4 en 5 mei Denkboek 2024

razzia

Bij deze opdracht mag je iets doen (schrijven, kleuren, tekenen).

Een denkvraag. Je hoeft het antwoord niet op te schrijven. Het mag wel.

Op denkboek.nl vind je Uitklappers met meer informatie, foto’s en filmpjes over bijvoorbeeld onderduiken, de Hongerwinter of de bevrijding. Je kunt op deze website ook je eigen herdenking maken, je mening geven over vrijheid en nog veel meer!

Ga naar een museum of een herinneringscentrum over de Tweede Wereldoorlog.

Sommige woorden zijn rood gemaakt. Deze kun je opzoeken in de Oorlogswoordenlijst achterin dit boekje.

4 Dit is Sosha

5 Nadenken over vrijheid

Voorwoord van de koning

6 Mijn Denkboek

8

18 Hoe bezet je een land en schaf je de democratie af?

22 Uitgesloten, vervolgd, vermoord

28 Onderduiken zonder ouders

30

32

36

38

44

46

50

HERDENKEN

52 Handleiding herdenken

56 Wie herdenken zij?

61 Wie en waar herdenk jij?

62 Hoe denken jullie over herdenken?

64 In het echt Sporen van oorlog

VRIJHEID

66 Leven in een nieuw land

68 Wat is vrijheid?

70 Vrijheid, een geschiedenis

74 Vrijheid vieren, hoe doe je dat?

76 Hoe denken jullie over vrijheid?

78 Colofon

79 Oorlogswoordenlijst

Dit is Sosha

Hoi, ik ben Sosha Duysker. Je gaat mij op verschillende plekken in dit Denkboek tegenkomen. Soms stel ik je een vraag, soms vertel ik iets over mijn ervaringen.

Op de basisschool maakten de lessen over de Tweede Wereldoorlog veel indruk op mij. Ik vond het heel moeilijk om me voor te stellen dat dit allemaal echt was gebeurd.

Heel bijzonder was dat mijn oude buurvrouw de oorlog echt heeft meegemaakt. Ze was een heel bekende verzetsstrijder, Truus Oversteegen. Ze werkte samen met Hannie Schaft. Wij gingen met de buurtkinderen vaak naar haar toe. Ze vertelde dan de spannendste verhalen.

Er was ook een verzetsmonument in ons dorp, Grootebroek. Daar fietste ik vaak langs. Hierdoor snapte ik nog beter waar de lessen over de Tweede Wereldoorlog echt over gingen. Nog steeds vind ik het heel belangrijk om het verhaal van mijn buurvrouw Truus en anderen te vertellen. Het verleden hoort bij het heden. Dankzij de mensen van toen leven wij nu in vrijheid. Wij moeten hen daarom herdenken en eren.

Het is ook goed om stil te staan bij vrijheid. Want het is niet vanzelfsprekend dat je eten hebt, dat je niet bang hoeft te zijn en dat je ’s avonds je hoofd op een zacht kussen kunt leggen. Allemaal dingen waar je bewust dankbaar voor mag zijn!

Door aan de slag te gaan met dit Denkboek kom je erachter waarom herdenken en het vieren van vrijheid zo belangrijk zijn. Help jij ook om de verhalen uit de Tweede Wereldoorlog door te geven?

Dit Denkboek is voor jou! Je mag erin bladeren, schrijven en tekenen.

Nadenken over vrijheid

Wat betekent vrijheid voor jou? Hoe meer je erover nadenkt, hoe meer kanten je aan vrijheid ontdekt. Vrij ben je als je mag denken en geloven wat je wilt. Als je jezelf mag zijn, nieuwe dingen mag leren en de kans krijgt om te doen wat jij belangrijk vindt. Als je niet bang hoeft te zijn dat anderen die sterker zijn je zomaar kwaad doen. Als je geen honger hoeft te hebben en als je een plek hebt waar je je thuis kunt voelen.

Vrijheid kun je niet zien en niet vastpakken. Maar toch is vrijheid het mooiste dat we samen hebben. Stel je eens voor dat we niet vrij zouden zijn! Zoals in de Tweede Wereldoorlog, toen honderdduizen-

den Nederlanders omkwamen door geweld of door gebrek aan eten en zorg.

Elk jaar op 4 mei staan we stil bij hoe verschrikkelijk oorlog is en denken we aan de slachtoffers en aan de mensen die in verzet durfden te komen tegen onrecht en onderdrukking.

De dag erna, op 5 mei, vieren we onze vrijheid. Al bijna 80 jaar wonen wij in een vrij land. Die vrijheid is van jou en van alle kinderen in je klas. Hij is van de juf en de meester, van je ouders en ook van mij. We delen onze vrijheid en dat betekent óók: rekening houden met de vrijheid van anderen. Zo blijven we samen vrij!

Koning

Willem-Alexander

DENKBOEK Mijn

Dit ben ik!

Mijn naam is:

Tekenjezelf

Ik ben jaar. Mijn school heet:

Hoeveel jaar zit er tussen het jaar waarin jij nu leeft en 1945, toen de Tweede Wereldoorlog in Nederland eindigde?

Ken jij iemand die een oorlog heeft meegemaakt? Wie?

Zo maak je met je hand een vrijheidsteken. Welke vrijheidstekens ken jij nog meer? Teken er zo veel mogelijk op deze bladzijde.

Dit mag ook

• Teken een hartje op de pagina in jouw Denkboek die je het best gelukt vindt. Of die je het meest interessant vindt.

• Ruil je boekje met een klasgenoot en maak een opdracht op een bladzijde naar keuze in zijn of haar Denkboek.

WIE ZIJN DIT?

Deze personen zijn belangrijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. Weet jij wie dit zijn en uit welk land ze komen? De tijdlijn kan je helpen om de vragen te beantwoorden.

We zullen ons nooit overgeven

Wie ben ik?

Ik verklaar ons land onafhankelijk

Wie ben ik?

Eén volk, één rijk, één leider

Wie ben ik?

Waar kom ik vandaan?

Waar kom ik vandaan?

Waar kom ik vandaan?

Waarom was het moeilijk om mijn land te veroveren?

Waar vecht ik voor?

Wat wil ik bereiken?

Al heeft de vijand ons land bezet, wij zullen de strijd volhouden

Wie ben ik?

Waar kom ik vandaan?

Waarom is het belangrijk dat ik dit vertel?

WAT VIND JIJ?

Welke persoon zou volgens jou ook in de tijdlijn moeten? Waarom?

WAT HELPT?

Wat kan koning WillemAlexander zeggen om het volk moed in te spreken als er iets ergs gebeurt?

WAT WEET JIJ?

1 Bekijk de tijdlijn op de achterkant van deze pagina’s. Kies één gebeurtenis die je opvalt omdat je daar nog niet eerder over hebt gehoord. Schrijf die gebeurtenis hieronder op.

2 A Natuurlijk passen niet alle gebeurtenissen op de tijdlijn. Welke gebeurtenis mis jij? Kies een gebeurtenis uit jouw familie of uit jouw dorp of stad. Schrijf op wat je erover weet.

Over welke gebeurtenis zou je meer willen weten?

2 B Maak er een tekening van die past bij de tijdlijn op de achterkant. Vergeet het jaartal niet. ->

Zwolle is bevrijd door één man. De Canadese soldaat Léo Major heeft in zijn eentje de nazi’s verjaagd. Die dachten dat er een heel leger aankwam en vluchtten. Zwolle was vrij.

HERDENK & VIER JIJ?

Op 4 mei herdenkt Nederland de Tweede Wereldoorlog. Op 5 mei vieren we de vrijheid. Hoe gaat dat bij jou?

Kruis de uitspraken aan die bij jou passen.

OP 4 MEI …

ga ik naar een herdenking in mijn buurt. kijk ik op tv naar de herdenking. ben ik stil om acht uur. hangen wij thuis de vlag halfstok. leg ik bloemen bij een monument.

Waar denk jij aan tijdens die 2 minuten stilte?

OP 5 MEI …

hangen wij thuis de vlag uit. ga ik naar een rommelmarkt in de buurt. ga ik naar een museum over de oorlog. ga ik naar een Bevrijdingsfestival kijk ik op tv iets over Bevrijdingsdag.

Vrijheid betekent voor mij:

Bij herdenken en vieren speelt de Nederlandse vlag een belangrijke rol. Teken deze bladzijde vol met vlaggetjes.

Neem je ouders, opa, oma, broers of zussen mee naar een herdenking bij jullie in de buurt.

DE TWEEDE WERELDOORLOG

Het gaat slecht met Duitsland. Het land heeft de schuld gekregen van de Eerste Wereldoorlog en moet heel veel herstelgeld betalen. Geld dat er niet is.

Ook hebben heel veel Duitsers geen werk. Politicus Adolf Hitler wil van Duitsland weer een groot en machtig land maken en geeft (onterecht) de Joden de schuld van alle problemen. In 1933 wint de politieke partij van Hitler de verkiezingen. De leden van die partij worden nazi’s genoemd. Vanaf 1938 valt naziDuitsland landen in Europa aan.

1933

Kijk of luister naar foto’s, filmpjes en geluiden bij de belangrijkste gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Hoe klonk koningin Wilhelmina?

Hoe zag D-Day eruit?

Bekijk de tijdlijn op denkboek.nl/ tijdlijn.

Declares war: verklaart de oorlog

1 september Nazi-Duitsland valt Polen binnen. Engeland en Frankrijk verklaren daarna nazi-Duitsland de oorlog.

1940

1939 Nazi-Duitsland valt Nederland binnen en gaat via België naar Frankrijk. Het Nederlandse leger houdt de vijand vijf dagen tegen. Vooral op de Grebbeberg en op de Afsluitdijk wordt hard gevochten.

mei tot juli Honderden Engelse militairen gaan naar Aruba en Curaçao om de olieindustrie te beschermen. Olie is belangrijk als brandstof voor de vliegtuigen van onder andere de Engelse luchtmacht.

14 mei Nazi-Duitsland bombardeert Rotterdam. Nederland geeft zich de volgende dag over. Nederland is bezet. De Nederlandse regering en koningin Wilhelmina vluchten naar Londen.

Al heeft de vijand ons land bezet, Nederland zal de strijd volhouden.

28 juli Vanuit Londen spreekt koningin Wilhelmina het Nederlandse volk voor het eerst moed in via Radio Oranje

Nazi-Duitsland, Italië en Japan maken afspraken en vechten samen. Samen heten ze de ‘As-mogendheden’.

juli Hitler wil dat Engeland zich overgeeft. Daarom bombarderen ze Londen. De Engelsen vechten keihard terug. ‘We zullen ons nooit overgeven’, zegt premier Churchill.

25 en 26 februari In Amsterdam worden 427 Joodse mannen opgepakt. Mensen uit het verzet zijn boos en organiseren een staking. Duizenden mensen doen mee. Het verzet wordt keihard neergeslagen door de nazi’s. Na twee dagen is de Februaristaking voorbij.

7 december Japan valt landen in Azië aan, waaronder Nederlands-Indië. Op 7 december bombardeert Japan de Amerikaanse vloot bij Pearl Harbor (Hawaii). Nu doen ook de Verenigde Staten mee met de oorlog.

9 maart Het Koninklijk NederlandsIndisch Leger geeft zich over. Japan heeft Nederlands-Indië bezet. Veel Nederlanders worden opgesloten in kampen.

1941

22 juni Hitler valt de Sovjet-Unie binnen. De nazi’s veroveren snel veel gebied. Maar in Rusland zijn de winters erg koud. Door de kou en de gevechten met de Russen moet het Duitse leger stoppen bij Moskou.

15 september In Nederland mogen Joden steeds minder. Bij dierentuinen, restaurants, parken, bioscopen en bibliotheken zie je deze bordjes.

