4 en 5 mei HER-
VRIJ-
BE-
AAN-
DENK BOEK DOCENTENHANDLEIDING
2017
DENKBOEK
Wat fijn dat u v!r uw klas het 4 en 5 mei Denkboek h"ft besteld! We zijn trots dat we elk jaar ruim 200.000 kinderen kennis kunnen laten maken met de tradities en verhalen rondom herdenken, vieren en herinneren. Met het 4 en 5 mei Denkboek daagt het comité kinderen op diverse manieren uit na te denken over de Tweede Wereldoorlog, herdenken en vieren, vrijheid en democratie. Ze onderzoeken wat deze thema’s voor hen betekenen en hoe gebeurtenissen uit het verleden nu relevant voor ze zijn. Ik hoop dat u met het 4 en 5 mei Denkboek het belang van herdenken en vieren doorgeeft aan de toekomstige generatie. — Jan van Kooten, directeur Nationaal Comité 4 en 5 mei
SAMEN UITPAKKEN! Op maandag 3 april 2017 tussen 10 en 12 uur pakken leerlingen en docenten in groep 7 in heel Nederland het 4 en 5 mei Denkboek uit! Ga naar www.4en5mei.nl/filmpjedenkboek voor een speciaal filmpje hierbij.
DENKBOEK
DENKBOEK: SAMEN
HERDENKEN & VIEREN
In 2017 is het Denkboek herzien: er zijn nieuwe artikelen toegevoegd en bestaande artikelen zijn geactualiseerd of aangepast. In deze handleiding leest u hoe u kunt werken met het Denkboek.
Met het Denkboek leren kinderen... ... wie wij herdenken op 4 mei en waarom … wat wij vieren op 5 mei en waarom ... de rituelen die bij herdenken horen ... nadenken over het belang van herdenken in onze samenleving ... nadenken over de waarde van vrijheid voor henzelf en anderen ... het globale verloop van de Tweede Wereldoog ... het verloop van de Tweede Wereldoorlog in Nederland en in Nederlands-Indië ... de gevolgen van de oorlog voor het dagelijks leven in Nederland en in Nederlands-Indië Kerndoelen Het Denkboek sluit aan bij de volgende kerndoelen: Oriëntatie op jezelf en de wereld MENS EN SAMENLEVING 37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemene aanvaarde waarden en normen. TIJD 51 52 53
De leerlingen leren gebruikmaken van eenvoudige historische bronnen. De leerlingen leren over de kenmerkende aspecten van de tijd van wereldoorlogen en Holocaust. De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis.
Lesmateriaal op www.tweedewereldoorlog.nl Op tweedewereldoorlog.nl vindt u lesmateriaal over de Tweede Wereldoorlog en daaraan gerelateerde onderwerpen zoals democratie en vrijheid. Ook vindt u op deze portal bronnen, digitale tentoonstellingen en een overzicht van musea en activiteiten over de Tweede Wereldoorlog in het land. Digitale leeromgeving op 4en5mei.nl Op 4en5mei.nl/denkboek vindt u digitale opdrachten en lessen die u kunt inzetten als extra verwerking of verdieping op bepaalde thema’s. In deze handleiding vindt u daarvan een overzicht. Alle digitale componenten duren ongeveer 10 minuten.
4en5mei.nl/denkboek
DIGITALE LESSEN
DENKBOEK
HER-
VRIJ-
BE-
AAN-
DENKEN
Kinderen kunnen zelfstandig met het Denkboek aan de slag. Er is geen vaste volgorde. Laat hen bijvoorbeeld tijdens het vrij werken lezen in het Denkboek en de vragen die erbij horen beantwoorden. U kunt ook zelf enkele onderwerpen of artikelen kiezen om klassikaal te behandelen (zie pagina 6 en 7). HERdenken Deze artikelen gaan over de gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog die we herdenken. Het gaat ook over wie we herdenken en waarom we herdenken. VRIJdenken In deze artikelen staan we stil bij het begrip vrijheid. Wat betekent het als dit er niet is? Hoe belangrijk is het? Wie vechten er voor vrijheid? BEdenken Op deze pagina’s denken kinderen na over wat ze gelezen hebben. Ze vergelijken dit met wat een ander vindt. AANdenken Kinderen maken deze pagina’s eigen door ze te vullen met persoonlijke dingen. Zo wordt het Denkboek een aandenken.
