonden voor iedereen, ongeacht leeftijd of achtergrond. Men vindt 5 mei extra belangrijk voor mensen die de Tweede Wereldoorlog of een andere oorlog hebben meegemaakt of dierbaren in

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

de Tweede Wereldoorlog of andere oorlog hebben verloren. Ongeveer zeven op de tien hechten persoonlijk belang aan het vieren van 5 mei. Als het belang van de Nationale Herdenking op 4 mei en het belang van de viering van 5 mei naast elkaar wordt gezet, vindt 45% vieren en herdenken even belangrijk. 44% van de Nederlanders vindt herdenken belangrijker, tegenover 8% vieren. Wat vieren mensen eigenlijk op 5 mei? Men viert het vaakst ‘de bevrijding van het Koninkrijk der Nederlanden, het einde van de Tweede Wereldoorlog en het feit dat we in vrijheid leven’ (52%). De koppeling met het einde van de Tweede Wereldoorlog wordt vooral door mensen van 50 jaar en ouder gemaakt, terwijl mensen van middelbare leeftijd vaker de verbinding leggen met het feit dat we in vrijheid leven. Eerder zagen we dat Nederlanders zich veel zorgen maken over zaken die met oorlog en geweld te maken hebben. Dit speelt een rol bij de relevantie van 5 mei: zeven op de tien Nederlanders vinden dat de viering actueel blijft zolang er oorlog en onderdrukking bestaan. Ongeveer hetzelfde aantal staat op 5 mei stil bij respect en verdraagzaamheid. Zes op de tien Nederlanders staan stil bij grondrechten, mensenrechten en democratie. Ongeveer de helft van de bevolking staat stil bij de Tweede Wereldoorlog of beschouwt 5 mei als een dag waarop ze zich solidair voelen met mensen die nu niet in vrijheid leven. Wat doen Nederlanders op 5 mei? Vier op de tien Nederlanders volgen de viering op televisie, twee op de tien hangen de vlag uit en/of bezoeken een activiteit in het kader van 5 mei en 13% bezoekt een Bevrijdingsfestival. 17% van de Nederlanders staat niet stil bij de viering van 5 mei. Er zijn hierbij grote verschillen naar leeftijd: zo kijken 50-plussers vaker televisie en hangen ze vaker de vlag uit. Jongeren bezoeken vaker een Bevrijdingsfestival. Zo gaat bijna een kwart van de 18- tot en met 24-jarigen naar een Bevrijdingsfestival.

Deel II: Themadeel Onderwijs zorgt voor interesse in Tweede Wereldoorlog bij jongeren Het Ministerie van VWS heeft per 1 januari 2011 zes taken op het gebied van herinnering aan de Tweede Wereldoorlog aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei overgedragen. Twee van deze taken hebben betrekking op educatie en voorlichting. In het licht van deze nieuwe taken is dit jaar in het themadeel de interesse voor de Tweede Wereldoorlog onderzocht, evenals de informatiebronnen over de oorlog die men gebruikt. Men is redelijk tot zeer geïnteresseerd in de Tweede Wereldoorlog. 44% geeft aan veel tot zeer veel interesse in de Tweede Wereldoorlog te hebben. Bij 65-plussers is de interesse het grootst: 64% is (zeer) geïnteresseerd. Bij jongeren van 18 tot en met 24 jaar is de interesse het minst. Van deze groep jongeren zegt 29% veel tot zeer veel interesse te hebben. Waar de interesse vandaan komt, verschilt sterk per leeftijdsgroep. School en opleiding hebben een belangrijke invloed op de interesse van de jongere generaties, met name jongeren van 13

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

tot en met 17 jaar. Bijna de helft van deze groep (49%) heeft interesse in de oorlog gekregen door school of opleiding. Voor 50- tot en met 65-jarigen zijn verhalen van vrienden en familie en vrienden de belangrijkste bron van interesse. Verzet en het leven van gewone mensen tijdens de oorlog zijn de twee aspecten van de oorlog waarin Nederlanders de meeste interesse hebben. Maar we zien dat verschillende groepen heel verschillende interesses hebben. Zo vinden vooral vrouwen het leven van gewone mensen interessant, terwijl mannen meer geïnteresseerd zijn in militaire geschiedenis. Hoger opgeleiden zijn vaker dan lager opgeleiden geïnteresseerd in het onderwerp vervolging. 65-plussers zijn vaak geïnteresseerd in het verzet, het leven van gewone mensen, vervolging en oorlogsgeschiedenis van voormalig Nederlands-Indië. Meer dan de helft van de Nederlanders heeft het afgelopen jaar iets gezien, gehoord, gelezen of gedaan dat te maken heeft met de Tweede Wereldoorlog. Voor jongeren speelt het onderwijs hierin een belangrijke rol. Van de 13- tot en met 17-jarigen heeft driekwart het afgelopen jaar iets gedaan in schoolverband. De groep 35- tot en met 49-jarigen heeft het afgelopen jaar het minst gezien, gehoord, gelezen of gedaan met de Tweede Wereldoorlog. 65-plussers houden zich het intensiefst met dit onderwerp bezig: voor 12% van hen is de Tweede Wereldoorlog een ‘hobby’. Aantal oorlogsmusea wordt onderschat De meeste Nederlanders gaan niet specifiek op zoek naar boeken, films, games, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken omdat die over de Tweede Wereldoorlog gaan. Een kwart laat deze zaken juist liggen omdat ze over de oorlog gaan. Voor de meeste Nederlanders heeft het onderwerp op zichzelf geen invloed op hun keuze. Nederlanders kijken vaker films, documentaires en tv-programma’s over de Tweede Wereldoorlog dan dat zij oorlogsmonumenten, tentoonstellingen, musea of historische plekken bezoeken. Schindlers List, Soldaat van Oranje en Oorlogswinter zijn de meest bekeken films over dit onderwerp. Het Achterhuis, Oorlogswinter en De Aanslag zijn de meest gelezen boeken over dit onderwerp. Opvallend is dat veel Nederlanders niet weten hoeveel musea er in Nederland zijn die aandacht besteden aan de Tweede Wereldoorlog. 69% van de Nederlanders denkt dat dit er 10 of minder zijn, terwijl er in werkelijkheid meer dan 100 musea zijn die hier aandacht aan besteden. Veel van deze musea zijn onbekend bij het grote publiek. Van de Nederlandse bevolking heeft 65% wel eens een museum bezocht waarin aandacht wordt besteed aan de oorlog. Het Anne Frank Huis (Amsterdam) en de Amerikaanse oorlogsbegraafplaats Margraten zijn het best bezocht. De aantallen mensen die bepaalde musea in de toekomst nog zouden willen bezoeken zijn groot in relatie tot het daadwerkelijke bezoek aan die musea.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

Inleiding

1.1

Achtergronden

Het Nationaal Vrijheidsonderzoek bestaat uit een draagvlakdeel en een themadeel en wordt sinds 2002 uitgevoerd door Bureau Veldkamp. Het onderzoek vindt plaats in opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. In deze tiende editie staat in het themaonderzoek het thema ‘belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog’ centraal. In het draagvlakonderzoek is gekeken naar de houding en het draagvlak voor de jaarlijkse Nationale Herdenking op 4 mei en de viering van de bevrijding. Het draagvlakonderzoek is online uitgevoerd en liep van 7 tot en met 17 februari 2011. In deze periode is een representatieve steekproef van n=929 burgers van 13 jaar en ouder ondervraagd. Deze steekproef is representatief uitgezet op achtergrondkenmerken sekse, leeftijd, opleidingsniveau en regio. Daarnaast waren westerse- en niet-westerse allochtonen evenredig in de steekproef vertegenwoordigd. Voorafgaand aan het online onderzoek is in december 2010 eerst een kwalitatief onderzoek uitgevoerd. Door middel van twee groepsdiscussies is onderzocht welke betekenis 4 en 5 mei voor Nederlandse burgers heeft, op welke manier ze hier uiting aan geven en in welke mate de Tweede Wereldoorlog nog een rol speelt in hun beleving. Een groepsdiscussie is gehouden met 18- tot en met 30-jarigen en één discussie is gehouden met een groep van 31- tot en met 50jarigen. Beide groepen bestonden voor het grootste gedeelte uit middelbaar opgeleiden. Dit kwalitatieve vooronderzoek heeft als input gediend voor het opstellen van de vragenlijst van het kwantitatieve onderzoek. Hoewel de uitkomsten van het kwalitatieve onderzoek niet generaliseerbaar zijn, geven zij wel goed inzicht in mogelijke motieven, achtergronden of redeneringen van mensen.

1.2

Opbouw van het rapport

Het rapport bestaat uit twee delen: het draagvlakdeel en het themadeel. In het draagvlakdeel gaan we in hoofdstuk 2 eerst in op de mate waarin Nederlanders zich zorgen maken over maatschappelijke problemen in de Nederlandse en wereldwijde samenleving. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op het belang en de beleving van de Nationale Herdenking op 4 mei en hoofdstuk 4 gaat over de viering van de Bevrijding op 5 mei. Het themadeel gaat over de interesse die Nederlanders in de Tweede Wereldoorlog hebben (hoofdstuk 5). Hoofdstuk 6 gaat over verschillende informatiebronnen over de Tweede Wereldoorlog. Zo wordt in dit hoofdstuk onderzocht welke invloed de Tweede Wereldoorlog heeft op de keuze van, bijvoorbeeld, boeken, games en films. Ook wordt het bezoek in kaart gebracht aan musea en historische plaatsen die met de Tweede Wereldoorlog te maken hebben.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

1.3

Leeswijzer

De enquêteresultaten in dit rapport zijn weergegeven in afgeronde percentages. Wanneer er door afronding totalen ontstaan van meer of minder dan 100, zijn deze niet gecorrigeerd. De titels van figuren en tabellen betreffen (behoudens enkele uitsplitsingen) de exacte vraagstellingen zoals die aan de respondenten zijn voorgelegd. Bij alle figuren en tabellen is het totale aantal respondenten weergegeven dat de betreffende vraag heeft beantwoord. Bij de meeste figuren zijn dit alle respondenten (n=929). Alleen als het een subvraag betreft, kan dit aantal echter afwijken van het totale aantal respondenten (n=929). Wanneer wordt gesproken over verschillen tussen groepen, betreft dit getoetste significante verschillen. Wanneer we uitspraken over alle ondervraagden doen, gebruiken we de term ‘Nederlanders’, waarmee alle ingezetenen van 13 jaar en ouder in Nederland worden bedoeld. In het onderzoek zijn de belangrijkste resultaten van het kwalitatieve vooronderzoek weergegeven in grijze kaders. In het tweede hoofdstuk zijn in gele kaders enkele actualiteiten besproken, die speelden tijdens het veldwerk van het onderzoek.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

Deel I: Draagvlakdeel

Voorwaarden voor vrijheid

In dit hoofdstuk gaan we in op de mate waarin Nederlanders zich zorgen maken over problemen in de Nederlandse samenleving (paragraaf 2.1) en problemen wereldwijd (paragraaf 2.2). Vervolgens beschrijven we wat men de belangrijkste voorwaarden vindt om in vrijheid te kunnen leven (paragraaf 2.3) en in hoeverre landen elkaar erop mogen aanspreken, wanneer deze voorwaarden niet gerespecteerd worden (paragraaf 2.4).

2.1

In Nederland meeste zorgen over agressie en geweld

Maken burgers zich vaak zorgen over zaken die zich in Nederland afspelen en zo ja, om welke zaken gaat het? Tweederde van de Nederlanders maakt zich hier soms tot heel vaak zorgen over. Hierin zien we verschillen tussen de leeftijdsgroepen: hoe ouder men is, des te meer zorgen maakt men zich. 1 | Maakt u zich weleens zorgen over zaken die in de Nederlandse samenleving spelen? (n=929)

totaal 2

13-17 jaar

18-24 jaar

25-34 jaar 1 2

50-64 jaar 1

3 0%

35-49 jaar 1 3

65-plus

20%

30%

40%

37 50%

1 = vrijwel nooit

60%

70%

10%

9 80%

90%

100%

7 = heel vaak

Aan degenen die zich zorgen maken (waarde 3 en hoger: in het oranje en rood aangegeven) is een aantal maatschappelijke onderwerpen voorgelegd. Gevraagd is over welke van deze onderwerpen men zich de meeste zorgen maakt.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

Nederlanders maken zich vooral zorgen over onderwerpen die te maken hebben met agressie en geweld (65%). Daarnaast maakt men zich veel zorgen over gezondheidszorg (37%), intolerantie (34%) en veiligheid (32%). 2 | Over welke van de volgende onderwerpen die in Nederland spelen maakt u zich de meeste zorgen? (3 antwoorden per respondent; n=853) agressie en geweld

gezondheidszorg

intolerantie

veiligheid

oudedag voorzieningen

economie

onderwijs

werkloosheid

armoede

immigratie

individualisering

milieu

overheidsfinanciĂŤn

energievoorziening

100 %

Van de voorgelegde maatschappelijke problemen heeft men het minst vaak zorgen over het milieu (11%), overheidsfinanciĂŤn (7%) en de energievoorziening (1%). Van 2002 tot en met 2010 is deze vraag ook voorgelegd, alleen varieerden de voorgelegde maatschappelijke problemen. Hierdoor is het maken van een zuivere vergelijking niet mogelijk. Als we naar de globale tendens kijken, is duidelijk te zien dat agressie en geweld in Nederland sinds jaren de grootste zorg is van Nederlanders. De zorgen om de gezondheidszorg en veiligheid zijn sinds 2009 duidelijk gestegen. Ook in onderwerpen waarover men zich zorgen maakt, zijn verschillen tussen leeftijdsgroepen waarneembaar. Net zoals er verschillen zijn tussen Nederlanders met verschillende opleidingsniveaus. Deze zijn in de tabel op pagina 10 opgenomen.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

10.