1942

15 en 16 februari Operatie Neuland: Duitse duikboten vallen olietankers en olieraffinaderijen aan op Curaçao en Aruba. Vier boten zinken en ook een school en een huis op Aruba worden geraakt. Veel matrozen komen om.

14 juli Vanaf de zomer van 1942 worden Nederlandse Joden massaal opgepakt, zogenaamd om te gaan werken in nazi-Duitsland. Eerst worden de mannen, vrouwen en kinderen in Kamp Westerbork in Drenthe opgesloten. Van daaruit worden zij in treinen naar concentratie- en vernietigingskampen gedeporteerd. Daar worden ze bijna allemaal vermoord.

1942

2 februari Het Duitse leger wordt verslagen bij de Russische stad Stalingrad. Na dit verlies gaat het steeds slechter met nazi-Duitsland.

1943

16 september In Azië moeten duizenden mannen, waaronder Nederlanders, verplicht voor de Japanners werken aan nieuwe spoorlijnen. Het werk is zo zwaar dat er elke dag meer dan vijftig mannen sterven.

1943 Bijna alle landen op de wereld zijn op de een of andere manier betrokken bij de oorlog.

6 juni D-Day: de geallieerden landen op de kust van Frankrijk. Na zware gevechten trekken ze verder Europa in. De Russen trekken op naar Duitsland vanuit het oosten.

5 september Op de radio horen mensen dat de geallieerden in Nederland zijn. Ze vieren feest: Dolle Dinsdag. Het bericht klopt niet.

1944

Geallieerde troepen

december 1944 - januari 1945

Grote tegenaanval van nazi-

september Operatie Market Garden. Via Nijmegen en Arnhem proberen de geallieerden nazi-Duitsland binnen te trekken. Maar ze worden verslagen bij Arnhem. De bevrijding van Nederland stopt onder de grote rivieren.

november Bevrijding van ZeeuwsVlaanderen en Walcheren met de Slag om de Schelde. De geallieerden zetten Walcheren onder water om de nazi’s te stoppen en de belangrijke haven van Antwerpen in handen te krijgen.

winter 1944-1945 Hongerwinter. Zuid-Nederland is bevrijd, maar de rest van Nederland nog niet. In West-Nederland is er te weinig voedsel, bijna geen brandstof en het is erg koud. Meer dan

30 april Het Russische leger heeft Berlijn bereikt. Adolf Hitler pleegt zelfmoord. Zijn soldaten vechten nog door.

27 januari Bevrijding van Auschwitz. In dit concentratiekamp zijn meer dan 1 miljoen Joden, Roma en Sinti en andere gevangenen vermoord.

Maart de bevrijding van Nederland boven de rivieren.

Wij, het volk van Indonesië, verklaren hierbij de onafhankelijkheid van Indonesië.

5 mei Op de avond van 4 mei geven de nazi’s in Noordwest-Europa zich over. Op 5 mei krijgen de nazi’s opdracht om hun wapens in te leveren.

1945

6 en 9 augustus De Amerikanen gooien atoombommen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Honderdduizenden

17 augustus Soekarno, een van de leiders van de partij in Indonesië die onafhankelijkheid wil, houdt een belangrijke toespraak.

15 augustus Japan geeft zich over. De Tweede Wereldoorlog is nu overal voorbij.

1949

1945-1949 Nederland stuurt soldaten om de macht in Indonesië terug te krijgen. Er vallen veel doden, vooral onder Indonesiërs. In 1949 moet Nederland toegeven dat Indonesië een onafhankelijk land is, met Soekarno als president.

HOE BEZET JE EEN LAND…

DEMOCRATIE IN NEDERLAND

In Nederland hoef je niet bang te zijn dat je een oorlog meemaakt. We leven al bijna 80 jaar in vrijheid, dankzij ons democratische systeem.

Hoe ziet een vrij land eruit?

Dit is Nederland nu. Alle onderdelen van de democratie zijn aanwezig.

Gedeelde macht

De macht in het land is verdeeld, niemand kan in zijn of haar eentje beslissingen nemen. Er zijn rechters die de mensen met macht controleren: doen ze alles wel volgens de wet?

Verkiezingen

In een democratie zijn alle mensen de baas over hun land. Bij de verkiezingen stemmen ze op mensen die volgens hen de beste plannen hebben. Die gaan dan als ministers en als parlementsleden het land besturen, namens alle mensen.

Mensenrechten

In Nederland heeft iedereen rechten. Bijvoorbeeld het recht om naar school te gaan en om veilig te zijn.

Grondwet

Alle mensen zijn gelijk. Dat staat in de grondwet. Iedereen wordt op dezelfde manier behandeld. Je mag niet zomaar worden opgepakt.

Vrije pers

Journalisten mogen zeggen wat ze willen, en er is niemand die zegt wat ze moeten schrijven.

In de Tweede Wereldoorlog werden de nazi’s van de ene op de andere dag de baas. Hoe kun je een land bezetten en de democratie afschaffen? Hoe ging dat toen? En kan het nu ook nog gebeuren?

STAP 1: GEBRUIK GEWELD

Trek met een groot leger van soldaten, tanks en vliegtuigen het land binnen. Zorg dat de mensen zich niet veilig voelen. Zijn ze nog niet bang genoeg? Gebruik nog meer geweld, bijvoorbeeld bommen.

TOEN Op 14 mei 1940 wordt Rotterdam gebombardeerd. Er vallen meer dan 800 doden en 80.000 mensen zijn hun huis kwijt. Het Duitse leger dreigt met bommen op andere steden. Nederland geeft zich over.

NU In Oekraïne worden steden en dorpen gebombardeerd door het Russische leger. Er vallen veel slachtoffers. De Russische president Poetin hoopt dat Oekraïne daardoor stopt met terugvechten.

Als een land met geweld een ander land binnenvalt en mensen zijn niet meer veilig, welk deel van de democratie valt dan weg? Zet een kruis bij dat deel in het plaatje hiernaast.

Moet Oekraïne zich overgeven om levens te sparen?

…EN SCHAF JE DE DEMOCRATIE AF?

Schade na het bombardement in Rotterdam. Foto uit 1940. Een gebombardeerde flat in Kiev, Oekraïne. Foto uit 2022.

STAP 2: SCHAF HET PARLEMENT AF

Stuur mensen op belangrijke plekken in het bestuur van het land weg of neem ze gevangen. Bijvoorbeeld de koning of de president, ministers, burgemeesters en rechters. Zet op die plekken je eigen mensen. Het parlement schaf je ook af, zodat je helemaal zelf de wetten en regels kunt bepalen.

TOEN

In Nederland zijn vanaf 1941 alle politieke partijen verboden en is er ook geen parlement meer. De NSB mag als enige partij blijven. De NSB staat aan de kant van de Duitse bezetter.

NU In een dictatuur heeft één persoon de macht. Diegene bepaalt alle wetten en regels van het land. Er zijn geen politieke partijen. Bijvoorbeeld in Noord-Korea, waar Kim Jong-un al heel lang de leider van de enige partij van het land is.

Als het parlement wordt afgeschaft, welk deel van de democratie valt dan weg? Zet een kruis in het plaatje op blz. 18.

STAP 3: GEBRUIK DE RECHTERS, DE AMBTENAREN EN DE POLITIE

Zet rechters onder druk om met jou mee te werken. Ook ambtenaren dwing je om jouw wetten uit te voeren. En de politie kan jou bijvoorbeeld helpen om tegenstanders op te pakken of in de gaten te houden.

TOEN De Nederlandse politie werkt tijdens de oorlog mee aan het opsporen van (ondergedoken) Joden en verzetsmensen. Er zijn ook agenten die dat niet doen. Zij worden ontslagen.

NU China ontslaat politieagenten die niet meewerken aan het onderdrukken van de Oeigoeren. Dit is een volk dat al eeuwenlang in China woont. Ze hebben een ander geloof en spreken een andere taal dan de rest van China. Ze worden door de Chinese regering gediscrimineerd, onderdrukt en opgesloten in kampen.

Als je rechters, politie en ambtenaren voor je laat werken, welk deel van de democratie valt dan weg? Zet een kruis op blz. 18.

Leden van de NSB brengen de Hitlergroet. Foto uit 1940. In Noord-Korea is er één persoon aan de macht: Kim Jong-un.

STAP 4: VERBIED ANDERE MENINGEN

Voer je eigen wetten en regels in. Dit gaat makkelijk omdat het parlement weg is. Is iemand het niet eens met jouw wet of regel?

Dat is dan jammer, want demonstreren heb je ook verboden. Mensen die toch kritisch zijn, zoals journalisten, neem je gevangen. Ook veel gewone mensen laten het dan wel om iets lelijks over jouw partij te zeggen. Het verbieden van andere meningen heet censuur.

TOEN

In mei 1943 moet iedereen zijn radio inleveren. Kranten die niet schrijven wat de nazi’s willen, worden verboden. Sommige mensen verstoppen hun radio om toch naar het echte nieuws te kunnen luisteren. Daar staat een zware straf op.

NU In Hongarije zijn bepaalde televisiezenders verboden. In China kun je veel internationale websites niet bezoeken.

STAP 5: PAK TEGENSTANDERS OP

Zou je van bepaalde groepen mensen af willen?

Je kunt die mensen zomaar oppakken en gevangenzetten, of zelfs vermoorden. De straffen kun je zelf bepalen, want er zijn geen rechters meer die kijken of alles eerlijk gaat.

TOEN Tijdens de Duitse bezetting worden tienduizenden mensen opgepakt. Zij worden gevangengezet, naar werkkampen gestuurd of doodgeschoten. Ook Joden, Sinti en Roma kunnen door de afschaffing van de democratie zomaar opgepakt en vermoord worden.

NU In sommige landen worden tegenstanders van leiders gevangengezet. Zoals mensen die het oneens zijn met de Russische leider Poetin. Ze worden in strafkampen opgesloten.

Wat kun jij doen om de democratie te beschermen?

Als je niet meer aan informatie kunt komen, welk deel van de democratie valt dan weg?

Zet een kruis op blz. 18.

Als je mensen zomaar kunt oppakken, welk deel van de democratie valt dan weg?

Zet een kruis op blz. 18.

Mensen luisteren naar de radio, die verstopt is onder het bad. Zo krijgen ze geheim nieuws uit Engeland.

Iemand die in Rusland protesteert tegen de oorlog in Oekraïne wordt opgepakt.

Joden zijn al eeuwenlang een onderdeel van de Nederlandse samenleving. Er zijn levendige Joodse wijken, waar iedereen graag boodschappen doet. Bij Joods zijn horen allerlei tradities en feestdagen.

Adolf Hitler komt in Duitsland aan de macht. Veel Joden willen vluchten, omdat het niet meer veilig is in Duitsland. Ze komen ook naar Nederland.

Kristallnacht. De nazi’s vallen de Joodse bevolking in naziDuitsland aan. Winkels en gebedshuizen worden vernield of in brand gestoken. Er worden ook mensen vermoord of gevangengenomen.

Bouw van Kamp Westerbork voor de Duits-Joodse vluchtelingen in Nederland.

Nederlandse ambtenaren moeten een Ariërverklaring tekenen.

Alle Joodse ambtenaren worden ontslagen.

‘Je kunt het je niet voorstellen wat we aantroffen. Alles was kort en klein geslagen. Lampen van het plafond gerukt, de piano was in tweeën gehakt. De winkel van mijn ouders was totaal overhoop gehaald.’

Mirjam Weitzner-Smuk, toen 8 jaar

Mirjam overleefde vijf concentratiekampen. Haar ouders, zus en zwager werden vermoord. Bekijk haar verhaal op denkboek.nl/jonginoorlog.

Sommige Joodse kinderen uit nazi-Duitsland worden op de boot naar Engeland gezet, vaak helemaal alleen, zonder hun ouders. In Engeland zijn ze veilig.