Thuis Het is de bedoeling dat de kinderen het Denkboek mee naar huis nemen, er thuis verder in lezen en de vragen bij het label BEdenken met een volwassene invullen. Moedig hen aan om dit ook echt samen met hun ouders/verzorgers te doen. Voorbereiding Neem deel aan het nationale uitpakmoment op 3 april. Open na het kijken van het filmpje de doos. Elk kind krijgt een Denkboek. Hang de Monumentenposter op in het lokaal. Bespreek de opzet en de verschillende iconen in het Denkboek met de kinderen. Spreek af wanneer ze erin mogen lezen en werken. Plan zelf een of meer voorbereidende en/of verdiepende lessen in, in de weken voorafgaand aan 4 en 5 mei. Herdenken, Bedenken, Vrijdenken, Aandenken De artikelen in het Denkboek hebben verschillende labels. Het label geeft het doel van het artikel aan.
DENKBOEK
19.59 uur
Scouts en zeekadetten
De trompettist of hoornist speelt het Taptoe-signaal. Vroeger riep de commandant aan het eind van de dag ‘Tap-toe’! Oftewel: doe de biertap dicht en ga naar bed, de dag is voorbij. Nu wordt dit signaal in Nederland gebruikt bij herdenkingen en begrafenissen.
Elk jaar werken er 100 scouts en zeekadetten mee aan de herdenking. Jongens en meisjes van 13 tot 18 jaar, steeds uit een andere provincie. Dit jaar geven jongeren uit NoordHolland de kransen aan.
KIJKWIJZER Deze Kijkwijzer zorgt ervoor dat je alles snapt en niks mist als je op 4 mei op tv naar de herdenking op de Dam kijkt. Je mag zelf ook dingen invullen.
Nationaal Monument op de Dam
(VER)SPEE JEVRIJHEID
Er vindt eerst nog een bijeenkomst in de Nieuwe Kerk plaats voor ongeveer 1.600 gasten.
Moeilijke woorden
ERECOULOIR: Rij van veteranen en actieve militairen VETERAAN: Militair die op (vredes)missie is geweest DEFILÉ: Een stoet mensen die ergens langs loopt, als eerbetoon.
Regiewagen NOS (om het hoekje)
Finish
erecouloir
Hoor je andere woorden die je niet kent? Kijk dan achterin dit boekje op de woordenlijst.
Gevolmachtigde ministers van Aruba, Curaçao en St. Maarten voorzitters van de eerste en tweede kamer
hier zitten mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt
winnaar
koning en koningin
en voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei
Minister-president (achter deze mensen)
beveiliger
ST AR T
erewacht van de Koninklijke Luchtmacht
ER
l nt m
Finish
(VER)SPEEL JEVRIJHEID winnaar
ST AR T
Kijkwijzer Vooraan in het Denkboek staat de Kijkwijzer. De Kijkwijzer kunnen de kinderen thuis gebruiken als ze naar de Dodenherdenking op tv kijken. Maak er eventueel een (thuis)opdracht van en bespreek later in de klas de antwoorden. Vrijheidsspel Achterin het boek staat het Vrijheidsspel. Wijs de kinderen erop dat zij dit met elkaar kunnen spelen. Er is ook een digitale versie van het spel. Deze kunt u met de hele klas spelen. Ga naar 4en5mei.nl/digitaal.
