Onderzoek uitgelicht jaargang 3, nummer 1 by Nationaal Comité 4 en 5 mei

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 1

Over herdenken, vieren en herinneren

Onderzoek uitgelicht > 100 jaar Eerste Wereldoorlog > Erik Schilp over collectievorming in oorlogsmusea > De inspiratie van Barbara Oomen > Hoe herdenkt Europa? Renske Krimp en Remco Reiding over hun onderzoek

Jaargang 3, nr. 1 â&#x20AC;&#x201C; juni 2014

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 2

Colofon Jaargang 3, nr. 1 – juni 2014 ISSN 2213-6177 Redactie: dr. Esther Captain, drs. Maarten-Jan Vos Beeldredactie: Rutger van Krieken MA Correcties: Joyce van Galen Last Eindredactie: drs. Marije Wilmink Vormgever: Martijn Luns – bureauLuns.nl Grafische productie: Roto Smeets, Utrecht Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en verschijnt twee keer per jaar. Bent u als professional of vrijwilliger werkzaam in het werkveld van herdenken, vieren en herinneren, dan is het voor uw organisatie mogelijk om kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht te nemen. Neem hiervoor contact op met: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500, e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, mr.dr. Laurie Faro, drs. Liesbeth van der Horst, drs. Jos Palm, Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei. De foto op p. 5 is gelicenseerd onder de Creative Commons-licentie Naamsvermelding - Gelijk Delen 2.0 Unported. De volledige tekst van de licentie is te vinden op http://creativecommons.org/licenses/bysa/2.0/deed.nl. Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op FSC-gecertificeerd papier.

Bij het omslag: loopgraven in de frontline. Franse militairen, ‘Poilus’, poseren bij de ingang van een bunker. Originele kleurenfoto, genomen in de bossen van Hirtzback (Haut-Rhin), Frankrijk, 16 juni 1917. Foto: Ministère de la Culture (France) - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - diffusion RMN www.4en5mei.nl

Inhoudsopgave

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 1

Artikelen De Eerste Wereldoorlog 4

100 jaar na dato Indië / Indonesië

Onno Sinke > Hoe breng je de impact van WOI onder de aandacht in een land dat geen collectie-

30 Ondertussen, ergens anders Wim Manuhutu > De Tweede Wereldoorlog had

ve herinnering aan deze oorlog heeft?

niet alleen grote impact in Nederlands-Indië, Jodenvervolging

maar ook op de ideeën in Nederland over de toekomst van dit koninkrijksdeel. Democratie 36 Leven in een participatiesamenleving Josien Pieterse & Yvette Jeuken > Kritische kantte-

10 Sluipenderwijs richting massamoord

keningen bij Mensenrechten in Nederland.

Geert-Jan Mellink > Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en België is een imposant standaardwerk,

Rubrieken

Esther Captain > Hoofdredacteur van Onderzoek

Onderzoek uitgelicht

maar laat niet zien hoe de Jodenvervolging al

Uitgelicht over dit nummer.

begin twintigste eeuw in Oost-Europa begon. REDACTIONEEL Collectievorming

Van Eerste naar Tweede Wereldoorlog

14 Leken en experts > Wie bepaalt wat van waarde is? Erik Schilp > Beschouwing over de rol van het publiek bij collectievorming in oorlogsmusea.

Liesbeth van der Horst > Een pleidooi voor nut en noodzaak van ontzamelen. 44 Van herinnering naar geschiedenis Max Meijer > Terugblik op de expositie De Tweede

Bronnenonderzoek

Wereldoorlog in 100 voorwerpen in de Kunsthal. DE INSPIRATIE VAN BARBARA OOMEN 25 A people’s perspective on the European Court of Human Rights

20 Geschiedschrijving als wederopbouw Veerle Vanden Daelen > Collect and Record! van

HET COMITÉ ONDERZOEKT 40 ‘Vieren met tranen in de ogen’ > Herdenken en

Laura Jockusch laat zien hoe Joden vlak na de oor-

vieren in Europa

log bronnen en getuigenissen verzamelden.

Alex Bakker > Remco Reiding en Renske Krimp deden onderzoek naar de herdenkingscultuur in

Mensenrechten 26 Europese wetten met een menselijk gezicht Daan Bronkhorst > Aan de hand van 15 casussen schreef Michael Goldhaber een meeslepende geschiedenis van het Europese Mensenrechtenhof.

de verschillende landen van Europa.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

OPINIE 19 Oorlogserfgoed: durven weggooien

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 2

it nummer van Onderzoek uitgelicht verschijnt als de nationale dodenherdenking en de viering van de bevrijding alweer enkele weken achter ons liggen. Volgend jaar herdenken we het 14e lustrum van het einde van de Tweede

Wereldoorlog; het is dan 70 jaar geleden dat Nederland werd bevrijd van de Duitse en Japanse bezetters.

Dít jaar is het honderd jaar geleden dat de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) uitbrak. En hoewel Nederland tijdens deze oorlog neutraal is gebleven, had dit eerste mondiale conflict wel degelijk zijn impact op ons land. Daarom besteden we in dit nummer van Onderzoek uitgelicht extra aandacht aan ‘the Great War’ of ‘la Grande Guerre’ – de

> ESTHER CAPTAIN

termen voor deze oorlog die in Engeland en Frankrijk

REDACTIONEEL

gangbaar waren voordat dit oorlogsgeweld

Van Eerste naar Tweede Wereldoorlog

in de schaduw kwam te staan van een tweede, wereldomvattend conflict. Historicus Onno Sinke legde experts de vraag voor hoe we in 2018 terug zullen kijken op vier herdenkingsjaren en verzamelde verschillende vergezichten, waaronder: “Eigenlijk was het spannender om neutraal te zijn dan in oorlog te verkeren!” Met het uitgangspunt dat de Tweede Wereldoorlog niet te begrijpen is zonder kennis van de Eerste Wereldoorlog, gaat slavist Geert-Jan Mellink in op de lange lijnen van de Jodenvervolging en verbindt deze met de geschiedenis van Midden- en Oost-Europa. In Nederland is het de Tweede Wereldoorlog die in het herdenken van oorlog en het vieren van de vrijheid centraal staat. Maar in veel van de ons omringende landen is het de Eerste Wereldoorlog die aan de bakermat staat van de wijze waarop mensen oorlogsgeweld herdenken. Dit blijkt ook uit het onderzoek dat Renske Krimp en Remco Reiding in opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei hebben verricht. In de onlangs verschenen publicatie Na de oorlog. Herdenken en vieren in Europa beschrijven zij hoe in West- en Oost-Europa én Israël oorlogsgeweld herdacht en bevrijding gevierd wordt. Omdat Nederland

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 3

een relatief jonge traditie van ‘herdenken en vieren’

het volgende nummer zult u hier als lezer het een en

kent, kunnen we van andere landen leren over de

ander van gaan merken. Zo gaan we meer interviews

toekomst van deze plechtig- en feestelijkheden. Jour-

opnemen en zullen we naast afgeronde onderzoeks-

nalist Alex Bakker interviewde Krimp en Reiding

projecten ook lopend onderzoek onder uw aandacht

over hun project voor de rubriek ‘NC onderzoekt’.

gaan brengen. Ons streven daarbij is en blijft om u zo goed en zo toegankelijk mogelijk te informeren

Met dit nummer gaat Onderzoek uitgelicht haar derde jaargang in. Wij zijn trots op ons mooie tijdschrift,

over belangrijke ontwikkelingen en discussies op het gebied van herdenken en vieren.

maar blijven ook steeds bezig het nog aantrekkelijker te maken voor u als lezer. In het vorige nummer

Onderzoek uitgelicht is ook online te lezen.

van Onderzoek uitgelicht introduceerden we onze

Via http://www.4en5mei.nl/onderzoek/uitgelicht kunt

nieuwe redactieraad. Inmiddels hebben we – mede

u alle nummers die tot nu toe zijn verschenen inzien.

naar aanleiding van een beknopt lezersonderzoek dat het comité uitvoerde – samen met deze klankbord-

Reageren op Onderzoek uitgelicht? Graag!

groep diverse verbeterpunten geformuleerd. Vanaf

Mail naar: onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl

Onderzoek uitgelicht

2|3 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Franse militair snijdt brood voor de lunch.

Foto: Ministère de la Culture (France) - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 4

EERSTE WERELDOORLOG

> ONNO SINKE

Het herdenken van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) is in Nederland niet vanzelf-

100 jaar na dato

sprekend. Wij hebben geen herinnering aan deze oorlog, laat staan herdenkingstradities. Hoe kunnen Nederlandse tentoonstellingsmakers en herdenkingsprofessionals de impact van deze oorlog in 2014, een eeuw na

De herdenking van de Eerste

het begin van de Eerste Wereldoorlog, op een

Wereldoorlog in Nederland

goede manier onder de aandacht brengen? Onno Sinke verzamelde suggesties van experts.

Dr. Onno Sinke is freelance historisch onderzoeker. In 2009 promoveerde hij op een proefschrift over Radio Oranje. Eind 2012 verscheen van zijn hand Loyaliteit in verdrukking. De Technische Hogeschool Delft tijdens de bezetting. Momenteel werkt hij aan een biografie over Erik Hazelhoff Roelfzema.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 5

ie op een gewone doordeweekse avond

herinnering aan de Eerste Wereldoorlog is in ons buur-

naar de Menenpoort in het Belgi-

land. Hoe anders was dat tot voor kort in Nederland.

sche Ieper gaat, zal verrast zijn. Hon-

Terwijl in de landen die deelnamen aan de gevechten

derden mensen vullen de grote ge-

jaren geleden al de eerste voorbereidingen werden ge-

welfde ruimte onder de poort. De mas-

troffen voor de herdenking van honderd jaar Eerste We-

sa is zo groot dat de weg door de plaatselijke politie

reldoorlog, gebeurde er in Nederland hoegenaamd

wordt afgesloten. Klokslag acht uur spelen klaroen-

niets.

blazers de Last Post. Nadat de laatste tonen zijn ver-

Wim Klinkert, hoogleraar militaire geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en voorzitter van de stichting Honderd jaar Nederland en de Eerste We-

zegt hij, twee strofes citerend uit het gedicht For the

reldoorlog, probeerde al vroeg musea en de rijks-

fallen van Laurence Bynion. Na deze woorden leggen

overheid te interesseren voor de komende herdenking.

groepjes Britse schoolkinderen één voor één bloem-

Aanvankelijk kreeg hij maar weinig respons. “Er is

stukken neer.

geen narratief, geen collectieve herinnering aan de Eer-

Het is een ritueel dat al sinds 1928 – met een onder-

ste Wereldoorlog in Nederland. Dat maakt het lastig

breking tijdens de Tweede Wereldoorlog – elke avond

om mensen te interesseren,” zegt Klinkert. “Als men

wordt uitgevoerd om de bijna 55.000 soldaten uit het

al aan iets denkt, dan is het aan de neutrale positie van

Britse imperium te herdenken die tussen 1914 en 16

Nederland in deze jaren. Het is een wijdverspreid mis-

augustus 1917 zijn gesneuveld en nooit meer zijn te-

verstand dat er in Nederland niets gebeurde omdat ons

ruggevonden. De ceremonie laat zien hoe levend de

land neutraal was. Het tegendeel is het geval.”

Onderzoek uitgelicht

storven, treedt een man naar voren. “At the going down of the sun and in the morning, we will remember them”,

4|5 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Nog altijd wordt bij de Menenpoort in het Belgische Ieper elke avond de Last Post geblazen, ter nagedachtenis aan de gevallenen in de Eerste Wereldoorlog.

Foto: Flickr (CC BY-NC-SA 2.0)

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 6

Oktober 1914: Belgische vluchtelingen langs de Belgisch-Nederlandse grens.

Foto: Nationaal Archief/Spaarnestad Photo

Belgische vluchtelingen | Bijna elke Nederlandse fa-

Het verslagen Duitsland werd in het Verdrag van Ver-

milie kwam wel op de een of andere manier in aan-

sailles uit 1919 door de geallieerden als hoofdschul-

raking met de oorlog. Na de Duitse inval in België (au-

dige van de oorlog aangewezen en onder meer ver-

gustus 1914) en de Val van Antwerpen (oktober 1914)

oordeeld tot hoge herstelbetalingen en het verlies van

kwamen bijna een miljoen Belgische vluchtelingen

gebied. Lange tijd is de visie geweest dat deze zware

naar Nederland (op een Nederlandse bevolking van zes

en onrechtvaardige bepalingen Duitsland in een on-

miljoen!). Daarvan bleven er ongeveer honderdduizend

mogelijke positie zouden hebben gebracht en min of

de hele oorlog in Nederland. Bovendien werden in Ne-

meer direct tot de Tweede Wereldoorlog hebben ge-

derland vanwege de oorlogsdreiging bijna vier jaar lang

leid. In haar gedetailleerde, fascinerende boek Paris

honderdduizenden militairen gemobiliseerd. On-

1919 nuanceert Margaret MacMillan deze claim.

herroepelijk had dit grote impact op de maatschappij.

Zo slecht stond Duitsland er namelijk niet voor aan

De blokkade waarmee de geallieerden Duitsland pro-

het einde van de oorlog. De geschiedenis was mis-

beerden te raken, raakte ook de Nederlandse econo-

schien anders verlopen als de wereld niet was getroffen

mie en zorgde voor schaarste. In juni 1917 kwam het

door de Grote Depressie, als de Weimarrepubliek ster-

in de Amsterdamse Jordaan zelfs tot een oproer on-

ker was geweest of als de westerse democratieën an-

der de arbeiders omdat er geen aardappelen meer te

dere leiders hadden gekend. Maar bovenal: als Hitler

verkrijgen waren. Daarnaast waren er de indirecte ge-

er niet was geweest. Ook zonder het Verdrag van Ver-

volgen van de ‘Grote Oorlog’, ook voor Nederland. De

sailles had Hitler ‘Lebensraum’ gewild en de vernieti-

Ottomaanse, Duitse, Oostenrijks-Hongaarse en Rus-

ging van de groepen die hij als zijn vijanden be-

sische keizerrijken verdwenen. Tegelijkertijd kwamen

schouwde. Als geen ander wist hij bovendien de wrok

oude naties als Polen tot leven en werden nieuwe lan-

van de gewone Duitsers te mobiliseren.1

den als Tsjecho-Slowakije moeizaam geboren. Het einde van de oude orde in 1918 creëerde een machtsva-

Staalpact | Daarnaast laat MacMillan zien dat het Ver-

cuüm waarin radicalen aan beide zijden van het po-

drag van Versailles ook de belofte inhield van een nieu-

litieke spectrum ruimte kregen.

we wereld waar het gemeenschappelijke belang zou pre-

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 7

valeren boven het nationale. Voortaan zouden conflicten

Direct en indirect heeft de Eerste Wereldoorlog dus ook

worden opgelost door middel van een nieuwe inter-

op Nederland grote invloed gehad. Langzamerhand

nationale organisatie: de Volkenbond. Er waren clau-

dringt ook hier het besef door dat deze oorlog het her-

sules die de rechten van minderheden moesten be-

denken waard is. Het aantal activiteiten zwelt dan ook

schermen. Er werd voorzien in een permanent inter-

aan: er staan diverse tentoonstellingen op stapel, er wor-

nationaal strafhof en een International Labour Orga-

den toneelstukken opgevoerd en concerten gegeven,

nisation die zich moest gaan inzetten voor een inter-

boeken gepubliceerd en films vertoond over de jaren

nationale standaard voor betere werkomstandigheden.

