LAATSTE PAPIEREN EDITIE
over herdenken, vieren en herinneren
DOWNLOAD DE APP
2017 | 1 Themanummer ‘fout’ verleden
De joodse erfpachtkwestie in Den Haag en Amsterdam Carol van Nijnatten over kinderen van collaborateurs Kershaws Afdaling in de hel besproken door Christel Tijenk
COLOFON
Jaargang 6, nr. 1, juli 2017 ISSN 2213-6177
Redactie
Dr. Froukje Demant, Renske Krimp MA, drs. Maarten-Jan Vos, dr. Onno Sinke
Beeldredactie
Rutger van Krieken MA
Eindredactie
drs. Marije Wilmink
Vormgever
Patrick Lijdsman, ‘s-Hertogenbosch
Grafische productie EMP Grafimedia, Houten/Vught
Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en
De foto’s op p. 15 en 25 zijn gelicenseerd onder de Creative
5 mei in samenwerking met NIOD, ARQ en NOB en verschijnt zes
Commons-licentie Naamsvermelding - Gelijk Delen 2.0 Unported.
keer per jaar. U kunt de app kostenloos downloaden op
De volledige tekst van de licentie is te vinden op
www.tweedewereldoorlog.nl/onderzoekuitgelicht.
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/deed.nl.
Contact: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89,
Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op
1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500,
FSC-gecertificeerd papier.
e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Coverbeeld: 19 mei 1942: Himmler begroet Mussert. Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, drs. Jos Palm,
Foto: Bpk Bildagentur
Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming, dr. Frank van Vree, drs. Puck Huitsing
www.4en5mei.nl
Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te
Het geroofde zilveren bestek dat een Jodenjager naliet aan zijn dochter.
nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.
Zij schonk het in 2012 aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Lees meer hierover in het artikel van Ad van Liempt in de nieuwe app. FOTO: DIEDERIK SCHIEBERGEN.
2 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 3
COLOFON
Jaargang 6, nr. 1, juli 2017 ISSN 2213-6177
Redactie
Dr. Froukje Demant, Renske Krimp MA, drs. Maarten-Jan Vos, dr. Onno Sinke
Beeldredactie
Rutger van Krieken MA
Eindredactie
drs. Marije Wilmink
Vormgever
Patrick Lijdsman, ‘s-Hertogenbosch
Grafische productie EMP Grafimedia, Houten/Vught
Onderzoek uitgelicht is een uitgave van het Nationaal Comité 4 en
De foto’s op p. 15 en 25 zijn gelicenseerd onder de Creative
5 mei in samenwerking met NIOD, ARQ en NOB en verschijnt zes
Commons-licentie Naamsvermelding - Gelijk Delen 2.0 Unported.
keer per jaar. U kunt de app kostenloos downloaden op
De volledige tekst van de licentie is te vinden op
www.tweedewereldoorlog.nl/onderzoekuitgelicht.
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/deed.nl.
Contact: Nationaal Comité 4 en 5 mei, t.a.v. Onderzoek uitgelicht, Nieuwe Prinsengracht 89,
Onderzoek uitgelicht is met plantaardige inkten gedrukt op
1018 VR Amsterdam, telefoon 020-7183500,
FSC-gecertificeerd papier.
e-mail onderzoekuitgelicht@4en5mei.nl Coverbeeld: 19 mei 1942: Himmler begroet Mussert. Redactieraad: dr. Annelieke Drogendijk, drs. Jos Palm,
Foto: Bpk Bildagentur
Lars van Troost, dr. Frederiek de Vlaming, dr. Frank van Vree, drs. Puck Huitsing
www.4en5mei.nl
Copyright van de artikelen berust bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en bij de betreffende auteurs. Overname van (delen van) artikelen is toegestaan voor niet-commercieel gebruik, mits met bronvermelding en toezending van een bewijsexemplaar. Op foto’s en illustraties rust copyright. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft getracht rechthebbenden van het fotomateriaal op te sporen en hun toestemming te vragen voor publicatie. Wie desondanks klachten of bezwaren heeft in verband met auteursrecht, portretrecht, andere rechten, persoonsgegevens of privacy, wordt verzocht contact op te
Het geroofde zilveren bestek dat een Jodenjager naliet aan zijn dochter.
nemen met het Nationaal Comité 4 en 5 mei.
Zij schonk het in 2012 aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Lees meer hierover in het artikel van Ad van Liempt in de nieuwe app. FOTO: DIEDERIK SCHIEBERGEN.
2 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 3
INHOUDSOPGAVE
THEMA: OMGAAN MET ‘FOUT’ VERLEDEN 6
22 HOLOCAUST
36 ETHIEK
Frank van der Elst
Joyce Rondaij
Sobibor: speelbal van de Poolse politiek
Zou jij vergeven?
REDACTIONEEL
Ook rond plekken waar de Holocaust zich in al zijn
Impliceert ‘niet vergeten’ ook ‘niet vergeven’? Met
Jan van Kooten
gruwelijkheid ontspon, kunnen ontkenningsrituelen
die vraag confronteert Simon Wiesenthal ons in zijn
Onderzoek uitgelicht gaat digitaal
en politieke spelletjes bestaan. De naoorlogse
roman De zonnebloem.
geschiedenis van vernietigingskamp Sobibor laat 8
MUSEALE KOERS
dit glashelder zien.
Erik Schumacher
Oog in oog met de collaborateur:
26 INDONESIË
NSB’ers in het museum
Ilse Raaijmakers
Musea proberen de Tweede Wereldoorlog dichterbij
De Indonesische dekolonisatie in het onderwijs
te brengen met persoonlijke verhalen. Maar hoe
Hoe doceer je eerlijk en genuanceerd over het
werkt dit dan bij de verhalen van collaborateurs?
Nederlandse koloniale verleden in Indonesië, en welk houvast bieden de huidige lesmethoden voor
12 EDUCATIE
DOWNLOAD DE APP VOOR:
het voortgezet onderwijs daarbij? Die vraag stond
Christel Tijenk
centraal in een onderzoek dat het Nationaal Comité
DADERERFGOED
Het héle verhaal: Ian Kershaw over Europa
4 en 5 mei liet verrichten.
Ad van Liempt
Ook de zwarte bladzijden s.v.p.
1914-1949 Het blijft een van de grootste mysteries van de
30 BUREAUCRATIE
20e eeuw: hoe kon het welvarende en verlichte
Raymund Schütz
Mussert’ illustreert hoe omstreden de aandacht
Europa zo ver afdalen in de hel? Het recente werk
Het moeizame rechtsherstel inzake ‘Joods’
voor dadererfgoed nog altijd is. Ad van Liempt pleit
van historicus Ian Kershaw biedt inzichten die
onroerend goed
voor behoud van dergelijk erfgoed, omdat het helpt
bruikbaar zijn om op een historische plek als
Joodse overlevenden moesten na de oorlog in
het héle verhaal van oorlog en bezetting te vertellen.
Herinneringscentrum Kamp Westerbork een breder
Amsterdam en Den Haag achterstallige erfpacht
verhaal te vertellen.
(en soms zelfs boetes) betalen. Hoe kan een
COLLABORATIE
overheid zo onverschillig zijn tegenover de
Christ Klep
ontberingen van zijn eigen burgers?
Dansen op een slap koord: politie en
18 NSB-KINDEREN
marechaussee in bezettingstijd
Carol van Nijnatten
Schadelijke stilte
De discussie rondom de zogenaamde ‘Muur van
35 COLUMN
Nederlandse politie en marechaussees werden in
Waarom voelen ‘NSB-kinderen’ zich nog altijd
Khadija Arib
de oorlogsjaren volop ingezet voor arrestaties en
weinig erkend, ondanks het feit dat het taboe
Varen op het eigen morele kompas
bewaking van Joden en andere burgers. Waar het
op NSB-ouders wel doorbroken lijkt? Een
Tweede Kamer-voorzitter Khadija Arib werd
verhaal over deze specifieke vorm van collaboratie
ontwikkelingspsychologisch perspectief verklaart
gegrepen door het boek Vergeet niet dat je arts bent
lang vooral moreel veroordelend werd ingekleurd,
veel, zo laat Carol van Nijnatten zien.
van Hannah van den Ende.
kozen twee nieuwe publicaties een ander perspectief.
COLUMN Khadija Arib
4 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 5
INHOUDSOPGAVE
THEMA: OMGAAN MET ‘FOUT’ VERLEDEN 6
22 HOLOCAUST
36 ETHIEK
Frank van der Elst
Joyce Rondaij
Sobibor: speelbal van de Poolse politiek
Zou jij vergeven?
REDACTIONEEL
Ook rond plekken waar de Holocaust zich in al zijn
Impliceert ‘niet vergeten’ ook ‘niet vergeven’? Met
Jan van Kooten
gruwelijkheid ontspon, kunnen ontkenningsrituelen
die vraag confronteert Simon Wiesenthal ons in zijn
Onderzoek uitgelicht gaat digitaal
en politieke spelletjes bestaan. De naoorlogse
roman De zonnebloem.
geschiedenis van vernietigingskamp Sobibor laat 8
MUSEALE KOERS
dit glashelder zien.
Erik Schumacher
Oog in oog met de collaborateur:
26 INDONESIË
NSB’ers in het museum
Ilse Raaijmakers
Musea proberen de Tweede Wereldoorlog dichterbij
De Indonesische dekolonisatie in het onderwijs
te brengen met persoonlijke verhalen. Maar hoe
Hoe doceer je eerlijk en genuanceerd over het
werkt dit dan bij de verhalen van collaborateurs?
Nederlandse koloniale verleden in Indonesië, en welk houvast bieden de huidige lesmethoden voor
12 EDUCATIE
DOWNLOAD DE APP VOOR:
het voortgezet onderwijs daarbij? Die vraag stond
Christel Tijenk
centraal in een onderzoek dat het Nationaal Comité
DADERERFGOED
Het héle verhaal: Ian Kershaw over Europa
4 en 5 mei liet verrichten.
Ad van Liempt
Ook de zwarte bladzijden s.v.p.
1914-1949 Het blijft een van de grootste mysteries van de
30 BUREAUCRATIE
20e eeuw: hoe kon het welvarende en verlichte
Raymund Schütz
Mussert’ illustreert hoe omstreden de aandacht
Europa zo ver afdalen in de hel? Het recente werk
Het moeizame rechtsherstel inzake ‘Joods’
voor dadererfgoed nog altijd is. Ad van Liempt pleit
van historicus Ian Kershaw biedt inzichten die
onroerend goed
voor behoud van dergelijk erfgoed, omdat het helpt
bruikbaar zijn om op een historische plek als
Joodse overlevenden moesten na de oorlog in
het héle verhaal van oorlog en bezetting te vertellen.
Herinneringscentrum Kamp Westerbork een breder
Amsterdam en Den Haag achterstallige erfpacht
verhaal te vertellen.
(en soms zelfs boetes) betalen. Hoe kan een
COLLABORATIE
overheid zo onverschillig zijn tegenover de
Christ Klep
ontberingen van zijn eigen burgers?
Dansen op een slap koord: politie en
18 NSB-KINDEREN
marechaussee in bezettingstijd
Carol van Nijnatten
Schadelijke stilte
De discussie rondom de zogenaamde ‘Muur van
35 COLUMN
Nederlandse politie en marechaussees werden in
Waarom voelen ‘NSB-kinderen’ zich nog altijd
Khadija Arib
de oorlogsjaren volop ingezet voor arrestaties en
weinig erkend, ondanks het feit dat het taboe
Varen op het eigen morele kompas
bewaking van Joden en andere burgers. Waar het
op NSB-ouders wel doorbroken lijkt? Een
Tweede Kamer-voorzitter Khadija Arib werd
verhaal over deze specifieke vorm van collaboratie
ontwikkelingspsychologisch perspectief verklaart
gegrepen door het boek Vergeet niet dat je arts bent
lang vooral moreel veroordelend werd ingekleurd,
veel, zo laat Carol van Nijnatten zien.
van Hannah van den Ende.
kozen twee nieuwe publicaties een ander perspectief.
COLUMN Khadija Arib
4 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 5
REDACTIONEEL
Onderzoek uitgelicht gaat digitaal JAN VAN KOOTEN
‘Fout’ verleden licht-app de mogelijkheid actueel nieuws nog dezelf-
Deze Onderzoek uitgelicht is een ‘digitaal & gedrukt’-
de dag door te zetten naar de lezers. Door Onderzoek
dubbelnummer. Voor de laatste keer valt er bij u een
uitgelicht op een digitale wijze aan te bieden, ontstaat
gedrukt exemplaar in de bus. Tegelijkertijd verschijnt
bovendien de mogelijkheid om in de archieven te zoe-
de Onderzoek uitgelicht-app met drie aanvullende ar-
ken op trefwoord. Daarmee doen we recht aan het feit
tikelen. Beide nummers, gedrukt en digitaal, behan-
dat veel artikelen, met name de themanummers, lang
delen één overkoepelend thema: de omgang met een
Vijf jaar Onderzoek uitgelicht. Tien fantastische num-
een relevant naslagwerk blijven.
‘fout’ verleden.
mers met lovende recensies. En dan toch besluiten dat
Er is nog een groot voordeel. Vanaf nu hoeft Onderzoek
Dat thema wordt om te beginnen vanuit metaperspec-
het anders en beter kan. Met ingang van dit nummer
uitgelicht niet langer te circuleren binnen uw organi-
tief aangesneden in een bespreking van Afdaling in de
gaan we digitaal én beginnen we een samenwerking!
satie. Iedereen kan zelf kosteloos de app installeren
hel. In deze studie onderzoekt Ian Kershaw hoe de Eu-
Vijf jaar lang nam ik elk nieuw nummer van Onderzoek
en daarmee toegang krijgen tot alle artikelen van On-
ropese cultuur zo kon ontsporen in de eerste helft van
uitgelicht gelijk mee naar huis, waar ik het een week of
derzoek uitgelicht -oud en nieuw- op het gebied van
de 20e eeuw. Christel Tijenk van Herinneringscentrum
twee op tafel legde om in stukjes en beetjes te lezen.
herdenken, vieren en herinneren. U hoeft niets door te
Kamp Westerbork maakt de vertaalslag van deze stu-
Vanaf nu zal Onderzoek uitgelicht niet meer op tafel
sturen naar uw collega’s en niemand hoeft bestanden
die naar de bezoekers van Kamp Westerbork: wat moe-
liggen, maar waar ik ook ben permanent onder hand-
te downloaden. Het is alleen maar een kwestie van uw
ten zij meekrijgen tijdens hun bezoek?
bereik zijn via smartphone, tablet of computer. Het
collega’s attenderen op de nieuwe app!
We bespreken ook de omgang met zwarte bladzijden
tijdschrift wordt bovendien een product van samen-
FOTO: BIRTHE KULIK
op persoonsniveau. Ontwikkelingspsycholoog Carol
werking: een publicatie die we samen met het NIOD,
Aan de doelstelling van Onderzoek uitgelicht wijzigt
van Nijnatten gaat in op de omgang met kinderen van
deze mannen hadden en vraagt zich af: hoe zouden
Arq en NOB zullen gaan maken. Onderzoek uitgelicht
niets. We blijven u informeren over onderzoeken en pu-
NSB-ouders na de oorlog. Het zwijgen van hun ouders
agenten en marechaussees tegenwoordig met deze
wordt zo hét onderzoeksmagazine van de gehele sec-
blicaties die voor het uitoefenen van uw werk belang-
heeft hen zwaar getekend, zo blijkt. In andere artikelen
morele keuzes omgaan?
tor ‘herdenken, vieren, herinneren’ en onderzoek naar
rijk zijn om te lezen. Niet iedereen zal de tijd hebben
is aandacht voor de omgang met het oorlogsverleden in
de Tweede Wereldoorlog.
om alle literatuur en proefschriften van A tot Z te lezen.
Polen en voor het rechtsherstel van joden die na de oor-
Kortom: zeer diverse aspecten van de omgang met
De redactie van Onderzoek uitgelicht doet dat voor u en
log erfpacht moesten betalen over de jaren dat zij ‘af-
‘fout’ verleden worden in dit themanummer uitgelicht
Zes keer per jaar
biedt daarbij ook nog eens context en achtergronden.
wezig’ waren. Dat rechtsherstel wordt nu pas geregeld.
en tonen hoeveel tijd er verstreek voordat dit verleden
De digitalisering van Onderzoek uitgelicht houdt meer in
De nieuwe vorm waarin we dit gaan doen is een heuse
In de nieuwe app vindt u nog twee artikelen over dit
überhaupt onder ogen werd gezien.
dan alleen het uitbrengen van een digitale versie van het
uitdaging en er is dan ook een gezonde spanning voel-
thema. Ad van Liempt stelt een andere vraag aan de
Ik wens u heel veel lees- en kijkplezier met dit laatste
blad. In plaats van tweemaal per jaar een schriftelijke
baar bij de redactie. Maar we zouden het niet doen als
orde: wat moeten we met dader-erfgoed zoals de Muur
papieren exemplaar én met onze nieuwe digitale On-
uitgave zal er zes keer per jaar een nieuw digitaal num-
we niet zeker wisten dat u als lezer en gebruiker uitein-
van Mussert in Lunteren? Hij pleit voor behoud, mits
derzoek uitgelicht!
mer verschijnen over recente publicaties in ons vak-
delijk beter af bent. En natuurlijk staan we open voor
er een goed verhaal bij verteld wordt. Christ Klep gaat
gebied. Daarmee wordt Onderzoek uitgelicht actueler
tips en voor suggesties om u nog beter van dienst te
in op de marechaussees die Westerbork bewaakten in
Jan van Kooten is directeur van het Nationaal Comité
dan ooit. Bovendien biedt de nieuwe Onderzoek uitge-
kunnen zijn.
opdracht van de bezetter. Hij kijkt naar de keuzes die
4 en 5 mei.
6 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 7
REDACTIONEEL
Onderzoek uitgelicht gaat digitaal JAN VAN KOOTEN
‘Fout’ verleden licht-app de mogelijkheid actueel nieuws nog dezelf-
Deze Onderzoek uitgelicht is een ‘digitaal & gedrukt’-
de dag door te zetten naar de lezers. Door Onderzoek
dubbelnummer. Voor de laatste keer valt er bij u een
uitgelicht op een digitale wijze aan te bieden, ontstaat
gedrukt exemplaar in de bus. Tegelijkertijd verschijnt
bovendien de mogelijkheid om in de archieven te zoe-
de Onderzoek uitgelicht-app met drie aanvullende ar-
ken op trefwoord. Daarmee doen we recht aan het feit
tikelen. Beide nummers, gedrukt en digitaal, behan-
dat veel artikelen, met name de themanummers, lang
delen één overkoepelend thema: de omgang met een
Vijf jaar Onderzoek uitgelicht. Tien fantastische num-
een relevant naslagwerk blijven.
‘fout’ verleden.
mers met lovende recensies. En dan toch besluiten dat
Er is nog een groot voordeel. Vanaf nu hoeft Onderzoek
Dat thema wordt om te beginnen vanuit metaperspec-
het anders en beter kan. Met ingang van dit nummer
uitgelicht niet langer te circuleren binnen uw organi-
tief aangesneden in een bespreking van Afdaling in de
gaan we digitaal én beginnen we een samenwerking!
satie. Iedereen kan zelf kosteloos de app installeren
hel. In deze studie onderzoekt Ian Kershaw hoe de Eu-
Vijf jaar lang nam ik elk nieuw nummer van Onderzoek
en daarmee toegang krijgen tot alle artikelen van On-
ropese cultuur zo kon ontsporen in de eerste helft van
uitgelicht gelijk mee naar huis, waar ik het een week of
derzoek uitgelicht -oud en nieuw- op het gebied van
de 20e eeuw. Christel Tijenk van Herinneringscentrum
twee op tafel legde om in stukjes en beetjes te lezen.
herdenken, vieren en herinneren. U hoeft niets door te
Kamp Westerbork maakt de vertaalslag van deze stu-
Vanaf nu zal Onderzoek uitgelicht niet meer op tafel
sturen naar uw collega’s en niemand hoeft bestanden
die naar de bezoekers van Kamp Westerbork: wat moe-
liggen, maar waar ik ook ben permanent onder hand-
te downloaden. Het is alleen maar een kwestie van uw
ten zij meekrijgen tijdens hun bezoek?
bereik zijn via smartphone, tablet of computer. Het
collega’s attenderen op de nieuwe app!
We bespreken ook de omgang met zwarte bladzijden
tijdschrift wordt bovendien een product van samen-
FOTO: BIRTHE KULIK
op persoonsniveau. Ontwikkelingspsycholoog Carol
werking: een publicatie die we samen met het NIOD,
Aan de doelstelling van Onderzoek uitgelicht wijzigt
van Nijnatten gaat in op de omgang met kinderen van
deze mannen hadden en vraagt zich af: hoe zouden
Arq en NOB zullen gaan maken. Onderzoek uitgelicht
niets. We blijven u informeren over onderzoeken en pu-
NSB-ouders na de oorlog. Het zwijgen van hun ouders
agenten en marechaussees tegenwoordig met deze
wordt zo hét onderzoeksmagazine van de gehele sec-
blicaties die voor het uitoefenen van uw werk belang-
heeft hen zwaar getekend, zo blijkt. In andere artikelen
morele keuzes omgaan?
tor ‘herdenken, vieren, herinneren’ en onderzoek naar
rijk zijn om te lezen. Niet iedereen zal de tijd hebben
is aandacht voor de omgang met het oorlogsverleden in
de Tweede Wereldoorlog.
om alle literatuur en proefschriften van A tot Z te lezen.
Polen en voor het rechtsherstel van joden die na de oor-
Kortom: zeer diverse aspecten van de omgang met
De redactie van Onderzoek uitgelicht doet dat voor u en
log erfpacht moesten betalen over de jaren dat zij ‘af-
‘fout’ verleden worden in dit themanummer uitgelicht
Zes keer per jaar
biedt daarbij ook nog eens context en achtergronden.
wezig’ waren. Dat rechtsherstel wordt nu pas geregeld.
en tonen hoeveel tijd er verstreek voordat dit verleden
De digitalisering van Onderzoek uitgelicht houdt meer in
De nieuwe vorm waarin we dit gaan doen is een heuse
In de nieuwe app vindt u nog twee artikelen over dit
überhaupt onder ogen werd gezien.
dan alleen het uitbrengen van een digitale versie van het
uitdaging en er is dan ook een gezonde spanning voel-
thema. Ad van Liempt stelt een andere vraag aan de
Ik wens u heel veel lees- en kijkplezier met dit laatste
blad. In plaats van tweemaal per jaar een schriftelijke
baar bij de redactie. Maar we zouden het niet doen als
orde: wat moeten we met dader-erfgoed zoals de Muur
papieren exemplaar én met onze nieuwe digitale On-
uitgave zal er zes keer per jaar een nieuw digitaal num-
we niet zeker wisten dat u als lezer en gebruiker uitein-
van Mussert in Lunteren? Hij pleit voor behoud, mits
derzoek uitgelicht!
mer verschijnen over recente publicaties in ons vak-
delijk beter af bent. En natuurlijk staan we open voor
er een goed verhaal bij verteld wordt. Christ Klep gaat
gebied. Daarmee wordt Onderzoek uitgelicht actueler
tips en voor suggesties om u nog beter van dienst te
in op de marechaussees die Westerbork bewaakten in
Jan van Kooten is directeur van het Nationaal Comité
dan ooit. Bovendien biedt de nieuwe Onderzoek uitge-
kunnen zijn.
opdracht van de bezetter. Hij kijkt naar de keuzes die
4 en 5 mei.
6 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 7
MUSEALE KOERS
een online kaart waarop musea zich konden aanmel-
Persoonlijke identificatie
den, stonden begin mei vlaggetjes geplant in Adelaide,
De bijkans lege plek op de kaart van International
Buenos Aires, Kabul en San Francisco, en nergens meer
Museum Day suggereert dat Nederlandse musea ver
dan in Duitsland: ruim 900. Vanuit Nederland heeft zich,
achterlopen op die ontwikkeling. Dat is niet helemaal
misschien veelzeggend, slechts één museum gemeld:
eerlijk. Hoewel ze het onderwerp lang verwaarloosden,
het Nationaal Militair Museum met een tentoonstelling
ruimen de oorlogsmusea de laatste decennia wel de-
over de weduwen van Rawagede.
gelijk steeds meer plaats in voor collaboratie. Maar die
Aan een gebrek aan omstreden verleden in ons land ligt
toenemende aandacht schuurt met een andere trend in
het uiteraard niet. Ook onze geschiedenis kent zwarte
de museumwereld: de nadruk op persoonlijke identifi-
pagina’s, en ook wij kennen de neiging om ze snel om te
catie.
slaan. Naast kolonialisme en slavernij is ook de colla-
Na de bevrijding werden NSB’ers gedwongen tewerkgesteld. NATIONA AL ARCHIEF - FOTOCOLLECTIE ANEFO
NSB’ERS IN HET MUSEUM
Oog in oog met de collaborateur Musea proberen de Tweede Wereldoorlog dichterbij te brengen met persoonlijke verhalen.