Voor de oorlog wonen er in Nederland

140.000 Joden. Als de nazi’s Nederland veroveren, worden de rechten van alle Joodse Nederlanders stap voor stap afgepakt. Ook Sinti en Roma worden door de nazi’s uitgesloten, vervolgd en vermoord.

De namen en adressen van alle Joden in Nederland worden op lijsten gezet.

Razzia in Amsterdam. 427 Joodse mannen worden opgepakt en gedeporteerd naar een concentratiekamp.

1941

Joodse kinderen moeten naar aparte Joodse scholen.

Ida Vos (10 jaar) moet naar de Joodse

School in de Bezemstraat in Den Haag. Van de 35 kinderen in haar klas overleven er maar vier de oorlog, onder wie Ida. Later wordt ze schrijfster. Ze schrijft boeken en gedichten over de oorlog.

Bij dierentuinen, cafés, restaurants, parken, bioscopen, theaters en bibliotheken komen bordjes ‘Voor Joden verboden’.

Joden mogen niet meer reizen of verhuizen zonder toestemming.

Aardrijkskunde

zij had een onvoldoende voor aardrijkskunde die laatste dag maar wist een week later precies waar Treblinka* lag héél even maar

Uit: Vijfendertig tranen door Ida Vos, 1985.

* Treblinka was een concentratiekamp.

Joden mogen niet meer naar het zwembad, het strand of het park.

‘We mochten steeds minder ... totdat we er niet eens meer mochten zijn’ZeBettyGoudsmit-OudkerkwaseenJoodsekinderverzorgster. hielpJoodsekinderenmet onderduiken.

Joden krijgen een persoonsbewijs met een J erin.

Alle Joden ouder dan zes jaar moeten een Jodenster op hun kleding dragen. En die moeten ze zelf betalen.

Joden mogen niet meer met de trein, bus of tram, niet meer fietsen en na 8 uur ’s avonds niet meer op straat zijn.

De nazi’s nemen Kamp Westerbork over. Het wordt een doorvoerkamp.

De eerste Joden worden opgeroepen voor werkkampen in nazi-Duitsland.

Joden mogen alleen nog maar tussen 3 en 5 uur ’s middags boodschappen doen. De meeste spullen zijn dan al op.

Anne Frank schrijft in haar dagboek:

‘Het is smoorheet. En ik moet alles lopen. Nu zie ik pas hoe fijn een tram toch is, vooral een open. Maar dat genot is voor ons joden niet weggelegd. Voor ons is de voetenwagen goed genoeg.’

De achtjarige Benjamin Pais en zijn negenjarige zusje Jansje met de Jodenster. Ze worden op 23 november 1942 in Auschwitz vermoord.

De Hollandsche Schouwburg in Amsterdam wordt een verzamelplaats waar Joden zich moeten melden voor deportatie. Opgepakte Joden worden er vastgehouden.

Je kunt deze tijdlijn ook bekijken op denkboek.nl.

De Joodse Willy Alexander schreef op 25 maart 1943 in zijn dagboek:

‘Op het ogenblik zitten er 1.300 mensen in de kleine Hollandsche Schouwburg. ’t Is er dan zo warm dat iedereen alsmaar om water vraagt. Alleen de oude vrouwen kunnen op matrassen slapen. Er zijn voor die 1.300 mensen maar twee heren-wc’s en drie dames-wc’s en één of twee wastafels.’

De Hollandsche Schouwburg hoort nu bij het Nationaal Holocaust Museum.

1943

Kindertransporten vanuit Kamp Vught van 1.296 kinderen en hun ouders naar vernietigingskamp Sobibor.

Sinti en Roma mogen niet meer rondreizen.

Grote razzia op Sinti en Roma. Vrijwel iedereen wordt gevangengezet in Westerbork. 245 Roma en Sinti worden vanuit Westerbork naar AuschwitzBirkenau gedeporteerd en vermoord.

1944

De laatste trein vertrekt van Kamp Westerbork naar Auschwitz.

Amsterdam wordt door de nazi’s ‘Judenrein’ (gezuiverd van Joden) verklaard. Er zijn geen Joden meer in Amsterdam.

Bevrijding van Kamp Westerbork.

Lothar Gold wordt samen met zijn ouders opgepakt in Utrecht. Deze foto geven ze vlak voor vertrek aan hun buren. Op de achterkant staat:

Ter aanherinnering ons drietjes.

Op 11 juni 1943 wordt Lothar in Sobibor vermoord. Hij is dan 12 jaar.

Lees meer over Lothar op bladzijde 26 en 27 en op denkboek.nl/lothar.

Zo ging het

Tot aan de laatste dag bleef het onzeker wie weg moest. Wie zijn naam hoorde afroepen, wist wat hem te doen stond. Hij pakte zijn bezittingen in dezelfde koffer, rugzak of plunjezak waarmee hij naar Kamp Westerbork was gekomen. Dan naar de hoofdweg van het kamp. Daar liep de spoorlijn langs, en de lange trein stond daar klaar.

Nederland is bevrijd. Er zijn meer dan honderdduizend mensen vermoord tijdens de Holocaust . Mannen, vrouwen, kinderen, oma’s, opa’s, broers en zusjes. Nederlandse Joden, Roma en Sinti moeten leren leven met grote verliezen.

Er is nog steeds antisemitisme. Het woord Jood is op veel scholen een scheldwoord. Op internet vind je veel haatberichten over Joden. Bij sommige scholen en synagogen is bewaking nodig.

VOOROORDELEN

De moord op een groep mensen gebeurt nooit ineens. Het begint met vooroordelen. Wat kun je doen als mensen vooroordelen hebben over een groep?

Soms worden Joodse begraafplaatsen beklad.

Het Holocaust Namenmonument in Amsterdam met de namen van 102.000 Nederlandse Joden en 220 Sinti en Roma.

UITKLAPPER

Bekijk op denkboek.nl/ vervolging de Uitklapper over dit thema.

Er is nog steeds antisemitisme.

ZEG DAN NIKS!

Nog steeds zijn er mensen die Joden discrimineren. Hoe is dat voor Joodse kinderen van nu?

Bloeme, 11 jaar

‘Wij zijn Joods, en dat is een belangrijk deel van mijn leven. We hebben elke week sjabbat, en dat is heel gezellig. We hebben ook allemaal leuke feestdagen, die we samen met mijn familie vieren. Ik heb zelf gelukkig nog nooit te maken gehad met antisemitisme. Maar ik zie het wel, bijvoorbeeld op social media en op het Jeugdjournaal. Bekende mensen die zeggen: “Joden zijn niet goed”. Ik snap eigenlijk niet waarom. Als je ergens niks over weet, zeg er dan niks over!’

LOTHAR

Lothar Gold is een gewone jongen van 10 jaar. Hij woont in Utrecht. Hij is altijd buiten te vinden. Maar dan breekt de oorlog uit.

ELLY, HET BUURMEISJE VAN LOTHAR:

‘Hij had altijd zo’n mooi vestje aan. Dat vond ik echt prachtig. Bij Lothar in de achtertuin hadden ze kippen. Zijn vader maakte schoenen.’

DE BUREN

De vader van Elly en Toosje heeft een grote zandbak in de tuin gebouwd. In de zomer wordt dat een zwembadje en in de winter een schaatsbaan. Hij organiseert ook poppenkastvoorstellingen. Lothar is er altijd bij. Hij heeft veel vriendjes in de buurt.

Teken hier kaarsjes voor Lothar en zijn ouders.

Hijveelheeft vriendjes

RIEN, EEN BUURJONGEN VAN LOTHAR:

‘Voor het huis van de familie Gold stond een Duitse militaire vrachtwagen, zo een met twee banken aan elke kant en een zeildoek eroverheen. Daarin werden Lothar en zijn ouders meegenomen. Ik zag de wagen wegrijden en riep nog: “Lothar, waar ga je heen?”’

Julius is de vader van Lothar. Voor ze worden opgepakt geeft hij zijn kist met gereedschap aan de ouders van Willy. Willy is het buurmeisje en was nog een baby. Zij hebben de kist altijd bewaard. Nu kun je de kist zien in het museum van Kamp Vught.

Lees op denkboek.nl/lothar meer over Lothar en over de kindertransporten.

Bekijk foto's, lees de tekst en bekijk ook het verhaal van Lothar online. Hoe was zijn leven voor de oorlog?

Julius Gold, 16 september 1901 - † 21 maart 1945 (Duitsland)

Gerda Gold-Davidsohn, 8 oktober 1906 - † 11 juni 1943 (Sobibor)

Lothar Gold, 24 oktober, 1930 - † 11 juni 1943 (Sobibor)

NAAM OP HET MONUMENT

Lang wisten de buurkinderen van Lothar niet wat er met hem gebeurd was. In 2010 bezocht buurmeisje Willy Kamp Vught. Daar zag ze de naam van Lothar op het monument voor de Kindertransporten staan.

Ouders

Buurt

Vrienden

Hobby’s

Onderduiken ZONDER OUDERS

Om uit handen van de nazi’s te blijven, moeten Joodse Nederlanders een plek vinden om zich te verstoppen. Veel ouders proberen een onderduikadres voor hun kind te vinden, in de hoop dat het de oorlog zou overleven. Zo ook de ouders van baby Tswi.

1942 Het gezin moet verhuizen naar de Joodse wijk in Amsterdam.

1942 Tswi Josef wordt in Zwolle geboren. Zijn ouders heten Nico en Ammy.

1943 De vader en moeder van Tswi geven hun baby mee aan twee helpers. Het is niet meer veilig in Amsterdam.

VADER NICO: ‘Om er zeker van te zijn dat ons kind geen gevaar loopt, hebben wij besloten om hem naar een veiliger plaats te brengen. Ver weg van het kwaad, ver weg van ons, bij een familie die wij niet kennen.’

De Joodse wijk in Amsterdam is afgezet met prikkeldraad.

Tswi met zijn onderduikvader.

1943 Baby Tswi komt terecht bij familie De Jongh in Oosterbeek. Zij hebben zelf vijf kinderen. Er woont ook een Joodse tiener in huis. Ze noemen de baby Henkie. Ze beschouwen hem als hun eigen kind. Tswi heeft het heel fijn bij het gezin.

1943 Nico en Ammy worden opgepakt en opgesloten in Kamp Westerbork. Een maand later moeten ze op transport naar ver- nietigingskamp Sobibor. Op 23 juli 1943 worden ze daar vermoord. Ze zijn 24 en 27 jaar.

1945 Na de oorlog komt Tswi’s oma, de enige overlevende van de hele familie, hem halen. Maar Tswi weet niet beter dan dat de familie De Jongh zijn familie is. Als hij 8 jaar is, vindt hij een doos met dagboeken van zijn vader, geschreven in de oorlog.

Wat als je erachter komt dat je familie niet je familie is?

Tswi kon gewoon buitenspelen. Veel volwassen onderduikers moesten zich jarenlang verstoppen. Bekijk foto’s van schuilplaatsen op denkboek.nl/onderduiken.

Vader Nico tekende een kalender voor Tswi. Hij fantaseert over hoe het leven van zijn zoon zal zijn.

VADER IN EEN JAPANS KAM P ZONDER NEDERLAND

‘Op een dag werd mijn vader opgehaald. Hij mocht alleen een klein koffertje meenemen. Wij dachten dat het maar voor even was, maar we zagen hem drie jaar niet meer.’

Heleen Smit is 8 jaar oud in 1940. Ze woont met haar vader en moeder in Indonesië, dat dan nog NederlandsIndië heet. Het land is een kolonie van Nederland. Een kleine groep Nederlanders is de baas over de bewoners van Indonesië. Maar dat verandert allemaal in 1942. ‘Mijn vader en moeder zaten gespannen naar de radio te luisteren. Ik vroeg wat er aan de hand was. Ze zeiden: “Het is oorlog!”’