’14-’18. Maar hoe zou de oorlog in Nederland eigen-

Tegelijkertijd gaf de Eerste Wereldoorlog een impuls

lijk herdacht moeten worden?

aan het streven om de Europese integratie te bevorderen. In de praktijk leidde dit in 1926 tot een inter-

Onderzoek uitgelicht

6|7 Nationaal Comité 4 en 5 mei

Belgische vluchtelingen werden in 1914 opgevangen in de Tilburgse Ambacht- en Industrieschool. Rechtsachter enkele leden van het damescomité van het Tilburgsch Vluchtelingencomité.

Foto: Regionaal Archief Tilburg

nationaal staalpact – onder meer getekend door

Neutraliteit | Misschien is het goed om eens over de

Frankrijk en Duitsland – om de staalproductie te re-

grens te kijken. Veel Nederlandse projecten proberen

guleren en overproductie te voorkomen. Opvallend is

immers samenwerkingsverbanden aan te gaan met de

dat de drie belangrijkste staatsmannen die in 1950 het

Belgische buren, in de hoop mee te kunnen liften op

voortouw namen voor de Europese Gemeenschap voor

de dynamiek aldaar. De Belgen zijn al jaren druk be-

Kolen en Staal, alle drie uit betwiste grensregio’s kwa-

zig om de herdenking te organiseren. Zij leggen daar-

men. De Fransman Robert Schuman uit Lorraine, de

bij steeds de nadruk op de belevenis van de oorlog –

Duitser Konrad Adenauer uit het Rijnland en de Ita-

persoonlijk, tastbaar, lokaal. Een goede keuze, schrijft

liaan Alcide De Gasperi uit Trentino. Zij hadden aan

de Belgische historica Sophie de Schaepdrijver in haar

den lijve ondervonden hoe hun thuisgrond een speel-

boek Erfzonde van de twintigste eeuw. Notities bij ’14-’18.

bal was geweest van de grote machten.

De impact van de oorlog op het individu en het da-

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 8

gelijks leven spreekt immers tot de verbeelding. Maar, waarschuwt ze, zonder inbedding in een groter verhaal blijven het losse artefacten, beelden en gebeurtenissen. Nu is aan context gelukkig geen gebrek. Ook daar schuilt volgens De Schaepdrijver echter een gevaar. Alle herdenkingsprojecten lijken erop gericht om de bezoeker maar één boodschap in te peperen: nooit meer oorlog. Dit draagt weinig bij aan het begrip van de Eerste Wereldoorlog, van de gebeurtenissen in België of van de individuele bewoners van dat land in de jaren ’14-’18. De Schaepdrijver pleit dan ook voor een houvast in het midden, tussen de veelheid aan persoonlijke verhalen aan de ene kant en het vredesverhaal aan de andere. Ze suggereert om het specifieke karakter van de Belgische ervaring in de Eerste Wereldoorlog te benadrukken. In het geval van België zijn dat de schending van het internationaal recht, de bezetting door de Duitsers en de mobilisatie van leger en samenleving voor de oorlog.2 Vertaald naar de Nederlandse situatie zou dit betekenen dat bij ons de neutraliteit en alles wat daarmee te maken heeft centraal zou moeten staan. In het bijzonder: de jarenlange mobilisatie, het internationaal recht en de economische blokkade door de geallieerden. Kees Ribbens van de Erasmus Universiteit Rotterdam, bijzonder hoogleraar Populaire Historische Cultuur en Oorlog, waarschuwt er echter voor om de activiteiten te reduceren tot Nederlandse gebeurtenissen. Het is onduidelijk hoeveel kennis het publiek op dit moment heeft van de Eerste Wereldoorlog, zodat het noodzakelijk is om ook de historische context van het conflict

De laatste Duitse keizer Wilhelm II in 1928, staand in het park van Huis

te schetsen. Idealiter zou een tentoonstelling het vreem-

Doorn. Na zijn vlucht uit Duitsland in 1918 woonde hij tot aan zijn

de met het vertrouwde moeten combineren.

dood in 1941 op dit Nederlandse landgoed.

Foto: Huis Doorn

Collectiedagen in Huis Doorn

wordt een kas gebouwd waarin de

lectiedagen organiseren waar men-

De tentoonstelling over Nederland en

Europese dimensie van de Eerste We-

sen materiaal uit de Eerste Wereld-

de Eerste Wereldoorlog in Huis

reldoorlog centraal zal staan. Het

oorlog kunnen inbrengen. Artefacten

Doorn zal een algemene inleiding ge-

‘grote verhaal’ wordt steeds ge-

worden gescand of gefotografeerd en

ven en zes thema’s belichten: mo-

combineerd met persoonlijke ver-

samen met de bijbehorende verha-

bilisatie, publieke opinie, hongerlij-

halen.

len in de database van Europeana op-

ders & oorlogswinstmakers, vluch-

Het is volgens conservator Van der

geslagen. Interessante voorwerpen

telingen, revolutie & contrarevolutie

Bas zaak om het publiek er actief bij

of documenten wil Huis Doorn even-

en de komst van de Duitse keizer

te betrekken. Zo wil Huis Doorn in

tueel in bruikleen vragen voor de ten-

naar Nederland. Naast de garage

samenwerking met Europeana col-

toonstelling.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 9

De garage van keizer Wilhelm II | Hoe zou dit nu in

ternationale context gaan zien. Wim Klinkert wenst dat

de praktijk moeten worden uitgevoerd? Bij een voor-

mensen na de herdenking zullen beseffen dat er veel

lopige inventarisatie valt op dat de focus van veel ac-

meer is gebeurd dan ze dachten. “Kennis over de Eer-

tiviteiten vooral bij de lokale geschiedenis ligt, net als

ste Wereldoorlog betekent ook kennis over een es-

in België. Het Noordelijk Scheepvaartmuseum in Gro-

sentieel deel van de Europese geschiedenis waar ook

ningen besteedt aandacht aan het interneringskamp

wij deel van uitmaken.” De Belgische Sophie de Scha-

van Engelse soldaten in de omgeving. Het Amers-

epdrijver vertrouwt erop dat serieuze projecten “au-

foortse museum Flehite wijdt een tentoonstelling aan

tomatisch bij een correcte historische contextualise-

de Belgische vluchtelingen die de stad in de oorlogs-

ring [zullen] uitkomen”. Er resten nog vier jaar om dit

jaren overspoelden. In Oisterwijk zal in de theater-

streven uit te laten komen!

productie D’n Grooten Oorlog, van Westhoek tot Oisterwijk het grote aantal Vlaamse vluchtelingen centraal staan dat de stad tussen 1914 en 1918 te verwerken Margaret MacMillan, Paris

De nationale en internationale geschiedenis van de Eer-

1919. Six months that chan-

ste Wereldoorlog krijgen een centrale plaats toebedeeld

ged the world, Random

in de NTR-documentaire die werd uitgezonden op 5

House Trade Paperbacks,

april, in de theatervoorstelling Buiten Schot van Die-

New York 2003,

derik van Vleuten en in de tentoonstelling die in sep-

ISBN 0375760520.

vlucht naar Nederland in 1918 woonde totdat hij in

Onderzoek uitgelicht

kreeg.

1941 overleed. In 2013 kreeg het museum van het mi-

8|9

tember 2014 opent in Huis Doorn. Dit landgoed is de plaats waar de laatste Duitse keizer, Wilhelm II, na zijn

projectsubsidie op voorwaarde dat Huis Doorn zich zou ontwikkelen tot plaats van herinnering van de Eerste

Sophie de Schaepdrijver,

Wereldoorlog. In de voormalige garage van de keizer

Erfzonde van de twintigste

wordt nu een tentoonstellingsruimte gecreëerd.

eeuw. Notities bij ’14-’18,

Maar hoe maak je een tentoonstelling over een periode

Houtekiet-Atlas Contact,

waar het grote publiek weinig van weet? Het gaat erom

Amsterdam 2013,

de neutraliteit spannend te maken, zegt Cornelis van

ISBN 9789089242624.

der Bas, de conservator van Huis Doorn. “Eigenlijk was het spannender om neutraal te zijn dan in oorlog te verkeren. Continu moest er geschipperd worden tussen twee partijen. Nederland mag dan wel neutraal zijn geweest, ons land was niet afzijdig”. We schrijven 2018. Hoe kijken we dan terug op de Eer-

Noten

ste Wereldoorlog? In een interview met het Britse Pro-

spect Magazine uit Margaret MacMillan de wens dat de

2 De Schaepdrijver, Erfzonde van de twintigste eeuw, p. 241-247.

herdenkingen in Groot-Brittannië een internationaal

3 Jonathan Derbyshire, ‘Judgement and understanding. Margaret

perspectief zullen hanteren, maar vreest zij dat het na-

MacMillan on the First World War’, in: Prospect 6-11-2013.

tionale perspectief zal overheersen.3 Kees Ribbens zou het niet verkeerd vinden als de recente belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog ertoe leidt dat de Nederlanders ook de Tweede Wereldoorlog meer in een in-

MacMillan, Paris 1919, p. 482 en 493.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

nisterie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen een

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 10

In 2011 verscheen het 1048 paginaâ&#x20AC;&#x2122;s tellende

> GEERT-JAN MELLINK

Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en Bel-

JODENVERVOLGING

giĂŤ, 1940-1945. Dit imposante standaardwerk

Sluipenderwijs richting massamoord

van Pim Griffioen en Ron Zeller heeft ervoor gezorgd dat we nu vrijwel alles weten over de Jodenvervolging in West-Europa. Dat het boek niet meeneemt hoe de Jodenvervolging al in de Eerste Wereldoorlog in Oost-Europa begon, vindt conceptontwikkelaar Geert-Jan Mellink wel een gemis. Net als het feit dat deze studie meer encyclopedisch dan verhalend in elkaar steekt.

Drs. Geert-Jan Mellink is slavist. Hij was onder andere projectleider bij het VWS-programma Erfgoed van de Oorlog en ontwikkelt nu erfgoedconcepten. Hij is oprichter van de stichting 100 jaar Nederland en de Eerste Wereldoorlog en medeoprichter van het Affichemuseum in Hoorn.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 11

macht van het Duitse politieapparaat hier te lande bij

ste Wereldoorlog uitbrak. Alom wordt er-

het organiseren van deportaties, in combinatie met de

kend dat de Tweede Wereldoorlog niet vol-

centrale registratie van de Joden.

ledig te begrijpen is zonder kennis van de Eerste Wereldoorlog. Maar geldt dat ook

Oktoberrevolutie | Het boek is te beschouwen als een

voor antisemitisme en Jodenvervolging en

mijlpaal waar het gaat om inzicht in de factoren die

in extremis voor de Holocaust?

de omvang van de Jodenvervolging in West-Europa

Die intrigerende vraag kwam bij me op na lezing van

hebben bepaald. Jammer genoeg moeten we een ver-

de in alle opzichten imposante vergelijkende studie Jo-

gelijkbaar werk over de Jodenvervolging in Oost-Eu-

denvervolging in Nederland, Frankrijk en België, 1940-1945.

ropa, zowel tijdens als voor de Tweede Wereldoorlog,

In dit werk proberen Pim Griffioen en Ron Zeller aan

nog ontberen. Door gebrek aan bronnen, onbe-

de hand van uitputtend literatuuronderzoek te ver-

trouwbare cijfers en beperkte toegang tot relevante ar-

klaren waarom de percentages Joodse slachtoffers in

chieven zal een dergelijk overzichtswerk er voorlopig

drie aaneengrenzende Europese landen zo verschil-

ook wel niet komen. Dat is in mijn ogen een groot ge-

len (75% van de Nederlandse Joden kwam om, tegen

mis, omdat onze over het algemeen westerse oriën-

40% van de Belgische en 25% van de Franse). Griffioen

tatie maakt dat we nauwelijks weet hebben van de on-

en Zeller onderzochten daartoe onder andere de po-

voorstelbare drama’s die zich in Oost-Europa hebben

sitie van het autochtone bestuur, de handelingsvrijheid

voltrokken tussen 1914 en 1945.

van de Duitse organisaties die zich met de Jodenver-

Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog woon-

volging bezighielden en de middelen die ze tot hun

den de meeste van de toen meer dan 5 miljoen Rus-

beschikking hadden. Maar ook: de mate van integra-

sische Joden in een strook van 400 kilometer breed

tie, assimilatie en organisatie van de Joodse bevol-

tussen de Baltische Zee en de Zwarte Zee. Die con-

Onderzoek uitgelicht

kingsgroepen.

centratie was een direct gevolg van een restrictief ves-

10 | 11

tigingsbeleid en het mislukken van gedwongen assi-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

it jaar is het een eeuw geleden dat de Eer-

Griffioen en Zeller constateren dat de voornaamste oor-

milatie. Dat laatste had ertoe geleid dat antisemitisme

zaak van het bijzonder hoge percentage Joodse slacht-

na 1870 officieel overheidsbeleid was geworden in tsa-

offers in Nederland ligt in de vrijwel ongelimiteerde

ristisch Rusland. Toen de Duitsers begin 1915 het Poolse deel van Rusland bezetten, werden ze door veel Joden als bevrijders ontvangen. De Russen beschouwden de Joden om die reden als landverraders, en dwongen 700.000 Litouwse, Wit-Russische en Oekraïense Joden, Polen en Ruslandduitsers te vertrekken uit niet-bezet gebied. Na de oorlog vond de afrekening plaats. Witrussen, Oekraïners en tsaargetrouwe ‘Witte’ troepen organiseerden pogroms en massa-executies waarbij minstens 80.000 joden het leven lieten. Honderdduizenden joden vluchten naar het westen, onder andere naar Duitsland. Veel van de Joden die bleven sloten zich na de Oktoberrevolutie van 1917 aan bij de communistische bolsjewieken. Kiev, mei 1920. Na de pogrom bekijken leden van de Demiev Synagoge de schade die is aangericht. Foto: JDC Archives

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 12

Al voor de Eerste Wereldoorlog werden Joden in Rusland vervolgd. Op deze prent uit 1904 spreekt de Amerikaanse president Theodore Roosevelt tsaar Nicolas II toe, terwijl een Joodse man wegvlucht van zijn brandende dorp. Illustratie: Library of Congress

Antibolsjewistische Litouwers, Witrussen en Oekraï-

in Antwerpen. Frankrijk telde in die tijd 35.000

ners organiseerden vervolgens enorme lynchpartijen,

Oost-Europese Joden, die allemaal in Parijs woonden

die in september en oktober 1920 aan 170.000 Joden

en daar de helft van de Joodse populatie vormden. Na

het leven kostten.

de Eerste Wereldoorlog groeide de Joodse bevolking, vooral door emigratie uit Polen, zodat die in België in