3 | Over welke van de volgende onderwerpen die in Nederland spelen maakt u zich de meeste zorgen, naar leeftijd en opleidingsniveau (drie antwoorden per respondent; n=853)

leeftijd totaal

13 – 24

25 – 49

jaar

opleiding

50 – 64 middelbaar

hoog

% 65

% 62

% 67

jaar

65-plus

% 71

% 64

laag

% 69

% 60

•

agressie en geweld

% 65

•

gezondheidszorg

•

intolerantie

•

veiligheid

•

oudedagvoorzieningen

•

economie

•

onderwijs

•

werkloosheid

•

armoede

•

immigratie

•

individualisering

•

milieu

•

overheidsfinanciën

•

energievoorziening

Uit de tabel maken we het volgende op: Zorgen over de gezondheidszorg nemen toe naarmate men ouder wordt. Ook maken lager opgeleiden zich hier meer zorgen over dan hoger opgeleiden. De zorgvraag onder ouderen en lager opgeleiden ligt hoger dan gemiddeld (bron: CBS Statline), dit kan verklaren dat deze groepen zich meer zorgen maken over de gezondheidszorg in Nederland.

Zorgen over de oudedagvoorziening nemen ook toe naarmate men ouder wordt. Daarnaast maken lager opgeleiden zich hier vaker zorgen over.

Intolerantie wordt door hoger opgeleiden vaker zorgelijk gevonden. Zorgen over veiligheid zien we vaker bij jongeren en lager opgeleiden.

Jongeren en hoger opgeleiden maken zich vaker zorgen over onderwijs. Jongeren maken zich vaker zorgen over werkloosheid. Dit kan te maken hebben met het feit dat veel jongeren die momenteel de arbeidsmarkt betreden last ondervinden van de re-

latief hoge werkloosheid en krapte op de arbeidsmarkt. Niet-westerse allochtonen (32%, niet opgenomen in tabel) maken zich vaker dan autochtonen (14%) zorgen over de economie in ons land.

2.2

Zorgen wereldwijd

Naast Nederlandse vraagstukken is er ook een aantal zaken voorgelegd die wereldwijd spelen. Er is gevraagd in hoeverre men zich daar zorgen over maakt. Allereerst is gevraagd of men zich überhaupt zorgen maakt over zaken die wereldwijd spelen. Bijna de helft van de Nederlanders (49%) maakt zich hier zorgen over. Dit is aanmerkelijk lager dan het aandeel dat zich zorgen maakt over Nederlandse vraagstukken (65%).

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

11.

Uit onderzoek dat Veldkamp in 2007 en in 2010 uitvoerde, blijkt dat sinds het uitbreken van de economische crisis in 2007 het waargenomen belang van ‘Nederlandse’ problemen is toegenomen en het belang van wereldproblemen is afgenomen. 4 | Maakt u zich weleens zorgen over zaken die wereldwijd spelen? (n=929)

totaal zorgen Nederlandse 2 vraagstukken

totaal zorgen wereldproblemen 2

13-17 jaar

25-34 jaar 1 4

10 14

50-64 jaar 1

30%

34 35

40%

50%

60%

18 20%

1 = vrijwel nooit

13 10%

3 5

35-49 jaar 1

65-plus

27 24

18-24 jaar

70%

80%

90%

100%

7 = heel vaak

We zien vergelijkbare leeftijdsverschillen als bij de Nederlandse vraagstukken: ouderen maken zich vaker zorgen dan jongeren, maar de verschillen zijn op mondiaal niveau wel kleiner. Ook hier zien we een aantal hoog scorende oorlogs- en vrijheidsgerelateerde onderwerpen: terrorisme en oorlog maken beide deel uit van de top-3 van onderwerpen waarover men zich de meeste zorgen maakt. Uit de groepsdiscussies Uit de groepsdiscussies bleek eveneens dat de zorgen om zaken als gezondheidszorg en intolerantie zijn toegenomen. De verklaring hiervoor wordt vooral gezocht in de economische crisis: mensen maken zich zorgen over de eigen situatie en geven daardoor meer prioriteit aan zaken die dicht bij huis spelen zoals gezondheidszorg en omgangsvormen in Nederland (tolerantie). Een vrouwelijke deelnemer aan de discussie zegt letterlijk dat ze door de crisis egoïstischer is geworden: “Als ik naar mezelf kijk ben ik wel egoïstischer geworden. Mijn ouwe dag en dingen zoals de gezondheidzorg maak ik me drukker om dan om mensen in Afrika die honger lijden.”

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

12.

5 | Over welke van de volgende onderwerpen die wereldwijd spelen maakt u zich de meeste zorgen? (drie antwoorden per respondent, n=815) terrorisme

spanningen tussen religies

oorlog

economische crisis

schending van mensenrechten

armoede

klimaatverandering

milieuvervuiling

honger

besmettelijke ziektes, epidemieën

energievoorziening

migratie

100 %

Van 2002 tot en met 2011 zijn ook enkele problemen voorgelegd die wereldwijd spelen. ‘Oorlog’, ‘terrorisme’, ‘armoede’, en ‘schending van mensenrechten’ waren ook toen hierin opgenomen. Omdat de onderwerpen in de vraagstelling niet altijd op dezelfde wijze zijn beschreven, is het moeilijk om een één op één vergelijking in de tijd te maken. Wel kunnen we stellen dat oorlog en terrorisme tussen 2002 en 2010 net als nu hoog scoorden. Armoede en de schending van mensenrechten zaten ook toen in de middenmoot van de rangorde. Uit de actualiteit

Actualiteiten die zich tijdens de veldwerkperiode van onderzoek voordoen, kunnen van invloed zijn op het antwoordpatroon van respondenten. De veldwerkperiode van het onderzoek heeft plaatsgevonden van 7 tot en met 17 februari 2011. Na de geslaagde Jasmijnrevolutie in Tunesië, is in deze periode het Egyptische volk in opstand gekomen tegen haar president Mubarak, wat heeft geleid tot zijn aftreden op 11 februari 2011. Ook is in deze periode de bevolking van Libië in opstand gekomen tegen het regime van leider Kadhafi. Deze actualiteiten hebben betrekking op de thema’s ‘oorlog’, ‘schending van mensenrechten’ en ‘terrorisme’. De scores op deze onderwerpen kunnen dus hoger uitvallen dan wanneer dezelfde vraag was gesteld in een relatief rustige periode. Ook kunnen scores lager uitvallen op onderwerpen die wat minder actueel waren in de veldwerkperiode.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

13.

6 | Over welke van de volgende onderwerpen die wereldwijd spelen maakt u zich de meeste zorgen? (naar leeftijd en opleiding; drie antwoorden per respondent, n=815)

leeftijd totaal

opleiding

13 – 24

25 – 49

50 – 64

jaar

65-plus laag middelbaar

% 53

% 51

% 59

% 64

% 61

% 59

% 44

hoog

•

terrorisme

% 55

•

spanningen tussen religies

•

oorlog

•

economische crisis

•

schending van mensenrechten armoede

26 23

24 26

21 22

29 28

35 17

22 25

24 22

31 23

•

besmettelijke ziektes, epidemieën klimaatverandering

12 20

27 20

22 23

22 16

11 19

24 16

24 19

14 27

•

milieuvervuiling

•

honger

•

energievoorziening

•

migratie

• •

Uit de tabel maken we voornamelijk verschillen tussen leeftijds- en opleidingsgroepen op bij problemen die thema’s van 4 en 5 mei raken:

Ouderen en hoger opgeleiden maken zich vaker zorgen over spanningen tussen religies.

Ouderen en lager opgeleiden maken zich vaker zorgen over terrorisme. Oorlog baart jongeren vaker zorgen. Dit geldt vooral voor de groep tussen 13 en 17

jaar. Dit is ongeacht de sekse en het opleidingsniveau van deze groep. Ouderen en hoger opgeleiden maken zich vaker zorgen over de schending van de mensenrechten.

2.3

Niet-westerse allochtonen (32%, niet in de tabel opgenomen) maken zich vaker dan autochtonen (14%) zorgen over de energievoorziening.

Voorwaarden voor leven in vrijheid

We zagen in de vorige paragraaf dat men zich relatief veel zorgen maakt over thema’s die te maken hebben met vrijheid of het ontbreken daarvan, zowel in Nederland als mondiaal. Gerelateerd hieraan is de vraag welke voorwaarden men verbindt aan het leven in vrijheid, en in welke mate de overheid deze voorwaarden moet waarborgen. De meest essentiële voorwaarde voor het leven in vrijheid is volgens de Nederlandse burger dat men kan leven zonder angst voor (oorlogs-)geweld of onderdrukking; 84% vindt dit essentieel of (zeer) belangrijk. Ook het hebben van inkomen en een dak boven het hoofd wordt zeer belangrijk geacht om in vrijheid te kunnen leven. In mindere mate vindt men zelfontplooiing en het kunnen beleven van een eigen godsdienst of levensbeschouwing belangrijke voorwaarden voor vrijheid.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

14.

7 | Twee vragen in één figuur: ‘Hoe belangrijk zijn de volgende zaken volgens u om in vrijheid te kunnen leven?’ En: ‘Hoe belangrijk vindt u het dat de Nederlandse overheid deze zaken waarborgt?’ (% essentieel + zeer belangrijk, n=929) niet bang hoeven zijn voor (oorlogs-)geweld of onderdrukking

84 78

een inkomen hebben en een plek om te wonen

82 72

kunnen zeggen wat je denkt of voelt

belangrijke voorwaarde voor vrijheid

gelijkwaardigheid

overheid moet dit waarborgen

zelf een regering kunnen kiezen

jezelf optimaal kunnen ontplooien

een eigen godsdienst of levensbeschouwing kunnen beleven

57 58

100 %

In figuur 7 zijn zeven stellingen weergegeven. Nederlandse burgers is eerst gevraagd of zij de afzonderlijke stellingen belangrijke voorwaarden voor vrijheid vinden. Daarna is gevraagd of zijn vinden dat de Nederlandse overheid deze zaken moet waarborgen. Als we deze twee vragen met elkaar vergelijken zien we dat Nederlandse burgers een grote rol voor de overheid zien weggelegd bij het waarborgen van deze zaken. Ruim driekwart van de Nederlanders (78%) vindt dat de overheid er zorg voor moet dragen dat we geen angst hoeven te hebben voor (oorlogs-)geweld of onderdrukking. Ook moet de overheid volgens driekwart van de Nederlanders ervoor zorgen dat we in Nederland kunnen zeggen wat we denken en voelen. Het zorgen voor een inkomen en een plek om te wonen, keuzevrijheid voor de samenstelling van een regering en gelijkwaardigheid worden door ruim zeven op de tien Nederlanders genoemd als zaken die de overheid moet waarborgen. In relatieve zin minder essentieel, maar nog altijd belangrijk vindt men dat de overheid zelfontplooiing waarborgt (61%) en ervoor zorgt dat mensen een eigen godsdienst of levensbeschouwing kunnen beleven (58%). Alle voorgelegde voorwaarden voor leven in vrijheid worden door een ruime meerderheid van de Nederlanders belangrijk tot essentieel gevonden. We constateren weinig verschillen tussen groepen. Wel zien we dat hoger opgeleiden gelijkwaardigheid, het zelf kunnen kiezen van een regering, het kunnen leven zonder angst voor geweld en het kunnen beleven van een eigen godsdienst vaker als essentieel aanmerken. Ook zien we dat de leeftijdsgroep van 25 tot 34 jaar vaker het hebben van een inkomen en plek om te wonen, gelijkwaardigheid en het kunnen beleven van een eigen godsdienst belangrijk vindt.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

15.

2.4

Andere landen aanspreken bij geweld en onderdrukking

In hoeverre vinden Nederlanders dat onze regering andere landen moet of mag aanspreken als daar voorwaarden voor vrijheid of mensenrechten worden geschonden? En vindt men andersom dat andere landen de Nederlandse regering moeten of mogen aanspreken als in Nederland zulke voorwaarden niet worden gerespecteerd? Uit de actualiteit

Op 19 maart 2011 hebben de Verenigde Naties en de Arabische Liga, na vele waarschuwingen, besloten om over te gaan tot militair ingrijpen in LibiĂŤ, omdat de regering van leider Kadhafi met geweld opstandelingen bestreed. De Nederlandse regering heeft aangegeven dit besluit te steunen. Een krappe meerderheid van de Nederlanders vindt dat onze regering andere landen aan moet spreken, wanneer de bevolking in dat land geweld of onderdrukking vreest (53%). Bijna de helft vindt dat dit moet wanneer ergens geen gelijkwaardigheid is (49%). Voor deze vrijheidsvoorwaarden geldt dat men vaker vindt dat Nederland het land moet in plaats van mag aanspreken. 8 | Vindt u dat de Nederlandse regering andere landen moet of mag aanspreken als de onderstaande zaken in die landen niet worden gerespecteerd? (n=929)

niet bang hoeven zijn voor (oorlogs-)geweld of onderdrukking

4 7

4 6

gelijkwaardigheid

kunnen zeggen wat je denkt of voelt

4 8

een inkomen hebben en een plek om te wonen

zelf een regering kunnen kiezen

een eigen godsdienst of levensbeschouwing kunnen beleven

jezelf optimaal kunnen ontplooien

-80%

-60%

-40% weet niet

-20%

dit hoeft niet

20% dit mag

40%

60%

80%

dit moet

Bijna de helft van de Nederlanders vindt dat Nederland een ander land mag aanspreken, wanneer mensen in dat land niet kunnen zeggen wat ze denken of voelen, geen inkomen of plek om te wonen hebben, niet zelf hun regering kunnen kiezen of een godsdienst naar keuze kunnen aanhangen. Ongeveer een derde vindt dat Nederland moet ingrijpen in deze situaties.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

16.

In figuur 7 zagen we dat Nederlanders het leven zonder angst voor (oorlogs-)geweld of onderdrukking, gelijkwaardigheid, het hebben van een inkomen en woning en vrijheid van meningsuiting de belangrijkste voorwaarden vinden om in vrijheid te kunnen leven. Men vindt het een taak van de Nederlandse overheid om dit waarborgen. Als het gaat om het aanspreken van andere landen, zien we dat men deze voorwaarden voor vrijheid op ongeveer dezelfde wijze prioriteert (figuur 8). Wanneer de Nederlandse bevolking in angst voor geweld of onderdrukking zou leven, vindt bijna de helft van de Nederlanders dat andere landen onze regering erop moeten aanspreken. Wanneer de Nederlandse regering gelijkwaardigheid niet respecteert, vindt 43% dat andere landen de regering moeten aanspreken, en 46% dat dit mag. 9 | Vindt u dat andere landen de Nederlandse regering moeten of mogen aanspreken als de onderstaande zaken niet worden gerespecteerd in Nederland? (n=929)

niet bang hoeven zijn voor (oorlogs-)geweld of onderdrukking

3 9

gelijkwaardigheid

3 8

kunnen zeggen wat je denkt of voelt

een inkomen hebben en een plek om te wonen

een eigen godsdienst of levensbeschouwing kunnen beleven jezelf optimaal kunnen ontplooien

3 9

zelf een regering kunnen kiezen

-80%

-60%

-40% weet niet

-20%

dit hoeft niet

20% dit mag

40%

60%

80%

dit moet

Ongeveer de helft van de Nederlanders vindt dat andere landen Nederland mogen aanspreken wanneer de regering vrijheid van meningsuiting, keuzevrijheid van een regering, het hebben van een inkomen en dak boven het hoofd en het kunnen beleven van een godsdienst naar keuze niet respecteert. Ongeveer een derde vindt dat andere landen in deze situaties Nederland hierop moeten aanspreken. Wanneer mogelijkheden om jezelf te ontplooien geschonden worden heeft ingrijpen minder draagvlak: 22% vindt dat andere landen onze regering moeten aanspreken wanneer zij dit niet respecteert, en 58% vindt dat andere landen dit mogen doen.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

17.