MONUMENTEN INEDERLAND Hier herdenken we LEEUWARDEN
‘Sint-Joris en de Draak’, Groningen
Gerbrandy-monument, Sneek
Georgische begraafplaats ‘Loladse’, Oudeschild
ASSEN ‘De 102.000 stenen’, Westerbork
Monument voor de Gevallenen van de Onderzeedienst, Den Helder
Nationaal Monument op de Dam, amsterdam
Pools monument, Emmen
monument aan de Tuinstraat, Zaandijk
‘de Dokwerker’, amsterdam
monument Kamp Erika, Ommen
Vliegersmonument, Dronten
‘Keesje’, Amsterdam
HAARLEM
monument, Sinti en Roma Den Haag
ZWOLLE
LELYSTAD
am t, amsterd Spiegelmonumen
‘Graven van de Geallieerden’, Amsterdam
Monumentenposter en stickers In de doos vindt u een poster met daarop een aantal belangrijke of bijzondere monumenten in Nederland. In het Denkboek wordt verwezen naar de poster door middel van een rode vlag. Bij een artikel met een vlag hoort een sticker van een monument. Laat kinderen na het lezen dit monument opzoeken en het op de juiste plek op de poster plakken. Of laat groepjes kinderen bijvoorbeeld een presentatie geven over een onderwerp. Na afloop mogen ze dan de sticker plakken. Hiernaast ziet u de poster als deze volledig gevuld is.
monument bij de voormalige Zeevaartschool, Delfzijl
GRONINGEN
Koningin Wilhelminaraam, Leeuwarden
Canadian War Cemetery, Holten
zwerfkei bij Het Verscholen Dorp, Vierhouten
Amsterdam ‘Bos der Onverzettelijken’, Almere ‘Monument voor Gevallen Spoorwegpersoneel’, Utrecht
monument ‘Jongenskampen’, Arnhem
Herdenkingshof, Putten
monument voor vergeten slachtoffers, Warnsveld
monument voor Tante Riek, Winterswijk
‘De Ladder’, Amersfoort
voor monument George Maduro, Den Haag
UTRECHT
Indisch monument, den haag
DEN HAAG
plaquette Hotel De Wereld, Wageningen
ARNHEM onument, Joods Kinderm m Rotterda
‘De Verwoeste Stad’, Rotterdam
‘De Schommel’, Nijmegen
Militair Ereveld Grebbeberg, Rhenen
‘Evacuatie’, Groesbeek Inundatiemonument, Middelburg
’S-HERTOGENBOSCH ‘Dwangarbeid 1940-1945’, Overloon
‘Artikel 1’, Breda
MIDDELBURG voor Nationaal Monument de 4e Commando Brigade, Vlissingen
Kindergedenkteken, Vught
Monument van Verdraagzaamheid, Haelen
Nationaal Monument voor Vredesoperaties, Roermond
Meer informatie over Adopteer een monument? Ga naar www.4en5mei.nl/adopteer
MAASTRICHT
Meer informatie over oorlogsmonumenten? Ga naar www.oorlogsmonumenten.nl OORLOGS GRAVEN
bevrijdingsmonument, Mesch
STICHTING
Concept: Patsboem / Grafisch ontwerp en illustraties: Ontwerphaven
DENKBOEK DENKBOEK
DIGITALE LESSEN
EXTRA’S EN LESSUGGESTIES
THEM A: DE T WEEDE WERELDOORLOG - p. 8-11 De Tweede Wereldoorlog In deze strip lezen kinderen het globale verloop van de Tweede Wereldoorlog, met de belangrijkste data. - p. 52-53 Ik wil het weten! Vragen van kinderen over oorlog.
LES 1 Oorlog Kinderen denken na over wat er bij het begrip ‘oorlog’ hoort. Na het bekijken van een animatie van de tijdbalk uit het Denkboek bedenken kinderen welke oorlogsgebeurtenissen bij een bepaald jaartal horen.
- Nodig een gastspreker uit om iets te komen vertellen over een bepaalde oorlogsgebeurtenis (zie: tiny.cc/denkboek1). - Kijk met de klas het filmpje ‘De oorlog in 7 minuten’ en/of ‘De oorlog in 7 minuten - Nederlands Indië’ op tiny.cc/7min. - Maak met de groep een vragenmuur in de klas. Welke vragen hebben kinderen over de Tweede Wereldoorlog of oorlog in het algemeen? Laat kinderen hun vraag op een kaartje schrijven. Hang alle kaartjes op. Deel ze eventueel in: opzoekvragen (Bijvoorbeeld: Wanneer werd de tank uitgevonden? Hoe oud werd Anne Frank?) en vragen die meer onderzoek nodig hebben: denkvragen. (Bijvoorbeeld: Zou je in de oorlog in het verzet gegaan zijn?) Laat groepjes met een of meer vragen aan de slag gaan.