Van Polen naar Parijs | Dit voorspel van de Holocaust

1940 voor een groot deel uit Russische Joden en Jo-

en de rol van Rusland staan beschreven in het boek

den uit het Poolse Galicië bestond. Die wisten uit er-

Etnische Zuivering in Midden-Europa. Natievorming en

varing wat virulent antisemitisme betekende en toen

Staatsburgerschap in de XXe eeuw van Pieter van der

de Duitsers België binnenvielen, sloegen ze dan ook

Plank. In dit weinig bekende en onderschatte werk uit

massaal op de vlucht. Zo’n 20.000 van de in totaal

2004 probeert Plank, net als Griffioen en Zeller, in-

66.000 Belgische Joden wisten Frankrijk te bereiken.

zicht te geven in een enorm complex fenomeen. In zijn geval: de natievorming in Oost-Europa in de eerste helft van de 20e eeuw en de etnische zuiveringen en volksverhuizingen die daarvan het gevolg waren. Van der Plank, Griffioen en Zeller ontmoeten elkaar inhoudelijk in België en Frankrijk. Dit omdat een deel van de OostEuropese Joden die voor, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog naar het Westen vluchtten, daar terechtkwam. Rond 1914, zo is te lezen bij Griffioen en Zeller, woonden 30.000 Ostjuden in België, waarvan de helft De Atlantikwall in Den Haag wordt na de oorlog afgebroken. Op de achtergrond gebouw Catsheuvel. De schoorsteen is van het Gemeentemuseum. Foto: Beeldbank WO2 - NIOD - A. Hustinx

Als slavist met historische interesse wilde ik de lezer deze cruciale extra informatie niet onthouden. Maar het is natuurlijk nog geen antwoord op de vraag wat het boek

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 13

van Griffioen en Zeller kan betekenen voor mijn da-

Glijdende schaal | Methodologische waarde heeft het

gelijkse werk: het ontwikkelen van erfgoedconcepten.

boek van Zeller en Griffioen dus zeker voor mij. Inhoudelijk gezien is hun studie echter niet zo’n goede

creëer ik ‘briljante verhalen die mensen verbinden en

ik na lezing. Het is in zijn volledigheid en gedetail-

in beweging brengen’, en die ik vervolgens vertaal naar

leerdheid haast encyclopedisch, en dat maakt de

concrete educatieve toepassingen, evenementen of pu-

praktische toepasbaarheid ervan beperkt in mijn field

blicaties. Mijn ervaring is dat de start van iedere con-

of work. Simpel gezegd: het is gewoon te veel inhoud

ceptontwikkeling is als het maken van een puzzel. Je

en te weinig verhaal.

zoekt eerst de hoekjes om de randen te kunnen leg-

Tegelijkertijd moet ik toegeven dat het boek me on-

gen – de inhoudelijke kaders waarbinnen ik opereer.

verwacht toch op een idee bracht. Niet onbelangrijk,

Daarvoor heb je het soort bronnen als het boek van Van

want zonder idee geen concept. Toen ik de uitgebreide

der Plank nodig, dat mooie grote lijnen schetst. Om

bijlagen van het boek bestudeerde en daar een chro-

het binnenwerk goed te kunnen leggen heb je meer

nologisch overzicht van alle anti-Joodse maatregelen

aan boeken zoals die van Griffioen en Zeller, die sterk

tegenkwam, realiseerde ik me weer hoe sluipender-

zijn in de detaillering. Om in de beeldspraak van het

wijs de uitsluiting van de Joden verliep. Opeens

puzzelcliché te blijven: daarmee vallen eigenlijk alle

kwam het idee van ‘de glijdende schaal’ in me op. Of:

(laatste) puzzelstukjes op hun plaats en is het verhaal

hoe opmerkelijk makkelijk we ingrijpende verande-

inhoudelijk compleet. Dan pas kan je beginnen met

ringen en ontwikkelingen accepteren of lijdzaam on-

de vertaling van het verhaal naar aansprekende toe-

dergaan. Inbreuk op onze privacy, inperking van onze

passingen.

bewegingsvrijheid onder het mom van veiligheid, ongebreideld gebruik van persoonlijke gegevens, om

Wat mij bij lezing van Griffioen en Zeller interesseerde,

maar een paar actuele thema’s te noemen. En een preg-

12 | 13

is hoezeer de morfologie van de Jodenvervolging die

nanter voorbeeld: hoe uitspraken van Centrum De-

zij blootleggen, lijkt op die van de grootschalige

mocraten-leider Hans Janmaat als “vol=vol” en “eigen

sloop in en massale gedwongen evacuatie van de Ne-

volk eerst” in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw

derlandse kuststreek als gevolg van de aanleg van de

leidden tot veroordelingen op grond van discrimina-

Atlantikwall. Deze in totaal 2685 kilometer lange ver-

tie en het aanzetten tot etnische zuiveringen, en Geert

dedigingslinie, die nazi-Duitsland tijdens de Tweede

Wilders voorlopig nog ongestraft ‘minder, minder, min-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

inspiratiebron voor conceptontwikkeling, zo merkte

Onderzoek uitgelicht

Atlantikwall | Als conceptontwikkelaar verzamel en

Wereldoorlog in de bezette gebieden aanlegde ter voor-

der’ kan laten roepen.

koming van een geallieerde invasie, staat centraal in

“Je gaat het pas zien als je het door hebt”, zoals Johan

het project De Grote Volksverhuizing dat ik momenteel

Cruijff het zei. Boeken die je dingen laten doorhebben,

samen met Steven van Schuppen en Cultuurcom-

die zijn per definitie het lezen waard!

pagnie Noord-Holland uitvoer. Onderdeel van het project is bronnen- en archiefonderzoek, omdat over de evacuatie van de kuststreek en de sloop van kustbebouwing nauwelijks iets gepubliceerd is, noch in Ne-

Pim Griffioen & Ron Zeller,

derland, noch in de andere landen waar de Atlantikwall

Jodenvervolging in Neder-

aangelegd is.

land, Frankrijk en België,

Voor mijn eigen onderzoek stel ik mij dezelfde vragen

1940-1945. Overeenkomsten,

als Zeller en Griffioen. Wanneer is besloten tot de eva-

verschillen, oorzaken.

cuaties? Hoe waren ze georganiseerd? Wanneer be-

Amsterdam: Boom, 2011.

gonnen ze? Wat was de rol van de lokale autoriteiten en die van de bezetter? Om hoeveel mensen ging het, en waar gingen ze naartoe?

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 14

COLLECTIEVORMING

> ERIK SCHILP

Hoe moeten oorlogsmusea anno nu omgaan met collectievorming en ontzameling? Moe-

Leken en experts

ten professionals de doorslag geven of heeft het publiek ook een stem? Erik Schilp geeft zijn visie aan de hand van het rapport Op de museale weegschaal â&#x20AC;&#x201C; Collectiewaardering in zes stappen, dat werd uitgebracht door de Rijks-

Wie bepaalt wat van waarde is?

dienst voor het Cultureel Erfgoed.

Erik Schilp was directeur van het Zuiderzeemuseum en het Nationaal Historisch Museum. Momenteel is hij ondernemer en adviseert hij culturele en maatschappelijke organisaties op het gebied van innovatie en strategieontwikkeling. Hij is lid van de Raad van Toezicht van het Nationaal Onderwijsmuseum en commissaris bij Stadsherstel N.V.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 15

oen ik in mei 2006 begon als directeur van

Volle tassen | Zoals bij veel cultuurhistorische musea

het Zuiderzeemuseum, kreeg ik een rond-

was collectievorming lange tijd vooral gebaseerd op het

leiding door het depot. Niets is meer bij-

aanbod. De vraag deed er minder toe. Bij het voor-

zonder dan de schatten van een collectie al-

oorlogse Zuiderzeemuseum luidde de slogan op ba-

leen en in stilte te mogen aanschouwen, in

sis waarvan de collectie destijds werd opgebouwd ‘Geef

willekeurige volgorde, in veelheid en verscheidenheid.

wat je missen kunt, ook al lijkt het waardeloze rom-

Mijn oog viel op een aantal half opgebrande waxine-

mel’. Veel mensen kwamen met volle tassen en dozen

lichtjes, een beetje stoffig maar netjes uitgestald op een

langs. Dit gebeurt nog steeds bij veel musea; een gro-

van de stellages van het depot en keurig voorzien van

te schare goedbedoelende en zeer betrokken liefheb-

een collectienummer. Ik vroeg de collectiemedewer-

bers schenkt allerhande voorwerpen. Maar tegenwoordig worden er, noodgedwongen, andere eisen gesteld aan collectievorming en ontzameling. Dat is aan de ene kant een goede zaak. Collecties hebben anders te weinig cohesie en relevantie en te veel onbestemde waxinelichtjes. Aan de andere kant kan dat betekenen dat voor veel mensen betekenisvolle objecten te snel worden afgeserveerd als niet-museaal of wei-

schaal – Collectiewaardering in zes stappen. Het geeft op

Onderzoek uitgelicht

een praktische en toegankelijke manier een leidraad

14 | 15

voor de waardering van collectieonderdelen. Uit-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

nig waardevol. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bracht recent een rapport uit over dit onderwerp: Op de museale weeg-

drukkelijk wordt wel de mogelijkheid van de ‘niet-professional’ of de ‘gewone mens’ genoemd die mede de waarde van objecten kan bepalen: “De expert wordt niet gezien als de enige die de waarde van erfgoed bepaalt.” Een goede zaak, zeker als het gaat om waardebepaling van objecten die te maken hebben met herdenking en herinnering. Juist daar hebben we te maken met snelle veranderingen in de benadering van materieel en immaterieel erfgoed. Deze snelheid is door experts alleen moeilijk bij te houden. Het belang van de ‘gewone’ Nederlander is des te groter wanneer we keuzes maken voor wat we bewaren en wat niet. Kennis is onPubliekslieveling: Vincent van Goghs Kop van een skelet met

misbaar bij het maken van die keuzes, zo zegt het rap-

een brandende sigaret (1886), olieverf op doek.

port. Logisch, maar de vraag is natuurlijk wie de uit-

Beeld: Van Gogh Museum, Amsterdam

eindelijke keuzes maakt, de expert of die gewone mens.

ker wat zo bijzonder was aan deze kaarsjes. Hij

Flickr | Terecht wordt opgemerkt dat niet-professionals

moest mij het antwoord schuldig blijven. Ik weet het

vaak een andere perceptie hebben van wat waarde heeft

nog steeds niet, maar ik ben er zeker van dat er een

of wat bijzonder is. Het Powerhouse Museum in Syd-

bijzondere emotionele betekenis schuilt in deze

ney, een museum voor natuurhistorie, techniek en de-

ogenschijnlijk waardeloze objecten. Minder duidelijk

sign, liet het publiek een aantal jaren geleden objec-

voor het museum, maar glashelder voor de schenker.

ten kiezen uit de online geplaatste gedigitaliseerde col-

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 16

Verankerde collectiviteit is een voorwaarde voor effectieve herdenking. Diversiteit en verscheidenheid zijn goed, maar als het op herdenken aankomt, dan betreft het iets wat ons allemaal aangaat en altijd groter is dan het individu. lectie die het op zaal zou willen zien. Wat bleek is dat

herdenken vertaalt zich, afhankelijk van wie het be-

de overgrote meerderheid van de gekozen objecten zich

treft, in de herinnering aan een geliefd persoon, in het

onder de radar van het conservatorenteam bevond.

tonen van respect voor de offers die zijn gebracht, in

Zelf stond ik aan de wieg van de digitale ontsluiting

de wetenschap dat het voorkomen van een conflict be-

van de fotocollectie van het Surinaams Museum, het

gint met kennis van het verleden en de fouten die zijn

nationale museum in Paramaribo. Via een Flickr-

gemaakt. Het is een collectief proces, vaak met een

account werd het publiek gevraagd de foto’s te be-

emotionele lading, dat het beste in ons naar boven

schrijven en beoordelen. Dat leverde veel informatie

brengt.

op die de collectiemedewerkers anders nooit hadden

Sommige objecten spreken voor zich. Neem de koffer

kunnen verkrijgen.

van Léon Cohen in het Joods Historisch Museum, het laatste en meest heldere voorbeeld in het rapport van

Guus Luijters’ In Memoriam, een fotoboek over de in de

de RCE. De emotie die besloten ligt in dit object is voor

Tweede Wereldoorlog gedeporteerde kinderen illus-

iedereen waarneembaar, mits op de juiste wijze ge-

treert heel mooi hoe het ‘amateurpubliek’ waarde kan

presenteerd. Objecten zoals deze verdienen een goe-

toevoegen en bepalen. Bovendien kunnen we bij kunst-

de context en die context zorgt voor een gedeelde be-

en cultuurhistorische musea de discrepantie tussen

leving. Maar hoe zet je die neer?

kennis en populariteit soms duidelijk benoemen. In

Een recent gebouwd oorlogsmuseum kreeg dit di-

het rapport wordt treffend aangehaald hoe Kop van een

lemma wel heel urgent voorgelegd. Het National Sep-

skelet met een brandende sigaret van Vincent van Gogh

tember 11 Memorial & Museum, op de plek waar de

terug op zaal kwam te hangen. Reden? Het publiek

twee torens van het World Trade Center stonden, be-

miste zijn lieveling. Deze was in het depot beland om-

staat uit een monument en een museum. De vraag wat

dat het schilderij door de experts vanuit kunsthistorisch perspectief niet bijzonder werd gevonden. De koffer van Cohen | Hoe moeten we nu omgaan met de waardebepaling van objecten die een rol kunnen spelen bij de herdenking van ingrijpende gebeurtenissen als de Tweede Wereldoorlog, de oorlog in Indië, vredesmissies of de val van Srebrenica? En hoe herdenk je via die objecten, welke verhalen kies je, welke lieux de mémoire gebruik je? Het belang van Foto: Joods Historisch Museum, Amsterdam

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:51 Pagina 17

De mobiele ‘Storybooth’ van Storycorps waar verhalen van ‘gewone mensen’ worden vastgelegd. Foley Square, New York. Foto: Dalton Rooney - storycorps.org

de kerncollectie van het museum moest zijn, was niet

was gefotografeerd, rennend door de Lincoln Tunnel

eenvoudig te beantwoorden. Er waren natuurlijk

richting Ground Zero, voor het eerst de laatste foto die

brokstukken en hopen puin, er waren brandweer-

van zijn zoon gemaakt was. Het project leidde tot een

helmen en verwrongen staal, maar het risico bestond

volksverzameling beelden, geluiden, objecten en ver-

dat de betekenis van zulke objecten met het voort-

halen die door ervaren museale medewerkers in een

schrijden van de tijd niet meer begrepen zou worden.

context werden geplaatst. Naast de evidente betrok-

Een collectieve herdenking noopte tot een collectieve

kenheid die deze werkwijze met zich meebrengt, ga-

collectievorming.

randeert ze ook een verankering in het collectief bewustzijn.