Voor het respecteren van de voorwaarden voor vrijheid zien we enkele verschillen naar achtergrondkenmerken. Zo vinden vrouwen vaker dan mannen dat landen elkaar moeten aanspreken wanneer vrijheidsvoorwaarden niet gerespecteerd worden, mannen vinden vaker dat dit mag. Ouderen (65-plus) vinden vaker dat Nederland andere landen moet aanspreken wanneer men daar geen vrijheid van godsdienstbeleving heeft, men zich niet optimaal kan ontplooien, er geen gelijkheid is en men geen eigen regering kan kiezen. Jongeren hechten minder belang aan de vrijheid van godsdienst. Concluderend kunnen we stellen dat Nederlanders zich, zowel in Nederland als wereldwijd veel zorgen maken over geweldsgerelateerde onderwerpen, zoals oorlogen, terrorisme en agressie en geweld. Dit wordt bevestigd door het feit dat men het leven zonder angst voor geweld of onderdrukking de belangrijkste voorwaarde voor leven in vrijheid vindt. Men ziet het als taak van de overheid om deze voorwaarde te waarborgen. Als er in andere landen sprake is van geweld en onderdrukking, vindt 53% van de Nederlanders dat deze landen hierop moeten worden aangesproken. 37% vindt dat deze landen hierop mogen worden aangesproken. Als in Nederland sprake is van geweld of onderdrukking vindt iets minder dan de helft van de Nederlandse burgers (47%) dat andere landen Nederland hierop moeten aanspreken. 41% vindt dat andere landen Nederland hierop mogen aanspreken.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

18.

Herdenken: 4 mei

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de Nationale Herdenking op 4 mei. In paragraaf 3.1 is eerst een vergelijking gemaakt tussen het belang dat Nederlanders aan 4 mei en 5 mei hechten. In paragraaf 3.2 wordt het persoonlijke en algemene belang van de herdenking met elkaar vergeleken en paragraaf 3.3 gaat over de betekenis ervan. Paragraaf 3.4 gaat over de deelname aan de herdenking en de wijze waarop Nederlandse burgers concreet stilstaan bij 4 mei.

3.1

Het belang van herdenken vergeleken met vieren

Elk jaar wordt het belang van zowel 4 mei als 5 mei breed onderschreven. Maar wat vinden Nederlanders belangrijker? Is dat herdenken op 4 mei of vieren op 5 mei? 45% vindt vieren en herdenken even belangrijk. Sinds 2005 is een stijging te zien van mensen die herdenken en vieren even belangrijk vinden. 10 | Wat is voor u belangrijker: herdenken of vieren? (n=929)

• • • •

even belangrijk herdenken vieren weet niet

meting 2011

meting 2010

meting 2008

meting 2007

meting 2006

meting 2005

% 45 44 8 4

% 58 34 5 4

% 41 47 9 3

% 36 49 11 4

% 36 48 13 6

% 34 49 14 4

De mate waarin men herdenken ten opzichte van vieren belangrijker vindt, heeft vooral met leeftijd te maken. Zoals te zien is in figuur 11 is voor 65-plussers (61%) de herdenking veel vaker dan voor andere leeftijdsgroepen belangrijker. Alle andere leeftijdsgroepen vinden herdenken en vieren vaker even belangrijk. Jongeren van 13 tot en met 17 jaar (17%) en 18 tot en met 24 jaar (14%) hechten in vergelijking met andere leeftijdsgroepen een iets groter belang aan de jaarlijkse viering. Hoger opgeleiden (50%) vinden herdenken vaker belangrijker dan vieren, vergeleken met middelbaar (39%) en lager opgeleiden (46%).

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

19.

11 | Wat is voor u belangrijker: herdenken of vieren? (n=929)

65-plus

50 t/m 64 jaar

35 t/m 49 jaar

25 t/m 34 jaar

18 t/m 24 jaar

10%

20%

40%

herdenking

3.2

30%

13 t/m 17 jaar

50%

vieren

60%

even belangrijk

70%

80%

90%

100%

weet niet

Belang van 4 mei

45% van de Nederlanders vindt herdenken even belangrijk als vieren. Net als in de vorige jaren is gevraagd hoe belangrijk Nederlanders het vinden dat op 4 mei wordt stilgestaan bij de slachtoffers van de oorlog. De cijfers bevestigen dat het maatschappelijke draagvlak voor 4 mei onverminderd groot is. De steun is in de afgelopen acht jaar stabiel gebleven. De groep mensen die de herdenking niet zo of helemaal niet belangrijk vindt is ten opzichte van 2004 afgenomen van 9% naar 5% dit jaar. 12 | In welke mate vindt u het belangrijk dat op 4 mei wordt stilgestaan bij de slachtoffers van oorlog? (n=929)

meting meting meting 2011 2010 2009

meting 2008

meting 2007

meting 2006

meting 2005

meting 2004

% 49 37

% 48 32

% 46 40

% 47 38

% 48 34

% 45 35

% 48 32

% 45 36

9 4

13 4

9 3

9 4

9 6

13 6

11 6

10 7

•

helemaal niet belangrijk (1) weet niet

1 1

2 1

1 1

2 1

2 *

•

gemiddelde

4,3

4,2

4,3

4,2

• • • • •

heel belangrijk (5) wel belangrijk (4) noch belangrijk, noch onbelangrijk (3) niet zo belangrijk (2)

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

20.

Voor wie vinden Nederlanders de jaarlijkse herdenking eigenlijk belangrijk? Men vindt de herdenking vooral belangrijk voor mensen die de Tweede Wereldoorlog of een andere oorlog hebben meegemaakt of dierbaren in de Tweede Wereldoorlog of andere oorlog hebben verloren. Daarnaast vinden acht op de tien Nederlanders de herdenking belangrijk voor iedereen, ongeacht leeftijd of achtergrond. Bijna driekwart vind de herdenking belangrijk voor jongeren. Een overeenkomstig percentage vindt de herdenking ‘heel belangrijk’ tot ‘wel belangrijk’ voor zichzelf. 13 | Hoe belangrijk is de herdenking op 4 mei voor de volgende groepen? (n=929) voor mensen die zelf WO II hebben meegemaakt of dierbaren in WO II hebben verloren voor mensen die zelf een oorlog, welke oorlog dan ook, hebben meegemaakt of dierbaren in een oorlog hebben verloren

voor jongeren

heel belangrijk niet zo belangrijk

10%

20%

30%

40%

wel belangrijk helemaal niet belangrijk

50%

4 12

voor uzelf

4 2

voor iedereen, ongeacht leeftijd of achtergrond

60%

70%

80%

90%

100%

noch belangrijk noch onbelangrijk weet niet

Tussen mannen en vrouwen zijn grote verschillen te zien. Vrouwen (73%) vinden de herdenking vaker dan mannen (64%) heel belangrijk voor mensen die zelf een oorlog hebben meegemaakt of dierbaren in een oorlog hebben verloren. Daarnaast vinden vrouwen (41%) vaker dan mannen (35%) de herdenking belangrijk voor iedereen, ongeacht leeftijd en achtergrond. Hoe belangrijk men de herdenking voor zichzelf vindt, hangt nauw samen met leeftijd: hoe ouder men is, des te groter het persoonlijk belang van de herdenking. De relatie tussen leeftijd en het belang dat aan de herdenking wordt gehecht, volgt ieder jaar globaal hetzelfde patroon. Omdat het gemeten belang in de loop der tijd zeer constant blijft, ligt het voor de hand dat hier sprake is van een leeftijdseffect en niet van een generatie-effect. De jongere generatie van nu zal waarschijnlijk meer waarde gaan hechten aan de herdenking naarmate zij ouder wordt.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

21.

14 | Hoe belangrijk is de herdenking op 4 mei voor uzelf? (uitgesplitst naar leeftijd; n=929)

13 – 17 jaar % 17

18 – 24 jaar % 18

25 – 34 jaar % 29

35 – 49 jaar % 29

50 – 64 jaar % 40

65-plus

•

heel belangrijk

totaal % 32

•

wel belangrijk

•

niet belangrijk, niet onbelangrijk niet zo belangrijk

15 7

22 14

25 9

15 7

14 7

14 6

9 4

4 1

5 4

7 1

4 1

5 2

3 0

2 1

100

•

helemaal niet belangrijk weet niet

•

totaal

•

% 46

Hoe verhoudt zich het algemeen belang van 4 mei tot het persoonlijke belang dat burgers aan 4 mei hechten? In de onderstaande figuur is het persoonlijke belang (hoe belangrijk is de Nationale Herdenking voor uzelf?) vergeleken met het algemeen belang (in welke mate vindt u het belangrijk dat jaarlijks wordt stilgestaan bij de slachtoffers van oorlog?). Vervolgens is gekeken wat mensen belangrijker vinden. Te zien is dat 58% van de mensen het algemeen belang van 4 mei even belangrijk vinden als het persoonlijke belang dat zij aan 4 mei hechten. Ruim een derde van de Nederlanders vindt het maatschappelijk belang van de herdenking groter dan het persoonlijke belang dat zij aan de herdenking hechten. Binnen deze groep zijn nauwelijks verschillen te zien in achtergrondkenmerken. 15 | Algemeen belang afgezet tegen het persoonlijke belang (in procenten; n=929) 2

36 4 mei belangrijker voor zichzelf even belangrijk belangrijker voor de maatschappij weet niet

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

22.

3.3

Betekenis 4 mei

91% van de Nederlanders is het eens met de stelling dat de Nationale Herdenking een manier is om respect te tonen voor oorlogsslachtoffers. Negen op de tien beschouwen de herdenking als een moment waarop wordt stilgestaan bij de gevolgen van oorlog. Voor ruim driekwart van de Nederlanders is de herdenking een moment waarop ze zich realiseren dat vrede en vrijheid levens kosten. Acht op de tien Nederlanders vinden dat de herdenking ook in de toekomst moet doorgaan en dat de herdenking actueel blijft zolang er oorlog en onderdrukking bestaan. 16 | Geef aan in welke mate u het eens bent met de volgende uitspraken; de jaarlijkse Dodenherdenking … (n=929)

is respect tonen voor oorlogsslachtoffers is een moment waarop wordt stilgestaan bij de gevolgen van oorlog

blijft actueel zolang er oorlog en onderdrukking bestaan

heeft steeds minder betekenis naarmate WOII verder achter ons ligt

3 6 0%

helemaal eens enigszins oneens

13 10%

30%

50%

enigszins eens helemaal oneens

60%

3 11

4 22

65 40%

111

4 31

12 20%

is een moment waarop wordt men zich realiseert dat vrede en vrijheid levens kosten

6 111

moet ook in de toekomst doorgaan

zegt me helemaal niets

2 70%

80%

90%

100%

noch eens, noch oneens weet niet

Bij de eerste vijf stellingen is steeds hetzelfde leeftijdseffect zichtbaar: hoe ouder men is, des te vaker is men het eens met de stellingen. Bij de laatste twee stellingen is het omgekeerde het geval: de Nationale Herdenking zegt jongeren van 17 tot en met 24 jaar vaker ‘helemaal niets’ dan mensen van 25-plus. Ook vinden jongeren van 13 tot en met 17 jaar vaker dan 18-plussers dat de Tweede Wereldoorlog minder betekenis heeft naarmate de oorlog verder achter ons ligt. Uit de groepsdiscussies Nationale ‘feestdagen’ en andere nationale momenten worden in de praktijk vaak benut voor vrijetijdsbesteding. Zo wordt Tweede Kerstdag bijvoorbeeld geassocieerd met een ultieme winkeldag en wordt Koninginnedag gezien als dag om erop uit te gaan met het gezin. De herdenking op 4 mei wordt als enige dag genoemd – in tegenstelling tot andere nationale (feest-)dagen – waar geen enkel eigen– of commercieel belang mee is gemoeid. 4 mei wordt vooral gezien als moment om stil te staan bij de slachtoffers van de oorlog.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

23.

Bijna driekwart van de Nederlanders beschouwt de herdenking als een moment van saamhorigheid. Bij jongeren van 13 tot en met 17 jaar (56%) en 18 tot en met 24 jaar (55%) is dit iets meer dan de helft. Daarna neemt het aantal mensen dat de herdenking als een moment van saamhorigheid beschouwt toe naarmate men ouder wordt. Op andere achtergrondkenmerken is verder nog één significant verschil te zien: lager opgeleiden (45%) zijn het vaker helemaal eens met de stelling dat de herdenking een moment van saamhorigheid is dan hoger opgeleiden (35%). 17 | De jaarlijkse herdenking is een moment van saamhorigheid (n=929)

totaal

13 t/m 17 jaar

18 t/m 24 jaar

10%

helemaal mee eens enigszins mee oneens

20%

40%

50%

enigszins mee eens helemaal niet mee eens

60%

70%

3 2

13 80%

6 1

30%

65-plus

50 t/m 64 jaar

35 t/m 49 jaar

4 2

25 t/m 34 jaar

90%

100%

noch eens, noch eens weet niet

Aan wie denkt men tijdens de Nationale Herdenking? En wie vindt men dat herdacht moet worden? En weten Nederlanders eigenlijk wel wie er tijdens de officiële Nationale Dodenherdenking op de Dam in Amsterdam jaarlijks herdacht worden? In de onderstaande figuur zijn de antwoorden op deze drie vragen met elkaar vergeleken. De helft van de Nederlanders denkt aan alle oorlogsslachtoffers wereldwijd, van welke oorlog dan ook. Deze groep is de afgelopen twee jaar gestaag gegroeid: in 2010 herdacht 46% van de Nederlanders alle oorlogsslachtoffers wereldwijd en in 2009 was dat 42%. Deze ontwikkeling sluit aan op de in het vorige onderzoek gesignaleerde trend dat de bevolking de laatste jaren een meer universele invulling aan 4 en 5 mei is gaan geven (draagvlakonderzoek 2010). Aan wie men zelf denkt tijdens de Nationale Herdenking komt overeen met wie volgens de ondervraagden herdacht zou moeten worden. Over het algemeen weten Nederlanders redelijk goed welke slachtoffers officieel worden herdacht tijdens Nationale Herdenking. 48% weet dat alle Nederlandse slachtoffers, zowel die van de Tweede Wereldoorlog als die van de oorlogen en vredesoperaties daarna, worden herdacht.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

24.