Op 18 mei organiseerden
Bezoekers moeten zich verplaatsen in de ervaringen en dilemma’s van individuele slachtof-
duizenden musea over de
fers, verzetsmensen en omstanders. Maar wat moeten ze met de collaborateurs?
hele wereld activiteiten
ERIK SCHUMACHER
8 | Onderzoek uitgelicht
boratie van Nederlanders onder de Duitse bezetting een
Moderne musea proberen de Tweede Wereldoorlog
onderwerp dat in geen historische canon mag ontbre-
dichterbij te brengen door bezoekers te laten meeleven
ken, maar voor velen pijnlijk is om op terug te kijken.
met verhalen van individuen. Bezoekers moeten zich
Dat geldt zelfs voor de mensen die hun geld verdienen
door rollenspellen of zelfs gesimuleerde bombarde-
met terugkijken. Het is nog maar een recente ontwik-
menten verplaatsen in de
keling dat Nederlandse historici aan collaboratie, en
mensen van toen, en zich
met name aan de rol van NSB’ers daarin, de aandacht
afvragen of ze zelf zou-
geven die haar toekomt. Lange tijd bleven ze steken in
den zijn ondergedoken of
een tamelijk eendimensionaal en stereotiep beeld van
in het verzet zouden zijn
de NSB. Ze beschreven de beweegredenen van NSB’ers
gegaan. Hoe ingewikkeld
vaak in termen van psychische defecten en cynisch op-
die keuzes van slachtof-
portunisme – iets waar verder niet lang bij stilgestaan
fers en omstanders ook
hoefde te worden.
waren, ze zijn voor bezoe-
Pas sinds de jaren negentig houden historici zich diep-
kers snel invoelbaar. An-
FOTO: BRAM VAN DER L A AN
gravender bezig met collaboratie. De stapel boeken die
ders is het met de keuzes
Erik Schumacher is zelfstandig historicus
de laatste tien jaar over de NSB en NSB’ers is versche-
die collaborateurs maak-
en journalist. Samen met Josje Damsma
nen, kan in omvang zelfs wedijveren met de volledige
ten. Musea staan voor de
schreef hij Hier woont een NSB’er (2010),
productie van de hele naoorlogse periode daarvoor. Dat
vraag hoe ze bezoekers
over de ledenmassa van de NSB in bezet
levert nieuwe inzichten op, zoals de noodzaak de ideo-
zover kunnen krijgen om
Amsterdam. In 2016 publiceerde hij Mau
logische aantrekkingskracht van het nationaalsocialis-
zich met collaborateurs
en Gerty, een Joods liefdesverhaal tussen oorlogen en volksverhuizingen. Dit voor-
me serieus nemen. De NSB blijkt een radicalere bewe-
te identificeren – en of dat
rond International Mu-
ging te zijn geweest dan lang gedacht, met leden die uit
überhaupt gewenst is. Die
jaar verscheen van zijn hand het boek
seum Day, die dit jaar in het teken stond van het thema
volle overtuiging meewerkten aan alle aspecten van de
vraag speelt inmiddels
1942. Oorlog op alle fronten in de NIOD-
‘contested histories’ – omstreden geschiedenissen. Op
bezettingspolitiek.
minstens twintig jaar.
serie Leven in bezet Nederland.
Onderzoek uitgelicht | 9
MUSEALE KOERS
een online kaart waarop musea zich konden aanmel-
Persoonlijke identificatie
den, stonden begin mei vlaggetjes geplant in Adelaide,
De bijkans lege plek op de kaart van International
Buenos Aires, Kabul en San Francisco, en nergens meer
Museum Day suggereert dat Nederlandse musea ver
dan in Duitsland: ruim 900. Vanuit Nederland heeft zich,
achterlopen op die ontwikkeling. Dat is niet helemaal
misschien veelzeggend, slechts één museum gemeld:
eerlijk. Hoewel ze het onderwerp lang verwaarloosden,
het Nationaal Militair Museum met een tentoonstelling
ruimen de oorlogsmusea de laatste decennia wel de-
over de weduwen van Rawagede.
gelijk steeds meer plaats in voor collaboratie. Maar die
Aan een gebrek aan omstreden verleden in ons land ligt
toenemende aandacht schuurt met een andere trend in
het uiteraard niet. Ook onze geschiedenis kent zwarte
de museumwereld: de nadruk op persoonlijke identifi-
pagina’s, en ook wij kennen de neiging om ze snel om te
catie.
slaan. Naast kolonialisme en slavernij is ook de colla-
Na de bevrijding werden NSB’ers gedwongen tewerkgesteld. NATIONA AL ARCHIEF - FOTOCOLLECTIE ANEFO
NSB’ERS IN HET MUSEUM
Oog in oog met de collaborateur Musea proberen de Tweede Wereldoorlog dichterbij te brengen met persoonlijke verhalen.
Op 18 mei organiseerden
Bezoekers moeten zich verplaatsen in de ervaringen en dilemma’s van individuele slachtof-
duizenden musea over de
fers, verzetsmensen en omstanders. Maar wat moeten ze met de collaborateurs?
hele wereld activiteiten
ERIK SCHUMACHER
8 | Onderzoek uitgelicht
boratie van Nederlanders onder de Duitse bezetting een
Moderne musea proberen de Tweede Wereldoorlog
onderwerp dat in geen historische canon mag ontbre-
dichterbij te brengen door bezoekers te laten meeleven
ken, maar voor velen pijnlijk is om op terug te kijken.
met verhalen van individuen. Bezoekers moeten zich
Dat geldt zelfs voor de mensen die hun geld verdienen
door rollenspellen of zelfs gesimuleerde bombarde-
met terugkijken. Het is nog maar een recente ontwik-
menten verplaatsen in de
keling dat Nederlandse historici aan collaboratie, en
mensen van toen, en zich
met name aan de rol van NSB’ers daarin, de aandacht
afvragen of ze zelf zou-
geven die haar toekomt. Lange tijd bleven ze steken in
den zijn ondergedoken of
een tamelijk eendimensionaal en stereotiep beeld van
in het verzet zouden zijn
de NSB. Ze beschreven de beweegredenen van NSB’ers
gegaan. Hoe ingewikkeld
vaak in termen van psychische defecten en cynisch op-
die keuzes van slachtof-
portunisme – iets waar verder niet lang bij stilgestaan
fers en omstanders ook
hoefde te worden.
waren, ze zijn voor bezoe-
Pas sinds de jaren negentig houden historici zich diep-
kers snel invoelbaar. An-
FOTO: BRAM VAN DER L A AN
gravender bezig met collaboratie. De stapel boeken die
ders is het met de keuzes
Erik Schumacher is zelfstandig historicus
de laatste tien jaar over de NSB en NSB’ers is versche-
die collaborateurs maak-
en journalist. Samen met Josje Damsma
nen, kan in omvang zelfs wedijveren met de volledige
ten. Musea staan voor de
schreef hij Hier woont een NSB’er (2010),
productie van de hele naoorlogse periode daarvoor. Dat
vraag hoe ze bezoekers
over de ledenmassa van de NSB in bezet
levert nieuwe inzichten op, zoals de noodzaak de ideo-
zover kunnen krijgen om
Amsterdam. In 2016 publiceerde hij Mau
logische aantrekkingskracht van het nationaalsocialis-
zich met collaborateurs
en Gerty, een Joods liefdesverhaal tussen oorlogen en volksverhuizingen. Dit voor-
me serieus nemen. De NSB blijkt een radicalere bewe-
te identificeren – en of dat
rond International Mu-
ging te zijn geweest dan lang gedacht, met leden die uit
überhaupt gewenst is. Die
jaar verscheen van zijn hand het boek
seum Day, die dit jaar in het teken stond van het thema
volle overtuiging meewerkten aan alle aspecten van de
vraag speelt inmiddels
1942. Oorlog op alle fronten in de NIOD-
‘contested histories’ – omstreden geschiedenissen. Op
bezettingspolitiek.
minstens twintig jaar.
serie Leven in bezet Nederland.
Onderzoek uitgelicht | 9
verteld aan de hand van portretten van individuen. Maar
heeft gemaakt. Joden wonen er niet in haar dorp. Na de
listen die de deportaties goedkeurden en ondersteun-
portretten van collaborateurs ontbreken hier dan weer
bevrijding belandt het gezin in Westerbork, dat nu als
den dat ook. Hoe ongemakkelijk dat gegeven ook is, en
bijna geheel. Over de mannen van de Nederlandse SS –
interneringskamp voor collaborateurs dient. Ze worden
hoe moeilijk het blijkt om er recht aan te doen binnen
een onderafdeling van de NSB – die het kamp bewaak-
er door de bewakers slecht behandeld. Hier hoort Nelly
een strategie van persoonlijke identificatie: de oplos-
ten, rept de tentoonstelling slechts in algemene zin. Wel
voor het eerst dat de nazi’s Joden hebben vermoord. Ze
sing is niet om collaboratie op gevoelsmatig veilige af-
worden twee Nederlandse bewaaksters geportretteerd.
kan het niet geloven.
stand te houden. Wanneer het lukt om juist de zwaarste
Over de motieven van de één lezen bezoekers niets, van
misdaden in hun menselijke proporties te laten zien, is
de ander komen ze slechts te weten dat zij dit werk deed
Slachtofferschap
er haast geen indringender confrontatie met het beladen
op aandringen van haar geliefde, een uiterst wrede Duit-
De voorbeelden uit het Verzetsmuseum Friesland, Kamp
verleden denkbaar.
se bewaker.
Vught en het Verzetsmuseum Junior laten zien hoe las-
Dat kan alleen al door simpelweg te laten zien dat de
In het Verzetsmuseum Junior, dat in 2013 de deu-
tig de trend van persoonlijke identificatie zich laat com-
grootste boosdoeners net als iedereen een dagelijks
ren opent in Amsterdam, krijgt collaboratie wel weer
bineren met een werkelijke confrontatie met het beladen
leven hadden. In Duitsland loopt het museum van con-
een persoonlijk gezicht. De tentoonstelling draait om
verleden – de confrontatie waarop International Mu-
centratiekamp Ravensbrück voorop in het overbrengen
de waargebeurde verhalen van vier oorlogskinderen.
seum Day inzette.
van de persoonlijke dimensie van daderschap. Sinds
Nelly groeit op in een Zeeuws dorp als de dochter van
Om collaboratie voor bezoekers dichterbij te brengen,
2010 kunnen bezoekers er de woning van de kampcom-
een prominente NSB’er, die door de bezetter tot burge-
blijkt het voor musea aantrekkelijk om het individuele
mandant bezoeken. Ze leren in detail over zijn gruwelijke
meester wordt benoemd. Ook haar moeder is lid van
perspectief te reserveren voor personages die geen rol
misdaden, maar zien ook de eettafel waaraan hij ‘s
Zeeuwse dochter
de beweging, hoewel ook zij weer niet van harte. Nelly
hebben gespeeld in de Jodenvervolging. Ze vertonen
avonds met zijn vrouw dineerde.
In 1995 maken bezoekers van het Verzetsmuseum
begrijpt van haar vader dat Europa één wordt onder de
de problematische neiging om vrouwen als beïnvloed-
Dat fanatieke nazi’s ook mensen als wij waren, is een
Friesland kennis met het fictieve NSB-gezin Van der
geniale Adolf Hitler, die het leven in Duitsland veel beter
baar neer te zetten en zo hun keuzes te relativeren. Ze
vanzelfsprekend feit dat tegelijkertijd ingewikkeld is om
Meulen. Het is de eerste keer dat een Nederlands mu-
vertellen het verhaal vaak vanuit het oogpunt van een
echt onder ogen te zien. Ravensbrück geeft met zoiets
seum collaboratie vanuit een persoonlijke invalshoek
kind – ook omdat kinderen voor musea een belangrijke
eenvoudigs als een eettafel een voorbeeld van een manier
presenteert. Het museum portretteert niet bepaald het
doelgroep zijn – waardoor de nadruk meer op leed en
waarop de confrontatie met die realiteit voor bezoekers
meest radicale NSB-gezin. Vader werd in 1933 lid uit
slachtofferschap komt te liggen dan op schuld en ver-
onontkoombaar kan worden gemaakt. “Toen ik me rea-
zorgen over de economische onzekerheid, moeder volg-
antwoordelijkheid.
liseerde dat de kampbewakers in deze kamers gewone
de hem met de nodige tegenzin en antisemitisch zijn de
Op die manier kan een beeld van collaboratie rijzen dat
levens leidden, werd ik misselijk”, vertelde een bezoekster
Van der Meulens allesbehalve. Vader schrijft na de Kris-
niet per se onwaar is, maar wel onvolledig. Dan gaat de
die bij de opening werd geïnterviewd. Ze zei dat ze de irra-
tallnacht nota bene een protestbrief aan Mussert. Het
aansluiting verloren met het recente historische onderzoek
tionele aandrang voelde om haar handen te wassen.
hoofdpersonage van de opstelling in Verzetsmuseum
naar de omvang en betekenis van collaboratie in Nederland
Het lijkt een goed uitgangspunt bij empathiserende ten-
Friesland is dochter Corrie. Ze heeft veel verdriet over
en naar de radicale ideologie van de NSB en haar leden.
toonstellingen in oorlogsmusea: zet niet alleen in op
FOTO: ICOM
het sociale isolement waarin het gezin verkeert en over
begrip, compassie en eerbied, maar ook op ongemak.
de dood van haar broer aan het Oostfront. In haar dag-
De eettafel van de kampcommandant
boek schrijft ze na Dolle Dinsdag dat ze blij is dat de
Voor sommige oorlogshistorici is het reden om pessi-
oorlog ten einde loopt. “Geen haat meer, geen geweld,
mistisch te zijn over de ‘humanisering’ van de geschie-
VERDER LEZEN
In het Verzetsmuseum Junior in Amsterdam krijgt de collaboratie on-
denis van collaboratie. Maar zulke kritiek gaat snel
Erik Somers, De oorlog in het museum.
der meer een persoonlijk gezicht door het verhaal van Nelly, dochter
voorbij aan de grote mogelijkheden die zo’n aanpak ook
Herinnering en verbeelding. Zwolle:
van een prominente Zeeuwse NSB’er. FOTO: VERZETSMUSEUM AMSTERDAM
biedt. Net zoals slachtoffers en verzetsmensen gewone
Uitgeverij Wbooks, 2014,
– MERIJN SOETERS
Nederlanders waren, waren overtuigde nationaalsocia-
ISBN 9789462580053, € 34,50.
geen onrecht.” Ook in de nieuwe permanente tentoonstelling van Kamp Vught die in 2002 opent, staat de ‘persoonlijke beleving’ expliciet centraal. De geschiedenis van het kamp wordt
10 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 11
verteld aan de hand van portretten van individuen. Maar
heeft gemaakt. Joden wonen er niet in haar dorp. Na de
listen die de deportaties goedkeurden en ondersteun-
portretten van collaborateurs ontbreken hier dan weer
bevrijding belandt het gezin in Westerbork, dat nu als
den dat ook. Hoe ongemakkelijk dat gegeven ook is, en
bijna geheel. Over de mannen van de Nederlandse SS –
interneringskamp voor collaborateurs dient. Ze worden
hoe moeilijk het blijkt om er recht aan te doen binnen
een onderafdeling van de NSB – die het kamp bewaak-
er door de bewakers slecht behandeld. Hier hoort Nelly
een strategie van persoonlijke identificatie: de oplos-
ten, rept de tentoonstelling slechts in algemene zin. Wel
voor het eerst dat de nazi’s Joden hebben vermoord. Ze
sing is niet om collaboratie op gevoelsmatig veilige af-
worden twee Nederlandse bewaaksters geportretteerd.
kan het niet geloven.
stand te houden. Wanneer het lukt om juist de zwaarste
Over de motieven van de één lezen bezoekers niets, van
misdaden in hun menselijke proporties te laten zien, is
de ander komen ze slechts te weten dat zij dit werk deed
Slachtofferschap
er haast geen indringender confrontatie met het beladen
op aandringen van haar geliefde, een uiterst wrede Duit-
De voorbeelden uit het Verzetsmuseum Friesland, Kamp
verleden denkbaar.
se bewaker.
Vught en het Verzetsmuseum Junior laten zien hoe las-
Dat kan alleen al door simpelweg te laten zien dat de
In het Verzetsmuseum Junior, dat in 2013 de deu-
tig de trend van persoonlijke identificatie zich laat com-
grootste boosdoeners net als iedereen een dagelijks
ren opent in Amsterdam, krijgt collaboratie wel weer
bineren met een werkelijke confrontatie met het beladen
leven hadden. In Duitsland loopt het museum van con-
een persoonlijk gezicht. De tentoonstelling draait om
verleden – de confrontatie waarop International Mu-
centratiekamp Ravensbrück voorop in het overbrengen
de waargebeurde verhalen van vier oorlogskinderen.
seum Day inzette.
van de persoonlijke dimensie van daderschap. Sinds
Nelly groeit op in een Zeeuws dorp als de dochter van
Om collaboratie voor bezoekers dichterbij te brengen,
2010 kunnen bezoekers er de woning van de kampcom-
een prominente NSB’er, die door de bezetter tot burge-
blijkt het voor musea aantrekkelijk om het individuele
mandant bezoeken. Ze leren in detail over zijn gruwelijke
meester wordt benoemd. Ook haar moeder is lid van
perspectief te reserveren voor personages die geen rol
misdaden, maar zien ook de eettafel waaraan hij ‘s
Zeeuwse dochter
de beweging, hoewel ook zij weer niet van harte. Nelly
hebben gespeeld in de Jodenvervolging. Ze vertonen
avonds met zijn vrouw dineerde.
In 1995 maken bezoekers van het Verzetsmuseum
begrijpt van haar vader dat Europa één wordt onder de
de problematische neiging om vrouwen als beïnvloed-
Dat fanatieke nazi’s ook mensen als wij waren, is een
Friesland kennis met het fictieve NSB-gezin Van der
geniale Adolf Hitler, die het leven in Duitsland veel beter
baar neer te zetten en zo hun keuzes te relativeren. Ze
vanzelfsprekend feit dat tegelijkertijd ingewikkeld is om
Meulen. Het is de eerste keer dat een Nederlands mu-
vertellen het verhaal vaak vanuit het oogpunt van een
echt onder ogen te zien. Ravensbrück geeft met zoiets
seum collaboratie vanuit een persoonlijke invalshoek
kind – ook omdat kinderen voor musea een belangrijke
eenvoudigs als een eettafel een voorbeeld van een manier
presenteert. Het museum portretteert niet bepaald het
doelgroep zijn – waardoor de nadruk meer op leed en
waarop de confrontatie met die realiteit voor bezoekers
meest radicale NSB-gezin. Vader werd in 1933 lid uit
slachtofferschap komt te liggen dan op schuld en ver-
onontkoombaar kan worden gemaakt. “Toen ik me rea-
zorgen over de economische onzekerheid, moeder volg-
antwoordelijkheid.
liseerde dat de kampbewakers in deze kamers gewone
de hem met de nodige tegenzin en antisemitisch zijn de
Op die manier kan een beeld van collaboratie rijzen dat
levens leidden, werd ik misselijk”, vertelde een bezoekster
Van der Meulens allesbehalve. Vader schrijft na de Kris-
niet per se onwaar is, maar wel onvolledig. Dan gaat de
die bij de opening werd geïnterviewd. Ze zei dat ze de irra-
tallnacht nota bene een protestbrief aan Mussert. Het
aansluiting verloren met het recente historische onderzoek
tionele aandrang voelde om haar handen te wassen.
hoofdpersonage van de opstelling in Verzetsmuseum
naar de omvang en betekenis van collaboratie in Nederland
Het lijkt een goed uitgangspunt bij empathiserende ten-
Friesland is dochter Corrie. Ze heeft veel verdriet over
en naar de radicale ideologie van de NSB en haar leden.
toonstellingen in oorlogsmusea: zet niet alleen in op
FOTO: ICOM
het sociale isolement waarin het gezin verkeert en over
begrip, compassie en eerbied, maar ook op ongemak.
de dood van haar broer aan het Oostfront. In haar dag-
De eettafel van de kampcommandant
boek schrijft ze na Dolle Dinsdag dat ze blij is dat de
Voor sommige oorlogshistorici is het reden om pessi-
oorlog ten einde loopt. “Geen haat meer, geen geweld,
mistisch te zijn over de ‘humanisering’ van de geschie-
VERDER LEZEN
In het Verzetsmuseum Junior in Amsterdam krijgt de collaboratie on-
denis van collaboratie. Maar zulke kritiek gaat snel
Erik Somers, De oorlog in het museum.
der meer een persoonlijk gezicht door het verhaal van Nelly, dochter
voorbij aan de grote mogelijkheden die zo’n aanpak ook
Herinnering en verbeelding. Zwolle:
van een prominente Zeeuwse NSB’er. FOTO: VERZETSMUSEUM AMSTERDAM
biedt. Net zoals slachtoffers en verzetsmensen gewone
Uitgeverij Wbooks, 2014,
– MERIJN SOETERS
Nederlanders waren, waren overtuigde nationaalsocia-
ISBN 9789462580053, € 34,50.
geen onrecht.” Ook in de nieuwe permanente tentoonstelling van Kamp Vught die in 2002 opent, staat de ‘persoonlijke beleving’ expliciet centraal. De geschiedenis van het kamp wordt
10 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 11
EDUCATIE
Christel Tijenk is historica. Ze is werk-
vluchtelingenkamp Westerbork worden gebracht, en
zaam als coördinator educatie bij
eindigt wanneer in 1971 de laatste Molukse bewoners
Herinneringscentrum
van Woonoord Schattenberg onder politiebegeleiding
bork, waar ze zich ook bezighoudt met
vertrekken. Maar de nadruk in de expositie ligt op de pe-
de invulling van het European Herita-
riode 1942-1945, wanneer Westerbork door de nazi’s in
ge Label voor dit museum. Daarvoor
gebruik is genomen als Polizeiliches Judendurchgangs-
werkte ze als educatief medewerker bij
lager en de laatste verblijfplaats in Nederland wordt voor
Nationaal Monument Kamp Vught.
Kamp
meer dan 107.000 Joden en Sinti en Roma. Een rondgang over het kampterrein toont de monumenten die herinneren aan de slachtoffers van de nazi-vervolging. Reconstructies en naoorlogse toevoegingen geven
Pabo-studenten uit Nederland, met bloemen op weg naar voormalig concentratiekamp Ravensbrück. FOTO: CHRISTEL TIJENK
een beeld van de beladen geschiedenis van deze plek,
Het héle verhaal vertellen IAN KERSHAW OVER EUROPA 1914-1949
waarvan de laatste originele barakken in 1971 werden
Draagvlak voor democratie
gesloopt.
Vanuit onze binding met de maatschappij en de wens
De ‘gemiddelde’ bezoeker die het herinneringscentrum
om denkbeelden van jongeren in ons werk te betrekken,
bezoekt, zo weten wij uit onderzoek, heeft een mbo-op-
werken wij sinds 2015 in ‘het leerwerkatelier’ samen
leiding, is tussen de 30 en 55 jaar oud en komt in ge-
met de Hanzehogeschool Groningen. Studenten vanuit
zinsverband naar het museum. Gevraagd naar het doel
verschillende opleidingen werken telkens drie maanden
van het bezoek geven de meesten aan dat ze graag wil-
op locatie in het museum en verdiepen zich in de ver-
len ‘weten en ervaren hoe het geweest is in kamp Wes-
schillende manieren waarop ons publiek geïnformeerd
Het blijft een van de grootste mysteries van de 20e eeuw: hoe kon het welvarende en ver-
Wie Herinneringscentrum
terbork’. Het is een veilige aanname om te stellen dat
kan worden over de concrete geschiedenis van kamp
lichte Europa zo ver afdalen in de hel? En hoe is de wonderbaarlijke wederopstanding na
Kamp
be-
het merendeel van deze bezoekers De afdaling in de hel
Westerbork én over de bredere historische context. De
1945 te verklaren? Vragen waar veel historici zich de laatste jaren over gebogen hebben.
zoekt, wordt niet alleen
– Europa 1914-1949 van Ian Kershaw niet gelezen heeft.
studenten werken aan publieksactiviteiten en gaan met
Zo ook de bejubelde Britse historicus en Hitler-biograaf Sir Ian Kershaw. Welk nieuw licht
omringd
groepen
Juist daarom is voor ons de vraag relevant op welke
bezoekers in gesprek over actuele thema’s. Daarbij
werpt hij op wat we al weten over de Tweede Wereldoorlog? En wat zou dat kunnen bete-
scholieren, maar ook door
wijze wij de laatste inzichten uit historisch onderzoek
komt vaak nadrukkelijk de vraag naar parallellen met
kenen, vraagt Christel Tijenk van Herinneringscentrum Kamp Westerbork zich af, voor het
veel gezinnen en families
naar de periode 1939-1945 in onze publiekspresen-
onze huidige samenleving aan bod: is een nieuwe Ho-
verhaal dat oorlogsmusea (willen) vertellen?
die de vakantie in Drenthe
tatie (kunnen) delen met bezoekers. Helemaal gezien
locaust denkbaar en is het relevant om een vergelijking
doorbrengen. In het museum wordt hun aan de hand
het proces waarin Herinneringscentrum Kamp Wester-
te maken tussen de crisis van de jaren dertig en de on-
van persoonlijke geschiedenissen het verhaal verteld
bork zich op dit moment bevindt – we zijn bezig met
stuimige tijden en de ontevredenheid van ‘de’ Europese
van Kamp Westerbork. Dat verhaal begint in 1939, wan-
de herinrichting van de historische plek zelf en met de
burger anno 2017? Een vraag waar ook Kershaw zich
neer de eerste Duits-Joodse mannen en jongens naar
uitbreiding en herziening van het museum.
over buigt.
CHRISTEL TIJENK
12 | Onderzoek uitgelicht
Westerbork
door
Onderzoek uitgelicht | 13
Wester-
EDUCATIE
Christel Tijenk is historica. Ze is werk-
vluchtelingenkamp Westerbork worden gebracht, en
zaam als coördinator educatie bij
eindigt wanneer in 1971 de laatste Molukse bewoners
Herinneringscentrum
van Woonoord Schattenberg onder politiebegeleiding
bork, waar ze zich ook bezighoudt met
vertrekken. Maar de nadruk in de expositie ligt op de pe-
de invulling van het European Herita-
riode 1942-1945, wanneer Westerbork door de nazi’s in
ge Label voor dit museum. Daarvoor
gebruik is genomen als Polizeiliches Judendurchgangs-
werkte ze als educatief medewerker bij
lager en de laatste verblijfplaats in Nederland wordt voor
Nationaal Monument Kamp Vught.
Kamp
meer dan 107.000 Joden en Sinti en Roma. Een rondgang over het kampterrein toont de monumenten die herinneren aan de slachtoffers van de nazi-vervolging. Reconstructies en naoorlogse toevoegingen geven
Pabo-studenten uit Nederland, met bloemen op weg naar voormalig concentratiekamp Ravensbrück. FOTO: CHRISTEL TIJENK
een beeld van de beladen geschiedenis van deze plek,
Het héle verhaal vertellen IAN KERSHAW OVER EUROPA 1914-1949
waarvan de laatste originele barakken in 1971 werden
Draagvlak voor democratie
gesloopt.