Het begon met een oproep om foto’s, videofragmenten, geluidopnames, kindertekeningen en brieven in te le-

Vingertoppen | Die verankerde collectiviteit is een voor-

veren bij de organisatie. Deze werden vervolgens on-

waarde voor effectieve herdenking. Diversiteit en

line geplaatst, waarna een tweede oproep volgde om

verscheidenheid zijn goed, maar als het op herdenken

de objecten van reacties te voorzien. Dat leverde bruik-

aankomt, dan betreft het iets wat ons allemaal aangaat

bare en emotionele informatie op. Zo zag de vader van

en altijd groter is dan het individu. In Engeland draagt

een omgekomen brandweerman die vanuit een auto

men voorafgaande aan de herdenking op 11 novem-

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 18

Een effectieve herdenking op de lange termijn heeft – meer dan bij nieuwe musea – baat bij een rondreizend en open publieksdepot, gevuld met verhalen en objecten, aangedragen door het publiek en van een context voorzien door de experts. ber collectief de poppy als symbool. De betekenis van

text voorzien door de experts. Laat bezoekers aange-

dit symbool wordt levend gehouden door duizenden

ven welke objecten de meeste indruk maken en ge-

vrijwilligers en professionals die het symbool zichtbaar

bruik deze als symbolen bij herdenkingen. Maak het

en prominent dragen. Maar wat versterkt onze Ne-

ook een plek waar jonge mensen in gesprek gaan met

derlandse collectieve beleving? Wij zijn geen land van

de oudere generaties, bijvoorbeeld veteranen en zij die

één symbool. Een collectieve beleving kan alleen

conflicten van dichtbij hebben meegemaakt. Leg een

ontstaan als de symbolen ervan door ons allemaal om-

toegankelijk en publiek internetarchief aan van deze

armd worden. Waardebepaling bij herdenking en her-

gesprekken. Zend wellicht de meest bijzondere uit op

innering is dus niet alleen een zaak van professionals,

de radio, zoals dat ook gebeurt bij het Amerikaanse Sto-

maar van ons allemaal. Dus juist ook van die ‘gewo-

rycorps. Elke week en kort, maar op een vast tijdstip.

ne mensen’.

Doe dit alles in een omgebouwde bus of een makkelijk verplaatsbaar paviljoen. Een reizende plek waar re-

Het grote inzicht van Ad van Liempt om in de beste en

flectie, herinnering en herdenking samenkomen op

meest effectieve oorlogstentoonstelling sinds tijden,

basis van objecten en verhalen die juist door de be-

De Tweede Wereldoorlog in honderd voorwerpen, ook vijf

zoeker zelf worden aangedragen. Het eerste echte col-

voorwerpen te selecteren die aangedragen werden door

lectieve museum van Nederland, gecureerd door ons

het publiek, verdient navolging. Het gaat erom dat uit

allemaal, op braderieën en markten, op veteranen-

de eerste hand wordt verzameld en verteld, het liefst

dagen, festivals en jongerendagen, op scholen en in

voor en aan een nieuwe generatie die het vertaalt naar

verzorgingshuizen. Hoe wezenlijk ook de rol van de

een hedendaagse context. Als we een proces zouden

professionals is in het museale proces, herdenking en

kunnen ontwikkelen waarbij dit met bepaalde regel-

herinnering zijn te belangrijk om alleen aan de experts

maat gebeurt, dan versterken we de manier van ver-

over te laten.

zamelen en van herdenken. Daar komt bij dat het steeds duidelijker wordt dat bezoekers niet noodzakelijkerwijs van voordeur naar mu-

Rijksdienst voor het Cultu-

seumdeur gaan. Mensen hebben immers de wereld

reel Erfgoed, Op de museale

aan hun vingertoppen via internet en televisie. Wil je

weegschaal – Collectiewaar-

als museum bijvoorbeeld effectief en maximaal je po-

dering in zes stappen,

tentiële bezoek bereiken, dan moet je overwegen die

www.cultureelerfgoed.nl/

bezoeker op te zoeken op plaatsen waar hij toch al

waarderen.

komt. Dat is lastig voor traditionele musea met kwetsbare objecten, maar ook hier ligt een mogelijkheid voor nieuwe initiatieven. Rondreizend publieksdepot | Daarom heeft een effectieve herdenking op de lange termijn het meest – meer dan aan nieuwe musea – aan een rondreizend en open publieksdepot, gevuld met verhalen en objecten, aangedragen door het publiek en van een con-

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 19

OPINIE Liesbeth van der Horst Oorlogserfgoed: durven weggooien oen het Verzetsmuseum Amsterdam in 1997

onze halfronde flacon, gebruikt om onder de kleding

bij de Mondriaan Stichting subsidie aanvroeg

melk te smokkelen, uniek was – tót ik er in het open

in het kader van het Deltaplan voor cultuur-

depot van het Fries Verzetsmuseum vier zag staan…

behoud, vond de beoordelingscommissie de

ledaags en daarom niet bijzonder. De Nederlandse be-

snippering van collecties worden tegengegaan en

volking had gelukkig een andere opvatting. Zij ervoer

kunnen instellingen zich beter profileren. Ik wil een stap

de oorlog als een heel bijzondere periode. Materiaal uit

verder gaan en ervoor pleiten dat de oorlogserfgoed-

die tijd werd dan ook op grote schaal bewaard. En als

sector ook materiaal durft te vernietigen. We moeten

het werd opgeruimd, werd het vaak afgegeven bij mu-

daarbij niet alleen kijken naar museale procedures, maar

sea. Die waren terughoudend met afwijzen, want ook

óók naar die in de archiefwereld.

daar was de reflex: de oorlogsperiode is van emotionele

Toen ik in 1989 de collectie van het Verzetsmuseum Am-

betekenis, dus het authentieke materiaal uit die tijd ook.

sterdam ging beheren, concludeerde ik al snel dat ik het

Inmiddels is de waardering voor musea en herinne-

een eigen historische voorwerpenkaart te geven (het

ringscentra over de Tweede Wereldoorlog en hun col-

was het ‘predigitaal tijdperk’). De uitgebreide, groten-

lecties toegenomen. Schijnbaar alledaagse en onoog-

deels papieren collecties van verzetsgroepen en -per-

lijke objecten zijn, met het bijbehorende verhaal, bij-

sonen behandelde ik als archieven: ze kregen één num-

18 | 19

zonder en dat wordt gelukkig steeds meer erkend. Maar

mer en een inventarislijst. In mijn ogen is het ook niet

nu die erkenning er is en tegelijkertijd de emoties af-

zinvol om voor de afstoting van elke krant of bonkaart

nemen door de grotere afstand tot de oorlog, is de tijd

uit onze collecties een LAMO (Leidraad Afstoting

ook rijp om de collecties kritisch te bekijken. De depots

Museale Objecten)-procedure te volgen. Ik denk dat we

liggen vol propagandamateriaal, kranten en distribu-

als sector in gezamenlijkheid procedures moeten

tiestamkaarten. Recent kreeg het Verzetsmuseum het

vaststellen voor bepaalde onderdelen van onze col-

Nationaal Comite 4 en 5 mei

Door samenwerking kan, zoals Somers schrijft, de ver-

Onderzoek uitgelicht

collectie van geringe waarde; die was te nieuw en te al-

boek Adolf Hitler, aus dem Leben des Führers aange-

lecties, geïnspireerd door de procedures in de ar-

boden, met een verhaal over de herkomst en het drin-

chiefsector, waar héél veel materiaal wordt vernietigd.

niet zinvol vond om elk ‘object’ een uniek nummer en

gende verzoek het een bestemming te geven: “… het kan wat mij betreft niet zomaar verdwijnen en mag ook

Samenwerken, afstemmen, afstoten, vernietigen. Het is

niet in de verzameling van een of andere neo-nazi te-

met de huidige beperkte personele capaciteit van de mu-

rechtkomen”. Onze collectiebeheerder voelde morele

sea niet te realiseren – hooguit kunnen we wat kleine

druk het aanbod te accepteren, maar verzuchtte: “Het

stapjes zetten. Maar het is wel de onvermijdelijke toe-

is een dik boek en we hebben al vijf exemplaren. Hoe

komst.

ver moeten we gaan?” In zijn recente proefschrift De oorlog in het museum concludeert ook Erik Somers dat er misschien wel te veel oorlogserfgoed is bewaard. Hij bepleit ontzameling en

Drs. Liesbeth van der Horst

uitwisseling, in onderlinge afstemming. Ik sluit me daar

is directeur en voormalig

van harte bij aan. Samenwerking is nodig om onze col-

conservator van het Verzets-

lecties op waarde te kunnen schatten. Ooit dacht ik dat

museum Amsterdam.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 20

> VEERLE VANDEN DAELEN

BRONNENONDERZOEK

De onmiddellijke naoorlogse periode is een

Geschiedschrijving als wederopbouw

van de meest vergeten aspecten van de Joodse geschiedenis. Er is tegenwoordig veel aandacht voor de vervolging en judeocide, bijvoorbeeld in de vorm van interviews met ‘de laatste getuigen’. Maar hoe Joden vlak na de oorlog omgingen met het toen erg recente Shoah-verleden en welke bronnen en getuigenissen zij verzamelden en nalieten, blijft grotendeels onbekend terrein. Collect and

Het verzamelen van bronnen direct na de Shoah

Record! van Laura Jockusch brengt hier verandering in.

Dr. Veerle Vanden Daelen is historica. In 2008 publiceerde zij haar proefschrift Laten we hun lied verder zingen. De terugkeer van de joodse gemeenschap in Antwerpen na de Tweede Wereldoorlog (1944-1960). Vanden Daelen is verbonden aan het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (Cegesoma) in Brussel en verantwoordelijk voor het werkpakket ‘Identification and Investigation’ binnen de European Holocaust Research Infrastructure.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 21

n 2012 publiceerde Laura Jockusch met Collect and

Ik ben werkzaam binnen EHRI, de European Holocaust

Record! Jewish Holocaust Documentation in Early Post-

Research Infrastructure (www.ehri-project.eu/) waar-

war Europe de resultaten van haar studie naar de do-

van het NIOD de penvoerder is. Dit Europese 7th Fra-

cumentatie van de Holocaust. Studies zoals deze zijn

mework Programme wil een digitaal platform creëren

bijzonder interessant en relevant om bronnen over

voor online informatie over Holocaustbronnen. Bin-

de Shoah te leren kennen en begrijpen. Sterker nog:

nen dit project ben ik verantwoordelijk voor het

Jockusch geeft een verfrissende nieuwe kijk op de his-

identificeren van de instellingen die relevante Holo-

toriografie van de Shoah én op bepaalde aspecten van

caustbronnen bewaren (van archieven tot gedenk-

het Joodse leven in de onmiddellijke naoorlogse pe-

plaatsen). Geen gemakkelijke taak, alleen al door de

riode.

omvang van de Holocaust (geografisch en qua aan-

tallen slachtoffers), het regelmatig verhuizen van de bronnen en de verschillende talen van de (meta)data. Er is daarom behoefte aan een focus voor het identificeren van bronnen. Naast aandacht voor de plaatsen waar de massamoord plaatsvond, besteden wij speciale aandacht aan slachtofferbronnen. In mijn ogen is het cruciaal dat de bronnen die Jockusch beschrijft – onzelf verzameld en gecreëerd – meer zichtbaarheid gaan krijgen via EHRI. Ze zijn al te lang ondergesneeuwd gebleven. Displaced persons-kampen | Een belangrijke categorie en vragenlijsten ingevuld door overlevenden. Er zijn veel inspanningen gepleegd om zo veel mogelijk getuigenissen van overlevenden vast te leggen en deze zo goed mogelijk te ontsluiten. Het merendeel van deze interviews werd echter in en na de late jaren 70 afgenomen. Daardoor domineert in Holocaustgetuigenissen het beeld van een bejaard persoon die zoveel jaar na dato eindelijk zijn verhaal kan of wil doen, als een laatste kans om ten aanzien van nakomelingen te getuigen over wat er gebeurd is. Toch zijn er wel degelijk ook slachtofferbronnen van vrij kort na de bevrijding beschikbaar. De (waarschijnlijk) eerste interviews werden afgenomen tussen juli en oktober 1946, in de displaced persons-kampen. Ook de historische commissies die Laura Jockusch bespreekt, organiseerden enquêtes en collecteerden vroege getuigenissen. In Lublin bijvoorbeeld begon een historische commissie in augustus 1944, vijf weken na de bevrijding van de stad, Een jong Joods meisje in Feldafing, een vluchtelingenkamp

met het verzamelen van getuigenissen van overle-

nabij München. Het kamp werd pas in 1953 gesloten.

venden. Onder hen zaten ook bejaarden, maar even-

Foto: United States Holocaust Memorial Museum

goed tieners en twintigers. Door hun leeftijd en door

20 | 21 Nationaal Comité 4 en 5 mei

binnen slachtofferbronnen bestaat uit interviews met

Onderzoek uitgelicht

middellijk na de Tweede Wereldoorlog door slachtoffers

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 22

levenden waren, zowel uit Frankrijk als elders. In Frankrijk was al in 1943 een Joodse Historische Commissie opgericht. De Poolse Centralna Zydowska Komisja Historyczna (‘Centrale Joodse Historische Commissie’) die een nationaal netwerk van lokale afdelingen omvatte, dient als illustratie van de gang van zaken in landen met een communistisch regime. De derde casus, die Jockusch presenteert onder de noemer ‘Zittend op gepakte koffers geschiedenis schrijven’, betreft de historische commissies in de displaced persons-kampen in Duitsland, Oostenrijk en Italië. Afsluitend schenkt de onderzoekster ook aandacht aan de poging om een Europese gemeenschap van Holocaustonderzoekers tot stand te brengen en zelfs alle archieven op één plek onder te brengen en het methodologische kader te unificeren. Het eerste EuropeesJoodse Shoah-congres, dat in december 1947 plaatsvond in Parijs, gaf uiting aan deze hoop en intentie, maar maakte ook meteen duidelijk welke obstakels daarbij overwonnen moesten worden: taalproblemen, verschillende bezettingsregimes en vervolgingsgeschiedenissen, ideologische en nationale spanningen en gebrek aan financiering. Het plan kwam uiteindelijk niet van de grond. Migratie van overlevenden en overleveringen | Het onderwerp ‘Shoah’ is willens nillens transnationaal. De bronnen, zelfs als ze betrekking hebben op één plaats tijdens de oorlog, zijn verspreid over tal van locaties, afhankelijk van waar de vervolgers en de vervolgden vandaan kwamen en waarheen zij migreerHoofdkwartier van het Centrale Joodse Comité in Bergen-

den tijdens en na de oorlog, of met wie zij corre-

Belsen, na afloop van de oorlog.

spondeerden. De She’erit Hapletah (‘overlevenden’) zijn

Foto: Yad Vashem Photo Archive

in elk geval over de hele wereld verspreid geraakt, vaak al snel na de oorlog. De biografieën van de belangrijkste

het kleine tijdsverschil tussen de gebeurtenissen en

actoren in de historische commissies in Jockusch’ boek

hun getuigenis verschilt hun manier van rapporteren

laten dit ook zien. Velen waren afkomstig uit Oost-Eu-

behoorlijk van die van mensen die meer dan dertig jaar

ropa, maar slechts een minderheid bleef daar. De rest

na dato terugblikken.

waaierde uit naar elders, van West-Europa, de Verenigde Staten en Israël tot aan Uruguay en Zuid-Afri-

Jockusch focust zich in haar onderzoek op de geschie-

ka. Jockusch identificeert op een foto van de Centra-

denis van de historische commissies en documenta-

le Joodse Historische Commissie in Lodz, gemaakt in

tiecentra die deze vroege bronnen verzamelden. Drie

september 1945, vijf medewerkers. Geen van hen bleef

casussen worden daarbij in detail behandeld en vor-

in Polen wonen: twee trokken naar Israël, twee naar

men de ruggengraat van het boek. Voor het bevrijde

de Verenigde Staten en één naar Frankrijk, vaak met

West-Europa is dat Frankrijk, waar relatief veel over-

tussenstops elders.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 23

Het mag duidelijk zijn dat deze naoorlogse omzwervingen het bij elkaar houden van de bronnen niet eenvoudiger maakten. In veel gevallen bleven bronnen deels achter op plaatsen waar ze gecreëerd werden en gingen ze deels richting verschillende uithoeken van de wereld. Voor de European Holocaust Research Infrastructure is het in kaart brengen van dermate verspreide bronnen, al dan niet ontsloten (maar in dat geval in een hele waaier aan verschillende talen), een uitdaging van formaat.