BEZET DOOR JAPAN

In maart 1942 bezetten Japanse soldaten NederlandsIndië. Veel Europeanen worden gevangengezet in kampen. Heleens vader wordt eerst opgepakt. Een paar maanden later moeten ook Heleen en haar moeder naar een kamp in de stad Semarang. De reis ernaartoe is lang en zwaar.

Ze zeiden: ‘Het is oorlog!’

Veel Indonesiërs dromen al voor de Tweede Wereldoorlog over onafhankelijkheid. Ze willen de baas zijn in hun eigen land. De Indonesiërs denken eerst nog dat de Japanners hen komen helpen om onafhankelijk te worden. Maar dat verandert snel. De Japanners zien de Indonesiërs niet als gelijken. Veel Indonesiërs worden gedwongen om voor de Japanners te werken, vaak ver van huis. Veel dwangarbeiders komen door het zware werk om het leven.

Heleen Smit

WAT GEBEURDE ER NOG MEER?

• Vanaf 1944 worden jongens ouder dan 9 jaar apart in jongenskampen opgesloten.

• Een groep mensen is van Nederlandse én Indonesische afkomst. Zij worden niet opgesloten, maar wel slecht behandeld.

• Voor veel groepen is het na de onafhankelijkheid in Indonesië niet meer veilig. Ze vertrekken naar Nederland.

In het kamp zaten vrouwen en kinderen dicht op elkaar.

‘Ik was bang dat mijn moeder dood zou gaan’

IN HET KAMP

Heleen en haar moeder zitten in het kamp opgesloten. ‘We hadden een bed in een oud schoollokaal. We sliepen daar met heel veel mensen. We moesten elke dag op appèl. Dan stonden we buiten in de rij om geteld te worden. We moesten ook buigen voor de Japanners. Ik heb een keer gezien dat iemand heel erg werd geslagen omdat ze niet diep genoeg had gebogen. Dat was heel eng. Soms kreeg je zomaar een dag geen eten. Dat is echt vreselijk, als je zo’n honger hebt! Mijn moeder werd erg ziek. Ik moest haar verzorgen. Dat valt niet mee als je 10 jaar bent. Ik was heel erg bang dat mijn moeder dood zou gaan.’

Bekijk op denkboek.nl/ jonginoorlog in het filmpje ‘ Oorlog overzee’ het hele verhaal van Heleen.

JAPAN GEEFT ZICH OVER

Tijdens de Japanse bezetting komen er in Nederlands-Indië miljoenen mensen om. Veel Indonesiërs sterven door honger en dwangarbeid. In de kampen sterven duizenden mensen door honger, ziekten en mishandeling. Op 15 augustus 1945 geeft Japan zich over. Maar de oorlog is nog niet voorbij. Er begint een nieuwe oorlog, omdat Nederland de Indonesische onafhankelijkheid niet wil erkennen. Heleen ziet haar vader pas na de bevrijding weer. In 1946 vertrekt ze met haar vader en moeder uit Indonesië naar Nederland. ‘Ik vertelde in mijn nieuwe klas niet over wat ik had meegemaakt. Want de mensen in Nederland hadden niet veel aandacht voor wat er ver weg in Indonesië gebeurd was.’

‘In Nederland was niet veel aandacht voor wat in Indonesië gebeurd was’

Schoenen ruilen voor een vet konijn

Schoenen ruilen voor een vet konijn

Wat als het oorlog is? Kun je dan nog wel voetballen? Gaan de trainingen door? En de wedstrijden?

AFGELAST

Als nazi-Duitsland Nederland in mei 1940 binnenvalt, worden alle sportwedstrijden in het land meteen afgelast. Maar al snel gaat het gewone leven toch weer door. De wedstrijden beginnen weer. Veel mensen vinden het wel fijn, die afleiding. Alleen de wedstrijden van het Nederlands elftal zijn voorbij.

De onderduikers in Tungelroy spelen een potje voetbal.

ONDERDUIKERS Sportclubs moeten zich aan de regels van de nazi’s houden. Dus mogen Joden vanaf 1941 geen lid meer zijn van een sportclub. Steeds meer mensen duiken onder om aan de nazi’s te ontkomen. In het dorp Tungelroy in Limburg zitten zo’n 40 onderduikers. Om zich niet te vervelen gaan ze stiekem voetballen in het bos. En ze richten een eigen club op, die nog steeds bestaat!

WIST JE DAT... ...alleen jongens in die tijd op voetbal mochten? Meisjes kunnen pas vanaf 1971 lid worden van een voetbalclub.

LAATSTE WEDSTRIJD

Op 3 september 1944 wordt de laatste voetbalwedstrijd in oorlogstijd gespeeld. Overal in Nederland is er honger, chaos en een tekort aan brandstof. Bijna geen enkel elftal is nog compleet en clubhuizen en velden zijn vernield. En door de avondklok zijn uitwedstrijden onmogelijk.

Bijna geen enkel elftal is nog compleet Bijna geen enkel elftal is nog compleet

RUILEN

Als de Hongerwinter uitbreekt, proberen mensen alles wat maar een beetje waarde heeft te ruilen voor eten of brandstof. Dus ook voetbalspullen. Er zijn toch geen wedstrijden meer en de clubs zijn dicht. In de krant staan veel advertenties waarin voetbalschoenen worden aangeboden. Maar wie zou die dan nog willen hebben?

HERDENKEN

In totaal zijn er waarschijnlijk 5.000 spelers, scheidsrechters en andere clubleden omgekomen of vermoord in de Tweede Wereldoorlog. In 1949 heeft de KNVB een monument voor hen opgericht. Elk jaar op 4 mei is er een Nationale Sportherdenking voor alle omgekomen Nederlandse sporters.

WIM ANDERIESEN

Geboren: 2 SEPTEMBER 1931

Club: AJAX, AMSTERDAM

WOPDRACHT

im is 9 jaar oud als de oorlog uitbreekt. Hij speelt tijdens de oorlog bij het jeugdelftal van Ajax. Op 7 mei 1945 is Wim op de Dam in Amsterdam om de bevrijding te vieren. Maar opeens schieten achtergebleven Duitse soldaten vanuit een gebouw op de menigte. Wim wordt in zijn rug geraakt. Hij verschuilt zich achter een lantaarnpaal en wordt uiteindelijk naar het ziekenhuis gebracht. Wim moet een halfjaar lang op zijn buik liggen. Gelukkig herstelt hij en kan hij weer voetballen. Hij wordt zelfs prof en speelt 159 wedstrijden voor Ajax.

Zit jij bij een voetbalclub? Of ben je fan van een grote club? Ga naar voetbalmonument.nl en zoek jouw club, woonplaats of provincie op. Wat voor informatie kun je vinden?

VUL IN Naam club:

Opgericht in: Dit weet ik over de gebeurtenissen in de oorlog bij mijn club:

Benny en zijn vader voetballen vaak op straat

Benny en zijn vader voetballen vaak op straat

VUL IN

Kun jij een manier bedenken om de slachtoffers te herdenken?

BENNY BLOCK

Geboren: 25 OKTOBER 1932

Club: BE QUICK, HAREN

Benjamin (Benny) Block wordt geboren in Amsterdam, in een Joodse familie. Vlak voor het uitbreken van de oorlog verhuist zijn familie naar Haren. Benny en zijn vader voetballen vaak op straat. Benny gaat spelen bij voetbalclub Be Quick. Zijn vader is daar keeper en jeugdtrainer. Maar door de anti-Joodse maatregelen moeten ze stoppen. Benny’s vader wordt op het eerste transport van Westerbork naar Auschwitz gezet en vermoord. Benny en de rest van het gezin worden een paar maanden later ook opgepakt. Benny gaat met een trein vol kinderen naar het concentratiekamp Sobibor. Drie dagen later, op 11 juni 1943, wordt Benny daar vermoord. Hij is dan 10 jaar oud.

Benny’s voetbalteam

Benny met zijn vader

OORLOG OVERZEE

De Nederlandse koloniën tijdens de oorlog

Suriname en de voormalige Nederlandse Antillen worden niet bezet door de nazi’s. Toch spelen ze een belangrijke rol in de oorlog.

SURINAME

NEDERLANDS-INDIË

Nederland is in de Tweede Wereldoorlog groter dan nu. In 1940 horen Indonesië, Suriname en zes Caribische eilanden ook bij het Koninkrijk der Nederlanden.

Lees op denkboek.nl/ oorlogoverzee wat er in de Tweede Wereldoorlog op de Caribische eilanden en in Suriname gebeurde.

OLIE EN ALUMINIUM

Olie uit het Caribisch gebied is heel belangrijk voor de geallieerden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zonder olie kunnen tanks niet rijden en vliegtuigen niet vliegen. Op Aruba en Curaçao wordt daarom zo veel mogelijk olie geproduceerd. Amerikaanse soldaten komen naar de eilanden om de olie-installaties te beschermen. Suriname levert aluminium, waar gevechtsvliegtuigen van worden gemaakt.

SABA SINT EUSTATIUS ARUBA CURAÇAO BONAIRE

SINT MAARTEN

NEDERLAND

WARME TRUIEN BREIEN

De bewoners van de Caribische eilanden leven heel erg mee met de mensen

in het bezette Nederland. Er wordt van alles gedaan om te helpen: geld in-

zamelen, warme truien breien, flessendopjes sparen (omdat de geallieerden

het tin konden gebruiken). De burgemeester van Zutphen schrijft: ‘Het is te

mooi om waar te zijn. En dat alles is een geschenk van ver weg wonende, on-

bekende Nederlanders.’ Sommige mensen melden zich vrijwillig als soldaat.

Duitse duikboten proberen met torpedo’s de schepen tegen te houden die de olie naar Europa vervoeren. Deze torpedo is niet ontploft. Hij ligt op het strand van Aruba.

De bewoners van de Caribische eilanden leven heel erg mee met Nederland

ZOEK OP

Wat deden de bewoners van de Caribische eilanden nog meer om Nederland te helpen? Ga naar denkboek.nl/oorlogoverzee en schrijf drie dingen op.

Chris Engels, oprichter SANOC (Steun aan Nederlandse Oorlogsslachtoffers Curaçao)

‘Toen ik zelf geld ging ophalen, wilde ik hier en daar een al te armoedig hutje overslaan, maar de mensen kwamen naar buiten en zeiden: “Dokter, ben ik niet goed genoeg om iets te geven voor die arme Hollanders?”’

VUL IN Wat kun jij vanuit hier doen om mensen in een oorlogsgebied te helpen? Bedenk samen zo veel mogelijk ideeën. Schrijf ze op.

Vechten tegen onrecht

Het leven van ANTON DE KOM

Anton de Kom was een Surinaamse schrijver. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat hij in Nederland in het verzet. Dit is zijn verhaal.

Anton de Kom wordt op 22 februari 1898 geboren in Paramaribo, Suriname. Zijn vader is boer en goudzoeker. Zijn moeder heeft een winkel.

Suriname is in 1940 een kolonie van Nederland. Nederland is er de baas. Eeuwenlang moesten honderdduizenden tot slaaf gemaakten werken op plantages. Mannen, vrouwen en kinderen moesten bijvoorbeeld katoen of suiker verbouwen op het land. Dat was erg zwaar werk.

Meester, wanneer leren we eindelijk eens over de geschiedenis van Suriname?

We horen bij Nederland, dus we gaan het hebben over Michiel de Ruijter en andere Nederlandse helden.

De vader van Anton, Adolf de Kom, was op zo’n plantage in slavernij geboren. Eén jaar na zijn geboorte, in 1863, wordt de slavernij afgeschaft.

Maar hoe zit het dan met de Surinaamse helden?

Anton de Kom hoort van zijn familie veel verschrikkelijke verhalen over de slavernij. Maar op school leert hij er niets over. Alsof al die ellende niet gebeurd is.