Vanuit onze binding met de maatschappij en de wens
De ‘gemiddelde’ bezoeker die het herinneringscentrum
om denkbeelden van jongeren in ons werk te betrekken,
bezoekt, zo weten wij uit onderzoek, heeft een mbo-op-
werken wij sinds 2015 in ‘het leerwerkatelier’ samen
leiding, is tussen de 30 en 55 jaar oud en komt in ge-
met de Hanzehogeschool Groningen. Studenten vanuit
zinsverband naar het museum. Gevraagd naar het doel
verschillende opleidingen werken telkens drie maanden
van het bezoek geven de meesten aan dat ze graag wil-
op locatie in het museum en verdiepen zich in de ver-
len ‘weten en ervaren hoe het geweest is in kamp Wes-
schillende manieren waarop ons publiek geïnformeerd
Het blijft een van de grootste mysteries van de 20e eeuw: hoe kon het welvarende en ver-
Wie Herinneringscentrum
terbork’. Het is een veilige aanname om te stellen dat
kan worden over de concrete geschiedenis van kamp
lichte Europa zo ver afdalen in de hel? En hoe is de wonderbaarlijke wederopstanding na
Kamp
be-
het merendeel van deze bezoekers De afdaling in de hel
Westerbork én over de bredere historische context. De
1945 te verklaren? Vragen waar veel historici zich de laatste jaren over gebogen hebben.
zoekt, wordt niet alleen
– Europa 1914-1949 van Ian Kershaw niet gelezen heeft.
studenten werken aan publieksactiviteiten en gaan met
Zo ook de bejubelde Britse historicus en Hitler-biograaf Sir Ian Kershaw. Welk nieuw licht
omringd
groepen
Juist daarom is voor ons de vraag relevant op welke
bezoekers in gesprek over actuele thema’s. Daarbij
werpt hij op wat we al weten over de Tweede Wereldoorlog? En wat zou dat kunnen bete-
scholieren, maar ook door
wijze wij de laatste inzichten uit historisch onderzoek
komt vaak nadrukkelijk de vraag naar parallellen met
kenen, vraagt Christel Tijenk van Herinneringscentrum Kamp Westerbork zich af, voor het
veel gezinnen en families
naar de periode 1939-1945 in onze publiekspresen-
onze huidige samenleving aan bod: is een nieuwe Ho-
verhaal dat oorlogsmusea (willen) vertellen?
die de vakantie in Drenthe
tatie (kunnen) delen met bezoekers. Helemaal gezien
locaust denkbaar en is het relevant om een vergelijking
doorbrengen. In het museum wordt hun aan de hand
het proces waarin Herinneringscentrum Kamp Wester-
te maken tussen de crisis van de jaren dertig en de on-
van persoonlijke geschiedenissen het verhaal verteld
bork zich op dit moment bevindt – we zijn bezig met
stuimige tijden en de ontevredenheid van ‘de’ Europese
van Kamp Westerbork. Dat verhaal begint in 1939, wan-
de herinrichting van de historische plek zelf en met de
burger anno 2017? Een vraag waar ook Kershaw zich
neer de eerste Duits-Joodse mannen en jongens naar
uitbreiding en herziening van het museum.
over buigt.
CHRISTEL TIJENK
12 | Onderzoek uitgelicht
Westerbork
door
Onderzoek uitgelicht | 13
Wester-
In de analyse van Kershaw zijn de verschillen tus-
hoe het heeft kunnen gebeuren dat Europa, dat zich ge-
sen verleden en heden essentieel. Zo benoemt hij
durende de 19e eeuw als middelpunt van beschaving
de rol van het leger in het mogelijk maken van de
zag, zichzelf in de eerste helft van de 20e eeuw bijna ver-
opkomst van rechts-totalitaire regimes in de jaren
nietigde. Volgens Kershaw was het een combinatie van
twintig (Italië) en dertig (Spanje en Duitsland). Een
de hierboven genoemde factoren en het etnisch-racia-
ander verschil dat hij signaleert is het absolute ge-
le nationalisme, de territoriale indeling van Europa, de
brek aan vertrouwen in en draagvlak voor de demo-
strijd tussen sociale klassen en de economische crisis
cratie als staatsvorm die volgens hem in het interbel-
– allemaal voortkomend uit de Eerste Wereldoorlog –
lum door Europa heen waarde, waar dat volgens hem
die leidde tot de meest duistere periode in de Europese
nu toch heel anders ligt. Dat verklaart overigens nog niet
geschiedenis ooit.
Binnen de Nederlandse oorlogsmusea en de Tweede Wereldoorlog-educatie is er juist zeer veel aandacht
Salazar, Pavelić en Piłsudski
voor de Nederlandse situatie en ontbreekt vaak een
Kershaw heeft de enorme hoeveelheid literatuur die
internationaal kader. Wij willen daar met onze nieuwe
hij raadpleegde voor De afdaling in de hel om weten te
museuminrichting verandering in brengen. Ook willen
zetten in een goed leesbaar overzicht. Doordat hij ook
we verdieping aanbrengen in de hedendaagse focus op
recent onderzoek naar kleinere spelers op het Europese
‘het kleine verhaal’. Niet alleen bij onze bezoekers is de
toneel in zijn verhaal betrekt, beperkt het boek zich niet
Ante Pavelić, oprichter van de fascistische Ustašabeweging, wilde
belangstelling voor het ‘kleine’ verhaal en de persoon-
alleen tot de typische hoofdrolspelers. Zo besteedt hij
Kroatië zuiveren van ‘niet-Kroaten’. L ANDESARCHIV BADEN-WÜRTTEMBERG/
lijke herinnering het grootst. Persoonlijke verhalen met
onder meer aandacht aan het regime van Ante Pave-
WILLY PRAGHER (CC BY 3.0)
aandacht voor morele dillema’s spelen overal in Neder-
lić dat tot doel had Kroatië te zuiveren van niet-Kroa-
land de hoofdrol in publieksvoorlichting over de Tweede
ten, aan de opkomst van Salazar in Portugal en aan de
van vluchtelingen. In Rusland in de manier waarop het
Wereldoorlog.
Poolse dictatuur onder Jozef Piłsudski. Op die manier
zijn nationalisme versterkt en aanspraak maakt op de-
Essentieel in het verhaal dat wij willen gaan vertellen is
heeft hij ervoor gezorgd dat zijn boek daadwerkelijk een
len van Oekraïne. In Polen in het sterk gevoelde besef
de bezetting van Nederland als deel van een wereldoor-
Europese geschiedenis is geworden.
van de kwetsbaarheid van zijn grenzen. Et cetera. Deze
log en kamp Westerbork als onderdeel van een systeem
In het leerwerkatelier hebben we inmiddels een breed
inzichten voorzien de deelnemers aan ons project van
van vervolging. Hoewel kamp Westerbork als historisch
scala aan nationaliteiten onder de studenten de revue
een bredere kennisbasis, die goed bruikbaar is in hun
erfgoed en lieu de memoire de kern blijft van het verhaal
zien passeren, van binnen en van buiten Europa: Duit-
contacten met het publiek en die leiden tot meer inzicht
dat we vertellen, zullen we nadrukkelijker inzichtelijk
sers, Russen, Polen, Spanjaarden, Portugezen, Brazili-
in elkaars achtergronden.
moeten maken welke functie kamp Westerbork had als schakel in een systeem van vervolging dat vrijwel het
anen, Italianen en Chinezen. Dat Kershaw in zijn werk juist ook de aandacht richt op de ontwikkelingen in
Internationale kadrering
hele continent besloeg. Daarbij moet een balans worden
Midden-, Zuid- en Oost-Europa, maakt zijn boek zeer
In Kershaws overzicht van de Europese geschiedenis is
gezocht en gevonden tussen de wens van onze bezoe-
Voordat Kamp Westerbork in 1942 een doorvoerkamp werd, was het een cen-
waardevol voor ons (internationale) project. Het biedt
de aandacht voor Nederland klein. Ons land wordt vaak
kers om een zo tastbaar mogelijk beeld van de ervarin-
traal vluchtelingenkamp, waar tijd en gelegenheid was voor gewone dagelijkse
een goede bron van kennis die je letterlijk over de gren-
in één adem met Scandinavië, België en Zwitserland ge-
gen van gevangenen in kamp Westerbork te krijgen en
dingen, zoals het leggen van een kaartje. BEELDBANK WO2 - HERINNERINGSCENTRUM
zen van het eigen land heen laat kijken en inzicht doet
noemd, waar volgens Kershaw soortgelijke ontwikkelin-
het streven om deze ervaringen in een breder kader te
K AMP WESTERBORK
krijgen in de wijze waarop de Tweede Wereldoorlog in
gen als in Nederland speelden. Bij de bespreking van de
plaatsen en verklaringen te bieden voor de complete col-
elk land zijn eigen sporen heeft nagelaten. In Duitsland
Holocaust legt Kershaw de nadruk op de verschrikkin-
lapse of European civilisation die Kershaw bespreekt.
zien we die sporen bijvoorbeeld in de manier waarop
gen en vervolgingen in Oost-Europa, met de Jodenver-
Extra motivatie en stimulans voor deze internationale
het land omgaat met zijn hervonden macht en de komst
volging in de West-Europese landen als uitvloeisel.
kadrering is het gegeven dat het herinneringscentrum in
14 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 15
In de analyse van Kershaw zijn de verschillen tus-
hoe het heeft kunnen gebeuren dat Europa, dat zich ge-
sen verleden en heden essentieel. Zo benoemt hij
durende de 19e eeuw als middelpunt van beschaving
de rol van het leger in het mogelijk maken van de
zag, zichzelf in de eerste helft van de 20e eeuw bijna ver-
opkomst van rechts-totalitaire regimes in de jaren
nietigde. Volgens Kershaw was het een combinatie van
twintig (Italië) en dertig (Spanje en Duitsland). Een
de hierboven genoemde factoren en het etnisch-racia-
ander verschil dat hij signaleert is het absolute ge-
le nationalisme, de territoriale indeling van Europa, de
brek aan vertrouwen in en draagvlak voor de demo-
strijd tussen sociale klassen en de economische crisis
cratie als staatsvorm die volgens hem in het interbel-
– allemaal voortkomend uit de Eerste Wereldoorlog –
lum door Europa heen waarde, waar dat volgens hem
die leidde tot de meest duistere periode in de Europese
nu toch heel anders ligt. Dat verklaart overigens nog niet
geschiedenis ooit.
Binnen de Nederlandse oorlogsmusea en de Tweede Wereldoorlog-educatie is er juist zeer veel aandacht
Salazar, Pavelić en Piłsudski
voor de Nederlandse situatie en ontbreekt vaak een
Kershaw heeft de enorme hoeveelheid literatuur die
internationaal kader. Wij willen daar met onze nieuwe
hij raadpleegde voor De afdaling in de hel om weten te
museuminrichting verandering in brengen. Ook willen
zetten in een goed leesbaar overzicht. Doordat hij ook
we verdieping aanbrengen in de hedendaagse focus op
recent onderzoek naar kleinere spelers op het Europese
‘het kleine verhaal’. Niet alleen bij onze bezoekers is de
toneel in zijn verhaal betrekt, beperkt het boek zich niet
Ante Pavelić, oprichter van de fascistische Ustašabeweging, wilde
belangstelling voor het ‘kleine’ verhaal en de persoon-
alleen tot de typische hoofdrolspelers. Zo besteedt hij
Kroatië zuiveren van ‘niet-Kroaten’. L ANDESARCHIV BADEN-WÜRTTEMBERG/
lijke herinnering het grootst. Persoonlijke verhalen met
onder meer aandacht aan het regime van Ante Pave-
WILLY PRAGHER (CC BY 3.0)
aandacht voor morele dillema’s spelen overal in Neder-
lić dat tot doel had Kroatië te zuiveren van niet-Kroa-
land de hoofdrol in publieksvoorlichting over de Tweede
ten, aan de opkomst van Salazar in Portugal en aan de
van vluchtelingen. In Rusland in de manier waarop het
Wereldoorlog.
Poolse dictatuur onder Jozef Piłsudski. Op die manier
zijn nationalisme versterkt en aanspraak maakt op de-
Essentieel in het verhaal dat wij willen gaan vertellen is
heeft hij ervoor gezorgd dat zijn boek daadwerkelijk een
len van Oekraïne. In Polen in het sterk gevoelde besef
de bezetting van Nederland als deel van een wereldoor-
Europese geschiedenis is geworden.
van de kwetsbaarheid van zijn grenzen. Et cetera. Deze
log en kamp Westerbork als onderdeel van een systeem
In het leerwerkatelier hebben we inmiddels een breed
inzichten voorzien de deelnemers aan ons project van
van vervolging. Hoewel kamp Westerbork als historisch
scala aan nationaliteiten onder de studenten de revue
een bredere kennisbasis, die goed bruikbaar is in hun
erfgoed en lieu de memoire de kern blijft van het verhaal
zien passeren, van binnen en van buiten Europa: Duit-
contacten met het publiek en die leiden tot meer inzicht
dat we vertellen, zullen we nadrukkelijker inzichtelijk
sers, Russen, Polen, Spanjaarden, Portugezen, Brazili-
in elkaars achtergronden.
moeten maken welke functie kamp Westerbork had als schakel in een systeem van vervolging dat vrijwel het
anen, Italianen en Chinezen. Dat Kershaw in zijn werk juist ook de aandacht richt op de ontwikkelingen in
Internationale kadrering
hele continent besloeg. Daarbij moet een balans worden
Midden-, Zuid- en Oost-Europa, maakt zijn boek zeer
In Kershaws overzicht van de Europese geschiedenis is
gezocht en gevonden tussen de wens van onze bezoe-
Voordat Kamp Westerbork in 1942 een doorvoerkamp werd, was het een cen-
waardevol voor ons (internationale) project. Het biedt
de aandacht voor Nederland klein. Ons land wordt vaak
kers om een zo tastbaar mogelijk beeld van de ervarin-
traal vluchtelingenkamp, waar tijd en gelegenheid was voor gewone dagelijkse
een goede bron van kennis die je letterlijk over de gren-
in één adem met Scandinavië, België en Zwitserland ge-
gen van gevangenen in kamp Westerbork te krijgen en
dingen, zoals het leggen van een kaartje. BEELDBANK WO2 - HERINNERINGSCENTRUM
zen van het eigen land heen laat kijken en inzicht doet
noemd, waar volgens Kershaw soortgelijke ontwikkelin-
het streven om deze ervaringen in een breder kader te
K AMP WESTERBORK
krijgen in de wijze waarop de Tweede Wereldoorlog in
gen als in Nederland speelden. Bij de bespreking van de
plaatsen en verklaringen te bieden voor de complete col-
elk land zijn eigen sporen heeft nagelaten. In Duitsland
Holocaust legt Kershaw de nadruk op de verschrikkin-
lapse of European civilisation die Kershaw bespreekt.
zien we die sporen bijvoorbeeld in de manier waarop
gen en vervolgingen in Oost-Europa, met de Jodenver-
Extra motivatie en stimulans voor deze internationale
het land omgaat met zijn hervonden macht en de komst
volging in de West-Europese landen als uitvloeisel.
kadrering is het gegeven dat het herinneringscentrum in
14 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 15
2013 het European Heritage Label kreeg toegekend, vanwege de verbinding tussen de complexe bewoningsgeschiedenis van
kamp
Westerbork
(zie kader) en de grote 20e-eeuwse
processen
van bezetting, vervolging, collaboratie, migratie, dekolonisatie en multicultu-
Adolf Hitler bracht in 1938 een staatsbezoek aan Italië, waar hij hartelijk werd ontvangen door
ralisering.
Benito Mussolini.
Ante Pavelić, de Kroatische oprichter van de fascistische Ustašabeweging bezocht Adolf Hitler in de
HUGO JAEGER – TIME & LIFE PICTURES/GETT Y IMAGES
Berghof. UNITED STATES HOLOCAUST MEMORIAL MUSEUM OP WIKIMEDIA COMMONS
Berlijnse muur Bij het lezen van De afdaling in de hel moest ik denken
lijke verhalen die aan bod komen. Díe willen ze vooral
logische motieven voor jou als leerkracht volkomen
aan een Berlijnse stadswandeling van een paar jaar te-
graag overdragen aan hun leerlingen.
onbekend zijn. (Niet voor niets baart de zeer beperkte
rug. Dat zit zo. Jaarlijks organiseert Herinneringscen-
Bij een van onze eerste reizen passeerden we in Ber-
ruimte voor geschiedenis binnen voortgezet onderwijs
trum Kamp Westerbork met partnerorganisaties voor
lijn het standbeeld van Karl Marx en Friedrich Engels.
en de pabo-opleidingen mij zorgen.)
pabo-studenten uit heel Nederland een educatieve reis
Beide mannen werden door de studenten niet herkend,
naar het voormalige concentratiekamp Ravensbrück.
en ook het noemen van hun namen en een verwijzing
De afdaling in de hel maakt nog eens extra helder dat
De studenten verdiepen zich niet alleen in de vraag op
naar de communistische ideologie werkte absoluut niet
je de opkomst van nazi-Duitsland, de ontwikkeling van
welke manier je vervolging en verzet tijdens de Tweede
verhelderend. ‘Oh, hebben zij dan de Berlijnse muur ge-
de concentratiekampen en uiteindelijk de Holocaust
Wereldoorlog bespreekbaar kunt maken in het primair
bouwd?’, was een van de reacties. Sindsdien hebben
niet kunt duiden en verklaren zonder inzicht in de his-
onderwijs. Ze buigen zich ook over de vraag waarom je
we in het programma ruimere aandacht ingebouwd
torische ontwikkelingen die deze barbarij mogelijk
dit als leerkracht eigenlijk wilt. Telkens weer zijn de stu-
voor kennisoverdracht en inzicht in de stromingen
maakten. Hoe je deze context kunt schetsen binnen
denten met name bijzonder geraakt door de persoon-
die het Europese politieke landschap in de eerste helft
de beperkte ruimte en tijd die een museumles biedt, is
Ian Kershaw, De afdaling in de hel. Europa
van de 20e eeuw domi-
volgens mij de hamvraag voor iedereen die werkzaam
1914-1949. Houten/Antwerpen: Uitgeverij
BEWONINGSGESCHIEDENIS KAMP WESTERBORK
neerden. Het persoon-
is voor de educatieve staf van een oorlogs- of herin-
Unieboek / Het Spectrum, 2015, ISBN
1939 - 1942
Vluchtelingenkamp Westerbork
lijke verhaal is een zeer
neringsmuseum. Wellicht ontbeert De afdaling in de hel
9789000353361, €15,00.
1942 - 1945
Doorgangskamp Westerbork
sterke overdrachtsvorm.
compleet nieuwe inzichten voor de lezer met veel ach-
1945 - 1948
Interneringskamp Westerbork
Maar je kunt het verhaal
tergrondkennis. Maar voor alle andere professionals in
1948 - 1949
Militair oefenterrein voor dienstplichtigen Nederlands-Indië
van de communistische
ons werkveld weet Kershaw een zeer goed overzicht te
BREED
1950 -1951
Opvangkamp gerepatrieerden Nederlands-Indië
verzetsvrouw Stien Spier-
geven van de geschiedenis van Europa tussen 1914 en
PRAKTISCH
1952 - 1971
Moluks Woonoord Schattenberg
Pullen,
1949 en daarmee van de oorzaken en achtergronden
VISUEEL
1983 - heden
Herinneringscentrum Kamp Westerbork
van
van de Tweede Wereldoorlog. Verplichte kost dus, zou
DUN BOEKJE
ik bijna zeggen.
NACHTKASTJE
oud-gevangene
Ravensbrück,
niet
vertellen als haar ideo-
16 | Onderzoek uitgelicht
KORT EN BONDIG OVER DE AFDALING IN DE HEL
••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••
SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL BUREAU
Onderzoek uitgelicht | 17
2013 het European Heritage Label kreeg toegekend, vanwege de verbinding tussen de complexe bewoningsgeschiedenis van
kamp
Westerbork
(zie kader) en de grote 20e-eeuwse
processen
van bezetting, vervolging, collaboratie, migratie, dekolonisatie en multicultu-
Adolf Hitler bracht in 1938 een staatsbezoek aan Italië, waar hij hartelijk werd ontvangen door
ralisering.
Benito Mussolini.
Ante Pavelić, de Kroatische oprichter van de fascistische Ustašabeweging bezocht Adolf Hitler in de
HUGO JAEGER – TIME & LIFE PICTURES/GETT Y IMAGES
Berghof. UNITED STATES HOLOCAUST MEMORIAL MUSEUM OP WIKIMEDIA COMMONS
Berlijnse muur Bij het lezen van De afdaling in de hel moest ik denken
lijke verhalen die aan bod komen. Díe willen ze vooral
logische motieven voor jou als leerkracht volkomen
aan een Berlijnse stadswandeling van een paar jaar te-
graag overdragen aan hun leerlingen.
onbekend zijn. (Niet voor niets baart de zeer beperkte
rug. Dat zit zo. Jaarlijks organiseert Herinneringscen-
Bij een van onze eerste reizen passeerden we in Ber-
ruimte voor geschiedenis binnen voortgezet onderwijs
trum Kamp Westerbork met partnerorganisaties voor
lijn het standbeeld van Karl Marx en Friedrich Engels.
en de pabo-opleidingen mij zorgen.)
pabo-studenten uit heel Nederland een educatieve reis
Beide mannen werden door de studenten niet herkend,
naar het voormalige concentratiekamp Ravensbrück.
en ook het noemen van hun namen en een verwijzing
De afdaling in de hel maakt nog eens extra helder dat
De studenten verdiepen zich niet alleen in de vraag op
naar de communistische ideologie werkte absoluut niet
je de opkomst van nazi-Duitsland, de ontwikkeling van
welke manier je vervolging en verzet tijdens de Tweede
verhelderend. ‘Oh, hebben zij dan de Berlijnse muur ge-
de concentratiekampen en uiteindelijk de Holocaust
Wereldoorlog bespreekbaar kunt maken in het primair
bouwd?’, was een van de reacties. Sindsdien hebben
niet kunt duiden en verklaren zonder inzicht in de his-
onderwijs. Ze buigen zich ook over de vraag waarom je
we in het programma ruimere aandacht ingebouwd
torische ontwikkelingen die deze barbarij mogelijk
dit als leerkracht eigenlijk wilt. Telkens weer zijn de stu-
voor kennisoverdracht en inzicht in de stromingen
maakten. Hoe je deze context kunt schetsen binnen
denten met name bijzonder geraakt door de persoon-
die het Europese politieke landschap in de eerste helft
de beperkte ruimte en tijd die een museumles biedt, is
Ian Kershaw, De afdaling in de hel. Europa
van de 20e eeuw domi-
volgens mij de hamvraag voor iedereen die werkzaam
1914-1949. Houten/Antwerpen: Uitgeverij
BEWONINGSGESCHIEDENIS KAMP WESTERBORK
neerden. Het persoon-
is voor de educatieve staf van een oorlogs- of herin-
Unieboek / Het Spectrum, 2015, ISBN
1939 - 1942
Vluchtelingenkamp Westerbork
lijke verhaal is een zeer
neringsmuseum. Wellicht ontbeert De afdaling in de hel
9789000353361, €15,00.
1942 - 1945
Doorgangskamp Westerbork
sterke overdrachtsvorm.
compleet nieuwe inzichten voor de lezer met veel ach-
1945 - 1948
Interneringskamp Westerbork
Maar je kunt het verhaal
tergrondkennis. Maar voor alle andere professionals in
1948 - 1949
Militair oefenterrein voor dienstplichtigen Nederlands-Indië
van de communistische
ons werkveld weet Kershaw een zeer goed overzicht te
BREED
1950 -1951
Opvangkamp gerepatrieerden Nederlands-Indië
verzetsvrouw Stien Spier-
geven van de geschiedenis van Europa tussen 1914 en
PRAKTISCH
1952 - 1971
Moluks Woonoord Schattenberg
Pullen,
1949 en daarmee van de oorzaken en achtergronden
VISUEEL
1983 - heden
Herinneringscentrum Kamp Westerbork
van
van de Tweede Wereldoorlog. Verplichte kost dus, zou
DUN BOEKJE
ik bijna zeggen.
NACHTKASTJE
oud-gevangene
Ravensbrück,
niet
vertellen als haar ideo-
16 | Onderzoek uitgelicht
KORT EN BONDIG OVER DE AFDALING IN DE HEL
••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••
SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL BUREAU
Onderzoek uitgelicht | 17
NSB-KINDEREN
konden het opbrengen te zeggen dat kinderen van col-
anderen. In contacten met de buitenwereld voerde ach-
laborateurs een zware last van hun ouders meedroegen
terdochtigheid de boventoon. Het leek maar het beste
zonder dat zij daarop invloed hadden gehad. Hoe is die
te zwijgen.
last te verklaren?
Menselijke proporties Afwijzing
De zwijgzaamheid en de geheimzinnigheid rond-
Achter de term ‘kinderen van collaborateurs’ gaat be-
om hun achtergrond vormden misschien wel het
paald geen homogene groep schuil. Als ouders gingen
grootste
collaborateurs op verschillende manieren om met hun
Lang leek het of niet gepraat mocht worden over wat
kinderen én hun verleden. Sommigen toonden berouw,
hen was overkomen. Ouders praatten niet en ook de
anderen voelden zich onterecht beschuldigd, weer an-
kinderen mochten geen verhalen over de oorlogs-
deren deden er het zwijgen toe. En waar sommige ou-
periode vertellen of vragen stellen. Door het gebod te
ders hun kinderen er zo veel mogelijk buiten probeerden
zwijgen, werd het hen
te houden, betrokken anderen hun kinderen onbewust of
onmogelijk gemaakt om
bewust bij hun eigen besognes. Er waren zelfs kinderen
het gedrag van hun ou-
die medeschuldig werden verklaard door hun ouders.
ders door voldoende in-
Twee kinderen van NSB-ers brengen de Hitlergroet bij een op de muur geschilderde wolfsangel. Dit teken was een herkenningsteken voor onder
Ook werden kinderen op verschillende wijzen getroffen
zicht te begrijpen. Kinde-
andere de SS, de Nederlandse Landstorm, de NSB en de Nederlandse Arbeidersdienst. BEELDBANK WO2 – NIOD
door de strafmaatregelen tegen hun ouders. Zo maakte
ren wisten dat er iets heel
het nogal wat uit of kinderen na de internering van de
ergs was in de familie,
ouders in een inrichting geplaatst werden of bijvoor-
maar ontbeerden de in-
beeld bij familie werden ondergebracht.
strumenten om daarover
Voorafgaande aan de bevrijding waren de ervaringen
hardop na te denken en
Carol van Nijnatten is ontwikkelings-
van kinderen van NSB-ers trouwens eveneens divers.
hun ideeën te toetsen aan
psycholoog en universitair hoofddo-
Sommige kinderen hadden gelukkige jeugdjaren met
die van anderen.
cent bij Algemene Sociale Wetenschap-
hun ouders. Niet alleen deden die ouders het in de ogen
Waarom
zwijgen
pen aan de Universiteit Utrecht. In 1986
van de bezetter goed. In enkele gevallen genoten ouders
schadelijk zijn voor kin-
promoveerde hij op het proefschrift
en kinderen ook privileges. In hun belevingswereld had-
deren? Dat heeft te maken
Moeder Justitia en haar kinderen. De ontwikkeling van het psychojuridisch
Schadelijke stilte COLLABORATIE EN OUDERSCHAP
probleem
kan
voor
kinderen
van
NSB’ers.