LES 2 Herdenken Op 4 mei worden op de Dam vijf kransen gelegd. Kinderen kijken naar een filmpje over de Dodenherdenking en bedenken bij welke krans welke slachtoffergroep hoort.
- Bekijk samen met de klas het filmpje van het Klokhuis over de Herdenking op de Dam. Ga naar www.schooltv.nl en zoek op ‘Dodenherdenking’. - Meer weten over herdenken en rituelen van herdenken: tiny.cc/denkboek3.
LES 3 Dagelijks leven Speel met de klas een quiz over schaarste in de oorlog op het gebied van voedsel, kleding, brandstof etc.
- Bekijk een filmpje over het dagelijks leven van kinderen in oorlogstijd op www.4en5mei.nl/onderwijs/jong-in-oorlog. Of lees de klas voor uit een oorlogsdagboek. Laat kinderen dan een foto kiezen uit ‘Naar school in de oorlog’ die de meeste indruk maakt. Laat het tweetal vertellen wat er op deze foto precies te zien is en waarom ze deze foto hebben gekozen. - Een groot deel van Nederland is al bevrijd in 1944. Maar de Randstad, een deel van Zeeland en Noord-Holland nog niet. Daar is in de winter van 1944 bijna niets meer te krijgen: geen brandstof, geen voedsel. Mensen doen de gekste dingen om in leven te blijven. Ze eten tulpenbollen en huisdieren. Al het hout dat er is, wordt opgestookt. Toch sterven er veel mensen. Ga naar www.schooltv.nl en zoek op ‘Een moeilijke periode in de Tweede Wereldoorlog’. - Laat kinderen nadenken over welke oplossingen zij zouden kunnen bedenken als de stroom uitvalt, er geen stromend water meer is, geen brandstof voor een vuurtje of als er geen bereik meer is voor het internet en telefonie. Laat ze een ontwerp tekenen of knutselen. Bekijk oplossingen uit de oorlog op op www.tweedewereldoorlog.nl/100voorwerpen.
THEMA: HERDENKEN - p. 1 Kijkwijzer Kinderen maken de Kijkwijzer thuis als ze kijken naar de herdenking op de Dam. - p. 12-15 Herdenken, hoe doe je dat? Kinderen leren wat, hoe, wie, waarom en waar we herdenken. - p. 16-17 Hoe denken jullie over... Herdenken - p. 62-63 Brug met een verhaal Een verhaal over een van de Nederlandse slachtoffers van vredesmissies na de Tweede Wereldoorlog. Ook deze slachtoffers worden herdacht tijdens de Nationale Herdenking.
THEM A: DAGELI JKS LE VEN - p. 19-21 Naar school in de oorlog Deze fotostrip laat zien wat de oorlog betekende voor het leven van kinderen. - p. 46-47 Hongerwinter Infographic over de Hongerwinter. - p. 49-51 Nodig in de oorlog Mensen bedachten van alles om te kunnen (over)leven.
T H E M A : C O L L A B O R E R E N , V E R Z E T , A A N PA S S E N - p. 22-23 Februaristaking Beeldverhaal over de eerste grote verzetsactie tegen de Duitse bezetter in Nederland. De Februaristaking was het enige massale en openlijke protest tegen de Jodenvervolging in bezet Europa. - p. 38-39 (N)iets doen Persoonlijke verhalen over keuzes die Nederlanders maakten tijdens de oorlog. - p. 34- 37 Kleine stad voor een grote held Wat is een held? George Maduro is iemand op wie deze term zeker van toepassing is. De kinderen lezen het stripverhaal. - p. 42-43 Onder een kleedje bij Juf Jansma Verhaal over een juf die onderduikers hielp. Elk jaar wordt zij herdacht bij het monumentje in de school waar zij werkte.
LES 4 (N)iets doen De vragen uit het Denkboek ‘Hoe denken jullie over...’ (p. 40/41) plus enkele nieuwe vragen worden getoond op het digibord. Op deze manier kunt u de dilemma’s klassikaal bespreken.