In Holocaustgetuigenissen domineert het beeld van een bejaard persoon die zoveel jaar na dato eindelijk zijn verhaal doet, als een laatste kans om ten aanzien van nakomelingen te getuigen over wat er gebeurd is.

Raadsels | Jockusch laat zien dat de historische commissies die na 1945 actief werden, van het begin af aan

op geschiedschrijving, maar evengoed als bewijsma-

inzetten op een grote variatie aan bronnen, om zo tot

teriaal in de naoorlogse processen tegen oorlogsmis-

een correcter beeld te komen. Ze collecteerden zowel

dadigers, of om overlevenden de nodige bewijsstuk-

slachtoffer- als daderbronnen en beperkten zich niet

ken te geven ten aanzien van bijvoorbeeld diploma’s,

tot één type bron. Naast officiële documenten werden

tewerkstelling in een getto, dwangarbeid en huwelijkse

ook literatuur, poëzie, toneelstukken, liederen, spe-

staat. Documenten die zij nodig hadden om een baan-

cifieke uitdrukkingen, grappen en raadsels verzameld.

tje te kunnen bemachtigen in de DP-kampen, om te

Heden ten dage willen we met EHRI al deze bronnen

registreren voor een studie of om in aanmerking te ko-

toegankelijk maken, of ze nu betrekking hebben op

men voor een migratieaanvraag. Ook de interviews met

slachtoffers of op daders, op de situatie ten tijde van

kinderen dienden een tweede doel: leerkrachten,

Onderzoek uitgelicht

de vervolging of op die vlak erna.

pleegouders, sociaal werkers en stafleden van Joodse

22 | 23

Jockusch maakt ook duidelijk dat deze ‘vroege bron-

weeshuizen helpen om de situatie van de jonge

nen’ niet uitsluitend verzameld werden met het oog

slachtoffers te verbeteren.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

In displaced persons-kamp Leipheim verzamelen leden van het historisch comité getuigenissen van mensen over hun familie. Foto: Yad Vashem Photo Archive

BON

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 24

t Op de hoogte blijven van onderzoek over herdenken, herinneren en vieren? Neem kosteloos een abonnement op Onderzoek uitgelicht!

Ik wil graag Onderzoek uitgelicht ontvangen! Een bijeenkomst van het Joodse Historische Comité in Lodz, Polen, 1945.

Foto: Yad Vashem Photo Archive

naam:

Dergelijke informatie over ontstaanscontext en doelstellingen helpt ons, ook binnen EHRI, om deze bronnenverzamelingen beter te begrijpen.

q dhr. / q

Jockusch ons drie uiteenlopende scenario’s voor bronnenverzameling aan. De Franse casus toont een situatie die tot op de dag van vandaag continuïteit waarborgt. De Poolse casus laat zien wat er gebeurt als de hoofdactoren het land verlaten maar relevante bronnen achterlaten die bewaard bleven (in dit specifieke geval binnen het Joods Historisch Instituut in Warschau, dat jarenlang onder een communistisch regime viel). De casus van de displaced persons-kampen laat zien wat er met bronnen gebeurt als de ‘vind-, maaken bewaarplaats’ volledig opgeheven wordt. tenschappelijk knap werk. Niet alleen bij het brede publiek maar ook bij historici wekt de aandacht voor vroege documentatieprojecten een welkome herinnering op aan deze bronnen en diegenen die ze creëerden. Jockusch’ baanbrekende werk heeft binnen EHRI alvast gezorgd voor meer aandacht voor het belang van

........................................................

....................................................................

adres:

..............................................................

....................................................................

postcode / woonplaats:

............................................

....................................................................

telefoon

Collect and Record! is een sterk gedocumenteerd en we-

..........................................

....................................................................

organisatie:

Eerbetoon | Met de gekozen detailstudies reikt Laura

mevr.

email:

............................................................

.............................................................

Stuur deze bon naar: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek Uitgelicht,

Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam.

deze bronnen, die ons begrip en onze kennis over de

U kunt uw aanmelding en persoonlijke gegevens ook mailen

Shoah aanzienlijk vergroten. Tegelijk is het een pos-

naar: onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl

tuum eerbetoon aan de mensen die ze creëerden en verzamelden, met precies dit doel voor ogen: bronnen nalaten voor historisch onderzoek, voor het herdenken van de slachtoffers, en als middel om antisemi<

tisme te bestrijden of gerechtigheid te brengen.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 25

De inspiratie van Barbara Oomen A people’s history of the European Court of Human Rights

ensenrechtenverdragen zijn voor mij,

schuilen van mensen – vernederd in Russische cellen,

naast een heleboel andere dingen, ook een

verkracht door het Turkse leger, zomaar gedetineerd

monument voor de Tweede Wereldoorlog.

in België of in een inrichting gestopt in Nederland. Het

Zij vormen het erfgoed van de mensen die eind jaren

prachtige van A people’s history of the European Court

veertig met man en macht probeerden het ‘nie wieder’

of Human Rights dat ik onlangs las, is dat het deze ver-

te vertalen in juridisch bindende afspraken tussen

halen tot leven brengt.

landen. Het recht moest “de hand van de wraakzucht tegenhouden”, zoals Nuremberg-aanklager Jackson

De journalist Michael Goldhaber interviewde voor dit

het stelde, en vormde daarmee “de grootste denkbare

boek mensen die door de jaren heen zaken voorleg-

handreiking van de macht aan de redelijkheid”. Met

den aan het Hof. Hij sluit daarmee naadloos aan bij

in hun achterhoofd de gruwelen die zij en hun dier-

mijn grote drijfveer als onderzoeker: begrijpen hoe

baren een paar jaar eerder meemaakten, smeedden

mensenrechten onder specifieke omstandigheden

mensen als Raphael Lemkin en René Cassin woord

betekenis krijgen voor mensen. Met geweldige, jour-

voor woord het Genocideverdrag en de Universele

nalistieke verhalen belicht Goldhaber de rol van het

Verklaring van de Rechten van de Mens. Het Euro-

Hof als het geweten van Europa. Hij schrijft over de

pees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM)

folteraars van de IRA, maar ook over het Belgische fo-

vormde de Europese poging om die Universele Ver-

tomodel Paula Marckx die er eind jaren zeventig via

Onderzoek uitgelicht

klaring ook echt bindend te maken. “Menselijke waar-

het Hof voor zorgde dat geen enkel kind meer als on-

24 | 25

digheid is Europa’s grootste verworvenheid, vrijheid

wettig wordt beschouwd. Een aanrader voor iedereen

haar echte kracht”, stelde het Congres van Europa in

die geïnteresseerd is in de vraag hoe fundamentele

1948.

mensenrechten, vlak na de oorlog op papier gesteld,

Nationaal Comite 4 en 5 mei

vandaag de dag levend worden gehouden in StraatsIk vind het altijd verbluffend hoe slordig wij in Neder-

burg.

land omgaan met dit deel van ons gemeenschappelijk erfgoed. Over het belang van het EVRM spreken wij

Lees op de pagina’s hierna een bespreking van Goldhabers

nauwelijks. Het ideaal van de Europese waardenge-

boek door mensenrechtenspecialist Daan Bronkhorst.

meenschap lijkt iets uit een ver verleden. Wie weet precies wat het Europese Hof voor de Rechten van de Mens doet, betekent en hooghoudt in het huidige tijdsgewricht? Dit gebrek aan kennis over dit stuk-

Barbara Oomen is Dean van het Uni-

je erfenis van de Tweede Wereld-

versity College Roosevelt en hoogleraar

oorlog kan goed liggen aan ons, ju-

mensenrechten aan de Universiteit

risten. Wellicht vergeten wij vaak

Utrecht. Zij doet onderzoek naar de

te vertellen hoezeer mensenrech-

verhouding tussen recht, cultuur en sa-

ten mensenwerk zijn. Hoe ver-

menleving. In 2013 publiceerde zij

stopt achter de verdragstaal en de

Rights for Others: the slow home-coming

juridische uitspraken verhalen

of human rights in the Netherlands.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 26

> DAAN BRONKHORST

MENSENRECHTEN

Zelden schrijft iemand een journalistiek ver-

Goldhaber geeft Europese wetten een menselijk gezicht

slag over een Europese institutie. Zeker niet over zoiets ingewikkelds als het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Goldhaber deed het, en met verve, meent Daan Bronkhorst. De Amerikaanse journalist weet de betekenis van het Hof kritisch te beschouwen zonder cynisch te worden, en de klagers bij dat Hof te portretteren zonder sensatie. Bovenal maakt hij dat je in mensenrechten wilt geloven, zelfs als je te weten komt dat het hof van Straatsburg een overweldigende achterstand in te behandelen zaken heeft.

Daan Bronkhorst is sinds 1979 werkzaam bij Amnesty International. Hij publiceerde diverse boeken over mensenrechten, waaronder een encyclopedie en recent Vrijdenkers, vorsten, slaven (over de Europese geschiedenis van mensenrechten).

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 27

De Belgische Paula Marckx was 47 toen ze zwanger werd, tot haar grote geluk. Ze was er meteen zeker van dat ze het kind wilde houden en dat de (haar bekende) vader daar niets mee te maken had. Ze zou moeder zijn. Of althans, dat dacht ze.

thieke portretten van de hoofdpersonen – van een aantal staat een foto in het boek. Maar als Goldhaber geïrriteerd is, zoals bij de leider van de Turkse islampartij, verhult hij dat niet. Bloedvergieten | Zoals geldt voor wel meer klagers in

o begint de eerste casus in A People's His-

kwesties waarover het hof in Straatsburg uitspraak

tory of the European Court of Human

deed, schreef de Belgische Paula eind jaren zeventig

Rights. Het boek verscheen ruim zes jaar

geschiedenis met haar gang naar de Europese rech-

geleden en is volgens kenners nooit geë-

ter. Toen ze na de geboorte aangifte van het kind deed,

venaard. De zaken die in het boek aan bod

ontving ze van de Belgische overheid een brief. Baby

komen zijn vaak al oud – maar wat is oud in de con-

Alexandra kreeg de officiële status van onwettig kind.

text van de Europese rechtspraak waarin regelmatig

Paula was woest. Haar baby had toch een moeder? Nee,

een decennium verloopt voordat er een uitspraak valt

daarvoor was een aparte gerechtelijke uitspraak ver-

over het gewraakte feit?

eist, volgens een Belgische wet die nog onder Napoleon was ingevoerd. Paula vocht het aan in Straatsburg.

De titel van het boek zou je kunnen vertalen als 'Het Eu-

Het mensenrechtenhof gelastte België de wet te ver-

ropese mensenrechtenhof zoals gezien door degenen

anderen. Daarvan hebben sindsdien talloze moe-

die er hun hoop op hadden gevestigd'. Want daarover

ders in België en elders in Europa geprofiteerd.

gaan de vijftien cases die de Amerikaanse rechtsdes-

Ook de Turkse ‘islampartijzaak’ uit 2001 galmt nog al-

kundige en journalist Michael Goldhaber in zijn

tijd na. De islamitische partij Refah streefde in de ja-

boek behandelt. Hij heeft voor elke zaak betrokkenen

ren negentig naar invoering van de sharia-wetgeving

Onderzoek uitgelicht

gesproken: slachtoffer, familieleden, advocaat, lotge-

en daarom verbood de Turkse rechter de partij in 1998.

26 | 27

noot, tegenstander – afhankelijk van wie kon en wil-

Partijleden beklaagden zich daarop bij het Europese

de praten. Hij tekent over het algemeen hele sympa-

mensenrechtenhof, dat eerder oordeelde tégen een ban

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Nadat de Turkse rechter in 1998 de streng Islamitische partij Refah verbood, werden uitingen van de partij weggehaald. Het Europese Mensenrechtenhof oordeelde in 2001 dat het verbod terecht was. Foto: Anadolu Agency

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 28

Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens, opgericht in 1959, deed in de eerste vijtig jaar van haar bestaan meer dan tienduizend uitspraken.

Foto: Council of Europe

Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens krijgt jaarlijks zo’n 30.000 klachten van Europese burgers over de schending van het mensenrechten.

Foto: Council of Europe

op de Verenigde Communistische Partij van Turkije.

woord voor verkrachting niet kende. Roma-kinderen

Het Hof keurde het verbod van Refah echter goed. De

die in Tsjechië steevast naar een school voor verstan-

sharia is volgens Straatsburg op onderdelen onver-

delijk gehandicapten worden gestuurd.

enigbaar met de rechtsstaat. Ook oordeelde het Hof dat de islampartij een verborgen agenda had: demo-

Gerechtelijke partij honkbal | Goldhaber haalt in zijn

cratisch naar buiten, maar onderwijl haar aanhangers

boek ook het Amerikaanse Hooggerechtshof aan. Dat

oproepend tot bloedvergieten.

verwijt hij een onterecht gebrek aan belangstelling voor het recht dat in Europa wordt gesproken. ‘Washington’

Goldhaber laat een keur van Europese klagers de revue

is veel geïsoleerder dan ‘Straatsburg’, omdat de Ver-

passeren. De activist uit Noord-Ierland die Europa vei-

enigde Staten diverse VN-verdragen naast zich neer heb-

lig maakte voor homoseks. De Spaanse huisvrouw die

ben gelegd. “Als het Hooggerechtshof doorgaat met zich

een grondwettelijke grondslag bewerkstelligde voor mi-

afzijdig houden van principiële mensenrechtenzaken

lieuzaken. Het Koerdische meisje in Turkije dat het

zoals die door het Europese hof worden behandeld,” zegt

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 29

Goldhaber laat een keur van Europese klagers de revue passeren. De activist uit Noord-Ierland die Europa veilig maakte voor homoseks. Het Koerdische meisje in Turkije dat het woord voor verkrachting niet kende. Roma-kinderen die in Tsjechië steevast naar een school voor verstandelijk gehandicapten worden gestuurd.

partij honkbal spelen in een wereld waarin de andere

minister van Binnenlandse Zaken dat hij wordt uit-

landen de regels van het voetbal beheersen.”

gezet. Naar Algerije, waar hij niemand kent. De

Het hof van Straatsburg, zo geprezen door kenners,

Franse regering is in die tijd gebiologeerd door een har-

lijdt niettemin aan impopulariteit. Zelfs in Europa zijn

de aanpak van ‘criminele vreemdelingen’. De familie

we vertrouwder met het Amerikaanse Hoogge-

Nasr gaat in beroep bij het mensenrechtenhof in

rechtshof, want dat kennen we van populaire televi-

Straatsburg. Dat stelt de Franse regering in het ongelijk.

sieseries. Ik kan me niet herinneren ooit een Euro-

Mahamed mag niet worden gedeporteerd, want dat is

pese rechter in een Nederlandse, Belgische of Fran-

een ongeoorloofde inbreuk op het recht op familie-

se tv-serie te hebben gezien. Europa heeft natuurlijk

banden en geworteldheid in het land van verblijf.