Op school mogen de leerlingen alleen maar Nederlands spreken. Als kinderen toch Surinaams praten met elkaar, moeten ze honderd strafregels schrijven!

Hoe meer Anton thuis hoort over de geschiedenis van Suriname en de slavernij, hoe nieuwgieriger hij wordt.

Anton maakt zijn school af en gaat aan het werk als boekhouder. Maar zwarte mensen verdienen in die tijd in Suriname veel minder dan witte mensen.

Ik neem ontslag, dit kan zo niet!

Tante, waar komt mijn achternaam vandaan?

hoe was het om in slavernij te leven?

Hij vertrekt naar Nederland en komt aan in de herfst van 1920.

Hopelijk krijg ik hier meer kansen dan in Suriname...

Anton vindt werk bij een handelaar in koffie en thee. In 1926 ontmoet hij Nel. Ze trouwen en ze krijgen vier kinderen: Ad, Cees, Ton en Judith.

In Nederland weet bijna niemand iets over Suriname en de geschiedenis van dat land. Daarom gaat Anton erover schrijven en vertellen.

In 1933 gaan Anton en zijn gezin terug naar Suriname omdat zijn moeder ziek is. Daar helpt hij arme mensen op te komen voor hun rechten.

Anton krijgt steeds meer invloed. De regering van die tijd is bang voor opstand in Suriname. Anton wordt gevangengezet en terug naar Nederland gestuurd.

Vaarwel Suriname!

Eindelijk een boek over Suriname dat geschreven is door een Surinamer!

Het boek is een protest tegen de slavernij en tegen onrecht en ongelijkheid tussen witte en zwarte mensen.

Nederland geeft zich over en de nazi’s worden de baas. Het boek van Anton wordt verboden.

Op 10 mei 1940 wordt het gezin De Kom wakker van geluid van vliegtuigen.

Terug in Nederland kan Anton geen baan vinden. Er is in die tijd veel werkloosheid. Hij schrijft het boek Wij slaven van Suriname over slavernij in Suriname. In 1934 wordt het boek gedrukt.

Nazi-Duitsland is Nederland binnengevallen. Het gezin schuilt een paar dagen in de gangkast.

Anton wil schrijven over de oorlog, maar dat mag niet van de nazi’s. Daarom gaat hij voor een verzetkrant schrijven: De Vonk. Zijn gezin weet van niets.

Op 7 augustus 1944 komt Anton niet thuis. Midden in de nacht schrikt iedereen wakker.

Doe open!

Huiszoeking!

Uw man is gearresteerd. Als u ons niet vertelt waar de wapens zijn, schieten we hem dood!

Ben jij Anton de Kom? Je bent gearresteerd!

Anton is verraden en is de dag ervoor op straat opgepakt.

De nazi’s sturen Anton naar meerdere concentratiekampen in nazi-Duitsland. Daar moet hij heel zwaar werk doen. Hij wordt ziek en overlijdt in april 1945, vlak voor de bevrijding.

Anton wordt opgesloten in ‘het Oranjehotel’, de gevangenis in Scheveningen. Daarna moet hij naar Kamp Vught.

Zijn gezin weet nog niet dat Anton dood is. Elke dag zit Nel bij het raam en kijkt of hij de straat in komt lopen.

Na de bevrijding wil de familie weten wat er met Anton gebeurd is.

Lang is het stil. In 1960 krijgt Nel opeens bericht. Het lichaam van Anton is gevonden. Hij wordt naar Nederland teruggebracht en krijgt een eregraf in Loenen.

Waaris AntondeKom?

Van mensen die terugkomen uit de kampen, hoort Nel dat Anton in Duitsland gevangenzat en daar gestorven is. Maar officieel bewijs is er niet.

Het duurt lang voordat het verhaal van Anton de Kom echt bekend wordt. Pas in 2020 wordt zijn boek echt populair. Nu zijn er straten naar hem vernoemd en standbeelden opgericht. Ook heeft de Nederlandse regering excuses gemaakt aan zijn familie.

Op 4 mei 2023 legt zijn dochter Judith een krans voor hem tijdens de Nationale Herdenking op de Dam in Amsterdam.

Vecht jij voor je recht?

Wat kun je doen tegen ONRECHT?

Wat doe je als je ziet dat andere mensen onrecht wordt aangedaan? Er zijn mensen die wegkijken. Maar er zijn ook mensen die in actie komen, zoals Anton de Kom deed.

Verzet hoeft niet altijd groot en heldhaftig te zijn. Het kan ook iets kleins zijn, bijvoorbeeld ergens iets van zeggen.

PRAAT EROVER

Kies om de beurt een uitspraak. Degene die kiest, geeft als eerste zijn mening. Daarna moet de ander antwoord geven. Als je allebei hebt gepraat, streep je de stelling door. Wissel daarna om. Iedereen mag zelf ook een stelling bedenken.

Opkomen voor anderen is belangrijker dan je eigen veiligheid.

Je mag geweld gebruiken tegen onrecht.

Als je wegkijkt voor onrecht, ben je ook schuldig.

De waarheid vertellen is belangrijker dan je eigen veiligheid.

Je verzetten is makkelijker dan het klinkt.

Je eigen familie beschermen is belangrijker dan opkomen voor vreemden.

Wat als je moet kiezen?

Tijdens de oorlog komen mensen voor moeilijke keuzes te staan: doe je wat de nazi’s zeggen, kom je in verzet of maak je er maar het beste van? Wat mensen kiezen, hangt af van hun situatie. Lees de verhalen over keuzes maken in oorlogstijd. Kleur daarna de balk. Wat denk jij: was dit aanpassen, verzetten of collaboreren? Of een combinatie?

AANPASSEN

Je gedragen zoals de Duitse bezetter wilde.

VERZETTEN

Tegen de Duitse bezetter in opstand komen.

COLLABOREREN

Met de Duitse bezetter samenwerken.

In het Verzetsmuseum

Junior zie je verhalen van vier kinderen die de oorlog elk op een andere manier meemaakten.

Meer weten over keuzes maken in oorlogstijd?

Lees dan de Uitklapper op denkboek.nl/keuzes-maken.

Janny Brilleslijper

Janny komt uit een Joods gezin. Voor de oorlog woont ze in Amsterdam. In 1943 duikt de familie onder. Maar ze besluiten ook anderen te helpen met het vinden van een onderduikplek.

KLEUR KIEZEN

Welke keuze(s) maakt Janny?

Kleur de balk in.

Aanpassen | Verzetten | Collaboreren

Leg uit waarom je de balk zo hebt ingekleurd.

Miep Oranje

Miep gaat tijdens de oorlog bij het verzet. In 1943 wordt ze gearresteerd door de nazi’s. Ze dreigen haar familie ook op te pakken. Daarom verraadt Miep namen van heel veel verzetsmensen. Die worden opgepakt en soms zelfs vermoord.

Jack de Zwart

De vader van Jack wil niet werken voor de Duitsers. Daardoor is hij werkloos. De moeder van Jack is woedend. Ze zegt: ‘Iedereen werkt toch voor de Duitsers, alleen jij niet.’ Zijn vader besluit dan om het toch te doen. Later krijgt hij daar spijt van.

KLEUR KIEZEN

Welke keuze(s) maakt Miep?

Kleur de balk in.

Aanpassen | Verzetten | Collaboreren

Leg uit waarom je de balk zo hebt ingekleurd.

Herman Wijnne

Herman woont met zijn gezin in Amsterdam.

Op 26 mei 1943 is er tegenover zijn huis een razzia. Hij ziet hoe 30 Joodse mensen opgepakt worden door de nazi’s. Hij maakt een foto. Stiekem, want het fotograferen van razzia’s is verboden.

KLEUR KIEZEN

Welke keuze(s) maakt de vader van Jack?

Kleur de balk in.

Aanpassen | Verzetten | Collaboreren

Leg uit waarom je de balk zo hebt ingekleurd.

KLEUR KIEZEN

Welke keuze(s) maakt Herman? Kleur de balk in.

Aanpassen | Verzetten | Collaboreren

Leg uit waarom je de balk zo hebt ingekleurd.

Is niets doen ook een keuze?

Heb je altijd een keuze? Wanneer wel of niet?

Is onderduiken ook verzet?

HONGERWINTER

In de winter van 1944-1945 is ZuidNederland bevrijd, maar de rest van Nederland nog niet. Vooral in West-Nederland is er te weinig eten en brandstof. De winter is erg koud. Mensen doen er alles aan om toch aan voedsel te komen.

DE HONGERWINTER IN CIJFERS

• 50.000 kinderen die al maanden veel te weinig eten hebben gekregen, worden geëvacueerd , ze worden ‘bleekneusjes’ genoemd

• 25.000 mensen sterven in de Hongerwinter

• 2000-2500 kilocalorieën heeft een volwassene per dag nodig

• 400 kilocalorieën eet een volwassene dagelijks tijdens de Hongerwinter

• 2,3 graden was het gemiddeld tijdens de strenge winter van 1944-1945

KLEUREN

Kleur op de kaart waar er Hongerwinter was in Nederland. Waar woon jij? Teken daar een huisje. Was de Hongerwinter hier ook?

HULP UIT DE LUCHT

In april 1945 geven de Duitsers toestemming aan Engelse en Amerikaanse vliegtuigen om voedselpakketten uit te gooien boven het westen van Nederland. Deze pakketten hebben veel mensen het leven gered.

Gedropte zakken met voedsel worden opgehaald.

Foto uit april 1945

Bekijk eerst op denkboek.nl/ hongerwinter de Uitklapper over dit thema. Maak daarna de opdrachten.

WAT ZAT ERIN?

Wat zat er in de voedsel- pakketten? Kruis dit aan.

‘ Ik had altijd een vork en een lepel bij me. Ik ging langs hotels in de stad om te “ kijken” of de koks nog wat te eten voor me hadden.’

Pieter Arts woont als 8-jarige in Amsterdam tijdens de Hongerwinter.

Hongerige kinderen krijgen soep in de gaarkeuken van een kerk.

Foto uit maart 1945

OP ZOEK NAAR ETEN

Wat deden mensen om aan eten te komen? Schrijf het op.

Bevrijding

Nederland wordt niet in één keer bevrijd.

Militairen uit Polen, Canada, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten vechten tegen de nazi’s. Dat kost veel tijd, en er komen veel mensen bij om.

Lees deze krantenkoppen over de tijd van de bevrijding en bekijk de Uitklapper op denkboek.nl/ bevrijding. Vul de lege plekken in en trek een lijn van het bericht naar de tijdlijn.

Half miljoen geallieerde soldaten steken rivier over.

offensief begonnen!

12 SEPTEMBER 1944

2 OKTOBER 1944

8 FEBRUARI 1945

18 APRIL 1945

5 MEI 1945

Wil je nog meer weten over de bevrijding? Ga naar denkboek.nl/bevrijding en bekijk de Uitklapper.

Vlaggen in het centrum van Purmerend op 5 mei 1945.

BEKIJK DE TIJDLIJN

Wanneer begint de bevrijding? En wanneer is heel Nederland vrij? Hoe lang duurde de bevrijding van Nederland dus in totaal?

ZOEK OP

Wanneer werd jouw dorp of stad bevrijd? Wat gebeurde er? Zoek op internet en schrijf het op.

Leven met OORLOG

Als een oorlog stopt, is niet alles ineens voorbij. Mensen moeten verder leven met wat er is gebeurd. Er zijn mensen die nu nog elke dag denken aan wat ze hebben meegemaakt. En nog steeds zoeken mensen naar een antwoord op de vraag wat er precies gebeurd is met familieleden die vermist of vermoord zijn. Het verdriet houdt nooit op.