Bram Enning trekt in zijn boek Spreken over fout een duidelijke conclusie: het is geen taboe
Vlak na de oorlog werd
meer om over de problematiek van kinderen van zogenoemde ‘foute ouders’ te spreken.
aangenomen dat colla-
den de kinderen dus alle redenen om trots te zijn. Enkele
met het belang van com-
Toch ervaren deze kinderen dat zelf vaak heel anders. Hoe valt te verklaren dat zij zich nog
borateurs slechte ouders
verhalen in het boek van Enning getuigen bijvoorbeeld
municatie tussen ouder
complex in de kinderbescherming. Van
vaak weinig erkend voelen, ondanks verschillende publicaties over dit onderwerp? Psycho-
waren en dat de opvoe-
van dergelijke positieve herinneringen, al zijn de meeste
en kind. Een open en op-
2004-2009 was hij bijzonder hoogleraar
loog Carol van Nijnatten ontleedt de problematiek vanuit zijn kijk op de ontwikkeling van
ding hen daarom beter uit
verhalen negatief.
rechte communicatie met
maatschappelijk werk aan de Radboud
kinderen en de relatie met hun ouders.
handen kon worden ge-
Eén naoorlogse ervaring delen alle kinderen van colla-
kinderen over wat hen
Universiteit. Zijn huidige onderzoeks-
nomen. Kinderen van NSB’ers werden in pleeggezinnen
borateurs. Elk kind maakte mee dat het gedrag van zijn
aangaat, is van cruciaal
terrein is de gespreksvoering tussen
en internaten geplaatst. Toen later bleek dat de meer-
of haar ouders op heftige wijze werd afgewezen. Alle
belang voor een voor-
professionals en (minderjarige) cliën-
derheid van de Nederlanders allesbehalve heldhaftig
ouders hadden in de ogen van de meeste anderen iets
spoedige
ontwikkeling.
ten in de jeugdzorg. In 2010 verscheen
was geweest, werd het oordeel over NSB’ers milder en
vreselijk verkeerd gedaan. In veel gevallen leidde dat
Als het goed is, praten ou-
bij Policy Press Children’s Agency, Child-
werden kinderen al snel bij hun moeder of ouders te-
ertoe dat geheimzinnig werd gedaan over het verleden,
ders van jongs af aan met
ren’s Welfare. A dialogical approach to
ruggeplaatst. Zelfs kinderen van oorlogsslachtoffers
zowel tussen ouders en kinderen als ten opzichte van
hun kinderen en verwoor-
child development, policy and practice.
CAROL VAN NIJNATTEN
18 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 19
NSB-KINDEREN
konden het opbrengen te zeggen dat kinderen van col-
anderen. In contacten met de buitenwereld voerde ach-
laborateurs een zware last van hun ouders meedroegen
terdochtigheid de boventoon. Het leek maar het beste
zonder dat zij daarop invloed hadden gehad. Hoe is die
te zwijgen.
last te verklaren?
Menselijke proporties Afwijzing
De zwijgzaamheid en de geheimzinnigheid rond-
Achter de term ‘kinderen van collaborateurs’ gaat be-
om hun achtergrond vormden misschien wel het
paald geen homogene groep schuil. Als ouders gingen
grootste
collaborateurs op verschillende manieren om met hun
Lang leek het of niet gepraat mocht worden over wat
kinderen én hun verleden. Sommigen toonden berouw,
hen was overkomen. Ouders praatten niet en ook de
anderen voelden zich onterecht beschuldigd, weer an-
kinderen mochten geen verhalen over de oorlogs-
deren deden er het zwijgen toe. En waar sommige ou-
periode vertellen of vragen stellen. Door het gebod te
ders hun kinderen er zo veel mogelijk buiten probeerden
zwijgen, werd het hen
te houden, betrokken anderen hun kinderen onbewust of
onmogelijk gemaakt om
bewust bij hun eigen besognes. Er waren zelfs kinderen
het gedrag van hun ou-
die medeschuldig werden verklaard door hun ouders.
ders door voldoende in-
Twee kinderen van NSB-ers brengen de Hitlergroet bij een op de muur geschilderde wolfsangel. Dit teken was een herkenningsteken voor onder
Ook werden kinderen op verschillende wijzen getroffen
zicht te begrijpen. Kinde-
andere de SS, de Nederlandse Landstorm, de NSB en de Nederlandse Arbeidersdienst. BEELDBANK WO2 – NIOD
door de strafmaatregelen tegen hun ouders. Zo maakte
ren wisten dat er iets heel
het nogal wat uit of kinderen na de internering van de
ergs was in de familie,
ouders in een inrichting geplaatst werden of bijvoor-
maar ontbeerden de in-
beeld bij familie werden ondergebracht.
strumenten om daarover
Voorafgaande aan de bevrijding waren de ervaringen
hardop na te denken en
Carol van Nijnatten is ontwikkelings-
van kinderen van NSB-ers trouwens eveneens divers.
hun ideeën te toetsen aan
psycholoog en universitair hoofddo-
Sommige kinderen hadden gelukkige jeugdjaren met
die van anderen.
cent bij Algemene Sociale Wetenschap-
hun ouders. Niet alleen deden die ouders het in de ogen
Waarom
zwijgen
pen aan de Universiteit Utrecht. In 1986
van de bezetter goed. In enkele gevallen genoten ouders
schadelijk zijn voor kin-
promoveerde hij op het proefschrift
en kinderen ook privileges. In hun belevingswereld had-
deren? Dat heeft te maken
Moeder Justitia en haar kinderen. De ontwikkeling van het psychojuridisch
Schadelijke stilte COLLABORATIE EN OUDERSCHAP
probleem
kan
voor
kinderen
van
NSB’ers.
Bram Enning trekt in zijn boek Spreken over fout een duidelijke conclusie: het is geen taboe
Vlak na de oorlog werd
meer om over de problematiek van kinderen van zogenoemde ‘foute ouders’ te spreken.
aangenomen dat colla-
den de kinderen dus alle redenen om trots te zijn. Enkele
met het belang van com-
Toch ervaren deze kinderen dat zelf vaak heel anders. Hoe valt te verklaren dat zij zich nog
borateurs slechte ouders
verhalen in het boek van Enning getuigen bijvoorbeeld
municatie tussen ouder
complex in de kinderbescherming. Van
vaak weinig erkend voelen, ondanks verschillende publicaties over dit onderwerp? Psycho-
waren en dat de opvoe-
van dergelijke positieve herinneringen, al zijn de meeste
en kind. Een open en op-
2004-2009 was hij bijzonder hoogleraar
loog Carol van Nijnatten ontleedt de problematiek vanuit zijn kijk op de ontwikkeling van
ding hen daarom beter uit
verhalen negatief.
rechte communicatie met
maatschappelijk werk aan de Radboud
kinderen en de relatie met hun ouders.
handen kon worden ge-
Eén naoorlogse ervaring delen alle kinderen van colla-
kinderen over wat hen
Universiteit. Zijn huidige onderzoeks-
nomen. Kinderen van NSB’ers werden in pleeggezinnen
borateurs. Elk kind maakte mee dat het gedrag van zijn
aangaat, is van cruciaal
terrein is de gespreksvoering tussen
en internaten geplaatst. Toen later bleek dat de meer-
of haar ouders op heftige wijze werd afgewezen. Alle
belang voor een voor-
professionals en (minderjarige) cliën-
derheid van de Nederlanders allesbehalve heldhaftig
ouders hadden in de ogen van de meeste anderen iets
spoedige
ontwikkeling.
ten in de jeugdzorg. In 2010 verscheen
was geweest, werd het oordeel over NSB’ers milder en
vreselijk verkeerd gedaan. In veel gevallen leidde dat
Als het goed is, praten ou-
bij Policy Press Children’s Agency, Child-
werden kinderen al snel bij hun moeder of ouders te-
ertoe dat geheimzinnig werd gedaan over het verleden,
ders van jongs af aan met
ren’s Welfare. A dialogical approach to
ruggeplaatst. Zelfs kinderen van oorlogsslachtoffers
zowel tussen ouders en kinderen als ten opzichte van
hun kinderen en verwoor-
child development, policy and practice.
CAROL VAN NIJNATTEN
18 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 19
‘Foute ouders’ Vaak wordt er gesproken over ‘foute ouders’. Bij die term den zo wat er om hen heen gebeurt en waarom de din-
baar en onbegrijpelijk voor deze kinderen.
zou ik kanttekeningen willen plaatsen. NSB’ers streef-
gen gaan zoals ze gaan. Ouders communiceren al met
Ook op een andere manier is zwijgen schadelijk. Kin-
den idealen na, ook al bleken deze achteraf abject in de
hun baby’s als zij nog geen woorden kunnen uitspre-
deren ontwikkelen hun individualiteit door zich uit te
ogen van de meerderheid van de bevolking. De weg die
ken. “Heb jij misschien honger? Nou, dan gaat papa
spreken. Sterker nog: met behulp van de taal en de
zij kozen in hun leven, kozen zij ook voor hun kinderen.
even je flesje maken.” Alleen al het feit dat mensen in
betekenissen die daaraan zijn gekoppeld, organise-
Dat is onontkoombaar: ouders kunnen niet anders dan
wie het kind vertrouwen stelt de zaken van het leven
ren kinderen (net zoals grote mensen) hun leven. Als
hun kinderen meenemen in wat zij denken dat het goede
onder woorden kunnen brengen, is troostend, omdat
ouders openhartig zijn en de positie van hun kind naar
leven is. Misschien konden NSB’ers vermoeden dat hun
het ongrijpbare en het onbegrijpelijke van het bestaan
eer en geweten kunnen benoemen en onzekerheden
keuze om te collaboreren nadelig voor hun kinderen zou
tot menselijke proporties worden teruggebracht. Uit de
en angsten van het kind niet maskeren, krijgt het kind
Bij de arrestatie van hun ouders werden de kinderen van NSB’ers
kunnen uitpakken. Maar geldt dat niet voor alle ouders
communicatie met de ouders kan het kind bovendien
ook woorden aangereikt waarmee het grip kan krijgen
vlak na de bevrijding door de Binnenlandse Strijdkrachten uit huis
die maatschappelijke idealen nastreven als deze weer-
opmaken dat het een eigen plek heeft in het leven van
op zijn of haar leven, het kan duiden en er richting aan
gehaald. BEELDBANK WO2 – NIOD
stand ondervinden?
degenen die tegen hem of haar praten.
kan geven. Er zijn talloze voorbeelden te geven van
NSB’ers waren in de ogen van velen fout omdat zij hun
De ouders die gecollaboreerd hadden, praatten over
situaties waarin ouders daarin niet slagen – ook bui-
geluk nastreefden ten koste van anderen en omdat veel
het algemeen juist niet met hun kinderen over hun le-
ten het ‘foute-ouders’-domein. Ouders die snel uit de
gedragen, maar dat kan alleen op voorwaarde dat de
van hun idealen van bedenkelijke aard waren. Maar wa-
ven en hun blik op de wereld. Ze lieten, uit schaamte of
crèche wegglippen als het kind de aandacht op iets
taal en informatie die het tot zijn beschikking heeft
ren zij daarom ook foute ouders? Dat zou betekenen dat
uit onkunde, de kinderen in het duister omtrent hun ei-
anders heeft, vergeten het kind de woorden mee te ge-
kloppen en een authentieke beschrijving vormen van
collaboratie automatisch leidt tot slecht ouderschap,
gen verleden. Daardoor bleef de werkelijkheid ongrijp-
ven waarmee het de dag kan doorkomen. Ouders die
wat relevant is in zijn of haar leven. De waarheid mag
terwijl collaborateurs uitstekende en liefhebbende ou-
verzwijgen dat zij gaan scheiden omdat hun kinderen
nog zo onwelgevallig zijn, deze is altijd beter dan de
ders kunnen zijn geweest. Enkele kinderen van NSB’ers
het toch al zo moeilijk hebben, frustreren de pogingen
onzekerheid niet te weten in welke positie men zich be-
verhalen ook daarover in het boek van Enning. ‘Foute
van het kind te begrijpen wat het toch al aanvoelde.
vindt en hoe het leven aan te pakken.
ouders’ is daarom een foute term. Hoe kunnen kinderen
Ouders die hun kinderen niets vertellen over een belast
Dat dit maar al te vaak niet goed is gegaan in gezinnen
van collaborateurs zich anders ooit erkend voelen?
verleden dat er wel is, geven hun kinderen geen basis
waarvan de ouders een collaboratieverleden hebben,
mee om de maatschappij tegemoet te treden.
blijkt uit het boek van Enning. De meeste ouders waren niet in staat om open en eerlijk te praten over de
Leugens
moeilijke geschiedenis. Ze presenteerden de waarheid
Zwijgen over een belast verleden lijkt misschien iets
omfloerst en verhuld of logen er simpelweg over. Veel
anders dan liegen, maar in feite komt het op hetzelfde
van het verdriet van kinderen van collaborateurs kan
neer, omdat dat verleden in feite ontkend wordt terwijl
worden toegeschreven aan het gebod te zwijgen en
Bram Enning, Spreken over fout, Amster-
het er wel was. Hoe schadelijk dat is, verwoordde de
het verbod om de moeilijke werkelijkheid onder ogen te
dam: Balans, 2014, ISBN 9789460037016
Franse psychiater en psychoanalytica Françoise Dolto
zien. Daardoor werd het de kinderen uitermate moei-
€ 10,00.
als volgt: “Ce qui traumatise, c’est le mensonge.”1 Het
lijk gemaakt om verstandig met hun bijzondere maat-
is niet zozeer de pijnlijke gebeurtenis die traumatise-
schappelijke positie om te gaan, hun eigen pad te gaan
rend is, maar de leugens daarover. Dat geldt niet al-
en zich los te maken van de beladen geschiedenis.
leen voor het individu, maar ook voor de samenleving:
BREED
antropoloog Van Donselaar stelt in Spreken over fout dat de leugen (geschiedvervalsing) geen fundament Kinderen van NSB-ers werden na de oorlog overal in Nederland in tehuizen on-
is voor toekomstige samenlevingen.2 De taal geeft het
dergebracht, onder meer in Huize St. Pieter in Maastricht.
kind de mogelijkheid zich als een rationeel wezen te
20 | Onderzoek uitgelicht
BEELDBANK WO2 – NIOD
KORT EN BONDIG OVER SPREKEN OVER FOUT
1
2
NOTEN
PRAKTISCH
Françoise Dolto, Les étapes majeures de l’enfance. Paris: Gallimard,
VISUEEL
1994, p. 90.
DUN BOEKJE
Bram Enning, Spreken over fout. Amsterdam: Balans, 2014, p. 153.
NACHTKASTJE
••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••
SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL BUREAU
Onderzoek uitgelicht | 21
‘Foute ouders’ Vaak wordt er gesproken over ‘foute ouders’. Bij die term den zo wat er om hen heen gebeurt en waarom de din-
baar en onbegrijpelijk voor deze kinderen.
zou ik kanttekeningen willen plaatsen. NSB’ers streef-
gen gaan zoals ze gaan. Ouders communiceren al met
Ook op een andere manier is zwijgen schadelijk. Kin-
den idealen na, ook al bleken deze achteraf abject in de
hun baby’s als zij nog geen woorden kunnen uitspre-
deren ontwikkelen hun individualiteit door zich uit te
ogen van de meerderheid van de bevolking. De weg die
ken. “Heb jij misschien honger? Nou, dan gaat papa
spreken. Sterker nog: met behulp van de taal en de
zij kozen in hun leven, kozen zij ook voor hun kinderen.
even je flesje maken.” Alleen al het feit dat mensen in
betekenissen die daaraan zijn gekoppeld, organise-
Dat is onontkoombaar: ouders kunnen niet anders dan
wie het kind vertrouwen stelt de zaken van het leven
ren kinderen (net zoals grote mensen) hun leven. Als
hun kinderen meenemen in wat zij denken dat het goede
onder woorden kunnen brengen, is troostend, omdat
ouders openhartig zijn en de positie van hun kind naar
leven is. Misschien konden NSB’ers vermoeden dat hun
het ongrijpbare en het onbegrijpelijke van het bestaan
eer en geweten kunnen benoemen en onzekerheden
keuze om te collaboreren nadelig voor hun kinderen zou
tot menselijke proporties worden teruggebracht. Uit de
en angsten van het kind niet maskeren, krijgt het kind
Bij de arrestatie van hun ouders werden de kinderen van NSB’ers
kunnen uitpakken. Maar geldt dat niet voor alle ouders
communicatie met de ouders kan het kind bovendien
ook woorden aangereikt waarmee het grip kan krijgen
vlak na de bevrijding door de Binnenlandse Strijdkrachten uit huis
die maatschappelijke idealen nastreven als deze weer-
opmaken dat het een eigen plek heeft in het leven van
op zijn of haar leven, het kan duiden en er richting aan
gehaald. BEELDBANK WO2 – NIOD
stand ondervinden?
degenen die tegen hem of haar praten.
kan geven. Er zijn talloze voorbeelden te geven van
NSB’ers waren in de ogen van velen fout omdat zij hun
De ouders die gecollaboreerd hadden, praatten over
situaties waarin ouders daarin niet slagen – ook bui-
geluk nastreefden ten koste van anderen en omdat veel
het algemeen juist niet met hun kinderen over hun le-
ten het ‘foute-ouders’-domein. Ouders die snel uit de
gedragen, maar dat kan alleen op voorwaarde dat de
van hun idealen van bedenkelijke aard waren. Maar wa-
ven en hun blik op de wereld. Ze lieten, uit schaamte of
crèche wegglippen als het kind de aandacht op iets
taal en informatie die het tot zijn beschikking heeft
ren zij daarom ook foute ouders? Dat zou betekenen dat
uit onkunde, de kinderen in het duister omtrent hun ei-
anders heeft, vergeten het kind de woorden mee te ge-
kloppen en een authentieke beschrijving vormen van
collaboratie automatisch leidt tot slecht ouderschap,
gen verleden. Daardoor bleef de werkelijkheid ongrijp-
ven waarmee het de dag kan doorkomen. Ouders die
wat relevant is in zijn of haar leven. De waarheid mag
terwijl collaborateurs uitstekende en liefhebbende ou-
verzwijgen dat zij gaan scheiden omdat hun kinderen
nog zo onwelgevallig zijn, deze is altijd beter dan de
ders kunnen zijn geweest. Enkele kinderen van NSB’ers
het toch al zo moeilijk hebben, frustreren de pogingen
onzekerheid niet te weten in welke positie men zich be-
verhalen ook daarover in het boek van Enning. ‘Foute
van het kind te begrijpen wat het toch al aanvoelde.
vindt en hoe het leven aan te pakken.
ouders’ is daarom een foute term. Hoe kunnen kinderen
Ouders die hun kinderen niets vertellen over een belast
Dat dit maar al te vaak niet goed is gegaan in gezinnen
van collaborateurs zich anders ooit erkend voelen?
verleden dat er wel is, geven hun kinderen geen basis
waarvan de ouders een collaboratieverleden hebben,
mee om de maatschappij tegemoet te treden.
blijkt uit het boek van Enning. De meeste ouders waren niet in staat om open en eerlijk te praten over de
Leugens
moeilijke geschiedenis. Ze presenteerden de waarheid
Zwijgen over een belast verleden lijkt misschien iets
omfloerst en verhuld of logen er simpelweg over. Veel
anders dan liegen, maar in feite komt het op hetzelfde
van het verdriet van kinderen van collaborateurs kan
neer, omdat dat verleden in feite ontkend wordt terwijl
worden toegeschreven aan het gebod te zwijgen en
Bram Enning, Spreken over fout, Amster-
het er wel was. Hoe schadelijk dat is, verwoordde de
het verbod om de moeilijke werkelijkheid onder ogen te
dam: Balans, 2014, ISBN 9789460037016
Franse psychiater en psychoanalytica Françoise Dolto
zien. Daardoor werd het de kinderen uitermate moei-
€ 10,00.
als volgt: “Ce qui traumatise, c’est le mensonge.”1 Het
lijk gemaakt om verstandig met hun bijzondere maat-
is niet zozeer de pijnlijke gebeurtenis die traumatise-
schappelijke positie om te gaan, hun eigen pad te gaan
rend is, maar de leugens daarover. Dat geldt niet al-
en zich los te maken van de beladen geschiedenis.
leen voor het individu, maar ook voor de samenleving:
BREED
antropoloog Van Donselaar stelt in Spreken over fout dat de leugen (geschiedvervalsing) geen fundament Kinderen van NSB-ers werden na de oorlog overal in Nederland in tehuizen on-
is voor toekomstige samenlevingen.2 De taal geeft het
dergebracht, onder meer in Huize St. Pieter in Maastricht.
kind de mogelijkheid zich als een rationeel wezen te
20 | Onderzoek uitgelicht
BEELDBANK WO2 – NIOD
KORT EN BONDIG OVER SPREKEN OVER FOUT
1
2
NOTEN
PRAKTISCH
Françoise Dolto, Les étapes majeures de l’enfance. Paris: Gallimard,
VISUEEL
1994, p. 90.
DUN BOEKJE
Bram Enning, Spreken over fout. Amsterdam: Balans, 2014, p. 153.
NACHTKASTJE
••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••
SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL BUREAU
Onderzoek uitgelicht | 21
HOLOCAUST
toen net opgelaaide controverse rond het nieuwe Tweede
gevraagd. Nog beduusd
Wereldoorlog-museum in Gdansk.
van het nieuws gaf hij aan
Jarenlang is er gewerkt aan dit miljoenen euro’s kos-
zeer teleurgesteld te zijn.
tende museum. Diverse Poolse en niet-Poolse historici
“Het is afwachten wat er
Frank van der Elst MA is werkzaam bij
en specialisten, onder wie Snyder, waren betrokken bij
precies
gebeuren,
het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Hij stu-
de totstandkoming van de permanente tentoonstelling,
maar ik vrees onder ande-
deerde Algemene Cultuurwetenschap-
waarin de Tweede Wereldoorlog vanuit meerdere per-
re voor de informatie over
pen en Holocaust- en Genocidestudies
spectieven en in een mondiale context wordt behandeld.
de Holocaust. Die zal in de
aan de Universiteit van Amsterdam. Van
Op 23 januari brachten honderden vooraanstaande his-
huidige opzet verdwijnen,
2007 tot 2015 was hij bestuurslid van
torici, museologen en journalisten van over de hele we-
ben ik bang. Dit is hoe dan
Stichting Sobibor. Momenteel werkt hij
reld op uitnodiging een eerste verkennend bezoek aan
ook een heel slechte ont-
aan een boek over de naoorlogse ge-
het museum. Ze waren unaniem in hun oordeel: hier was
wikkeling.”
schiedenis van vernietigingskamp So-
gaat
iets bijzonders te zien, uniek in de wereld en een voor-
De tekst op het monument werd in 1993 aangepast. FOTO: FRANK VAN DER ELST
Tweede Wereldoorlog verteld en getoond moet worden.
Communistische geschiedschrijving
Maar slechts één dag na de perspresentatie en amper
Dwingende overheidsbemoeienis met de wijze waarop
een maand voor de officiële opening eind februari was
de geschiedenis wordt gepresenteerd, onderwezen en
daar ineens die verbijsterende uitspraak van de recht-
herdacht is in Polen niet nieuw. Onder het naoorlogse
bank van Warschau. Hierin werd de Poolse regering in
communistische regime, dat door Moskou werd aan-
het gelijk gesteld in een zaak die zij tegen het museum
gestuurd en gecontroleerd, was het decennialang de
had aangespannen. Met die uitspraak verwierf de Pool-
manier om de burgerbevolking te beïnvloeden en te
se regering het recht om het museum te nationaliseren
manipuleren. De regering bepaalde hoe de geschiede-
beeld van hoe de complexe, globale geschiedenis van de
Sobibor: speelbal van de Poolse politiek?
bibor, dat naar verwachting najaar 2018 gepubliceerd wordt.
In voormalig vernietigingskamp Sobibor, sinds 2012 een staatsmuseum, opent volgens de
Op 25 januari hield de
(door het te laten fuseren met een ander, nog te bouwen
nis was verlopen en wat de mensen daarvan mochten
plannen in oktober 2018 een nieuw museum. De aangekondigde herinrichting van het ter-
Amerikaanse
historicus
oorlogsmuseum), de directie te vervangen en de tentoon-
weten. Verhalen over het verloop van de Tweede We-
rein sleept zich echter al jaren voort. De kans bestaat dat een objectieve presentatie van
en
Timothy
stelling opnieuw in te vullen en vorm te geven.2 Aanlei-
reldoorlog speelden hierbij een cruciale rol. In de ge-
wat er in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond onder druk komt te staan doordat de Poolse
Snyder op uitnodiging van
ding was het feit dat de in 2015 aan de macht gekomen
schiedschrijving over de oorlog was geen plaats voor
overheid zich met de inhoud van de tentoonstelling gaat bemoeien. Het is het zoveelste
het Nederlands Ausch-
populistisch-nationalistische partij Recht en Rechtvaar-
nuance of zelfkritiek. Zowel in de geschiedenisboeken
hoofdstuk in de moeizame naoorlogse geschiedenis van dit voormalige vernietigingskamp,
witz Comité de Nooit Meer
digheid (PiS) allesbehalve blij is met het museum. Het
als in publieke debatten lag de focus op het onrecht en
zo schetst Sobibor-onderzoeker Frank van der Elst.