‘Brussel’ is voor velen het zinnebeeld van bureaucratie

Goldhaber voorspelde in 2007 al dat “aangezien Euro-

en overbodige regels die door overbetaalde ambtenaren

pa worstelt met de erfenis van het kolonialisme, het

worden bedacht. En ‘Straatsburg’ zegt de meeste kie-

continent altijd volop zal worden geconfronteerd

28 | 29

zers niets.

met zaken als die van Nasr”. De laatste jaren gaven

Nationaal Comité 4 en 5 mei

oordeling voor groepsverkrachting beslist de Franse

Onderzoek uitgelicht

Goldhaber, “zal het steeds vaker een gerechtelijke

sowieso een slechte naam bij, inderdaad, Europeanen.

Goldhaber gelijk. Het debat over uitzetten (‘weg met De voormalige Nederlandse rechter van het Europese

de ongewenste vreemdeling’) of in het land houden

mensenrechtenhof, Egbert Myjer, besprak Goldhabers

(‘wie hier woont is onderdeel van onze maatschappij’),

boek vlak nadat het verscheen, en legde nog eens uit

is alleen maar schrijnender geworden.

waarom het Europese hof zo onbekend kon blijven. Het is bijna allemaal papier, zegt Myjer. Het gebeurt

Het Europese Mensenrechtenhof is maar een onder-

misschien maar twintig keer per jaar dat het hof zit-

deeltje in een grote machinerie en ook nog eens zwaar

ting heeft met advocaat en aanklager, en met een kla-

overbelast. Pas begin 2014 slaagde Straatsburg erin

ger die in de regel niks mag zeggen. Dat levert geen

haar achterstand in onverwerkte zaken eindelijk tot on-

mooi televisiedrama op. Myjer heeft dan ook alle lof

der de honderdduizend te brengen. Maar áls het Hof uit-

voor Goldhaber. Want die probeert Europese wetten

spraak doet, kan niemand in Europa dat negeren.

en beginselen een menselijk gezicht te geven. Michael Goldhaber, A Peo-

Doof en stom | Neem de zaak van de doofstomme Ma-

ple's History of the European

hamed Nasr. Hij komt ter wereld in Algerije. Op z’n

Court of Human Rights.

vijfde verhuist hij naar de banlieus van Parijs. Een

Piscataway: Rutgers Univer-

school voor bijzonder onderwijs weigert hem omdat

sity Press, 2007.

hij niet door de toelatingstest komt. Een tweede school verwijdert hem voor geweldpleging, een derde wegens achterstallig schoolgeld. Vanaf zijn 21e wordt Mahamed dertig keer gearresteerd. Hij brengt in totaal 108 maanden door in de gevangenis. Na een ver-

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 30

INDIË / INDONESIË

> WIM MANUHUTU

In de kring van organisaties die zich bezig-

Ondertussen, ergens anders

houden met de Tweede Wereldoorlog in Azië

Het Nederlandse verzet

Indonesië viel bepaald niet buiten het blikveld

over Nederlands-Indië

klinkt al jaren de klacht dat ‘hun’ oorlog altijd in de schaduw staat van die in Nederland zelf. En dat terwijl de Tweede Wereldoorlog natuurlijk ook een belangrijke impact had in en op Nederlandse koninkrijksdelen als Indonesië, Suriname en de Antillen. Tijdens de oorlog zelf was dat duidelijker dan nu, zo toont een verrassende studie van Jennifer Foray aan.

van het Nederlands verzet, zo laat zij zien.

Drs. Wim Manuhutu studeerde geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Hij specialiseerde zich in de geschiedenis van Indonesië. Van 1987 tot 2009 was hij lid van de directie van het Moluks Museum te Utrecht. Momenteel is Manuhutu zelfstandig consultant op het gebied van erfgoed en diversiteit en doet hij aan de Vrije Universiteit promotieonderzoek naar het gemeenschappelijk cultureel erfgoed van Nederland, Indonesië en Suriname. Foto: Rebecca Pattipeilohy-Rutumalessy

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 31

p 8 maart jl. vond in Amersfoort de

derlanders die leden in het bezette Europa. Hoewel in

conferentie Eén WO II plaats. Die

de nationale herdenking op 4 mei de aandacht groeit

draaide om de vraag hoe het wereld-

voor het feit dat de oorlog zich in alle delen van het

omvattende karakter van de oorlog,

toenmalige koninkrijk afspeelde, ontbreekt een goed

ook als je hem louter beziet vanuit de

‘grand narrative’ totnogtoe. De hamvraag voor pro-

Nederlandse context, naar voren kan worden ge-

fessionals is dan ook hoe de verhalen van de Tweede

bracht. Oftewel: hoe zou je het thema van de Nationale

Wereldoorlog binnen en buiten Europa met elkaar kun-

Boekenweek van dit jaar – ‘Ondertussen, Ergens An-

nen worden vervlochten. Het was een post op Face-

ders’ – kunnen toepassen op de wijze waarop we naar

book, van de in Nederland woonachtige onderzoeker

de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog kijken?

en journalist Joss Wibisono, die me attendeerde op het onderzoek van de Amerikaanse historica Jennifer Fo-

Die vraag betekent een fikse uitdaging voor iedereen die

ray. Zij bestudeerde de denkbeelden over de toekom-

professioneel of anderszins betrokken is bij de her-

stige verhoudingen met Indië/Indonesië zoals die tus-

denking van de Tweede Wereldoorlog. Want er zijn vele

sen 1940 en 1945 leefden in het door Duitsland be-

verhalen te vertellen over deze oorlog, vanuit veel meer

zette Nederland. Haar interessante studie brengt de

verschillende perspectieven dan alleen die van de Ne-

vervlechting van oorlogskwesties in Nederland en Indië in kaart.

het Nederlands-Indonesische conflict. De Indonesische

Onderzoek uitgelicht

leiders Soekarno en Hatta werden vanwege hun sa-

30 | 31

menwerking met de Japanners beschouwd als colla-

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Moluks verzet | Het is algemeen bekend dat de oorlogservaringen in Nederland van invloed waren op de opvattingen aan Nederlandse kant in de eerste fase van

borateurs. Dat beiden ten tijde van de Japanse inval vanwege hun inzet voor de nationalistische zaak in Nederlandse gevangenschap zaten, maakte voor dat beeld geen verschil. Later werden ook andere visies op de verhouding tussen Indonesiërs en Nederlanders ten tijde van de oorlog naar voren gebracht. Toen het Moluks Historisch Museum in 1992 door middel van een tentoonstelling en een publicatie aandacht schonk aan de rol van Molukkers in het verzet gedurende de Tweede Wereldoorlog, werd bijvoorbeeld bewust gekeken naar Molukkers die in Nederland mee hadden gedaan aan het verzet tegen de Duitsers.1 Daarbij kon voor bronnen voor een deel worden teruggegrepen op het baanbrekende onderzoek van Harry Poeze naar Indonesiërs in Nederland.2 Jennifer Foray snijdt met haar studie nu weer een nieuwe dimensie aan. Zij laat zien dat in de kranten die door het Nederlandse verzet werden uitgebracht, ruimschoots aandacht werd besteed aan NederlandsIndië. Affiche uit 1945.

Illustratie: Beeldbank WO2 - NIOD

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 32

De hamvraag is hoe de verhalen van de Tweede Wereldoorlog binnen en buiten Europa met elkaar kunnen worden vervlochten. Opvoeden tot een ‘volwassen’ land | Foray putte voor

tussen Nederland en haar koloniën, hoe de verhou-

haar onderzoek onder andere uit de rijke collectie van

dingen ook zouden mogen worden. Dat blijkt uit de

het NIOD, en dan met name uit de oorlogsjaargangen

positieve reacties op de rede die koningin Wilhelmi-

van bladen die door het verzet werden uitgebracht: Vrij

na op 6 december 1942 in Londen uitsprak. Hierin stel-

Nederland, Het Parool, De Waarheid, Trouw en Je Main-

de ze – zonder erg concreet te worden – dat de ver-

tiendrai. Dat de verschillen in politieke kleur van deze

houdingen binnen het koninkrijk zouden worden aan-

bladen zich ook manifesteerden in hun artikelen

gepast aan de veranderende omstandigheden.

over de actuele situatie en de toekomst in Indonesië,

Maar hoe die aanpassingen eruit zouden moeten zien,

is op zich niet verbazingwekkend. Zo signaleert Foray

daarover bestonden zoals gezegd verschillende op-

dat in Het Parool niet meer over Nederlands-Indië maar

vattingen. In Het Parool, Vrij Nederland en De Waar-

over Indonesië werd geschreven, om aan te geven dat

heid werd gepleit voor verregaande hervormingen, ter-

men zich in die kring bewust was van de nieuwe ver-

wijl Trouw een conservatiever geluid liet horen en be-

houdingen wanneer de oorlog afgelopen zou zijn. Dat

nadrukte dat Nederland de taak had de Indonesische

gold nog meer voor De Waarheid, het blad van de CPN,

bevolking op te voeden in de richting van een ‘vol-

die zich al in de jaren dertig had uitgesproken voor de

wassen’ land. Een aantal redacteuren en auteurs – zo-

onafhankelijkheid van Indonesië. In de aanloop naar

als Paul de Groot van De Waarheid, Frans Goedhart van

de oorlog was dat standpunt wat gematigd en werd er

Het Parool en Gesina van der Molen van Trouw – zou-

– met een schuin oog kijkend naar Engeland – meer

den ook na de oorlog als politici, opiniemakers of be-

gesproken over een ‘dominion status’ van de koloniën.

langenbehartigers een rol spelen in het Nederlands-

Meer zelfstandigheid binnen het koninkrijk dus.

Indonesisch conflict. Door hun stukken uit de illegale

Wel werd in alle gevallen nog uitgegaan van een band

pers te lezen, kunnen zowel de continuïteit als de ont-

Affiche van de Rijksvoorlichtingsdienst, 1945.

Illustratie: Beeldbank WO2 - NIOD

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 33

Onderzoek uitgelicht

32 | 33 Nationaal ComitĂŠ 4 en 5 mei

In 1943 wijdt verzetskrant Het Parool een voorpagina-artikel aan de naoorlogse verplichtingen van Nedetland ten aanzien van IndonesiĂŤ. Beeld: Stichting Democratie en Media - www.hetillegaleparool.nl.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 34

wikkelingen in het denken van de stromingen die zij vertegenwoordigden, beter gevolgd worden. Strijd tegen Japan | Een tekortkoming van Forays studie is dat uitgebreide citaten of passages ontbreken. Wellicht is dat omdat Foray het schreef voor een internationaal academisch publiek en het boek verscheen bij een Engelse uitgeverij. Wie wil lezen wat er precies in de artikelen stond – of in de specials over Indonesië die bijna alle bladen in de jaren 1943 en 1944 uitbrachten – zal zelf de originele bronnen moeten raadplegen. Dat gaat ook op voor stukken uit een van de kleinere bladen die Foray bespreekt: Ons Volk. Ons Volk verscheen vanaf oktober 1943 en werd uitgegeven door (voornamelijk Leidse) Indologen. In de periode september 1944-april 1945 werden door Ons Volk tussen de 20.000 en 30.000 enquêtes verspreid waarin werd gevraagd of jongemannen bereid zouden zijn om zich direct na de bevrijding van Nederland in te zetten voor de bevrijding van de door Japan bezette Indonesische archipel. Ook werd gevraagd naar hun eigen op-

Beeld: Trouw - www.illegaletrouw.nl

vattingen over en betrokkenheid met Indonesië. Uiteindelijk kwamen 3.500 enquêtes

Gemenebestachtige verhouding | Nieuwsgierig maakt

terug. Daaruit bleek dat een groot deel van de onder-

Foray de lezer ook naar het blad De Bevrijding. Hier-

vraagden weliswaar bereid was om deel te nemen aan

van zijn slechts enkele exemplaren bewaard gebleven,

de strijd tegen Japan, maar dat van een persoonlijke

die zich eveneens in het NIOD-archief bevinden. De

band met de archipel geen of nauwelijks sprake was.

Bevrijding werd vanaf mei 1944 uitgegeven door de Per-

De wetenschap dat Ons Volk, een aantal enquêtes en

himpoenan Indonesia (PI), de vereniging van Indo-

een rapport met de uitkomsten bij het NIOD te

nesische studenten in Nederland. De PI was al voor

raadplegen zijn, maakt (alweer) nieuwsgierig om

de oorlog sterk socialistisch georiënteerd met leiders

het originele bronmateriaal onder ogen te zien.

als Hatta en Sjahrir. In de oorlog werd een aantal van

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 35

In Het Parool werd niet meer over Nederlands-Indië maar over Indonesië geschreven, om aan te geven dat men zich bewust was van de nieuwe verhoudingen wanneer de oorlog afgelopen zou zijn. Het wetenschappelijk onderzoek rondom de Tweede Wereldoorlog is constant in ontwikkeling, waarbij nieu-

standpunt ten aanzien van de naoorlogse relatie tus-

we bronnen toegankelijk worden gemaakt en be-

sen Indonesië en Nederland. Daarbij ging het om on-

staande bronnen opnieuw worden geïnterpreteerd. Dat

afhankelijkheid met behoud van een gemenebest-

onderzoek vormt als het ware de brandstof voor al die-

achtige verhouding tot Nederland. De groep achter De

genen die zich in de erfgoedsector bezighouden met

Bevrijding hoopte op begrip vanuit de kringen van het

die oorlog. Het helpt om bestaande verhalen fris te blij-

verzet.

ven vertellen, nieuwe verhalen toe te voegen of verhalen

Uiteindelijk liep het allemaal anders. Een van de din-

met elkaar te verbinden, en zo het herinneren en her-

gen die bij het lezen van het boek van Foray opvallen:

denken van de Tweede Wereldoorlog in de praktijk

het overwegend theoretische karakter van de bespie-

vorm te geven. Foray levert hiertoe belangrijke inspi-

gelingen over de toekomstige verhoudingen met In-

ratie.

donesië in de illegale pers. Men wist in Nederland vrijwel niets over wat er zich in de oorlog in de archipel Jennifer L. Foray, Visions of

de regering in Londen en de vertegenwoordiging in

Empire in the Nazi-occupied

Australië. Hoe dat direct na de Japanse capitulatie op

Netherlands. Cambridge:

15 augustus 1945 leidde tot fatale misrekeningen, is

Cambridge University

bekend.