GEEN GRAF

‘In 1944 werden er 659 mannen uit Putten opgepakt door de Duitse bezetter. Een van die mannen was mijn vader. Ze werden naar kamp Amersfoort gebracht, en van daar naar concentratiekamp Neuengamme, in nazi-Duitsland. Mijn vader heeft dat niet overleefd. Er is geen graf voor mijn vader.’

De vader van Gerrit van der Poll was een van de 552 mannen uit Putten die nooit meer terugkwamen.

GEEN BEGRIP

‘Ik kreeg te horen dat ik van geluk mocht spreken dat ik de Hongerwinter niet had meegemaakt. Iemand vroeg of we in Auschwitz op zondag weleens visite kregen!’

Rita overleefde meerdere concentratiekampen. Toen ze in 1945 terugkwam in Amsterdam was er weinig aandacht voor wat ze had meegemaakt.

Kinderen gaan rozen leggen bij het monument in Putten.

NSB-VADER

‘Toen de oorlog uitbrak, was ik twee jaar. Ik wist niet dat mijn vader lid was van de NSB. Van de kinderen op school mocht ik nooit meedoen, ik wist niet waarom. Ik voelde me erg eenzaam. Toen de oorlog voorbij was, werd mijn vader gevangengezet. Op school zette de juffrouw mij altijd alleen achter in de klas. Pas toen ik zelf kinderen had, durfde ik over het verleden van mijn vader te praten.’

De vader van Jeanne Staal was lid van de NSB. Hij werkte samen met de Duitse bezetter.

Bekijk het filmpje van Jeanne op denkboek.nl/jonginoorlog.

Omdat het in Indonesië te gevaarlijk was op straat, moesten de Nederlanders in de kampen blijven na de bevrijding.

NIET SLAPEN

‘Ik was twaalf jaar toen de Japanners zich overgaven. De Tweede Wereldoorlog was voorbij, maar daarna was er veel geweld. Het was nog erger dan toen de Japanners de baas waren. Ik kan nog steeds niet slapen in het donker. Dan zie ik de beelden weer voor me.’

PRAAT EROVER

Kies om de beurt een vraag. Degene die kiest, geeft als eerste zijn mening. Daarna moet de ander antwoord geven. Is de vraag beantwoord, dan vink je die af. Wissel daarna om. Iedereen mag ook zelf een vraag bedenken.

Kun je ooit nog echt gelukkig worden als je een oorlog hebt meegemaakt?

Zijn kinderen verantwoordelijk voor de daden van hun ouders?

Kun je iemand herdenken die geen graf heeft?

Hoe begin je opnieuw als je niets meer hebt?

Helena maakte als Nederlands meisje de oorlog in Indonesië mee én de tijd na het vertrek van de Japanners. In die periode was er veel geweld tussen verschillende groepen die vochten om de macht in Indonesië.

Dit is de Dam in Amsterdam. Het is 4 mei, een paar minuten over acht.

De koning en koningin Erehaag van veteranen en militairen.

Minister-president

De koning en koningin leggen een krans voor oorlogsslachtoffers.alle

Op de Dam staat een groot oorlogsmonument. Misschien ken je het wel.

dleiding

2

dleiding DENKEN

In Nederland zijn het hele jaar door herdenkingen van oorlogsslachtoffers en gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we alle slachtoffers samen. Wat is herdenken en hoe doe je dat precies?

Wat gebeurt er precies op de Dam op 4 mei?

Wie leggen de kransen?

Hoe klinkt de taptoe?

Wat is de tekst van het Wilhelmus? Wie zijn erbij?

Hoe gaan de voorbereidingen?

Ga naar denkboek.nl/kijkwijzer.

Er worden kransen gelegd voor elke groep slachtoffers:

• VERZET

• VERVOLGDEN

• BURGERSLACHTOFFERS NEDERLAND

• BURGERSLACHTOFFERS AZIË

• MILITAIREN EN KOOPVAARDIJPERSONEEL

1940-1945

Meer dan 260.000 slachtoffers in het Koninkrijk der Nederlanden

WAT IS HERDENKEN?

Herdenken betekent op een plechtige manier stilstaan bij een overleden persoon of een gebeurtenis uit het verleden. Vaak komen mensen samen om te herdenken. Bij herdenken horen rituelen, zoals even stil zijn, een kaarsje opsteken of bloemen leggen.

WIE HERDENKEN WE?

Tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei herdenken we alle oorlogsslachtoffers uit het Koninkrijk der Nederlanden. Dat zijn mensen die zijn omgekomen of vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog, of in oorlogen en vredesoperaties daarna.

WAAROM HERDENKEN WE?

We herdenken elk jaar op 4 mei om alle oorlogsslachtoffers en wat er is gebeurd nooit te vergeten. We herdenken om respect te tonen aan slachtoffers en hun families. We staan ook stil bij de vrijheid die wij in Nederland hebben en hoe fijn dat is.

Op 4 mei is ook de Nationale Kinderherdenking in Madurodam.

Ritueel • Plechtige handeling waarbij je bepaalde dingen in een vaste volgorde doet.

HOE HERDENK JE

OP 4 MEI? Een stappenplan:

1 Ga met school of je ouders naar een oorlogsmonument of zet de televisie aan.

2 Luister naar de sprekers.

3 Wacht op het signaal van de taptoe.

4 Wees 2 minuten stil.

5 Zing mee met het Wilhelmus.

6 Kijk naar de kransen of bloemen die worden gelegd. Of leg zelf een krans of bloem bij een monument.

TAPTOE

Op 4 mei om 19.59 uur speelt een trompettist het taptoe-signaal. Vroeger riepen legercommandanten aan het einde van de dag ‘Tap toe!’. Dat is kort voor ‘Doe de biertap dicht en ga naar bed, de dag is voorbij’. Nu hoor je deze muziek bij herdenkingen en begrafenissen.

DIT NEEM IK MEE NAAR EEN HERDENKING kaars bloem gedicht

hoed iets anders

WAAR HERDENKEN WE?

Op 4 mei vinden overal in het land herdenkingen plaats. Die herdenkingen zijn vaak bij een oorlogsmonument. In bijna elke stad of dorp is wel een oorlogsmonument te vinden.

Kun je beter bij een monument herdenken dan thuis?

Ja Nee, want:

WANNEER HERDENKEN WE?

We herdenken niet alleen op 4 mei. Ook op andere momenten in het jaar worden er gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog herdacht.

Zoek op internet. Schrijf twee andere herdenkingen op.

Ik vind het heel belangrijk om stil te zijn om 20.00 uur. Jij bent toch ook stil?

Je kunt met je school ook een oorlogsmonument adopteren! Willen jullie dat? Kijk dan op 4en5mei.nl/adopteer. Organiseer een herdenking met je klas bij het monument. Hoe zou jullie herdenking eruitzien?

Hier leggen kinderen tijdens de Nationale Holocaust Herdenking bloemen bij het Auschwitz-monument in Amsterdam.

hele jaar door zijn er herdenkingen bij monumenten. Bijvoorbeeld op 15 augustus bij het Indisch Monument in Den Haag.

Teken of plak hier plaatjes van dingen die volgens jou bij herdenken horen. Of maak een woordwolk.

Het

Wie herdenken zij?

‘MIJN FAMILIELEDEN ZIJN VERMOORD’

Ik ken ze niet, maar het was wel familie

‘Op dit monument staan namen van mijn familie. Ze zijn allemaal vermoord in de oorlog. Ik ken ze niet, maar het was wel familie. Dat vind ik best een gek idee. Ik ken alleen mijn overgrootoma, ik ben naar haar vernoemd. Ze was puber tijdens de oorlog. Ze zat ondergedoken, maar is later opgepakt en naar een kamp gestuurd. Gelukkig heeft ze het overleefd.

PRATEN

Thuis praten we er niet zo veel over. Mijn moeder vindt het te heftig. Met mijn vader heb ik het er soms over. Op 4 mei gaan we wel altijd bij een monument herdenken. Tijdens de 2 minuten stilte dacht ik de laatste keer aan mijn overgrootoma. Ik kreeg ineens weer allerlei herinneringen. Ik dacht aan wat ze heeft meegemaakt tijdens de oorlog. Ze had weinig te eten en mocht niet douchen. Daar werd ik wel verdrietig van.

NIET VERGETEN

Holocaust Namenmonument, Amsterdam

Op Joodsmonument.nl kun je de namen van alle Joodse slachtoffers lezen.

Ik vind het belangrijk om de oorlog te herdenken. Je kunt het verleden niet veranderen, maar je mag het niet vergeten. Het mag in de toekomst nooit meer gebeuren.’

Bloeme, 11jaar

BURGEMEESTER IN HET VERZET

‘Mijn overgrootopa Jacques Luske was tijdens de oorlog burgemeester van Bergharen en Horssen. Hij regelde onderduikplekken in de buurt. Dit vind ik erg dapper van hem, want hij wist welke straffen de nazi’s daarvoor hadden. Hij werd verraden en overleed in een concentratiekamp.

VERDRIET

Mijn opa Onno was toen nog klein. Hij heeft zijn vader nooit echt gekend. Daar heeft hij nog steeds verdriet van. Met mijn opa praat ik veel over de oorlog. Oorlog brengt het beste en het slechtste in mensen naar boven.

JARIG

Dit monument voor mijn overgrootopa staat in Horssen. Op 4 mei ga ik hier samen met mijn familie naartoe. Extra bijzonder is dat ik dan ook jarig ben. Maar ik vind de herdenking belangrijker dan mijn verjaardag vieren. Dit verhaal mag niet vergeten worden.’

WAT? Het monument bestaat uit een deuropening zonder deur. Het staat voor de gastvrijheid van het dorp.

Mijn overgrootopa was erg dapper

Simon,11jaar, metzijnopa Onno

Zoek nog twee mensen op die in verzet kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wat is hun verhaal?

Monument voor Jacques Luske, Horssen

Het is een wonder dat hij het heeft overleefd

EEN SPOORLIJN DOOR DE JUNGLE

Bekijk en lees meer op denkboek.nl/ drie-verhalen-uitnederlands-indie.

12Milou, jaar

Birma-Siam en Pakan Baroe Spoorwegen monument, Arnhem

‘Dit is het monument voor mensen die zijn omgekomen bij het bouwen van de spoorlijn tussen Birma en Siam, nu Myanmar en Thailand. Die ging dwars door het oerwoud heen. Het Japanse leger haalde gevangenen uit Indonesië om dit zware werk te doen, zoals mijn opa. Hij kreeg bijna geen eten. Hij kreeg tropische ziektes, zoals malaria. Het is een wonder dat hij het heeft overleefd.

KRANS AANGEVEN

Elk jaar ben ik met mijn familie bij de herdenking van deze gebeurtenis. Ik help met het aangeven van de kransen. Het is een verdrietige dag. Maar het is ook fijn om andere mensen te zien die hetzelfde herdenken. Want er zijn niet veel mensen in Nederland die hier iets vanaf weten.

VRAGEN

Op veel plekken in de wereld zijn vreselijke dingen gebeurd. Dat mogen we niet vergeten. Ik heb mijn opa nooit gekend. Ik had veel willen vragen. Zoals: hoe voelde u zich? Want hij heeft er nooit meer over gepraat.’

WAT? Bij de aanleg van de Birma-spoorlijn kwamen bijna 200.000 gevangenen uit Indonesië en Europa om.

GEALLIEERDE BOMMEN OP DE STAD

Er zijn

Noortje: ‘Wij komen uit Nijmegen. Er was hier een groot bombardement. Engelse bommen vielen per ongeluk midden in de stad. Er zijn 800 mensen doodgegaan. Als je nu door een straat loopt, zie je dat sommige gebouwen heel oud zijn en sommige modern. Dat komt daardoor.’

Emme: ‘Deze plaatjes op straat geven aan waar het was.’

Noortje: ‘Als die plaatjes er niet zouden zijn, dan weet over 40 jaar misschien niemand meer wat er in Nijmegen is gebeurd.’