Auschwitz Lezing 2017.
zou te internationaal georiënteerd en te weinig Pools zijn,
het lijden dat de gehele Poolse bevolking gedurende de
Voorafgaand aan deze lezing was Snyder, internationaal
maar ook te pacifistisch en te weinig gericht op al het
oorlogsjaren was aangedaan. Deze gedeelde traumati-
geroemd om zijn boeken Bloedlanden (2010)1 en Zwarte
goede dat oorlog met zich meebrengt, namelijk helden-
sche ervaring werd door de communisten ingezet om
aarde (2015), te gast bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-,
dom, moed, opoffering, trots.
de Poolse bevolking tot een collectief te smeden en het
Holocaust- en Genocidestudies. Hij ging hier in gesprek
Toen Timothy Snyder een dag na de rechtbankuitspraak
eigen bestaansrecht – het communisme als redder van
met studenten, onderzoekers en vakgenoten. Een van
aanschoof voor de meet and greet bij het NIOD, werd hem
de mensheid – te legitimeren.
de onderwerpen die daarbij werden besproken, was de
natuurlijk naar zijn mening over deze ontwikkelingen
De vernietiging van het Europese Jodendom werd in
FRANK VAN DER ELST
22 | Onderzoek uitgelicht
professor
Onderzoek uitgelicht | 23
HOLOCAUST
toen net opgelaaide controverse rond het nieuwe Tweede
gevraagd. Nog beduusd
Wereldoorlog-museum in Gdansk.
van het nieuws gaf hij aan
Jarenlang is er gewerkt aan dit miljoenen euro’s kos-
zeer teleurgesteld te zijn.
tende museum. Diverse Poolse en niet-Poolse historici
“Het is afwachten wat er
Frank van der Elst MA is werkzaam bij
en specialisten, onder wie Snyder, waren betrokken bij
precies
gebeuren,
het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Hij stu-
de totstandkoming van de permanente tentoonstelling,
maar ik vrees onder ande-
deerde Algemene Cultuurwetenschap-
waarin de Tweede Wereldoorlog vanuit meerdere per-
re voor de informatie over
pen en Holocaust- en Genocidestudies
spectieven en in een mondiale context wordt behandeld.
de Holocaust. Die zal in de
aan de Universiteit van Amsterdam. Van
Op 23 januari brachten honderden vooraanstaande his-
huidige opzet verdwijnen,
2007 tot 2015 was hij bestuurslid van
torici, museologen en journalisten van over de hele we-
ben ik bang. Dit is hoe dan
Stichting Sobibor. Momenteel werkt hij
reld op uitnodiging een eerste verkennend bezoek aan
ook een heel slechte ont-
aan een boek over de naoorlogse ge-
het museum. Ze waren unaniem in hun oordeel: hier was
wikkeling.”
schiedenis van vernietigingskamp So-
gaat
iets bijzonders te zien, uniek in de wereld en een voor-
De tekst op het monument werd in 1993 aangepast. FOTO: FRANK VAN DER ELST
Tweede Wereldoorlog verteld en getoond moet worden.
Communistische geschiedschrijving
Maar slechts één dag na de perspresentatie en amper
Dwingende overheidsbemoeienis met de wijze waarop
een maand voor de officiële opening eind februari was
de geschiedenis wordt gepresenteerd, onderwezen en
daar ineens die verbijsterende uitspraak van de recht-
herdacht is in Polen niet nieuw. Onder het naoorlogse
bank van Warschau. Hierin werd de Poolse regering in
communistische regime, dat door Moskou werd aan-
het gelijk gesteld in een zaak die zij tegen het museum
gestuurd en gecontroleerd, was het decennialang de
had aangespannen. Met die uitspraak verwierf de Pool-
manier om de burgerbevolking te beïnvloeden en te
se regering het recht om het museum te nationaliseren
manipuleren. De regering bepaalde hoe de geschiede-
beeld van hoe de complexe, globale geschiedenis van de
Sobibor: speelbal van de Poolse politiek?
bibor, dat naar verwachting najaar 2018 gepubliceerd wordt.
In voormalig vernietigingskamp Sobibor, sinds 2012 een staatsmuseum, opent volgens de
Op 25 januari hield de
(door het te laten fuseren met een ander, nog te bouwen
nis was verlopen en wat de mensen daarvan mochten
plannen in oktober 2018 een nieuw museum. De aangekondigde herinrichting van het ter-
Amerikaanse
historicus
oorlogsmuseum), de directie te vervangen en de tentoon-
weten. Verhalen over het verloop van de Tweede We-
rein sleept zich echter al jaren voort. De kans bestaat dat een objectieve presentatie van
en
Timothy
stelling opnieuw in te vullen en vorm te geven.2 Aanlei-
reldoorlog speelden hierbij een cruciale rol. In de ge-
wat er in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond onder druk komt te staan doordat de Poolse
Snyder op uitnodiging van
ding was het feit dat de in 2015 aan de macht gekomen
schiedschrijving over de oorlog was geen plaats voor
overheid zich met de inhoud van de tentoonstelling gaat bemoeien. Het is het zoveelste
het Nederlands Ausch-
populistisch-nationalistische partij Recht en Rechtvaar-
nuance of zelfkritiek. Zowel in de geschiedenisboeken
hoofdstuk in de moeizame naoorlogse geschiedenis van dit voormalige vernietigingskamp,
witz Comité de Nooit Meer
digheid (PiS) allesbehalve blij is met het museum. Het
als in publieke debatten lag de focus op het onrecht en
zo schetst Sobibor-onderzoeker Frank van der Elst.
Auschwitz Lezing 2017.
zou te internationaal georiënteerd en te weinig Pools zijn,
het lijden dat de gehele Poolse bevolking gedurende de
Voorafgaand aan deze lezing was Snyder, internationaal
maar ook te pacifistisch en te weinig gericht op al het
oorlogsjaren was aangedaan. Deze gedeelde traumati-
geroemd om zijn boeken Bloedlanden (2010)1 en Zwarte
goede dat oorlog met zich meebrengt, namelijk helden-
sche ervaring werd door de communisten ingezet om
aarde (2015), te gast bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-,
dom, moed, opoffering, trots.
de Poolse bevolking tot een collectief te smeden en het
Holocaust- en Genocidestudies. Hij ging hier in gesprek
Toen Timothy Snyder een dag na de rechtbankuitspraak
eigen bestaansrecht – het communisme als redder van
met studenten, onderzoekers en vakgenoten. Een van
aanschoof voor de meet and greet bij het NIOD, werd hem
de mensheid – te legitimeren.
de onderwerpen die daarbij werden besproken, was de
natuurlijk naar zijn mening over deze ontwikkelingen
De vernietiging van het Europese Jodendom werd in
FRANK VAN DER ELST
22 | Onderzoek uitgelicht
professor
Onderzoek uitgelicht | 23
Sobibor-monument
meer bekendheid gekregen. Ook is er een ambitieus
Het monument dat in 1965 in Sobibor verrees, bestond
plan om het voormalige kampterrein op te knappen en
uit drie onderdelen die de route markeerden die door de
er een nieuw museum te bouwen. Al in 2008 maakten
ter dood veroordeelden moest worden afgelegd. Op de
de regeringen van Polen, Israël, Slowakije en Nederland
plek waar de net gearriveerde Joden het kamp binnen-
bekend zich hier gezamenlijk voor in te gaan zetten. In
kwamen, werd een muur geplaatst met in het Pools de
2017 staat er echter nog altijd geen nieuw museum en
volgende gedenktekst: “Op deze plek bevond zich van
ligt de plek er verloren bij. Wel is er de afgelopen jaren
In de jaren zestig werd in Sobibor de ‘Asheuvel’ onthuld: onderdeel van het
mei 1942 tot oktober 1943 een vernietigingskamp van
op een groot deel van het terrein archeologisch onder-
driedelige monument dat de route markeert die Joden na binnenkomst in het
de nazi’s. In dit kamp werden 250.000 Sovjetkrijgsge-
zoek verricht. Nu dit onderzoek in de afrondende fase is
kamp aflegden. FOTO: MAKER ONBEKEND
vangenen, Joden, Polen en zigeuners vermoord. Op 14
beland, kan men deze zomer eindelijk met de herinrich-
oktober 1943 brak er in het kamp een gewapende op-
ting van start gaan.
Sobibor nu: een grote leegte met nog her en der wat stille getuigen van de
stand uit van honderden gevangenen die na een strijd
Sinds januari 2012 is Sobibor onderdeel van het
geschiedenis.
met de nazi’s wisten te ontsnappen.”4 Enkele honderden
staatsmuseum Majdanek in Lublin. Het valt daarmee
meters daarachter kwam een sculptuur van een moeder
onder nationale verantwoordelijkheid. Of dit van invloed
met haar kind te staan, naast een metershoge, stenen
zal zijn op de manier waarop de geschiedenis van het
Polen (en alle andere communistische landen) vrijwel
kubus die een gaskamer moest voorstellen. In het ver-
kamp straks wordt gepresenteerd, moet blijken. Dat
volledig genegeerd. Onder het fascisme was simpelweg
lengde hiervan lag het derde en laatste onderdeel van
objectieve geschiedschrijving en staatsbemoeienis in
iedereen slachtoffer geweest. Het antisemitisme onder
het monument: een grote, uit zand opgetrokken symbo-
Polen makkelijk schuren, is echter wel duidelijk. Zo was
de Poolse bevolking was daarnaast zo wijdverbreid dat
lische asheuvel.
er eerder al discussie over de in 2003 in Sobibor aange-
het ook helemaal niet in het belang van het regime was
Thomas Blatt, een Pools-Joodse overlevende van So-
legde Gedenklaan. In deze laan liggen honderden door
het Joodse slachtofferschap te benadrukken of te be-
bibor, stoorde zich mateloos aan de gedenktekst, waar-
nabestaanden geplaatste stenen met daarop de namen
noemen. Voor een plek als Sobibor, een plek van uitge-
in Sobibor werd omschreven als een kamp waar naast
van slachtoffers. Deze vorm van individueel herdenken
Een van de zalen in het Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdansk. De
sproken Joods lijden, was binnen dit communistische
Joden ook Sovjetkrijgsgevangenen, Polen en zigeuners
zou niet passen binnen de Poolse herdenkingscultuur
tekst op de Sovjet-tank: “Voor Stalin!” MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF THE REPUBLIC
wereldbeeld dan ook geen plaats.
waren omgekomen. Hij vond het onaanvaardbaar dat
van de Tweede Wereldoorlog, die toch vooral collectief
OF POL AND OP FLICKR.COM (CC BY-NC 2.0)
Op zijn minst 170.000 Joden werden in Sobibor tussen
Joden in het communistische Polen niet als speciale
is. De kwestie van het museum in Gdansk toont bo-
april 1942 en oktober 1943 vermoord – onder wie ruim
slachtoffergroep herdacht werden, zelfs niet op een plek
vendien aan dat de huidige nationalistische regering,
33.000 Joden die vanuit Westerbork in negentien trans-
waar enkel en alleen Joden waren vermoord. Het zou
net als destijds onder het communisme gebeurde, de
porten naar dit kamp waren gestuurd. In Bloedlanden
Blatt jaren van strijd kosten alvorens aan zijn kritiek ge-
Tweede Wereldoorlog voor haar eigen politieke agenda
doet Snyder een poging de hel van Sobibor te vatten.
hoor werd gegeven; het communisme in Polen moest er
wil inzetten. Een genuanceerde, objectieve interpretatie
Nadat hij eerst uitgebreid de wreedheden beschrijft die
eerst voor vallen. Pas daarna begon men van officiële
van de Holocaust staat hierdoor (wederom) onder druk.
tijdens de Tweede Wereldoorlog in Wit-Rusland werden
zijde open te staan voor een meer genuanceerde inter-
Timothy Snyder pleit ervoor het verhaal van de mas-
1
Nederlandse uitgave: 2011.
begaan, komt Sobibor ter sprake. “Een doodsfabriek van
pretatie van de geschiedenis. In 1993 werd de gedenk-
samoord op de Europese Joden zo breed mogelijk te
2
Op 5 april werd de uitspraak in hoger beroep bevestigd.
tekst in Sobibor aangepast.
vertellen: “planetair, koloniaal, internationaal, chrono-
3
Timothy Snyder, Bloedlanden, Amsterdam: Ambo/Anthos, 2011, p. 328.
logisch, politiek, multifocaal, menselijk en contempo-
4
Tot 2008 stond het slachtofferaantal van Sobibor op 250.000. Recent
FOTO: FRANK VAN DER ELST
een soort die zelfs in Wit-Rusland onbekend was, waar inmiddels, zou je denken, toch alle aardse gruwelen al eens voorbij waren gekomen.”3 Een monument voor de slachtoffers van Sobibor kwam er pas in 1965, meer dan
Herinrichting
rain.” Of dit in Sobibor gaat lukken, weten we in oktober
onderzoek heeft geleid tot bijstelling van het slachtofferaantal naar beneden. Bewezen is dat er in ieder geval 170.000 Joden uit verschillende Europese landen in Sobibor zijn vermoord.
5
De huidige situatie van Sobibor lijkt in niets op de situ-
2018, wanneer het nieuwe museum zijn deuren opent.
twintig jaar nadat het kamp door de nazi’s met de grond
atie van 52 jaar geleden. Zo heeft het kamp in de afge-
Precies een jaar later staan er in Polen weer verkiezin-
gelijk was gemaakt.
lopen decennia door diverse publicaties en films steeds
gen op het programma.
24 | Onderzoek uitgelicht
NOTEN
5
Timothy Snyder, Zwarte aarde, Amsterdam: Ambo/Anthos, 2015, p. 12-13.
Onderzoek uitgelicht | 25
Sobibor-monument
meer bekendheid gekregen. Ook is er een ambitieus
Het monument dat in 1965 in Sobibor verrees, bestond
plan om het voormalige kampterrein op te knappen en
uit drie onderdelen die de route markeerden die door de
er een nieuw museum te bouwen. Al in 2008 maakten
ter dood veroordeelden moest worden afgelegd. Op de
de regeringen van Polen, Israël, Slowakije en Nederland
plek waar de net gearriveerde Joden het kamp binnen-
bekend zich hier gezamenlijk voor in te gaan zetten. In
kwamen, werd een muur geplaatst met in het Pools de
2017 staat er echter nog altijd geen nieuw museum en
volgende gedenktekst: “Op deze plek bevond zich van
ligt de plek er verloren bij. Wel is er de afgelopen jaren
In de jaren zestig werd in Sobibor de ‘Asheuvel’ onthuld: onderdeel van het
mei 1942 tot oktober 1943 een vernietigingskamp van
op een groot deel van het terrein archeologisch onder-
driedelige monument dat de route markeert die Joden na binnenkomst in het
de nazi’s. In dit kamp werden 250.000 Sovjetkrijgsge-
zoek verricht. Nu dit onderzoek in de afrondende fase is
kamp aflegden. FOTO: MAKER ONBEKEND
vangenen, Joden, Polen en zigeuners vermoord. Op 14
beland, kan men deze zomer eindelijk met de herinrich-
oktober 1943 brak er in het kamp een gewapende op-
ting van start gaan.
Sobibor nu: een grote leegte met nog her en der wat stille getuigen van de
stand uit van honderden gevangenen die na een strijd
Sinds januari 2012 is Sobibor onderdeel van het
geschiedenis.
met de nazi’s wisten te ontsnappen.”4 Enkele honderden
staatsmuseum Majdanek in Lublin. Het valt daarmee
meters daarachter kwam een sculptuur van een moeder
onder nationale verantwoordelijkheid. Of dit van invloed
met haar kind te staan, naast een metershoge, stenen
zal zijn op de manier waarop de geschiedenis van het
Polen (en alle andere communistische landen) vrijwel
kubus die een gaskamer moest voorstellen. In het ver-
kamp straks wordt gepresenteerd, moet blijken. Dat
volledig genegeerd. Onder het fascisme was simpelweg
lengde hiervan lag het derde en laatste onderdeel van
objectieve geschiedschrijving en staatsbemoeienis in
iedereen slachtoffer geweest. Het antisemitisme onder
het monument: een grote, uit zand opgetrokken symbo-
Polen makkelijk schuren, is echter wel duidelijk. Zo was
de Poolse bevolking was daarnaast zo wijdverbreid dat
lische asheuvel.
er eerder al discussie over de in 2003 in Sobibor aange-
het ook helemaal niet in het belang van het regime was
Thomas Blatt, een Pools-Joodse overlevende van So-
legde Gedenklaan. In deze laan liggen honderden door
het Joodse slachtofferschap te benadrukken of te be-
bibor, stoorde zich mateloos aan de gedenktekst, waar-
nabestaanden geplaatste stenen met daarop de namen
noemen. Voor een plek als Sobibor, een plek van uitge-
in Sobibor werd omschreven als een kamp waar naast
van slachtoffers. Deze vorm van individueel herdenken
Een van de zalen in het Museum van de Tweede Wereldoorlog in Gdansk. De
sproken Joods lijden, was binnen dit communistische
Joden ook Sovjetkrijgsgevangenen, Polen en zigeuners
zou niet passen binnen de Poolse herdenkingscultuur
tekst op de Sovjet-tank: “Voor Stalin!” MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF THE REPUBLIC
wereldbeeld dan ook geen plaats.
waren omgekomen. Hij vond het onaanvaardbaar dat
van de Tweede Wereldoorlog, die toch vooral collectief
OF POL AND OP FLICKR.COM (CC BY-NC 2.0)
Op zijn minst 170.000 Joden werden in Sobibor tussen
Joden in het communistische Polen niet als speciale
is. De kwestie van het museum in Gdansk toont bo-
april 1942 en oktober 1943 vermoord – onder wie ruim
slachtoffergroep herdacht werden, zelfs niet op een plek
vendien aan dat de huidige nationalistische regering,
33.000 Joden die vanuit Westerbork in negentien trans-
waar enkel en alleen Joden waren vermoord. Het zou
net als destijds onder het communisme gebeurde, de
porten naar dit kamp waren gestuurd. In Bloedlanden
Blatt jaren van strijd kosten alvorens aan zijn kritiek ge-
Tweede Wereldoorlog voor haar eigen politieke agenda
doet Snyder een poging de hel van Sobibor te vatten.
hoor werd gegeven; het communisme in Polen moest er
wil inzetten. Een genuanceerde, objectieve interpretatie
Nadat hij eerst uitgebreid de wreedheden beschrijft die
eerst voor vallen. Pas daarna begon men van officiële
van de Holocaust staat hierdoor (wederom) onder druk.
tijdens de Tweede Wereldoorlog in Wit-Rusland werden
zijde open te staan voor een meer genuanceerde inter-
Timothy Snyder pleit ervoor het verhaal van de mas-
1
Nederlandse uitgave: 2011.
begaan, komt Sobibor ter sprake. “Een doodsfabriek van
pretatie van de geschiedenis. In 1993 werd de gedenk-
samoord op de Europese Joden zo breed mogelijk te
2
Op 5 april werd de uitspraak in hoger beroep bevestigd.
tekst in Sobibor aangepast.
vertellen: “planetair, koloniaal, internationaal, chrono-
3
Timothy Snyder, Bloedlanden, Amsterdam: Ambo/Anthos, 2011, p. 328.
logisch, politiek, multifocaal, menselijk en contempo-
4
Tot 2008 stond het slachtofferaantal van Sobibor op 250.000. Recent
FOTO: FRANK VAN DER ELST
een soort die zelfs in Wit-Rusland onbekend was, waar inmiddels, zou je denken, toch alle aardse gruwelen al eens voorbij waren gekomen.”3 Een monument voor de slachtoffers van Sobibor kwam er pas in 1965, meer dan
Herinrichting
rain.” Of dit in Sobibor gaat lukken, weten we in oktober
onderzoek heeft geleid tot bijstelling van het slachtofferaantal naar beneden. Bewezen is dat er in ieder geval 170.000 Joden uit verschillende Europese landen in Sobibor zijn vermoord.
5
De huidige situatie van Sobibor lijkt in niets op de situ-
2018, wanneer het nieuwe museum zijn deuren opent.
twintig jaar nadat het kamp door de nazi’s met de grond
atie van 52 jaar geleden. Zo heeft het kamp in de afge-
Precies een jaar later staan er in Polen weer verkiezin-
gelijk was gemaakt.
lopen decennia door diverse publicaties en films steeds
gen op het programma.
24 | Onderzoek uitgelicht
NOTEN
5
Timothy Snyder, Zwarte aarde, Amsterdam: Ambo/Anthos, 2015, p. 12-13.
Onderzoek uitgelicht | 25
INDONESIË
Augustus/september 1947: Nederlandse troepen reizen na de eerste ‘politionele actie’ per trein van Pa-
geschiedenisonderwijs worden behandeld. Daarbij
dekolonisatieoorlog, laat
onderzocht hij met name wat een aantal veelgebruik-
staan voor het geweld en
te schoolboeken vermelden over de Japanse bezetting
de oorlogsmisdaden die
van Nederlands-Indië en de Indonesische dekolonisa-
plaatsvonden. Ze leren
tieoorlog. De belangrijkste bevinding is wellicht wel dat
hoogstens dát er militair
in Nederlandse schoolklassen niet erg veel aandacht
ingegrepen werd en dat
wordt besteed aan de hele koloniale geschiedenis in In-
Indonesië uiteindelijk on-
Dr. llse Raaijmakers is senior beleids-
donesië, inclusief de periode vóór 1942. In het voortge-
afhankelijk werd, waarbij
onderzoeker bij Arq Psychotrauma
zet onderwijs gaat het om gemiddeld 4,7% van het aan-
de druk van de VN en de
Expert Groep.
tal pagina’s in de onderzochte geschiedenismethodes.
VS een grote rol speelde.
Ter vergelijking: aan het verloop en de effecten van de
Een derde opvallende uitkomst van het onderzoek: in de
Tweede Wereldoorlog in Europa worden bijna twee keer
lesmethoden wordt nauwelijks aandacht geschonken
zo veel pagina’s gewijd. En nee, ondanks de toenemen-
aan de gevolgen en de nawerking van de dekolonisa-
de aandacht voor wat zich in de Nederlandse kolonie
tie van Indonesië. Waarom wonen zo veel mensen met
afspeelde voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog,
een Indische achtergrond in Nederland? Wat wordt op
staan er op dit punt nog geen substantiële wijzigingen
15 augustus herdacht? Waarom is de discussie over de
in de lesboeken op stapel, zo leert navraag bij de ver-
oorlogsmisdaden in de dekolonisatieoorlog nog steeds
schillende educatieve uitgeverijen.
zo gevoelig in Nederland? Het zijn vragen die in de methodes niet worden gesteld, laat staan beantwoord. Dat
lembang naar het binnenland van Sumatra. NATIONA AL ARCHIEF/COLLECTIE SPA ARNESTAD/HUGO WILMAR
De Indonesische
Eenzijdig perspectief
is een gemiste kans, omdat je leerlingen daarmee de
Een andere interessante conclusie uit het rapport is dat
mogelijkheid ontneemt om hedendaagse ontwikkelin-
de periode 1942-1949 nogal eenzijdig behandeld wordt.
gen en discussies vanuit het verleden te begrijpen.
Zo ontbreekt het Indonesische perspectief op Tweede
dekolonisatie in het onderwijs
Wereldoorlog en dekolonisatieoorlog bijna geheel in
Multiperspectiviteit
de onderzochte lesboeken. Indonesische (en Chinese)
De overkoepelende conclusie van ons onderzoek is dui-
slachtoffers van beide oorlogen krijgen amper aandacht
delijk: het is tijd voor meer multiperspectiviteit in het
en er wordt niet duidelijk verteld waarom Indonesiërs
geschiedenisonderwijs over de Indonesische dekoloni-
De Indonesische dekolonisatie is in Nederland een allesbehalve afgesloten hoofdstuk. Het
Onlangs deed Marc van
vochten voor hun onafhankelijkheid. Ook aan de vele
satie. Laat leerlingen meerdere kanten van het verleden
beste bewijs daarvoor is het overheidsonderzoek waartoe de Tweede Kamer onlangs be-
Berkel,
geschiede-
slachtoffers van de Bersiap-periode – de gewelddadige
zien, maar dan zónder te vervallen in zwart-wit beelden.
sloot. Dit onderzoek naar het gebruik van geweld in het toenmalige Nederlands-Indië in
nisdocenten opleidt aan
periode na de capitulatie van Japan in augustus 1945 –
Het verhaal van de ‘collaborerende Indonesische natio-
de periode 1945-1949 moet de komende jaren tot nieuwe inzichten leiden. In de tussentijd
de Hogeschool Arnhem
worden geen woorden gewijd. Tot slot ontbreekt in ver-
nalisten’ hoeft niet vervangen te worden door de ‘foute
staan docenten voor de opgave om hun leerlingen te onderwijzen over dit hoofdstuk uit het
en Nijmegen, een onder-
schillende lesmethoden de samenhang met algemenere,
Nederlandse oorlogsmisdadigers’. De omgang met de
koloniale verleden. Hoe doe je dat wanneer het beeld van de dekolonisatieoorlog zo aan
zoek in opdracht van het
wereldwijde processen van kolonisatie en dekolonisa-
Tweede Wereldoorlog heeft juist laten zien dat we niets
het kantelen is? En welk houvast bieden de huidige lesmethoden daarbij? Die laatste vraag
Nationaal Comité 4 en 5
tie.
opschieten met zulke simplistische goed-fouttegen-
stond centraal in een onderzoek dat het Nationaal Comité 4 en 5 mei onlangs liet verrichten.
mei. Hij bracht in kaart
De eenzijdigheid geldt niet alleen de ‘Indonesische
stellingen.
hoe de Tweede Wereld-
stem’, trouwens. Ook het Nederlandse perspectief is
Leerlingen zijn gebaat bij een geschiedenisles waarin
oorlog in Nederlands-Indië (1942-1945) en de dekolo-
beperkt. Leerlingen leren bijvoorbeeld niet wie verant-
meerdere perspectieven naast elkaar worden gezet.
nisatie van Indonesië (1945-1949) in het Nederlandse
woordelijk was voor het militaire ingrijpen tijdens de
Leg uit waarom Indonesiërs voor hun onafhankelijkheid
ILSE RAAIJMAKERS
26 | Onderzoek uitgelicht
die
Onderzoek uitgelicht | 27
INDONESIË
Augustus/september 1947: Nederlandse troepen reizen na de eerste ‘politionele actie’ per trein van Pa-
geschiedenisonderwijs worden behandeld. Daarbij
dekolonisatieoorlog, laat
onderzocht hij met name wat een aantal veelgebruik-
staan voor het geweld en
te schoolboeken vermelden over de Japanse bezetting
de oorlogsmisdaden die
van Nederlands-Indië en de Indonesische dekolonisa-
plaatsvonden. Ze leren
tieoorlog. De belangrijkste bevinding is wellicht wel dat
hoogstens dát er militair
in Nederlandse schoolklassen niet erg veel aandacht
ingegrepen werd en dat
wordt besteed aan de hele koloniale geschiedenis in In-
Indonesië uiteindelijk on-
Dr. llse Raaijmakers is senior beleids-
donesië, inclusief de periode vóór 1942. In het voortge-
afhankelijk werd, waarbij
onderzoeker bij Arq Psychotrauma
zet onderwijs gaat het om gemiddeld 4,7% van het aan-
de druk van de VN en de
Expert Groep.
tal pagina’s in de onderzochte geschiedenismethodes.