18 | Drie vragen in één figuur: Aan wie denkt u op 4 mei tijdens de Dodenherdenking? Wie vindt u dat er herdacht moeten worden op 4 mei tijdens de Dodenherdenking? Wie worden er herdacht tijdens de officiële Dodenherdenking op de Dam in Amsterdam? (meer antwoorden mogelijk; n=929)

alle oorlogsslachtoffers, wereldwijd, van welke oorlog dan ook

59 10

alle Nederlandse oorlogsslachtoffers, zowel die van WOII als van de oorlogen en vredesoperaties die daarna hebben plaatsgevonden

36 42 48 29

alle slachtoffers van alleen WOII, die waar ook ter wereld omgekomen zijn

25 20 14 14

alle Nederlandse slachtoffers van alleen WOII

18 8

anders

5 4 4

weet niet

100 %

aan wie denkt u? wie vindt u dat er herdacht moet worden? wie worden er herdacht op de officiële herdenking?

Uit de groepsdiscussies 4 mei heeft in de ogen van de deelnemers vooral betekenis als georganiseerd moment om stil te staan bij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Men vindt niet dat het alleen moet gaan om de Tweede Wereldoorlog, maar om mensen die waar ook ter wereld en op welk moment ook slachtoffer worden van oorlog. Enkele deelnemers geven aan dat dat ook wel gebeurt en dat dat eveneens de bedoeling is van de herdenking, maar dat lang niet iedereen deze kennis deelt. In het breder trekken van de herdenking hoort volgens de ouderen eveneens aandacht voor vluchtelingen zoals degenen die in Nederland woonachtig zijn en uit oorlogsgebieden gevlucht zijn.

3.4

Deelname aan 4 mei

In de vorige paragraaf zagen we dat aan de Nationale Herdenking veel belang wordt gehecht en dat dit belang stabiel is in de tijd. Men vindt de Dodenherdenking daarbij vooral belangrijk voor mensen die met oorlogssituaties te maken hebben gehad, maar ook voor zichzelf. Dit blijkt ook uit de deelname aan de Nationale Herdenking. Bijna negen op de tien Nederlanders heeft het afgelopen jaar stilgestaan bij de Nationale Herdenking. Ruim 60% van de Nederlanders volgt de herdenking op televisie. 14% was op het moment van de herdenking ‘iets an-

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

25.

dersâ&#x20AC;&#x2122; aan het doen maar heeft die bezigheden onderbroken om te herdenken. Ongeveer een op de tien Nederlanders geeft aan niet bij de herdenking te hebben stilgestaan. 19 | Op welke manier heeft u het afgelopen jaar stilgestaan bij de Dodenherdenking op 4 mei? (in procenten; n=929)

ik heb de herdenking op tv gevolgd

vooral 65-plussers (71% )

ik deed wat anders, maar heb dat onderbroken om bij de herdenking stil te staan

ik heb niet bij de herdenking stilgestaan

vooral 13- tot en met 17-jarigen (20%) en 18- tot en met 24-jarigen (25% )

ik heb zelf een herdenking bezocht

vooral 65-plussers (71% )

ik was op vakantie maar, heb wel bij de herdenking stilgestaan

ik heb de vlag halfstok gehangen

ik was op vakantie maar, maar heb niet bij de herdenking stilgestaan

anders

100 %

Het vakantiegedrag van Nederlanders speelt nauwelijks een rol op het al dan niet stilstaan bij de Nationale Herdenking. De groep die tijdens de vakantie herdenkt, is hierbij wat groter dan de groep die niet herdenkt. Van de groep die niet stil heeft gestaan is 45% 13 tot en met 24 jaar. In ste

figuur 20 is te zien dat men vanaf het 25

levensjaar vaker stilstaat bij de herdenking.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

26.

20 | Ik heb het afgelopen jaar stilgestaan bij de Dodenherdenking op 4 mei (n=929) 98

% 100 92

35 - 49 jaar

50 - 64 jaar

90 80 80

60 50

0 13 - 17 jaar

18 - 24 jaar

25 - 34 jaar

65-plussers

ik heb stilgestaan bij de dodenherdenking op 4 mei

Van de 14% van de Nederlanders die iets anders aan het doen was tijdens de herdenking, maar dat heeft onderbroken om bij de herdenking stil te staan, geeft 46% aan dat ze thuis waren. 22% was buitenshuis, 6% was onderweg, 20% deed ‘andere’ dingen en 6% weet het niet meer. Uit de volgende figuur blijkt dat 86% van de Nederlanders jaarlijks stil staat bij de herdenking. Het grootste deel van de Nederlandse burgers (68%) heeft dat van huis uit meegekregen. Dit geldt vooral voor jongeren van 13 tot en met 17 jaar: 82% geeft aan dat ze het jaarlijkse herdenken ‘van huis uit’, dus van ouders of grootouders hebben meegekregen. Bij de andere leeftijdsgroepen liggen die percentages significant lager. 13% staat jaarlijks stil bij de herdenking, maar heeft dat niet van huis uit meegekregen. Deze groep wordt het vaakst gestimuleerd door de media (53%). Alleen bij jongeren van 13 tot en met 17 jaar ligt dit percentage met 27% lager dan bij andere leeftijdsgroepen. Jongeren in deze leeftijdsgroep worden vaker door school gestimuleerd (38%).

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

27.

21 | Combinatie twee vragen: ‘Staat u jaarlijks stil bij de Dodenherdenking? (in procenten; n=929) Aan de mensen die aangeven dat ze dit wel doen, maar niet van huis hebben meegekregen, is gevraagd wat ze heeft gestimuleerd om jaarlijks te herdenken (in procenten; n=120)

U staat stil bij de herdenking, maar heeft dat niet van huis uit meegekregen. Wie heeft u gestimuleerd om te herdenken op 4 mei? (n=120) de media: 53% vrienden en kennissen: 18% school of studie: 10% anders: 29%

nee, nooit ja, want ik heb de oorlog zelf meegemaakt het ene jaar wel, het andere niet ja, maar heb dat niet van huis uit meegekregen ja, en ik heb dat van huis uit meegekregen van mijn ouders en/ grootouders

Samengevat kan worden gesteld dat het maatschappelijke draagvlak voor de Nationale Herdenking net als in andere jaren groot en bevolkingsbreed is. Net als in andere jaren zien we dat jongeren onder de 24 jaar minder belang aan herdenken hechten dan andere leeftijdsgroepen. Omdat we al van 2002 zien dat het belang van herdenken boven de 24 jaar steevast groter wordt, is het waarschijnlijk dat het hier gaat om een leeftijdseffect en niet om een generatieeffect. De Nederlandse burger denkt vaker aan ‘alle oorlogsslachtoffers wereldwijd, van welke oorlog dan ook’ dan aan ‘alle Nederlandse slachtoffers, zowel die van de Tweede Wereldoorlog als van de oorlogen en vredesoperaties die daarna hebben plaatsgevonden’. Dit sluit aan op de in het vorige onderzoek gesignaleerde trend dat de Nederlandse bevolking de laatste jaren een meer universele invulling aan 4 en 5 mei is gaan geven. De Nationale Herdenking wordt belangrijk gevonden voor iedereen, ongeacht leeftijd of achtergrond. Ongeveer 75% van de Nederlanders vindt de herdenking belangrijk voor zichzelf. Het maatschappelijke belang is voor de meeste burgers groter dan hun persoonlijke belang.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

28.

Vieren: 5 mei

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het vieren van de vrijheid en Bevrijding op 5 mei. Hierbij wordt dezelfde structuur gevolgd als in het vorige hoofdstuk. Paragraaf 4.1 gaat over het belang van 5 mei, paragraaf 4.2 over de betekenis en paragraaf 4.3 over de wijze waarop Nederlandse burgers stilstaan bij 5 mei.

4.1

Belang van 5 mei

Het belang dat men hecht aan de jaarlijkse viering is onverminderd groot: 78% van de Nederlanders vindt de viering belangrijk. Dit percentage is vergelijkbaar met andere jaren en bevestigt het constante en grote draagvlak dat voor de jaarlijkse viering van de Bevrijding en de vrijheid bestaat. 22 | In hoeverre vindt u het belangrijk dat jaarlijks de Bevrijding en de vrijheid worden gevierd? (n=929)

belangrijk dat jaarlijks de Bevrijding en vrijheid gevierd worden

• • • • • •

heel belangrijk (5) wel belangrijk (4) noch belangrijk, noch onbelangrijk (3) niet zo belangrijk (2) helemaal niet belangrijk (1) weet niet Gemiddelde

meting 2011 % 38 40

meting 2010 % 41 39

meting 2009 % 34 43

meting 2008 % 40 39

meting 2007 % 39 33

meting 2006 % 42 35

meting 2005 % 43 32

meting 2004 % 38 38

13 6 3 1

13 4 3 1

15 5 1 2

12 6 2 1

17 7 2 1

15 5 2 1

15 5 3 1

15 6 3 1

4,0

4,1

4,0

4,1

4,0

Net als bij de herdenking is de relatie tussen leeftijd en het belang dat aan 5 mei wordt gehecht jaarlijks hetzelfde: hoe ouder men is, des te meer belang men hecht aan de viering van 5 mei. Omdat het waargenomen belang in de loop der tijd constant blijft, ligt het voor de hand dat het net zoals bij de herdenking om een leeftijdseffect gaat en niet om een generatie-effect. De jongere generatie van nu zal dus waarschijnlijk meer waarde gaan hechten aan 5 mei naarmate zij ouder wordt. Voor wie is de jaarlijkse viering van 5 mei belangrijk? Nederlanders vinden 5 mei vooral (heel) belangrijk voor mensen die de Tweede Wereldoorlog of een andere oorlog hebben meegemaakt (94%) of dierbaren in de Tweede Wereldoorlog of andere oorlog hebben verloren (90%). Ongeveer acht op de tien Nederlanders vinden de viering (heel) belangrijk voor iedereen, ongeacht leeftijd of achtergrond en 70% vindt 5 mei (heel) belangrijk voor jongeren. Ook het persoonlijke belang van de viering is net als in andere jaren groot: 31% vindt de herdenking heel belangrijk en 38% geeft aan de viering van 5 mei wel belangrijk te vinden. De percentages komen overeen met het belang dat mensen voor de genoemde groepen toekennen aan de herdenking op 4 mei.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

29.

23 | Hoe belangrijk is het vieren van 5 mei voor de volgende groepen? (n=929) voor mensen die zelf WO II hebben meegemaakt of dierbaren in WO II hebben verloren

voor mensen die zelf een oorlog, welke oorlog dan ook, hebben meegemaakt of dierbaren in een oorlog hebben verloren

voor iedereen, ongeacht leeftijd of achtergrond

voor uzelf

10%

voor jongeren

20%

heel belangrijk niet zo belangrijk

30%

40%

50%

60%

70%

wel belangrijk helemaal niet belangrijk

3 2

80%

90%

100%

noch belangrijk noch onbelangrijk weet niet

Op achtergrondkenmerken zijn weinig verschillen te zien. Alleen vrouwen (63%) vinden 5 mei vaker heel belangrijk voor ‘mensen die zelf een oorlog, welke oorlog dan ook, hebben meegemaakt of dierbaren in een oorlog hebben verloren’ dan mannen (57%). Lager opgeleiden (38%) vinden de viering vaker belangrijk voor zichzelf dan middelbaar (25%) en hoger opgeleiden (32%). Dit kan te maken hebben met het gegeven dat ouderen relatief lager zijn opgeleid dan jongeren, terwijl ouderen een relatief groter belang aan 5 mei hechten. Zo is in tabel 24 te zien dat er een verband is tussen leeftijd en het persoonlijke belang van 5 mei. Net als bij 4 mei, zien we dat hoe ouder men is, des te belangrijker men de viering vindt. Dit verband was ook in eerdere jaren duidelijk zichtbaar. 24 | Hoe belangrijk is de viering van 5 mei voor uzelf? (uitgesplitst naar leeftijd; n=929)

totaal

13 – 17 jaar

18 – 24 jaar

25 – 34 jaar

35 – 49 jaar

50 – 64 jaar

65-plus

heel belangrijk

% 31

% 20

% 19

% 31

% 29

% 34

% 41

wel belangrijk

niet belangrijk, niet onbelangrijk niet zo belangrijk

20 7

24 13

23 10

18 7

21 8

22 6

15 4

4 -

100

helemaal niet belangrijk weet niet totaal

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

30.

Hoe verhoudt zich het algemeen belang van 5 mei zich tot het persoonlijke belang dat burgers aan 5 mei hechten? In de onderstaande figuur is het persoonlijke belang (hoe belangrijk is de viering van de Bevrijding voor uzelf?) vergeleken met het algemeen belang (in hoeverre vindt u het belangrijk dat jaarlijks de Bevrijding en de vrijheid worden gevierd?) en is gekeken wat mensen belangrijker vinden. Te zien is dat 65% van de mensen het algemeen belang van 5 mei even groot vindt als het persoonlijke belang dat zij aan 5 mei hechten. Een kwart van de Nederlanders vindt het maatschappelijk belang van de herdenking groter dan het persoonlijke belang dat zij aan het vieren van 5 mei hechten. Qua achtergrondkenmerken zijn binnen deze groep nauwelijks verschillen te zien. 25 | Algemeen belang afgezet tegen het persoonlijke belang (in procenten; n=929) 2

5 mei belangrijker voor zichzelf even belangrijk belangrijker voor de maatschappij weet niet

Uit de groepsdiscussies 5 mei wordt weliswaar gekoppeld aan de Bevrijding, maar de betekenis lijkt meer te worden gedomineerd door de vrije dag dan door het vieren van vrijheid. Er wordt gemopperd over het feit dat men niet ieder jaar vrij heeft, wat naar hun gevoel aangeeft dat er van overheidswege niet zo veel belang aan 5 mei wordt gehecht. Echter, men geeft ook toe dat het vieren van de Bevrijding voor henzelf niet centraal staat op de betreffende dag, maar dat het vrij hebben en daardoor de mogelijkheid van een dagje uit veel meer de beleving bepaalt.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

31.