Emme: ‘Wij kunnen het weer aan onze eigen kinderen doorvertellen.’

Noortje: ‘Ik lees veel over de oorlog. Dat komt door mijn vader en opa. Zij weten er veel van en raden mij films en boeken aan.’

Emme: ‘Ik vind het bijzonder dat ik uit een stad kom waar zo veel plekken zijn die te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog.’

Noortje: ‘Als je er dan iets over leest, denk je: “Hier is het echt gebeurd.”’

Emme, 11jaar

800 mensen doodgegaan

Bij het bombardement op Nijmegen werd ook een kleuterschool geraakt. Bekijk op denkboek.nl/ herdenken het verhaal van Jopie.

Noortje, 12jaar

Monument Brandgrens024, Nijmegen

Het is belangrijk dat er kinderen bij zijn

VECHTEN VOOR ONZE VRIJHEID

Rick, 10jaar

Zoek op hoeveel Nederlandse soldaten er in mei 1940 omkwamen.

‘Ik ben kinderburgermeester van Rhenen. Het hoort bij mijn taken om bij activiteiten in de gemeente te zijn. Ook bij de Nationale Militaire Dodenherdenking in mei. Ik ben hier op het Militair Ereveld Grebbeberg. Hier liggen de Nederlandse soldaten die hebben gevochten voor onze vrijheid in mei 1940. De herdenking is heel bijzonder. Er zijn veel belangrijke mensen bij, bijvoorbeeld van het Koninklijk Huis. Het is ook emotioneel. Want je moet er dan weer aan denken.

JONGE SOLDATEN

Samen met de burgemeester leg ik een krans. En van elke school in Rhenen zijn er twee kinderen die bloemen leggen. Het is belangrijk dat kinderen erbij zijn. Want die soldaten waren best jong, echt maar een paar jaar ouder dan wij. Het had ons dus ook kunnen gebeuren.

NORMALE MENSEN

Oorlog is weer dichtbij. Mensen kunnen zich er meer bij voorstellen hoe het is om als soldaat te vechten. Hoe erg dat is. Het zijn normale mensen die ineens iets heel engs moeten doen. Ik zou ook liever thuis op de bank zitten dan het slagveld op rennen.’

Militair Ereveld Grebbeberg, Rhenen

WIE EN WAAR HERDENK JIJ?

Overal in Nederland staan oorlogsmonumenten om ons te herinneren aan de Tweede Wereldoorlog. Staat er ook één in jouw buurt? Of eentje in een stad of dorp dicht bij jou?

1 Zoek een monument in jouw buurt op oorlogsmonumenten.nl.

2 Hoe ziet het monument eruit? Teken het in het ronde vak en trek een lijn naar de juiste plek. Staat het monument al op de tekening? Kies dan een ander monument.

3 Voor wie of wat is het monument?

LET OP! Als je eenmaal weet welk oorlogsmonument in jouw buurt staat, kun je er nooit meer langs lopen of fietsen zonder aan het verhaal van het monument te denken.

Welke rituelen horen bij herdenken? Maak je eigen herdenking op denkboek.nl/herdenken.

Wist je dat je met je school een oorlogsmonument kunt adopteren? Kijk op 4en5mei.nl/adopteer.

HERDENKEN? Hoe denken jullie over:

Hoe eens of oneens ben jij het met de stellingen?

Kleur de balk in. Klaar? Leg jouw boekje naast dat van een klasgenoot. Kijk samen naar jullie antwoorden. Welke zijn anders?

Hoe komt dat?

1 Oorlog herdenken is belangrijker dan vrijheid vieren.

Helemaal oneens

Helemaal eens

2 Je kunt niet herdenken als er nog oorlog op de wereld is.

Helemaal oneens

3 Op 4 mei mag je zelf bepalen aan wie je denkt.

Helemaal oneens

Helemaal eens

Helemaal eens

4 Je kunt een oorlog alleen herdenken als je zelf oorlog hebt meegemaakt.

Helemaal oneens

Helemaal eens

5 Je kunt het beste herdenken bij een monument.

Helemaal oneens

Helemaal eens

6 Je kunt alleen herdenken als je veel weet over wat er gebeurd is.

Helemaal oneens

Helemaal eens

IN HET ECHT

Op veel plekken in Nederland kun je sporen van de Tweede Wereldoorlog in het echt zien. Zoals een V2-raket in het Nationaal Militair Museum Soesterberg. Of verboden krantjes en vervalste voedselbonnen in het Verzetsmuseum.

Zoek de digitale oorlogskaart op en ontdek welke plekken er allemaal zijn. Maak daarna de opdrachten hieronder.

Bij welk museum of welke plek ben jij al geweest?

Ga naar denkboek.nl/ oorlogskaart. Hier kun je alle plekken zien.

In welk van deze kampen zat Anton de Kom gevangen? Lees zijn verhaal op bladzijde 38 t/m 41.

Langs de kust zijn veel bunkers. Eén bunker kun je van binnen bezoeken. Weet jij welke?

‘Ik werd stil toen ik hier was, ik zag een veld vol witte grafstenen.’ Waar zou dit kunnen zijn?

Over welk groot gevecht leer je in het Bevrijdingsmuseum Zeeland?

In Nederland waren vijf kampen. Je kunt er nog drie bezoeken. Welke drie?

Mis jij een plek op de oorlogskaart?

Waar zou je graag nog naartoe willen?

MUSEUM DE BEWOGEN JAREN

‘Je leert hier over de Tweede Wereldoorlog, maar ook veel over Nederlands-Indië.’

OORLOGS-ENVERZETSCENTRUMGRONINGEN ‘Jekunthierheelveel informatievindenuit kranten,dagboeken, foto’senbrieven.’

Ik ben bij de Amerikaanse begraafplaats in Margraten geweest. Daar is een een muur met namen van soldaten die nooit gevonden zijn. Het is een hele bijzondere plek.

Het Oranjehotel in Den Haag is tijdens de oorlog geen hotel. Wat is het wel?

KAMP VUGHT

‘Je loopt rond in een barak en gaat op zoek naar antwoorden, het is een mooi museum.’

NATIONAAL ONDERDUIKMUSEUM AALTEN

‘Ik heb veel geleerd, door de speurtocht zie je het hele museum.’

OORLOGSMUSEUM OVERLOON ‘Auto’s, tanks, vliegtuigen, vracht- wagens, je kunt hier alles zien!’

NATIONAAL MILITAIR MUSEUM SOEST

‘We reden in een jeep en in een rupsvoertuig, dat was heel leuk!’

SCHUILKELDERMUSEUM MAASTRICHT ‘Dit museum ligt onder een woonwijk. Je gaat terug in de tijd en ontdekt hoe het was om in een schuilkelder te zitten.’

Lola (12) en Wieka (12) vluchtten twee jaar geleden uit Oekraïne. Nu zitten ze in groep 8 van basisschool De Bosmark in Dinxperlo. Ze voelen zich hier thuis, maar denken ook nog veel aan de oorlog daar.

Hoe gaat het met de taal?

Wieka: Goed! We hebben het erg snel geleerd.

Lola: Eerst gebruikten we een vertaal-app, maar die hebben we niet meer nodig.

Wieka: Lezen is wel iets lastiger dan de taal spreken.

Lola: Dat vind ik ook. Als je praat gebruik je de woorden die je kent en als je leest kom je soms onbekende woorden tegen.

Wieka: We spreken vier talen: Oekraïens, Russisch, Engels en Nederlands.

Wat doe je graag na schooltijd?

Lola: Dansen. Dat deden we in Oekraïne ook. Wieka en ik zitten bij dezelfde dansschool.

Wieka: In Oekraïne deed ik aan stijldansen, nu doe ik aan hiphop. Dat vind ik leuker.

Denk je vaak aan de oorlog?

Wieka: Ja, maar we weten dat we het niet kunnen veranderen. Mijn opa en oma wonen in Oekraïne. We bellen ze drie keer per week.

Lola: We praten er thuis over en ik volg het nieuws.

Wieka: We zien het ook op het Jeugdjournaal. Een keer zagen we dat er gevochten werd in Cherson, de plaats waar we vandaan komen. Ik schrok daar heel erg van.

Lola: Dat was lastig, want we hadden het zelf nog niet gehoord. Thuis hebben we dan verdriet.

Wieka: De klas reageerde toen heel lief. Ze zeiden bijvoorbeeld dat ze het zielig vonden.

‘We spreken vier talen: Oekraïens, Russisch, Engels en Nederlands’

Zijn scholen in Oekraïne hetzelfde als in Nederland?

Wieka: Nee, mijn school in Oekraïne was heel groot. We hadden wel 1.500 leerlingen.

Lola: De klassen waren ook veel groter. Soms had je wel veertig klasgenoten.

Wieka: In Oekraïne gaan kinderen naar groep 1 als ze 6 jaar zijn. De klassen lopen door tot groep 11. Je bent dus 17 jaar oud als je de school verlaat.

Wat is er anders aan de Nederlandse cultuur?

Lola: Kerst is hier heel belangrijk en in Oekraïne niet.

Wieka: In Oekraïne is nieuwjaar het grootste feest.

Lola: We zetten wel een kerst-

boom op, maar met oud en nieuw.

Wieka: Als jullie oliebollen eten, dan eten wij aardappelsalade.

Lola: Kerst vieren we ook op een andere dag. In Rusland vieren ze kerst op 7 januari, in Oekraïne ook.

Wieka: Maar hier in Nederland vieren we kerst gewoon in december. Want we willen niet meedoen met de Russische feestdagen.

Als de oorlog over is, wil je dan terug naar Oekraïne?

Wieka: Ik zou meteen teruggaan naar Oekraïne, al mijn spullen pakken en dan naar Amerika vertrekken.

Lola: Als de oorlog over vele jaren stopt, dan wil ik ook naar Amerika toe. Mijn tante woont daar en ik hoor er hele leuke verhalen over.

Wieka: In Amerika wil ik mannequin worden, ik wil op de catwalk lopen.

Lola: Ik wil heel graag acteur worden en in films spelen.

Is er nog iets dat jullie graag willen zeggen?

Wieka: Dank je wel aan Nederland.

Lola: We hebben het hier fijn.

Wieka: We krijgen veel hulp: een huis, school, spullen. Echt bedankt.

Deze vraag is eigenlijk heel moeilijk te beantwoorden. Net zoals de vraag wat liefde is, of geluk. Het betekent voor iedereen iets anders. Wel is het zo dat vrijheid altijd bestaat uit dingen die er niet zijn en dingen die er wel zijn.

Wat er NIET moet zijn om je vrij te voelen:

• oorlog

• honger

• armoede

• geweld

• angst

• vul zelf aan:

ALLEBEI

Mensen die zich echt vrij voelen, hebben van allebei een beetje. Ze hebben WEL de ruimte om te kunnen zijn wie ze zijn. En ze worden NIET tegengehouden door bijvoorbeeld oorlog of honger. Voel jij die twee kanten van vrijheid ook? Schrijf op wat jij wel en niet nodig hebt om vrij te zijn.

Wat er WEL moet zijn om je vrij te voelen:

• kunnen zeggen wat je denkt

• kunnen geloven wat je wilt

• kunnen zijn wie je wilt zijn

• vul zelf aan:

Deze jongen Jemen op de puinhopen van zijn huis.

Deze jongen uit Jemen zit op de puinhopen van zijn gebombardeerde huis.

Om vrij te zijn is er GEEN oorlog.

Om vrij te zijn is er GEEN oorlog.

Kinderen geven hun mening bij een demonstratie.

DE VIER BELANGRIJKSTE VRIJHEDEN President Roosevelt van Amerika noemde vier vrijheden die volgens hem het belangrijkste waren. Alle mensen in de wereld zouden deze vrijheden moeten hebben:

1 vrijheid van meningsuiting

2 vrijheid van godsdienst

3 vrij zijn van armoede

4 vrij zijn van angst

Om vrij te zijn is er WEL ruimte nodig om jezelf te zijn.