VS een grote rol speelde.
Ter vergelijking: aan het verloop en de effecten van de
Een derde opvallende uitkomst van het onderzoek: in de
Tweede Wereldoorlog in Europa worden bijna twee keer
lesmethoden wordt nauwelijks aandacht geschonken
zo veel pagina’s gewijd. En nee, ondanks de toenemen-
aan de gevolgen en de nawerking van de dekolonisa-
de aandacht voor wat zich in de Nederlandse kolonie
tie van Indonesië. Waarom wonen zo veel mensen met
afspeelde voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog,
een Indische achtergrond in Nederland? Wat wordt op
staan er op dit punt nog geen substantiële wijzigingen
15 augustus herdacht? Waarom is de discussie over de
in de lesboeken op stapel, zo leert navraag bij de ver-
oorlogsmisdaden in de dekolonisatieoorlog nog steeds
schillende educatieve uitgeverijen.
zo gevoelig in Nederland? Het zijn vragen die in de methodes niet worden gesteld, laat staan beantwoord. Dat
lembang naar het binnenland van Sumatra. NATIONA AL ARCHIEF/COLLECTIE SPA ARNESTAD/HUGO WILMAR
De Indonesische
Eenzijdig perspectief
is een gemiste kans, omdat je leerlingen daarmee de
Een andere interessante conclusie uit het rapport is dat
mogelijkheid ontneemt om hedendaagse ontwikkelin-
de periode 1942-1949 nogal eenzijdig behandeld wordt.
gen en discussies vanuit het verleden te begrijpen.
Zo ontbreekt het Indonesische perspectief op Tweede
dekolonisatie in het onderwijs
Wereldoorlog en dekolonisatieoorlog bijna geheel in
Multiperspectiviteit
de onderzochte lesboeken. Indonesische (en Chinese)
De overkoepelende conclusie van ons onderzoek is dui-
slachtoffers van beide oorlogen krijgen amper aandacht
delijk: het is tijd voor meer multiperspectiviteit in het
en er wordt niet duidelijk verteld waarom Indonesiërs
geschiedenisonderwijs over de Indonesische dekoloni-
De Indonesische dekolonisatie is in Nederland een allesbehalve afgesloten hoofdstuk. Het
Onlangs deed Marc van
vochten voor hun onafhankelijkheid. Ook aan de vele
satie. Laat leerlingen meerdere kanten van het verleden
beste bewijs daarvoor is het overheidsonderzoek waartoe de Tweede Kamer onlangs be-
Berkel,
geschiede-
slachtoffers van de Bersiap-periode – de gewelddadige
zien, maar dan zónder te vervallen in zwart-wit beelden.
sloot. Dit onderzoek naar het gebruik van geweld in het toenmalige Nederlands-Indië in
nisdocenten opleidt aan
periode na de capitulatie van Japan in augustus 1945 –
Het verhaal van de ‘collaborerende Indonesische natio-
de periode 1945-1949 moet de komende jaren tot nieuwe inzichten leiden. In de tussentijd
de Hogeschool Arnhem
worden geen woorden gewijd. Tot slot ontbreekt in ver-
nalisten’ hoeft niet vervangen te worden door de ‘foute
staan docenten voor de opgave om hun leerlingen te onderwijzen over dit hoofdstuk uit het
en Nijmegen, een onder-
schillende lesmethoden de samenhang met algemenere,
Nederlandse oorlogsmisdadigers’. De omgang met de
koloniale verleden. Hoe doe je dat wanneer het beeld van de dekolonisatieoorlog zo aan
zoek in opdracht van het
wereldwijde processen van kolonisatie en dekolonisa-
Tweede Wereldoorlog heeft juist laten zien dat we niets
het kantelen is? En welk houvast bieden de huidige lesmethoden daarbij? Die laatste vraag
Nationaal Comité 4 en 5
tie.
opschieten met zulke simplistische goed-fouttegen-
stond centraal in een onderzoek dat het Nationaal Comité 4 en 5 mei onlangs liet verrichten.
mei. Hij bracht in kaart
De eenzijdigheid geldt niet alleen de ‘Indonesische
stellingen.
hoe de Tweede Wereld-
stem’, trouwens. Ook het Nederlandse perspectief is
Leerlingen zijn gebaat bij een geschiedenisles waarin
oorlog in Nederlands-Indië (1942-1945) en de dekolo-
beperkt. Leerlingen leren bijvoorbeeld niet wie verant-
meerdere perspectieven naast elkaar worden gezet.
nisatie van Indonesië (1945-1949) in het Nederlandse
woordelijk was voor het militaire ingrijpen tijdens de
Leg uit waarom Indonesiërs voor hun onafhankelijkheid
ILSE RAAIJMAKERS
26 | Onderzoek uitgelicht
die
Onderzoek uitgelicht | 27
“Je moet jongeren streden. Laat zien dat de meningen aan Indonesische zijde verdeeld waren en sommigen de kant van de Nederlanders kozen. Leg ook uit waarom de Nederlandse regering besloot duizenden mannen naar Indonesië te sturen. En laat zien dat Nederlanders onderling daar destijds al zeer verschillend over dachten en hier sinds-
confronteren met verschillende meningen en perspectieven”
In je onderzoeksrapport schrijf je dat leerlingen impliciet allerhande beelden meekrijgen door het gebruik van bepaalde begrippen en informatie en illustraties – en het weglaten van weer andere. Hoe gaat dat precies in zijn werk?
dien met gemengde gevoelens op terugkijken. En bo-
“Wat ik bijvoorbeeld vond, is dat sommige illustraties het
venal: maak leerlingen ervan bewust dat met de deko-
Onderzoeker Marc van Berkel stond zelf jarenlang voor
causale verband lijken te benadrukken tussen de Japan-
lonisatie van Indonesië een heuse oorlog gemoeid was.
de klas, en is naast onderzoeker ook docentenopleider.
se bezetting van Indonesië enerzijds en het antikoloni-
Hoe krijgen we voor elkaar dat de onderwijspraktijk op dit
Dat het geen geleidelijk en vanzelfsprekend proces was,
We stelden hem drie aanvullende vragen over zijn onder-
alisme en de onafhankelijkheidsstrijd anderzijds. Als je
gebied echt verandert?
zoals sommige mensen lang lijken te hebben gedacht.
zoek en visie.
afbeeldingen laat zien van Indonesische kinderen die het
“Mijn belangrijkste aanbevelingen, die ook in het onder-
Dat er politieke en militaire beslissingen aan ten grond-
salueren leren van Japanse soldaten en vlak daarna een
zoeksrapport zijn opgenomen, zijn: een landelijke con-
slag hebben gelegen. En dat deze oorlog aan beide zij-
Is verbetering van het onderwijs over Indonesië niet ge-
foto van een Indonesische delegatie op een Japans oor-
ferentie voor docenten en lesboekontwikkelaars waar
den vele mensenlevens heeft gekost.
woon een kwestie van een beter curriculum opstellen?
logsschip, suggereer je dat Soekarno de Indonesische
recent onderzoek wordt gepresenteerd, het gericht bena-
Op die manier neem je ook de naoorlogse verwerking
“Nee, want je hebt te maken met een wisselwerking tus-
onafhankelijkheid uit handen van de Japanners heeft
deren van uitgeverijen met suggesties voor verbetering
van dit verleden mee – een verleden dat tot op de dag
sen het curriculum dat de overheid vastlegt en de schrij-
gekregen. Zo’n suggestie is niet per definitie onwaar,
en proberen het thema als examenonderwerp voor vmbo/
van vandaag doorwerkt. Het verleden op die manier voor
vers van lesmethodes en docenten die meestal op basis
maar contextualiseert wel te weinig: alsof Indonesiërs
havo/vwo op de agenda te krijgen.
leerlingen ontsluiten, biedt ze meteen ook een sleutel tot
van de lesmethodes lesgeven. Het curriculum is heel
zonder Japanse bezetting nooit tegen de koloniale over-
Een conferentie is van belang om docenten en docenten-
het begrijpen van het heden. En is dat niet een achterlig-
summier geformuleerd. Dat laat veel ruimte aan school-
heersing zouden zijn opgekomen en alsof de Japanse
opleiders, auteurs en studenten aan de lerarenopleiding
boekauteurs voor hun eigen invulling, en voor docenten
aanwezigheid voor de lokale bevolking van de archipel
bewust te maken van nieuwe inzichten van academische
geldt hetzelfde. Je ziet ook dat veel auteurs overduidelijk
geen negatieve kanten had.”
studie, bijvoorbeeld Rémy Limpachs boek De brandende
gend doel van goed geschiedenisonderwijs?
Mark van Berkel tijdens de presentatie van zijn rapport.
FOTO: GEERT SNOEIJER
Het onderzoeksrapport Welk verhaal telt? De oorlogen in Neder-
schrijven vanuit hun eigen referentiekader en achter-
kampongs van generaal Spoor. Veel mensen in ‘het veld’
lands-Indië / Indonesië 1942-1949 in het geschiedenisonderwijs is te
grond. Aan de andere kant speelt mee dat schoolboe-
hebben nauwelijks tijd of gelegenheid om zich te verdie-
raadplegen op 4en5mei.nl/onderzoek.
ken ook gewoon verkocht moeten worden. Dat verklaart
pen in deze materie. Maar het gebruik van academische
waarom dezelfde of soortgelijke narratieven steeds te-
woordvoerders is van essentieel belang voor het sti-
rugkeren en waarom ook sommige foto’s steeds weer
muleren van kritisch historisch denken onder jongeren.
worden gebruikt in de schoolboeken en daarmee een
Lesmethodes voor het schoolvak geschiedenis kunnen
iconisch karakter krijgen. Uitgeverijen grijpen graag te-
worden beschouwd als intergenerationele uitingen van
rug op herkenbare thema’s die de voorgeschreven curri-
sociale consensus over historische processen en ge-
culumeisen nauwlettend volgen. Ook gebruiken ze graag
beurtenissen. Als een van de doelen van het geschie-
al eerder gepubliceerde afbeeldingen waar al rechten
denisonderwijs is om jongeren in te wijden in historisch
voor betaald zijn. In een aantal gevallen wringt dat met
redeneren en aanleren van historisch besef – zoals veel
nieuwe inzichten, en levert het dus kwaliteitsproblemen
schoolboeken verklaren –, dan moet je hen confronteren
Marc van Berkel, Welk verhaal telt?
op. Daarnaast hebben docenten weinig tijd om zich bij te
met verschillende meningen en perspectieven, omstreden
De oorlogen in Nederlands-Indië / Indonesië
scholen en zijn veel auteurs didactisch goed geschoold,
Tijdens de Bersiap in 1945 werden soldaten uit het Verenigd Konink-
standpunten of tegengestelde bronnen en rekening hou-
1942-1949 in het geschiedenisonderwijs.
maar hebben ze een relatief grote afstand tot acade-
rijk in Nederlands-Indië gestationeerd om de rust te bewaren. Zij
den met wetenschappelijke ontwikkelingen. Want leer-
misch onderzoek.”
werden aangemoedigd door de Indonesiërs om geen Nederlanders
boeken die historische kennis weergeven als ‘objectieve
meer toe te laten. NATIONA AL ARCHIEF/COLLECTIE SPA ARNESTAD /
feiten’, ondermijnen een van de meest waardevolle activa
FOTOGRA AF ONBEKEND
van het moderne onderwijs: kritisch denken.”
Amsterdam, Nationaal Comité 4 en 5 mei, 2017, ISBN 9789077294192.
28 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek 29 Onderzoekuitgelicht uitgelicht | | 29
“Je moet jongeren streden. Laat zien dat de meningen aan Indonesische zijde verdeeld waren en sommigen de kant van de Nederlanders kozen. Leg ook uit waarom de Nederlandse regering besloot duizenden mannen naar Indonesië te sturen. En laat zien dat Nederlanders onderling daar destijds al zeer verschillend over dachten en hier sinds-
confronteren met verschillende meningen en perspectieven”
In je onderzoeksrapport schrijf je dat leerlingen impliciet allerhande beelden meekrijgen door het gebruik van bepaalde begrippen en informatie en illustraties – en het weglaten van weer andere. Hoe gaat dat precies in zijn werk?
dien met gemengde gevoelens op terugkijken. En bo-
“Wat ik bijvoorbeeld vond, is dat sommige illustraties het
venal: maak leerlingen ervan bewust dat met de deko-
Onderzoeker Marc van Berkel stond zelf jarenlang voor
causale verband lijken te benadrukken tussen de Japan-
lonisatie van Indonesië een heuse oorlog gemoeid was.
de klas, en is naast onderzoeker ook docentenopleider.
se bezetting van Indonesië enerzijds en het antikoloni-
Hoe krijgen we voor elkaar dat de onderwijspraktijk op dit
Dat het geen geleidelijk en vanzelfsprekend proces was,
We stelden hem drie aanvullende vragen over zijn onder-
alisme en de onafhankelijkheidsstrijd anderzijds. Als je
gebied echt verandert?
zoals sommige mensen lang lijken te hebben gedacht.
zoek en visie.
afbeeldingen laat zien van Indonesische kinderen die het
“Mijn belangrijkste aanbevelingen, die ook in het onder-
Dat er politieke en militaire beslissingen aan ten grond-
salueren leren van Japanse soldaten en vlak daarna een
zoeksrapport zijn opgenomen, zijn: een landelijke con-
slag hebben gelegen. En dat deze oorlog aan beide zij-
Is verbetering van het onderwijs over Indonesië niet ge-
foto van een Indonesische delegatie op een Japans oor-
ferentie voor docenten en lesboekontwikkelaars waar
den vele mensenlevens heeft gekost.
woon een kwestie van een beter curriculum opstellen?
logsschip, suggereer je dat Soekarno de Indonesische
recent onderzoek wordt gepresenteerd, het gericht bena-
Op die manier neem je ook de naoorlogse verwerking
“Nee, want je hebt te maken met een wisselwerking tus-
onafhankelijkheid uit handen van de Japanners heeft
deren van uitgeverijen met suggesties voor verbetering
van dit verleden mee – een verleden dat tot op de dag
sen het curriculum dat de overheid vastlegt en de schrij-
gekregen. Zo’n suggestie is niet per definitie onwaar,
en proberen het thema als examenonderwerp voor vmbo/
van vandaag doorwerkt. Het verleden op die manier voor
vers van lesmethodes en docenten die meestal op basis
maar contextualiseert wel te weinig: alsof Indonesiërs
havo/vwo op de agenda te krijgen.
leerlingen ontsluiten, biedt ze meteen ook een sleutel tot
van de lesmethodes lesgeven. Het curriculum is heel
zonder Japanse bezetting nooit tegen de koloniale over-
Een conferentie is van belang om docenten en docenten-
het begrijpen van het heden. En is dat niet een achterlig-
summier geformuleerd. Dat laat veel ruimte aan school-
heersing zouden zijn opgekomen en alsof de Japanse
opleiders, auteurs en studenten aan de lerarenopleiding
boekauteurs voor hun eigen invulling, en voor docenten
aanwezigheid voor de lokale bevolking van de archipel
bewust te maken van nieuwe inzichten van academische
geldt hetzelfde. Je ziet ook dat veel auteurs overduidelijk
geen negatieve kanten had.”
studie, bijvoorbeeld Rémy Limpachs boek De brandende
gend doel van goed geschiedenisonderwijs?
Mark van Berkel tijdens de presentatie van zijn rapport.
FOTO: GEERT SNOEIJER
Het onderzoeksrapport Welk verhaal telt? De oorlogen in Neder-
schrijven vanuit hun eigen referentiekader en achter-
kampongs van generaal Spoor. Veel mensen in ‘het veld’
lands-Indië / Indonesië 1942-1949 in het geschiedenisonderwijs is te
grond. Aan de andere kant speelt mee dat schoolboe-
hebben nauwelijks tijd of gelegenheid om zich te verdie-
raadplegen op 4en5mei.nl/onderzoek.
ken ook gewoon verkocht moeten worden. Dat verklaart
pen in deze materie. Maar het gebruik van academische
waarom dezelfde of soortgelijke narratieven steeds te-
woordvoerders is van essentieel belang voor het sti-
rugkeren en waarom ook sommige foto’s steeds weer
muleren van kritisch historisch denken onder jongeren.
worden gebruikt in de schoolboeken en daarmee een
Lesmethodes voor het schoolvak geschiedenis kunnen
iconisch karakter krijgen. Uitgeverijen grijpen graag te-
worden beschouwd als intergenerationele uitingen van
rug op herkenbare thema’s die de voorgeschreven curri-
sociale consensus over historische processen en ge-
culumeisen nauwlettend volgen. Ook gebruiken ze graag
beurtenissen. Als een van de doelen van het geschie-
al eerder gepubliceerde afbeeldingen waar al rechten
denisonderwijs is om jongeren in te wijden in historisch
voor betaald zijn. In een aantal gevallen wringt dat met
redeneren en aanleren van historisch besef – zoals veel
nieuwe inzichten, en levert het dus kwaliteitsproblemen
schoolboeken verklaren –, dan moet je hen confronteren
Marc van Berkel, Welk verhaal telt?
op. Daarnaast hebben docenten weinig tijd om zich bij te
met verschillende meningen en perspectieven, omstreden
De oorlogen in Nederlands-Indië / Indonesië
scholen en zijn veel auteurs didactisch goed geschoold,
Tijdens de Bersiap in 1945 werden soldaten uit het Verenigd Konink-
standpunten of tegengestelde bronnen en rekening hou-
1942-1949 in het geschiedenisonderwijs.
maar hebben ze een relatief grote afstand tot acade-
rijk in Nederlands-Indië gestationeerd om de rust te bewaren. Zij
den met wetenschappelijke ontwikkelingen. Want leer-
misch onderzoek.”
werden aangemoedigd door de Indonesiërs om geen Nederlanders
boeken die historische kennis weergeven als ‘objectieve
meer toe te laten. NATIONA AL ARCHIEF/COLLECTIE SPA ARNESTAD /
feiten’, ondermijnen een van de meest waardevolle activa
FOTOGRA AF ONBEKEND
van het moderne onderwijs: kritisch denken.”
Amsterdam, Nationaal Comité 4 en 5 mei, 2017, ISBN 9789077294192.
28 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek 29 Onderzoekuitgelicht uitgelicht | | 29
BUREAUCRATIE
Hinke Piersma en Jeroen Kemperman schenken in
geen voorrang boven an-
Openstaande rekeningen, over de opstelling van de ge-
dere oorlogsslachtoffers.
meente Amsterdam ten opzichte van Joodse burgers
In de praktijk wisten groe-
die terugkeerden uit gevangenschap of onderduik, aan-
pen met een sterke lobby,
dacht aan de schrijnende kwestie Schrijver. Uit de na-
zoals ex-verzetsstrijders,
oorlogse correspondentie tussen deze Joodse arts en
wel degelijk voorrechten
de Dienst Publieke Werken (DPW) van de gemeente Am-
te verkrijgen.3 Maar Joden
sterdam blijkt hoe glashard de ambtenaren zich opstel-
waren in aantal gedeci-
Raymund Schütz is als historicus werk-
den ten aanzien van de achterstallige erfpachtcanon en
meerd en konden zich als
zaam bij het Oorlogsarchief van het Ne-
verschuldigde boete. Schrijver was als gedeporteerde
groep niet sterk maken.
derlandse Rode Kruis. In 2016 promo-
Jood niet in staat geweest om te betalen, maar volgens
Ironisch genoeg was het
veerde hij op Kille mist. Het Nederlandse
het Grondbedrijf kon daarin “geen aanleiding worden
begrip ‘volksgemeenschap’
notariaat en de erfenis van de oorlog,
gevonden om de bepaling betreffende verschuldigde
oorspronkelijk een natio-
een studie naar de houding van het no-
boete wegens te late betaling buiten werking te stellen”.
naalsocialistische
tariaat tijdens de bezetting.
Het hoofd van de DPW, De Graaf, wees Schrijvers redelij-
structie waarin het volk
ke verzoek om kwijtschelding van de boete af omdat de
werd voorgesteld als een
gemeente anders “op allerlei subjectieven criteria zou
op raciale basis gevormde gemeenschap die eenzelf-
moeten discrimineren”. Piersma en Kemperman con-
de doel nastreefde.4 In de naoorlogse context werd dit
stateren terecht een gebrek aan menselijke maat in het
begrip van zijn nationaalsocialistische context ontdaan,
Zoeken naar brandhout tijdens de Hongerwinter, hier in huizen in de Joodse buurt die door houtsloop al in elkaar zijn gestort.
bestuurlijk handelen van de gemeente. Dat is weliswaar
maar de uitsluiting van de ander werd gehandhaafd.
BEELDBANK WO2 – VERZETSMUSEUM AMSTERDAM
een moderne maatstaf voor overheidsbeleid die pas re-
Joden en ‘in Indië gewortelden’ werden vaak niet als deel
centelijk door de Ombudsman wordt gehanteerd, maar
van de Nederlandse volksgemeenschap beschouwd.5 In
dat maakt de naoorlogse houding van de gemeente
dat klimaat waren antisemitische en xenofobische ten-
niet minder onthutsend.1
densen in het beleid en onder de bevolking mogelijk.
Het moeizame rechtsherstel inzake ‘Joods’ onroerend goed
con-
Piersma en Kemperman beschrijven in hun boek pijn-
Eén naoorlogse ‘volksgemeenschap’
lijke voorbeelden van weerstand tegen de ‘ondankbare’
Hoe valt deze kille houding te verklaren? Ik denk dat
Joden, die het er levend vanaf hadden gebracht maar
het zinnig is om te beseffen dat het nationaalsocialis-
toch ‘waagden’ aanspraak te maken op datgene wat
me weliswaar was verslagen, maar de mentaliteit in
hun ooit had toebehoord.
het pas bevrijde land werd bepaald door vijandbeelden.
RAYMUND SCHÜTZ
Joodse overlevenden keerden na de oorlog beroofd en berooid terug na de vele ontberin-
Het was ‘wij Nederlanders’ tegen ‘zij Duitsers’. De ge-
gen die ze in kampen of de onderduik hadden doorstaan. En toen bleek ook nog dat ze in
wenste nationale eenheid werd van bovenaf gerecon-
Amsterdam en Den Haag achterstallige erfpacht moesten betalen en soms zelfs werden
strueerd. In de toespraken van koningin Wilhelmina
beboet. Beide steden lieten recent onderzoek doen naar deze kwestie. Raymund Schütz
en minister-president Schermerhorn kwam het begrip
kent de naoorlogse kilheid van de bureaucratie maar al te goed van zijn eigen onderzoek en
‘volksgemeenschap’ vaak voor.2 Het dominerende per-
vraagt zich af: hoe kan een overheid zo onverschillig zijn tegenover de ontberingen van zijn
spectief van het volk als één gemeenschap leidde ertoe
eigen burgers? Waarom duurde het zo lang voordat dit boven tafel kwam? En hoe moeten
dat alle slachtoffers in principe gelijk werden behan-
beide steden anno nu met deze kwestie omgaan?
deld, en dat individuele belangen ondergeschikt werden
De naoorlogse houding van overheidsorganen was een voorzetting van hun opstelling tijdens de bezetting: een pragmatische instelling met focus op de bestuurlijke continuïteit.
gemaakt aan die van de gemeenschap. Joden hadden
30 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 31
BUREAUCRATIE
Hinke Piersma en Jeroen Kemperman schenken in
geen voorrang boven an-
Openstaande rekeningen, over de opstelling van de ge-
dere oorlogsslachtoffers.
meente Amsterdam ten opzichte van Joodse burgers
In de praktijk wisten groe-
die terugkeerden uit gevangenschap of onderduik, aan-
pen met een sterke lobby,
dacht aan de schrijnende kwestie Schrijver. Uit de na-
zoals ex-verzetsstrijders,
oorlogse correspondentie tussen deze Joodse arts en
wel degelijk voorrechten
de Dienst Publieke Werken (DPW) van de gemeente Am-
te verkrijgen.3 Maar Joden
sterdam blijkt hoe glashard de ambtenaren zich opstel-
waren in aantal gedeci-
Raymund Schütz is als historicus werk-
den ten aanzien van de achterstallige erfpachtcanon en
meerd en konden zich als
zaam bij het Oorlogsarchief van het Ne-
verschuldigde boete. Schrijver was als gedeporteerde
groep niet sterk maken.
derlandse Rode Kruis. In 2016 promo-
Jood niet in staat geweest om te betalen, maar volgens
Ironisch genoeg was het
veerde hij op Kille mist. Het Nederlandse
het Grondbedrijf kon daarin “geen aanleiding worden
begrip ‘volksgemeenschap’
notariaat en de erfenis van de oorlog,
gevonden om de bepaling betreffende verschuldigde
oorspronkelijk een natio-
een studie naar de houding van het no-
boete wegens te late betaling buiten werking te stellen”.
naalsocialistische
tariaat tijdens de bezetting.