4.2

Betekenis 5 mei

In deze paragraaf wordt ingegaan op de vraag welke betekenis de viering van 5 mei voor de Nederlandse burger heeft. Alvorens dieper op de betekenis in te gaan, wordt eerst stilgestaan bij de vraag wat Nederlanders nu eigenlijk vieren op 5 mei. Men viert het vaakst â&#x20AC;&#x2DC;de bevrijding van het Koninkrijk der Nederlanden, het einde van de Tweede Wereldoorlog en het feit dat we in vrijheid levenâ&#x20AC;&#x2122; (52%). 26 | Wat viert u op 5 mei? (n=929)

allebei: de bevrijding van het Koninkrijk der Nederlanden en het einde van de Tweede Wereldoorlog en dat we in vrijheid leven

vooral 65-plussers (67%)

de bevrijding van het Koninkrijk der Nederlanden en het einde van de Tweede Wereldoorlog

vooral 50- tot en met 64-jarigen (25%)

dat we in vrijheid leven

vooral middelbaar opgeleiden (21%) en 35- tot en met 49-jarigen (22%)

geen van beide

anders

100

De meeste Nederlanders (78%) staan op 5 mei vooral stil bij het idee dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Ook vinden zeven op de tien Nederlanders - net als vorig jaar - dat de viering actueel blijft zolang er oorlog en onderdrukking bestaan. Ongeveer hetzelfde aantal staat op 5 mei stil bij respect en verdraagzaamheid. Zes op de tien Nederlanders staan stil bij grondrechten, mensenrechten en democratie. Ongeveer de helft van de bevolking staat stil bij de Tweede Wereldoorlog of beschouwt 5 mei als een dag waarop ze zich solidair voelen met mensen die nu niet in vrijheid leven. Voor de helft van de bevolking is 5 mei een dag om te feesten.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

32.

27 | De jaarlijkse viering van 5 meiâ&#x20AC;Ś (n=929)

is een dag waarop je erbij stilstaat, dat vrijheid niet vanzelfsprekend is

blijft actueel zolang er oorlog en onderdrukking bestaan

is stilstaan bij respect en verdraagzaamheid

is een dag waarop je je solidair voelt met mensen die nu niet in vrijheid leven

8 4 9

4 32

5 22

31 14

10 29

6 62 27

62 7 32

31 18

5 44

4 22

is een dag om te feesten heeft steeds minder betekenis naarmate WO II verder achter ons ligt

is een dag om stil te staan bij WO II

is stilstaan bij grondrechten, mensenrechten en democratie

zegt me helemaal niets

3 3

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

helemaal eens enigszins oneens

4.3

enigszins eens helemaal oneens

noch eens, noch oneens weet niet

Deelname aan de viering van 5 mei

In de vorige paragraaf zagen we dat het merendeel van de Nederlanders 5 mei als een dag beschouwt waarop ze er bij stilstaan dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. In deze paragraaf wordt gekeken op welke manieren Nederlanders concreet bij de viering stilgestaan. Allereerst is nagegaan op welke wijze de bevolking invulling geeft aan de viering van 5 mei. Vier op de tien Nederlanders volgen de viering op televisie, twee op de tien hangen de vlag uit en/of bezoeken een activiteit in het kader van 5 mei. Een iets kleiner deel (17%) staat niet stil bij de viering van 5 mei en 13% van de Nederlanders bezoekt een Bevrijdingsfestival.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

33.

28 | Op welke manier heeft u het afgelopen jaar stilgestaan bij 5 mei? (meer antwoorden mogelijk; n=929) ik heb de viering op televisie gevolgd

vooral 65-plussers (72%) en laag opgeleiden (47%)

ik heb de vlag uitgehangen

vooral 65-plussers (32%)

ik heb een activiteit bezocht

ik heb niet bij 5 mei stilgestaan

ik heb een Bevrijdingsfestival bezocht

vooral 18- tot en met 24-jarigen (23%)

anders

ik was op vakantie, maar heb wel bij 5 mei stilgestaan

ik was op vakantie, maar heb niet bij 5 mei stilgestaan

100

In de wijze waarop men uiting geeft aan de viering van 5 mei zijn aanzienlijke verschillen te zien naar leeftijd. Zo kijken 50-plussers vaker televisie en hangen ze vaker de vlag uit. Jongeren in de leeftijd van 13 tot en met 24 jaar bezoeken vaker een Bevrijdingsfestival. Zo gaat bijna een kwart van de 18- tot en met 24-jarigen naar een van de Bevrijdingsfestivals. De leeftijdsbreuk waarop men iets gaat doen aan 5 mei ligt hier rond de 50 jaar: geeft nog 22% van de 35- tot en met 49-jarigen aan niet stil te staan bij 5 mei, bij de 50- tot en met 64-jarigen is dit gedaald tot 11%. Op andere achtergrondkenmerken zijn verder geen grote verschillen te zien in de manier waarop men uiting geeft aan 5 mei. Net als bij de Nationale Herdenking speelt vakantie een marginale rol. 29 | Op welke manier heeft u stilgestaan bij 5 mei? (uitgesplitst naar leeftijd; meer antwoorden mogelijk; n=929)

totaal

13 – 17 jaar

18 – 24 jaar

25 – 34 jaar

35 – 49 jaar

50 – 64 jaar

65plus

ik heb de viering op televisie gevolgd

ik heb de vlag uitgehangen

ik heb een activiteit bezocht

ik heb een bevrijdingsfestival bezocht

ik was op vakantie, maar heb wel bij 5 mei stilgestaan ik was op vakantie, maar heb niet bij 5 mei stilgestaan

ik heb niet bij 5 mei stilgestaan

anders

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

34.

59% van de Nederlanders viert 5 mei jaarlijks. Het grootste deel (46% van de bevolking) heeft dat van huis uit meegekregen. Dat is een veel kleiner deel dan de 68% van de Nederlanders die het herdenken van huis uit heeft meegekregen. Ouders en grootouders spelen een belangrijke rol bij de instandhouding van 4 mei als jaarlijkse traditie. Die rol is bij 5 mei iets minder groot. Dit komt mede tot uitdrukking in het percentage jongeren van 13 tot en met 17 jaar dat aangeeft het vieren van 5 mei van huis uit te hebben meegekregen. 49% van deze groep geeft aan dit van huis uit te hebben meegekregen. Dit verschilt niet veel van de andere leeftijdsgroepen. 25- tot en met 34-jarigen (35%) geven het minst vaak aan het vieren van 5 mei van huis uit te hebben meegekregen. Op andere achtergrondkenmerken zijn er geen significante verschillen. Een klein deel (8% van de bevolking) heeft het vieren van de Bevrijding niet van huis uit meegekregen, maar viert het wel. Media (42%) en vrienden en kennissen (40%) worden door hen genoemd als belangrijkste stimulansen. Voor jongeren van 13 tot en met 17 jaar (32%) speelt, net als bij de Nationale Herdenking, school of studie een relatief belangrijke rol. 5% Van de Nederlanders viert het jaarlijks omdat ze zelf de oorlog hebben meegemaakt. Een derde viert het niet ieder jaar en 8% van de Nederlanders viert het nooit. 30 | Combinatie twee vragen: Viert u jaarlijks 5 mei? (in procenten; n=929). Aan mensen die aangeven dat ze dit jaarlijks doen, maar dit niet van huis uit hebben meegekregen, is gevraagd wat ze heeft gestimuleerd om te vieren (in procenten; n=929).

U viert de bevrijding, maar u heeft dat niet van huis uit meegekregen. Wie heeft u gestimuleerd om de Bevrijding te vieren? (n=74)

de media: 42% vrienden en kennissen: 40% school of studie: 10% anders: 24%

33 ja, want ik heb de oorlog zelf meegemaakt nee, nooit ja, maar heb dat niet van huis uit mee gekregen het ene jaar wel, het andere niet ja, ik heb dat van huis uit meegekregen van mijn ouders en/of grootouders

Nederlanders die het vieren van 5 mei niet van huis uit hebben meegekregen worden vooral gestimuleerd door de media (42%) en door vrienden en kennissen (40%). Op achtergrondkenmerken zijn weinig verschillen te zien. Wel worden jongeren van 13 tot en met 17 jaar vaker dan andere leeftijdsgroepen gestimuleerd door hun school of studie. Vooral voor jongeren die het

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

35.

vieren van de vrijheid niet van huis uit mee hebben gekregen, speelt het onderwijs een belangrijke rol in het levend houden van 5 mei. Een belangrijk verschil met 4 mei is dat mensen herdenken vaker van huis uit hebben meegekregen dan het vieren van 5 mei. Samengevat kan worden gesteld dat 78% van de Nederlanders de viering op 5 mei belangrijk vindt en dat het draagvlak voor de viering constant is in de tijd. Zeven op de tien Nederlanders vinden dat 5 mei relevant blijft zolang er oorlog en onderdrukking bestaan. De meeste burgers staan op 5 mei stil bij respect en verdraagzaamheid. De meeste Nederlanders volgen de viering op televisie, ongeveer een op de vijf hangt de vlag uit. Vooral ouderen vieren 5 mei op deze wijze. Een op de vijf mensen bezoekt een activiteit in het kader van 5 mei. Jongeren in de leeftijd tot en met 24 jaar gaan hierbij relatief vaak naar Bevrijdingsfestivals.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

Themadeel

37.

Interesse in de Tweede Wereldoorlog

Het Ministerie van VWS heeft per 1 januari 2011 zes taken op het gebied van herinnering aan de Tweede Wereldoorlog aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei overgedragen. Twee van deze taken hebben betrekking op educatie en voorlichting. In het licht van deze nieuwe taken is dit jaar in het themadeel de interesse voor de Tweede Wereldoorlog (hoofdstuk 5) onderzocht, evenals de informatiebronnen over de oorlog die men gebruikt (hoofdstuk 6).

5.1

Interesse Nederlanders in de Tweede Wereldoorlog is redelijk groot

44% van de Nederlandse burgers is geïnteresseerd in de Tweede Wereldoorlog. Bij 9% is de interesse zeer groot en 35% geeft aan veel interesse te hebben. Hierbij zijn grote verschillen in leeftijd te zien. De interesse is bij 65-plussers het grootst: 64% is (zeer) geïnteresseerd. Bij jongeren van 18 tot en met 24 jaar is de interesse het minst. Van deze groep jongeren zegt 29% veel tot zeer veel interesse te hebben en 22% weinig tot zeer weinig. 31 | Hoeveel interesse heeft u in de Tweede Wereldoorlog? (n=929)

Totaal

13 t/m 17 jaar

18 t/m 24 jaar

50 t/m 64 jaar

zeer veel interesse

20%

veel interesse

30%

40%

niet veel, niet weinig interesse

60%

50%

10%

65-plus

35 t/m 49 jaar

25 t/m 34 jaar

70%

weinig interesse

80%

2 3

90%

100%

zeer weinig interesse

Mannen zijn over het algemeen meer in de oorlog geïnteresseerd dan vrouwen. De helft van de mannen (51%) geeft aan veel tot zeer veel interesse te hebben. Bij vrouwen is dat met 36% aanzienlijk minder. De verschillen in etnische herkomst en opleidingsniveau zijn klein. Wel zijn lager opgeleiden (12%) vaker dan middelbaar (6%) en hoger opgeleiden (9%) zeer geïnteres-

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

38.

seerd in de Tweede Wereldoorlog. Dit kan te maken hebben met het gegeven dat ouderen meer interesse hebben in de oorlog en gemiddeld lager opgeleid zijn dan jongeren. Aan de mensen met ‘zeer veel’, ‘veel’ en ‘niet veel, niet weinig interesse’ is gevraagd waardoor zij geïnteresseerd zijn geraakt in de oorlog. Een derde van hen is vooral geïnteresseerd geraakt in de Tweede Wereldoorlog door verhalen van familie en vrienden. Een op de vijf heeft zijn interesse gekregen via school of opleiding. Nieuws en actualiteiten spelen voor 16% van hen een rol in het ontstaan van hun interesse en films voor 12%. 32 | Waardoor bent u het meest geïnteresseerd geraakt in de Tweede Wereldoorlog? (n=793) door verhalen van familie en vrienden

door school of opleiding

door nieuws of actualiteiten

speelfilms

boeken

theater en / of musicals

door iets anders

8 0

50 %

Ook hier zijn verschillen in leeftijd te zien. Verhalen van familie en vrienden zijn voor 50- tot en met 64-jarigen (46%) de belangrijkste bron van interesse. School en opleiding hebben een belangrijke invloed op de interesse van de jongere generaties, met name jongeren van 13 tot en met 17 jaar. Bijna de helft van deze groep (49%) heeft interesse in de oorlog gekregen door school of opleiding. Verhalen van familie en vrienden (23%) worden door jongeren van 13 tot en met 17 jaar veel minder vaak als belangrijkste reden genoemd. Naast leeftijd is ook het opleidingsniveau van invloed op de manier waarop mensen geïnteresseerd raken in de Tweede Wereldoorlog. Zo is 41% van de lager opgeleiden door verhalen van familie en vrienden geïnteresseerd geraakt in de oorlog, terwijl dat voor hoger opgeleiden met 28% een stuk minder geldt. Bij hoger opgeleiden speelt hun opleiding een belangrijke rol: 30% is door het onderwijs in de oorlog geïnteresseerd geraakt, terwijl dat bij lager opgeleiden 13% is. Verder geven hoger opgeleiden (17%) relatief vaak aan door boeken geïnteresseerd te raken, terwijl lager opgeleiden (11%) vaker door films geïnteresseerd raken.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

39.