WELK SOORT VRIJHEID IS HET?

Ook de vier vrijheden kun je verdelen in wat er wel en niet moet zijn om je vrij te voelen. Herken jij ze? Geef elke soort vrijheid van president Roosevelt een eigen kleur.

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat alle mensen op de wereld deze vrijheden ook echt hebben?

Bekijk op wijzijnvrij.org vier verhalen van mensen die niet vrij waren. Welke vragen wil jij aan hen stellen?

VrijheidEEN GESCHIEDENIS

Altijd hebben groepen mensen moeten vechten voor vrijheid. Steeds kwam er een beetje meer vrijheid voor een bepaalde groep.

1863

In 1863 wordt de slavernij afgeschaft in Suriname en het Caribisch gebied. Deze gebeurtenis wordt elk jaar op 1 juli tijdens Keti Koti herdacht.

1873

Het Kinderwetje van Van Houten bepaalt dat kinderen tot 12 jaar niet meer in fabrieken mogen werken. Kinderen zijn vanaf dan vrij om naar school te gaan en te spelen.

Je moet elke dag naar school. Waarom is dat toch vrijheid?

Vrouwenstemrecht. 25 jaar lang hebben vrouwen onder leiding van Aletta Jacobs actie gevoerd voor kiesrecht. In 1919 mogen vrouwen in Nederland eindelijk stemmen.

Waarom is stemrecht vrijheid?

Na 5 jaar oorlog wordt Nederland bevrijd. Inmiddels is hier al 80 jaar geen oorlog meer. Je kunt in vrijheid leven.

Kun je je vrij voelen als je in een oorlog veel ellende hebt meegemaakt?

Aletta Jacobs

vrouwen thuisbleven en voor de kinderen zorgden.

1956

2001

Door een nieuwe wet mogen vrouwen vanaf 1956 blijven werken als ze getrouwd zijn. Ook mogen ze een eigen bankrekening openen. Meisjes zijn nu vrij om elk beroep te kiezen.

Hebben mannen en vrouwen nu evenveel vrijheid?

Nederland is het eerste land ter wereld dat een huwelijk tussen mensen van hetzelfde geslacht toestaat. Je bent nu vrij om te trouwen met wie je wilt.

Mag iemand anders bepalen met wie je trouwt?

Jouw vrijheid!

Welke gebeurtenis uit de tijdlijn is voor jou het belangrijkst? Leg je antwoord uit.

Welke gebeurtenis uit de afgelopen jaren zou volgens jou ook in de tijdlijn moeten?

ben je vrij?

Niet alle kinderen in Nederland zijn even vrij. Wat is belangrijk om je vrij te voelen? Kruis aan en vul in:

Welke gebeurtenis wordt er over tien jaar toegevoegd, denk je?

Naar school gaan

Elke dag drie maaltijden eten Geld om een nieuwe televisie te kopen

Niet meer bang hoeven zijn voor oorlog

Met vrienden spelen Zakgeld krijgen

Op vakantie gaan

Zouden kinderen meer vrijheid moeten krijgen? Ja Nee, want

Geen klusjes in huis hoeven doen Nieuwe kleren kunnen kopen

VRIJHEIDVIEREN

Hoe doe je dat?

Elk jaar op 5 mei vieren we dat Nederland in 1945 bevrijd is. Sinds die tijd leven we in vrijheid. We denken op 5 mei aan wat vrijheid voor ons betekent. Hoe doen we dat?

Sosha

Vrijheid is heel veel dingen. Vrijheid is leven zonder angst. Je niet druk hoeven maken over eten of onderdak. Je veilig voelen. Vrijheid is voor mij ook dat je kunt besluiten om iets te doen, of iets niet te doen. Wat betekent vrijheid voor jou? En waarom is vrijheid niet vanzelfsprekend?

Vrijheid is niet vanzelfsprekend

WAAROM VIEREN WE FEEST?

Nederland was tijdens de Tweede Wereldoorlog 5 jaar lang niet vrij. Nederland was bezet door nazi-Duitsland. Nederlands-Indië was bezet door Japan.

Op 5 mei vieren we dat we in 1945 zijn bevrijd door militairen uit allerlei landen. En dat we al bijna 80 jaar in vrijheid kunnen leven.

WANNEER VIEREN WE FEEST?

Elk jaar op 5 mei. Dit is kort na de oorlog bedacht door mensen uit het verzet. Ze wilden niet op dezelfde dag de doden herdenken en de bevrijding vieren. Dus werden het twee dagen: één dag om de doden te herdenken, op 4 mei. En één dag om te vieren dat we vrij zijn. Dat is op 5 mei. En dat doen we nu nog steeds.

HOE EN WAAR VIEREN WE DAT?

Vrijheid vieren kan op veel manieren:

• Bekijk het aansteken van het Vrijheidsvuur door de minister-president op televisie.

• Zing mee met het 5 mei-concert in Amsterdam.

• Hang de vlag uit!

• Ga met je ouders naar een Bevrijdingsfestival.

• Schuif aan bij een Vrijheidsmaaltijd.

IN JOUW BUURT

Wat gebeurt er bij jou in de buurt op 5 mei? Zoek het op!

Welke vrijheid is voor jou het belangrijkst?

Doe de test denkboek.nl/vrijheidswijzer.op

VRIJHEID? Hoe denken jullie over:

Hoe eens of oneens ben jij het met de stellingen?

Kleur de balk in. Klaar? Leg jouw boekje naast dat van een klasgenoot. Kijk samen naar jullie antwoorden. Welke zijn anders?

Hoe komt dat?

1 Vrijheid kun je alleen vieren als er geen oorlog op de wereld is.

Helemaal oneens

2 Vrijheid vieren is belangrijker dan herdenken.

Helemaal oneens

3 Vrijheid vieren kan alleen op 5 mei.

Helemaal oneens

Helemaal eens

Helemaal eens

Helemaal eens

4 Vrijheid is dat iedereen alles mag zeggen.

Helemaal oneens

Helemaal eens

5 Mensen van nu zijn vrijer dan mensen van vroeger.

Helemaal oneens

Helemaal eens

6 Ik voel me vrij.

Helemaal oneens

Helemaal eens

COLOFON

© UITGAVE

Nationaal Comité 4 en 5 mei

– Amsterdam 2024

isbn 978 90 77294 383

PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE

Hester Wynia

REDACTIE EN ADVIES

Cristan van Emden, Laura

Dekker, Leonie Durlinger, Marije Wilmink

TECHNISCHE EINDREDACTIE

Marije Wilmink

SPECIALE DANK AAN

Sosha Duysker

CONCEPT, TEKST EN REDACTIE

Patsboem! educatief

GRAFISCH ONTWERP

Suzanne Hertogs, Ontwerphaven

ILLUSTRATIES

cover, pag. 8 t/m 13, 38 t/m 42

Karida van Bochove

DRUKWERK

PrintSupport4U

Dit drukwerk is zeer milieuvriendelijk vervaardigd.

BEELD

Cover en portretten kinderen: Wiebke Wilting.

ANP Foundation: Bernt van Dongen, Erik van ’t Woud, Jerry Lampen, Jörgen Caris / Hollandse Hoogte, KCNA / HANDOUT, Koen van Weel, Michiel

Wijnbergh fotografie, Phil Nijhuis, Raymon van Flymen | Arjan de Jager | Beeldbank WO2 – NIOD | Chris Booms | Collectie Bibliotheek der Rijksuniversiteit Groningen | Collectie Joods Historisch Museum | Collectie

Nederlands Fotomuseum: Hans Sibbelee

| Collectie Nationaal Monument Kamp

Vught | Collectie Stadsarchief Rotterdam, catalogusnr: 1977-3206 | Collectie

Vereniging Historisch Purmerend: Dirk Bakker | Erfgoed Tungelroy | Familiearchief J.M.L. Maduro | Groninger

Archieven/OVCG: Bosscher | Hans

Wolf | Holland Lucht Foto: Bram van de Biezen | Joods Cultureel Kwartier, Joods Monument | Lieke Romeijn | Marc Ferrez / Gilberto Ferrez Collection / Instituto Moreira Salles | Nationaal archief / Collectie Spaarnestad / Het Leven / Kees Hofker | Nationaal Comité 4 en 5 mei: Ben Houdijk, Ilvy Njiokiktjien, Marco de Swart | Noske, J.D. / Anefo | Persbureau

SK-Media | RVD: Arenda Oomen | Shutterstock | United States Holocaust

Memorial Museum: Tswi Herschel | Verzetsmuseum Gouda: Diederik Schierbergen l Yad Vashem.

MET DANK AAN

Mirjam Weitzner-Smuk, Bert Vos, Story2tell Mediaproducties, Rob Brandes, Cecile Post, Dianne Huisman, Lola, Wieka, Heleen Smit-Scheffener, Yanouh, Cathelijne, Bloeme, familie Luske, Simon Onno, Milou, Emme, Noortje, Rick, Daniël, Jurryt van de Vooren, familie de Kom, Anton De Kom Stichting.

DISCLAIMER

Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de rechthebbenden volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degene die desondanks meent rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht om contact op te nemen.

Nationaal Comité 4 en 5 mei Nieuwe Prinsengracht 89 1018 VR Amsterdam

educatie@4en5mei.nl 4en5mei.nl denkboek.nl

Oorlogswoordenlijst

Ariërverklaring • Formulier dat ambtenaren (juffen, meesters, agenten, verpleegsters, enzovoort) moesten invullen. De nazi’s wisten daardoor precies wie Joods was en wie niet.

Antisemitisme • Het discrimineren van Joden.

Concentratiekamp • Plaats waar mensen gevangen zitten.

Deportatie • Iemand naar een werkkamp of concentratiekamp brengen.

Evacueren • Mensen naar een veiliger plek brengen.

Gaarkeuken • Plek waar je tijdens de oorlog goedkope maaltijden kon eten.

Geallieerden • De landen die samen vochten tegen nazi-Duitsland, Italië en Japan.

Holocaust • De massale moord op Joden in de Tweede Wereldoorlog.

Kolonie • Een land dat door een ander land veroverd is en bestuurd wordt.

Nazi’ s • Afkorting van nationaalsocialisten. Zo noemden de volgelingen van Hitler zichzelf.

NSB • Nationaalsocialistische Beweging. Een politieke partij van Nederlanders die het met Hitler eens waren.

Onderduiken • Tijdens de Tweede Wereldoorlog verstopten mensen zich, in de hoop dat de nazi’s hen niet zouden vinden.

Persoonsbewijs • Identiteitskaart die iedereen in Nederland moest hebben tijdens de Duitse bezetting.

Radio Oranje • Radioprogramma van de Nederlandse regering vanuit Engeland. Het was verboden om ernaar te luisteren.

Razzia • Jacht op mensen door het leger of de politie.

Roma en Sinti • Groepen mensen die vroeger rondreisden. Ze wonen overal in Europa, ook in Nederland. Ze hebben hun eigen taal en cultuur.

Sjabbat • De Joodse rustdag, van vrijdagavond tot zaterdagavond. Er horen rituelen bij.

Torpedo • Bom die vanuit een boot, onderzeeër of vliegtuig wordt afgeschoten.

Vernietigingskamp • Concentratiekamp waar mensen werden vermoord.

Veteraan • Iemand die als militair in een oorlog heeft gevochten of op (vredes)operatie is geweest.

Vredesoperatie • Militaire actie in een gebied waar een gewapend conflict is, om de vrede te herstellen.

meer op de website -->

DENKBOEK.NL Ontdek

Maak je eigen herdenking, doe een quiz over vrijheid en lees en bekijk nog meer over de Tweede Wereldoorlog in de Uitklappers.