Press, 2012.

Brandstof | Wat de studie van Foray belangwekkend maakt, is dat ze laat zien dat Indonesië in de ogen van het verzet in Nederland een integraal onderdeel uitmaakte van het denken over het naoorlogse koninkrijk. Dat kan een aanknopingspunt om iets te doen aan de vergruizing van het beeld van de oorlog, waarbij iedere groep zijn of haar eigen oorlog lijkt te hebben en niemand oog heeft voor de grotere verbanden.3

Noten 1

En soms zegt een lacune ook veel. Het feit dat Suriname en de Antillen ook in Forays boek stiefmoederlijk

Historisch Museum, 1992. 2

zijn bedeeld, laat zien dat er nog veel onderzoek te verrichten valt.

Bert Immerzeel, Moluks Verzet WO II. Utrecht: Moluks

Harry A. Poeze, In het land van de Overheerser. Indonesiërs in Nederland 1600-1950. Dordrecht: Foris Publications, 1986.

De term ‘vergruisd beeld’ is ontleend aan de titel van de in

Groot pluspunt is dan weer dat Foray de lezer op het

1939 uitgesproken oratie van historicus Jan Romein waarin

spoor zet van bronnen die waarschijnlijk allerlei

hij over de Nederlandse opstand tegen Spanje concludeer-

bruikbaar materiaal bevatten voor tentoonstellingen

de dat er van één algemeen beeld van die opstand geen

en manifestaties. Haar boek laat daarmee ook nog eens

sprake meer was, maar dat er allerlei verschillende interpre-

zien hoe belangrijk goed ontsloten collecties zijn.

taties waren ontstaan. Http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/ bwn1/romein.

34 | 35 Nationaal Comité 4 en 5 mei

afspeelde. Dat gold overigens ook in hoge mate voor

Onderzoek uitgelicht

haar leden actief in het verzet. Met De Bevrijding wilde de PI het Nederlandse publiek informeren over haar

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 36

> JOSIEN PIETERSE EN YVETTE JEUKEN

Een dag na Prinsjesdag 2013 kopte De Volks-

DEMOCRATIE

krant: “De verzorgingsstaat is dood, leve de

Leven in een participatiesamenleving

participatiesamenleving.” De samenleving verandert van een verzorgingsstaat naar een meer zelforganiserende samenleving. Doedemocratie is het motto. Maar hoe houden we in onze veranderende samenleving mensenrechten in het oog? De rapportage Mensenrechten in Nederland gaat daar te weinig op in, vinden Josien Pieterse & Yvette Jeuken.

Drs. Josien Pieterse is directeur van Netwerk Democratie. Van 2009 tot 2011 werkte ze als coördinator voor het Forum voor Democratische Ontwikkeling (FDO). Ze is initiatiefnemer van de debatserie Framer Framed en is werkzaam als oral historian bij Atria kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. Drs. Yvette Jeuken is freelance politicoloog en als projectleider werkzaam voor Netwerk Democratie. Ze leidt diverse onderzoeken en projecten op het gebied van participatie, democratie en burgerschap.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 37

p 1 oktober 2012 kreeg Nederland een

Het CRM besteedt in Mensenrechten in Nederland 2012 on-

nationaal mensenrechteninstituut:

der andere aandacht aan het participatierecht: het recht

het College voor de Rechten van de

van het volk om zijn wil tot grondslag van het gezag

Mens (CRM). Dit nadat de VN her-

van de regering te maken.1 Dit recht is cruciaal, want

haaldelijk had aangedrongen op een

het maakt democratie tot een mensenrecht.

onafhankelijke toezichthouder op het gebied van

Het College stelt dat het participeren van burgers, het

mensenrechten in Nederland, omdat ons land bij-

‘meedoen’, een belangrijk uitgangspunt is van de Ne-

voorbeeld het VN-Kinderrechtenverdrag en het VN-

derlandse overheid, omdat die ervan uitgaat dat actieve

Vrouwenverdrag schond. Halverwege 2013 bracht het

burgers zorgen voor een toenemende sociale cohesie

College haar eerste rapportage uit, Mensenrechten in

en een afnemende vraag naar sociale voorzieningen.

Nederland 2012. Hierin evalueert het CRM de huidige

Wij onderschrijven de rapportage, maar met de aan-

stand van zaken en doet het aanbevelingen aan de re-

tekening dat een eenzijdige invulling door de overheid

gering en het parlement.

van het participatierecht een dusdanige druk legt op burgers tot zelforganisatie, dat zij de overheid steeds

In dit artikel kijken we naar de relevantie van deze rap-

minder als een vanzelfsprekende partner gaan erva-

portage voor ons werkveld: de vernieuwing van de de-

ren. Het college staat hier onvoldoende bij stil en fo-

mocratie. Een onderwerp dat ook voor het werkveld

cust nogal eenzijdig op de rol van de overheid.

democratie zoals die na de oorlog vorm hebben ge-

Zelfbouwprojecten en broodfondsen | De naoorlog-

kregen, gaan immers hand in hand. Onze organisa-

se samenleving heeft een lange tijd van welvaart ge-

tie, Netwerk Democratie, voerde in opdracht van het

kend. Inmiddels heeft de economische crisis de

Nationaal Comité ook meerdere projecten uit op het

houdbaarheid van de verzorgingsstaat bovenaan de po-

Onderzoek uitgelicht

gebied van democratie en vrijheid.

litieke agenda geplaatst. Als gevolg van bezuinigingen

36 | 37

wordt er steeds meer van burgers verwacht, zoals de

Nationaal Comité 4 en 5 mei

van het Nationaal Comité van belang is. Vrijheid en

Netwerk Democratie

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 38

inspanningsplicht om zorg te dragen voor zichzelf en

tierecht. De opkomst tijdens de Tweede Kamerver-

hun naasten. Daarnaast is een proces gaande waarbij

kiezingen neemt gestaag af, evenals het gezag van po-

burgers steeds mondiger worden en steeds meer ruim-

litieke instituties.

te nemen om hun eigen leefomgeving vorm te geven. Zij beginnen eigen organisaties op een breed scala aan

Doe-democratie | Hoe wordt in deze nieuwe context

maatschappelijke terreinen. Denk aan de groei van zelf-

invulling gegeven aan het participatierecht van bur-

bouwprojecten, initiatieven als zorg- of energiecoö-

gers? Hoe worden participatieve methoden geïnte-

peraties, of eigen verzekeringen in de vorm van

greerd in ons representatieve democratische stelsel?

broodfondsen voor zzp’ers.

Betekent ‘doe-democratie’ ook dat de overheid werkelijk zeggenschap en toezicht overdraagt aan burgers? Reinder Rustema, oprichter van Petities.nl, bevroeg de werkelijke invloed van burgers in de doe-democratie als volgt tijdens een bijeenkomst over het verdwijnen van de stadsdelen in Amsterdam: “Voeren wij het beleid van de overheid uit, of mogen wij ook zelf beleid maken?” In het artikel ‘De stille ideologie van de doedemocratie’ geven Imrat Verhoeven en Mirjan Oude Vrielink een analyse van de doe-democratie en weerleggen de veronderstelde consensus over de wijze waarop de overheid met burgerinitiatieven zou moeten omgaan.3 Die consensus focust op de rol van de ‘faciliterende’ overheid, die burgers de ruimte en mogelijkheden biedt om persoonlijke ontwikkeling en collectief welzijn naar eigen inzichten vorm te geven. Maar in de praktijk blijven oude systemen kaderstellend. Het daadwerkelijk delen van besluitvorming en het bieden van inzicht in bestuurlijke processen stuit bij de overheid nog steeds op veel weerstand. Kortom: er is (nog) geen eenduidig antwoord op de vraag hoe participatierecht in de toekomst vorm moet krijgen. Netwerk Democratie

In onze ogen is de beste manier om het participatierecht Het probleem dat wij signaleren is dat burgers hun per-

werkelijk invulling te geven het organiseren van een

soonlijke ontwikkeling en collectieve welzijn naar ei-

uitwisseling tussen theorie en praktijk, en tussen bur-

gen inzichten vorm moeten en willen geven en daar

ger, overheid en markt, met inzet van innovatieve mid-

ruimte voor nodig hebben, maar dat de politieke in-

delen en technologische innovaties. Oftewel: we moe-

stituties in de praktijk niet of moeizaam mee veran-

ten gaan experimenteren! Hieronder geven wij een

deren. De plichten van burgers worden opnieuw ge-

paar voorbeelden van interessante experimenten die

definieerd, maar over een corresponderende set aan

nieuw licht kunnen werpen op mogelijkheden voor een

nieuwe rechten wordt nauwelijks gesproken. De over-

participatiemaatschappij.

heid geeft besluitvorming niet graag uit handen en vindt het moeilijk om openheid van zaken te geven.2

Experimenteren met democratische innovatie | In

Voor een samenleving waarin steeds meer taken en

2013 startte Netwerk Democratie met het volgen en pu-

verantwoordelijkheden bij de burger komen te liggen,

bliek maken van wetgevingsprocessen. Het project

is ‘eens in de vier jaar stemmen’ echter een te beperkte

Volgdewet.nl creëerde een online community van be-

opvatting en invulling van democratie en participa-

trokken burgers die hun kennis op het gebied van wet-

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 39

Waar steeds meer taken en verantwoordelijkheden bij de burger komen te liggen, is ‘eens in de vier jaar stemmen’ een te beperkte invulling van democratie en participatierecht. geving inzetten om de politieke besluitvorming in-

De rapportage zou echter nog een stuk krachtiger wor-

zichtelijk te maken. Met de toepassingen die Volgde-

den als ook zou worden ingegaan op de noodzaak van

wet.nl biedt, kunnen belangenorganisaties hun ken-

democratische vernieuwing en het herdefiniëren van

nisachterstand inhalen ten opzichte van professionele

inspraak. Door in de rapportage slechts aandacht te vra-

lobbyorganisaties die de vorming van nieuwe wetge-

gen voor het faciliteren van maatschappelijke parti-

ving zodanig trachten te beïnvloeden dat hun belan-

cipatie, wordt er eenzijdig nadruk gelegd op het

gen gewaarborgd worden.

‘meedoen met’, in plaats van op de ruimte voor eigen

Na het analyseren van het wetgevingsproces is de vol-

initiatief. Het zoeken naar een nieuwe invulling van

gende stap het werkelijk vormgeven van een nieuwe

participatierecht wordt hierdoor overschaduwd, terwijl

wet vanaf het eerste idee. In navolging van buiten-

juist dit volgens ons belangrijk is. De overheid moet

landse ontwikkelingen startte Netwerk Democratie het

zelf initiatief nemen om met nieuwe vormen van in-

project Maakdewet, dat burgers in staat stelt hun ken-

spraak te experimenteren.

tiatieven. Sinds enige tijd bepleit het Landelijk Sa-

Onderzoek uitgelicht

nis en expertise in te zetten voor de totstandkoming

menwerkingsverband Actieve bewoners (LSA) de

38 | 39

van nieuwe wetgeving. Netwerk Democratie staat niet alleen in dit soort ini-

het recht geven een bod uit te brengen op een gebouw of een stuk land. Verder moet het mogelijk zijn dat de overheid het beheer van een gebouw of publieke dienst

College voor de Rechten van de Mens, Mensenrechten in

overdraagt aan de gemeenschap. Een derde recht dat

Nederland 2012 – Jaarlijkse rapportage,

de Buurtwet definieert, is dat de gemeenschap het recht

www.mensenrechten.nl/publicaties/detail/18415.

heeft publieke taken over te nemen. Zij kunnen naast commerciële aanbieders publieke diensten

Noten

aanbesteden.

1 Het

participatierecht zoals uitgewerkt in Artikel 21 in de

De Amsterdamse politiek en het lokale bestuur lopen

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM)

warm voor dit initiatief. De Buurtwet wordt met vele

bekrachtigt democratisch bestuur als mensenrecht. Dit

partners zoals bewoners en wijk- en buurcentra van in-

komt met name lid 3 tot uitdrukking: ‘De wil van het volk

houd voorzien. Met de stimulering van dit project geeft

zal de grondslag zijn van het gezag van de Regering; deze

de lokale overheid een eerste hoopvolle aanzet tot het

wil zal tot uiting komen in periodieke en eerlijke verkiezin-

vormgeven van participatierechten in de praktijk.

gen, die gehouden zullen worden krachtens algemeen en gelijkwaardig kiesrecht en bij geheime stemmingen of vol-

Beschermen en innoveren | De rapportage Mensen-

gens een procedure, die evenzeer de vrijheid van de stem-

rechten in Nederland 2012 is een belangrijk document, waarmee de overheid wordt aangesproken op

men verzekert.’ 2

I. Verhoeven & M.J. Oude Vrielink, ‘De stille ideologie van de

haar plichten. Mensenrechten en democratie zijn geen

doe-democratie –Wijkontwikkelingswerk in uitvoering!’.

vanzelfsprekendheden, ook niet in Nederland. In een

In: Stille ideologie - Onderstromen in beleid en bestuur.

veranderende samenleving zijn ze kwetsbaar. Ze vergen bescherming, verzorging en innovatie.

Den Haag: Boom/Lemma, 2012, p. 55-66. 3

Ibidem.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

Buurtwet. De Buurtwet moet lokale gemeenschappen

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 40

Van het donker naar het licht in twee opeenvolgende dagen – 4 en 5 mei lijken een uniek Nederlands ritueel te zijn. Maar is dat zo? Hoe

> ALEX BAKKER

NC ONDERZOEKT

wordt in de rest van Europa oorlogsgeweld

‘Vieren met tranen in de ogen’

herdacht en bevrijding gevierd? Het Nationaal Comité 4 en 5 mei presenteert een verrassend onderzoek, dat de verschillen en overeenkomsten in het herdenken van oorlog helder op een rijtje zet. Remco Reiding, die als journalist acht jaar in Moskou woonde, onderzocht de herdenkingsculturen van Oost-Eu-

Herdenken en vieren

ropa. Renske Krimp, MA in Holocaust- en ge-

in Europa

nocidestudies, schreef over de West-Europese landen. Alex Bakker hield in april van dit jaar een vraaggesprek met beide auteurs.