Verzet en het leven van gewone mensen tijdens de oorlog zijn de twee aspecten van de oorlog waarin Nederlanders de meeste interesse hebben. Militaire geschiedenis vindt een derde van hen interessant, iets minder dan een op de drie vindt de vervolging het interessantste aspect van de oorlog. 33 | Welk aspect van de Tweede Wereldoorlog heeft vooral uw interesse? (meer antwoorden mogelijk; n=793)

verzet

Vooral 65-plussers (59%)

het leven van gewone mensen

militaire geschiedenis

vervolging

Vooral hoger opgeleiden (38%) en 65plussers (46%)

daderschap

oorlogsgeschiedenis Nederlands-Indië

Vooral 13- tot en met 17-jarigen (17%)

geen specifiek thema

anders

2 0

100 %

Ook hier zijn aanzienlijke verschillen in achtergrondkenmerken te zien. 65-plussers (59%) zijn vooral geïnteresseerd in het verzet. De helft van de vrouwen (52%) vindt het leven van gewone mensen interessant, terwijl dat bij mannen met 39% lager is. Mannen (47%) zijn daarentegen meer geïnteresseerd in militaire geschiedenis. Bij vrouwen is dat 20%. Hoger opgeleiden (38%) zijn vaker dan lager opgeleiden (23%) geïnteresseerd in het onderwerp vervolging. Ook 65plussers (46%) zijn vaak in vervolging geïnteresseerd. De verschillen tussen de leeftijdsgroepen in interessegebieden zijn klein. De verschillen tussen de jongste en oudste groep zijn het grootste. In tabel 34 zijn de interesses uitgesplitst naar leeftijd. 65-plussers zijn meer dan jongeren van 13 tot en met 17 jaar geïnteresseerd in verzet, het leven van gewone mensen, vervolging en de oorlogsgeschiedenis van Nederlands-Indië. Jongeren zijn bijna even vaak als 65-plussers geïnteresseerd in militaire geschiedenis, maar geven ook vaker aan niet geïnteresseerd te zijn in een specifiek onderwerp. 50- tot en met 64-jarigen zijn vaker dan de andere leeftijdsgroepen geïnteresseerd in militaire geschiedenis.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

40.

34 | Welk aspect van de Tweede Wereldoorlog heeft vooral uw interesse? (uitgesplitst naar leeftijd; meer antwoorden mogelijk; n=793)

totaal

13 – 17 jaar

18 – 24 jaar

25 – 34 jaar

35 – 49 jaar

50 – 64 jaar

verzet

% 47

% 37

% 49

% 45

% 42

65-plus % 59

het leven van gewone mensen militaire geschiedenis

45 34

26 31

35 28

44 28

49 36

49 40

49 32

vervolging

daderschap

oorlogsgeschiedenis Nederlands-Indië geen specifiek thema

7 11

4 17

1 16

5 16

6 10

8 11

17 5

anders

In de onderstaande figuur is per interessegebied aangegeven in welke mate mensen geïnteresseerd zijn in de Tweede Wereldoorlog. Hieruit blijkt dat 36% van de mensen met interesse in de oorlogsgeschiedenis van Nederlands-Indië ‘veel’ of ‘zeer veel’ interesse heeft in de Tweede Wereldoorlog. 35 | Mate van interesse in de Tweede Wereldoorlog binnen de verschillende interessegebieden (n=793)

oorlogsgeschiedenis Nederlands-Indië

militaire geschiedenis

daderschap

vervolging

het leven van gewone mensen

anders / geen specifiek thema 0%

verzet

zeer veel interesse in WO II

10%

20%

30%

40%

veel interesse in WO II

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

50%

60%

70%

80%

90%

niet veel, niet weinig interesse in WO II

100%

41.

5.2

Onderwijs speelt actieve rol in het betrekken van de oorlog in de leefwereld van jongeren

De helft van de Nederlanders (54%) heeft het afgelopen jaar iets gezien, gehoord, gelezen of gedaan dat te maken heeft met de Tweede Wereldoorlog. Het vaakst gebeurt dat via school of opleiding, tijdens een uitstapje in Nederland of op vakantie in het buitenland. 36 | In welk verband heeft u het afgelopen jaar iets gezien, gehoord, gelezen of gedaan met de Tweede Wereldoorlog? (n=929) niets gezien, gehoord, gelezen of gedaan

vooral 35- t/m 49-jarigen (55%*)

vooral 13- t/m 17-jarigen (75%*)

met school of opleiding

tijdens een uitstapje in Nederland

vooral hoger opgeleiden (16%*)

op vakantie in het buitenland

op vakantie in Nederland

individueel: WO II is mijn hobby

met een club of vereniging

vooral 65-plussers (12%*)

in een ander verband

100 %

* = significant

De groep 13- tot en met 17-jarigen heeft het afgelopen jaar het vaakst iets met de oorlog gedaan. 75% heeft iets gedaan in schoolverband. School speelt dus een actieve rol in het betrekken van de Tweede Wereldoorlog in de leefwereld van jongeren. In de vorige paragraaf bleek al dat de school voor 13- tot en met 17-jarigen een belangrijke rol heeft gespeeld bij het ontstaan van hun interesse in de Tweede Wereldoorlog. De groep 35- tot en met 49-jarigen heeft het afgelopen jaar het minst gezien, gehoord, gelezen of gedaan met de Tweede Wereldoorlog. Hoger opgeleiden hebben vaker dan de andere groepen iets gezien, gehoord, gelezen of gedaan met betrekking tot de oorlog. Zij doen vaker iets met de oorlog tijdens een vakantie in het buitenland dan lager opgeleiden. Voor 12% van de 65plussers is de Tweede Wereldoorlog een ‘hobby’. Bij het antwoord ‘ander verband’ hebben mensen vooral activiteiten als antwoord gegeven, zoals het lezen van boeken of het kijken van films.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

42.

Uit de groepsdiscussies Van de deelnemers aan de groepsgesprekken zijn er slechts enkele personen die intrinsieke interesse hebben in de Tweede Wereldoorlog. Het is echter niet zo dat men niet in contact komt met de Tweede Wereldoorlog. Desgevraagd blijken enkele jongeren bijvoorbeeld Kamp Westerbork te hebben bezocht, toen ze een paar dagen op vakantie waren in een nabij gelegen vakantiepark. Op vakantie neemt men wel vaak de moeite voor een bezoek aan plaatsen die een rol spelen in de oorlogsgeschiedenis. Samengevat kan worden gesteld dat de interesse in de Tweede Wereldoorlog redelijk groot is. De helft van de Nederlanders heeft het afgelopen jaar iets gedaan, gehoord of gelezen over de Tweede Wereldoorlog. Verhalen van familie en vrienden stimuleren vooral bij ouderen hun interesse in de Tweede Wereldoorlog, terwijl voor jongeren de school of opleiding een stimulerende rol speelt. Verzet en het leven van gewone mensen zijn de twee aspecten van de oorlog waarin de Nederlandse burgers de meeste interesse hebben.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

43.

Informatiebronnen over de Tweede Wereldoorlog

In dit hoofdstuk staan de informatiebronnen van Nederlanders in relatie tot de oorlog centraal. In de eerste paragraaf wordt ingegaan op de vraag of de Tweede Wereldoorlog nog een rol speelt bij de keuze van games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken. In de tweede paragraaf staan het museumbezoek en het bezoek aan historische plaatsen centraal.

6.1

Tweede Wereldoorlog speelt kleine rol bij keuze games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken

In hoeverre speelt de oorlog nog een rol bij de keuze van games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken van mensen? Laten zij die liggen omdat het over de oorlog gaat? Of vinden zij die juist interessant als ze over de oorlog gaan? 37 | Welke uitspraak is het meest op u van toepassing als het om games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken over de Tweede wereldoorlog gaat? (in procenten; n=929) 61

ik kies games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken omdat ze over WO II gaan

ik kies games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken niet speciaal om deze reden, maar vindt het wel interessant

ik laat games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken liggen omdat ze over de oorlog gaan 14

De Tweede Wereldoorlog is bij zes op de tien Nederlanders niet van invloed op de keuze van games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken. Een kwart laat deze zaken juist liggen, omdat ze over de oorlog gaan en 14% kiest juist voor deze zaken omdat ze over de oorlog gaan. Dit geldt vooral voor vrouwen (34%) en lager opgeleiden (31%). Zij laten games, boeken, films, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken vaker links liggen omdat ze over de oorlog

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

44.

gaan dan mannen (17%) en hoger opgeleiden (19%). Mensen van 65 jaar en ouder (21%) kiezen vaker een boek, film, televisieprogramma, musical of theaterstuk omdat ze over de oorlog gaan dan de andere leeftijdsgroepen. Ook is nagegaan hoe vaak men via verschillende bronnen in contact komt met de oorlog. Nederlanders kijken vaker films, documentaires en tv-programma’s over de Tweede Wereldoorlog dan dat zij oorlogsmonumenten, tentoonstellingen, musea of historische plekken bezoeken. Er worden betrekkelijk weinig romans gelezen die over de oorlog gaan en het theater- en musicalbezoek van stukken die over de oorlog gaan is laag. Informatieve of educatieve boeken en internet worden evenmin vaak geraadpleegd om informatie op te zoeken over de oorlog. Games en stripboeken die over de oorlog gaan worden nauwelijks gespeeld of gelezen. 38 | Een <…> over de Tweede Wereldoorlog kijken, bezoeken of lezen doe ik (…) (n=929)

een film kijken

een documentaire kijken

22 25

19 15

en informatief of educatief boek lezen

een roman (fictie) lezen

op internet informatie zoeken

10%

20%

30%

40%

4 2 5

70%

80%

3 11

3 2 4 11 9

60%

4 21 6

50%

doe ik nooit

5 1

een stripboek lezen

5 1

een game op de computer spelen

een musical of theaterstuk bezoeken

een museum of tentoonstelling bezoeken

een historische plek bezoeken

een oorlogsmonument bezoeken

een tv-programma kijken

90%

100%

doe ik vaak

Er is een positief verband tussen de interesse die men in de Tweede Wereldoorlog heeft en de mate waarin men films, documentaires en tv-programma’s over de Tweede Wereldoorlog kijkt, er boeken over leest, op internet informatie zoekt of dat men oorlogsmonumenten, tentoonstellingen, musea of historische plekken bezoekt. Overall geldt dat hoe groter de interesse in de oorlog is, des te vaker men deze dingen doet. Alleen het bezoeken van een theaterstuk of musical over de Tweede Wereldoorlog wordt vaker gedaan door mensen die ‘veel’ of ‘niet veel, niet weinig interesse’ in de oorlog hebben.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | © Veldkamp | april 2011

45.

39 | Een <…> over de Tweede Wereldoorlog kijken, bezoeken, of lezen doe ik … (percentages 5, 6, 7 ‘doe ik vaak; uitgesplitst naar leeftijd; n=929)

totaal

13 – 17 jaar

18 – 24 jaar

25 – 34 jaar

35 – 49 jaar

50 – 64 jaar

65-plus

film kijken

% 37

% 25

% 30

% 40

% 34

% 39

% 45

documentaire kijken

tv-programma kijken

oorlogsmonument bezoeken roman lezen

16 16

11 8

9 9

15 16

13 19

19 13

25 21

3 1

2 5

2 2

7 2

4 -

1 -

historische plek bezoeken informatief of educatief boek lezen museum- of tentoonstelling op internet informatie zoeken een game op de computer spelen een musical of theaterstuk bezoeken een stripboek lezen

De voorgelegde activiteiten laten grote verschillen zien naar leeftijd. Zo worden films, tvprogramma’s en documentaires over de oorlog significant vaker door 65-plussers bekeken dan door de andere leeftijdsgroepen. Hierbij is het leeftijdsverschil bij films klein: dit wordt door zowel ouderen als jongeren vaak gedaan. Documentaires en tv-programma’s worden door jongeren weinig bekeken. Pas vanaf de groep van 25 jaar en ouder worden tv-programma’s en documentaires vaker bekeken. Ook bezoeken 65-plussers vaker oorlogsmonumenten, musea en tentoonstellingen en lezen ze vaker romans en informatieve of educatieve boeken over de Tweede Wereldoorlog. Bij stripboeken en games is het verband juist omgekeerd: hoe jonger men is, des te vaker men aangeeft wel eens een stripboek over de oorlog te lezen of er een game over te spelen. Games zijn vooral bij de 13- tot en met 17-jarigen populair. Zo speelt 17% wel eens een game die over de oorlog gaat. Het meest genoemde spel is Call of Duty, een reeks oorlogsspellen die zich afspelen in de Tweede Wereldoorlog. Informatie over de oorlog zoeken op internet wordt door 35- tot en met 49-jarigen het vaakst gedaan (11%). Er wordt vooral gezocht via Google of Wikipedia. Op de andere achtergrondkenmerken zijn verder weinig verschillen te zien. De verschillen in bezoek-, lees-, en kijkgedrag zijn het grootst tussen Nederlanders die 4 en 5 mei wel belangrijk vinden en Nederlanders die 4 en 5 mei niet belangrijk vinden. Mensen die de Nationale Herdenking op 4 mei en de viering op 5 mei belangrijk vinden, kijken meer films, documentaires en tv-programmma’s over de Tweede Wereldoorlog dan mensen die 4 en 5 mei niet belangrijk vinden.

46.

40 | Een <…> over de Tweede Wereldoorlog kijken, bezoeken of lezen doe ik (…) (percentages schalen 6 en 7; doe ik vaak; n=929)

herdenken 4 mei herdenken 4 wel niet belangrijk belangrijk

(…) doe ik vaak • • •

% 4 5 8

films kijken documentaires kijken tv-programma’s kijken

vieren 5 mei niet belangrijk

% 20 18 19

vieren 5 mei wel belangrijk

% 8 5 5

% 20 17 20

Ook is nagegaan welke films, documentaires en tv-programma’s het meest worden bekeken. De spontane bekendheid van Schindlers List is het grootst, gevolgd door Soldaat van Oranje en Zwartboek. Daarnaast is een lijst met 33 titels voorgelegd, waarbij gevraagd is welke films men zelf gezien heeft. In de top-15 van meest bekeken films en televisieprogramma’s staan 14 films en 1 televisieprogramma (‘Allo ‘Allo). Van de 14 films zijn er vijf Nederlandse producties. Schindlers List is de meest genoemde film, gevolgd door Soldaat van Oranje. 41 | Welke van de onderstaande films en tv-programma’s die (deels) over de Tweede Wereldoorlog gaan heeft u gezien? (meer antwoorden mogelijk; top 15; n=929)

Schindler's List (1993)

Samenhang tussen de film die men heeft gezien en de interesse die men heeft in de Tweede Wereldoorlog.

Soldaat van Oranje (1977)

Oorlogswinter (2008)

A Bridge too Far (1977)

Zwartboek (2006)

The Longest Day (1962)

= zwak

Saving Private Ryan (1998)

The Bridge on the River Kwai (1957)

Allo 'Allo (1982-1992)

= redelijk sterk = sterk

Het Meisje met het Rode Haar (1981)

De Aanslag (1986)

The Guns of Navarone (1961)

Der Untergang (2004)

The Diary of Anne Frank (1959)

Das Boot (1981)

100 %

Schindlers List (1993) is de meest bekeken film die (deels) over de oorlog gaat. De film over de industrieel Oskar Schindler die Joodse burgers voor vervolging tracht te redden is, populair bij zowel mannen als vrouwen. Hoger opgeleiden (69%) hebben de film vaker gezien dan lager opgeleiden (55%). Jongeren van 13 tot en met 17 jaar (26%) minder vaak dan mensen van 18 jaar en ouder.

47.

Soldaat van Oranje (1977) is de meest bekende Nederlandse productie die (deels) over de oorlog gaat. Deze film over de verzetsheld Erik Lanshof (Rutger Hauer) is relatief meer bekeken door Nederlanders van 35-jaar en ouder (alle leeftijdsgroepen boven 65%) dan door mensen onder de 35 jaar (alle leeftijdsgroepen onder 42%). Oorlogswinter (2008) is eveneens een Nederlandse productie. Deze familiefilm gaat over het verzet van de Nederlanders tijdens de hongerwinter van 1944, vanuit het vertelperspectief van de 14-jarige hoofdpersoon Michiel. Opvallend aan deze film is dat er qua ‘kijkcijfers’ geen significante verschillen te vinden zijn tussen de verschillende achtergrondkenmerken. In de vorige figuur (41) is ook het verband weergegeven tussen de interesse die men in de oorlog heeft en de films die men heeft gezien. Bij Oorlogswinter, The Longest Day en De Aanslag is dit verband het sterkst: hoe groter de interesse in de oorlog, des te vaker men deze films gezien heeft. Ook de aspecten van de oorlog waarin mensen geïnteresseerd zijn hebben invloed op de films die mensen hebben gezien. In de onderstaande tabel zijn de verschillen in leeftijd weergegeven. De filmkeuze van jongeren en ouderen loopt sterk uiteen. Ook hier is een leeftijdseffect zichtbaar. Zo worden recente films als Oorlogswinter, Zwartboek en Saving Private Ryan relatief beter bekeken door jongeren, terwijl oudere klassiekers als Soldaat van Oranje, The Longest Day en The Bridge on the River Kwai beter bekend zijn bij ouderen. 42 | Welke van de onderstaande films en tv-programma’s die (deels) over de Tweede Wereldoorlog gaan heeft u gezien? (meer antwoorden mogelijk; uitgesplitst op leeftijd; top 10; n=929)

totaal

13 – 17 jaar

18 – 24 jaar

25 – 34 jaar

35 – 49 jaar

50 – 64 jaar

65-plus

Schindler’s List

% 61

% 26

% 50

% 71

% 62

% 67

% 62

Soldaat van Oranje

Oorlogswinter

A Bridge too Far

Zwartboek

The Longest Day

The Bridge over the River Kwai Saving Private Ryan

47 47

9 21

14 44

33 60

47 55

62 48

78 33

‘Allo ‘Allo

Het Meisje met het Rode Haar

De Aanslag

The Guns of Navarone Der Untergang

40 35

11 22

12 37

21 53

43 37

57 31

61 26

The Diary of Anne Frank Das Boot

34 34

29 8

29 20

33 27

35 46

37 36

31 37

48.

Een minder sterk verband is er tussen de keuze van films en interessegebieden. Als we naar de top-3 van meest bekeken films kijken, zien we dat mensen die geïnteresseerd zijn in vervolging (78%) de film Schindler’s List vaker hebben gezien dan mensen die geïnteresseerd zijn in militaire geschiedenis (69%). Soldaat van Oranje is daarentegen weer vaker gezien door mensen die interesse hebben in militaire geschiedenis (73%) dan door mensen die geïnteresseerd zijn in vervolging (72%). De verschillen zijn echter klein. Op één uitzondering na: mensen die geïntresseerd zijn in de oorlogsgeschiedenis van voormalig Nederlands-Indië hebben de film The Bridge on the River Kwai (79%) het vaakst gezien. Deze film van 1957, met Alec Guiness in de hoofdrol, speelt zich af in Thailand en Birma tijdens de Tweede Wereldoorlog. Uit de groepsgesprekken Uit de groepsgesprekken blijkt dat jongeren soms zeer geraakt kunnen worden door films of series die zich in de Tweede Wereldoorlog afspelen. Films als Saving Private Ryan, Schindler’s List en The Longest Day worden genoemd. Als serie komt Band of Brothers naar voren; diverse jongeren hebben deze serie gevolgd en hebben er zelfs een dvd-box van in huis. De series De Oorlog en 13 in de Oorlog zijn aan hen voorbij gegaan. De belangrijkste reden hiervoor is dat veel jongeren niet naar de publieke omroep kijken waar deze series werden uitgezonden. Ook is nagegaan welke boeken het meest worden gelezen. Hierbij wordt Het Achterhuis van Anne Frank spontaan het vaakst genoemd als boek dat de meeste indruk heeft gemaakt, gevolgd door Oorlogswinter en De Aanslag. Ook is een lijst voorgelegd met 26 boeken waarvan is gevraagd welke boeken men gelezen heeft. 43 | Welke van de onderstaande boeken die (deels) gaan over de oorlog heeft u gelezen? (meer antwoorden mogelijk; n=929) Het Achterhuis - Anne Frank (dagboek) (1947)

Oorlogswinter - Jan Terlouw (1972)

De Aanslag - Harry Mulisch (1982)

Samenhang tussen het boek dat men heeft gelezen en de interesse die men heeft in de Tweede Wereldoorlog.

Het bittere kruid - Marga Minco (1957)

Het Meisje met het Rode Haar - Theun de Vries (1956)

De tweeling - Tesso de Loo (1993)

Haar naam was Sarah - Tatiana de Rosnay (1956)

Engelandvaarders - Klaas Norel (1945)

= zwak = redelijk sterk

De donkere kamer van Damokles - Willem Frederik Hermans (1958)

= sterk

Oorlog zonder vrienden - Evert Hartman (1979)

De Bezetting - Lou de Jong (1966)

Reis door de Nacht - Anne de Vries (1958)

Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (1969-1991)

Indische Duinen - Adriaan van Dis (1994)

Pastorale 1943 - Simon Vestdijk (1948)

100 %

49.

Het Achterhuis van Anne Frank is het meest gelezen boek: 44% van de Nederlandse bevolking heeft het gelezen, gevolgd door Oorlogswinter (35%) en De Aanslag (31%). Hoger opgeleiden (53%) hebben Het Achterhuis (1945) vaker gelezen dan lager opgeleiden (40%), vrouwen (53%) vaker dan mannen (34%) en jongeren onder de 24 jaar (beide leeftijdsgroepen onder de 34%) minder vaak dan mensen boven de 24 jaar (alle leeftijdsgroepen boven de 43%). Ook Oorlogswinter (1972) van Jan Terlouw wordt vaker gelezen door hoger opgeleiden (53%) dan door lager opgeleiden (27%). Het boek is verder opvallend populair onder 25- tot en met 34-jarigen (49%). De Aanslag (1982) van Harry Mulisch wordt vooral gelezen door Nederlanders van 25 jaar en ouder (alle leeftijdsgroepen boven de 26%). Onder de 25 jaar wordt het boek minder gelezen (alle leeftijdsgroepen onder de 17%). In de voorgaande figuur (43) is ook het verband weergegeven tussen de interesse die men in de oorlog heeft en de boeken die men heeft gelezen. Deze verbanden zijn over het algemeen minder sterk dan bij films. Zo is bij geen enkel boek een sterk verband waar te nemen tussen de interesse die men in de oorlog heeft en het boek dat men gelezen heeft. Dit kan betekenen dat de mate van interesse die men in de oorlog heeft een veel grotere invloed heeft op de keuze van films dan van boeken. 44 | Vergelijking van verfilmde boeken die (deels) over de Tweede Wereldoorlog gaan en in de top15 van meest gelezen boeken en meest bekeken films voorkomen (percentageâ&#x20AC;&#x2122;s gelezen; n=929).

65-plussers (50%)

Het Achterhuis / The Diary of Anne Frank

50- tot en met 64-jarigen (37%)

25- tot en met 34 jarigen (49%)

35 Oorlogswinter

13 tot en met 17-jarigen (60%)

35- tot en met 49-jarigen (39%)

31 De Aanslag

65-plussers (55%)

65-plussers (26%)

Het Meisje met het Rode Haar

50- tot en met 64 jaar (62%)

film

100 %

boek

Er zijn vier verfilmde boeken, waarvan de titels in zowel de top-15 van films als boeken voorkomen (figuur 44). Oorlogswinter komt in beide rankings zelfs in de top-3 voor. Ook is aangegeven door welke leeftijdsgroep de film het meest bekeken is en welke leeftijdsgroep het boek het

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

50.

meest gelezen heeft. Hierbij is geen rekening gehouden met significante verschillen tussen leeftijdsgroepen. 45 | Welke van de onderstaande boeken die (deels) over de Tweede Wereldoorlog gaan heeft u gelezen? (meer antwoorden mogelijk; uitgesplitst op leeftijd; top 10; n=929)

totaal Het Achterhuis

% 44

13 – 17 jaar % 35

18 – 24 jaar % 28

25 – 34 jaar % 43

35 – 49 jaar % 47

50 – 64 jaar % 45

65-plus % 50

Oorlogswinter

De Aanslag

Het Bittere Kruid

Haar naam was Sarah De Tweeling

17 17

13 7

13 13

16 19

17 14

15 16

26 28

Het Meisje met het Rode Haar Engelandvaarders

17 15

4 2

6 3

10 9

18 16

22 19

26 27

9 8

5 8

5 4

20 7

12 10

7 10

2 5

De Bezetting

Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog Pastorale 1943

7 6

1 1

1 3

1 2

6 6

7 8

21 9

Indische Duinen

De donkere kamer van Damokles Oorlog zonder vrienden Reis door de Nacht

De verschillen in leeftijd zijn minder eenduidig dan bij films. Het Achterhuis en Oorlogswinter worden door alle leeftijdscategorieën redelijk vaak tot vaak gelezen. Verder is het opmerkelijk dat het boek Oorlog zonder Vrienden relatief vaak gelezen is door mensen van 25 tot en met 34 jaar. De Bezetting en Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (beide van Loe de Jong) zijn vaak gelezen door 65-plussers. Het verband tussen de keuze van boeken en interessegebieden is zwak. Het enige dat opvalt is dat Nederlanders die geïnteresseerd zijn in vervolging en daderschap meer boeken en romans lezen die (deels) over de oorlog gaan, dan Nederlanders die interesse hebben in militaire geschiedenis. Zo geeft 27% van deze laatste groep aan geen boeken over de oorlog te hebben gelezen, tegenover 14% van de mensen die geïnteresseerd zijn in daderschap of vervolging. Tot slot is gevraagd of tv-programma’s, films, boeken, musicals, theaterstukken of games die over de oorlog gaan, mogen afwijken van wat er in werkelijkheid gebeurd is. Ongeveer een derde van de Nederlandse burgers is van mening dat in tv-programma’s, films, boeken, musicals, theaterstukken of games die over de oorlog gaan niet mag worden afgeweken van wat er in werkelijkheid is gebeurd. 65-plussers (76%) zijn het vaker eens met deze stelling dan 13- tot en met 17-jarigen (64%) en 18- tot en met 24-jarigen (61%).

51.

46 | Met welke van de volgende uitspraken bent u het het meest eens? (n=929)

100 90 80

70 60 50 40

31 30 20 10 0 tv-programma's, films, boeken, musicals, theaterstukken en games over WO II mogen afwijken van wat er in werkelijkheid gebeurd is

6.2

tv-programma's, films, boeken, musicals, theaterstukken en games over WO II mogen niet afwijken van wat er in werkelijkheid gebeurd is

Musea en historische plaatsen redelijk goed bezocht

In deze paragraaf staan het museumbezoek en bezoek aan historische plaatsen centraal. Ook wordt ingegaan op de vraag welke musea mensen in de toekomst nog zouden willen bezoeken. Eerst is gevraagd hoeveel musea er in Nederland zijn die aandacht aan de Tweede Wereldoorlog besteden. Er zijn in Nederland meer dan 100 musea waarin aandacht wordt besteed aan de Tweede Wereldoorlog. 69% van de Nederlanders denkt echter dat er in Nederland 10 of minder musea zijn die aandacht besteden aan de Tweede Wereldoorlog. Deze lage schatting geeft aan dat veel van dergelijke musea relatief onbekend zijn bij het grote publiek. Bij de inschatting zijn geen significante verschillen tussen de verschillende achtergrondkenmerken te zien.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

52.

47 | Hoeveel musea zijn er volgens u in Nederland waarin aandacht wordt besteed aan de Tweede Wereldoorlog? (n=929)

100 90 80 70

60 50 40 30 20

41 tot en met 50

50 of meer

1 0 10 of minder

11 tot en met 20

21 tot en met 30

31 tot en met 40

Van de Nederlandse bevolking heeft 65% wel eens een museum bezocht waarin aandacht wordt besteed aan de oorlog. 30% heeft dergelijke musea bezocht in binnen- en buitenland, 29% alleen in Nederland en 7% alleen in het buitenland. 48 | Heeft u wel eens een museum bezocht waarin aandacht wordt besteed aan de Tweede Wereldoorlog? (n=929)

nee, nooit

vooral lager opgeleiden (36%*)

ja, zowel in Nederland als in het buitenland

vooral hoger opgeleiden (44%*) en 65-plussers (37%*)

ja, alleen in Nederland

vooral 13- t/m 17-jarigen (36%*)

ja, alleen in het buitenland

weet niet

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

100 %

53.