- Meer informatie over de Februaristaking vindt u op de website van het Verzetsmuseum Amsterdam: www.verzetsmuseum.org - Besteed aandacht aan de verschillende keuzes in oorlogstijd. Snappen de kinderen waarom iemand een bepaalde keuze maakte? Help hen met het nadenken hierover. - Bekijk ook het filmpje ‘Jong in Oorlog,Verraad of verzet in de oorlog’ op www.4en5mei.nl/onderwijs/jong-in-oorlog. - Praat verder over heldendom, wanneer noem je iemand een held? Kan een held ook een slechterik zijn? Wie bepaalt of iemand een held is? Ken je helden van deze tijd? - Om aan de vervolging door de Duitsers te ontsnappen, doken veel mensen onder. Het ging vooral om Joden en mannen die voor de Arbeitseinsatz (dwangarbeid) vluchtten. Sommige mensen zaten verstopt op een zolder of in een kelder, anderen gingen door voor een ‘familielid’ dat tijdelijk kwam logeren. Veel kleine kinderen zaten soms jaren zonder hun ouders ondergedoken. - Verhalen over Joodse kinderen die moesten onderduiken zijn te vinden op de website www.ondergedokenalsannefrank.nl. - Bekijk op dinsdag 18 april de speciale aflevering van Het Klokhuis over onderduiken. Deze aflevering is gemaakt in samenwerking met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.
DENKBOEK DENKBOEK
DIGITALE LESSEN
EXTRA’S EN LESSUGGESTIES
THEMA: NEDERL ANDS-INDIË - p. 28-29 Veldmuisjes bakken Artikel over de oorlog in Nederlands-Indië.
- De geschiedenis van Nederlands-Indië is vaak onderbelicht in lesmethodes. Bekijk het filmpje ‘De oorlog overzee’ op www.4en5mei.nl/onderwijs/jong-in-oorlog. - Op www.tweedewereldoorlog.nl vindt u meer lesmateriaal over de oorlog in Nederlands-Indië.
- p. 56-57 Nieuwe oorlog Over de bevrijding van Nederlands-Indië en de chaotische tijd erna.
THEM A: VERVOLGING - p. 24-27 Uitgesloten, vervolgd, vermoord Tijdbalk over de Jodenvervolging die de stapsgewijze uitsluiting van de Joden uit de Nederlandse samenleving weergeeft.
- Praat naar aanleiding van de Denkvraag bij dit artikel over het stapsgewijze proces van uitsluiten naar vervolging: Eerst werden Joden in Nederland hun burgerrechten afgenomen, vervolgens werden ze stapsgewijs uit het openbare leven geweerd om tenslotte te worden gedeporteerd en vermoord. - Kijk voor meer informatie en lesmateriaal op www.annefrank.org Een bijzondere bron is www.joodsmonument.nl. Op deze website staan alle namen van de Joodse Nederlanders die vermoord zijn in de Tweede Wereldoorlog. Bij elke naam vind je informatie over leeftijd, familie, woonplaats en soms ook foto’s. - Lees het verhaal bij het Rotterdamse monument op www.loods24rotterdam.nl/kindermonument. Hier zijn ook alle namen van de kinderen te zien.
- p. 44-45 Dromen van Anne Kinden schrijven naar aanleiding van het verhaal van Anne hun eigen dromen op. - p. 64-65 Nooit meer teruggekomen In Rotterdam staat een monument voor 686 Joodse kinderen die zijn vermoord in vernietigingskampen.
THEMA: BEVRIJDING - p. 54-55 Bevrijd! Kijk- en denkpagina over de Bevrijding.
LES 5 Bevrijding De kinderen kijken een filmpje over de Bevrijding en zetten daarna de gebeurtenissen in de goede volgorde.