Drs. Alex Bakker is historicus en werkzaam als tekstschrijver in Amsterdam en Berlijn.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 41

Wat was het doel van dit onderzoek? Renske Krimp: “Zicht krijgen op de verschillende Europese tradities van herdenken en vieren van oorlogsgeweld. Welke dagen zijn ervoor bestemd, wie worden er herdacht en welke verhalen worden verteld? We hebben 45 landen onder de loep genomen, waaronder overigens ook Israël. Het is een eerste verkenning geworden van de Europese herdenkingscultuur. Daarnaast wilden we met het onderzoek ook inspi-

“Vooral de Baltische staten hebben het einde van de Tweede Wereldoorlog niet als bevrijding ervaren, maar als nieuwe bezetting. Zij zien de Russische bezetting van 1940 als dé grote wandaad.”

ratiebronnen voor ons eigen land aanboren. Een kijkje nemen over de grens levert altijd een zekere re-

De publicatie is opgedeeld in West- en Oost-Europa. Van-

flectie op, zodat je met een frissere blik kunt kijken

waar deze heldere scheiding?

naar jezelf en je eigen tradities. Het Nationaal Comité

Remco Reiding: “De invloed van de herdenkingscultuur

laat zich graag voeden door allerlei bronnen, om de

van het Sovjetregime op Oost-Europa is zo sterk geweest,

toekomst van herdenken en vieren zo goed mogelijk

dat het nog altijd diepe sporen trekt in al die landen die

in te gaan.”

nu hun eigen identiteit zoeken. Vroeger stond één datum centraal: 9 mei was Overwinningsdag, de histo-

tegen de vroegere overheerser. Vooral de Baltische sta-

Onderzoek uitgelicht

ten, die het einde van de Tweede Wereldoorlog niet als

40 | 41

bevrijding hebben ervaren, maar als nieuwe bezetting.

Nationaal Comité 4 en 5 mei

rische dag van de capitulatie van het Duitse leger. Sinds het uiteenvallen van het Sovjetimperium zijn er nieuwe momenten op de agenda komen te staan. Sommige ‘nieuwe’ landen tonen hiermee hoe ze zich afzetten

Zij zien de Russische bezetting van 1940 als dé grote wandaad. Zo bestempelde Letland 16 maart tot Legioendag, een officiële herdenkingsdag. In feite was het een bijeenkomst van Letse veteranen van de WaffenSS die tegen de Russen hadden gevochten. Onder internationale druk is de Letse Legioendag afgeschaft. Maar nog altijd komen op die datum veteranen samen. Er vindt ook een tegendemonstratie plaats, met veel leden van de Russische minderheid.” Is Nederland uniek met twee opeenvolgende dagen, eerst herdenken en dan vieren? Krimp: “Nee, Denemarken kent ook 4 en 5 mei. Op ‘Befrielse’, Bevrijdingsdag, vieren de Denen net als bij ons het einde van de bezetting door nazi-Duitsland. Op de vooravond van Befrielse worden de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdacht. De Denen kennen een bijzonder ritueel: ze plaatsen op 4 mei een kaars in hun venster. Dat was een spontane reactie op de bekendmaking van de bevrijding op 4 mei 1945. Eenvoudig en mooi. Net als in Nederland kent Denemarken meer Renske Krimp en Remco Reiding.

Foto: Suzanne Liem

herdenkingsdagen. Bijvoorbeeld 9 april, de datum

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 42

waarop Denemarken in 1943 werd bezet. Bij deze herdenking worden expliciet ook Duitsers en hun toen-

ting werd herdacht, een paar jaar geleden omgedoopt tot Veteranendag. Nu is deze 8e mei tevens een eer-

malige bondgenoten uitgenodigd. De Denen zijn van

betoon aan alle militairen die sinds de Tweede We-

mening dat alle slachtoffers op deze dag herdacht moe-

reldoorlog voor Noorwegen vochten. Dit hangt samen

ten worden en over het herdenken van Duitsers bestaat

met de bijdrage die de Noorse strijdkrachten in Libië

dan ook geen controverse. Zo zie je dat data hetzelf-

hebben geleverd. Veel Noren zijn hier trots op en dat

de kunnen zijn, maar dat toch een ander gevoel bestaat

zie je terug in deze invulling van de nationale her-

en soms ook een ander draagvlak.”

denking.”

Wat valt op in de nabije buurlanden? Krimp: “Opvallend is de grote rol die de herdenking

Is nationale trots een belangrijke basis voor herdenken en vieren?

van de Eerste Wereldoorlog in België, Frankrijk en het

Reiding: “Dat verschilt behoorlijk. In Rusland wordt

Verenigd Koninkrijk speelt. Britten dragen in de we-

Overwinningsdag buitengewoon breed gedragen door

ken voorafgaand aan 11 november bijvoorbeeld mas-

het volk: 95% van de Russen vindt het de taak van de

saal een rode poppy in hun knoopsgat. Met deze klap-

overheid om deze dag te organiseren en de herinne-

roos van kunststof vieren zij de dag waarop in 1918 de

ring levend te houden. Ongetwijfeld heeft dit te ma-

Eerste Wereldoorlog eindigde. Pacifistische Britten kie-

ken met de nationalistische trots die sterk herleeft. Poe-

zen voor een witte poppy, om duidelijk te maken dat

tin maakt veel werk van 9 mei, met een ontzagwek-

ze niet de hedendaagse missies steunen, maar wèl de

kende militaire parade op het Rode Plein, voorafgegaan door zijn toespraak. En natuurlijk is het een geliefde

“In Oekraïne zie je hoe scherp herdenken beleefd kan worden en hoezeer het de representant is van de actuele situatie in een land. De verdeeldheid tussen de prowesterse en pro-Russische kampen komt tot uiting in onenigheid over verschillende herdenkingsdagen.”

vrije dag voor de mensen. Als het mooi weer is, wordt het ook ervaren als een bevrijding van een lange winter.” Is het voor de Russen dan vooral een feestdag of een herdenking? Reiding: “In onze ogen kan het als nogal feestelijk en pompeus overkomen voor een land dat ruim 26 miljoen slachtoffers te betreuren heeft – in elke familie zijn verliezen geleden. Maar dat is denk ik een cultuurverschil. Zelf noemen de Russen het 'vieren met tranen in de ogen'. Op de avond voor de parades

slachtoffers van oorlogsgeweld. In het Vlaamse Ieper

legt de president een krans bij het graf van de onbe-

wordt elke dag om acht uur ‘s avonds de Last Post ge-

kende soldaat, wat weer iets weg heeft van onze over-

speeld ter herinnering aan de gevallenen in de Eerste

gang van 4 naar 5 mei.”

Wereldoorlog. Je kunt je afvragen hoe lang dit nog door moet gaan. Sommige mensen beschouwen het als een

In welk land leidt een herdenking het meest tot politieke span-

folklore die vooral voor toeristen is bedoeld. Anderen

ningen?

kennen er echter veel waarde aan toe. Het feit dat het

Reiding: “Dan denk ik ogenblikkelijk aan Oekraïne.

nog iedere dag plaatsvindt, maakt het in elk geval in-

Hier zie je hoe scherp herdenken beleefd kan worden

drukwekkend.”

en hoezeer het de representant is van de actuele situatie in een land. De verdeeldheid tussen de pro-westerse

Is er buiten Nederland ook aandacht voor de veteranen die

en pro-Russische kampen komt tot uiting in onenig-

gevallen zijn na 1945?

heid over verschillende herdenkingsdagen. Joesjtsjenko

Krimp: “Een opvallend voorbeeld is Noorwegen. Hier

riep de eerste dag van de Oranje Revolutie, 22 no-

werd Bevrijdingsdag, waarop het einde van de bezet-

vember 2004, destijds uit tot Dag van de Vrijheid.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 43

Janoekovitsj schafte de feestdag subiet af. Ook rondom Overwinningsdag op 9 mei is al vele jaren rumoer. De nationale overheid hield militaire parades, waarbij ook de Russische vloot present was, maar in de westelijke provincies werd deze dag al niet erkend. Zij hebben 9 mei uitgeroepen tot Herdenkingsdag van de slachtoffers van de nazi's. Een paar jaar geleden kwam het tot ongeregeldheden in het westelijke Lviv. Leden van de nationalistische Vrijheidspartij verstoorden de herdenking van veteranen. Ze sloegen hen de bloemen uit hun handen en vertrapten de krans van de Russische consul. Inmiddels heeft de nieuwe regering in Kiev ook afstand genomen van festiviteiten op 9 mei.” Wat kunnen we leren van dit Europese overzicht?

“Bij de Deense herdenking, op dezelfde dag als in Nederland, worden expliciet ook Duitsers en hun toenmalige bondgenoten uitgenodigd. De Denen zijn van mening dat alle slachtoffers op deze dag herdacht moeten worden. Zo zie je dat data hetzelfde kunnen zijn, maar dat toch een ander gevoel bestaat en soms ook een ander draagvlak.”

Krimp: “Je moet eerst de context van het land kennen voordat je de wijze van herdenken en vieren kunt be-

schrijven of omvormen naar een collectief. Wel komen

schouwen. Soms is er zelfs spraakverwarring. Want

de thema’s waaraan aandacht wordt besteed vaak over-

bedoelt iedereen wel hetzelfde met een schijnbaar ele-

een. We vieren en herdenken dus min of meer dezelfde

mentair begrip als herdenken? Eens temeer is ons dui-

begrippen, maar op verschillende dagen en met an-

delijk geworden dat de geschiedenis van de Tweede We-

dere aanleidingen.”

reldoorlog geen eenduidig verhaal is. Voor elk land zijn

Krimp: “Inderdaad. Er zijn aspecten die ons allemaal

Onderzoek uitgelicht

andere omstandigheden van cruciaal belang geweest,

binden: de behoefte om doden te herdenken, de wens

42 | 43

en dat zie je haarscherp terug in de diversiteit van de

nooit meer oorlog te krijgen, de zoektocht naar vrede

herdenkingsculturen. Wél is Holocaust Memorial

en veiligheid. In Europa blijken die gevoelens spring-

Day overgenomen in de meeste West-Europese lan-

levend te zijn. En van elk land kun je wat leren als het

den. Dat is een relatief nieuw concept, in het leven ge-

om herdenken en vieren gaat.”

Nationaal Comité 4 en 5 mei

roepen door de Verenigde Naties. In 2005 wezen zij de dag waarop in 1945 Auschwitz werd bevrijd, 27 januari, aan als dag om de herinnering aan de Holocaust

Na de oorlog. Herdenken en

levend te houden. Elk jaar wordt aansluiting gezocht

vieren in Europa. Amster-

bij actuele mensenrechtenthema’s.”

dam: Nationaal Comité 4 en

Reiding: “In Oost-Europa leeft Holocaust Memorial

5 mei, 2014. Met een beeld-

Day veel minder. Volgens de Sovjets was de Tweede

essay van Otto Snoek.

Wereldoorlog alleen maar het strijdtoneel voor de an-

ISBN 9789077294109,

tifascistische strijd. Dat is nu zeker anders, maar de

92 pagina’s.

enorme aantallen ‘eigen’ slachtoffers overschadu-

De uitgave is online

wen wel de aandacht voor slachtoffers van de Holo-

beschikbaar via

caust.”

www.4en5mei.nl/onderzoek/toegepast-onderzoek/herdenken_en-vieren-in_Europa.

Ligt een gezamenlijke Europese herdenking voor de hand? Reiding: “Dat lijkt mij eerlijk gezegd niet erg waarschijnlijk. De verschillen zijn zo groot. En is het eigenlijk wel wenselijk? Je kunt het ook omdraaien. In de herdenkingscultuur van een land toont zich de nationale geschiedenis. Die geschiedenis kun je niet her-

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 44

OPINIE Max Meijer Van herinnering naar geschiedenis

nlangs sloot de tentoonstelling De Twee-

de Wereldoorlog in 100 voorwerpen, die eind 2013 opende in de Kunsthal. De expositie bood een unicum in de Neder-

landse erfgoedwereld. Het was voor het eerst dat een museale sector zich – op initiatief van het Nationaal Comité 4 en 5 mei – zo gezamenlijk en onder centrale regie van een gastconservator presenteerde.

De tentoonstelling maakte deel uit van een bredere ma-

had, stoorde kennelijk niet. De kracht van authentici-

nifestatie, met randprogrammering in de vorm van le-

teit en het object als informatiedrager – mits voorzien

zingen en bijeenkomsten, een website, een publicatie

van laagdrempelige, vaak biografische informatie – is

en collectieve publiciteit. Een van de belangrijkste doe-

en blijft een krachtig didactisch middel. En als ge-

len: het profileren en positioneren van de gezamenlijke

zaghebbend intermediair tussen publiek en wetenschap

oorlogsmusea en -herinneringscentra in ons land. Deze

bleek gastconservator Ad van Liempt als geen ander

bevinden zich namelijk op een cruciaal kruispunt.

in staat om met verrassende keuzes een breed publiek

We staan aan de vooravond van de 70e herdenking

te raken.

van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Musea

Dat de focus vooral op de tentoonstelling is komen te

en herinneringscentra zijn zich aan het beraden op

liggen en minder op de brede publiekscampagne, had

hun maatschappelijke functie in de toekomst. Immers:

vooral pragmatische oorzaken (denk: beperkte mens-

het ‘eigenaarschap’ van het oorlogserfgoed verschuift

kracht en middelen). En of de expositie ook heeft ge-

de komende decennia van direct betrokken ooggetui-

leid of zal gaan leiden tot meer bezoekers bij de 25 deel-

gen naar nieuwe generaties. Een transitie die wel ‘de

nemende musea, is nu nog onbekend. Maar dat een

omslag van herinnering naar geschiedenis’ wordt ge-

goede basis is gelegd voor samenwerking in de toe-

noemd. Uit het Nationaal Vrijheidsonderzoek van 2012

komst, is duidelijk.

blijkt dat de publieke belangstelling vooralsnog groot blijft, maar de feitelijke kennis over de Tweede Wereldoorlog snel afneemt. Door samenwerking en productinnovatie wil de sector het publieksbereik borgen. De expositie in de Kunsthal bleek een succes. Er kwamen 100.000 bezoekers en er waren

Max Meijer is oud-directeur van

half april 10.000 tentoonstellingscatalogi ver-

het Museum voor Moderne

kocht. De reacties, zowel van bezoekers als

Kunst in Arnhem, partner van

van deskundigen, waren zeer positief. De ge-

TiMe Amsterdam en project-

kozen opzet, waarbij de som van 100 object-

secretaris van de Stichting

gerelateerde deelverhalen samen het com-

Musea en Herinneringscentra

plexe verhaal van de Tweede Wereldoorlog

40-45. Hij maakte deel uit van de

vertelt, bleek te werken. Dat de tentoon-

stuurgroep van De Tweede

stelling geen centrale verhaallijn als basis

Wereldoorlog in 100 voorwerpen.

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 45

Oorlogsmusea in Nederland Nederland is rijk aan oorlogsmusea. Zij houden de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend. Vijfentwintig van deze musea hebben de handen ineen geslagen en hebben tezamen de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen gemaakt die tot en met 5 mei te zien was in de Kunsthal. De voorwerpen uit de tentoonstelling zijn nu weer te zien in hun eigen museum. 25 musea, 25 bijzondere plaatsen, 25 collecties: allemaal uw bezoek meer dan waard. Ontdek de Nederlandse oorlogsmusea! www.tweedewereldoorlog.nl

NC-cahier#5_#1 28-05-14 11:52 Pagina 46

Bezoek nu www.tweedewereldoorlog.nl/digitale-tentoonstellingen/ en zie 6 fascinerende digitale tentoonstellingen!