Ook hier zijn de verschillen in achtergrondkenmerken beperkt. Lager opgeleiden (36%) hebben vaker dan hoger opgeleiden (19%) nog nooit een museum bezocht waarin aandacht wordt besteed aan de Tweede Wereldoorlog. Jongeren van 13 tot en met 17 jaar (36%) hebben vaker dan andere leeftijdsgroepen alleen een museum in Nederland bezocht waarin aandacht wordt besteed aan de Tweede Wereldoorlog. 65-plussers (37%) hebben daarentegen vaker dan de andere leeftijdsgroepen dergelijke musea in Nederland én het buitenland bezocht. Ook is er verschil in museumbezoek tussen autochtonen en allochtonen: 27% van de autochtonen heeft nog nooit een museum bezocht dat aandacht aan de Tweede Wereldoorlog besteedt, tegenover 35% van de niet-westerse allochtonen. Aan de respondenten is een lijst voorgelegd met 30 musea, historische of oorlogsplaatsen in binnen- en buitenland. Gevraagd is of mensen die musea, historische of oorlogsplaatsen al bezocht hebben en of ze deze zouden willen bezoeken. Het Anne Frank Huis (Amsterdam) en de Amerikaanse oorlogsbegraafplaats Margraten zijn het best bezocht: 38% van de Nederlanders heeft deze plaatsen wel eens bezocht. Meer dan een derde van de Nederlanders geeft bovendien aan het Anne Frank Huis in de toekomst nog een keer te willen bezoeken. De Grebbeberg en Herinneringscentrum Kamp Westerbork zijn door 32% van de Nederlanders bezocht. 49 | Welke van de onderstaande musea of oorlogsplaatsen heeft u wel eens bezocht of zou u nog wel eens willen bezoeken? (top-10; n=929) Anne Frank Huis, Amsterdam

Amerikaanse oorlogsbegraafplaats, Margraten

Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Grebbeberg (slagveld en ereveld)

Nationaal Oorlogs en Verzetsmuseum / Liberty Park, Overloon

Museon, Den Haag

31 13

17 0%

10%

Indisch Herinneringscentrum Bronbeek

Airborne Museum Hartenstein, Oosterbeek

Slagvelden, bunkers, musea en monumenten in Normandië

Slagvelden, musea en monumenten in de Ardennen

16 20%

30%

heb ik bezocht

67 40%

50%

60%

70%

zou ik willen bezoeken

80%

90% 100%

weet niet

54.

50 | Welke van de onderstaande musea of oorlogsplaatsen heeft u wel eens bezocht of zou u nog wel eens willen bezoeken? (top10-20; n=929) Bunkermusea (IJmuiden, Hoek van Holland, Vlissingen, etc.)

Concentratiekampen Duitsland

Nationaal Monument Kamp Vught

Verzetsmuseum Amsterdam

Nationaal Bevrijdingsmuseum 1940-1945, Groesbeek

Holocaust Mahnmal Berlijn

Erebegraafplaats Bloemendaal

Ereveld Loenen

Hollandsche Schouwburg, Amsterdam

Imperial War Museum

65 33

10%

20%

70 30%

heb ik bezocht

40%

50%

60%

70%

zou ik willen bezoeken

80%

90% 100%

weet niet

51 | Welke van de onderstaande musea of oorlogsplaatsen heeft u wel eens bezocht of zou u nog wel eens willen bezoeken? (top20-30; n=929) Concentratie- en vernietigingskampen in Polen

Nationaal Monument Kamp Amersfoort

Concentratiekampen in andere landen

Erevelden AziĂŤ

OorlogsVerzetsMuseum, Rotterdam

Corrie ten Boom Huis, Haarlem

Fort de Bilt

Verzetsmuseum Zuid-Holland, Gouda 3

Verzetsmuseum Friesland, Leeuwarden

Markt 12, Aalten

14 20

80 75

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100 %

heb ik bezocht

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

zou ik willen bezoeken

weet niet

55.

De aantallen mensen die bepaalde musea en oorlogsplaatsen in de toekomst nog zouden willen bezoeken zijn groot in relatie tot het daadwerkelijke bezoek aan die musea. Zo geeft een kwart van de Nederlanders aan ooit slagvelden, musea en/of monumenten in de Ardennen te hebben bezocht, terwijl een op de vijf Nederlanders dergelijke plaatsen in de Ardennen zou willen bezoeken. 35% van de Nederlanders zegt voormalige concentratie- en vernietigingskampen in Polen te willen bezoeken. Hierbij geldt dat mensen die meer interesse hebben in de Tweede Wereldoorlog over het algemeen vaker aangeven dat ze bepaalde musea of plaatsen hebben bezocht of nog zouden willen bezoeken. De relatie tussen de interesses van mensen en de aard van de musea of plaatsen is minder eenduidig. Over het algemeen is het zo dat mensen met een specifieke interesse vaker musea of plaatsen hebben bezocht die aansluiten op hun interesse. Zo is 52% van de mensen die geïnteresseerd zijn in vervolging in het Anne Frank Huis geweest, tegenover 39% van de mensen die geïnteresseerd zijn in militaire geschiedenis. Echter, een oorlogsbegraafplaats als Margraten wordt even goed bezocht door mensen die interesse hebben in militaire geschiedenis (51%) als door mensen met interesse in vervolging (50%). De hoge percentages ‘weet niet’ kunnen – tot slot – duiden op een potentieel onbereikbare doelgroep. Het ligt meer voor de hand dat de eerder vastgestelde onbekendheid van het Nederlandse publiek met (vooral) musea die aandacht aan de oorlog besteden en oorlogsplaatsen zeer groot is. Kennelijk wil een aanzienlijk deel van de Nederlanders dergelijke musea en historische plaatsen bezoeken, maar weten ze vaak niet dat ze bestaan. In tabel 52 zijn de bezoekerspercentages uitgesplist naar leeftijd. Te zien is dat Herinneringscentrum Kamp Westerbork relatief veel bezocht is door 13- tot en met 17-jarigen en 25- tot en met 34-jarigen en dat de Amerikaanse oorlogsbegraafplaats Margraten veel relatief bezocht is door 65-plussers en 50- tot en met 65-jarigen. Ook is gekeken welke musea en oorlogsplaatsen men nog zou willen bezoeken (tabel 53). Het Anne Frank Huis en concentratiekampen in Duitsland en Polen zijn door 13- tot en met 49jarigen veel genoemde plaatsen waar men heen zou willen. Slagvelden, bunkers, stranden en musea in Normandië worden vaak door 25- tot en met 34-jarigen genoemd als plaatsen waar ze nog heen zouden willen.

56.

52 | Welke van de onderstaande musea of oorlogsplaatsen heeft u wel eens bezocht? (percentages ‘bezocht’ uitgesplitst naar leeftijd; n=929)

totaal

13 – 17 jaar

18 – 24 jaar

25 – 34 jaar

35 – 49 jaar

50 – 64 jaar

65-plus

Anne Frank Huis

% 38

% 27

% 32

% 28

% 39

% 44

% 47

Margraten

Grebbeberg

Kamp Westerbork

Liberty Park

Museon

20 19

11 3

15 11

10 13

13 12

28 25

38 40

13 13

7 12

5 14

10 13

12 9

18 17

22 20

12 11

5 2

8 7

7 11

12 9

12 19

22 15

8 7

1 2

3 2

2 4

11 7

7 10

17 11

7 7

4 5

5 1

7 6

5 3

5 14

19 11

5 4

1 1

4 4

4 2

5 2

7 5

8 12

3 2

6 4

2 -

1 1

4 2

6 8

Slagvelden, musea ed. in de Ardennen slagvelden, musea ed. in Normandië Airborne Museum Indisch Herinneringscentrum Bunkermusea in oa. IJmuiden etc. Concentratiekampen Duitsland Kamp Vught Bevrijdingsmuseum Groesbeek Verzetsmuseum Amsterdam Holocaust Mahnmal Ereveld Loenen Erebegraafplaats Bloemendaal Hollandsche Schouwburg Imperial War Museum Concentratiekampen Polen Kamp Amersfoort Erevelden in Azië Concentratiekampen in andere landen Oorlogs-en verzetsmuseum Rotterdam Corrie ten Boom Huis Fort de Bilt Verzetsmuseum Friesland Verzetsmuseum Zuid-Holland Markt 12, Aalten

57.

53 | Welke van de onderstaande musea of oorlogsplaatsen zou u nog wel eens willen bezoeken? (percentages ‘zou ik willen bezoeken’ uitgesplitst naar leeftijd; n=929)

totaal

13 – 17 jaar

18 – 24 jaar

25 – 34 jaar

35 – 49 jaar

50 – 64 jaar

65-plus

Anne Frank Huis

% 31

% 45

% 31

% 40

% 34

% 20

% 22

Margraten

Grebbeberg

Kamp Westerbork

Liberty Park

Museon

29 16

31 28

24 14

40 18

33 20

23 12

22 14

33 26

39 29

38 15

45 29

36 30

22 18

23 31

26 28

29 27

17 21

33 32

25 35

26 17

26 28

16 24

26 25

13 14

19 28

15 28

10 16

19 30

35 24

39 29

30 18

47 24

39 29

32 17

21 30

Erevelden in Azië

20 18

27 25

12 8

22 27

21 20

14 12

26 17

19 15

22 27

12 9

22 18

23 18

13 7

20 15

Concentratiekampen in andere landen Oorlogs-en verzetsmuseum Rotterdam Corrie ten Boom Huis Fort de Bilt Verzetsmuseum Friesland Verzetsmuseum Zuid-Holland Markt 12, Aalten

58.

Samenvattend kan worden gesteld dat de meeste Nederlanders niet specifiek op zoek gaan naar boeken, films, games, televisieprogramma’s, musicals of theaterstukken omdat die over de Tweede Wereldoorlog gaan. Verder kijkt men vaker films, documentaires en tv-programma’s over de Tweede Wereldoorlog dan dat zij oorlogsmonumenten, tentoonstellingen, musea of historische plekken bezoeken. Schindlers List, Soldaat van Oranje en Oorlogswinter zijn de meest bekeken films over dit onderwerp. Het Achterhuis, Oorlogswinter en De Aanslag zijn de meest gelezen boeken over dit onderwerp. Veel Nederlanders weten niet hoeveel musea er in Nederland zijn die aandacht besteden aan de Tweede Wereldoorlog. 69% van de Nederlanders denkt dat dit er 10 of minder zijn, terwijl er meer dan 100 musea zijn die hier aandacht aan besteden. Veel van deze musea zijn onbekend bij het grote publiek. Van de Nederlandse bevolking heeft 66% wel eens een museum bezocht waarin aandacht wordt besteed aan de oorlog. Van alle musea en oorlogsplaatsen zijn het Anne Frank Huis (Amsterdam) en de Amerikaanse oorlogsbegraafplaats Margraten het best bezocht. De aantallen mensen die bepaalde musea of oorlogsplaatsen in de toekomst nog zouden willen bezoeken zijn groot in relatie tot het daadwerkelijke bezoek aan die musea of oorlogsplaatsen.

Bijlagen

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011

Bijlage 1 Onderzoeksverantwoording Vragenlijst Door Veldkamp is een conceptvragenlijst opgesteld, waarbij grotendeels geput is uit de vragenlijsten die in de voorgaande metingen zijn gebruikt. Daarnaast is een aantal vragen over het thema vrijheid en het thema ‘belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog’ toegevoegd. In nauw overleg met het Nationaal Comité 4 en 5 mei is de vragenlijst definitief gemaakt. De invulduur bedroeg gemiddeld 43 minuten. Methode Voor de gegevensverzameling is gebruik gemaakt van ons accesspanel TNS NIPObase. Dit is een database van huishoudens die over een pc en een modem beschikken en die zich bereid hebben verklaard aan onderzoek mee te werken. Met behulp van hun pc vullen deze personen met enige regelmaat (d.w.z. circa 1x per maand) de vragenlijsten in, via CAWI. De interviews vinden plaats via de ‘self-completion methode’. Het panel bestaat in totaal uit 200.000 personen. De werving voor het panel geschiedt grotendeels via traditionele onderzoeksinstrumenten. Bij de diverse mondelinge en telefonische omnibussen van Veldkamp en TNS NIPO wordt de bereidheid voor deelname aan het panel getoetst. Bij al deze onderzoeken is sprake van random sampling: iedere groep uit de samenleving heeft in principe een even grote kans om in de steekproef te komen. De huishoudens waarvan de panelleden deel uitmaken, zijn in het bezit van een computer met internetverbinding. Steekproef en veldwerk Uitgegaan is van het ondervragen van 900 Nederlanders van 13 jaar en ouder voor zes leeftijdscategorieën met eenzelfde aantal waarnemingen (150 per categorie). Dat betekent dat de jongste leeftijdscategorieën sterk zijn oververtegenwoordigd (13-17 jaar en 18-24 jaar). Hierdoor is het mogelijk om per onderscheiden leeftijdscategorie uitspraken te doen. Daarnaast is er gestratificeerd op etniciteit, om ervoor te zorgen dat er voldoende westerse en nietwesterse allochtonen in de steekproef vertegenwoordigd zouden zijn, om ook over deze groepen uitspraken te kunnen doen. Er is een steekproef uit TNS NIPObase getrokken van N=1.250 personen. Het veldwerk is uitgevoerd van 7 tot en met 17 februari 2011. Van de benaderden hebben N=929 deelgenomen aan het onderzoek, waarmee de respons uitkomt op 74%. In de netto steekproef waren N=133 westerse en N=129 niet westerse allochtonen vertegenwoordigd. De netto steekproef is op een aantal kenmerken (sekse, leeftijd, opleidingsniveau, grootte huishouden, regio, stedelijkheidsgraad en etniciteit) vergeleken met landelijke cijfers (volgens de Gouden Standaard) en waar nodig herwogen. Het resultaat is dat we kunnen spreken van een representatieve steekproef op deze achtergrondkenmerken.

Wijze van rapporteren In het rapport zijn de resultaten weergegeven in afgeronde percentages, waarbij percentages met de eerste decimaal â&#x2030;Ľ 5 naar boven zijn afgerond en percentages met een decimaal < 5 naar beneden. Indien hierdoor bij optelling kolom- of rijtotalen groter of kleiner dan 100% ontstonden, dan zijn deze niet gecorrigeerd. Bij de figuren en tabellen zijn de letterlijke teksten van de voorgelegde vragen opgenomen, tenzij het gaat om uitsplitsingen naar verschillende groepen of samenvoeging van verschillende vragen.

Nationaal Vrijheidsonderzoek 2011| P5556 | ÂŠ Veldkamp | april 2011