Het hoofd van de DPW, De Graaf, wees Schrijvers redelij-
structie waarin het volk
ke verzoek om kwijtschelding van de boete af omdat de
werd voorgesteld als een
gemeente anders “op allerlei subjectieven criteria zou
op raciale basis gevormde gemeenschap die eenzelf-
moeten discrimineren”. Piersma en Kemperman con-
de doel nastreefde.4 In de naoorlogse context werd dit
stateren terecht een gebrek aan menselijke maat in het
begrip van zijn nationaalsocialistische context ontdaan,
Zoeken naar brandhout tijdens de Hongerwinter, hier in huizen in de Joodse buurt die door houtsloop al in elkaar zijn gestort.
bestuurlijk handelen van de gemeente. Dat is weliswaar
maar de uitsluiting van de ander werd gehandhaafd.
BEELDBANK WO2 – VERZETSMUSEUM AMSTERDAM
een moderne maatstaf voor overheidsbeleid die pas re-
Joden en ‘in Indië gewortelden’ werden vaak niet als deel
centelijk door de Ombudsman wordt gehanteerd, maar
van de Nederlandse volksgemeenschap beschouwd.5 In
dat maakt de naoorlogse houding van de gemeente
dat klimaat waren antisemitische en xenofobische ten-
niet minder onthutsend.1
densen in het beleid en onder de bevolking mogelijk.
Het moeizame rechtsherstel inzake ‘Joods’ onroerend goed
con-
Piersma en Kemperman beschrijven in hun boek pijn-
Eén naoorlogse ‘volksgemeenschap’
lijke voorbeelden van weerstand tegen de ‘ondankbare’
Hoe valt deze kille houding te verklaren? Ik denk dat
Joden, die het er levend vanaf hadden gebracht maar
het zinnig is om te beseffen dat het nationaalsocialis-
toch ‘waagden’ aanspraak te maken op datgene wat
me weliswaar was verslagen, maar de mentaliteit in
hun ooit had toebehoord.
het pas bevrijde land werd bepaald door vijandbeelden.
RAYMUND SCHÜTZ
Joodse overlevenden keerden na de oorlog beroofd en berooid terug na de vele ontberin-
Het was ‘wij Nederlanders’ tegen ‘zij Duitsers’. De ge-
gen die ze in kampen of de onderduik hadden doorstaan. En toen bleek ook nog dat ze in
wenste nationale eenheid werd van bovenaf gerecon-
Amsterdam en Den Haag achterstallige erfpacht moesten betalen en soms zelfs werden
strueerd. In de toespraken van koningin Wilhelmina
beboet. Beide steden lieten recent onderzoek doen naar deze kwestie. Raymund Schütz
en minister-president Schermerhorn kwam het begrip
kent de naoorlogse kilheid van de bureaucratie maar al te goed van zijn eigen onderzoek en
‘volksgemeenschap’ vaak voor.2 Het dominerende per-
vraagt zich af: hoe kan een overheid zo onverschillig zijn tegenover de ontberingen van zijn
spectief van het volk als één gemeenschap leidde ertoe
eigen burgers? Waarom duurde het zo lang voordat dit boven tafel kwam? En hoe moeten
dat alle slachtoffers in principe gelijk werden behan-
beide steden anno nu met deze kwestie omgaan?
deld, en dat individuele belangen ondergeschikt werden
De naoorlogse houding van overheidsorganen was een voorzetting van hun opstelling tijdens de bezetting: een pragmatische instelling met focus op de bestuurlijke continuïteit.
gemaakt aan die van de gemeenschap. Joden hadden
30 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 31
Pragmatisme eerst De naoorlogse houding van overheidsorganen was een
in gevaar komen. De gemeenten hadden een sleutelrol
betoogde dat de doorver-
voortzetting van hun opstelling tijdens de bezetting: een
gespeeld bij het registreren van de Joodse burgers in
kopen van Joodse pan-
pragmatische instelling met focus op de bestuurlijke
1941. Vanuit dat oogpunt bezien is het niet verwonder-
den tijdens de bezetting
continuïteit. Vrijwel alle overheidsinstellingen hadden
lijk dat de Joden die na de oorlog bij diezelfde gemeente
“volkomen rechtsgeldig”
zonder principiële bezwaren de verordeningen van de
met hun noden aanklopten, daar geen begrip vonden.
geschied waren.8 De Hoge
bezetter uitgevoerd, inclusief de specifiek tegen Joden
Daar komt bij dat het overheidsbeleid in de tweede helft
Raad onderschreef deze
gerichte maatregelen. Van humane betrokkenheid bij het
van de jaren veertig geheel en al gericht was op de eco-
zienswijze overigens niet.
lot van de Joodse burgers was weinig sprake. Er werd
nomische wederopbouw van het land. Eerst moest het
uitgevoerd, want de bestuurlijke continuïteit mocht niet
verwoeste bestuursapparaat worden opgebouwd. De administraties van overheidsinstellingen zoals de ge-
Vernietigde dossiers
meentelijke bevolkingsregistraties, moesten weer klop-
Het is best wonderbaarlijk
pend worden gemaakt. Een werkend openbaar bestuur
dat deze kwestie pas na
was belangrijk voor de economische wederopbouw
zo’n 70 jaar in de open-
van het land. Andere, meer principiële beleidsdoelen
baarheid is gekomen. Na
waren daaraan ondergeschikt. Het uitgangspunt van
de oorlog waren burgers
overheidsinstanties was dat de penningen hoe dan ook
echter nauwelijks geneigd
moesten worden geïnd.
om aan de bel te trekken
Dit concludeert ook Robin te Slaa in zijn onderzoek over
als de overheid zich onre-
Den Haag als hij stelt dat het gemeentebestuur vast-
delijk en star opstelde. De
hield aan een strikt juridische en rigide toepassing van
morele kwesties bleven
de regelgeving, “ook al strookte die niet met de feitelij-
beperkt tot de correspon-
ke situatie”.6 Er werd uit het oog verloren dat de Joodse
dentie tussen de instantie en de burger. Brief na brief
omdat deze werden beschouwd als de administratieve
bevolkingsgroep het doelwit was geweest van gerichte
werd simpelweg in het dossier gevoegd. Als het dossier
neerslag van afgewikkelde standaardprocedures. Juist
ontrechting en vervolging, waardoor de weinige overle-
eenmaal was afgesloten, verdween dit voorgoed in het
in de behandeling van individuele kwesties komt de kil-
venden in een veel moeilijker positie verkeerden om hun
archief. De zaakdossiers doken pas op toen het archief
heid van instanties tot uiting.
leven op te bouwen dan andere burgers. Toch hadden
van de Gemeentelijke Dienst Grondbedrijf werd bewerkt.
sommige Amsterdamse ambtenaren wel degelijk oog
Dat is een archief dat historici nog niet hadden onder-
Compensatieregeling
voor de positie van overmacht waarin Joodse erfpach-
zocht omdat het niet toegankelijk was.
De algemene verontwaardiging was groot toen in 2013
ters zich tijdens de bezetting hadden bevonden. Uitein-
Het is niet toevallig dat de uitvoeringsdossiers die uit-
bleek dat de gemeente Amsterdam de Joodse oorlogs-
delijk delfde dit coulante standpunt in het bestuurlijke
eindelijk opdoken, afkomstig zijn uit een ‘ongerepte’
slachtoffers na de oorlog had gedwongen alsnog erf-
proces het onderspit, met als resultaat dat Joden tóch
collectie. De PIVOT-selectiemethode die van 1992 tot
pacht te betalen en hen een boete wegens te late be-
De Haagse wethouder Volkshuisvesting en Wederopbouw, ir. L.J.M. Feber, zei
beboet werden.7 De gemeente stelde dat “de schul-
2001 voor archieven van de Rijksoverheid werd gehan-
taling had opgelegd. Na alle ophef stelde de gemeente
in 1948 in de gemeenteraad dat hij een te grote aanslag op de gemeentekas
den van erfpachtcanon en boete een zakelijk karakter
teerd, hield in dat juist de uitvoeringsdossiers werden
Amsterdam tien miljoen euro ter beschikking aan de
vreesde als teruggekeerde Joden gevrijwaard zouden worden van hun ver-
droegen”, en dat dus met persoonlijke omstandigheden
vernietigd.9 Vermoedelijk zouden dossiers als die van
Joodse gemeenschap als tegemoetkoming voor de
plichting om achterstallige erfpacht over de oorlogsjaren alsnog te betalen.
geen rekening kon worden gehouden. Die kilheid her-
de arts Schrijver die ik eerder aanhaalde, onder het PI-
erfpacht en boetes die de teruggekeerde Joden hadden
HA AGS GEMEENTEARCHIEF
kennen we ook in het beleid van instanties zoals de Be-
VOT-regime zijn gesneuveld. Te Slaa schrijft in de in-
moeten betalen. De Joodse erfpachtgelden werden in
lastingdienst, die na de bezetting tot aan de Hoge Raad
leiding van zijn rapport dat veel dossiers zijn vernietigd
Amsterdam collectief en niet individueel teruggegeven.
32 | Onderzoek uitgelicht
Repatrianten na de oorlog op station Amsterdam CS. EMMY ANDRIESSE/BIJZONDERE COLLECTIES UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN
Onderzoek uitgelicht | 33
Pragmatisme eerst De naoorlogse houding van overheidsorganen was een
in gevaar komen. De gemeenten hadden een sleutelrol
betoogde dat de doorver-
voortzetting van hun opstelling tijdens de bezetting: een
gespeeld bij het registreren van de Joodse burgers in
kopen van Joodse pan-
pragmatische instelling met focus op de bestuurlijke
1941. Vanuit dat oogpunt bezien is het niet verwonder-
den tijdens de bezetting
continuïteit. Vrijwel alle overheidsinstellingen hadden
lijk dat de Joden die na de oorlog bij diezelfde gemeente
“volkomen rechtsgeldig”
zonder principiële bezwaren de verordeningen van de
met hun noden aanklopten, daar geen begrip vonden.
geschied waren.8 De Hoge
bezetter uitgevoerd, inclusief de specifiek tegen Joden
Daar komt bij dat het overheidsbeleid in de tweede helft
Raad onderschreef deze
gerichte maatregelen. Van humane betrokkenheid bij het
van de jaren veertig geheel en al gericht was op de eco-
zienswijze overigens niet.
lot van de Joodse burgers was weinig sprake. Er werd
nomische wederopbouw van het land. Eerst moest het
uitgevoerd, want de bestuurlijke continuïteit mocht niet
verwoeste bestuursapparaat worden opgebouwd. De administraties van overheidsinstellingen zoals de ge-
Vernietigde dossiers
meentelijke bevolkingsregistraties, moesten weer klop-
Het is best wonderbaarlijk
pend worden gemaakt. Een werkend openbaar bestuur
dat deze kwestie pas na
was belangrijk voor de economische wederopbouw
zo’n 70 jaar in de open-
van het land. Andere, meer principiële beleidsdoelen
baarheid is gekomen. Na
waren daaraan ondergeschikt. Het uitgangspunt van
de oorlog waren burgers
overheidsinstanties was dat de penningen hoe dan ook
echter nauwelijks geneigd
moesten worden geïnd.
om aan de bel te trekken
Dit concludeert ook Robin te Slaa in zijn onderzoek over
als de overheid zich onre-
Den Haag als hij stelt dat het gemeentebestuur vast-
delijk en star opstelde. De
hield aan een strikt juridische en rigide toepassing van
morele kwesties bleven
de regelgeving, “ook al strookte die niet met de feitelij-
beperkt tot de correspon-
ke situatie”.6 Er werd uit het oog verloren dat de Joodse
dentie tussen de instantie en de burger. Brief na brief
omdat deze werden beschouwd als de administratieve
bevolkingsgroep het doelwit was geweest van gerichte
werd simpelweg in het dossier gevoegd. Als het dossier
neerslag van afgewikkelde standaardprocedures. Juist
ontrechting en vervolging, waardoor de weinige overle-
eenmaal was afgesloten, verdween dit voorgoed in het
in de behandeling van individuele kwesties komt de kil-
venden in een veel moeilijker positie verkeerden om hun
archief. De zaakdossiers doken pas op toen het archief
heid van instanties tot uiting.
leven op te bouwen dan andere burgers. Toch hadden
van de Gemeentelijke Dienst Grondbedrijf werd bewerkt.
sommige Amsterdamse ambtenaren wel degelijk oog
Dat is een archief dat historici nog niet hadden onder-
Compensatieregeling
voor de positie van overmacht waarin Joodse erfpach-
zocht omdat het niet toegankelijk was.
De algemene verontwaardiging was groot toen in 2013
ters zich tijdens de bezetting hadden bevonden. Uitein-
Het is niet toevallig dat de uitvoeringsdossiers die uit-
bleek dat de gemeente Amsterdam de Joodse oorlogs-
delijk delfde dit coulante standpunt in het bestuurlijke
eindelijk opdoken, afkomstig zijn uit een ‘ongerepte’
slachtoffers na de oorlog had gedwongen alsnog erf-
proces het onderspit, met als resultaat dat Joden tóch
collectie. De PIVOT-selectiemethode die van 1992 tot
pacht te betalen en hen een boete wegens te late be-
De Haagse wethouder Volkshuisvesting en Wederopbouw, ir. L.J.M. Feber, zei
beboet werden.7 De gemeente stelde dat “de schul-
2001 voor archieven van de Rijksoverheid werd gehan-
taling had opgelegd. Na alle ophef stelde de gemeente
in 1948 in de gemeenteraad dat hij een te grote aanslag op de gemeentekas
den van erfpachtcanon en boete een zakelijk karakter
teerd, hield in dat juist de uitvoeringsdossiers werden
Amsterdam tien miljoen euro ter beschikking aan de
vreesde als teruggekeerde Joden gevrijwaard zouden worden van hun ver-
droegen”, en dat dus met persoonlijke omstandigheden
vernietigd.9 Vermoedelijk zouden dossiers als die van
Joodse gemeenschap als tegemoetkoming voor de
plichting om achterstallige erfpacht over de oorlogsjaren alsnog te betalen.
geen rekening kon worden gehouden. Die kilheid her-
de arts Schrijver die ik eerder aanhaalde, onder het PI-
erfpacht en boetes die de teruggekeerde Joden hadden
HA AGS GEMEENTEARCHIEF
kennen we ook in het beleid van instanties zoals de Be-
VOT-regime zijn gesneuveld. Te Slaa schrijft in de in-
moeten betalen. De Joodse erfpachtgelden werden in
lastingdienst, die na de bezetting tot aan de Hoge Raad
leiding van zijn rapport dat veel dossiers zijn vernietigd
Amsterdam collectief en niet individueel teruggegeven.
32 | Onderzoek uitgelicht
Repatrianten na de oorlog op station Amsterdam CS. EMMY ANDRIESSE/BIJZONDERE COLLECTIES UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN
Onderzoek uitgelicht | 33
De inspiratie van… Khadija Arib Het bedrag was bestemd voor collectieve doelen zoals het Namenmonument, het Nationaal Holocaust Museum
NOTEN 1
of educatieprojecten; de uitvoering van een individuele compensatieregeling zou te kostbaar zijn. Dit kwam
Website Ombudsman: https://www.nationaleombudsman.nl/vier-goudenregels-voor-gemeenten (regel 3).
2
burgemeester Van der Laan op felle kritiek uit een deel
Martin Bossenbroek, De meelstreep. Terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam: 2001, p. 208.
Varen op het eigen morele kompas
van de Joodse gemeenschap te staan.10 Dat er bij nabe-
3
Bossenbroek, De meelstreep, p. 213.
staanden ergernis is over de keuze voor een collectieve
4
Cornelia Schmitz-Berning, Vokabulär des Nationalsozialismus. Berlijn:
Soms komt het voor dat je een boek leest dat je niet meer
onder wie dus mijn eigen
Khadija Arib is voorzitter van de Tweede
2000, p. 654.
loslaat tot je het uit hebt, en waarvan je wil dat iedereen
dochter, weet ik hoe sterk
Kamer.
de roeping van medici kan
regeling op financiële gronden is begrijpelijk, gezien de belofte van Van der Laan in het voorwoord van Open-
5
Bossenbroek, De meelstreep, p. 278.
het leest. Het overkwam mij met de prachtige dissertatie
staande rekeningen dat het onrecht “rechtgezet” zou
6
Robin te Slaa, De houding van de gemeente Den Haag tegenover Joodse eige-
in boekvorm van Hannah van den Ende, Vergeet niet dat
zijn. Hun wil zieke mensen
worden.11 Zijn standpunt heeft verwachtingen gewekt:
naren van onroerend goed 1940-1955. Den Haag: 2016 (denhaag.raadsin-
je arts bent. Ik heb het meteen aan mijn dochter gegeven
weer gezond te maken gaat diep – en de eed van Hippo-
rechtzetten is niet hetzelfde als collectief afkopen. Mo-
formatie.nl), p. 103.
– ze is zelf arts – en haar op het hart gedrukt het te lezen
crates vraagt dat ook van hen. Toch was het voor Joodse artsen in de oorlog soms een betere keus om patiënten
reel gezien is het onontkoombaar dat gemeentes ter-
7
Piersma en Kemperman, Openstaande rekeningen, p. 179-181.
vóór alle andere boeken die ze al van me kreeg.
dege rekening houden met het rechtsgevoel en de ge-
8
Raymund Schütz, Kille mist. Het Nederlandse notariaat en de erfenis van de
Van den Ende deed uitvoerig onderzoek naar Joodse
zieker te maken, verkeerde diagnoses te stellen, ziek-
oorlog. Amsterdam: 2016, p. 285.
artsen in de Tweede Wereldoorlog en interviewde nog
tes te verzinnen of valsheid in geschrifte te plegen. Zo
PIVOT: Project Invoering Verkorting OverbrengingsTermijn. Zie de website
levende getuigen over de bijzondere omstandigheden
konden ze bijvoorbeeld deportatie van werkloze Joodse
rechtsherstel, dat voorziet in individuele compensatie én
van het Nationaal Archief: http://en.nationaalarchief.nl/appraisal-appreci-
waaronder zij in die donkere oorlogsjaren hun werk
mannen naar werkkampen tijdelijk voorkomen. In enkele
een collectieve tegemoetkoming. Individuele overleven-
ation/appraisal-policy-objectives/pivot-1992-2001-dutch-only.
moesten doen.
extreme gevallen gaven ze zelfs gehoor aan de wens van
Interview Eberhard van der Laan, Parool d.d. 24 mei 2016: ‘Van der Laan
Zij laat zien hoe de circa 534 Joodse artsen in Neder-
patiënten om te sterven, recht tegen hun professionele
geraakt door kritiek op Joodse erfpachtgelden’, http://www.parool.nl/am-
land stapsgewijs inferieur werden gemaakt aan hun
gewoontes en drijfveren in.
sterdam/van-der-laan-geraakt-door-kritiek-op-aanpak-joodse-erfpacht-
niet-Joodse collega’s, net als niet-artsen overkwam.
Oorlog maakt de ontbinding van gangbare overeenkom-
gelden~a4306726/.
Waar ze in het begin van de oorlog nog wel enige be-
sten mogelijk. Waar normale wetten en afspraken over
Piersma en Kemperman, Openstaande rekeningen, p. 9.
scherming en aanzien genoten, waren ook zij na een paar
medische ethiek en omgang van artsen met hun patiën-
jaar hun leven niet meer zeker.
ten niet meer van kracht zijn, moeten artsen volledig op
eigenaren van onroerend goed 1940-
Onderwijl leidden de irrationele wetten van de bezetter
hun eigen morele kompas varen. Dat was het geval in de
1955. Den Haag: 2016. Beschikbaar op
voor Joodse artsen ook tot schrijnende medisch-ethi-
donkere jaren van de bezetting in Nederland en helaas
https://denhaag.raadsinformatie.nl/
sche dilemma’s. Voor haar boek interviewde Van den
elders in de wereld nu nog. Dat het zelfs onder onmen-
document/4702939/1/RIS295836_
Ende, zelf arts en van Joodse komaf, een 101-jarige
selijke omstandigheden mogelijk is vorm en inhoud te
bijlage_Rapport_Gemeente_Den_Haag_
Joodse man die in de oorlog als arts in een ziekenhuis
geven aan existentiële waarden als zelfbeschikking en
Joodse_eigenaren_onroerend_goed.
op de Amsterdamse Keizersgracht werkte. Toen er een
waardigheid, dat leerde Vergeet niet dat je arts bent mij.
vrouw werd binnengedragen die een zelfmoordpoging
Alleen al daarom moeten we, naast de vele grijstinten die
had gedaan om aan deportatie te ontkomen, redde hij
historici de laatste jaren hebben belicht waar het ging om
SPECIALISTISCH
haar het leven. Zo’n 77 jaar na de oorlog worstelde hij
de Tweede Wereldoorlog,
THEORETISCH
echter nog altijd met de vraag of hij daar wel goed aan
ook dit soort uitgesproken
Hannah van den Ende, Vergeet niet dat
TEKSTUEEL
had gedaan. Veel Joden die wisten wat hen te wachten
verhalen uit die tijd koes-
je arts bent: Joodse artsen in Nederland
DIKKE PIL
stond kozen in de vroege oorlogsjaren immers bewust
teren. Die hebben vele
1940-1945. Amsterdam: Boom, 2014,
voor zelfdoding, om zo het lot in eigen hand te houden.
decennia later nog altijd
ISBN 9789461055699, € 29,95.
Van de artsen die ik in mijn nabije omgeving meemaak,
universele waarde.
schonden belangen van de nabestaanden. De Haagse gemeenteraad ging op 29 maart jl. akkoord met moreel
den is werkelijk onrecht aangedaan en dan betaamt een
9
10
individuele compensatieregeling voor de nabestaanden.
Robin te Slaa, De houding van de
11
gemeente Den Haag tegenover Joodse
KORT EN BONDIG OVER OPENSTAANDE REKENINGEN Hinke Piersma en Jeroen Kemperman,
BREED
Openstaande rekeningen. De gemeente
PRAKTISCH
Amsterdam en de gevolgen van roof en rechtsherstel 1940-1950. Amsterdam: Boom, 2016, ISBN 9789089536617, € 19,90.
34 | Onderzoek uitgelicht
VISUEEL DUN BOEKJE NACHTKASTJE
••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••
BUREAU
Onderzoek uitgelicht | 35
De inspiratie van… Khadija Arib Het bedrag was bestemd voor collectieve doelen zoals het Namenmonument, het Nationaal Holocaust Museum
NOTEN 1
of educatieprojecten; de uitvoering van een individuele compensatieregeling zou te kostbaar zijn. Dit kwam
Website Ombudsman: https://www.nationaleombudsman.nl/vier-goudenregels-voor-gemeenten (regel 3).
2
burgemeester Van der Laan op felle kritiek uit een deel
Martin Bossenbroek, De meelstreep. Terugkeer en opvang na de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam: 2001, p. 208.
Varen op het eigen morele kompas
van de Joodse gemeenschap te staan.10 Dat er bij nabe-
3
Bossenbroek, De meelstreep, p. 213.
staanden ergernis is over de keuze voor een collectieve
4
Cornelia Schmitz-Berning, Vokabulär des Nationalsozialismus. Berlijn:
Soms komt het voor dat je een boek leest dat je niet meer
onder wie dus mijn eigen
Khadija Arib is voorzitter van de Tweede
2000, p. 654.
loslaat tot je het uit hebt, en waarvan je wil dat iedereen
dochter, weet ik hoe sterk
Kamer.
de roeping van medici kan
regeling op financiële gronden is begrijpelijk, gezien de belofte van Van der Laan in het voorwoord van Open-
5
Bossenbroek, De meelstreep, p. 278.
het leest. Het overkwam mij met de prachtige dissertatie
staande rekeningen dat het onrecht “rechtgezet” zou
6
Robin te Slaa, De houding van de gemeente Den Haag tegenover Joodse eige-
in boekvorm van Hannah van den Ende, Vergeet niet dat
zijn. Hun wil zieke mensen
worden.11 Zijn standpunt heeft verwachtingen gewekt:
naren van onroerend goed 1940-1955. Den Haag: 2016 (denhaag.raadsin-
je arts bent. Ik heb het meteen aan mijn dochter gegeven
weer gezond te maken gaat diep – en de eed van Hippo-
rechtzetten is niet hetzelfde als collectief afkopen. Mo-
formatie.nl), p. 103.
– ze is zelf arts – en haar op het hart gedrukt het te lezen
crates vraagt dat ook van hen. Toch was het voor Joodse artsen in de oorlog soms een betere keus om patiënten
reel gezien is het onontkoombaar dat gemeentes ter-
7
Piersma en Kemperman, Openstaande rekeningen, p. 179-181.
vóór alle andere boeken die ze al van me kreeg.
dege rekening houden met het rechtsgevoel en de ge-
8
Raymund Schütz, Kille mist. Het Nederlandse notariaat en de erfenis van de
Van den Ende deed uitvoerig onderzoek naar Joodse
zieker te maken, verkeerde diagnoses te stellen, ziek-
oorlog. Amsterdam: 2016, p. 285.
artsen in de Tweede Wereldoorlog en interviewde nog
tes te verzinnen of valsheid in geschrifte te plegen. Zo
PIVOT: Project Invoering Verkorting OverbrengingsTermijn. Zie de website
levende getuigen over de bijzondere omstandigheden
konden ze bijvoorbeeld deportatie van werkloze Joodse
rechtsherstel, dat voorziet in individuele compensatie én
van het Nationaal Archief: http://en.nationaalarchief.nl/appraisal-appreci-
waaronder zij in die donkere oorlogsjaren hun werk
mannen naar werkkampen tijdelijk voorkomen. In enkele
een collectieve tegemoetkoming. Individuele overleven-
ation/appraisal-policy-objectives/pivot-1992-2001-dutch-only.
moesten doen.
extreme gevallen gaven ze zelfs gehoor aan de wens van
Interview Eberhard van der Laan, Parool d.d. 24 mei 2016: ‘Van der Laan
Zij laat zien hoe de circa 534 Joodse artsen in Neder-
patiënten om te sterven, recht tegen hun professionele
geraakt door kritiek op Joodse erfpachtgelden’, http://www.parool.nl/am-
land stapsgewijs inferieur werden gemaakt aan hun
gewoontes en drijfveren in.
sterdam/van-der-laan-geraakt-door-kritiek-op-aanpak-joodse-erfpacht-
niet-Joodse collega’s, net als niet-artsen overkwam.
Oorlog maakt de ontbinding van gangbare overeenkom-
gelden~a4306726/.
Waar ze in het begin van de oorlog nog wel enige be-
sten mogelijk. Waar normale wetten en afspraken over
Piersma en Kemperman, Openstaande rekeningen, p. 9.
scherming en aanzien genoten, waren ook zij na een paar
medische ethiek en omgang van artsen met hun patiën-
jaar hun leven niet meer zeker.
ten niet meer van kracht zijn, moeten artsen volledig op
eigenaren van onroerend goed 1940-
Onderwijl leidden de irrationele wetten van de bezetter
hun eigen morele kompas varen. Dat was het geval in de
1955. Den Haag: 2016. Beschikbaar op
voor Joodse artsen ook tot schrijnende medisch-ethi-
donkere jaren van de bezetting in Nederland en helaas
https://denhaag.raadsinformatie.nl/
sche dilemma’s. Voor haar boek interviewde Van den
elders in de wereld nu nog. Dat het zelfs onder onmen-
document/4702939/1/RIS295836_
Ende, zelf arts en van Joodse komaf, een 101-jarige
selijke omstandigheden mogelijk is vorm en inhoud te
bijlage_Rapport_Gemeente_Den_Haag_
Joodse man die in de oorlog als arts in een ziekenhuis
geven aan existentiële waarden als zelfbeschikking en
Joodse_eigenaren_onroerend_goed.
op de Amsterdamse Keizersgracht werkte. Toen er een
waardigheid, dat leerde Vergeet niet dat je arts bent mij.
vrouw werd binnengedragen die een zelfmoordpoging
Alleen al daarom moeten we, naast de vele grijstinten die
had gedaan om aan deportatie te ontkomen, redde hij
historici de laatste jaren hebben belicht waar het ging om
SPECIALISTISCH
haar het leven. Zo’n 77 jaar na de oorlog worstelde hij
de Tweede Wereldoorlog,
THEORETISCH
echter nog altijd met de vraag of hij daar wel goed aan
ook dit soort uitgesproken
Hannah van den Ende, Vergeet niet dat
TEKSTUEEL
had gedaan. Veel Joden die wisten wat hen te wachten
verhalen uit die tijd koes-
je arts bent: Joodse artsen in Nederland
DIKKE PIL
stond kozen in de vroege oorlogsjaren immers bewust
teren. Die hebben vele
1940-1945. Amsterdam: Boom, 2014,
voor zelfdoding, om zo het lot in eigen hand te houden.
decennia later nog altijd
ISBN 9789461055699, € 29,95.
Van de artsen die ik in mijn nabije omgeving meemaak,
universele waarde.
schonden belangen van de nabestaanden. De Haagse gemeenteraad ging op 29 maart jl. akkoord met moreel
den is werkelijk onrecht aangedaan en dan betaamt een
9
10
individuele compensatieregeling voor de nabestaanden.
Robin te Slaa, De houding van de
11
gemeente Den Haag tegenover Joodse
KORT EN BONDIG OVER OPENSTAANDE REKENINGEN Hinke Piersma en Jeroen Kemperman,
BREED
Openstaande rekeningen. De gemeente
PRAKTISCH
Amsterdam en de gevolgen van roof en rechtsherstel 1940-1950. Amsterdam: Boom, 2016, ISBN 9789089536617, € 19,90.
34 | Onderzoek uitgelicht
VISUEEL DUN BOEKJE NACHTKASTJE
••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••
BUREAU
Onderzoek uitgelicht | 35
ETHIEK
van de Holocaust schrijft Hannah Arendt echter: “Dit is iets wat de mens noch afdoende kan straffen, nog vergeven”, waarmee intermenselijk herstel een onmogelijkheid is geworden.1 Arendt duidt hiermee de twee kernthema’s aan die ook in het werk van nazi-jager en auteur Simon Wiesenthal
FOTO: MIKE VAN BEMMELEN
(1908-2005) centraal staan: gerechtigheid en vergeving.
Joyce Rondaij MA werkt aan de Pro-
Wiesenthal overleefde de gevangenschap in verschillen-
testantse Theologische Universiteit in
de concentratiekampen en wijdde zijn verdere leven aan
Amsterdam aan een proefschrift over
het opsporen van nazimisdadigers om hen veroordeeld
Primo Levi en zijn spreken over de mens
te krijgen voor hun daden. In de laatste pagina’s van zijn
en God na Auschwitz.
roman De zonnebloem, gepubliceerd in 1969, beschrijft zijn alter ego ‘Simon’ hoe na de oorlog vele filosofen en religieuze leiders de nog levende slachtoffers van vervolging opriepen om de nazi’s te vergeven. Zoals de geestelijken die hiertoe opriepen het formuleerden: God zal hen
“Mijn God, mijn God”, fluistert de nazi. Waarom spreekt
oordelen, dus wij hoeven dat niet te doen. Wiesenthal
hij van God, vraagt Simon zich af. Die is toch afwezig,
verzette zich sterk tegen dit denken. De vele misdadigers
vervangen door de Führer? Wanneer de nazi vervolgens
Simon Wiesenthal zat tijdens de oorlog in 12 verschillende concentratiekampen. Het eerste kamp was Janowska,
die hij ontmoette toonden immers geheel geen berouw;
om vergeving vraagt, staat Simon – die tot dan toe heeft
nabij Lviv.
het enige dat hen speet was dat er nog slachtoffers in
gezwegen – op en verlaat de kamer.
leven waren die tegen hen konden getuigen.
Wiesenthal sluit zijn vertelling af met de vraag die hem
UNITED STATES HOLOCAUST MEMORIAL MUSEUM, COURTESY OF BEL ARUSIAN STATE ARCHIVE OF DOCUMENTARY FILM AND
PHOTOGRAPHY
de rest van zijn leven heeft beziggehouden: had ik hem
Zou jij vergeven?
Brandend huis
moeten vergeven of is vergeving hier onrechtvaardig?
De zonnebloem verhaalt over de Joodse kampgevange-
Die vraag staat in rechtstreekse verbinding met de ‘lees-
ne Simon2 die te werk is gesteld in een nazi-hospitaal.
wijzer’ die Wiesenthal de lezer op de titelpagina van De
Op een dag wordt hij door een zuster gevraagd mee te
zonnebloem meegeeft, in de vorm van de zin “Wat zou jij
gaan naar de kamer van een stervende SS’er. Deze jon-
doen?” Bovendien biedt elke uitgave van de roman ach-
ge man zonder ogen – zijn hoofd is geheel in verband
terin een forum van antwoorden op die vraag van be-
gewikkeld – wil zijn verhaal vertellen aan een Jood,
kende post-Holocaust denkers3, onder wie bijvoorbeeld
Romans over de Tweede Wereldoorlog helpen het verleden te verwerken en nieuwe genera-
De Holocaust heeft ons
zodat hij vredig kan sterven. Simon weet niet goed wat
Primo Levi, Deborah E. Lipstadt en Desmond Tutu. Laat
ties te vertellen over onze gedeelde geschiedenis, ‘opdat wij niet vergeten’. Maar impliceert
begrip van vergeving voor-
hem in de kamer houdt, maar hij blijft zitten aan het bed
mij een paar van die reacties kort uitlichten.
‘niet vergeten’ ook ‘niet vergeven’? Met die vraag confronteert De zonnebloem ons. In deze
goed in een ander licht
terwijl de jonge man vertelt over zijn jeugd, zijn toe-
roman van Simon Wiesenthal ondergaat de hoofdpersoon een persoonlijke ontmoeting
gesteld. In veel religies is
treding tot de SS en zijn ervaringen als soldaat. Uitein-
Joodse wet
met een dader. Deze ontmoeting stelt hem voor de vraag of hij kan en mag vergeven na de
vergeving een belangrijke
delijk biecht de SS’er hem een vreselijke misdaad op:
In de Engelse uitgave uit 1988 stelt Alan L. Berger, pro-
Holocaust, en zo ja namens wie?
deugd, om daarmee de
met zijn regiment sloot hij een ontelbaar aantal Joden
fessor in Holocaust-studies, de fundamentele vraag of
beschadigde relatie tussen mensen onderling of God en
op in een brandend huis en schoot diegenen neer die via
traditionele reacties op de vraag ‘vergeving ja of nee?’
mens te herstellen. Naar aanleiding van de extremiteit
de ramen probeerden te ontsnappen.
wel toereikend zijn in het licht van de Tweede Wereld-
JOYCE RONDAIJ
36 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 37
ETHIEK
van de Holocaust schrijft Hannah Arendt echter: “Dit is iets wat de mens noch afdoende kan straffen, nog vergeven”, waarmee intermenselijk herstel een onmogelijkheid is geworden.1 Arendt duidt hiermee de twee kernthema’s aan die ook in het werk van nazi-jager en auteur Simon Wiesenthal
FOTO: MIKE VAN BEMMELEN
(1908-2005) centraal staan: gerechtigheid en vergeving.
Joyce Rondaij MA werkt aan de Pro-
Wiesenthal overleefde de gevangenschap in verschillen-
testantse Theologische Universiteit in
de concentratiekampen en wijdde zijn verdere leven aan
Amsterdam aan een proefschrift over
het opsporen van nazimisdadigers om hen veroordeeld
Primo Levi en zijn spreken over de mens
te krijgen voor hun daden. In de laatste pagina’s van zijn
en God na Auschwitz.
roman De zonnebloem, gepubliceerd in 1969, beschrijft zijn alter ego ‘Simon’ hoe na de oorlog vele filosofen en religieuze leiders de nog levende slachtoffers van vervolging opriepen om de nazi’s te vergeven. Zoals de geestelijken die hiertoe opriepen het formuleerden: God zal hen
“Mijn God, mijn God”, fluistert de nazi. Waarom spreekt
oordelen, dus wij hoeven dat niet te doen. Wiesenthal
hij van God, vraagt Simon zich af. Die is toch afwezig,
verzette zich sterk tegen dit denken. De vele misdadigers
vervangen door de Führer? Wanneer de nazi vervolgens
Simon Wiesenthal zat tijdens de oorlog in 12 verschillende concentratiekampen. Het eerste kamp was Janowska,
die hij ontmoette toonden immers geheel geen berouw;
om vergeving vraagt, staat Simon – die tot dan toe heeft
nabij Lviv.
het enige dat hen speet was dat er nog slachtoffers in
gezwegen – op en verlaat de kamer.
leven waren die tegen hen konden getuigen.
Wiesenthal sluit zijn vertelling af met de vraag die hem
UNITED STATES HOLOCAUST MEMORIAL MUSEUM, COURTESY OF BEL ARUSIAN STATE ARCHIVE OF DOCUMENTARY FILM AND
PHOTOGRAPHY
de rest van zijn leven heeft beziggehouden: had ik hem
Zou jij vergeven?
Brandend huis
moeten vergeven of is vergeving hier onrechtvaardig?
De zonnebloem verhaalt over de Joodse kampgevange-
Die vraag staat in rechtstreekse verbinding met de ‘lees-
ne Simon2 die te werk is gesteld in een nazi-hospitaal.
wijzer’ die Wiesenthal de lezer op de titelpagina van De
Op een dag wordt hij door een zuster gevraagd mee te
zonnebloem meegeeft, in de vorm van de zin “Wat zou jij
gaan naar de kamer van een stervende SS’er. Deze jon-
doen?” Bovendien biedt elke uitgave van de roman ach-
ge man zonder ogen – zijn hoofd is geheel in verband
terin een forum van antwoorden op die vraag van be-
gewikkeld – wil zijn verhaal vertellen aan een Jood,
kende post-Holocaust denkers3, onder wie bijvoorbeeld
Romans over de Tweede Wereldoorlog helpen het verleden te verwerken en nieuwe genera-
De Holocaust heeft ons
zodat hij vredig kan sterven. Simon weet niet goed wat
Primo Levi, Deborah E. Lipstadt en Desmond Tutu. Laat
ties te vertellen over onze gedeelde geschiedenis, ‘opdat wij niet vergeten’. Maar impliceert
begrip van vergeving voor-
hem in de kamer houdt, maar hij blijft zitten aan het bed
mij een paar van die reacties kort uitlichten.
‘niet vergeten’ ook ‘niet vergeven’? Met die vraag confronteert De zonnebloem ons. In deze
goed in een ander licht
terwijl de jonge man vertelt over zijn jeugd, zijn toe-
roman van Simon Wiesenthal ondergaat de hoofdpersoon een persoonlijke ontmoeting
gesteld. In veel religies is
treding tot de SS en zijn ervaringen als soldaat. Uitein-
Joodse wet
met een dader. Deze ontmoeting stelt hem voor de vraag of hij kan en mag vergeven na de
vergeving een belangrijke
delijk biecht de SS’er hem een vreselijke misdaad op:
In de Engelse uitgave uit 1988 stelt Alan L. Berger, pro-
Holocaust, en zo ja namens wie?
deugd, om daarmee de
met zijn regiment sloot hij een ontelbaar aantal Joden
fessor in Holocaust-studies, de fundamentele vraag of
beschadigde relatie tussen mensen onderling of God en
op in een brandend huis en schoot diegenen neer die via
traditionele reacties op de vraag ‘vergeving ja of nee?’
mens te herstellen. Naar aanleiding van de extremiteit
de ramen probeerden te ontsnappen.
wel toereikend zijn in het licht van de Tweede Wereld-
JOYCE RONDAIJ
36 | Onderzoek uitgelicht
Onderzoek uitgelicht | 37
NOTEN
oorlog. Zijn persoonlijke antwoord is ferm: vergeef niet
nooit tot vergeten leiden. In verband hiermee bevraagt
het betekenisloze en het onvergeeflijke. Vergeving mag
degene voor wie vergeving verboden is. Hij baseert zich
Auschwitz-overlevende Primo Levi de oprechtheid van
nooit tot het normale, het voorgeschrevene worden; het
daarbij op de Joodse wet die voorschrijft dat je alleen
de jonge SS’er. Want had hij wel berouw getoond als hij
blijft iets uitzonderlijks en buitengewoons. Vergeving
hem mag vergeven die tegen jou persoonlijk gezondigd
niet op sterven zou liggen? Ook verwerpt Levi de biecht
kan niet worden afgedwongen.4
heeft. Simon kan dus onmogelijk de SS’er namens de
van de nazi, die in zijn ogen een egoïstische daad is. Si-
overleden slachtoffers vergeven.
mon wordt gebruikt als een instrument, waarbij de SS’er
Polyfonie van stemmen
Uit de vele andere reacties blijkt eveneens dat er dui-
geen rekening houdt met de schok die het verhaal bij
Wat zou ik gedaan hebben? Het is de slot- en kernzin van
andere verzamelingen van reacties. Voor dit artikel maakte ik gebruik
delijke voorwaarden verbonden zijn aan vergeving. De
Simon zou kunnen veroorzaken. De vraag om vergeving
De zonnebloem, die de lezer uitdaagt tot zelfreflectie, om
van de Engelstalige editie uit 1998: Simon Wiesenthal, The Sunflower.
dader moet in de eerste plaats zijn schuld willen er-
is dus als immoreel te beschouwen.
als het ware aan het bed van de stervende SS’er plaats te
On the possibilities and limits of forgiveness, New York: Schocken, 1998.
kennen en die zichtbaar laten zijn. Vergeven mag dus
Holocaust-overlevende en filosoof Jean Améry ant-
nemen en zich te verplaatsen in de gedachten en emo-
woordt niet de Simon naast het bed, maar de latere nazi-
ties van Wiesenthal. Het boek maakt ons getuige van
jager vechtend voor gerechtigheid: uiteindelijk gaat
vele gesprekken tussen Simon en medegevangenen, zijn
het niet om de gestorven daders, maar om hen die nog
gesprek met de SS’er en later ook een gesprek met zijn
onder ons zijn. Améry wil vanuit politiek oogpunt niet
moeder. Ook maakt het ons deelgenoot van de dialoog
van vergeving horen. Alleen wanneer alle daders opge-
tussen Wiesenthal en 53 vooraanstaande lezers van zijn
spoord en bestraft worden, zullen de potentiële daders
boek. Samen bieden ze een polyfonie van stemmen, die
van morgen ervan te weerhouden zijn om werkelijkheid
allemaal een verschillend antwoord geven op de vraag of
te worden. Niet vergeven is in Améry’s ogen een vereiste
en hoe we van vergeving kunnen spreken.
voor het ‘nooit meer Auschwitz’.
Primo Levi begint zijn reactie met de vooropmerking dat
1
Hannah Arendt, Responsibility and Judgement, New York: Schocken Books, 2003, p. 23.
2
De vertelling is gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van de auteur. Er wordt gesproken vanuit een ‘ik’ die door medegevangenen wordt aangesproken met ‘Simon’.
3
4
De zonnebloem kent verschillende herdrukken in vele talen, met telkens
Jacques Derrida, ‘On Forgiveness’, in: On Cosmopolitanism and Forgiveness, New York: Routledge, 2001, p. 27-60.
het onder de omstandigheden waarin Simon zich bevond
Simon Wiesenthal in de jaren veertig. COMMONS
38 | Onderzoek uitgelicht
NATIONA AL ARCHIEF – WIKIMEDIA
Clichés
vrijwel onmogelijk is om een sluitend oordeel over het
Het is in deze 21e eeuw een steeds prangender aanwe-
goede en het kwade te vellen; het is het wezen van mis-
zige vraag: hoe kunnen we volgende generaties bewust
daden dat ze ons in een moreel conflict brengen. Daarin
maken van het verleden en tot actie bewegen om het
zit precies ook de kracht van deze roman voor ons na-
‘nooit vergeten, nooit meer Auschwitz’ tot hun persoon-
denken over vergeving. Simons stilte in de sterfkamer is
lijke opdracht te maken? Welk verhaal over vergeving
te verstaan als een retoriek die de lezer betrekt bij zijn di-
moeten we vertellen om hen te bereiken? De zonne-
lemma. De vraag naar vergeving blijft open, als een appèl
Simon Wiesenthal, De zonnebloem.
bloem kan een belangrijke rol spelen in het nadenken
aan de lezer om zich in Simon te verplaatsen en zich met
Over de grenzen van vergeving. Haarlem:
over deze vraag.
hem te identificeren.
Becht, 1997, ISBN 978-90-230-0957-3.
Er is veelvuldig gewaarschuwd voor het gevaar van
Het veelvoud aan mogelijke antwoorden illustreert ook
Niet meer leverbaar.
representatie van de Holocaust in literatuur en kunst.
dat vergeving nooit tot een wet kan verworden, maar altijd
Beelden kunnen tot clichés verworden en literatuur kan
afhankelijk is van persoonlijke overwegingen, als een on-
de indruk wekken dat het ondenkbare een betekenis in
verdiende gave waar je nooit aanspraak op kunt maken.
zich draagt, terwijl de kern van het kwaad van de Holo-
Door de lezer bij zijn dilemma te betrekken is de roman
BREED
caust juist de betekenisloosheid is; er is geen zin in te
van Wiesenthal een krachtige getuigenis: de vragen uit
PRAKTISCH
herkennen. Interessant is daarom dat de filosoof Jac-
het verleden dringen zich onverminderd op als een blij-
VISUEEL
ques Derrida in zijn werk On Forgiveness schrijft dat we
vende herinnering en opdracht aan volgende generaties.
DUN BOEKJE
alleen over vergeving kunnen spreken in het licht van
KORT EN BONDIG OVER DE ZONNEBLOEM
NACHTKASTJE
••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••
SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL
Onderzoek uitgelicht | 39
BUREAU
NOTEN
oorlog. Zijn persoonlijke antwoord is ferm: vergeef niet
nooit tot vergeten leiden. In verband hiermee bevraagt
het betekenisloze en het onvergeeflijke. Vergeving mag
degene voor wie vergeving verboden is. Hij baseert zich
Auschwitz-overlevende Primo Levi de oprechtheid van
nooit tot het normale, het voorgeschrevene worden; het
daarbij op de Joodse wet die voorschrijft dat je alleen
de jonge SS’er. Want had hij wel berouw getoond als hij
blijft iets uitzonderlijks en buitengewoons. Vergeving
hem mag vergeven die tegen jou persoonlijk gezondigd
niet op sterven zou liggen? Ook verwerpt Levi de biecht
kan niet worden afgedwongen.4
heeft. Simon kan dus onmogelijk de SS’er namens de
van de nazi, die in zijn ogen een egoïstische daad is. Si-
overleden slachtoffers vergeven.
mon wordt gebruikt als een instrument, waarbij de SS’er
Polyfonie van stemmen
Uit de vele andere reacties blijkt eveneens dat er dui-
geen rekening houdt met de schok die het verhaal bij
Wat zou ik gedaan hebben? Het is de slot- en kernzin van
andere verzamelingen van reacties. Voor dit artikel maakte ik gebruik
delijke voorwaarden verbonden zijn aan vergeving. De
Simon zou kunnen veroorzaken. De vraag om vergeving
De zonnebloem, die de lezer uitdaagt tot zelfreflectie, om
van de Engelstalige editie uit 1998: Simon Wiesenthal, The Sunflower.
dader moet in de eerste plaats zijn schuld willen er-
is dus als immoreel te beschouwen.
als het ware aan het bed van de stervende SS’er plaats te
On the possibilities and limits of forgiveness, New York: Schocken, 1998.
kennen en die zichtbaar laten zijn. Vergeven mag dus
Holocaust-overlevende en filosoof Jean Améry ant-
nemen en zich te verplaatsen in de gedachten en emo-
woordt niet de Simon naast het bed, maar de latere nazi-
ties van Wiesenthal. Het boek maakt ons getuige van
jager vechtend voor gerechtigheid: uiteindelijk gaat
vele gesprekken tussen Simon en medegevangenen, zijn
het niet om de gestorven daders, maar om hen die nog
gesprek met de SS’er en later ook een gesprek met zijn
onder ons zijn. Améry wil vanuit politiek oogpunt niet
moeder. Ook maakt het ons deelgenoot van de dialoog
van vergeving horen. Alleen wanneer alle daders opge-
tussen Wiesenthal en 53 vooraanstaande lezers van zijn
spoord en bestraft worden, zullen de potentiële daders
boek. Samen bieden ze een polyfonie van stemmen, die
van morgen ervan te weerhouden zijn om werkelijkheid
allemaal een verschillend antwoord geven op de vraag of
te worden. Niet vergeven is in Améry’s ogen een vereiste
en hoe we van vergeving kunnen spreken.
voor het ‘nooit meer Auschwitz’.
Primo Levi begint zijn reactie met de vooropmerking dat
1
Hannah Arendt, Responsibility and Judgement, New York: Schocken Books, 2003, p. 23.
2
De vertelling is gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van de auteur. Er wordt gesproken vanuit een ‘ik’ die door medegevangenen wordt aangesproken met ‘Simon’.
3
4
De zonnebloem kent verschillende herdrukken in vele talen, met telkens
Jacques Derrida, ‘On Forgiveness’, in: On Cosmopolitanism and Forgiveness, New York: Routledge, 2001, p. 27-60.
het onder de omstandigheden waarin Simon zich bevond
Simon Wiesenthal in de jaren veertig. COMMONS
38 | Onderzoek uitgelicht
NATIONA AL ARCHIEF – WIKIMEDIA
Clichés
vrijwel onmogelijk is om een sluitend oordeel over het
Het is in deze 21e eeuw een steeds prangender aanwe-
goede en het kwade te vellen; het is het wezen van mis-
zige vraag: hoe kunnen we volgende generaties bewust
daden dat ze ons in een moreel conflict brengen. Daarin
maken van het verleden en tot actie bewegen om het
zit precies ook de kracht van deze roman voor ons na-
‘nooit vergeten, nooit meer Auschwitz’ tot hun persoon-
denken over vergeving. Simons stilte in de sterfkamer is
lijke opdracht te maken? Welk verhaal over vergeving
te verstaan als een retoriek die de lezer betrekt bij zijn di-
moeten we vertellen om hen te bereiken? De zonne-
lemma. De vraag naar vergeving blijft open, als een appèl
Simon Wiesenthal, De zonnebloem.
bloem kan een belangrijke rol spelen in het nadenken
aan de lezer om zich in Simon te verplaatsen en zich met
Over de grenzen van vergeving. Haarlem:
over deze vraag.
hem te identificeren.
Becht, 1997, ISBN 978-90-230-0957-3.
Er is veelvuldig gewaarschuwd voor het gevaar van
Het veelvoud aan mogelijke antwoorden illustreert ook
Niet meer leverbaar.
representatie van de Holocaust in literatuur en kunst.
dat vergeving nooit tot een wet kan verworden, maar altijd
Beelden kunnen tot clichés verworden en literatuur kan
afhankelijk is van persoonlijke overwegingen, als een on-
de indruk wekken dat het ondenkbare een betekenis in
verdiende gave waar je nooit aanspraak op kunt maken.
zich draagt, terwijl de kern van het kwaad van de Holo-
Door de lezer bij zijn dilemma te betrekken is de roman
BREED
caust juist de betekenisloosheid is; er is geen zin in te
van Wiesenthal een krachtige getuigenis: de vragen uit
PRAKTISCH
herkennen. Interessant is daarom dat de filosoof Jac-
het verleden dringen zich onverminderd op als een blij-
VISUEEL
ques Derrida in zijn werk On Forgiveness schrijft dat we
vende herinnering en opdracht aan volgende generaties.
DUN BOEKJE
alleen over vergeving kunnen spreken in het licht van
KORT EN BONDIG OVER DE ZONNEBLOEM
NACHTKASTJE
••••••••• ••••••••• ••••••••• ••••••••• •••••••••
SPECIALISTISCH THEORETISCH TEKSTUEEL DIKKE PIL
Onderzoek uitgelicht | 39
BUREAU
! L A A T I G I D T A A G
Dit was het laatste papieren nummer. Download de app op www.tweedewereldoorlog.nl/onderzoekuitgelicht
40 | Onderzoek uitgelicht