- De Bevrijding was geen gebeurtenis van één dag. Het was een lang proces voordat heel Nederland vrij was van de bezetter. Besteed aandacht aan de gebeurtenissen die eraan vooraf gingen: D-Day in Normandië, de bevrijding van Brabant en Zeeland, de slag om Arnhem etc. - Bekijk het filmpje ‘Koningin Wilhelmina keert terug in Nederland’ via tiny.cc/denkboek4. - Praat met de klas over wat Bevrijding nog meer kon inhouden naast feest (verlies, opnieuw beginnen, schaamte, etc.). Kijk bijvoorbeeld nog eens terug naar de artikelen ‘Nieuwe oorlog’ of ‘Uitgesloten, vervolgd, vermoord.’
THEM A: OORLOG EN VRIJHEID NU - p. 18 (On)vrij? Kinderen leren wat een rechtsstaat is en wat de gevolgen zijn als deze wegvalt. - p. 30-32 Weg! Over vluchten toen en nu. - p. 66-67 Liedje over vrijheid Vast onderdeel van de Nationale Viering Bevrijding is de 5 mei-lezing. Sinds enkele jaren is er ook een kinderlezing. In 2016 werd die gehouden door Sarah Fawwaz. - p. 60-61 Monument in jouw buurt Ga met de klas op onderzoek uit. Welke monumenten zijn er in de buurt van de school? Wat kunnen de kinderen te weten komen over dat monument?
LES 6 Monumenten Bekijk de interactieve versie van de monumentenposter. Daarna spelen de kinderen Monumentenmemory. LES 7 (Ver)speel je vrijheid Deze digitale versie van het spel uit het Denkboek kunt u met de hele klas spelen.
- Met de Duitse bezetting verdween ook de rechtsstaat in Nederland. Burgers hadden geen rechten meer. Er was geen vrijheid van meningsuiting, geen vrije pers, geen eerlijke rechtspraak. Kinderen strepen weg wat bij een rechtsstaat hoort. Praat met de groep over wat er overblijft. Wat betekent dat? - Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog waren er in Europa 30 miljoen mensen op de vlucht. In 1951 wordt daarom het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen (UNHCR) opgericht door de Verenigde Naties. In 2016 waren wereldwijd 65,3 miljoen mensen op de vlucht. Een plek vinden voor al deze vluchtelingen is moeilijk. Praat hierover met de kinderen. - Praat ook met de kinderen over vrijheid: wat betekent dit voor hen? Wanneer zouden ze zich niet vrij voelen? - Bekijk hoe Sarah zich voorbereidde op de lezing. Ga naar www.jeugdjournaal.nl en zoek op ‘Sarah oefent voor toespraak’. - Kijk voor meer informatie over het project Adopteer een monument op www.4en5mei.nl/adopteer.
< THEMA’S Kies zelf een of meer onderwerpen uit het Denkboek voor een verdiepende les. Hier vindt u suggesties voor onderwerpen en bijbehorende materialen.
BOEKEN, FILMS, SERIES
- Marcel Prins en Peter Henk Steenhuis, Ondergedoken als Anne Frank. - Rose Jakobs, De Roos die nooit bloeide. Dagboek van een onderduikster. - Ida Vos, Wie niet weg is wordt gezien. - Dagboek van Anne Frank. - Joke de Jonge, Een schatkist vol geheimen. - www.13indeoorlog.ntr.nl - Filmpjes ‘Jong in oorlog’ op 4en5mei.nl/onderwijs/jong-in-oorlog
GASTSPREKERS
Wilt u een gastspreker uitnodigen? Ga naar www.tweedewereldoorlog.nl/onderwijs/gastsprekers-in-de-klas.
ADOPTEER EEN MONUMENT
Wilt u na het Denkboek verder gaan met herdenken en met de kinderen echt iets doen? Adopteer dan een oorlogsmonument in uw buurt en organiseer elk jaar met de kinderen een herdenking bij dit monument. Kijk voor meer informatie en aanmelden op www.4en5mei.nl/adopteer. OORLOGS GRAVEN
STICHTING
COLOFON © UITGAVE
Nationaal Comité 4 en 5 mei – Amsterdam 2017
CONCEPT, TEKST EN REDACTIE
Patsboem! educatief
GRAFISCH ONTWERP EN ILLUSTRATIES
PROJECTLEIDING EN EINDREDACTIE
Sarah Feirabend en Cristan van Emden, Nationaal Comité 4 en 5 mei
Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven)