Siyasi Tarih 2

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3023 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1975

S‹YAS‹ TAR‹H-II

Yazarlar Doç.Dr. Kemal YAKUT - Doç.Dr. Esra YAKUT (Ünite 1, 2) Prof.Dr. Erel TELLAL (Ünite 3, 4) Prof.Dr. Ça¤r› ERHAN (Ünite 5, 6) Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM - Arfl.Gör. Özge ÖZKOÇ (Ünite 8)

Editör Prof.Dr. ‹lber ORTAYLI

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›lar› Doç.Dr. Murat Ataizi Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flmanlar› Emine Koyuncu Gözde Metin Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Siyasi Tarih-II

ISBN 978-975-06-1683-9 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

iii

‹çindekiler

‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................

K›saltmalar....................................................................................................

vii ix

‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939) .....................

2

“BÜYÜK ÇÖKÜfi” VE ULUSLARARASI S‹STEM‹N ZAYIFLAMASI ..............

AVRUPA’DA REJ‹M DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N MEYDANA GELMES‹................ ‹talya’da Faflist Rejimin Kurulmas›................................................................

Almanya’da Nasyonal Sosyalizmin (Nazizmin) Egemen Olmas›................

Sovyetler Birli¤i ve Stalin’in Mutlak ‹ktidar› ................................................

Japonya’da Militarist Yönetim ve Yay›lmac›l›k............................................ Çeflitli Avrupa Ülkelerinde Faflizm ............................................................... ‹ngiltere....................................................................................................

Fransa.......................................................................................................

Portekiz .................................................................................................... Çeflitli Ülkelerde ......................................................................................

AVRUPA’DA STATÜKONUN BOZULMASI ..................................................

Almanya’n›n Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n› Bozma Çabalar› ......................

Almanya’n›n Çekoslovakya’daki Südetler Bölgesini Ele Geçirmesi ........... ‹spanya ‹ç Savafl› ........................................................................................... ‹talya’n›n Yay›lmac› Politikas›....................................................................... ‹talya’n›n Habeflistan’› ‹flgali ................................................................... ‹talya’n›n Arnavutluk’u ‹flgali..................................................................

Sovyetler Birli¤i-Almanya Sald›rmazl›k Pakt›...............................................

UZAK DO⁄U’DA STATÜKONUN BOZULMASI..........................................

Japonya’n›n Mançurya’y› ‹flgal Etmesi.......................................................... Çin-Japon Savafl›............................................................................................ Özet................................................................................................................

Kendimizi S›nayal›m......................................................................................

Okuma Parças› ..............................................................................................

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................

Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

3 5 5 7 11 12 13 13 14 14 14 15 15 17 19 21 21 21 21 22 22 23 25 26 27 29 30 31

‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945) ............................................ 32 SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI.........................................................

Polonya’n›n ‹flgali .......................................................................................... ‹ngiltere’nin Savafla Girmesi ve Denizlerde Savafl›n Bafllamas›..................

Sovyetler Birli¤i’nin Balt›k Ülkelerine Yerleflmesi.......................................

Danimarka ve Norveç’in ‹flgal Edilmesi.......................................................

Bat› Cephesi’nin Aç›lmas› .............................................................................

Manfl Cephesi ................................................................................................

Atlantik Savafl› ...............................................................................................

Kuzey Afrika Cephesi ...................................................................................

Balkan Cephesi..............................................................................................

Almanya’n›n Sovyetler Birli¤i’ne Sald›rmas› ................................................

ABD’nin Savafla Girmesi ..............................................................................

SAVAfi SIRASINDA GERÇEKLEfiT‹R‹LEN ÖNEML‹ S‹YASAL BULUfiMALAR................................................................................................

Atlantik Bildirisi .............................................................................................

Kazablanka Konferans› .................................................................................

Washington Konferans›.................................................................................

Quebec Konferans› .......................................................................................

33 33 35 35 36 38 40 41 41 43 44 46 47 47 47 48 48

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

iv

‹çindekiler

Moskova Konferans›......................................................................................

Kahire Konferans›..........................................................................................

Tahran Konferans›.........................................................................................

Yalta Konferans› ............................................................................................

Potsdam Konferans› ......................................................................................

SAVAfiIN SONA ERMES‹ ...............................................................................

Avrupa’da Savafl›n Sona Ermesi ...................................................................

Uzak Do¤u’da Savafl›n Sona Ermesi ............................................................ ‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI’NDA TÜRK‹YE’N‹N DIfi POL‹T‹KASI .................. Özet................................................................................................................

Kendimizi S›nayal›m......................................................................................

Okuma Parças› ..............................................................................................

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................

Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

3. ÜN‹TE

Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950) ...................... 64 DEMOKRAS‹ CEPHES‹N‹N DA⁄ILMASI: MÜTTEF‹KLER ARASI ANLAfiMAZLIKLAR ........................................................................................

ABD’N‹N ÇEVRELEME POL‹T‹KASI .............................................................

SSCB VE DO⁄U AVRUPA’DA SOVYET BENZER‹ REJ‹MLER.....................

“SO⁄UK SAVAfi” KAVRAMI VE B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER DÜZEN‹.............

So¤uk Savafl...................................................................................................

Birleflmifl Milletler Sistemi .............................................................................

SAVAfiTAN SONRA DÜNYANIN D‹⁄ER BÖLGELER‹NDEK‹ GEL‹fiMELER ..................................................................................................

Orta Do¤u......................................................................................................

Asya................................................................................................................

Latin Amerika ................................................................................................ Özet ...............................................................................................................

Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................

Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

4. ÜN‹TE

65 68 71 72 72 75 77 77 80 84 85 87 88 88 89

So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962) ................................ 90 ÇEVRELEMEN‹N KURUMSALLAfiMASI VE ULUSLARARASI BUNALIMLAR ................................................................................................

Asya Geliflmeleri............................................................................................

Orta Do¤u Geliflmeleri..................................................................................

Bat› Avrupa Geliflmeleri................................................................................

BA⁄LANTISIZLAR VE SÖMÜRGEDEN KURTULUfi (DEKOLON‹ZASYON)...................................................................................

SOVYET DIfi POL‹T‹KASI VE DO⁄U BLOKU ............................................

S‹LAHLANMA YARIfiI.................................................................................... Özet................................................................................................................

Kendimizi S›nayal›m......................................................................................

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................

Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

5. ÜN‹TE

49 50 50 51 52 53 53 54 54 59 60 61 62 62 63

91 91 94 100 103 105 109 112 114 115 115 116

Yumuflama................................................................................ 118 YUMUfiAMA DÖNEM‹N‹N BAfiLAMASI....................................................... 119 Yumuflama Öncesi Diyalog Aray›fllar›.......................................................... 119

v

‹çindekiler

Cenevre Görüflmeleri ..............................................................................

Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflama ..............................................................

ABD-SSCB Gerginli¤inin Zirveye T›rmanmas›.............................................

Küba Devrimi ..........................................................................................

U-2 Olay› .................................................................................................

Küba Bunal›m›.........................................................................................

KÜBA BUNALIMI’NDAN SONRA DO⁄U-BATI ‹L‹fiK‹LER‹ ........................

Do¤u ve Bat› Bloklar› Aras›ndaki Gerilimin Azalmas›................................ Çin-Sovyet Anlaflmazl›¤›n›n Derinleflmesi ve ABD-ÇHC ‹liflkileri ..............

Vietnam Savafl› ..............................................................................................

Varflova Pakt› ‹çindeki Sorunlar ...................................................................

Bat› Bloku ‹çindeki Sorunlar ........................................................................

Amerikan-Frans›z Gerginli¤i ...................................................................

Türk-Amerikan Sorunlar› ........................................................................

Türk-Yunan Sorunlar› .............................................................................

AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹.............................................................................

AKÇT’den Roma Antlaflmas›’na ...................................................................

De Gaulle ve Avrupa Bütünleflmesi ...........................................................

1970’lerde Avrupa Bütünleflmesi ..................................................................

ORTA DO⁄U GEL‹fiMELER‹.........................................................................

1967 Arap-‹srail Savafl› .................................................................................. Ürdün ‹ç Savafl› .............................................................................................

1973 Arap-‹srail Savafl› ve M›s›r-‹srail Bar›fl›................................................

Petrol Bunal›m›..............................................................................................

Lübnan ‹ç Savafl› ........................................................................................... Özet................................................................................................................

Kendimizi S›nayal›m......................................................................................

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................

Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

119 120 121 121 121 122 124 124 125 126 127 129 129 129 130 131 131 132 133 134 135 136 136 138 138 140 141 142 142 143

‹kinci So¤uk Savafl Dönemi .................................................... 144 YEN‹ D‹NAM‹KLER VE ETK‹LER‹ ................................................................

Bat› Dünyas›’n›n Ekonomik Hegemonyas› ..................................................

Ekonomik Çöküfl Sürecinde Do¤u Bloku ..................................................

Ba¤›ml›l›k Sarmal›nda Üçüncü Dünya .........................................................

ABD VE BATI BLOKU ..................................................................................

ABD................................................................................................................

Bat› Avrupa....................................................................................................

SSCB VE DO⁄U BLOKU ..............................................................................

SSCB ...............................................................................................................

Do¤u Avrupa ................................................................................................ ÜÇÜNCÜ DÜNYA .........................................................................................

Orta Do¤u Geliflmeleri..................................................................................

SSCB’nin Afganistan’› ‹flgali .................................................................... ‹ran ‹slam Devrimi .................................................................................. ‹ran-Irak Savafl›........................................................................................

Lübnan ‹ç Savafl› ve ‹srail’in Lübnan’› ‹flgali .........................................

Güneydo¤u Asya Geliflmeleri ....................................................................... Özet................................................................................................................

Kendimizi S›nayal›m......................................................................................

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................

Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

145 146 148 149 150 150 153 154 154 155 157 157 157 158 159 160 161 163 165 166 166 169

6. ÜN‹TE

vi

‹çindekiler

7. ÜN‹TE

So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi................................................... 170 ABD VE BATI BLOKU ..................................................................................

ABD................................................................................................................

BATI AVRUPA ..............................................................................................

Avrupa Entegrasyonu: Bütünleflme ve Derinleflme..................................... ‹ki Almanya’n›n Birleflmesi ..........................................................................

SSCB VE DO⁄U BLOKU ..............................................................................

SSCB ...............................................................................................................

Do¤u Avrupa ................................................................................................ ÜÇÜNCÜ DÜNYA .........................................................................................

Orta Do¤u Geliflmeleri..................................................................................

Güneydo¤u Asya Geliflmeleri ......................................................................

Latin Amerika Geliflmeleri ............................................................................

Afrika Geliflmeleri.......................................................................................... Özet ...............................................................................................................

Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................

Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

8. ÜN‹TE

171 171 172 172 172 175 175 178 183 183 184 185 186 188 191 192 192 193

Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003) ........... 194 YEN‹ DÜNYA DÜZEN‹N‹N TEMEL D‹NAM‹KLER‹.....................................

YEN‹ DÜNYA DÜZEN‹NDE KAZANANLAR VE KAYBEDENLER: BATI-DO⁄U ..................................................................................................

ABD................................................................................................................

Avrupa ve Avrupa Birli¤i ..............................................................................

Rusya Federasyonu .......................................................................................

Eski Do¤u Bloku Ülkeleri.............................................................................

ORTA DO⁄U GEL‹fiMELER‹ .......................................................................

Körfez Savafl› .................................................................................................

Orta Do¤u Bar›fl Süreci ................................................................................ ‹ran’›n Nükleer Program› ..............................................................................

11 EYLÜL SALDIRILARI VE ABD .................................................................

Afganistan Savafl›...........................................................................................

Irak Savafl›......................................................................................................

ASYA, AFR‹KA VE LAT‹N AMER‹KA GEL‹fiMELER‹....................................

Asya................................................................................................................

Afrika..............................................................................................................

Latin Amerika ................................................................................................ Özet................................................................................................................

Kendimizi S›nayal›m......................................................................................

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................

Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................

195 198 198 199 201 202 206 206 208 209 210 212 213 214 214 215 216 218 221 222 222 223

Önsöz

Önsöz Siyasi Tarih, Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin vazgeçilmez bir parças›d›r. Baflta devletler olmak üzere, uluslararas› aktörleri ve birbirleriyle olan iliflkileri anlamak, analiz etmek ve yorum yapabilmek için öncelikle bu iliflkilerin geçmiflini ve gelifltikleri koflullar› bilmek gerekir.

Siyasi Tarih II kitab›, Uluslararas› ‹liflkiler lisans ö¤rencileri için dünya tarihini II. Dünya Savafl›ndan itibaren ele almaktad›r. So¤uk Savafl dönemiyle uluslararas› sistemin iki kutuplu bir düzene geçmesi ve 1945-1989 aras› dönemde So¤uk Savafl’›n uluslararas› politikan›n temel belirleyicisi olmas›, Siyasi Tarih aç›s›ndan da önemlidir.

Kitab›n›z›n birinci ünitesinde, Avrupa’da iki dünya savafl› aras›ndaki bunal›ml› dönem ve II. Dünya Savafl›’na sürüklenifl anlat›lmaktad›r. Avrupa’daki rejim de¤ifliklikleri, statükonun dolay›s›yla var olan dengelerin bozulmas›n› beslemifl, Alman ve ‹talyan yay›lmac› politikalar› ve Uzakdo¤u’da Japonya’n›n sald›rgan politikalar›, büyük güçlerin ç›kar çat›flmalar›n› küresel bir mücadeleye dönüfltürmüfltür. ‹kinci ünitede ise II. Dünya Savafl›’n›n patlamas›, savafl s›ras›ndaki siyasi iliflkiler, diplomasi ve savafl›n sona erdirilmesi incelenmektedir. Almanya ve Sovyetler Birli¤i’nin (SSCB) ç›kar alanlar› üzerinde anlaflmalar› ve Polonya’n›n iflgali sonras›nda, savafl›n Balt›k ülkelerine, Bat› cephesine (Hollanda, Belçika, Fransa), Atlantik Okyanusuna, Kuzey Afrika ve Balkanlar’a s›çramas› gecikmedi. Almanlar›n Sovyetler’e savafl ilan etmesi ve Amerika Birleflik Devletleri’nin (ABD) savafla kat›lmas› oluflacak yeni düzen üzerinde son derece önemli olmufltur. Savafl s›ras›nda yap›lan konferanslar ise siyasi anlamda iki kutuplu sistemin yap› tafllar›n› oluflturdu. Üçüncü ünitede, savafl s›ras›nda ABD, ‹ngiltere ve SSCB aras›nda kurulan iflbirli¤inin hangi koflullar alt›nda ve hangi anlaflmazl›klarla bozuldu¤u ele al›nm›flt›r.

So¤uk Savafl’›n bafllamas›na neden olan politikalar ve Birleflmifl Milletler’in (BM) kurulmas›; uluslararas› politikan›n temel kavramlar›ndan olan güç dengesi, kolektif güvenlik ba¤lam›nda dönemin geliflmeleriyle anlat›lmaktad›r. So¤uk Savafl’›n dünyan›n çeflitli bölgelerindeki geliflmelere yans›malar› da ele al›nm›flt›r.

Dördüncü ünite, So¤uk Savafl’ta t›rmanman›n yafland›¤› dönemi ve silahlanma yar›fl›n› anlat›rken, özellikle Asya, Orta Do¤u ve Bat› Avrupa’daki geliflmelerin uluslararas› bunal›mlara dönüflmesi incelenmektedir. Ba¤lant›s›zlar hareketi, ABD ve SSCB’nin lider olduklar› Bat› ve Do¤u Bloklar›n›n kendi iç meseleleri, ideoloji ve örgütleri ve iki blokun birbirleriyle rekabetleri yer almaktad›r.

Beflinci ünitede ise So¤uk Savaflta yumuflamay› getiren flartlar de¤erlendirilmektedir. ‹ki blok aras›ndaki iliflkilerin geçirdi¤i de¤iflim ve bafllayan diyalo¤un yan› s›ra Bat› Avrupa’daki bütünleflme (entegrasyon) hareketi ve Orta Do¤u’daki geliflmeler bu dönemin önemli unsurlar›d›r.

Alt›nc› ünite, II. So¤uk Savafl dönemini ve bu dönüflümü yönlendiren Bat› Bloku ve ABD’deki geliflmeleri, uluslararas› sistemdeki di¤er dinamikleri ve ekonomi politi¤i de dikkate alarak aç›klamaktad›r. Bu ba¤lamda, SSCB ve Do¤u Blokunun

vii

viii

Önsöz

geçirdi¤i de¤iflimin nedenleri ve Üçüncü Dünya Ülkelerinin ba¤›ml›l›k konular› ele al›nm›flt›r.

Yedinci ünitede, dünya siyasi tarihinde ve uluslararas› iliflkilerde bir paradigma de¤iflimine yol açan So¤uk Savafl’›n sona ermesi anlat›lmaktad›r. SSCB ve Do¤u Avrupa’da komünist rejimlerin çöküflü, SSCB’nin çözülmesi ve bu geliflmelerin Üçüncü Dünya Ülkelerine etkileri ele al›nm›flt›r.

Sekizinci ünitede ise son olarak, So¤uk Savafl sonras›nda ortaya ç›kan Yeni Dünya Düzeninin temel özellikleri, küreselleflme ve her iki blokun geçirdi¤i dönüflüm anlat›lmaktad›r. 11 Eylül sald›r›lar› sonras›ndaki krizler, savafllar ve küreselleflmenin uluslararas› iliflkilere etkileri, Asya, Afrika ve Latin Amerika’da yaflanan geliflmelerle aç›klanmaktad›r.

Ders kitab›n›z› çal›flt›¤›n›zda göreceksiniz ki Uluslararas› ‹liflkiler disiplini dünya siyasi tarihini anlayabilmek, analiz edebilmek ve dersler ç›karabilmek üzerine kuruludur. Günümüze iliflkin politikalar› anlamak, de¤erlendirmek ve gelece¤e yönelik ç›kar›mlarda bulunabilmek için tarih bilmek son derece k›ymetlidir. Baflta Uluslararas› Politika, Uluslararas› Ekonomi, Uluslararas› Hukuk ve Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar› olmak üzere disiplinin tüm dallar›, olaylar›n tarihsel geliflimini kavramaya dayal›d›r. Dolay›s›yla, uzaktan ö¤renme tasar›m ilkelerine göre haz›rlanan ve kendi kendine ö¤renmeyi kolaylaflt›ran yap›s›yla kitab›n›z, alan çal›flmalar›n›zda bafll›ca kaynaklar›n›zdan biri olacakt›r.

Editör Prof.Dr. ‹lber ORTAYLI

K›saltmalar

K›saltmalar AAET: Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u AB, ABD: Avrupa Birli¤i, Amerika Birleflik Devletleri ABD: Amerika Birleflik Devletleri AET: Avrupa Ekonomik Toplulu¤u AG‹K: Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Konferans› AKÇT: Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u AKKA: Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaflmas› ANC: Afrika Ulusal Kongresi BAB: Bat› Avrupa Birli¤i BAC: Birleflik Arap Cumhuriyeti BDT: Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u BAB: Bat› Avrupa Birli¤i BAC: Birleflik Arap Cumhuriyeti BDT: Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u BM: Birleflmifl Milletler CENTO: Merkezi Andlaflma Örgütü CIA: Merkezi ‹stihbarat Teflkilat› COMECON: Karfl›l›kl› Ekonomik Yard›mlaflma Konseyi ÇHC: Çin Halk Cumhuriyeti DVC: Demokratik Vietnam Cumhuriyeti ECOSOC: Ekonomik ve Sosyal Konsey EFTA: Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi ELAS: Ulusal Kurtulufl Ordusu EURATOM: Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u FKÖ: Filistin Kurtulufl Örgütü HAMAS: ‹slami Direnifl Örgütü IAEA: Uluslararas› Atom Enerjisi Kurumu INF: Orta Menzilli Füze Antlaflmas› KDHC: Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti KDHC, KC: Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Kore Cumhuriyeti MC: Milletler Cemiyeti NAFTA: Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaflmas› NATO: Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü NPT: Nükleer Silahlar›n Yay›lmas›n› Önleme Anlaflmas› OECD: Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü SEATO: Güney Do¤u Asya Antlaflmas› Örgütü SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i UÇK: Kosova Kurtulufl Ordusu UNAMIR: Ruanda’ya Yard›m Gücü UNHCR: Mülteciler Yüksek Komiserli¤i UNITAF: Birleflmifl Milletler Birleflik Bar›fl Gücü UNSCOM: Birleflmifl Milletler Özel Komisyonu UNSCOP: Filistin Özel Komisyonu

ix

1

S‹YAS‹ TAR‹H-II

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; “Büyük çöküfl” ve uluslararas› sistemin zay›flamas›n› aç›klayabilecek, Avrupa’da rejim de¤iflikliklerinin meydana gelmesini betimleyebilecek, Avrupa’da statükonun bozulmas›n› ifade edebilecek, Uzak Do¤u’da statükonun bozulmas›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • • •

Versailles Bar›fl Antlaflmas› 1929 Dünya Ekonomik Bunal›m› Faflizm Nazizm Hitler Mussolini Karlsbad Program›

• • • • • • •

Anti-Komintern Pakt› Münih Konferans› Yat›flt›rma Politikas› Çelik Pakt Falanjist Parti Mançurya Kwantung Ordusu

‹çindekiler

Siyasi Tarih-II

‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

• “BÜYÜK ÇÖKÜfi” VE ULUSLARARASI S‹STEM‹N ZAYIFLAMASI • AVRUPA’DA REJ‹M DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N MEYDANA GELMES‹ • AVRUPA’DA STATÜKONUN BOZULMASI • UZAK DO⁄U’DA STATÜKONUN BOZULMASI

‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939) “BÜYÜK ÇÖKÜfi” VE ULUSLARARASI S‹STEM‹N ZAYIFLAMASI Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Paris’te kurulmaya çal›fl›lan sistem uzun süreli olmad›. Konuyla ilgili araflt›rma yapanlar›n büyük bir bölümü, buna yol açan etkenlerden birinin antlaflmalar›n a¤›r hükümler içermesi ve cezaland›r›c› bir yaklafl›mla kaleme al›nm›fl olmas›n› göstermektedirler. Gerçekten de Frans›z Mareflali Ferdinand Foch antlaflmalar›n mürekkebi kurumadan büyük bir ileri görüfllülükle “bar›fl›n” asl›nda “yirmi y›ll›k bir ateflkesten” baflka bir fley olmad›¤›n› ileri sürmesi ortaya ç›kan foto¤raf› aç›klam›flt›.

Avrupa’da 1919’dan sonra sa¤lanmaya çal›fl›lan istikrar, 1929 Küresel Ekonomik krizle temellerinden sars›ld› ve bu “büyük çöküflle” Locarno sistemi belirsizli¤e sürüklendi. Bu ba¤lamda revizyonistler Paris’te yenilenlere zorla dayat›lan antlaflmalar› geçersiz k›lmak için sab›rs›zlanmaya bafllam›fllard›.

1929 Ekonomik Krizi üzerine çal›flanlar›n bir k›sm› alacakl› devletler olan ABD, ‹ngiltere ve Fransa’n›n dünya ekonomisini korumak için ifl birli¤ine gitmemeleri nedeniyle “çöküflün” çok fliddetli oldu¤unu vurgulamaktad›rlar. Bu ekonomik krizin nedenleri üzerine çeflitli tezler olmakla birlikte, iki görüfl öne ç›km›flt›r. Birincisi, ABD ekonomisinin savafl sonunda afl›r› büyümesinden dolay› uluslararas› ekonomide artan dengesizliktir. ‹kincisi ise ünlü ‹ngiliz iktisatç›s› John Maynard Keynes’e aittir. Keynes, 1921-1929 y›llar› aras›nda düflük ham madde fiyatlar›n›n ve ›l›ml› bir biçimde yükselen ücretlerin, fiyatlar› ve de sanayi kârlar›n›n artmas›na yol açt›¤›n› öne sürdü. Buradan hareketle büyük oranda kârlar›n ve yat›r›mlar›n art›fl›ndaki çekicilik, borsa spekülasyonlar›n›n artmas›na neden oldu, böylece üretim potansiyeli talepten daha h›zl› artt›. Bu fazla kapasite, sermayenin kâr oran›n›n düflmesine yol açt›¤›ndan, borsa endifle ve pani¤e kap›ld›.

ABD’nin New York borsas›nda 24 Ekim 1929’da bafllayan ve k›sa sürede küresel krize dönüflen bu olay, laissez-faire sistemine öldürücü bir darbe vurdu. Denizafl›r› rekabet Avrupa tar›m›n› sekteye u¤ratt›¤›ndan ilk çöken sektör bu alan oldu.

ABD, Kanada, Arjantin ve Avustralya’n›n savafl öncesinde Avrupa ülkelerine satt›¤› bu¤day miktar› 7 milyon tondan azken 1929’a gelindi¤inde bu miktar 19 milyon tona ulaflm›flt›. Tar›m ürünlerinde dünya ölçe¤inde afl›r› bir arz fazlas› birikmiflti.

Bunun sonucu olarak, temel tar›msal ürünlerin bileflik fiyat ortalamas› %30 civar›nda düfltü. Çiftçiler fiyattaki düflüflü dengelemek için verimi daha da artt›rmaya çal›flt›lar. 1920’li y›llar›n sonuna do¤ru dünyadaki tar›msal üretim miktar› %30-80 do-

John Maynard Keynes 1883’te Cambridge’de do¤du. ‹lgi alan› matematikti ancak ekonomiye yöneldi. 1902’de dönemin en düzeyli entelektüel grubu Cambridge Havarileri’ne seçildikten sonra okutman olarak para ekonomisi dersleri vermeye bafllad›.

1909’da King’s College’›n sürekli akademisyen kadrosuna dahil oldu.

Birinci Dünya Savafl› boyunca Hazine’de çal›flt›.

1919’da “The Economic Consequences of the Peace’› (Bar›fl›n Ekonomik Sonuçlar›)” yay›nlad› ve ayn› zamanda Paris Bar›fl Konferans›’na ‹ngiltere Hazine Bafltemsilcisi olarak kat›ld›. Bu kitap, yaln›zca yenilenlerden al›nan tazminat maddesinin etkili bir elefltirisi olmay›p Keynes’e uluslararas› ün getiren bir yap›tt›. Ard›ndan 1925’te Winston Churchill’in iktisadi politikas›n› elefltiren “The Economic Consequences of Mr. Churchill (Bay Churchill’in Ekonomik Sonuçlar›)” adl› kitab›n› yay›nlad›.

1930’larda ekonomiyi kökünden de¤ifltiren ve bir mihenk tafl› olan “The General Theory of Employment, Interest and Money (‹sthdam, Faiz ve Paran›n Genel Teorisi)” baflta olmak üzere kuramsal yap›tlar kaleme ald›.

De¤iflime verilen ad›yla Keynesyen Devrim, klasik iktisad›n “ her arz kendi talebini yarat›r” varsay›m›n›n hatal› oldu¤unu, zira gelirlerin tümünün harcanmad›¤›n› kan›tlad›. Keynesyen kuram›n özü, efektif talebin yarat›lmas›yd›. Keynes Nisan 1946’da öldü.

4

Siyasi Tarih-II

lay›nda artt›. Bu politika krizi tetiklemiflti. Soruna çözüm bulmak amac›yla 1930’un ilk aylar›ndan 1931’in ortalar›na kadar 16 uluslararas› konferans gerçeklefltirildi.

Ancak etkin çözümler bulunamad›. Krizi tetikleyen geliflmelerden bir di¤eri de Avrupa’n›n kalk›nmas›nda önemli rolü oynayan ABD yard›mlar›n›n 1928 y›l› ortalar›ndan itibaren alabildi¤ine azalm›fl olmas›d›r. Almanya 1927’de 967 milyon dolar borç alm›fl iken, bu miktar 1929’da 482 (milyon dolara) düfltü. Bunun sonucunda borçlu ülkeler 1928’de ald›klar›ndan daha fazlas›n› faiz, kâr pay› ve anapara olarak geri ödemek zorunda kald›lar. 1930’da net sermaye ihracat›n›n 363 milyon dolara düflmesi, yani %85 gerilemesiyle finans krizi derinleflti. Mallar›n fiyatlar› 1928’in ortalar›nda düflüfle geçti. S›n›rl› zenginlik, 1928 ve 1929’da bitme noktas›na geldi ve Avrupa ekonomisi çöküflten kurtulamad›. 1929’da ABD borsas›ndaki “Kara Perflembe” her fleye ra¤men bir dönüm noktas› oldu. Bu olay, görülmemifl bir flok yaratarak giriflimcilerin yat›r›m yapma, tüketicilerin sat›n alma cesaretini k›rd›. Bankerler borç vermemeye bafllad›. ABD’de para arz›n›n yavafllamas› ve Fransa Merkez Bankas› alt›n rezervinin azalmas› da krizi derinlefltirdi. Çeflitli ülkelere 1930’da 1,5 milyar dolar kredi veren ABD ve ‹ngiltere, bu miktar› bir sonraki y›l 30 milyon dolara düflürmüfllerdi. Kredi alma ve geri ödeme konusunda yaflan›lan t›kan›kl›k dalga dalga ekonomik sektörleri etkisi alt›na ald›. Üretici ülkelerde üretim azald›, çal›flanlar ya ifllerini kaybetti ya da ald›klar› ücretlerle al›m yapamaz hâle geldiler. Bu da imalat sanayisinde, g›da tedarikinde ve hizmet endüstrisinde sat›fllar› azaltt›. Hiç kuflkusuz ham madde ithalat› talebinin düflmesi, ham madde ihrac›yla gelir elde eden geliflmemifl ülkeleri zora soktu. Ekonomik kriz nakliyat, sigortac›l›k ve bankac›l›k sektörlerini de etkisi alt›na ald› ve sektörlerin ifl hacminin daralmas›na yol açt›.

Krizin en büyük etkilerinden biri de toplumsal yap›da görüldü ve iflsizli¤i artt›rd›. ‹flsizlik 1932’de ABD’de 12 milyon, Almanya’da ise 5 milyona f›rlam›flt›. En iyimser tahminle dünyada 30 milyonu geçen bir iflsiz kitlesi oluflmufltu. Öte yandan Sovyetler Birli¤i benimsedi¤i siyasi ve ekonomik sistem nedeniyle krizden di¤er Avrupa ülkelerine oranla daha az etkilendi. Bu ülkenin sosyalist yöneticileri kapitalizme yönelttikleri elefltirilerin hakl› ç›kt›¤›n› ve ideolojik olarak sosyalizmin güvenilir oldu¤unu ifade etmeye bafllad›lar. Stalin 1931’de “sosyalist anavatan›m›z›n yenilmesini ve ba¤›ms›zl›¤›n› kaybetmesini ister misiniz? Bunu istemiyorsan›z, geri kalm›fll›¤›na en k›sa zamanda son vermelisiniz” diyerek halktan fedakârl›k istedi.

1929 Dünya Ekonomik Krizi kapitalist ekonomik modelin en büyük krizlerinden biri kabul edilmektedir. Ancak siyasi sistem üzerinde de etkili oldu ve 1919’dan sonra kurulmaya çal›fl›lan uluslararas› sistemin baflar›s›zl›¤a u¤ramas›n›n nedenlerinden biri say›ld›. Milletler Cemiyeti uluslararas› sorunlar› çözmede ve sald›rgan ülkelere karfl› etkili bir yapt›r›ma sahip olmamas› nedeniyle zay›flad›. Japonya’n›n Mançurya’y› ele geçirmesi ve Milletler Cemiyeti üyesi olan Çin’in tüm itirazlar›n›n sonuçsuz kalmas› yeni dönemin en trajik geliflmelerinden biri kabul edilmektedir.

Japonya, Mançurya’y› iflgal ederek 1933’te Milletler Cemiyeti üyeli¤inden ayr›lmakla sadece Uzak Do¤u’da dengeleri bozmakla kalmad›, ayn› zamanda 1919’dan beri sürdürülmeye çal›fl›lan ortak güvenlik sistemi ile genel silahs›zlanma giriflimlerinin de baflar›s›zl›¤a u¤ramas›n› da h›zland›rd›. Nitekim Milletler Cemiyetinin 1925 y›l›ndan beri üzerinde durdu¤u silahs›zlanma konusu 2 fiubat 1932’de Cenevre’de 62 ülkenin kat›l›m›yla düzenlenen konferansta ele al›nd› ancak uluslararas› sistemin koflullar›n›n de¤iflmesi, Japonya’n›n Mançurya’ya sald›rmas›, Almanya’n›n “eflitlik” ilkesinde ›srar etmesi ve ABD ile ‹ngiltere’nin etkili bir siyaset yürüteme-

5

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

mesi gibi nedenlerden dolay› baflar›s›zl›¤a u¤rad›. Sald›rgan devletler tüm güçleriyle silahlanmaya bafllad›.

1929 Dünya ekonomik krizi ABD’de ç›k›p bütün dünyay› etkisi alt›na ald›¤›ndan liberal demokrasi anlay›fl›na duyulan güven azald›, ‹talya’da faflizm ve Almanya’da Nazi hareketi ekonomik ve siyasal bunal›m›n büyüklü¤ü karfl›s›nda güç kazand›. Milletler Cemiyeti’nin öngördü¤ü uluslararas› sistem sorguland›, ortak güvenlik ve silahs›zlanma çabalar› büyük çapta baflar›s›zl›¤a u¤rad›.

N N

AVRUPA’DA REJ‹M DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N MEYDANA GELMES‹ ‹talya’da Faflist Rejimin Kurulmas›

1919 Paris Bar›fl Konferans›’ndan sonra kurulmaya çal›fl›lan uluslararas› sistem k›r›lgand› ve savafl›n galipleri ile ma¤luplar›n› tatmin etmemiflti. ‹talya, Birinci Dünya Savafl›’nda yar›m milyon yurttafl›n› kaybetti, sakat kalm›fl milyonlarcas›n›n a¤›r sorumlulu¤unu üstlenmek zorunda kald›. Savafl› risorgimentonun (19. yüzy›l ile 20. yüzy›l›n bafllar›nda ‹talya yar›madas›nda bulunan devletleri tek çat› alt›nda birlefltirmeyi amaçlayan siyasi ve sosyal hareket) bir devam› olarak gören ‹talya, çarp›flmalar›n ço¤undan yenik ayr›ld› ve arzulad›¤› toprak kazançlar›n› elde edemedi.

Paris Bar›fl Konferans›’nda daha önce 26 Nisan 1915 tarihinde gizli bir flekilde yap›lm›fl olan Londra Antlaflmas› gere¤ince kendisine vaad edilen topraklara kavuflamad›. Trieste ve Dalmaçya k›y›lar› üzerindeki ›srar›n› sürdürdü. Fiume’nin (bugünkü Rijeka) Yugoslavya’ya b›rak›lmas›na itiraz etti ve bar›fl görüflmelerinden çekildi. ‹talyan bas›n› flair-yazar ve komutan Gabriele d’Annunzio taraf›ndan at›lan “Sakatlanan Zafer” söylemini yo¤un bir flekilde ifllemeye bafllad›. Birinci Dünya Savafl›’na kat›lm›fl ve yararl›l›klar göstermifl olan d’Annunzio 11 Eylül 1919’da savafltan sonra iflsiz kalm›fl askerlerle Fiume üzerine bir yürüyüfl düzenledi. 16 ay süreyle Fiume’de kara gömlekli, belleri b›çakl›, flapkalar›nda kurukafa olan taraftarlar›na faflist propaganda yapt›.

Savafl s›ras›nda oldu¤u gibi sonras›nda da toplumdaki eflitsizlikler derinleflti. Ülke savafltan sonra büyük bir ekonomik çöküntü içine girdi¤inden, enflasyon korkunç boyutlara yükseldi. K›rsal kesimlerde ve kentlerde halk hareketleri bafl gösterdi. Baz› iflçiler, ‹talyan Sosyalist Partisi’nin iç sorunlarla bo¤ufltu¤u bir dönemde fabrikalar› iflgal ederek fabrika konseyleri kurdular. Antonio Gramsci’nin önderli¤inde fabrika konseyleri hareketini bafllatan ve yöneten sol kanat, “proletarya diktatörlü¤ü”nü de “parti diktatörlü¤ü”nü de reddetti ve anti-bolflevik, özyönetimci bir tav›r tak›nd›. Sosyalist Parti yönetimi Mart 1919’dan sonra Komünist Enternasyonel’e kat›ld›. Bir ay sonra Nisan’da bir grup Kara Gömlekli Faflist, Parti’nin yay›n organ› Avanti gazetesinin binas›n› yakt›lar. 1919-1920’de - iki k›z›l y›l olarak an›l›r - art arda grevler düzenlendi. Fakat istenilen baflar› sa¤lanamad›. Bu arada büyük ifl adamlar› ve toprak sahipleri daha yo¤un bir flekilde faflist hareketleri maddi olarak desteklemeye bafllad›. Po vadisinin bütün köylerinde büyük toprak sahiplerinin çocuklar›n›n liderlik yapt›¤› faflist “eylem mangalar›” oluflturuldu. Dahas› bu “eylem mangalar›” jandarma ve ordu gibi devletin güvenlik güçlerinden de destek almaya bafllad›lar. Giovanni Giolitti Hükûmeti’nin istikrarl› olmayan politikas› ve sosyalistler ile komünistlerin etkili olamayan ç›k›fllar› faflizmin kolayca boy atmas›na yol açt›.

Gabriele d’Annunzio 1863’te Pescara’da do¤du. ‹talya’y› 1915’in May›s ay›nda savafla sokan grubun içerisinde yer ald›. Birinci Dünya Savafl›’nda cesur davran›fllar› nedeniyle kahraman olarak görüldü.

Havva Kuvvetlerinde çeflitli baflar›l› uçufllar yapt›.

Savafltan sonra 1919’da Fiume’yi iflgal ederek daha da popüler oldu. 1920’de Fiume’yi terk etti. Ölümüne kadar Garda gölü yak›nlar›ndaki evinde yaflad›. Bir çok eser yazd›.

1938’de Gardone Riviera’da öldü.

6

N N

Siyasi Tarih-II

Faflizmin ortaya ç›kmas› ile ilgili flu kayna¤› önerebiliriz: Zeev Sternhell, Faflist ‹deolojinin Do¤uflu, (Çev: fiule Çiltafl), ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2012.

1 Mussolini’ye Göre Faflizm: “Faflist anlay›fl bir devlet bireycili¤idir. Faflist için her fley devlet içindir; devlet d›fl›nda insansal ya da ruhsal hiçbir fley yoktur...

Devlet d›fl›nda ne bireyler, ne de siyasal partiler, sendikalar, dernekler gibi gruplar vard›r. Onun için faflizm, s›n›flar› tek bir iktisadi ve ahlaksal gerçeklikte birlefltiren devlet bütünlü¤ünü tan›mayan ve s›n›f savafl›yla tarihsel ak›fl› sertlefltiren sosyalizmin karfl›s›ndad›r.

Faflizm s›n›f ç›karlar›n› devlet birli¤inde birlefltiren korporasyonlar sistemine de¤er verir.” (Mussolini’n ‹talyan Ansiklopedisi’ne yazd›¤› Faflizm maddesinden bir bölüm)

Mussolini hangi yöntemleri kullanarak iktidara geldi? ‹talya’da halk a¤›rlaflan sosyal ve ekonomik sorunlar nedeniyle çaresizdi. Milliyetçi bir gazeteci iken orduya kat›larak savaflan ve savafl sonras›nda politik hayata a¤›rl›¤›n› koyan Benito Mussolini, ekonominin kötü gidiflat›n› iyi de¤erlendirdi ve 1919’da “savafl birli¤i” anlam›na gelen Fascio di Combattimento’ya dayal› yeni bir siyasi hareket kurdu. Bu hareket iktidara ulaflmak için fliddet dâhil her yönteme baflvurdu. Militanlar› sendikalar›n, sol-komünist gruplar›n ve seçimle gelmifl devlet adamlar›n›n üzerinde bask› kurarak bu kesimleri y›ld›rd›. ‹fl yerlerini yak›p y›kt›.

Mussolini, bu afl›r› sa¤c› sokak hareketini 7 Kas›m 1921’de Partito Nazionale Fascista ad›yla partilefltirdi. Savafl birlikleri ad› verilen sokak güçlerini “Kara Gömlekler” ad›yla Partinin alt örgütü olarak yeniden yap›land›rd›. Faflist Parti, Paris Bar›fl Konferans›’nda küçük düflürüldü¤ünü öne sürdü¤ü ‹talya’y› güçlendirece¤ini ve Roma ‹mparatorlu¤u’nun ihtiflaml› günlerine geri dönülece¤ini vaat etti. Yöneticiler ve anayasal kurumlar, faflizmi kontrol alt›na alamad›. Gittikçe güçlenen Faflist Parti ve onun alt örgütü Kara Gömlekliler, 28 Ekim 1922’de Napoli’den Roma üzerine bir yürüyüfl düzenleyerek Hükûmeti tehdit etti. Hükûmet istifa etti. ‹flçi ve sosyalist hareketleri bast›rmak isteyen Kral III. Victor Emmanuel, Mussolini’yi hükûmeti kurmakla görevlendirdi.

N N

Foto¤raf 1.1 Kara Gömlekliler

Yeni Baflbakan, Faflist Parti d›fl›ndaki bütün partileri kapatt›. Sendikal hareketleri tasfiye etti. Kitap ve gazetelere sansür getirerek özgürlükleri ve demokrasiyi ortadan kald›rd›. Ülkedeki az›nl›klara karfl› afl›r› milliyetçi bir politika izleyerek, bunlar› ‹talyanlaflt›rmaya çal›flt›. Devleti kutsallaflt›rd› ve her alanda faflizmin ilkelerini egemen k›ld›. Roma ‹mparatorlu¤u’nu diriltmek üzere Akdeniz çevresinde sömürgeler elde etmeye yöneldi. Mussolini’nin Anadolu’yu da içine alan bu yay›lma politikas›, Türk-‹talyan iliflkilerinde gerginlik yaratt›.

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

7

Almanya’da Nasyonal Sosyalizmin (Nazizmin) Egemen Olmas› Almanya Birinci Dünya Savafl›’ndan çekildikten k›sa bir süre sonra önemli siyasal bunal›mlarla karfl›laflt›. Nitekim bir hafta sonra (3 Kas›m 1918), Kiel Liman›’nda ayaklanan denizciler gemilere ve tersanelere K›z›l bayrak çekerek sosyalist devrimi bafllatt›lar. Ayaklanma iki gün içinde bütün liman ve endüstri kentlerine s›çrad›. ‹flçi ve asker konseyleri kuruldu. 9 Kas›m 1918’de ‹mparatorlu¤a son verilerek Alman Cumhuriyeti ilan edildi. Friederich Ebert’in baflkanl›¤›nda çeflitli sosyalist gruplar›n temsilcilerinin yer ald›¤› bir hükûmet kurulmaya çal›fl›ld›. Ancak, Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg’un lideri bulundu¤u Spartakistler Birli¤i’nin hükûmette yer almamas›, sosyalistler aras›nda ilk ciddi krize yol açt›. Hükûmete kat›lmam›fl olan Spartakistler genel grev ve askerî k›fllalar›n boflalt›lmas› ça¤r›s›nda bulundu.

Ayn› gün Hükûmet Baflkan› Ebert’in Ludendorff’tan baflkomutanl›¤› devralm›fl olan General Groener’le uzlaflmas› ve ‹mparatorluk’tan arta kalan orduyla ittifak kurmas›, ordunun daha sonraki y›llarda devletin hemen bütün alanlar›nda vesayet kurmas›na zemin haz›rlad›.

Alman sosyalistleri aras›nda görüfl ayr›l›klar› artt› ve bir grup sosyalist Rosa Luxemburg ile Karl Liebknecht’in liderli¤inde 31 Aral›k 1918’de Almanya Komünist Partisi’ni kurdu. Bu partinin itici gücü olan Spartakistler, Ocak 1919’da Berlin’de büyük ayaklanma haz›rl›¤›na giriflti. Hükûmet baflkan› Ebert, “Sovyetler”’e benzer iflçi ve asker birliklerini da¤›tmak ve ayaklanmay› bast›rmak için sosyal demokrat bakan Gustav Noske’yi görevlendirdi. Noske, devrimci solu sindirmek ve da¤›tmak için bir milis gücü oluflturdu. Milis gücüne ‹mparatorlu¤un subaylar› ve erbafllar›, nasyonalistler, küçük burjuvalar ve bafl›bofl gezenler kat›ld›. Bu milis güç, Spartakistlerin destekledi¤i Berlinli iflçilerin ayaklanmas›n› kanl› bir biçimde bast›rd›. Demokratik sosyalizmin öncüleri kabul edilen Rosa Luxemburg ve Karl Liebknecht öldürüldüler.

Spartakistlerin ayaklanmas› bast›r›ld›ktan sonra 19 Ocak 1919’da yap›lan seçimler sonucu oluflan Ulusal Meclis, Berlin yak›nlar›nda bulunan Weimar’da topland›.

Ulusal Meclis, 11 fiubat 1919’da Friedrech Ebert’i devlet baflkanl›¤›na seçti. ‹ki gün sonra da Philipp Scheidemann hükûmeti kurmakla görevlendirildi. Böylece Weimar Cumhuriyet’i kurulmufl oldu.

Weimar Cumhuriyeti Hükûmeti, Bavyera’da gazeteci ve ba¤›ms›z sosyalistlerden bir pasifist olan Kurt Eisner’in liderli¤indeki devrimci hareketi bast›rd›ktan sonra, tüm ülkede kontrolü sa¤lad›. Ancak yeni hükûmet, ülkenin karfl› karfl›ya bulundu¤u sorunlar› çözmekte yetersiz kald›. Savafl, Almanya’n›n iki milyondan fazla insan kaybetmesine ve milyonlarcas›n›n sakat kalmas›na neden olmas›n›n yan›s›ra tarihin kaydetti¤i en büyük sefaletlerden biriyle yüz yüze kalmas›na da yol açt›. Savafl öncesinde dünya ekonomisinin en güçlü devletlerinden biri olan Almanya’da sanayi yerle bir oldu.

Kentlerde iflsizlik, yoksulluk, sefalet ve iflçi gösterileri birbirini izledi. Hatta bazen ma¤azalar ya¤malanarak, toplumsal fliddet üst noktaya ç›kart›ld›. Özellikle, 28 Haziran 1919’da a¤›r koflullar tafl›yan Versailles Antlaflmas›’n›n imzalanmas›, siyasi yelpazenin sa¤›nda ve solunda bulunan tüm Almanlar›n tepkisine yol açt›. Alman kamuoyu, bar›fl antlaflmas›n›n öngördü¤ü ödemelerin yap›lmas›n›, Alsace-Lorraine’nin Fransa’ya verilmesini, Kuzey Scheswig’in Danimarka’ya b›rak›lmas›n›, Eupen ve Malmedy’in Belçika’ya terk edilmesini büyük bir öfkeyle izledi. Bunlara ek olarak Cumhuriyet yönetiminin iç ve d›fl politikadaki baflar›s›zl›¤›, ekonomik ön-

Nasyonal sosyalizm siyasal olarak faflizmin Almanya’da uygulanm›fl hâlidir. Ancak hem ‹talyan faflizmini hem de Alman nasyonal sosyalizmini tek bir kavram alt›nda toplamak do¤ru görünmekle birlikte teorik olarak baz› farkl›l›klar› da içermektedir. ‹talyan faflizminde devlet en yüksek amaçt›r ve kutsald›r. Hitler 1924’te Mein Kampf’da (Kavgam) bu farkl›l›¤a dikkat çekmiflti: “Devlet bir amaç de¤il, bir araçt›r.

Büyük bir uygarl›¤›n kurulmas› için, devlet en önde gelen koflullardan biridir. Ama bu yüksek uygarl›¤›n do¤rudan olarak ilk koflulu de¤ildir. Çünkü uygarl›k özellikle uygarl›k kurma yetene¤i olan bir ›rk›n varl›¤›nda sakl›d›r. Biz nasyonal sosyalistler için devlet bir biçimden ibarettir.

Devletin, daha do¤rusu bu toplulu¤un içeri¤i millettir.”

8

Siyasi Tarih-II

lemler almadaki yetersizli¤i, iflsizlik sorununu ve sefaleti de art›rm›flt›. Alman mark›n›n de¤erinin düflmesi halk›n yaflam›n› zorlaflt›rm›flt›. Örne¤in bir somun ekmek al›nabilmesi için büyük miktarda mark ödenmesi gerekiyordu. Bu arada Frans›zlar›n 1923 y›l›nda, savafl tazminat›n›n ödenmemesini bahane ederek Ruhr bölgesini iflgal etmesi, kamuoyunun Versailles Antlaflmas›’na olan tepkisini daha da artt›rd›.

Antlaflma ve antlaflmay› kabul etmifl olan herkes, Alman halk›n›n düflman› olarak say›ld›. Almanya’n›n askerî bak›mdan yenilmemifl oldu¤u, yaln›z “nifak ve ihanet sonucunda” y›k›ld›¤› varsay›m› yüksek sesle konuflulmaya baflland›. Demokratik partilerin iktidara gelebilmek ve monarflinin y›k›lmas›n› sa¤lamak amac›yla cephe gerisini sabote ettikleri ileri sürüldü.

2

Hitler’in siyasal düflüncesi hangi temel esaslar› içermekteydi?

Politik, toplumsal ve ekonomik çalkant›lar içinde bocalayan Almanya’da, savafltan sonra ordudan onbafl› rütbesiyle terhis olan Adolf Hitler, yar› gönüllü, yar› savunma gruplar›n›n emrinde çal›flmaya bafllad›. Hitler, milliyetçi gruplar içinde yapt›¤› propaganda çal›flmas› sonucu y›ld›z› h›zla parlad›. Alman ‹flçi Partisi’ne 1 Ocak 1920’de üye oldu. Parti’nin Anton Drexler (baflkan) Gottfried Feder ve fanatik bir anti-semitist olan gazeteci Dietrich Eckart taraf›ndan haz›rlanan program›n› 24 fiubat 1920’de Münih’in ünlü birahanesi Hofbrauehaus’da düzenlenen bir toplant›da okudu. ‹leriki y›llarda ad›m ad›m gerçeklefltirilecek olan bu program›n belli bafll› ilkeleri flunlard›r: Bütün Almanlar›n bir büyük Almanya içinde birleflmesi, Versailles Antlaflmas›’n›n ilgas›, sömürgelerin yeniden kazan›lmas›, Yahudilerin toplum yaflam›ndan d›fllanmas› ve yabanc› say›larak yabanc›lar yasas›na tabi tutulmas›, faizci anlay›fl›n ortadan kald›r›lmas›, büyük iflletmelerde kâra ortakl›k, yafll›l›k sigortas›, toprak reformu, e¤itimin halka yay›lmas›, bir halk ordusunun kurulmas›, ücretli askerli¤in kald›r›lmas› ve çal›flanlar›n›n asla Yahudi olmad›¤› bir bas›n›n oluflturulmas› gibi. Bu program›n okunmas›ndan k›sa bir süre sonra partinin ad› Alman Nasyonal-Sosyalist ‹flçi Partisi olarak de¤ifltirildi. Hitler, konuflmac› olarak kat›ld›¤› birçok toplant›da Versailles Antlaflmas›’n›n getirdi¤i tutsakl›ktan kurtulma, Alman ›rk›n›n üstünlü¤ünü savunma, Yahudi düflmanl›¤› (anti-semitizm) ve iflsizli¤e çare bulma gibi konular› iflledi. 1920’de Anton Drexler’in yerine Partinin baflkan› oldu. ‹ki y›l sonra da Dietrich Eckart’an Parti’nin yay›n organ› olan Völkischer Beobachter’in yönetimini devrald›. Münih’te 8-9 Kas›m 1923’te ünlü birahane bask›n›n› ger-

N N

Foto¤raf 1.2 Hitler’in siyasal düflüncesi hangi temel esaslar› içermekteydi?.

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

çeklefltirdi. Baflar›s›z olan bu darbe giriflimi sonucunda 5 y›la mahkûm olduysa da 9 ay sonra serbest b›rak›ld›. Partisi da¤›t›lm›fl olmas›na ra¤men Adolf Hitler, bütün Almanya’da tan›nan biri olmufltu. Tutuklulu¤u s›ras›nda ideolojisini ve demagojisini net bir flekilde ortaya koyan Mein Kampf’› (Kavgam) yazd›. Hitler, 1925’te faaliyet yasa¤› kalkan Alman Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi’ni yeniden örgütledi. Özel görevler için SS’leri (Schutzstaffel-Koruma Bölü¤ü) kurdu. Partisine destek sa¤lamak amac›yla, ideolojisine sempati duyan çeflitli toplumsal kimselerden kitle örgütleri oluflturdu. Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman Ö¤renciler Birli¤i, Ö¤retmenler Birli¤i, Hukukçular Birli¤i ve Hekimler Birli¤i gibi örgütlerle nasyonal sosyalist hareketin özellikle gençler ve küçük burjuvazi aras›nda h›zla geliflmesini sa¤lad›.

N N

Faflist hareketlerin ortaya ç›kmas› ve örgütlenmesi için flu kayna¤› okuyabilirsiniz: Wilhelm Reich, Faflizmin Kitle Ruhu Anlay›fl›, (Çev: Bertan Onaran), ‹stanbul: Payel Yay›nlar›,1979.

Nazi ideolojisinin yükselmesinde savafl tazminatlar›n›n -yeni bir ödeme düzeni öngören Young ve Dawes planlar›na ra¤men- ödenmesinde s›k›nt› çekilmesi ve 1929 Dünya ekonomik bunal›m›n›n toplumu etkilemesi büyük rol oynad›.

Ekonomik bunal›mdan dolay› birçok küçük fabrika ve orta iflletme iflas etti. Alt› milyondan fazla Alman iflsiz kald›. Birçok çiftçi ürün fiyatlar›n›n h›zla düflmesinden dolay› arazilerini satmak zorunda kald›. Bu çöküntü halk›n radikal partilere kaymas›na neden oldu. Nitekim Nasyonal Sosyalizm 1930 seçimlerinde Parlamentodaki milletvekili say›s›n› 12’den 107’ye ç›kard›. Sorunlar›n yeni bir hükûmetin kurulmas›yla afl›labilece¤ini düflünen Cumhurbaflkan› Hindenburg, Baflbakan Bruning’in çekilmesini istedi. Aristokrat ve Katolik kökenli Franz Von Pepen’i hükûmeti kurmakla görevlendirdi. Yeni baflbakan hükûmet üyelerinin büyük ço¤unlu¤unu asalet unvan› tafl›yan kiflilerden seçti. Alay ve elefltirilerin boy hedefi hâline gelen hükûmet, ülkenin sorunlar›n› çözemedi. Siyasal ve ekonomik kaosun hüküm sürdü¤ü bir süreçte yap›lan 1932 Alman parlamento seçimlerinde Hitler’in partisi 603 üyelikten 230’unu kazanarak, ülkenin en büyük siyasal güçlerinden biri hâline geldi. Alman sanayicilerinden bir grup da Hitler’e destek vermeye bafllad›. Cumhurbaflkan› Hindenburg, 30 Ocak 1933’te önlenemeyen ve dizginlenemeyen Hitler’i, 1933 ilkbahar›nda yeni seçimlere gitme kofluluyla baflbakanl›¤a atad›. Böylece, demokratik bir ortamda ›rkç› söylemler benimseyen Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi iktidara ulaflt›. Öteden beri Alman liberalleri, sosyalistleri ve komünistleri, nasyonal sosyalizmin zafer kazanarak iktidara gelebilece¤ine inanmam›fllard›. Ancak Hitler’in baflbakanl›¤›n› kutlayan “kahverengi gömlekli” Nazizm yanl›s› gençler, “yozlaflm›fl burjuva kültürü” olarak nitelendirdikleri Sigmund Freud’un psikanaliz metinlerini, Thomas Mann’›n, Jack London’›n, Ernest Hemingway’in, Karl Marx’›n, Friedrich Engels’in ve Albert Einstein gibi de¤iflik siyasal görüflteki yazarlar›n kitaplar›n› yakarken ac› gerçekle yüz yüze gelmifllerdir.

9

10

Siyasi Tarih-II

Foto¤raf 1.3 Nazizm yanl›s› Alman üniversite ö¤rencilerinin kitap yakmas› (10 May›s 1933).

N N William Sheridan Allen,Naziler ‹ktidar› Nas›l Ele Geçirdi?, (Çev: Zarife Biliz), ‹stanbul: Alk›m Yay›nevi, 2004.

Hitler, iktidara gelir gelmez efli görülmemifl bir ustal›kla ve h›zla harekete geçti.

Bir yandan endifleli müttefiklerini rahatlat›rken, öte yandan art arda ç›kartt›¤› kararnamelerle diktatörlü¤ünü kurmaya bafllad›. 3 fiubat 1933’te ordu komutanlar›yla yapt›¤› görüflmede iç ve d›fl politikada izleyece¤i stratejiyi aç›klad›. Hitler’e göre, ilk yap›lmas› gereken politik gücün tekrar ele geçirilmesiydi. Buna göre iç politikada; mevcut durumun tam tersine döndürülmesi, amaca ayk›r› düflen farkl› düflüncelere göz yumulmamas›, Marksizmin kökünün kurutulmas›, gençli¤e ve halka savafl›n tek çözüm oldu¤u fikrinin yerlefltirilmesi ve en kat› biçimiyle otoriter devlet yönetiminin kurulmas› gerekiyordu. D›fl politikada ise Versailles Antlaflmas›’n›n ortadan kald›r›lmas› ve bunun için müttefikler bulunmas› yoluna gidilmeliydi.

Hitler, amaçlar›na ulaflmak için her yönteme baflvurdu. 1933 ilkbahar› seçimlerinden önce 27 fiubat 1933’te Berlin’de Reichstag binas› (parlamento) kundakland›. Nasyonal Sosyalist iktidar›n dönüm noktalar›ndan biri olan bu ünlü olay, Alman Komünist Partisi’ne mal edildi. Yang›n› kamuoyunu galeyana getirmek ve komünistleri ezmek için Nasyonal Sosyalistler taraf›ndan tertiplendi¤i bilinmektedir. Nitekim Nasyonal Sosyalistlerin, 5 Mart 1933’te yap›lan seçimlerden sonra oluflturduklar› koalisyon hükûmeti, Komünist Parti’yi feshetti. Hitler, Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi parlamentoda salt ço¤unlu¤u sa¤layamamakla birlikte, iktidara geliflini Potsdam’da Büyük Fredrich’in mezar› bafl›nda gösteriflli bir törenle kutlad›. Hitler’in diktatörlü¤ünü mutlaklaflt›ran ise Yetki Yasas›’n›n Sosyal Demokrat Parti’nin muhalefetine ra¤men parlamentoda kabul edilmesidir. Bu düzenlemeyle Reichtag’›n (parlamento) kanun ç›karma yetkisi hükûmete devredildi. Gerçekte ise Hitler ola¤anüstü yetkilerle donat›ld›. Hiçbir diktatörün bu kadar kesin bir gücü olmam›flt›.

Nasyonal Sosyalist iktidar›n ilk günlerinden itibaren devlet ayg›t› gözden geçirildi. “Ârilefltirme” bahanesiyle bütün memurlar elekten geçirildi. Polis teflkilat› Gestapo “Devlet Gizli Polisi” ad›yla merkezîlefltirildi. Yahudi tüccarlara boykot

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

bafllat›ld›. Sendika ve siyasal partiler kapat›ld›. 14 Temmuz 1933’te ç›kar›lan bir yasayla Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi “Almanya’n›n tek partisi ilan edildi. Nasyonal Sosyalist ideolojiyi benimsemeyenler ya öldürüldü ya da toplama kamplar›na gönderildi. Hatta Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi’nin sol kanad›n› temsil eden Gregor Strasser ve benzerleri, milis güç niteli¤inde olan ve Nasyonal Sosyalizmin yerleflmesinde büyük katk›larda bulunmufl SA’lar›n liderleri ve bir zamanlar Hitler’e destek vermifl olan baz› generaller öldürüldü. Siyasi sürgünler, Yahudiler, eflcinseller, kamu davalar›ndan hüküm giyenler, topluma ayak uyduramayanlar ve hatta Bibelfroscher mezhebinin zarars›z müritleri temerküz kamplar›na gönderildiler. Parti, k›sa bir süre içinde 1933 yaz sonunda mevcut devlet ayg›t›na tamamen hâkim oldu. Bütün bu geliflmeler olurken flafl›rt›c› bir flekilde “demokratik” Weimar Anayasas›’n›n k⤛t üzerinde geçerlili¤ini korumas›na izin verildi ve ç›kart›lan yasalarla siyasal-ideolojik de¤iflim meflrulaflt›r›lmaya çal›fl›ld›.

Hitler, Cumhurbaflkan› Hindenburg’un 2 A¤ustos 1934’te ölümü üzerine Cumhurbaflkanl›k ve baflbakanl›k makamlar›n› flahs›nda birlefltirerek “führer” oldu. Orduya ve kiliseye de hükmetti. Hitler, totaliter devlet anlay›fl›n› yerlefltirdikten sonra Almanya’n›n s›n›rlar› d›fl›nda kalm›fl bulunan bütün Almanlar›n birlefltirilmesini ve bir tek devlet alt›nda toplanmas›n›, Do¤u’da “yaflam alan›” oluflturulmas›n› esas ald›. Amaçlar›na ulaflmak için Versailles Antlaflmas›’n›n s›n›rlay›c› hükümlerini ortadan kald›rd›. Alman Ordusu’nun toplam gücünü artt›rd›. Locarno Antlaflmas›’ndan ayr›ld› ve askersiz bölge olan Ren bölgesini iflgal etti.

Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi’nin iktidara gelmesi ve statükonun de¤ifltirilmesine yönelik faaliyetlerde bulunmas›, devletler aras›nda yeni ve önemli anlaflmazl›klar ortaya ç›kmas›na neden oldu.

Sovyetler Birli¤i ve Stalin’in Mutlak ‹ktidar› Rusya’da Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda yaflanan Bolflevik Devrimi (1917) dengeleri alt üst etmiflti. Lenin’in baflkanl›¤›ndaki Bolflevik Hükûmet, Çarl›k yönetiminin savafl s›ras›nda yapm›fl oldu¤u gizli antlaflmalar› aç›klad›. Bolflevik Hükûmet savafltan çekilerek Almanya ve müttefikleriyle 3 Mart 1918’de Brest-Litovsk Antlaflmas›’n› imzalad›. Lenin’in bu yolu tercih etmesindeki temel neden yeni rejimi güçlendirmekti. Bir yandan iç savafl, öte yandan Komünist Partisi’ndeki görüfl ayr›l›klar› yeni rejimin k›sa sürede kökleflmesini engelledi. Uzun süre Parti içi tart›flmalarda; devlet örgütünün merkezîyetçi ve bürokratik bir nitelik kazanmas›, ekonomik yönetimin örgütlenmesi, Parti içi demokrasi sorunu ile sendikalar›n ifllevi ele al›nd›.

Birçok araflt›rmac› temel sorunun, devrimin umulan›n aksine Rusya gibi gerek toplumsal iliflkiler gerekse üretim iliflkileri aç›s›ndan geri özelliklere sahip bir ülkede patlak vermesinin ortaya ç›kard›¤›n› öne sürmektedir.

Lenin ve devrimin di¤er önderleri, 1921 y›l›n›n bafllar›nda dikkatlerini iç savafltan iç bar›fla do¤ru çevirdiler. Pek çok köylünün kendilerinden so¤umas›na neden olan fazla tah›la zorla el koyma sürecinin yerine baflka uygulamalara yönelmek zorunda kald›lar. Vahim düzeye ulaflm›fl olan yak›t, yiyecek ve ulafl›m sorununu çözmeleri, sanayi ve g›da üretimini yeniden canland›rmalar›, iflçiler ve köylüler aras›nda birli¤i sa¤lamalar› gerekiyordu. Lenin, Komünist Parti’nin 1921 y›l›n›n Mart ay›nda yap›lan X. Kongresi’nde Yeni Ekonomi Politikas› (NEP) olarak bilinen ünlü önerisini ortaya att›. NEP’le köylülerin tah›l›na el koymak yerine bu kesime çok daha düflük oranl› yeni bir vergi getirilmesine, köylülerin ellerindeki fazla ürünü satmak için serbest ticaret yapabilmelerine, baflta tar›m olmak üzere küçük ticaret ve atölye üretiminde kapitalist giriflimlere izin verilmesine olanak sa¤land›. Böyle-

11

12

Siyasi Tarih-II

ce ekonomi yeniden yap›land›r›larak kapitalist ülkelerin sosyoekonomik geliflmifllik düzeyine ulafl›lacakt›. Özellikle de köylülü¤ün talepleri karfl›lanarak rejimin istikrara kavuflturulmas› sa¤lanacakt›. Ancak Parti içinde devrimin liderleri aras›nda NEP odakl› tart›flmalar sona ermedi.

Lenin 1924’te öldü¤ünde, Komünist Parti devlet iktidar›n› eline alarak konumunu sa¤lamlaflt›rm›fl, Bat›l› emperyalist ordular ve yerel karfl› devrimciler yenilgiye u¤rat›lm›fl, kilit önemdeki sanayi sektörleri devletlefltirilmifl, köylülere toprak da¤›t›lm›fl ve sanayi ile g›da üretimi yeniden canland›r›lm›flt›. Lenin’in ölümünden sonra Joseph Stalin’in iktidar› eline geçirmesiyle Leon Troçki, Nikolay Buharin, Lev Borisoviç Kamanev ve Grgori Zinovyev gibi devrimin etkili mimarlar› aras›ndaki ideolojik tart›flmalar daha da belirginleflti. Stalin, bütün dikkatini tek ülkede sosyalizmin infla edilmesine, h›zl› sanayileflmeye, büyük ölçekli kolektif çiftliklerin gelifltirilmesine ve s›nai geliflim ile tar›msal üretimin efl güdümünü sa¤layacak merkezî planlaman›n gerçeklefltirilmesine toplad›.

Stalin uygulamalar›yla bu döneme damgas›n› vurdu. Felsefeden ekonomiye, filolojiden tarihe ve geneti¤e kadar her alandaki “do¤rular” Stalin taraf›ndan belirlendi. ‹ktidar›n oda¤›nda bulunan Stalin’in kiflisel yönetimi bir “Stalin kültü” ile de güçlendirildi. O, yeni dünyan›n dâhisi, ça¤›n en büyük bilgini, komünizmin önderi ve tüm çal›flanlar›n dostu ve ö¤retmeni olarak selamland›. Stalin bu süreçte Komünist Parti’deki sol ve sa¤ muhalefeti temsil eden eski yol arkadafllar›n› tasfiye etti. Düzmece mahkemelerle ya kurfluna dizdirdi ya da sürgüne gönderdi. Her türlü bask› araçlar›n› kullanarak milyonlarca insan›n hayat› pahas›na Sovyetler Birli¤i’ni k›sa süre içerisinde yar› feodal bir toplumdan sanayileflmifl bir topluma dönüfltürmeye çal›flt›. Öte yandan devletin askerî gücü olan K›z›l Ordu’nun güçlendirilmesine çal›flarak Bat›l› güçlere gözda¤› verdi. Hitler’le anlaflarak Polonya’n›n bir k›sm›n› ve Balt›k Devletlerini ele geçirmeye çal›flt›. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan önce Stalin’in yönetiminde Sovyetler Birli¤i uluslararas› iliflkilerde önemli bir aktör hâline gelmiflti.

Japonya’da Militarist Yönetim ve Yay›lmac›l›k Japonya’da yönetici seçkinler 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren devlet ayg›t›n› militarist ve modernleflmeci anlay›flla biçimlendirmeye çal›flt›lar. Reformcu güçlerin destekledi¤i genç imparator Mutso-hito 1868’de “ayd›nlanm›fl yönetim” anlam›na gelen “Meici” ad›n› alarak bu dönemi bafllatt›. Modernleflme yukar›dan afla¤›ya do¤ru yap›ld› ve bunun sonucunda feodal yap› dönüfltürülmeye çal›fl›ld›. Öte yandan eski egemen güçler de dönüflerek kendilerini yenileyerek yeni iktidar yap›s›nda varl›klar›n› sürdürdüler. Meici dönemi 1937’ye kadar sürdü ve bu dönemde devlet deste¤iyle güçlü bir sanayi burjuvazisi oluflturuldu. Japon kapitalizminin bu h›zl› büyüme evresinde köylüler üzerinde bask› kuruldu ve genifl halk kitleleri zorbal›¤a dayal› yöntemlerle yönetildi.

N N

3

Japon yay›lmac›l›¤›n›n temel nedenleri nelerdir?

Japonya’daki militarist modernleflme için flu kayna¤› önerebiliriz. Murat Belge, Militarist Modernleflme Almanya, Japonya ve Türkiye, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2012.

N N

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

13

‹zlenen yöntem Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra da devam etti. Bunun do¤al bir sonucu olarak Japon dinamizmi sald›rganl›¤›yla öne ç›kt›. Özellikle Japon ekonomisinin Dünya Savafl›’ndan sonra bölgesinde âdeta rakipsiz kalmas› bu sald›rganl›¤› artt›rd›. Japonya ekonomisinde tar›m önemini korumakla birlikte, sanayi alan›nda kayda de¤er ilerlemeler sa¤land›. 1929’a gelindi¤inde Japonlar, yirmi y›ll›k sürede çelik üretimini neredeyse on kat, tekstil üretimini üç kat ve kömür miktar›n› iki kat artt›rmay› baflard›. Ancak bir ada devletine sahip olan Japonlar, belli bafll› madenlere sahip olmad›klar› için sanayilerine gerekli ham maddeleri ülkelerinin d›fl›ndan sa¤lamak zorundayd›lar. Japon militarizmi 1929 Ekonomik Bunal›m›’ndan sonra ›l›ml› sa¤› etkisizlefltirdi ve ›rkç› afl›r› sa¤›n yükseliflini sa¤lad›. Bir yandan ordu vakit geçirilmeksizin yay›lmac› bir politika izlenmesini savunurken, öte yandan bir an önce büyümek ve devleflmek isteyen orta ölçekli tekeller militarist, faflist, savafl k›flk›rt›c›s› bir e¤ilim içine girmifllerdi. Japon faflizmi; Japonlar›n Günefl Tanr›ças›’ndan geldi¤ini, demokrasinin, partilerin, parlamentonun Japon toplumuna yabanc› Bat›l› kurumlar oldu¤unu, tek önderli eski Japon yönetim anlay›fl›na dönülmesi gerekti¤ini savundu. Kita ‹kki adl› Japon yazar›n Birinci Dünya Savafl›’ndan hemen sonra kaleme ald›¤› “Japonya’n›n Yeni Bafltan Kuruluflu” adl› kitap Japon faflizminin temel kaynaklar›ndan biridir.

Militarist Japon yönetici kadrosu, Baflbakan ve D›fliflleri Bakan› General Tanaka’n›n 1927’de ‹mparator Hirohito’ya sundu¤u “askerî yay›lma plan›”n› 1931’in bafllar›nda uygulamaya koydu. ‹lk hedef Mançurya oldu.

Baflbakan ve D›fliflleri Bakan› General Tanaka’n›n amac›: “Mançurya ve Mo¤olistan’da tart›flma götürmez haklar elde edebilmemiz için, bütün bu bölgeyi bir hareket noktas› olarak kullanmam›z ve Çin topraklar›n›n geri kalan k›sm›na ticaretimizi gelifltirme amac›n› bahane ederek girmemiz gerekir.

Haklar›m›z güvence alt›na al›n›r al›nmaz ülkenin bütün kaynaklar›na rahatça el koyabiliriz. Ve Çin kaynaklar›na el koyduktan sonra da Hindistan’›n Orta ve Yak›n Do¤u’nun, Anadolu’nun ve hatta Avrupa’n›n fethine giriflmemiz iflten bile de¤ildir”

1930’lar boyunca iç politikada sert rüzgârlar estirildi. Liberallere ve bar›fl yanl›lar›na suikastlar düzenlendi. Yönetimde militarizm daha da güçlendirildi. Militarizmin etkisindeki Japon politikac›lar›, Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra infla edilen düzeni aç›kça reddettiler.

N N

Japonya’n›n Mart 1933’te Milletler Cemiyeti üyeli¤inden ç›kt›¤›n› ve silahlanma denetimini kabul etmeyece¤ini aç›klad›lar. Japonya, Çin’e bask› yapmaktan vazgeçmedi ve 1937’de Marco Polo Köprüsü’nde iki taraf›n karfl›l›kl› atefl açmalar› sonucu yeni bir savafl patlak verdi. Bu olay, baz› uluslararas› iliflkiler uzmanlar›na göre Uzak Do¤u’da erken bir tarihte yeni bir dünya savafl›n›n bafllang›c›n› oluflturmaktad›r.

Çeflitli Avrupa Ülkelerinde Faflizm ‹ki Dünya Savafl› aras›nda Avrupa’n›n birçok ülkesinde ›rkç›, anti-komünist, savafl k›flk›rt›c›s›, Almanya ve ‹talya yanl›s› faflist hareketler görüldü ve bu siyasi ak›m sözü edilen süreçte baz› ülkelerde de iktidara gelme baflar›s› gösterdi. Birinci Dünya Savafl›’n›n sosyoekonomik ve sosyokültürel yap›y› alt üst etmesi, s›n›flar aras› mücadelenin ivme kazanmas› ve Bolflevik Devrimi’nin yaratt›¤› dalgan›n büyük sanayici ve toprak sahipleri taraf›ndan engellenmek istenmesi gibi etkenler faflist hareketlerin uç vermesine yol açt›. Özellikle büyük sermayenin sol-sosyalist ak›mlara karfl› iflsiz-güçsüz ve militarize edilmifl gruplar› desteklemesi bu siyasi hareketin kolayca güç kazanmas›na zemin haz›rlad›. Hatta ‹ngiltere ve Fransa gibi demokrasinin befli¤i say›lan ülkelerde faflist hareketler geliflme imkân› buldu.

‹ngiltere ‹flçi Partisi’nin Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Liberal Parti ile Muhafazakâr Parti’nin güçlü konumunu sarsarak 1923’te iktidara gelmesi, grevlerin yayg›nlaflmas›, 1920’de Komünist Parti’nin kurulmas› ve Bolflevik Devrimi’nin yaratt›¤› korku ‹n-

14

Siyasi Tarih-II

giliz sermaye çevrelerini endifleye sürükledi. Bu çevreler bir yandan Liberal ve Muhafazakar Partilerden ayr› bir örgütlenmeye di¤er yandan ise parlamenter sisteme karfl› bir tav›r gelifltirmeye yöneldi. Rotha Lintorn-Orman ad›nda bir kifli Northhumberland Dükünün yard›mlar›yla “Britsh Fascisti”adl› bir grup kurarak k›sa zaman içinde etkili olmaya çal›flt›. Di¤er bir faflist hareket ise Yahudi Sorunu’nu eksen alan ve Yahudilerin kitleler fleklinde katledilmesini savunan “Imperial Fascist League” idi. Ancak ‹ngiltere’de bu ak›m›n güçlenmesi parlak bir kariyere sahip Oswald Mosley’in ‹flçi Partisi’nden ayr›larak 1 Ekim 1932’de “‹ngiliz Faflistler Birli¤i”ni kurmas›yla mümkün oldu. ‹ngiliz siyasi ortam› bu hareketin daha fazla geliflmesine olanak tan›mad›. Hareket; ‹ngiltere ve Almanya aras›nda güç mücadelesinin yaflanmas›, büyük sermayenin bundan rahats›zl›k duymas›, 1933’ten itibaren ekonomik flartlar›n düzelmeye bafllamas›, orta s›n›flar›n k›smen refaha kavuflmas› ve hareketin kendisini Hitler ve Nazizm ile özdefllefltirmesi gibi etkenlerden dolay› güç kaybetti. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan k›sa bir süre önce kamuoyunun deste¤ini önemli ölçüde yitirdi.

Fransa Fransa’da 1899’da kurulan “Action Française” Protestanlara (özellikle Almanlara), Yahudilere, Masonlara, ülkedeki yabanc›lara karfl› nefret politikas› gelifltirerek bu kesimleri tüm kötülüklerin sorumlusu ilan etmiflti. Bu hareket 20. yüzy›l›n bafl›nda ortaya ç›kacak olan “Savaflç›lar ve Üreticiler Birli¤i” adl› faflist örgüte ilham kayna¤› oldu. Bu örgütün lideri Georges Valois, 1920’lerden itibaren Yahudi düflmanl›¤› ve totaliter görüfllerinde yumuflamas›na ra¤men baflar›l› olamad›. 1930’larda birçok faflist grup ortaya ç›kmakla birlikte, bu hareketler tek bir örgüt olarak birleflme baflar›s› gösteremedi.

Portekiz Portekiz’de faflizmin iktidara gelmesi di¤er ülkelerden farkl› bir biçimde gerçekleflmiflti. Monarflinin 1901’de devrilmesinden sonra laik ve liberal bir yönetim kurulmufl, ancak zamanla hem soldan hem de büyük toprak sahipleri ve kilisenin yer ald›¤› sa¤dan yeni yönetime sert elefltirilere yöneltilmiflti. General Gomes da Costa liderli¤inde ordu ülkede demokrasi kültürü geliflme aflamas›nda iken May›s 1926’da bir bildiri yay›nlayarak halktan baz› gruplar›n Lizbon üzerine yürüyüflünü sa¤lad›. General Gomes 28 May›s 1926’da gerçeklefltirilen askerî-sivil darbe sonucu üç kiflilik direktuvar yönetimi kurdu. Ne var ki ekonomik sorunlara çözüm bulamay›nca yerini General Carmona’ya b›rakt›. O da Coimbra kentinde bulunan üniversitenin ekonomi profesörlerinden Antonio de Oliveria Salazar’› genifl yetkilerle maliye bakanl›¤›na getirerek rejimi korumaya çal›flt›. Salazar yapt›¤› bir dizi reformlardan sonra 1932’de baflbakanl›¤a atand›. Bir y›l sonra kendisine genifl yetkiler içeren bir anayasa haz›rlatarak ‹talya’daki faflist rejime benzer korporatif bir düzen kurdu. Ülkede uzun süre devam edecek faflist bir rejimi hayata geçirdi.

Çeflitli Ülkelerde ‹ki Dünya Savafl› aras›nda Balkanlar ve Do¤u Avrupa’n›n büyük bir bölümünde askerî darbeler sonucu rejim de¤ifliklikleri yafland› ve faflist rejimler uyguland›.

Yunanistan’da 1924’ten itibaren askerî darbeler gerçeklefltirildi ve Kralc›larla Cumhuriyetçiler aras›nda sert bir mücadele yürütüldü. Kralc› ve Cumhuriyetçi subaylar aras›nda ikiye bölünen orduda 1935’te Kral yanl›s› subaylar›n orduya egemen olmas›yla yeni bir dönem bafllat›ld›. Sürgünde bulunan Kral ülkeye döndü.

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

Kral, General Metaxas’› baflbakanl›¤a atayarak dikta rejimi kurulmas›n›n önünü açt›. Ancak Kral›n ‹ngiliz yanl›s› olmas› bu ülkede Almanya’dakine benzer bir faflist rejimin kurulmas›n› önledi.

Bulgaristan’da Çiftçi Birli¤i Hükûmeti 9 Haziran 1923’te askerî bir darbe sonucu devrildi. Çiftçi Birli¤i’ne üye olanlarla komünistler aras›ndaki siyasal kopukluk darbeyi kolaylaflt›rd›. 1931’de Dünya ekonomik bunal›m›n›n getirdi¤i çöküntü sonucu Çiftçi Birli¤i’nden temsilcilerin de yer ald›¤› Milli Blok koalisyonu oluflturuldu. Ancak 1934’te gerçeklefltirilen yeni bir askerî darbe ile faflist rejim kuruldu ve ard›ndan Almanya yanl›s› bir politika izlendi.

Romanya’da faflist hareket güçlü bir kitle taban›na sahipti ve bu özelli¤iyle öne ç›km›flt›. “Demir Muhaf›zlar” ad›n› tafl›yan faflist örgüt, Yahudi düflmanl›¤› ve antikomünist tutumuyla sert bir politika izledi. ‹flledi¤i siyasal cinayetlerle halk› y›ld›rd›.

Biraz zay›f olmakla birlikte yönetimleri etkilemeye çal›flan benzer faflist hareketler Yugoslavya ve Arnavutluk’ta da ortaya ç›kt›.

Demokrasi kültürünün büyük darbe ald›¤› iki dünya savafl› aras›nda Macaristan, Çekoslovakya, Avusturya, ‹sviçre, Polonya, Litvanya, Letonya, Estonya, Hollanda, Belçika, Norveç, Finlandiya ve Danimarka’da ›rkç› ve faflist hareketler iktidara gelmeye çal›flt›. ‹spanya ‹ç Savafl› k›sm›nda anlataca¤›m›z gibi bu ülkede de uzun süreli faflist diktatörlük kuruldu. Özetlemeye çal›flt›¤›m›z gibi Avrupa’da demokrasi düflüfle geçti ve insanl›k yeni krizle karfl›laflt›.

AVRUPA’DA STATÜKONUN BOZULMASI R.A.C. Parker’a göre Dünya Savafl› tek bir savafl de¤il, iki farkl› savafltan oluflmaktad›r. Bunlar, Avrupa Savafl› ve Uzak Do¤u Savafl›’d›r. Sonra bu iki savafl, 1941 y›l› Eylül ay›nda “Üçlü Pakt”›n imzalanmas›yla birleflmifl ve bir küresel savafla dönüflmüfltür. Bu küresel savafl›n bafllang›ç noktas›n›n neresi oldu¤u sorular› ise bafll› bafl›na bir muammad›r. Bu muamma tarihçilerin fikirlerine ya da bak›fl aç›lar›na göre de¤iflmektedir. Bu fikirlere göre savafl zaten, 1931 y›l›nda Japonlar›n Mançurya’ya sald›rmas›yla 1934 y›l›nda Yugoslavya Kral›’n›n H›rvatlar taraf›nda öldürülmesiyle 1936 y›l›nda Almanlar›n Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n› bozarak Ren Bölgesi’ne yeniden girmeleriyle ya da 1937 y›l›nda Japon ve Çin askerlerinin Marco Polo Köprüsü’nde karfl›l›kl› açt›klar› atefl s›ras›nda bafllam›flt›r. Her ne kadar bafllang›ç noktas›n›n yukar›da bahsedilen bu olaylardan hangisi oldu¤unu kestirmek zor olsa da, bütün bu olaylar›n hepsi asl›nda savafl›n kökenleridir. Dolay›s›yla savafl›n kökenlerini bilmek bafllang›ç noktas›n› bulmaya çal›flmaktan daha anlaml› ve aç›klay›c›d›r. Bunun için de yönümüzü Avrupa, Afrika ve Uzak Do¤u’daki birtak›m farkl› olaylara çevirmemiz gerekmektedir.

Almanya’n›n Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n› Bozma Çabalar› Daha önce aç›klamaya çal›flt›¤›m›z gibi Weimar Cumhuriyeti’nin 1929 Büyük Ekonomik Buhran ile birlikte iyden iyiye çökmesinden sonra 1933 y›l›nda Hitler iktidara gelmiflti. Hitler, 1925 y›l›nda yay›nlad›¤› “Mein Kampf” (Kavgam) isimli kitab›nda Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n›n öngördü¤ü statükoyu bozmak ve Alman ›rk›na dayal› büyük bir imparatorluk kurmak için genifl bir program haz›rlam›flt›. Ülkenin askerî gücünün zay›f olmas› nedeniyle üç aflamaya bölünen program flu flekildeydi: ‹lk aflamada Almanya’n›n yeniden silahland›r›lmas›na, Versailles’in yasaklad›¤› zorunlu askerli¤in geri getirilerek Orta ve Do¤u Avrupa’da yeni bölgelerin elde edilmesine çal›flmakt›. ‹lk aflamada Hitler, bir yaflam alan› oluflturmaya çal›flt›.

Bununla birlikte bu istek ülkenin d›fl›nda yaflayan Almanlar› ülke s›n›rlar› içine al-

15

16

25 Temmuz 1934 tarihinde Avusturya polisi üniformas› giymifl bir grup Nazi, Viyana’daki baflbakanl›k binas›na girerek Baflbakan Dollfuss’ü öldürdü ve Nazilerin iktidar› ele alm›fl oldu¤unu ilan etti. San›ld›¤› gibi güçlü olmayan bu hareket, hükûmet güçleri taraf›ndan k›sa sürede bast›r›ld› ve darbe giriflimde bulunan Naziler tutukland›.

Tutuklananlar aras›nda bulunan ve Baflbakan› öldüren Otto Planetta idam sehpas›nda Hitler’i selamlam›flt›.

Siyasi Tarih-II

may› yani “Tek Millet-Tek Devlet” (Ein Volk, Ein Reich) idealini de amaçl›yordu. ‹kinci aflamada ise buna paralel olarak Sovyetler Birli¤i’nin Avrupa’daki topraklar›n›n iflgali gerçeklefltirilecek ve burada elde edilen yaflam alan›n›n sömürülmesinin önü aç›lacakt›. Hitler kitab›nda flöyle diyordu: “Bu çarelerden biri, yeni topraklar elde etmek ve her y›l artan nüfusu bu yeni topraklara yerlefltirmek suretiyle milletin kendi geçimini kendisinin sa¤lamas›na çal›flmakt›r.” Böyle bir yaflam alan› oluflturulduktan sonra ve ülke ekonomik aç›dan kendine gelerek toparland›ktan sonra üçüncü aflamada ABD’ye karfl› bir savaflla küresel üstünlük ele geçirilmeye çal›fl›lacakt›.

Bu üçlü plan›n gerçekleflmesi, otokratik yönetime, silahlara ve müttefiklere ihtiyaç duymaktayd›. Fark edildi¤i gibi amaçlar sald›rgand›. Dolay›s›yla onlara ulaflmak için ülke içerisinde bir ortam haz›rlanmas› gerekti¤inde yine bu üslup kullan›ld›. Bu ba¤lamda Hitler, amaçlar›na hizmet etmedi¤ine inand›¤› siyasi yelpazenin sa¤›nda ve solunda yer alan kiflileri ve siyasi partileri tasfiye etti. Ülkedeki Marksistler hapishanelere gönderildi ve partileri kapat›ld›. Grev hakk› yasakland› ve sendikalar da ortadan kald›r›ld›. Polis kuvvetinin ele geçirilmesiyle de muhalif cinayetler ifllenmifl ya da onlara fiziksel fliddet uygulanm›fl ve tutuklanm›fllard›. Ayr›ca kiliselere sald›r›ld› ve üniversitelerde de tasfiyeler bafllat›ld›. Ülke içindeki bu bask›yla birlikte Hitler, nasyonal sosyalist yönetimini güçlendirdi. Ard›ndan da tüm dikkatini yaflam alan› plan›n›n engelleyen Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n›n bozulmas›na verdi.

Hitler’in antlaflman›n bozulmas›na yönelik att›¤› ilk ad›m, 1934 y›l›nda Avusturya’daki Nazileri kullanarak bu ülkenin ilhak edilmesine (Anschluss/birleflme) giriflmesiydi. Ancak Avusturya’daki Nazilerin 25 Temmuz 1934 tarihinde gerçeklefltirdikleri hükûmet darbesi giriflimi baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca bu birleflme gerçekleflmedi.

Fakat Hitler, temel hedeflerini gerçeklefltirmek için çabalar›ndan vazgeçmedi.

Kömür zengini Saar bölgesi, burada yap›lan plebisit sonucu 1 Mart 1935 tarihinde Alman s›n›rlar›na dâhil oldu. Böylece Alman silah endüstrisi do¤al kaynaklara ulaflma imkân› bulmufltu. Ard›ndan Hitler, silahlanma yönündeki k›s›tlamalar›n kald›r›lmas› ve büyük bir silah endüstrisinin inflas› için ekonomik olanaklar› seferber etme karar› ald›. Zaten 1933 y›l›n›n Ekim ay›nda Silahs›zlanma Konferans›’ndan ve Milletler Cemiyeti’nden çekilen, ordunun kapasitesini artt›raca¤›n› ilan eden, gemi ve sivil havac›l›k ad› alt›nda uçak üretimini bafllatan Hitler, 16 Mart 1935 tarihinde Alman halk›na yay›nlad›¤› demecinde, Almanya’ya dayat›lan silahlanma k›s›tlamas›n› tan›mad›¤›n› ifade etti. Alman Hükûmeti de “Alman Reich’›n›n bütünlü¤ünü korumak”, Almanya’ya karfl› “uluslararas› sayg›y› sa¤lamak” ve genel bar›fl› garanti alt›na almak amaçlar›yla Versailles’da kald›r›lan zorunlu askerlik sistemini getirdi¤ini aç›klad›. Aç›klaman›n yap›ld›¤› gün ç›kart›lan bir yasayla da Alman Ordusu Teflkilat›’nda önemli de¤ifliklikler yap›ld›. Buna göre ordunun kapasitesi 550.000’e ç›kar›ld›. Hitler’in buradaki gerekçesi ise antlaflmada hükme ba¤lanm›fl olmas›na ra¤men di¤er devletlerin silahs›zlanma sürecinde bu yönde ad›mlar atmamas› ve yükselen Alman tehdidine karfl› savunma güçlerini artt›rm›fl olmas›yd›. Hitler, Eylül 1936’da da tam bir savafl ekonomisi öngören “Dört Y›ll›k Plan›” yönetmesi için Mareflal Göring’i görevlendirdi. Böylece Almanya, Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n›n en önemli hükümlerinden biri olan silahs›zland›rma hükmünü tek tarafl› olarak feshetti ve statükonun bozulmas› yönünde önemli bir ad›m att›. Almanya’n›n bu silahlanma politikas›, ‹ngiltere ve Fransa’y› endiflelendirmifl ise de bu ülkeler bu konuda etkin önlemler alamad›lar.

17

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

Ard›ndan gelen süreçte Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n› ortadan kald›rmaya kararl› olan Alman Hükûmeti, 7 Mart 1936 tarihinde antlaflmayla birlikte askerden ar›nd›r›lm›fl bir bölge olan Ren’e (Rhineland) asker gönderdi. Hitler için bu bölge önemliydi. Çünkü bölge, kömür madenlerinin bulundu¤u Saar bölgesinin korunmas›na olanak sa¤l›yordu. ‹flgalin ard›ndan Fransa, Hitler’in bu eylemine karfl›l›k vermek istemiflse de bu durumu kabul etmek zorunda kalm›flt›.

Foto¤raf 1.4 Naziler, Hitler’in Avusturya’ya geliflini kutlarken (14 Mart 1938).

Hat›rlanaca¤› gibi Hitler, yaflam alanlar› ve tek devlet ideali için Orta Avrupa’y› da hedef göstermifl, Avusturya’da baflar›s›z bir darbe giriflimi gerçeklefltirmiflti.

Avusturya’n›n Almanya’ya ba¤lanmas› Versailles Bar›fl Antlaflmas›’yla yasaklanm›flt›. Dolay›s›yla böyle bir birleflme Versailles’› hedef almak demekti ve böylece bar›fl antlaflmas›n›n son hükümleri de ortadan kald›r›labilirdi. Bu düflünceyle Hitler, daha önce oldu¤u gibi Avusturya’daki Nazi Partisi’nin arac›l›¤›yla ülkede yeni bir darbe yapmak istedi. Bu giriflim tekrar baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca bu sefer Hitler, Avusturya Baflbakan›’n› flatosuna davet etti. Bu davet s›ras›nda Avusturya Baflbakan›’na yedi maddelik bir ültimatom verdi. Bu ültimatomda, Avusturya’daki Nazilerin serbest hareket etmelerinin sa¤lanmas›, savafl ve maliye bakanl›klar›na getirilmelerinin önünün aç›lmas›, iki ülke ordu ve ekonomisinin birlefltirilmesi ve bunun dört gün içinde yerine getirilmesi gibi maddeler vard›. Avusturya Baflbakan› mevcut istekleri yerine getirmekle birlikte, birleflmenin plebisitle (halk oylamas›yla) yap›laca¤›n› bildirdi. Ancak Hitler bu oylamayla zaman kaybetmek istemedi ve koflullar›n olgunlaflt›¤›n› düflünerek, 11 Mart 1938 tarihinde ordusunu Avusturya’n›n iflgali için harekete geçirdi. Alman Ordusu ertesi gün Viyana’ya girerek ülkeyi iflgal etti. Ülkenin iflgaliyle birlikte 13 Mart’ta Alman Hükûmeti, Avusturya ile birleflti¤ini aç›klad›. Böylece Hitler’in yönetiminde Almanya, Avrupa güçler dengesi içerisinde kontrol edilemez bir noktaya ulaflt›.

Almanya’n›n Çekoslovakya’daki Südetler Bölgesini Ele Geçirmesi Hitler yaflam alan› (Lebensbaum) olarak iflaret etti¤i s›n›rlar›n geniflledi¤inden hiçbir zaman bahsetmemiflti. S›n›rlar›n belirsizli¤i Hitler’e alabildi¤ine yay›lma imkân› vermiflti. Temel amaç Avusturya’n›n ilhak›nda ortaya ç›kt›¤› gibi Alman kanlar›n› bir araya getirmekti. Alman Nazileri Avusturya’n›n Almanya ile birleflmesinin ard›n-

18

Siyasi Tarih-II

Karlsbad Program›: Önce “Vatan Cephesi”, ard›ndan da “Südet Almanlar› Partisi” ad›n› alan örgütün lideri Konrad Henlein, 23 Nisan 1938 tarihinde Südet Almanlar› için sekiz maddelik bir liste haz›rlad›.

Listede, bölgenin kendini yönetme hakk›na sahip olmas›, istedikleri rejimi seçmeleri, Çekoslovakya’n›n SSCB’den uzaklaflarak Almanya’ya yaklaflmas› istekleri vard›.

Foto¤raf 1.5 Münih Konferans› s›ras›nda Neville Chamberlain, Joachim von Ribbentrop, Edouard Daladier, Adolf Hitler, Benito Mussolini ve Galeazzo Ciano.

dan “Tek Millet-Tek Devlet” ilkesi ›fl›¤›nda flekillenen Büyük Almanya’n›n kurulmas› projesini hayata geçirmek için Versailles Bar›fl Antlaflmas›’nda Çekoslovakya’ya verilen ve yaklafl›k 3,5 milyon Alman’›n yaflad›¤› Südetler Bölgesi’ne (Südetenland) yöneldiler. Bu bölgenin bir di¤er özelli¤i ise Çekoslovakya endüstrisinin büyük bir k›sm›n› bar›nd›rm›fl olmas›d›r.

Bölgede 1935 y›l›nda kurulan ve 44 milletvekiline sahip Südet Almanlar› Partisi, Avusturya’n›n ilhak›n›n ard›ndan milis güçleri oluflturmufltu. Parti, Çekoslovak Hükûmeti’ni yay›nlad›¤› “Karlsbad Program›”yla bask› alt›na ald›. Alman gazeteleri de onlara destek vererek Çekoslovaklar› Südetli Almanlara karfl› çeflitli suçlar ifllemekle suçlad› ve propaganda kampanyas› bafllatt›.

Ancak Çekoslovakya Hükûmeti, Südet Almanlar›n›n isteklerini kabul etmedi. Bu durum Almanya ile olan iliflkilerinde büyük bir gerilim yaratt›. Bu gerginlikle birlikte Almanlar, Çekoslovak s›n›r›na asker gönderdi ve Hitler, ülkenin iflgali için “Yeflil Operasyon” ad› verilen bir sald›r› plan› haz›rlatt›. Bunun üzerine ‹ngiltere ve 1924 y›l›nda Çekoslovaklarla bir ittifak antlaflmas› yapm›fl olan Fransa’n›n da devreye girmesiyle Südetler bölgesi bir Avrupa sorunu haline geldi. Süreci takiben ‹ngiltere Baflbakan› Chamberlain, iflgal öncesinde Almanya’n›n planlar›n› ö¤renmek için Berlin’de Hitler’le görüfltü. Görüflmede Chamberlain, Südetler bölgesinin Almanya taraf›ndan ilhak›n›n Fransa ve Çekoslovakya’n›n da kabul etmesi flart›yla onaylayaca¤›n› bildirdi. Bu görüflün alt›nda Almanlar›n denetimli ilerletilmesi iste¤i yat›yordu. Bu konuda ‹ngiltere, Frans›z ve Çekoslovak hükûmetlerini güçlükle ikna etti. Ancak, Hitler’in yeni talepleri üzerine bu diplomatik çaba sonuçsuz kald›.

Böylece Frans›z Ordusu ve Britanya Donanmas›, Almanya’ya gözda¤› vermek ve gerekirse savaflmak için harekete geçirildi. Bunun üzerine Hitler geri ad›m att›.

Gerilimi diplomatik yollardan çözmek amac›yla Almanya’n›n Münih kentinde 29 Eylül 1938 tarihinde Chamberlain, Fransa Baflbakan› Daladier, Hitler ve Mussolini’nin kat›ld›¤› “Dörtlü Güçler Konferans›” ya da “Münih Konferans›” denilen bir toplant› gerçeklefltirildi. Toplant›da Südet bölgesinin Almanya’ya verilmesine, böylece Çekoslovakya’n›n yeni s›n›rlar›n›n saptanmas› için bir uluslararas› komisyonun kurulmas›na, saptanacak s›n›rlar›n uluslararas› güvence alt›na al›nmas›na ve Almanya ile ‹ngiltere’nin birbirlerine karfl› savaflmayacaklar›na dair kararlar verildi.

Hitler art›k Südetler bölgesini teslim alm›flt› ve Orta Avrupa’daki yaflam alanlar›n› elde etmiflti. Bat›l› ülkelerin güttü¤ü bu politikaya “Yat›flt›rma Politikas›” denmiflti ve amac› küçük bir devletten dolay› büyük bir savafl›n ç›kmas›n› engellemekti.

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

Ancak Hitler, bu durumdan tatmin olmad›; 1938-1939 k›fl mevsimi boyunca hava kuvvetlerini ve donanmay› büyütmeye çal›flt›. ‹ngiltere’yi ve Fransa’y› itaate zorlamak için Do¤u Cephesi’ni güvence alt›na alman›n planlar›n› yapt›. Bu, Hitler’in do¤uda yaflam alanlar› elde etme politikas›yd›. Nitekim Münih Konferans›’n›n ard›ndan Çekoslovakya, Polonya ve Macaristan devletleri taraf›ndan da paylafl›lmaya bafllanm›flt›. Bunun üzerine Alman Ordusu, Mart 1939’da ülkenin kalan›n› almak için harekete geçti. Böylece 14-15 Mart tarihlerinde Almanya Çekoslovakya’y› iflgal etti. ‹flgalin ard›ndan Slovakya, Alman korumas› alt›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. ‹flgalle birlikte SSCB ve Fransa’n›n Alman Hükûmetine verdikleri notalar etkisiz kald›. Çekoslovakya’y› ele geçirdikten sonra Almanlar, 23 Mart 1939 tarihinde Litvanya’ya sald›rarak ülkenin Memel kentini ele geçirdi.

Do¤uya do¤ru yaflam alan› yaratma politikas›na bafllam›fl olan Hitler, bu politikas›n›n bir di¤er dura¤› olan Polonya’ya da gözünü dikti. Bu ülkenin denize ulaflmas›n› sa¤lamak için 1919 y›l›nda verilmifl olan serbest flehir Danzig’in ilhak›n› ve Polonya Hükûmeti’nin “Anti-Komintern Pakt”a ba¤l› olmas›n› istedi. Hitler’in bu sald›rganl›¤› karfl›s›nda ‹ngiltere ve Fransa, 31 Mart 1939 tarihinde Polonya Hükûmeti’ne güvenlik garantisi verdi. Bu diplomatik hamle üzerine Hitler, 1934 y›l›nda imzalanan “Polonya-Almanya Sald›rmazl›k Antlaflmas›”n› ve ertesi y›la ait “‹ngiltere-Almanya Deniz Antlaflmas›”n› feshetti. Ayr›ca Almanya, ‹talya “Çelik Pakt” denilen ve 10 y›l geçerli olacak bir ittifak antlaflmas› ile konumlar›n› daha da güçlendirdi. Art›k geriye sadece Alman Ordusu’nun Hitler’in talimat›yla Polonya’ya sald›rmas› kalm›flt›. Zira Hitler, 1 Eylül sabah›na kadar ülkenin iflgali için tüm haz›rl›klar›n yap›lmas›n› istedi. Bununla birlikte Çekoslovakya sorunun ard›ndan bat›l› devletlere karfl› tepkili olan SSCB, Almanya ile Polonya’n›n iflgali öncesi bir sald›rmazl›k antlaflmas› imzalad›.

‹spanya ‹ç Savafl› General Franco’nun bir deklarasyonla Cumhuriyetçi hükûmete karfl› ayaklanmas›yla ortaya ç›kan ‹spanya ‹ç Savafl›, dünya savafl› için bir deneme tahtas› niteli¤indeydi ve Avrupa’daki kutuplaflman›n belirginleflmesinin doruk noktas› olmufltu. ‹spanya’da I. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan Cumhuriyet kurulduktan sonra kiliselerin gücüne son verilmeye ve toprak reformu hayata geçirilmeye çal›fl›lm›flt›. Bu sürece kilise, ordu ve büyük toprak sahipleri direndi ve ülkedeki sa¤ gruplar› desteklediler. Ancak Cumhuriyetçi ve sosyalist gruplar aras›nda da eskiden beri süregelen iç çekiflmeler artt›. Nitekim 3 Aral›k 1933 seçiminde yükselen sa¤›n karfl›s›nda Cumhuriyetçi ve sosyalist hareket kaybetti. ‹talya’daki Faflist Parti’nin benzeri Özerk Sa¤ Partiler Konfederasyonu (Falanjist Parti) etkili bir güç olarak belirmeye bafllad›.

Seçimlerden sonra radikal Lerroux, Özerk Sa¤ Partiler Konfederasyonunun (CEDA) deste¤ini alarak hükûmet kurdu. Devlet Baflkan› Alcala Zamora, CEDA’l› kiflilerin kabineye girmesini onaylamamakla birlikte Lerroux Ekim 1934’te CEDA üyelerinin bir k›sm›n› hükûmete ald›. ‹flçiler bu harekete grevlerle karfl›l›k verdi ve kitlesel protestolar bafllatt›lar. Asturias’ta madenciler CEDA’n›n hükûmete girmesini önlemek için küçük çapl› bir ayaklanma bafllatt›. Bu ayaklanma ülke geneline yayg›nlaflt›r›lamad›.

16 fiubat 1936’da yap›lan seçimleri Halk Cephesi kazand› ve sol-Cumhuriyetçiler iktidara geldi. Solcular›n iktidara gelmesiyle General Franco, baflar›s›z bir hükûmet darbesi girifliminde bulundu. Bu giriflimin ard›ndan Franco, Kanarya Adalar›’na vali olarak atanarak ülkeden uzaklaflt›r›ld›. 1936 yaz›nda Castillo ad›nda

19

20

Siyasi Tarih-II

Guernica Sald›r›s›: 26 Nisan 1937 tarihinde Bask flehri Guernica’ya yap›lan, genifl çapl› y›k›ma ve pek çok sivilin ölümüne sebep olan hava sald›r›s›d›r. Sald›r›y› Alman Hava Kuvvetleri’ne ba¤l› “Condor Legion’a (Kondor Lejyonu)” ve ‹talyan yönetimine ait “Aviazione Legionaria’ya (Lejyoner Hava Kuvvetleri)” ait uçaklar› gerçeklefltirmifl ve yaklafl›k 40 ton bomba kullan›lm›flt›r.

bir solcunun öldürülmesi ise ‹spanya ‹ç Savafl›’n› tetikledi. 17 Temmuz 1936 tarihinde Fas’taki ‹spanyol askerler ayakland› ve General Franco, Fas’a gelerek ayaklanman›n lideri oldu. Böylece üç y›l sürecek iç savafl bafllam›fl oldu. ‹spanya ‹ç Savafl›, Milliyetçiler ve Cumhuriyetçiler olarak adland›r›lan iki grup aras›nda geçti.

Cumhuriyetçiler, köylülerden anarflistlere kadar farkl› kesimlerden halktan oluflurken Milliyetçiler ise orduya dayand›.

Baz› Avrupa devletlerinin de ‹spanya ‹ç Savafl›’nda gruplar aras›nda seçim yapmalar› Avrupa’daki kamplaflmay› belirginlefltirdi. Bu devletlerden SSCB Cumhuriyetçilere, ‹talya ve Almanya da Milliyetçilere taraftar oldu. Almanya’n›n iç savafla olan ilgisi Fransa’dan kaynaklan›yordu. Fransa’y› faflist diktatörlükler aras›nda s›k›flt›rmak amac›ndayd›. ‹talya ise Milliyetçi bir ‹spanya ile Akdeniz’deki konumunu güçlendirmeyi umuyordu. SSCB ise dünyada faflizmin yükselmesinden kayg›lan›yordu. Bu hesaplarla devletler iç savaflta taraflara kaynaklar›n› aktard›lar. Her ne kadar Sovyet Rusya ile bölge aras›nda mesafe olsa da Sovyetler, Cumhuriyetçilere malzeme ve silah sat›n ald›lar. Onlar›n bölge ile temas olanaklar› elçilik ve konsolos memurlar›na dayal›yd›. ‹talya “gönüllü” olarak birçok askerîni, silah ve malzemesini Milliyetçilere aktard›. Bu dönemde ‹ngiltere, Habeflistan’›n ‹talya’ya ve Japonya’n›n Çin’e sald›rmas› nedeniyle iç savafla fazla ilgi gösteremedi. Böylece yaln›zlaflan Fransa Eylül 1936’da kurulacak olan “Kar›flmazl›k Komitesi”ni oluflturmaya çal›flt›.

Komitenin amac› ‹spanya’daki k›y›lar›n Fransa, ‹ngiltere, Almanya devletlerine bölümlenerek iç savafla silah ve malzeme gönderilmesini önlemekti. Fakat Almanya ve ‹talya, Cumhuriyetçilerin uçaklar›n› düflürdükten ve onlara ait Almeria kentini bombalad›ktan sonra komiteden çekildiler.

Resim 1.1 Pablo Picasso’nun Bask bölgesindeki Guernica kentini bombalamas›n› anlatan tablosu.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Picasso_Guernica.jpg&filetimestamp=20081014201323

Milliyetçiler, Barcelona ve Madrid kentlerini ele geçirdikten sonra faflist bir rejim kurdular. ‹ç savaflta her ne kadar resmî anlamda bir d›fl müdahale yap›lmam›fl olsa da Dünya Savafl›’nda kullan›lacak taktik ve silahlar ‹talya ve Almanya taraf›ndan denendi. Böylece Almanlar kendilerini teknik anlamada yenileme f›rsat›na da sahip oldu.

21

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

‹talya’n›n Yay›lmac› Politikas› ‹talya’n›n Habeflistan’› ‹flgali Benito Mussolini, Kral III. Victor Emmanuel taraf›ndan baflbakanl›¤a getirildikten sonra 1930’lu y›llara kadar, ülke içinde faflist rejimin gücünü ve prestijini artt›rmaya, d›flar›da ise ›l›ml› bir politika izlemeye çal›flt›. Mussolini’nin bu d›fl politikas› gerçekçi de¤ildi, reel anlamda sadece zaman kazanmak için bir perdelemeden ibaretti. Nitekim Mussolini, 1930’lar›n ortalar›nda yönünü de¤ifltirdi ve Afrika’da sömürge savafl›na giriflti. ‹talya’n›n el de¤memifl zenginliklere sahip Habeflistan’la ilgilenmesinde, Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra nüfusun h›zla artmas›, endüstrinin ham maddeye ihtiyaç duymas› ve 1929 Dünya Ekonomik Krizi’nin ülkeyi sarsmas› önemli rol oynad›. ‹talyan emperyalizminin h›zla harekete geçmesinde, Japonya’n›n Mançurya’ya sald›rmas› ve Almanya’n›n statükoyu bozmaya yönelik eylemleri karfl›s›nda Milletler Cemiyeti’nin tepki göstermemesi de etkili oldu. ‹talyan uçaklar› 3 Ekim 1935 tarihinde Habeflistan’n›n kuzeyinde yer alan Adowa ve Adigrat flehirlerini bombalayarak iflgali bafllatt›. Milletler Cemiyeti’nin iflgalin sona erdirilmesi yönündeki ça¤r›lar› karfl›l›k bulmad›. Milletler Cemiyeti’nin etkili olamamas› ve büyük devletlerin iflgale karfl› ortak bir cephe kuramamas›, politik koflullar bak›m›ndan ‹talya’n›n iflini kolaylaflt›rd›. Bu faktörlerin yan›nda Habeflistan’a askerî yard›m yap›lamamas› ve halk›n etkili bir direnifl gösterememesi sonucu, ‹talyan iflgali baflar›ya ulaflt›. ‹talya Hükûmeti, 9 May›s 1936 tarihinde bu ülkeyi ilhak etti¤ini aç›klayarak, ‹talya Kral›’n›n ayn› zamanda Habeflistan Kral› oldu¤unu belirtti. Habeflistan’›n iflgali, ‹ngiltere’nin Uzak Do¤u’daki ekonomik ç›kar alanlar›na giden rotan›n tam üzerinde bulunmas› bak›m›ndan 1930’lu y›llarda statükonun bozulmas›na yol açan en önemli olaylardan biriydi.

‹talya’n›n Arnavutluk’u ‹flgali ‹talya’n›n faflist lideri Mussolini, Almanya’n›n s›n›rlar›n› geniflletmesi ve etkili bir devlet hâline gelmesi ile birlikte uluslararas› toplumun çaresiz kalmas›ndan faydalanarak Arnavutluk’un iflgaline karar vermiflti. Böylece gücünü gösterecek ve Dalmaçya k›y›lar›nda üstünlük kuracakt›. ‹talya bu karar›n› 5 Nisan 1939 tarihinde Almanya’ya bildirdi ve onun deste¤ini sa¤lad›. ‹talyan donanmas› ve askerleri 7 Nisan 1939 tarihinde Bari ve Brindizi limanlar›ndan hareket ederek ülkeyi iflgal etmeye bafllad›. ‹talya’n›n Arnavutluk’u k›sa sürede egemenli¤i alt›na almas› Do¤u Akdeniz ile Balkanlarda statükoyu bozdu.

Sovyetler Birli¤i-Almanya Sald›rmazl›k Pakt› ‹ngiltere ve Fransa, ‹talya’n›n Arnavutluk’u iflgal etmesine büyük tepki gösterdi. ‹ngiltere, Almanya ve ‹talya’n›n gelecekteki geniflleme giriflimlerine göz yummayaca¤›n› göstermek için Polonya, Romanya ve Yunanistan’a askerî güvence verdi.

Sovyetler Birli¤i ile Almanya aras›nda imzalanan Pakt’›n en önemli özelli¤i nedir?

4

Sovyetler Birli¤i, tek ülkede sosyalizm politikas› izleyerek, kapitalist Bat› dünyas› karfl›s›nda gücünü pekifltirmeye ve güvenli¤ini garanti alt›na almaya çal›flt›. Bundan hareketle, Rusya D›fliflleri Bakan› Litvinov, Cenevre’de ortak güvenlik konular›n›n tart›fl›ld›¤› bir s›rada bir ticaret delegasyonu arac›l›¤›yla Almanya’yla yak›nlaflman›n yollar›n› arad›. Hitler, Sovyetler Birli¤i’nin bu hamlesine olumlu yaklaflmakla birlikte bir sonuç alamad›. Sovyet Lideri Stalin, Litvinov’u görevden alarak yerine onu en fliddet-

N N

22

Siyasi Tarih-II

li elefltirenlerden biri olan Vyacheslav M. Molotov’u atad›. Yeni D›fliflleri Bakan› Molotov’un izledi¤i yo¤un diplomas› sonucu 23 A¤ustos 1939’da “Sovyetler Birli¤i- Almanya Sald›rmazl›k Pakt›” imzaland›. Bu Pakt’la taraflar birbirlerine sald›rmayacaklar, taraflardan biri üçüncü devletle savafla tutuflursa, di¤er taraf üçüncü devlete hiçbir flekilde yard›m etmeyecekti. Ortak ç›karlar konusunda birbirleriyle iliflki kuracaklard›.

Böylece her iki totaliter güç karfl›l›kl› olarak kendi nüfuz alanlar›n› belirlediler ve Polonya’y› paylaflma konusunda önemli bir ad›m att›lar.

Stalin tercihini Almanya’dan yana yapt›¤› için, bir süreden beri Sovyet, ‹ngiliz ve Frans›z askerî heyetleri aras›nda sürdürülen görüflmeler sona erdirildi. Ancak ‹ngiltere, bu Pakt’a karfl›l›k 25 A¤ustos 1939’da Polonya ile ittifak antlaflmas› yaparak kesin tavr›n› ortaya koydu. Bu bloklaflmalar dünyay› yeni bir savafl›n efli¤ine getirme konusunda önemli rol oynad›.

UZAK DO⁄U’DA STATÜKONUN BOZULMASI Japonya’n›n Mançurya’y› ‹flgal Etmesi Ünitemizin “Japonya’da Militarist Yönetim ve Yay›lmac›l›k” adl› k›sm›nda da vurgulad›¤›m›z gibi Mançurya bölgesi Japon ekonomisini besleyen önemli bir damard›. Zira Japonya buradan y›lda dokuz milyon ton kömür sat›n almaktayd›. Japonya bölgede baflta Güney Mançurya Demir Yolu flirketi olmak üzere birçok flirket ve fabrika kurmufl, orman ve maden iflletmelerini sat›n alm›fl, böylece bölge kaynaklar›n› kendisine aktarmay› baflarm›flt›. Nitekim Japonya için bölge tamamen ele geçirilmesi gereken hayati bir yerdi. Bu durumun alt›nda öncelikle 1929 büyük ekonomik krizi yatmaktayd›. Bir ada ülkesi olan Japonya’da ekonomik kriz dengeleri alt üst etmiflti. Bununla birlikte ada co¤rafyas› artan nüfusu besleyecek durumda de¤ildi. Böylece Japonlar kuzeydeki Mançurya topraklar›n› ekonomik krizden ç›kmak için tek çare gibi görmeye bafllad›lar. ‹flgali h›zland›ran ve bafllatan olay bölgedeki diktatör Zhang Xueliang’›n Güney Mançurya Demir Yolu’na alternatif bir demir yolu infla etmesi ve Japonya’n›n bölgedeki ç›karlar›n› bozmas›yd›. Bu k›flk›rt›c› davran›fl›n yan›s›ra 1931 yaz›nda Mançurya’daki Mukden Hükûmeti ile Japonya aras›nda çat›flmalar patlak verdi¤inde Japonya’n›n bölgedeki demir yollar›n› denetlemekle görevlendirilmifl olan Kwantung Ordusu, Mançurya’y› ülkelerine eklemek için harekete geçti. 18 Eylül 1931 tarihinde ordu, ülkesinden emir almadan Shanyang’›n d›fl›nda bulunan Japon flirketine ait bir demir yolunda, suçun Zhang güçlerine at›laca¤› bir bomba olay› yaratt›. Kwantung Ordusu, olay s›ras›nda ortaya ç›kan tahribat› bahane ederek, ertesi gün Mançurya’y› istila etmeye bafllad›. Bununla birlikte istilaya Japonya’dan gönderilen yeni kuvvetler de kat›lm›flt›. Alt› ay süren iflgal sonras›nda bölge, Mart 1932’de Japon askerler taraf›ndan ele geçirildi ve bölgede “Manchukuo Devleti” kuruldu. Kurulufl beyannamesinde belirtilen s›n›rlar›n içinde Çin’e ait olan topraklar›n da yaz›lmas›, bir sonraki hedefin Çin oldu¤unu gösteriyordu. Çin ise Mançurya’n›n iflgalini Milletler Cemiyeti’ne flikâyet ederek uluslararas› kamuoyu yaratmak ve etkili bir tedbir almak istediyse de bunu baflaramad›. Bu arada Japon donanmas›na ba¤l› düflük rütbeli bir subay grubu, ülkesinin Manchukuo Devleti’ni tan›nmas›nda karars›z gözükmesi üzerine Baflbakan Tsuyashi Inukai’yi bir suikastle öldürerek, hükûmeti bir askerî darbe ile devirdi. Ard›ndan Japon ‹mparatoru siyasi partilerin istikrar› sa¤layamayaca¤› düflüncesi ile Amiral Makoto Saito yönetiminde ve büyük oranda askerlerden oluflan yeni bir hükûmet kurdu. Nitekim “Milli Birlik” düzenine geçme amac›ndaki yeni askerî hükûmet, 1933 y›l› fiubat ay›nda ya-

23

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

y›nlad›¤› kurulufl beyannamesinde Manchukuo Devleti s›n›rlar›nda çizilen ancak Çin’e ait olan Jehol kentinin iflgal emrini verdi. Çin bu iflgali tan›d›. Japonya 27 Mart 1933 tarihinde Milletler Cemiyetinden çekildi. Japonya’daki militarist hükûmet, Do¤u Asya’da kendi nüfuz alan›n› yaratmaya çal›flt›. En önemli amac›, Bat›l› hükûmetleri bölgedeki ekonomik pastadan uzaklaflt›rmak, dolay›s›yla Çin’i yaln›zlaflt›rarak onunla ifl birli¤ine gitmek ve kendi önderli¤inde bölgesel refah düzenini yaratmakt›. Ancak Kwantung Ordusu’nun bu sonucu bekleyecek sabr› yoktu. Böylece ordu, Japonya’n›n bölgedeki etki alan›n› geniflletmek ve SSCB’ye karfl› önleyici bir savafl yapmak amac›yla iç bölgelerde Çin’e karfl› verilen ba¤›ms›zl›k savafllar›n› destekleyerek, ba¤›ms›zl›klar›n ilan edilmesi konusunda giriflimlerde bulundu. Ordunun bu politikas› Çin ile iliflkilerin gerginleflmesine yol açt›.

1930’lar›n ortalar›nda durum de¤iflti. Çin Hükûmeti içeride güçlendi ve A¤ustos 1935’te Sovyetler Birli¤i, Çin’e yap›labilecek olas› bir Japon sald›r›s›na karfl› ülkede bir birleflik cephe kurulmas›n› kararlaflt›rd›. Bununla birlikte Mançurya’n›n iflgali sonras› Çin’in uluslararas› pazar de¤eri, ABD ve ‹ngiltere’nin ülke piyasalar›na ilgi göstermeye bafllamas›yla artm›flt›. Bu koflullar alt›nda Çin, arkas›nda art›k uluslararas› bir destek hissedebiliyordu. Böylece Çin daha etkili bir flekilde Japonya’ya karfl› direnifle geçti.

Çin-Japon Savafl› Çin ve Japon askerî birlikleri 7 Temmuz 1937 tarihinde Çin’in Beijing kentinde yer alan Marco Polo Köprüsü’nde birbirlerine karfl›l›kl› atefl açt›lar. Bu küçük olay kontrol edilemedi ve Japonya Temmuz ay›n›n sonlar›na do¤ru Çin’in kuzey bölgelerine sald›rd›. K›sa süre içinde savafl Çin’in orta bölgelerine kadar ilerledi. Çin, savafl› Bat›l› devletlerin de ç›karlar›na dokunacak bir bölgeye çekerek d›fl destek sa¤lama yoluna gitti. Çin’in Shanghay ve Nanking gibi önemli kentleri düfltü. Öte yandan Çin 21 Temmuz 1937’de Sovyetler Birli¤i ile bir Sald›rmazl›k Pakt› imzalad›. Bu antlaflma, Çin’e askerî yard›m› bafllatt›. Sovyetlerin buradaki düflüncesi, Japonya’n›n Sibirya’ya yapaca¤› olas› bir sald›r›y› önlemekti. Bununla birlikte Çin kentlerindeki sivil ölümler, Bat› kamuoyunda yank›land› ve bir Japon karfl›t› hava do¤urdu. Oluflan bu tepkinin sonucunda ABD, Japon hava gücüne malzeme tedarikini önleyecek bir ambargo uygulamaya bafllad›. Bu ambargonun ard›ndan Japonya, Çin’e sundu¤u bar›fl teklifinden vazgeçti.

Foto¤raf 1.6 Japon piyadeleri Shanyang kentine girerken.

24

Siyasi Tarih-II

Japonya yeni taktik izleyerek, Çin ile Bat›l› devletler aras›ndaki ba¤› koparmaya çal›flt›. Öte yandan Japon Baflbakan› Prens Fumimaro Konoe, 3 Kas›m 1938 tarihinde “Do¤u Asya’da Yeni Düzen” deklarasyonunu yay›nlayarak Japonya, Manchukuo ve Çin devletleri aras›nda bir ifl birli¤i antlaflmas› önerdi. Japonya’n›n bununla yapmak istedi¤i fley, bölgedeki sald›r›lar›n›n, Bat›l› devletlerin Do¤u Asya’daki ekonomik ba¤lar›n› çözmeyi ve yerel refah› artt›rmay› amaçlad›¤›n› anlatmakt›. Ancak yapt›¤› sald›r›lar›n katliam boyutuna varan karakteri göz önüne al›nd›¤›nda Çin halk›n› yan›na çekemedi. Buna ra¤men bu politika, Çin’de iktidar gruplar›n›n birbirlerinden ayr›lmas›na yol açt›. Bunun sonucunda Japonya, Bat›l› devletlere bask› yapma politikas›na yöneldi ve 1938 sonbahar›nda ve 1939 k›fl›nda Avrupa ekonomilerinin ilgisinin oldu¤u bölgelere do¤ru girmeye bafllayarak iflgal yönünü Güneydo¤u Çin Denizi’ne çevirdi.

Foto¤raf 1.7 Japon D›fliflleri Anti-Komintern Pakt› imzalarken.

Japonya bir yandan Uzak Do¤u’da hegemonyas›n› kurmaya çal›fl›rken öte yandan Almanya ve ‹talya gibi faflist ülkelerle güç birli¤ine gitti. Japonya, 25 Kas›m 1936 tarihinde Almanya ile ve 5 Kas›m 1937 tarihinde de ‹talya ile “Anti-Komintern Pakt›”n› imzalad›.

Anti-Komintern Pakt›, gizli ve aç›k olmak üzere iki k›s›mdan oluflmaktayd›.

Aç›k k›sma göre taraflar, Komünist Enternasyonal’in (Komintern) faaliyetleri ve buna karfl› savunma önlemleri hakk›nda birbirlerine dan›flacaklar, temas hâlinde bulunacaklard›. Ülkelerindeki komünist faaliyetlere karfl› ise sert önlemler alacaklard› ve bu konuda etkin bir ifl birli¤i sa¤lamak için de devaml› çal›flacak bir komite kuracaklard›. Pakt›n gizli k›sm›na göre ise taraflardan biri Sovyetler Birli¤i’nin herhangi bir sald›r›s›na u¤rarsa, ortak ç›karlar› korumak için al›nacak önlemler hakk›nda birbirlerine dan›flacaklard›. Ayr›ca birbirlerine haber vermeden SSCB ile hiçbir siyasal anlaflma yapmayacaklard›. Böylece II. Dünya Savafl›’na giden süreçte önemli bir dönüm noktas› olan “Berlin-Roma-Tokyo Mihveri”, üç totaliter baflkent aras›nda oluflturulmufl oldu.

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

25

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

N A M A Ç

3

etti. Avrupa’daki politik ve askerî kutuplaflmay› belirginlefltiren ‹ç Savafl’ta Almanya ve ‹talya savafl makinelerini deneme f›rsat› buldular. ‹spanya’da savafl› General Franco kazand›¤›nda, Cebelitar›k’tan Slovakya’ya kadar güney ve iç Avrupa faflist devletlerin egemenli¤i alt›na girmifl oluyordu. Almanya ile benzer bir sald›rgan tutum sergileyen ‹talya’n›n Habeflistan’› iflgali, ‹ngiltere’yi Uzak Do¤u’daki ç›kar alanlar›na ulaflma noktas›nda etkilemiflti. Ayn› flekilde Arnavutluk’un iflgali de Akdeniz’in güvenli¤i sorununu ortaya ç›karm›flt›. Böylece Avrupa’da yaflanan bu olaylar, Birinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan k›tada kurulmufl olan uluslararas› düzeni alt üst etti.

”Büyük çöküfl” ve uluslararas› sistemin zay›flamas›n› aç›klaymak 1929 Dünya Ekonomik Krizi kapitalist ekonomik modelin en büyük krizlerinden biridir. ABD’nde New York borsas›nda bafllayan kriz k›sa zamanda tüm dünyaya yay›ld›. Bu çöküntü 1919’dan sonra kurulmaya çal›fl›lan uluslararas› sistemin baflar›s›zl›¤a u¤ramas›na, Milletler Cemiyetinin öngördü¤ü yap›n›n sorgulanmas›na neden oldu.

Liberal demokrasi anlay›fl›na duyulan güven azald›. Almanya’da Nazizm ve ‹talya’da faflizm yükselifle geçti.

Avrupa’da rejim de¤iflikliklerinin meydana gelmesini betimlemek Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Avrupa’da siyasal, sosyal ve ekonomik bunal›mlar bafl gösterdi.

Yaflanan rejim bunal›mlar›n›n sonucunda ‹talya’da faflizm, Almanya’da Nazizm ve bir çok Avrupa ülkesinde askerî diktatörlükler kuruldu.

Sovyetler Birli¤i’nde totaliter rejim tahkim edilirken, Japonya’da da militarizm ve sald›rganl›k politikas› hâkim oldu. ‹ki dünya savafl› aras›nda Balkanlarda, Orta ve Do¤u Avrupa’da Alman ve ‹talyan rejimlerinden etkilenen faflist ak›mlar boy gösterdi. Demokrasi kültürü düflüfle geçti.

Avrupa’da statükonun bozulmas›n› ifade etmek Almanya’da Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra sosyoekonomik yap›n›n bozulmas› ve 1929 Ekonomik Krizi’nin sonucu Weimar Cumhuriyeti güç kaybetmifl ve Hitler ülkenin bafl›na geçmiflti. Hitler’in amac›, Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n›n getirdi¤i hükümleri ortadan kald›rarak, Almanlar› biraraya getirmek ve Avrupa’da yeni yaflam alanlar› elde etmekti. Hitler bu do¤rultuda önce Silahs›zlanma Konferans›’ndan çekildi. Ard›ndan Versailles’›n yasaklad›¤› zorunlu askerlik sistemini ve savafl makineleri üretimini tekrar yürürlü¤e koydu. Orduda yapt›¤› bu düzenlemelerle yaflam alanlar› elde etme politikas›n› gerçeklefltirmeye haz›r olan Almanya, Avusturya ve Çekoslovakya’y› ilhak etti. Nitekim bundan sonraki dura¤› Polonya olacakt›. Bununla birlikte Hitler’in sald›rgan tutumu ‹spanya ‹ç Savafl›’nda da devam

N A M A Ç

4

Uzak Do¤u’da statükonun bozulmas›n› aç›klamak 1929 y›l›ndaki büyük ekonomik buhranla birlikte derin bir ekonomik sars›nt› geçiren ada ülkesi Japonya, artan nüfusunu beslemek iddias›yla Sovyetlerle aras›ndaki Mançurya bölgesini iflgal etmiflti. Ard›ndan yaflad›¤› askerî darbe ile birlikte militer bir devlete dönüflen Japonya sald›rgan bir kimlik kazanm›fl ve Çin’i iflgale bafllam›flt›. Süreç içerisinde Sovyetler’in olas› bir Japon sald›r›s›n› önlemek ad›na Çin’e d›fl destek sa¤lamas›yla ve Mançurya’n›n iflgali sonras› küresel ticari ilginin Çin’e kaymas›yla birlikte, bölgedeki gerginlik bir dünya meselesi hâline gelmiflti. Japonya, bölgede sadece kendine yeten yeni bir ekonomik düzen oluflturmak istedi¤inde gözünü Güney Asya’daki Çinhindi bölgesine dikmifl, böylece bu bölgede ekonomik ç›karlar› olan ‹ngiltere’yi telaflland›rm›flt›. Bu yönüyle bölgedeki gerginlik ayn› zamanda bir Avrupa meselesi de olmufltu.

26

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi 1929 Dünya ekonomik bunal›m›n›n yol açt›¤› sonuçlardan biri de¤ildir? a. Milletler Cemiyeti’nin kurdu¤u uluslararas› sistemin sorgulanmas› b. Liberal demokrasiye olan güvenin sars›lmas› c. Avrupa Birli¤i’nin kurulmas› yönünde çal›flma bafllat›lmas› d. Avrupa’da totaliter rejimlerin kurulmas› e. Silahlanman›n yeniden bafllamas› 2. ‹talya’da “sakatlanan zafer” söylemini ortaya atan kifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Gabriele d’Annunzio b. Mussolini c. Kral III. Victor Emmanuel d. Garibaldi e. Franco 3. Portekiz’de totaliter bir rejim kurarak bu rejimi köklefltiren kifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. General Gomes da Costa b. Antonio de Oliveria Salazar c. General Carmona d. Largo Caballero e. Jacques Doriot 4. Sovyet Rusya’da 1921’de Lenin’in uygulamaya koydu¤u ekonomi politikas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Keynesgil ekonomi politikas› b. Faydac› ekonomi politikas› c. Liberal ekonomi politikas› d. Yeni ekonomi politikas› e. Kapal› ekonomi politikas› 5. Afla¤›dakilerden hangisi Yunanistan’da ‹kinci Dünya Savafl›’ndan önce sert ve köklü bir faflist rejim kurulamamas›n›n nedenlerinden biridir? a. Ordunun karfl› koymas› b. Güçlü bir demokrasi gelene¤ine sahip olmas› c. Üniversitelerin karfl› koymas› d. Ekonomisinin güçlü olmas› e. Kral›n ‹ngiltere yanl›s› olmas›

6. ‹talya’n›n ‹spanya ‹ç Savafl›’na olan ilgisinin nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹ngiltere’ye sald›r›s›n› kolaylaflt›rmak b. ABD ticaret gemilerini tahrip etmek c. Akdeniz’de egemenli¤ini sa¤lamlaflt›rmak d. Atlantik Okyanusu’na ulaflmak e. Afrika’ya ulaflmak 7. Çekoslovakya’daki Südet Bölgesinin Almanya için önemli olmas›n›n en temel nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Az say›da Alman’› bar›nd›rmas› b. Danimarka’ya yak›nl›¤› c. Avrupa’daki en genifl havaalanlar›na sahip olmas› d. Sovyetler Birli¤i’ne yak›nl›¤› e. Bir endüstri merkezî olmas› 8. Kwantung Ordusu’nun Çin’in iç bölgelerindeki ba¤›ms›zl›k mücadelelerini desteklemesinin temel amaçlar›ndan biri afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sovyetler Birli¤i’ne karfl› önleyici bir savafl› bafllatmak b. Bölgede komünist rejimlerin ortaya ç›kmas›n› sa¤lamak c. Avrupa devletlerinin ticari imkânlar›n› k›s›tlamak d. Bölge devletleriyle ticari iliflkiler kurmak e. Çin-Japon iliflkilerinde normalleflmeyi sa¤lamak 9. Yat›flt›rma Politikas› hangi ülkeye uygulanm›flt›r? a. Japonya b. SSCB c. ‹talya d. Almanya e. Çekoslovakya 10. ‹spanya ‹ç Savafl› s›ras›nda oluflturulan Kar›flmazl›k Komitesi’nin amac› afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹ç savafla d›flar›dan yap›lacak olas› silah ve malzeme yard›m›n› engellemek b. Bar›fl› getirmek c. Savafl s›ras›nda ‹spanya k›y›lar›n› d›fl devletlere karfl› korumak d. ‹spanya’n›n Avrupa’da yay›lmas›n› engellemek e. Birleflmifl Milletler Örgütü’nü kurmak

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

27

Okuma Parças› Thomas Mann: Sanatç› Siyasetin D›fl›nda Kalabilir mi?

Alman romanc›s› Thomas Mann, Lubeck te 1875’de do¤du. Bir ailenin çöküflünü anlatan ilk roman› Buddenbrooks 1900’de yay›mland›. Sonradan bu roman Naziler taraf›ndan yasaklan›p yak›ld›. 1903’de Tonio Kröger, 1912’de Venedik’te Ölüm yay›mland›. Bafllang›çtaki muhafazakâr görüfllerinden Hitler iktidara geldikten sonra vazgeçen Thomas Mann, bu muhafazakâr görüflleri 1918’de Apolitik Bir Adam›n Gözlemleri bafll›¤› alt›nda yay›mlad›. 1925’de Büyülü Da¤, 1933-42 aras›nda Joseph Dörtlüsü’nü yazd›. 1933’de Almanya’y› terk eden Mann’› Naziler 1936’da vatandafll›ktan att›lar. Ama o Nazi Almanyas›’na karfl› konuflmalar› ve yaz›lar›yla yapt›¤› savafl›m› sürdürdü. Bu yaz›lar ve konuflmalar sonradan Dikkat Avrupa bafll›¤›yla bir kitapta topland›.

1937’de yazd›¤› Mektuplar’da Alman faflizmini fliddetle yerdi. 1947’de ç›kan Doktor Faustus Alman faflizminin temelinde yatan fleytani kötülü¤ün parabolik bir anlat›m›d›r.

Mann’›n gençlik y›llar›na etki eden sanatç› ve düflünürler Schopenhauer, Wagner, Nietzshe’ydi. Her ne kadar sanat›n›n biçimsel özelliklerinde bu yazarlar›n etkilerini ömrünün sonuna kadar koruduysa da -özellikle Wagner’den esinlenen edebi leitmotif kullan›m›n›- fikirleri zamanla bu yazarlardan çok uzaklaflt›. Zaten Nazilerin sabr›n› tafl›ran da 1933’de verdi¤i ve Wagner’i fliddetle elefltirdi¤i bir konferans olmufltur. Bafllang›çta Schopenhauer’›n fikir ve irade aras›nda var oldu¤unu söyledi¤i karfl›tl›¤› yazarl›¤›n (yarat›c›l›¤›n) bir gere¤i saym›flken, sonradan bu karfl›tl›¤›n on dokuzuncu yüzy›l romantik marazili¤inden baflka bir fley olmad›¤›n› söylemifltir. Gençli¤inde Wagner’in karamsarl›¤›ndan ve ölüm temalar›ndan çok etkilenmifl olmakla birlikte, sonradan bu karamsarl›k ve ölüm fikrinden s›yr›lmaya çal›flt›. Nietzsche etkisi de Mann’›n romanlar›na s›radan ve geleneksel olana karfl› bir baflkald›r›fl olarak yans›m›flt›; hatta Mann’›n I. Dünya Savafl› s›ras›nda tak›nd›¤› muhafazakâr ve anti-demokratik tav›rda da önemli ölçüde Nietzsche’den esintiler vard›r. Beklenece¤i gibi Hitler’e karfl› ç›kt›¤› zaman Nietzsche’deki güdülerin egemenli¤i ve will to power kavramlar›n› da elefltirdi, gelgelelim Nietzsche’yi tümüyle yads›mas› son roman› Dr. Faustus’un yaz›lmas›na kadar bekledi.

Mann’›n hemen bütün yap›tlar›, sanatç› ile burjuva aras›ndaki iliflkiyi irdeler. Mann’›n terminolojisinde burjuva s›radan vatandafl anlam›na gelir. Pratik, sorunsuz, kendinden memnun, sayg›n vatandafl tipidir bu. Hiçbir

fleyi sorgulamaz, de¤er yarg›lar›n› sarsmaktan kaç›n›r.

Bu vatandafl›n karfl›t› sanatç›d›r; içgüdüsel, fleytan› dürtülerin tutsa¤›, içi içini yiyen, duyarl› fakat al›ngan, sorgulay›c› fakat sinik bir kiflili¤i vard›r sanatç›n›n. Sade vatandafl›n o kendinden emin rahatl›¤›na hem imrenir, hem de hiçbir zaman tenezzül etmez.

1947de Dr. Faustus’u yazd›¤› zaman Mann’›n sanatç› kavram› art›k eskisinden çok farkl›yd›. Bu roman›n baflkiflisi olan kompozitör Leverkühn de görünüflte yaln›z, kendini toplumdan ay›rm›fl bir kiflidir. Ço¤u zaman suskundur; konufltu¤unda ise yaln›z yerleflmifl inanç ve tav›rlar› sorgulamak için konuflur. Yaflad›¤› ça¤›n burjuva müzik zevkinden nefret etti¤i için kendi yaln›zl›¤›n› yans›tacak bir müzik türü yaratma çabas›ndad›r; fakat bu çaba öylesine bir tutkuya dönüflür ki Leverkühn hiçbir fley besteleyemez. Burjuva müzi¤inde duygu sömürüsü olarak nitelendirdi¤i duygusall›ktan öylesine nefret eder ki tümüyle duygudan ar›nm›fl bir müzik yaratmak ister. Bu müzik ayn› zamanda kolay duygusall›¤a kaçmayan kendi iç dünyas›n› da yans›tmal›d›r. Leverkühn, s›radan adam›n duygusall›¤›n› bu denli yererken onun yerine bir fley öneremez; tam bir yads›ma davran›fl›d›r onunki ve bu tavr›na uygun bir biçimde yads›man›n en büyük sözcüsü fleytanla bir anlaflmaya girer.

Duydu¤u esinsizlik ve iç tükenifli yans›tacak müzi¤i yaratabilirse ruhunu fleytana satacakt›r. fieytan da ona iç tükenifline ra¤men yaratma gücü verecektir.

Burada Mann’›n daha önce yapmad›¤› biçimde sanatç› imgesi etraf›nda kültürel k›s›rlaflma ve yozlaflma temas›n› yo¤unlaflt›rd›¤›n› görürüz. Leverkühn’un bütün ak›lc›l›¤›na karfl›n göremedi¤i paradoks fludur: Onun iç tükenifli yaflad›¤› ça¤›n kültürel yozlaflmas›n›n bir sonucudur; dolay›s›yla bu tükenifli yans›tacak olan müzik de asl›nda ça¤›n özünü yans›tm›fl olacakt›r; yani Leverkühn akl›yla ça¤›n› yads›rken sanat›nda ça¤›n› ifade edecektir. Böylece roman hep iki düzlemde ilerler. Bir yandan topluma yabanc›laflm›fl Leverkühn’ün öyküsü anlat›l›rken, bir yandan da besteleri incelenerek bunlar›n nas›l tam da o Leverkühn’ün yabanc›laflt›¤› toplumu yans›tt›¤› gosterilir.Leverkühn’ün müzi¤i yaln›zca besteledi¤i tarihle ilintili de¤ildir; gelecekle de ilgili “uzak görüfllü” bir müziktir. Örne¤in K›yamet adl› parçay› Leverkühn 1919’da bestelemifltir ve bu parça I. Dünya Savafl› yenilgisinin kargaflas›n› yans›t›r; ama K›yamet ayn› zamanda öykünün bize anlat›ld›¤› tarihte, yani 1944’te de geçerlidir. Leverkühn’ün fleytanla giriflti¤i anlaflmadan kazand›¤› asl›nda uzak görüfllülükten baflka bir fley de¤ildir

28

Siyasi Tarih-II

ve bu anlaflmadan dolay› çekmek zorunda oldu¤u gerçek ceza, hep kaçmaya, üzerine ç›kmaya, uzaktan irdelemeye çal›flt›¤› toplumu müzi¤inde içermesi, sanat›n›n, kendisini kaçmak istedi¤i gerçekli¤e hapsetmesidir.

1952’de yazd›¤› Sanatç› ve Toplum adl› bir yaz›da Mann sanatç› paradoksunu yeniden dile getirir. Sanatç› Mann’a göre bir ahlakç› de¤ildir ama ahlaki sorunlar›yla her an iç içedir, çünkü söyledi¤i söz elefltireldir, en genel anlamda yaflam›n elefltirisi bile olsa. Bu yüzden de ahlakla ilgilidir. Sanat bir oyundur gerçi, ama derin bir ciddiyetle oynanan bir oyundur ve iyilik ve erdem gibi kavramlarla s›k› s›k›ya ba¤›nt›l›d›r.

Sonradan “faflizmin psikolojik bir irdelemesi” diye de and›¤› Mario ve Sihirbaz adl› öyküsünde, Sihirbaz, oyuncu-sanatç›d›r. Öykü, gerçekle düfl aras›ndaki çizginin sürekli buland›¤› bir mekânda, bir tiyatro salonunda geçer. Ve Sihirbaz Cipolla bir gözboyay›c›d›r.

Sihirbaz Cipolla’n›n sanat›n› sahneledi¤i Torre di Venere kasabas› küçük olaylardan büyük k›rg›nl›klar ç›karan, her fleyi milli gurur meselesi haline getiren gürültücü, cahil, kibirli insanlar›n yaflad›¤› bir kasabad›r. Burada, turistik bir sahil kasabas› olmas›na ra¤men, aç›k seçik bir yabanc› düflmanl›¤› vard›r. Orta s›n›f› hiçbir zaman sevmemifl olan Mann, baflka öykülerinde bu s›n›f›n küçük yaflam kayg›lar›yla dolu hayat görüflünde gene de sa¤l›kl› bir taraf bulur. Oysa bu öyküdeki, yani Torre di Venere’deki orta s›n›f tümüyle sevimsiz ve iticidir. Kad›nlar kumsalda ba¤›rarak konuflur; çocuklar hem yaygarac›d›r hem de sürekli “bayrak”, “anavatan”, “fleref”, zafer” sözcüklerinin geçti¤i sald›rgan savafl oyunlar› oynarlar. Orada tatil geçirmeye gelmifl ve öykünün de anlat›c›s› konumunda olan turist aile için çok yad›rgat›c› bir durumdur bu. Ayn› ailenin çocuktan da kasaban›n çocuklar›na uyum sa¤lamakta güçlük çekerler. Babalar› onlara bu yad›rgat›c› durumu, kasaba insanlar›n›n “hastal›¤a benzer geçici bir süreç” yaflamakta olduklar›n› söyleyerek aç›klamaya çal›fl›r.

Kasaban›n neredeyse tek sevimli kiflisi garson Mario’dur. ‹çine kapal› fakat çocuklarla son derece iyi iliflki kurabilen bu garson sonradan Sihirbaz Cipolla’n›n en büyük numaras›n›n bafl aktörü olacakt›r.

Kasabaya sihirbazl›k gösterisi için gelen Cipolla’n›n s›radan bir göz boyay›c› olmad›¤›n› daha sahneye ç›kar ç›kmaz anlar›z. Son derece kibirli bir adam olan Sihirbaz, gösterisini sürdürürken sürekli konyak içer ve elindeki k›rbac› flaklat›r. S›rt›ndaki kamburu önceleri eskiça¤ flövalyelerinin kulland›klar›n› and›ran bir pelerinle saklam›flken, bu ‘’ufak kusurunu” sergiledi¤i noktada kamburundan savafla kat›lmas›na ve bu en flerefli gö-

revden yoksun kalmas›na neden olan bir flanss›zl›k olarak söz eder ve tabii hemen bütün seyircilerin sempatisini kazan›r. Gösterinin bundan sonras› Cipolla’n›n hipnotizma yoluyla seyircilerden seçti¤i kiflilerin iradesini yok etmesi ve onlar› kimi zaman en temel inançlar›n›n tersine, kimi zaman da kendilerini gülünç düflürecek biçimde irade d›fl› davran›fllara zorlamas›d›r. S›ra Mario’ya gelinceye kadar.

Cipolla, Mario’yu sahneye zorla ça¤›r›r. Seyircilerden ald›¤› küçük ipuçlar›ndan Mario’nun ümitsiz bir aflk hikâyesi oldu¤unu ö¤renmifltir. Mario’yu hipnotize ederek, onun kendisini afl›k oldu¤u kad›n olarak görmesini sa¤lar ve Mario’nun en eriflilmez düflünün gerçekleflti¤ini sand›¤› noktada (bu anda Mario sevdi¤i kad›n zannederek Cipolla’y› öpmektedir.) seyircilerden gelen bir kahkahayla yan›lsama bozulur. Bunu izleyen büyük alk›fl gürültüsünün aras›nda bir silah patlar. Bu, sahneden indikten sonra ans›z›n geri dönüp Cipolla’y› öldüren Mario’nun silah›n›n sesidir.

Thomas Mann’›n faflizmin psikolojisinin sergilenmesi diye betimledi¤i bu öyküsü, öykünün geçti¤i yerin de gösterdi¤i gibi ‹talyan faflizmini hedef al›r. 1929’da yazd›¤› bu öyküde sanki Mussolini’nin 1932’de Enciclopedia Italiana’da ç›kan faflizm maddesinin birçok temas›n› haber vermektedir. Torre di Venere’deki savafl idealizasyonu, Mussolini’nin faflizm maddesinde betimledi¤i anti-pasifist görüfle tümüyle uyar. “Yaln›zca savafl insan enerjisini en yüksek gerilime ç›kar›r ve bunu gö¤üslemeye cesareti olan kiflileri asaletle damgalar.” der Mussolini. Cipolla da sahnede sürekli kamburundan ötürü savaflamad›¤› için bu ifli yapt›¤›n›, fakat yapt›¤› iflin savaflmaktan sonra yap›lacak en asil ifl oldu¤unu, çünkü yaflama karfl› manevi bir savafl verdi¤ini tekrarlar. Asl›nda onun manevi güç dedi¤i, y›¤›nlar üzerinde tümüyle yan›lsamaya dayal› bir manevi otorite kurmakt›r. Cipolla ‹talyanca’da ayn› zamanda so¤an anlam›na da gelir.

Mann’›n bu sözcü¤ü Mussolini’nin saç› dökülmüfl kafas›n› ça¤r›flt›rmak için özellikle seçti¤i söylenmifltir. Sahnede sergilenen göz boyama taktikleri, faflizmin taktikleridir. En e¤itimsizinden, en seçkinine kadar halk› galeyana getirip elefltirel ve sorgulay›c› yönlerini yok etmektir. Cipolla’n›n gösterisi s›ras›nda seyirciye kan›tlamaya çal›flt›¤› bafll›ca iddias› onlar›n özgür iradeleri olmad›¤›d›r. ‹ki numara aras›nda özgür iradenin zaten gereksiz, hatta ac› veren bir fley oldu¤unu söyler. O, yani, Cipolla onlar›n yerine seçim yaparak, yani irade kullanarak, ac› çekmektedir zaten. Cipolla’n›n bu sözleri akla bir yandan Erich Fromm’un özgürlükten kaç›fl kuram›n› getirirken, bir yandan da gene Mussolini’nin fa-

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

29

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› flizm maddesindeki bireysel özgürlük tan›m›yla çak›fl›r.

Mussolini’ye göre “faflist devlette birey yok olmaz, ço¤al›r, nas›l bir bölükteki asker bölükteki arkadafllar›yla bütünleflmekten yok olmay›p, ço¤al›yorsa. Faflist devlet ülkeyi düzene sokar ve bireye de yeterli bir özgürlük alan› (marj›) b›rak›r. Böylece birey bütün yarars›z, hatta zararl› olabilecek özgürlüklerden yoksun b›rak›l›rken temel özgürlü¤ü korunmufl olur.” ‹flte Cipolla’n›n sahneden savurdu¤u özgürlük söylemi ayn› Mussolini’ninki kadar mant›ks›z bir söylemdir. Fakat, konyak ve kamç›n›n deste¤inde ve göz boyama eflli¤inde sanki mant›kl› bir fley söylüyormufl gibi seyirci taraf›ndan benimsenir.

Seyirciye gelince, onlar aç›kça her s›n›ftan ‹talyanlar› simgeler. Her ne kadar Sihirbaz’›n özel yetenek ve numaralar›yla yan›lt›l›p, yanl›fl yönlendiriliyorlarsa da, bu afla¤›lanmaya ne denli haz›r olduklar› öykünün birinci k›sm›nda çizilen anlams›z kibirle, yabanc› her fleye düflman gelenekçilikleri ve sald›rgan milliyetçilikleriyle belirlenir. Mario ise böyle toplu bir isteriye bile karfl› koyabilecek baflkald›rma gücünün simgesidir. Sihirbaz› öldüren Mario’nun bir iflçi olmas› da dikkate de¤er.

Mann hiç bir öykü veya roman›nda Mario ve Siharbaz’daki kadar radikal bir tav›r sergilememifltir.

1. c

Kaynak: Jale Parla, “Thomas Mann: Sanatç› Siyasetin D›fl›nda Kalabilir mi?”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, c.3, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 1988, s.790-791

10. a

2. a

3. b

4. d

5. e

6. c 7. e

8. a 9. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Çöküfl” ve Uluslararas› Sistemin Zay›flamas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’da Rejim De¤iflikliklerinin Meydana Gelmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’da Rejim De¤iflikliklerinin Meydana Gelmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’da Rejim De¤iflikliklerinin Meydana Gelmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’da Rejim De¤iflikliklerinin Meydana Gelmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹spanya ‹ç Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Almanya’n›n Çekoslovakya’daki Südetler Bölgesi’ni Ele Geçirmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Japonya’n›n Mançurya’y› ‹flgali” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Almanya’n›n Çekoslovakya’daki Südetler Bölgesi’ni Ele Geçirmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹spanya ‹ç Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

30

Siyasi Tarih-II

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Benito Mussolini, ekonominin kötü gidiflat›n› iyi de¤erlendirdi ve 1919’da “savafl birli¤i” anlam›na gelen Fascio di Combattimento’ya dayal› yeni bir siyasi hareket kurdu. Bu hareket iktidara ulaflmak için fliddet dahil her yönteme baflvurdu. Militanlar› sendikalar›n, sol-komünist gruplar›n ve seçimle gelmifl devlet adamlar›n›n üzerinde bask› kurarak, bu kesimleri y›ld›rd›. ‹fl yerlerini yak›p y›kt›. Mussolini, bu afl›r› sa¤c› sokak hareketini 7 Kas›m 1921’de Partito Nazionale Fascista ad›yla partilefltirdi. Savafl birlikleri ad› verilen sokak güçlerini “Kara Gömlekliler” ad›yla Parti’nin alt örgütü olarak yeniden yap›land›rd›. Faflist Parti, Paris Bar›fl Konferans›’nda küçük düflürüldü¤ünü öne sürdü¤ü ‹talya’y› güçlendirece¤ini ve Roma ‹mparatorlu¤u’nun ihtiflaml› günlerine geri dönülece¤ini vaat etti. Yöneticiler ve anayasal kurumlar, faflizmi kontrol alt›na alamad›. Gittikçe güçlenen Faflist Parti ve onun alt örgütü Kara Gömlekliler, 28 Ekim 1922’de Napoli’den Roma üzerine bir yürüyüfl düzenleyerek hükûmeti tehdit etti. Hükûmet istifa etti. ‹flçi ve sosyalist hareketleri bast›rmak isteyen Kral III. Victor Emmanuel, Mussolini’yi hükûmeti kurmakla görevlendirdi.

S›ra Sizde 2 Hitler, Kavgam adl› kitab›nda ve Alman Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi’nin belgelerinde siyasal düflüncesini aç›klad›. Buna göre; Bütün Almanlar›n bir büyük Almanya içinde birleflmesi (Germen ‹mparatorlu¤u’nun kurulmas›), Versailles Antlaflmas›’n›n ilgas›, sömürgelerin yeniden kazan›lmas›, Yahudilerin toplum yaflam›ndan d›fllanmas› ve yabanc› say›larak yabanc›lar yasas›na tabi tutulmas› (antisemitizm), farkl› siyasal düflüncelere sahip olanlar›n tasfiye edilmesi, faizci anlay›fl›n ortadan kald›r›lmas›, büyük iflletmelerde kâra ortakl›k, yafll›l›k sigortas›, toprak reformu, e¤itimin halka yay›lmas›, bir halk ordusunun kurulmas›, ücretli askerli¤in kald›r›lmas› ve çal›flanlar›n›n asla Yahudi olmad›¤› bir bas›n›n›n oluflturulmas› gibi.

S›ra Sizde 3 Japonya 1929 Dünya Ekonomik Krizi ile birlikte derin bir ekonomik sars›nt› içine sürüklenmifl, artan nüfusun ihtiyaçlar›na cevap veremez duruma gelmiflti. Önceden beri yat›r›mlarla donat›lan Mançurya bölgesi ise Japonya’y› ayakta tutacak yegâne yer olarak görülmüfltü.

Ayr›ca Japon Hükûmet mekanizmas›na askerî unvanl› kiflilerin göreve getirmesi de silah vas›tas›yla yay›lma güdüsünü tetikleyecek sab›rs›zl›¤› ortaya ç›karm›flt›.

Bölgede kendine yeter bir nüfuz alan› yaratmaya çal›flan Japonya, Asya k›tas›nda Bat›l› güçlerle karfl› karfl›ya geldi.

S›ra Sizde 4 23 A¤ustos 1939’da imzalanan Sovyetler Birli¤i- Almanya Sald›rmazl›k Pakt›; taraflar›n birbirlerine sald›rmamalar›, taraflardan birinin üçüncü bir devletle savafla tutuflmas› hâlinde di¤er taraf›n üçüncü devlete hiçbir flekilde yard›m etmemesi ve ortak ç›karlar konusunda birbirleriyle iliflki kurmalar›n› öngörüyordu. Bu Pakt’la iki totaliter devlet karfl›l›kl› olarak nüfuz alanlar›n› belirlediler ve Polonya’n›n paylafl›lmas› konusunda önemli bir ad›m att›lar.

1. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939)

Yararlan›lan Kaynaklar Armao¤lu, Fahir. (1994). 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1914-1990), Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Antony Best vd. (2006). Uluslararas› Siyasi Tarih: 20.

Yüzy›l, (Çev: Taciser Ulafl Belge - Emel Kurt), ‹stanbul: Yay›n Odas› Yay›nc›l›k.

Berend, Ivan T., (2011). 20. Yüzy›l Avrupa ‹ktisat Tarihi, (Çev: Serpil Ça¤layan), ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Carr, E. Car. (2010). Yirmi Y›l Krizi (1919-1939), (Çev: Can Cemgil), ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Deringil, Selim. (1994). Denge Oyunu: ‹kinci Dünya Savafl›’nda Türkiye’nin D›fl Politikas›, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.

Dünya Savafllar› Ansiklopedisi. ‹kinci Dünya Savafl›. (1983). C.4, ‹stanbul: Görsel Yay›nlar›.

Hart, Lidell. (1998). II. Dünya Savafl› Tarihi, C.1-2), (Çev:Kerim Ba¤r›aç›k), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Hobsbawm, Eric. (1996). K›sa 20. Yüzy›l (1914-1991): Afl›r›l›klar Ça¤›, (Çev: Yavuz Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.

Mazower, Mark. (2003). Karanl›k K›ta Avrupa’n›n 20. Yüzy›l›, (Çev. Mehmet Moral›), ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Neilberg, Michael S. (2011). Dünya Tarihinde Savafl, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar› Parker, R.A.C. (2005). II. Dünya Savafl›, (Çev: Müfit Günay), Ankara: Dost Kitabevi.

Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yüzy›l Tarihi, (Çev: Sinem Gül), Ankara: Dost Kitabevi.

Sander, Oral. (1989). Siyasi Tarih. Birinci Dünya Savafl›’n›n Sonundan 1980’e Kadar, Ankara: ‹mge Kitabevi.

Sertel, Sabiha. (1999). 2. Dünya Savafl› Tarihi, ‹stanbul: Cumhuriyet Kitaplar›.

Sommerville, Donald. (2012). II. Dünya Savafl›, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi. (1988). C.3, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Uçarol, R›fat. (2006). Siyasi Tarih (1789-2001), ‹stanbul: Der Yay›nlar›.

Weisband, Edward. (1974). ‹kinci Dünya Savafl›’nda ‹nönü’nün D›fl Politikas›, (Çev: M. Ali Kayabal), ‹stanbul: Milliyet yay›nlar›.

Yakut, Kemal. (2010). “II. Dünya Savafl› (1939-1945”, Siyasi Tarih (Editör: Yasemin Özgün), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi AÖF Yay›nlar›.

31

2

S‹YAS‹ TAR‹H-II

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Savafl›n patlamas› ve küresel anlamda yay›lmas›n› aç›klayabilecek, Savafl s›ras›nda gerçeklefltirilen konferanslar› ve bar›fl›n sa¤lanabilmesi için gösterilen çabalar›n neler oldu¤unu ifade edebilecek, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n nas›l sona erdi¤ini aç›klayabilecek, Türkiye’nin ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda izledi¤i d›fl politikan›n esaslar›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • • • •

Adolf Hitler Nasyonal Sosyalizm Blitzkrieg (Y›ld›r›m Savafl›) Maginot Hatt› Charles de Gaulle Vichy Hükûmeti U-Boat Enigma

• • • • • • •

Erwin Rommel Atlantik Bildirisi Birleflmifl Milletler Örgütü Üçlü Pakt Adana Konferans› Yalta Konferans› Potsdam Konferans›

‹çindekiler

Siyasi Tarih-II

‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

• SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI • SAVAfi SIRASINDA GERÇEKLEfiT‹R‹LEN ÖNEML‹ S‹YASAL BULUfiMALAR • SAVAfiIN SONA ERMES‹ • ‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI’NDA TÜRK‹YE’N‹N DIfi POL‹T‹KASI

‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945) SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI Polonya’n›n ‹flgali Kitab›m›z›n 1. ünitesinde belirtildi¤i gibi, I. Dünya Savafl›’ndan sonra kurulan uluslararas› sistem ifllemez hâle gelince, beklenen dünya savafl› 1939 y›l›n›n sonbahar›nda ufukta görülmüfltü. Nitekim savafl, Almanya’n›n 1 Eylül 1939 sabah›nda Polonya’ya sald›r›syla bafllam›flt›. Bu iflgali h›zland›ran temel etkenlerden biri Polonya’n›n Almanya’n›n isteklerine karfl› ç›km›fl olmas›yd›. Almanya, Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Milletler Cemiyeti’nin garantisi alt›na sokulan Danzing serbest flehrinin kendisine verilmesini istemiflti. Polonya 25 Ekim 1938’de verdi¤i cevapta Danzing’in statüsünün Milletler Cemiyeti’nin garantisinden ç›kar›l›p ortaklafla bir flekilde Alman-Polonya garantisi alt›na sokulabilece¤ini belirtti. Polonya bu karar›ndan sonra taviz vermedi ve Almanya’n›n önerisini geri çevirdi. Bu reddedifl ile birlikte Polonya, art›k Almanya’n›n olas› bir müttefikli¤inden uzaklaflm›fl ve bir hedef hâline gelmiflti. ‹flte bu konjoktür içinde savafl patlak verecekti.

Savafl› dünyaya yayacak olan olay ise Almanya’n›n Polonya’y› olas› iflgaline karfl› ‹ngiltere’nin bu ülkeye yard›m sözü vermesiydi. ‹ngilizlerin Polonya’ya arka ç›kmas›, Hitler’i Sovyetlere yöneltti. Hitler, Polonya konusunda destek aram›flt› ve 23 A¤ustos 1939 tarihinde Sovyetlerle bir antlaflma imzalad›¤›nda bütün dünya bu “birlikteli¤e” flaflk›nl›kla bakm›flt›. Antlaflma ç›kar alanlar› konusundaki maddelerin yan› s›ra esas olarak Polonya’n›n her iki devlet aras›nda nas›l paylafl›laca¤›n› kapsamaktayd›. Bunun yan›nda antlaflmaya göre Balt›k Devletleri ve Finlandiya da Sovyetlerin olacakt›. Asl›nda bu durum Polonya’daki olas› bir gerilla savafl›n› da engellemiflti. Antlaflmadan iki gün sonra ‹ngiltere-Polonya ittifak› resmen ilan edildi. Bu ilan, iflgal tarihini befl gün uzatmakla birlikte, Almanlar harekât› bir an önce yapmak istediler. Bu düflüncenin arkas›nda sonbahar ya¤murlar›na yakalanmamak ve Frans›zlar›n bat›dan daha önce sald›rmas›n› beklememek yatm›flt›. Böylece 1 Eylül’de dünya tarihinin en büyük savafl› bafllam›fl oldu. Polonyal› komutanlar, Almanlara yönelik bat›dan bir Frans›z sald›r›s›na kadar iflgale direnebileceklerini düflünmüfllerdi. ‹ngiliz ve Frans›z komutanlar da ayn› düflünceye sahiptiler. Ancak iflgal s›ras›nda Almanlar, her bak›mdan üstündü. Polonya savunmas› 40 tümenden olufluyordu. Almanlar ise sald›r›da 55 tümen kulland›lar. Bu tümenlerin 16’s›n›n tamam› mekanizeydi ve bu 16 tümenin 6’s› da tank tümenleriydi. Bununla birlikte havada Alman üstünlü¤ü oldukça belirgindi. Polonya hava gücü ço¤u demode 500

34

Siyasi Tarih-II

Blitzkrieg: Bir Alman savafl doktrini olan Blitzkrieg, h›zl› ve ani sald›r›larla düflman›n düzenli bir savunma kurmas›n› engelleyip sonra da ona ölümcül darbeyi vurmaya dayal›d›r. Bu savafl stratejisinin geliflmesinin ard›nda tank ve uçak teknolojilerindeki ilerleme yatmaktad›r. Stratejinin uygulanabilmesi düzgün arazi flartlar›na ve disiplinli hava deste¤ine ba¤l›d›r.

Engebeli, çamurlu arazilerde ve hava deste¤inin al›namad›¤› zamanlarda sistem baflar›s›z olmufltur.

uçaktan oluflurken Almanya’n›n elinde 1600 modern uçak bulunuyordu. ‹flgal s›ras›nda Almanya’n›n plan› -ki bu plan Almanya’n›n savafltaki bütün sald›r›lar›nda geçerlidir- ani sald›r›lar düzenlemekti. Motorize piyade tümeni de yeni ele geçirilmifl önemli hatlar› h›zla takviye edecek, di¤er piyade tümenleri ise düflman gruplar›n›n b›rakt›¤› boflluklar› dolduracakt›. Almanlar teçhizat ve e¤itim üstünlüklerine dayanarak k›sa sürede savafl› lehlerine çevirmeyi planlam›fllard›. Buna “blitzkrieg” yani Y›ld›r›m Savafl› demifllerdi.

Polonya ordusu komutanlar› sadece s›n›r boyunca savunma karar› ald›lar ve askerlerini bu mevzilere sürdüler. Bu noktada Almanlar›n baflar›s› havadan geldi ve Luftwaffe (Alman Hava Kuvvetleri) yerdeki birlikleri destekleyerek, karargâh ve iletiflim hatlar›na sald›rd›. Bütün havalimanlar›n› yerle bir ettiler. ‹flgalin bafllamas›ndan bir hafta sonra neredeyse bütün Polonya savunma hatlar› da¤›lm›fl, küçük gruplara ayr›lm›flt›. 10 Eylül’de de bozulmam›fl tek savunma ordusu kuflat›lm›flt›.

Savafl tablosu bu kadar y›prat›c›yken gerek Polonya ve gerekse de ‹ngiltere ve Fransa için daha zor bir döneme girilmiflti. 17 Eylül sabah› saat 03.00’da Sovyet D›fliflleri Komiseri Vladimir Potemkin Polonya elçisine art›k böyle bir ülkenin var olmad›¤›n›, bu nedenle Sovyet-Polonya Sald›rmazl›k Antlaflmas›’n›n geçerli olmad›¤›n› belirterek Sovyetlerin ç›karlar›n›n korunmas› amac›yla savafl ilan etti¤ini söyledi. Böylece Sovyetler Birli¤i, Nazi-Sovyet Pakt› gere¤ince 17 Eylül 1939 tarihinde Do¤u Polonya topraklar›na ilerleyerek savafla kat›lm›fl oldu. Bu hamle ile Pakt›n Almanya’n›n Polonya’n›n do¤usunda Sovyet Birliklerini desteklemesini öngören gizli taraf› ortaya ç›km›flt›. Fransa ve ‹ngiltere’nin Polonya’ya yapacaklar› olas› yard›m art›k Sovyet engeline tak›lm›flt›. Polonya k›sa sürede Alman ve Sovyet birlikleri taraf›ndan paylafl›ld›. Eylül ay› sonuna do¤ru Sovyetler ülkenin yar›s›n› iflgal etmiflti. Stalin, Hitler’e bat›da tam serbestlik tan›d› ve üstelik Sovyet maden ve hammadde deste¤inin Almanya’ya aktar›laca¤› sözünü verdi. Bu durum ise müttefiklerin Almanya’y› denizden ablukas›n› engelledi.

Foto¤raf 2.1 Savafl y›llar›nda Varflova.

Kaynak: http://polishpress.files.wordpress.com/2008/01/old_town_warsaw_waf-2012-1501-311945.jpg

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

35

Alman birlikleri, 28 Eylül’de önemli kentlerden biri olan Varflova’y› yo¤un bir topçu atefli ve hava bombard›man›na tutarak iflgal etti. Ertesi gün, Almanya ve Sovyetler, Polonya’n›n bölünmesini ve paylafl›lmas›n› yineleyen bir dostluk antlaflmas› imzalad›. Polonya birlikleri da¤›n›k bir flekilde 6 Ekim’e kadar çat›flmalar› sürdürdüler. Ülke böylece iflgal edilmifl oldu. Bat›l› devletler Polonya’n›n iflgale 6 ay dayanabilece¤ini varsaym›fllard›, ancak ülke yaln›zca 1 ay dayanabildi. Bu operasyonun sonunda 694.000 Polonyal› asker esir al›nd›. Alman ordusunun ald›¤› tahribat ise 10.572 ölü, 30.332 yaral› ve 3409 kay›pt›.

‹ngiltere’nin Savafla Girmesi ve Denizlerde Savafl›n Bafllamas› ‹ngiltere, Almanlar›n Polonya’ya sald›r›s›n›n ard›ndan 3 Eylül’de bu ülkeye savafl ilan etti. Buna karfl›l›k Almanlar, ‹ngilizlere karfl› yetersiz bir donanmaya sahip olmalar›na ra¤men denizlerde de savafla bafllad›lar. 3 Eylül günü saat 21.00’de Hebrid Adalar›’n›n 200 mil kadar bat›s›nda New York’a do¤ru giden Athenia adl› ‹ngiliz yolcu gemisi, bir U-30 denizalt›s› taraf›ndan bat›r›ld›. Buradaki 1500 yolcunun 112’si öldü; ölenlerden 28’i ise ABD’liydi. Bundan iki gün sonra da Royal Spectre adl› gemi bir U-48 denizalt›s› taraf›ndan ayn› ak›bete u¤rat›ld›. Bu iki bat›r›lma eylemi denizlerdeki savafl› bafllatm›flt›. Bütün savafl boyunca toplamda 2603 gemi bat›r›lacakt›.

Bu arada ‹ngiltere’nin eski Commonwealth üyeleri (‹ngiltere’nin eski sömürgeleri) de Eylül ay›n›n ilk günlerinde Almanya’ya savafl ilan ettiler. Ancak buradaki her bir ilan›n özel flartlar› vard›. Örne¤in Avustralya, savafl ilan›na karfl›l›k bunun sadece anavatan›n› savunmakla s›n›rl› kalaca¤›n› belirtti. Kanada da parlamento görüflmelerinin ard›ndan savafl ilan etti ancak zorunlu askerli¤i kald›rarak bunu gönüllülü¤e b›rakt›. Bununla birlikte ABD, ilk planda tarafs›zl›¤›n› ilan etmesine ra¤men, John F. Kennedy gibi önemli simalar Avrupa demokrasilerinden yanayd›.

Ancak bütün ülkeler Polonya’n›n iflgaline karfl› yekvücut olamad›lar. Almanya’n›n 1940 y›l›ndaki bat› cephesi taarruzuna kadar yap›lan sald›r› harekâtlar› ya etkisiz kald› ya da ertelendi. Örne¤in Fransa Sarre Harekât› denilen irili ufakl› sald›r›lar›yla Almanya’n›n yönünü bat›ya çevirmesine çal›flt›. Ancak Polonya düfltükten sonra bu harekâtlar› da durdurdu. Bu yüzden bu döneme sahte, garip ya da komik savafl denildi. ‹ngiltere Anderson S›¤›naklar›’n› ve Fransa da Maginot Hatt›’n› infla etmeye bafllad›.

Sovyetler Birli¤i’nin Balt›k Ülkelerine Yerleflmesi Polonya’n›n iflgalinin ard›ndan Sovyetler Birli¤i, I. Dünya Savafl› sonunda kaybetti¤i Balt›k topraklar›n› tekrar ele geçirmek için bu bölgeye yöneldi. Bununla birlikte bu ülkeler (Estonya, Letonya, Litvanya) d›fl siyasetlerini, Polonya iflgal edilene kadar komünizm karfl›t› bir politika üzerine kurmufllard›. Bunu bat›l› ülkelerin k›flk›rtmalar›yla belirginlefltirmifllerdi. Ancak Polonya’n›n Sovyetler taraf›ndan paylafl›lmas› ve Fransa’n›n da yard›ma gelmemesi üzerine bölgede yaln›zlaflt›lar. Bu durum üzerine d›fl politikalar›n› de¤ifltirmeye çal›flm›fllarsa da baflar›l› olamad›lar.

Sovyetler Birli¤i 27 Eylül 1939 tarihinde Estonya’dan deniz ve hava üsleri kurma iste¤inde bulundu. Bu iste¤in geri çevrilmesi hâlinde ülkenin iflgal edilece¤ini de bildirdi. Sovyet tehdidi karfl›s›nda çaresiz kalan Estonya, bu ülke ile 28 Eylül 1939 tarihinde deniz ve hava üslerinin kurulmas›n› içeren bir karfl›l›kl› yard›m antlaflmas› imzalamak zorunda kald›. Ard›ndan Sovyetler Birli¤i tehdit sahas›n› geniflleterek 5 Ekim’de Letonya ile 12 Ekim 1939 tarihinde de Litvanya ile benzer zoraki bir ant-

Maginot Hatt›: Frans›z devlet adam› Andrè Maginot taraf›ndan tasarlanm›fl ve Alman-Frans›z s›n›r boyunca I. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan yap›m›na bafllanm›fl bir savunma hatt›d›r. Hat dairesel ana yap›lar›n birbirlerine yer alt› tünelleriyle ba¤lanmas›ndan oluflmaktayd›. Bu yap›lar›n içinde haberleflme, konaklama, havaland›rma ve cephanelik sistemleri bulunuyordu. Yap›lar, topçu bataryalar›, hendekler ve su kanallar›n› içeren karmafl›k bir savunma sistemiyle korunmaktayd›.

36

Siyasi Tarih-II

laflma imzalayarak Haziran 1940’ta bu ülkelere ordular›n› gönderdi. Böylece bu ülkeleri birer üs gibi kulland›. Bu ülkelerde Polonya’da oldu¤u gibi tutuklamalar, hileli seçimler ve bu yolla kurulan düzenlerle ilhak gerçeklefltirilmeye çal›fl›ld›. Böylelikle üs kullan›m› bir iflgale dönüfltürüldü. Sovyetlerin buradaki niyeti olas› bir Alman sald›r›s›na karfl› bir tampon bölge oluflturmakt›.

Sovyetler Birli¤i yapt›¤› üçlü antlaflmayla Balt›k denizinin do¤u k›y›lar›n› kendi nüfuzu alt›na ald›ktan sonra, Ekim 1939’da Polonya’n›n iflgali öncesinde sald›rgan siyaset izleyen Finlandiya’ya yöneldi. Stalin, Nazi-Sovyet Pakt› gere¤ince Sovyetler Birli¤i’nin nüfuzu alt›nda olan bu ülkeye baz› talepler iletti. Buna göre; Finler Leningrad Körfezi’ndeki Fin adalar›n› terk edecek, Ladago Gölü ile Balt›k Denizi aras›nda yer alan Karelya k›sta¤›ndaki/berzah›ndaki (deniz içinde iki adet kara parças›n› birbirine ba¤layan dar kara parças›) s›n›r Finlandiya yönüne çekilecek, Leningrad Körfezi’nde bulunan Fin kenti Hangoe 30 y›l süre ile Sovyetlere deniz üssü olarak kiralanacak, Kuzey Buz Denizi’ndeki Fin askerî varl›¤› kald›r›lacak ve Leningrad Körfezi’nin ortaklafla korunmas› için bir bar›fl antlaflmas› imzalanacakt›.

Finlandiya Hükûmeti bu istekleri reddetti ve 23 Kas›m’da birliklerini s›n›rdaki mevzilere yerlefltirdi. Bunun üzerine Sovyetler, 30 Kas›m 1939 tarihinde üç kanaldan (kara, hava, deniz) ülkeye sald›rd›. Bu sald›r›da Sovyetler, Finlerden her kategoride üstündü: Finlandiya’n›n 9, Sovyetlerin ise hava araçlar›, top ve tank gibi mekanik aletlerle güçlendirilmifl 26 tümeni bulunuyordu. fiubat 1940 tarihine kadar ola¤anüstü bir direnifl gösteren Finlandiya halk› oldukça iyi savaflmas›na ra¤men ay›n ilk günlerinde devreye giren Sovyet yedek kuvvetlerine boyun e¤mek zorunda kald›. Bu boyun e¤menin ard›nda yatan nedenlerden biri de uluslararas› alandan gerekli yard›m› alamamalar› olmufltu. Böylece 12 Mart 1940 tarihinde Finlandiya, Sovyetler Birli¤i ile bar›fl antlaflmas› imzalamak zorunda kald›. Finlandiya bu antlaflmayla ba¤›ms›zl›¤›n› korumakla birlikte Sovyet taleplerini kabul etmek zorunda kald›. En önemlisi de Sovyetlerin üs kurma iste¤ini yerine getirdi. Milletler Cemiyeti Fin-Sovyet savafl› nedeniyle Sovyetler Birli¤i’ni üyelikten ç›kard›. Ayr›ca ‹ngiltere ve Fransa’n›n yard›m›n›n geç kalmas›, bu iki ülke üzerinde tereddütlerin oluflmas›na neden oldu. Öte yandan ‹ngiltere ve Fransa’n›n yard›m götürmek istemesindeki temel gerekçe Almanya’n›n Kuzey ‹sveç kaynakl› demir cevheri ikmaline darbe indirebilmekti. Ancak Sovyetler zaten Kuzey Buz Denizi’ne aç›lan tek Fin liman› olan Petsamo’yu almay› baflarm›flt›. Hitler Finlandiya’n›n ola¤anüstü direniflinden etkilendi. Zira savaflta Sovyetler 48.745 ölü, 158.863 yaral›, Finler ise 24.934 ölü 43.557 tutsak asker b›rakm›flt›. Ancak Sovyetler Birli¤i amac›na ulaflt› ve Balt›k k›y›lar›na iyice yerleflti.

Danimarka ve Norveç’in ‹flgal Edilmesi ‹ngiltere ve Fransa, Sovyetlerin Finlandiya’ya sald›rmas›yla birlikte Almanya’y› durdurmak ve savafl döneminde kullan›lan yüksek kaliteli demir cevherinin Kuzey ‹sveç’ten ikmalini kesmek için planlar yapt›. Müttefikler Norveç’in kuzeyine ve ‹sveç aras›ndaki demiryolu hatt›na birlikler sevk ederek demir cevheri alanlar›n› ve bunlar›n ihraç güzergâhlar›n› ele geçirmenin yollar›n› arad›. Hitler bu planlar› ‹ngiliz ve Frans›z günlük gazetelerinden ö¤renmiflti ve savafl›n bafl›nda tarafs›zl›¤›n› ilan eden Norveç’in tutumunun nas›l olaca¤›n› beklemiflti. Bu arada Altmark adl› bir Alman ticaret gemisi iki Norveç savafl gemisi taraf›ndan zorla al›konuldu. Ard›ndan da Cossack isimli bir ‹ngiliz savafl gemisi taraf›ndan bombard›mana tutuldu. Gerekçe fluydu: Graf Spee adl› bir Alman savafl gemisi Güney Atlantik’te batan düflman gemilerindeki kazazedeleri toplay›p Altmark’a teslim etmiflti. ‹ngiliz gemisi bu ka-

37

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

zazedeleri ar›yordu. Bombard›man›n ard›ndan Cossack esirleri kurtard› ve yoluna devam etti. Bu olay Hitler’in kuflkular›n› artt›rm›flt›. Yine de Hitler tarafs›z bir Norveç görmek istemiflti. Zira uluslararas› ham madde ve g›da maddeleri tedariki ‹ngiltere taraf›ndan kesilen Almanya’n›n elinde bu tedarik için sadece Balt›k Denizi ve Norveç k›y›lar›ndan geçen deniz yolu kalm›flt›. Norveç tarafs›z kal›rsa Alman ticaret gemileri bu tarafs›z sulardan özgürce geçebileceklerdi. Di¤er türlü herhangi bir seçenekte bu bölgede üstün ‹ngiliz gemileri görülmeye bafllanacakt›. Bununla birlikte ‹ngiltere de art›k Finlandiya’ya yard›m götürmek bahanesiyle bölgeye asker aktaramazd›.

Foto¤raf 2.2 Alman iflgalinin sabah›nda bir grup Danimarkal› asker (9 Nisan 1940)

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Occupation_of_Denmark

‹ngiltere, Finlandiya’n›n iflgalinin ard›ndan Almanya’ya giden demir cevheri tafl›y›c›lar›n›n kulland›klar› yolu kapatmak için Norveç karasular›na may›n döfleme karar› ald› ve 8 Nisan tarihinde karasular› may›nlamaya bafllad›. Bunun üzerine Hitler, önleyici istilas›yla ‹ngiltere’den önce davranmaya karar verdi. Almanlar 9 Nisan sabah› 05.15’te önce Danimarka ard›ndan da Norveç’e girecekti. Nitekim Alman kuvvetleri 9 Nisan günü karadan girdiler. Bununla birlikte Norveç k›y›lar› boyunca baz› bölgelere havadan da sald›rd›lar. Danimarka güçlü bir askeri güce sahip de¤ildi ve ülke bir kaç saat içinde düfltü. Danimarka düfltükten sonra Hitler, Norveç’e yöneldi. Almanya’n›n bu hamlesi üzerine may›n döfleme iflindeki bütün ‹ngiliz gemileri mevcut ifllerini b›rakt› ve derhal Alman gemilerine sald›rd›. Ancak ‹ngiltere karaya asker ç›karmak ve ilerlemek konusunda biraz yavafl davranarak birkaç gün gecikti. Bu geçikme Almanlar›n ifline yarad› ve Almanlar Norvik demir cevheri liman›na kadar kuzeye ç›kt›. ‹ngiliz birlikleri Orta Norveç’te karaya ç›kt›klar›nda Alman Hava Kuvvetleri taraf›ndan buradan geri püskürtüldüler. Bu ç›karman›n ard›ndan ‹ngilizler kuzeyde Norvik Liman›’n› ele geçirdilerse de Almanya’n›n Fransa’ya sald›rmas›yla buray› b›rakmak zorunda kald›lar. Kuzeyde ‹ngiliz gemileri Alman üstünlü¤ünü biraz k›rd›ysa da Alman flifre çözücüleri ‹ngilizlerin avantaj›n› yok etti.

Norveç’in iflgali 2 ay sürdü. Savaflta Almanya, denizdeki ‹ngiliz üstünlü¤ünü hava kuvvetleriyle dengeledi. Bu cepheyle birlikte bat› cephesinin aç›lm›fl olmas› sebebiyle son ‹ngiliz birlikleri ülkeyi Almanya’ya b›rakarak geri çekildi. Sonuç olarak

SIRA S‹ZDE

38

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE Siyasi Tarih-II D Ü fi Ü N E L ‹ M

Almanlar Norveç’i ele geçirdiklerinde demir cevheri kayna¤›n› da güvence alt›na S O R U sonunda Norveç Kral› ve Hükûmeti ‹ngiltere’ye kaçt›. Savafl›n alm›fllard›. Savafl›n siyasal etkilerinden biri Norveç’teki baflar›s›zl›k üzerine ‹ngiltere baflbakan› Chamberlain’in istifa etmesiydi. Böylece istifan›n ard›ndan 20. yüzy›l ‹ngiliz tarihine D‹KKAT damgas›n› vuran Winston Churchill, hükûmeti kurmakla görevlendirildi. ‹sveç de komflusu Norveç’in düflmesi üzerine tarafs›zl›¤›n› sürdürmeye karar verdi. Ancak SIRA S‹ZDE bundan sonraki günlerini müttefiklere lojistik yard›m ederek geçirdi. Bu savaflta Almanya, geride 1313 ölü, 2375 kay›p ve 1604 yaral› asker b›rakm›flt›. Norveç, Fransa ve ‹ngiltere’nin kayb› ise 5000 askerin alt›ndayd›. Bunun yan›nda Hitler neAMAÇLARIMIZ redeyse donanmas›n›n yar›s›n› bu savaflta kaybetti.

N N

Winston Churchill’in K ‹ T A P yaflam öyküsüne iliflkin flu kayna¤› önerebiliriz: Martin Gilbert, Churchill, (çev: Süha Sertabibo¤lu), ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 2012

Bat› Cephesi’nin Aç›lmas› TELEV‹ZYON

Almanya, Norveç ile Danimarka’y› iflgal ederek kuzeyini de güvence alt›na ald›ktan sonra Versailles Antlaflmas›’n›n öngördü¤ü düzenin intikam›n› almak için yönünü Fransa’ya çevirdi. May›s 1940’a kadar bu cephede önemli çarp›flmalar ‹ N T E Nitekim RNET yap›lmam›flt›.

Almanya’n›n bat›ya yönelik olas› bir sald›r›s›nda hedef bölgenin Belçika, Lüksemburg ve Hollanda (Beneluks ülkeleri) olaca¤› bilinmekteydi. Bunun nedeni, Alsace-Lorraine’deki Fransa-Almanya s›n›r›nda kurulan Maginot Hatt›’n›n kuflatma manevralar›na olanak sa¤lamamas› ve bu hatt›n ard›ndaki Frans›z istihkâmlar›yd›. Almanya’n›n plan› fluydu: ‹kincil kuvvetler, Belçika ve Hollanda’ya girerek bu bölgeleri etkisiz hâle getirecekler, ayr›ca afla¤›dan ve bat›dan yard›ma gelen ‹ngiliz ve Frans›z birliklerini ileriye çekeceklerdi. Bu ileri çekme iflleminin ard›ndan tank tümenlerinin önlerindeki esas kuvvetler Ardennes Bölgesi’nden (Fransa, Belçika ve Lüksemburg s›n›rlar›n›n kesiflti¤i bölge) ilerleyecekler ve düflman savunma cephesini ortadan ikiye ay›racaklard›.

Ancak Fransa’n›n ve ‹ngiltere’nin önünde politik bir engel bulunuyordu. Belçika olas› bir Alman sald›r›s›n› önlemek ad›na I. Dünya Savafl›’ndan beri tarafs›zl›¤›n› ilan etmiflti. Üstelik ülkesine Frans›z ya da ‹ngiliz askerini sokmamakta kararl›yd›. Alman askerleri ülkeye girene kadar ‹ngiliz ve Frans›z askerleri ülkede bulunamayacakt›.

Sald›r› öncesi her iki taraf›n savunma ve atak gücü flu flekildeydi: 10 May›s günü bat› kanad›na mevzilenmifl Alman ordusu 136 tümenden olufluyordu. Bunlar›n içinde 6 motorize piyade tümeni ve 10 tank tümeni vard›. Böylece Almanlar toplam 1200 civar›nda a¤›r tank gücünü elinde tutuyordu. Bunun yan›nda Frans›z ordusunun 91 tümeni bulunmaktayd›. Bunlar›n içinde 7 motorize piyade tümeni vard›. Bununla birlikte ‹ngilizlerin de bölgede 10 piyade tümeni mevcuttu. Ayr›ca ‹ngiliz ve Frans›z tanklar›n›n toplam say›s› da 850 civar›ndayd›. Bölgedeki 650.000 Frans›z-‹ngiliz askerine karfl›l›k 1 milyon Alman askeri bulunuyordu. Havada ise yine Alman egemenli¤i belirgindi. 3.000’den fazla Alman uça¤›na karfl›l›k toplamda 1.782 Frans›z-‹ngiliz uça¤› bulunuyordu. Almanlar›n 2.000 uça¤› moderndi. ‹ngiliz-Frans›z uçaklar›n›n ço¤u ise eskimiflti. Modern olanlar› ise anavatan›n savunulmas›nda kullan›lmak üzere geride bekletilmekteydi.

Almanya 10 May›s 1940 tarihinde II. Dünya Savafl›’n›n en önemli hamlelerinden birini yapmak üzere Hollanda, Belçika ve Fransa’ya karfl› havadan ve karadan sald›r›lara bafllad›. Bafllang›çta bütün dikkatler kuzeyde topland›. Bir kaç gün sonra Belçika ve Hollanda kuvvetleri a¤›r hava bombard›man›, paraflütçü operasyonlar›

39

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

ve karadaki Alman birliklerinin ilerlemesi karfl›s›nda da¤›ld›. Bu da¤›lma ile birlikte 15 May›s’ta Hollanda teslim oldu¤unu aç›klad›. Bunun üzerine Fransa ve ‹ngiltere Belçika içlerine ilerlemek zorunda kald›. Ancak yo¤un Alman sald›r›s› karfl›s›nda mevzilerini koruyamad›lar. Arkadan gelen ana Alman birlikleri ise Meuse Nehri’ni 14-15 May›s tarihlerinde geçerek Manfl Denizi’ne do¤ru ilerlediler. Bu ilerleme esnas›nda Almanlar planlar›na ba¤l› kald›lar ve Frans›z ordusunu ortadan ikiye bölerek 20 May›s’ta denize ulaflt›lar. Almanya’n›n uygulamaya koydu¤u bu planda Fransa çaresiz kalm›flt›. Ard›ndan kuzeydeki Müttefik tümenleri de Dunkerque Liman› etraf›na çekilmek zorunda kald›. Zaten 28 May›s tarihinde Hitler, Belçika’y› teslim alacakt›. Hitler’in Belçika’y› teslim ald›¤› günlerde aralar›nda on binlerce Frans›z askerinin de bulundu¤u kuzey tümenleri Dunkerque Liman›’ndan ‹ngiltere’ye tahliye edilmeye bafllanm›flt›. Buna “Dinamo Operasyonu” denildi. Ancak binlerce Frans›z askeri esir düflmüfltü.

Almanlar, Müttefiklerin bu zor durumundan faydalanarak yeniden toparlan›p güneye inmeyi planlad›lar. Bu öldürücü bir darbe olacakt›. Almanlar 5 Haziran’da Frans›z kuvvetlerinin yo¤un direnifline ra¤men Somme Nehri hatt›n› takip ederek güneye ilerlediler. Mussolini ise Hitler’e, Fransa’ya 5 Haziran’da savafl ilan edece¤ini belirtti. Hitler’in iste¤i üzerine bu tarih 10 Haziran’a ertelendi. Böylece 10 Haziran’da ‹talya güneyden Fransa’ya sald›rmaya bafllad›. Buna ra¤men ‹talya, Fransa teslim olana kadar herhangi bir baflar› elde edemedi. Asl›nda ‹talya’n›n niyeti sadece savaflta olmakt›. Bununla birlikte ‹talya savafla kat›ld›¤›nda yaln›zca 73 tümeni bulunuyordu. 3.300 askeri uça¤›ndan sadece 1.100 tanesi moderndi. Her ne kadar denizci askerlerin e¤itimi eksik olsa da donanmas›n›n güçlü oldu¤u ortadayd›. ‹talyan donanmas› 4 savafl gemisi, 7 a¤›r, 12 hafif kruvazör, 59 destroyer, 67 hücum bot ve 115 denizalt›dan olufluyordu. Almanlar›n ilerleyifli “Y›ld›r›m Savafl›” esas›na göre yap›ld›¤›ndan oldukça h›zl› oldu. Böylece Almanlar 14 Haziran günü Paris’e ulaflmay› baflard›lar.

Almanya’n›n Fransa’y› iflgal etmesinin ard›ndan ortaya ç›kan sonuçlar nelerdir?

SIRA S‹ZDE

Dinamo Operasyonu: Hitler, Müttefik ordular›n› Dunkerque Liman›’nda s›k›flt›rd›¤›nda iri ufakl› 850 gemilik ‹ngiliz filosu buradan yaklafl›k 400.000 askeri 26 May›s-14 Haziran tarihleri aras›nda ‹ngiltere’ye geçirdi. Tarihin bu en büyük tahliye operasyonuna Dinamo Operasyonu denildi.

Charles de Gaulle: 22 Kas›m 1890-9 Kas›m 1970, Frans›z asker ve siyasetçidir. De Gaulle, II. Dünya Savafl›’nda Fransa’n›n Almanya’ya yenilmesi ve çok a¤›r flartlar› kabul ederek savafltan çekilmesi üzerine Londra’ya giderek Alman iflgaline karfl› Özgür Fransa Kuvvetleri hareketini bafllatt›. 19401944 y›llar› aras›nda Özgür Fransa Kuvvetleri’nin önderli¤ini, 1944 y›l›nda Fransa’n›n Alman iflgalinden kurtulmas›n›n ard›ndan da Frans›z Hükûmetinin baflkanl›¤›n› yapt›.

1

Frans›z Baflbakan Paul Reynaud, bu baflar›s›zl›k üzerine 16 Haziran 1940 tariD Ü fi Ü N E L ‹ M hinde baflbakanl›ktan ayr›ld› ve yerine General Philippe Pétain yeni hükûmeti kurarak baflbakan oldu. Yeni baflbakan, o tarihte ‹ngiltere’de bulunan Frans›z GeneS O R U ral Charles de Gaulle’ün iflgale karfl› direnilmesine iliflkin söylemlerine ra¤men Almanlardan bar›fl antlaflmas› talebinde bulundu.

Böylece Fransa teslim olarak Almanya ile 22 Haziran’da bar›fl antlaflmas› imzaD‹KKAT lad›. Ard›ndan Pétain 1 Temmuz’da ad›n›, kuruldu¤u küçük kapl›ca kasabas› Vichy’den alan yeni hükûmetini kurdu.

SIRA S‹ZDE Vichy Hükûmeti, Alman yanl›s› bir politikaya izledi. Sosyalistler, komünistler ve Yahudiler Fransa’daki yenilgiden sorumlu tutuldular ve onlara karfl› bir cad› av› bafllat›ld›. Vichy Hükûmeti, “Nazi Yeni Dünya Düzeni’ne” ba¤l› kal›narak Frans›z AMAÇLARIMIZ egemenli¤inin yeniden sa¤lanabilece¤ine inanmaktayd›. Ancak, Fransa’n›n Almanya’yla ateflkes imzalamadan önce g›yab›nda ölüme mahkûm edilmifl bulunan General Charles de Gaulle, Vichy Hükûmeti’ni tan›mad›¤›n› belirterek, topK ‹ T Aanavatan P raklar› d›fl›nda bir direnifl gücü oluflturmaya çal›flt›. ‹ngilizler, çok geçmeden de Gaulle’ü “Özgür Fransa’n›n Lideri” olarak kabul etti ve onunla ifl birli¤ine gitti. Almanya Fransa’y› savafl d›fl›nda b›rakmas›ndan dolay› ‹ngiltereT Etek L E Vbafl›na ‹ Z Y O N kald›.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M Vichy Hükûmeti: Vichy Hükûmeti, Fransa’n›n iflglali sonras› AlmanyaS taraf›ndan O R U Güney Fransa’da kurulmufl kukla bir hükûmetti.

Almanlar›n saf›nda yer alan D‹KKAT rejim, ulusal geleneklere dönmeyi önermifl, otoriter devlet anlay›fl›yla faflizme SIRA S‹ZDE yaklaflm›flt›. Rejim, sendikalar› kald›rarak k›ra dönüflü özendirmeye çal›flm›flt›. Yahudilere karfl› AMAÇLARIMIZ ›rk ayr›m› gütmüfltü.

1944 y›l›nda Paris’in kurtar›lmas›yla birlikte varl›¤› sona erdi.

N N

‹NTERNET

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

40

Siyasi Tarih-II

Manfl Cephesi Asl›nda Hitler, Dunkerque’teki tahliyenin ard›ndan ‹ngiltere’nin teslim olmas›n› beklemiflti. Ancak Winston Churchill aksini düflünmüfl ve kararl›l›¤›n› flöyle ifade etmiflti: “Sonuna kadar gidece¤iz. Fransa’da çarp›flaca¤›z, denizlerde ve okyanuslarda çarp›flaca¤›z, havada artan bir güven ve artan bir güçle çarp›flaca¤›z, bedeli ne olursa olsun Ada’m›z› savunaca¤›z. K›y›larda çarp›flaca¤›z, tepelerde çarp›flaca¤›z ve asla teslim olmayaca¤›z...” Churchill asl›nda halka moral vermifl, cesaret afl›lam›flt›. Bu iflin zor oldu¤unun fark›ndayd›. Hatta ‹ngiltere, Almanya’n›n yay›lmas›na izin verirse yeni bir karanl›k ça¤›n bafllayaca¤›n› düflünmüfltü. Bununla birlikte Hitler’in umudu ise ‹ngiltere ile imzalanacak bir bar›fl antlaflmas› olmufltu.

Hâl böyleyken ‹ngiltere’nin buna yanaflmas› söz konusu olamazd›. Zira Almanya’n›n öncül taleplerinden birinin silahs›zland›rma olaca¤› biliniyordu. Bunun üzerine Hitler 2 Temmuz’da ‹ngiltere’nin istilas›na yönelik bir plan›n haz›rlanmas›n› istedi.

3 Temmuz’da bütün dünya ‹ngiltere’nin gözünü karartt›¤›n› anlad›. “El-Kebir Olay›” olarak adland›r›lan bir olay, ‹ngiltere Hükûmeti’nin Almanya karfl›s›ndaki kesin tavr›n› göstermiflti. ‹ngiltere, Frans›zlara ait 4 tam donan›ml› savafl gemisinden üçünü 10 dakikadan daha k›sa bir sürede Almanlar taraf›ndan kullan›laca¤› flüphesiyle bombard›mana tutarak bat›rd›. Gemilerde bulunan 1.250’den fazla asker yaflam›n› yitirdi. Di¤er kruvazör ise Strasbourg’a kaçt›. 17 Temmuz’a gelindi¤inde ise Almanya’n›n sald›r› plan› haz›rd›. Böylece Hitler, Fransa’y› savafl d›fl› b›rakt›ktan sonra, yüzlerce uça¤›yla ‹ngiliz k›y›lar›ndaki ticaret, savafl gemilerini ve k›y› kentlerini bombard›mana bafllam›flt›. Burada Almanlar›n hava gücü 900 uzun menzilli bombard›man uça¤›, 250 pike yapan bombard›man uça¤›, 190 çift motorlu avc› uça¤› ve 630 tek koltuklu avc› uça¤›yd›. Buna karfl›l›k ‹ngiltere Hava Kuvvetleri’nde 600 tek koltuklu avc› uça¤› bulunuyordu. ‹ngilizlerin havadaki üstünlüklerinin en önemli sebebi, avc› uça¤› kontrol sistemiydi.

Buna göre radar sistemlerinden gelen bilgi, bir kontrol istasyonuna aktar›l›yor ve sonra avc› uçaklar›n› muharebeye yönlendirmek amac›yla kullan›l›yordu. Almanlar›n bu sistem hakk›nda bilgileri zay›f oldu¤undan buna yönelik etkili planlar gelifltiremediler.

A¤ustos ay›nda savafl bafllam›flt›. ‹ngilizlerin bu çarp›flmalarda amac›, Alman Avc› Uçaklar› Komutanl›¤›’n› yok etmek ve böylece Manfl üzerindeki hava üstünlü¤ünü ele geçirmekti. Nitekim bu hareketler gündüz yap›l›yordu. Ancak bunu Alman gece bombard›manlar› izledi. ‹ngilizler bu bombard›manlara “Blitz” (Blitzkrieg-Y›ld›r›m Harekât›) ad›n› veriyordu. A¤ustos ay› sonuna kadar birçok ‹ngiliz kenti neredeyse her gece bombaland›. Ard›ndan 7 Eylül’den itibaren hedef Londra idi ve kent gece-gündüz sald›r›ya u¤rad›. Almanlar üstünlü¤ü ele geçirmifl olmalar›na ra¤men Londra’da panik havas› yaflanmad›. 17 Eylül’de Hitler iflgal planlar›n› erteledi. Böylece ‹ngiltere’ye ölümcül darbe vurulamad›. Nitekim Kas›m ay›yla birlikte hava sald›r›s› di¤er ‹ngiliz sanayi kentlerine yönlendirildi. ‹ngiltere’ye yap›lan bu hava sald›r›lar› May›s 1941 tarihine kadar düzensiz bir flekilde devam etti. Bu tarihte Alman Hava Kuvvetleri’nin büyük bölümünün Do¤u Avrupa’ya kayd›r›lmas›yla sald›r›lar sona erdi. Sald›r›lar geride 43.000 ölü, en az 50.000 yaral› ve on binlerce evsiz ‹ngiliz b›rakt›. Buna ra¤men ‹ngilizler direncini kaybetmedi ve savaflma azimlerini artt›rd›lar.

41

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

Atlantik Savafl› ‹ngiltere’nin savafl ekonomisi ço¤unlukla ithalata dayanm›flt›. Bu ithalat paketinin içerisinde g›da maddeleri ve akaryak›t önemli bir yer tutmufltu. ‹ngiltere savafl›n zorluklar›na gö¤üs gererek bu ürünlerin deniz yoluyla tedarik edilmesini olanakl› k›lmay› amaçlad›. Dolay›s›yla Atlantik Okyanusu hayati bir öneme sahipti. Nitekim ‹ngiltere, buradaki ticaret gemilerini korumak için “konvoy sistemini” gelifltirmiflti. ‹lk zamanlar bu sistem refakat gemilerinin eksikli¤i yüzünden yaln›zca Britanya Adalar›’na yak›n hatlarda uygulanabildi. Refakat gemilerinin Alman denizalt›lar›n› bulabilmek için sonar sistemleri tak›lm›flt›. Bununla birlikte radar sistemi Atlantik savafl›n›n bafllar›nda mevcut de¤ildi. Üstelik konvoy gemilerini korumakla görevli uçaklar da yeterli hasar› b›rakabilme konusunda yetersizdi. Bu nedenle Alman U-Boatlar› Haziran 1940 tarihine kadar, baflar› elde etmifllerdi. Alman denizalt› komutan› Donitz, U-Boat’lar› “Kurt Sürüsü” adl› bir taktikle kullan›yordu. Buna göre konvoyu ilk farkeden boat, karargâha sinyal gönderiyor ve karargâh da sald›r› pozisyonuna haz›rlan›yordu. Ard›ndan konvoy gemilerinin aras›ndan gece karanl›¤›nda, flayet gemilerin radarlar› yoksa ortaya ç›kan boatlar gemilere torpil göndererek suya dal›yorlard›. Üstelik Alman U-Boat’lar› yüzeye ç›kt›klar›nda konvoylardan daha h›zl› gidebiliyorlard›. Bununla birlikte Alman flifre çözücüleri konvoylar›n rotalar›n› ortaya ç›karma konusunda da yetenekliydiler.

Atlantik Okyanusu’nun Dünya Savafl›’n›n gidiflat› aç›s›ndan önemi nedir?

SIRA S‹ZDE Asl›nda Atlantik Savafl›’nda kimin baflar›l› olaca¤› flifrelerin çözülüp çözülmeD Ü fi Ü N E L ‹ M mesine ba¤l›yd›. Konvoylar yavafl ilerliyordu. Bu seferlerde emirler radyo sinyalleriyle veriliyordu ve bu sinyaller engellenebilirdi. 1941 y›l› ilkbahar›ndan itibaren iflO R U ler de¤iflmifl, ‹ngilizler U-Boat’lar›n Alman karasular› flifrelerini Sçözmeye bafllam›flt›. Alman radyo sinyalleri pille çal›flan elektro-mekanik bir alet olan “Enigma” makinesiyle flifrelenmiflti.

D‹KKAT Böylece refakat gemileri de artt›r›ld›. Bu yenilikler Atlantik boyunca konvoylar› güvence alt›na ald›. Ayr›ca bütün refakat gemilerine radar sistemleri ve destek SIRA S‹ZDE uçaklar› da eklenmeye baflland›. Bu sayede konvoylar art›k s›k s›k rota de¤ifltiriyordu. Nitekim ABD, hâlâ tarafs›z kalmakla birlikte Temmuz 1941’de ‹zlanda’y› iflgal etti¤inde, ‹zlanda-ABD aras›ndaki mesafede bütün ticaret gemileri ABD DoAMAÇLARIMIZ nanmas› taraf›ndan korunmaya bafllanacakt›. Bununla birlikte ABD, Kas›m 1941’de Atlantik’te art›k ‹ngiltere taraf›nda yer ald›. ‹ngiltere Atlantik Savafl›’nda avantajl› K ‹ T A P hâle geldi.

2

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Kuzey Afrika Cephesi T E L E V ‹ Z Y O‹talya N 10 Haziran 1940 tarihinde paylafl›mdan geride kalmak istemeyen Fransa’ya savafl ilan ederek II. Dünya Savafl›’na kat›ld› ve ‹ngiltere’yi güç durumda b›rakt›.

Kuzey Afrika Cephesi’nin Dünya Savafl› aç›s›ndan önemi nedir?

‹NTERNET SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

3

‹NTERNET SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

42

Siyasi Tarih-II

Foto¤raf 2.3 General Erwin Rommel.

Kaynak: http://upload. wikimedia.org/ wikipedia/commons/7/75/ Bundesarchiv_ Bild_146-1973012-43%2C_ Erwin_Rommel.jpg

Bunun temel nedeni, ‹talya’n›n Habeflistan’da oldu¤u gibi Kuzey Afrika’daki kolonisi Libya’da da büyük kuvvetlerinin olmas›, Akdeniz’de önemli bir donanma bulundurmas› ve bu güçleriyle ‹ngiltere’nin ticaret yollar›n› kesmesinin söz konusu olmas›yd›. Bu bak›mdan stratejik ve ekonomik aç›dan önemli bir bölge olan Kuzey Afrika’n›n tümüyle ele geçirilmesi savafl›n gidiflat›n› de¤ifltirebilecekti. ‹talya, A¤ustos 1940’ta Habeflistan’daki birlikleriyle Somali’deki ‹ngiliz ve Frans›z bölgesini iflgal etti. Ard›ndan 13 Eylül 1940’ta bütün Kuzey Afrika’y› ele geçirmek için Mareflal Grazion komutas›nda Libya’da toplad›¤› 200.000 kiflilik 10. Ordusuyla M›s›r’a sald›rd›. Ancak ‹talyan ordusu bu sald›r›da fazla ileri gidemedi ve k›sa bir ilerlemeden sonra ‹ngilizler taraf›ndan durduruldu. ‹ngiliz Deniz Kuvvetlerine ait bir torpil uça¤› tek bafl›na ‹talyan savafl filosunu devre d›fl› b›rakmada etkili oldu. Savafl tarihi uzmanlar› ‹talyan ordusunun haz›rl›kl› olmad›¤›n›, askerlerin genellikle e¤itimsiz bulundu¤unu, kötü idare edildi¤ini ve topyekûn savafla adapte olamad›¤›n› öne sürmüfllerdir. Güçsüz tanklar› ve eski model çift kanatl› uçaklar› ‹talya’y› yenilgiye sürüklemiflti. ‹ngilizler M›s›r’daki askeri güçlerini takviye ettikten sonra 8 Aral›k 1940 tarihinde General O’Connor komutas›nda iki piyade tümeni ve bir tank alay› ile ‹talya’ya karfl› sald›r›ya geçti. ‹ki ay içinde ‹talyan 10. Ordusu El Aghelia’ya geri çekilmek zorunda kald›. Bu operasyonda 500 ‹ngiliz askeri ölürken, 1500 ‹ngiliz askeri de yaralanm›flt›. Bununla birlikte 10 ‹talyan tümeni imha edilmifl ve 130.000 asker tutsak al›nm›flt›. Ard›ndan ‹ngiltere, fiubat 1941’de Bingazi’yi, Nisan 1941’de de ‹talya’n›n elinde bulunan Eritre ile Habeflistan’› iflgal etti. ‹talya’n›n Afrika’daki baflar›s›zl›klar›ndan rahats›z olan Hitler, ‹ngilizlerin bölgedeki ilerleyiflini durdurmak için, Fransa’daki tank tümeninin baflar›l› komutan› General Erwin Rommel’i 11 Ocak 1941 tarihinde Libya’ya gönderdi. General Rommel bölgeye ulaflt›¤›nda, önce ‹ngiliz cephe gücünü kontrol etti ve bunun zay›flad›¤›n› tespit etti. Ard›ndan Mart 1941’de ‹ngilizlere karfl› sald›r›ya bafllad›. General Rommel komutas›ndaki Alman ordular›, üstün teçhizat ve taktiklerle Mart ve Nisan aylar›ndaki sald›r›lar›yla ‹ngilizleri, Tobruk hariç, Libya d›fl›na atarak M›s›r’a geri püskürttü. Bununla birlikte Nisan ay›n›n sonunda ve A¤ustos ay›nda gerçekleflen iki küçük ‹ngiliz sald›r›s› ise Alman güçlerine karfl› baflar›s›z oldu. Almanlar›n buradaki üstünlükleri, Alman hava kuvvetlerinin 1941 y›l› bafllar›nda Sicilya’da konufllanm›fl olmas›yd›. Ancak fiubat 1941’de Sudan ve Kenya’da üslenmifl ‹ngiliz, Hint ve Afrikal› askerlerden oluflan ortak kuvvetler, Habeflistan ve ‹talyan Somali’sine karfl› sald›r›ya geçtiler ve ‹talyan birliklerinin ço¤unu bertaraf ettiler. Ancak kesin sonuç Kas›m ay›nda al›nabildi.

Rommel’in askerî güçleri 1941 y›l›nda ‹ngilizlerin Orta Do¤u’daki kalbi olan ‹skenderiye’ye kadar ilerledi. Ancak bu sald›r›lar kesin sonuç getirmemiflti. Bundan sonraki süreç ileri gitme, geri gelme fleklinde gerçekleflecek bir dinamizme sahip oldu. ‹ngilizler 18 Kas›m 1941 tarihinde M›s›r’dan s›n›r› geçerek Libya’ya ulaflt›lar. Kas›m ve Aral›k aylar›nda tank ve manevra savafllar› yafland›. Ancak Alman birlikleri bitkin düflmüfltü ve ‹talyan-Alman birlikleri Sirte Körfezi’ndeki El Aghelia’ya kadar geri

43

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

çekildi. Ard›ndan Akdeniz’deki Alman etkisi yeniden art›nca Rommel de ikmal durumunu iyilefltirebildi. Bu arada Kuzey Afrika’da ‹ngiliz birliklerine eklenebilecek askeri güç ise Japon ilerleyiflini durdurmak üzere Pasifik’e aktar›lmak zorunda kal›nm›flt›. Böylece Rommel Ocak ay›nda tekrar sald›r›ya geçecek gücü ve cesareti bulmufltu. Bu sald›r›n›n ard›ndan ‹ngilizler fiubat 1942’nin bafllar›nda bölgenin d›fl›na at›lm›fllard›. Ard›ndan 26 May›s 1942 tarihinde bafllayan ve üç hafta süren savaflta Gazala Hatt›’ndaki ‹ngiliz savunmas› afl›lm›flt›. Rommel’in bu ilerleyiflinde daha önceki sald›r›larda ele geçirilememifl olan Tobruk, ele geçirildi. ‹ngilizler bu sefer pani¤e kap›lm›fllard› ve düzensiz bir geri çekilme sergilemifllerdi. Ancak ‹ngilizler Temmuz 1942’de Al Alameyn isimli küçük bir demir yolu istasyonunda direnifle bafllad›. Yap›lan planlara göre ‹ngilizler 1942 y›l›n›n Ekim ay›nda karfl› sald›r›ya geçecekti. Ve bu sald›r›larda Rommel baflar›s›z oldu ve geri çekildi. Müttefik devletlerin ‹ngilizlere yard›mc› olmak üzere Kuzey Afrika’ya asker göndermesi savafl›n gidiflat›n› de¤ifltirdi. Yap›lan savafllar sonucu Mihver Devletleri yenildi ve 1943 y›l›n›n May›s ay›nda teslim olmak zorunda kald›lar. Böylece Müttefikler, Kuzey Afrika Savafllar›’nda baflar› kazanarak Akdeniz’in güney k›y›lar›na egemen oldu.

Balkan Cephesi Mussolini, 28 Ekim 1940 tarihinde daha önce iflgal etti¤i Arnavutluk’taki birliklerini Yunanistan’a sevk etti ve bu ülkeyi iflgal etmeye niyetlendi. Ancak Yunan birlikleri üstün bir baflar›yla bu ‹talyan birliklerini geri püskürtmeyi baflard›. Bu arada Hitler de ‹ngiltere’yi k›sa sürede etkisiz hâle getiremeyece¤ini anlad›¤›ndan askeri S‹ZDE güçlerini genifl do¤u topraklar›n› ele geçirmeye yönlendirdi. SIRA Bu yolla hem hammadde olanaklar›n› artt›rmay› hem de ‹ngiltere’yi y›pratmay› hedefledi. Bununla birlikte ‹ngiliz hava üslerinin Yunanistan’›n d›fl›nda tutulmas›n›D Üsa¤layarak Romanfi Ü N E L ‹ M ya’daki petrol alanlar›n› korumaya çal›flt›. Ayr›ca Do¤u Avrupa’daki Alman hâkimiyeti ‹talyanlar›n Libya’da kalmas›na yard›m edecekti. Hitler 4 Kas›m 1940 tarihinde S O R U Yunanistan’a girmeye karar verdi.

27 Eylül 1940 tarihinde Japonya ve Almanya aras›nda “Üçlü Pakt” denilen D ‹ K K Abir T ittifak antlaflmas› imzaland›. Bu Pakt’la Almanya ve ‹talya Avrupa’da, Japonya ise Uzak Do¤u’da istilaya dayal› “yeni düzenler” kuracaklard›. Almanya ve ‹talya Avrupa’daki küçük devletleri SIRA S‹ZDE antlaflmalarla egemenlikleri alt›na alarak amaçlar›na ulaflmaya çal›flacaklard›.

N N

Her ne kadar ‹talya 1939 y›l›nda Arnavutluk’u ele geçirmiflAMAÇLARIMIZ olsa da Hitler’in iflgal etmesi gereken birkaç devlet daha vard›. Nitekim Hitler, 20 Kas›m 1940’ta Macaristan’›, 23 Kas›m’da Romanya’y› ve ertesi gün de Slovakya’y› zorla Üçlü Pakt’›n içine ‹ T AbirP süre direnalmay› baflard›. Bulgaristan ise Hitler’in bu sald›rgan tavr›na Kuzun mesine ra¤men 1 Mart 1941 tarihinde Üçlü Pakt’a kat›lmak zorunda kald›. Böylece Hitler, birliklerini Romanya ve Bulgaristan’a sokabilecek ve Yunanistan’a do¤ru L E Volufluma ‹ZYON ilerletebilecekti. Bununla birlikte Yugoslavya, bölgesindekiT Ebu direnç gösterdi. Bu direncin neticesinde Yugoslavya 6 Nisan 1941 tarihinde Sovyetler Birli¤i’yle dostluk antlaflmas› imzalad›. Ancak Almanya, antlaflman›n imzaland›¤› gün Yugoslavya’da bir darbe gerçeklefltirdi ve h›zl›ca haz›rlanan bir askerî harekâtla ül‹NTERNET keyi iflgal etmeye bafllad›. Yugoslavya; Macaristan, Avusturya ve Romanya’dan hava ve kara sald›r›lar›yla vuruldu. Yugoslavya’n›n direnci iflgalin bafllamas›ndan bir hafta sonra k›r›ld› ve ülke 17 Nisan 1941 tarihinde teslim oldu. Almanlar bu savaflta yaln›zca 200 kay›p vermifllerdi. Hitler Yugoslavya’y›, ‹talya, Macaristan ve Bulgaristan aras›nda paylaflt›rd›. Bunun üzerine ülkenin kurtar›lmas› için Tito’nun ön-

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

44

Siyasi Tarih-II

Foto¤raf 2.4 Alman askerleri, Akropolis’te Nazi bayra¤›n› göndere çekerken (May›s 1941).

Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3b/ Bundesarchiv_Bild_101I-164-0389-23A%2C_Athen%2C_Hissen_ der_Hakenkreuzflagge.jpg

derli¤indeki komünistlerle, Mihailoviç liderli¤indeki ulusalc›lar Almanlarla fliddetli bir gerilla savafl›na bafllad›.

Yugoslavya engelini de ortadan kald›ran Hitler, Bulgaristan’daki askerî birliklerini Yunanistan’a kayd›rd›.

Afrika’dan gelen Avustralyal› ve Yeni Zelandal›lardan oluflan iki tümen ve bir z›rhl› tugaydan oluflan ‹ngiliz yard›m› Yunanistan’dayd› ve Yunanl›larla birlikte direnifle geçti. Ancak bölgede Alman gücü daha fazlayd›. Direnifle ra¤men Alman askerî birlikleri 25 Nisan 1941 tarihinde Atina’y› iflgal etti.

Alt› gün sonra da Alman Hava ‹ndirme Kuvvetleri Girit’i zapt etti. Almanlar k›sa bir süre içinde bütün Ege Adalar›’n› ele geçirdi. Böylece Almanlar Balkan Cephesi’nde önemli bir baflar› elde ederlerken, ‹ngilizler de bu harekâtta 11.000 asker ve bol miktarda teçhizat kaybetti.

Almanya’n›n Sovyetler Birli¤i’ne Sald›rmas› Fransa’n›n yenilmesi II. Dünya Savafl›’nda bir dönüm noktas› oldu. Böylece Hitler, bat› blo¤unu kontrol alt›na alm›fl ve yönünü do¤uya do¤ru çevirmiflti. Hitler’in en önemli hedeflerinden biri de daha en bafltan beri Sovyetler Birli¤i’ni ve Bolflevizm’i ortadan kald›rmakt›. 1924 y›l›nda hapishanede yazd›¤› “Mein Kampf” (Kavgam) adl› kitab›nda, “Varolufl mücadelesinde Alman halk›na yaflam alan› sa¤lamak üzere yeni topraklardan bahsetti¤imiz zaman, ilk olarak Rusya ve s›n›r devletlerini düflünmemiz gerekir” diye yazm›flt›. Ancak ilk planda savafl bafllad›ktan sonra, bat› cephesindeki durumu güçlendirmek ve yeni ham madde kaynaklar› bulmak için bu ülkeyle savafl› göze alamad›. Hatta Sovyetleri Üçlü Pakt’a alarak dünyan›n paylafl›lmas›na ortak etmeye bile çal›flt›. Bu amaçla Hitler, 12-13 Kas›m 1940 tarihlerinde Sovyet D›fliflleri Bakan› Molotov ile yapt›¤› görüflmede Sovyetlere, ‹ngiltere hâkimiyetindeki ‹ran ve Hindistan’› alarak Hint Okyanusu’na inmesini önerdi. Oysa Sovyetler Birli¤i 12 Kas›m 1940 tarihinde Molotov’un Berlin’i ziyareti s›ras›nda Almanya’ya, Romanya’dan daha fazla pay almak, Bulgaristan’› koruma hakk›na kavuflmak, Türk bo¤azlar›nda üs elde etmek, Macaristan, Yugoslavya, Yunanistan ve ‹sveç’te Sovyet ç›karlar›n›n tan›nmas›n› sa¤lamak, hatta Alman iflgali alt›ndaki Polonya’da ayr›cal›klara sahip olmak gibi istekler dile getirmiflti. Ancak iki ülke aras›nda sürdürülen paylafl›m odakl› diplomatik giriflimler baflar›s›zl›¤a u¤rad›.

Bunun üzerine Hitler 5 Aral›k 1940 tarihinde komutanlardan Sovyetlere karfl› bir sald›r› plan› haz›rlamalar›n› istedi. Bu sald›r› plan› için Hitler’in uygun gördü¤ü tarih May›s 1941’di. O anda Hitler’in akl›nda ABD’ye yönelik engelleme politikas›n›n devreye sokulmas› için Avrupa sorununun h›zla çözülmesi gerekti¤i fikri vard›. Hitler 13 Aral›k 1940 tarihinde Sovyetler Birli¤i’ne sald›r›y› içeren ve ad›n› Ortaça¤lar›n Haçl› Seferleri’ne kat›lm›fl bir Alman ‹mparatoru olan “Barbarossa”dan alan savafl harekât plan›n› imzalad›. Plana göre haz›rl›klar 15 May›s 1941 tarihine

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

kadar tamamlanacakt›. Harekât öncesi Almanlar›n 208 tümeni vard›. Bunlar›n üçte ikisi tam donan›ml›yd›. Ayr›ca 14 tümen Roman ordusu ve buna ek olarak Fin ordusu da Almanlar›n do¤u cephesindeki yard›mc› kuvvetleri aras›nda yer alacakt›.

Böylece Almanlar harekât öncesi yaklafl›k 3 milyon askeri do¤u cephesine aktarm›fl olacaklard›. Hatta 3.300 tank ve 2.700 uçaktan oluflan mekanik kuvvetleri de buraya nakletmifllerdi. Bu ola¤anüstü ordu yine de K›z›l Ordu’nun say›sal üstünlü¤ü karfl›s›nda yetersizdi. Sovyetlerin Do¤u Avrupa cephesinde 150 tümeni, iç bölgede ve Uzak Do¤u’da ise 133 tümeni vard›. Ancak Almanlar bu 133 tümeni göz ard› ederek önemli bir hata yapm›fllard›. Sovyetler harekât öncesi 24.000 tanka sahiptiler. En önemlisi de savafl›n en iyi silahlar›ndan biri olacak olan ve Alman istihbarat›n›n o tarihte kayda de¤er pek bir bilgi sahibi olmad›¤› 1.500 adet Sovyet KV-1 ve T34 tank› vard›. Ayr›ca Sovyetlerin 8.000 uça¤› da bulunmaktayd›. Bütün bu rakamlar›n yan› s›ra her iki ülke de silah üretimlerine devam etmekteydi.

Almanlar›n Sovyetlere öldürücü darbeyi vurmalar› ve Moskova’ya ulaflmalar› için uzun bir mesafe kaydetmeleri gerekiyordu. Buna karfl›n ikmal için atlar› hâlâ yetersizdi. Buna ek olarak Sovyet demiryolu ray sistemindeki oranlar Alman mekanizmas›na uymuyordu ve demir yolu hatlar›n›n de¤ifltirilmesi gerekecekti. Almanlar 22 Haziran 1941 tarihinde herhangi bir savafl ilan› aç›klamas› yapmaks›z›n Avrupa tarihinde o zamana dek tek seferde oluflturulmufl en büyük ordu olan 3 milyonluk askerî gücüyle Sovyetlere sald›rd›. Almanya sald›r›s›n› üç koldan gerçeklefltirdi. Alt› seyyar ve 23 piyade tümeninden oluflan Kuzey Grubu Balt›k ülkelerinden hareket ederek Leningrad kentine do¤ru yürüdü. 15 seyyar tümen, 45 piyade tümeni ve iki öncü tank grubuyla Merkez Grubu bir hafta içinde Minsk kentinin (Belarus) bat›s›n› çember içine ald›. Almanlar Sovyetlerin 300.000 kiflilik bir askeri gücünü burada esir ald›. Ard›ndan Smolenks’i de alan Merkez Grubu Moskova’ya yöneldi. Öte yandan Güney Grubu, Ukrayna ve Kafkaslara ilerleyecekti.

Bu kol k›sa süre içinde ilk planda Sovyet direniflçiler taraf›ndan durdurulsa da Kiev’i ele geçirdi ve ard›ndan K›r›m ve Sivastopol’u kuflatarak Rostov’a ulaflt›.

Almanlar savafl›n bafllar›nda üç kolda da h›zl› ve görkemli zaferler kazand›lar.

Bu savafllar›n sonucunda Sovyet güçlerinin tamamen haz›rl›ks›z oldu¤u ortaya ç›km›flt›. Art›k Alman öncü birliklerinin Moskova’ya girmesine sadece 29 km. kalm›flt›. Öte yandan Sovyet halk›n›n direnifli Alman ilerleyiflinin Leningrad’ta durmas›n› sa¤lad›. Ancak Hitler, 14 Ekim’de Moskova’n›n kuflat›lmas›n› emretti. Yo¤un sald›r›lara ra¤men Alman ordusu Moskova’ya giremedi. Almanlar›n bu baflar›s›zl›¤›n›n alt›nda, Sovyet güçlerinin direnifllerinin yan› s›ra Sovyet ordular›n›n do¤udan yeni kuvvetlerle sürekli takviye edilmesi, Kas›m ay›n›n sonunda k›fl mevsiminin iyice bast›rmas›, bu yüzden makinelerin çal›flmas›n›n zorlaflmas› ve ordu performans›n› azaltmas›, böylece de ordunun k›fl koflullar›na göre organize edilememesi gibi etkenler yatmaktayd›.

Alman sald›r›s› 5 Aral›k 1941 tarihinde sona ererken ard›nda 4.3 milyon Alman ve 7 milyon Sovyet askerinin ölü bedenlerini b›rakt›.

Bu arada Almanlar›n Sovyetler Birli¤i’ne sald›rmas› üzerine Sovyetlerle ‹ngilizler aras›nda 12 Temmuz 1941 tarihinde Ortak Harekât Antlaflmas› imzaland›. ‹ki devlet, Almanya’ya karfl› birbirlerini desteklemeyi, bütün güçleriyle birbirlerine yard›m etmeyi ve Almanya ile ayr› ayr› mütareke ve bar›fl antlaflmas› imzalamamay› kararlaflt›rd›. ‹ki ülke Birleflik Devletler’in savafla girmesinden sonra bu antlaflmay› 26 May›s 1942 tarihinde ittifak antlaflmas›na dönüfltürdü. Antlaflmada, Müttefiklerin SovyetAlman Savafl›’na kat›lmas›, savafl sonunda bar›fl›n korunmas› için birlikte hareket edilmesi, ABD ile s›k› ifl birli¤i yap›lmas› ve karfl›l›kl› her türlü yard›m›n yap›lmas›

45

46

Siyasi Tarih-II

gibi noktalar kabul edildi. Müttefikler bu antlaflmayla Almanlar›n Do¤u Avrupa’da durdurulmas›n› ve bask› alt›na al›nmas›n› hedefledi. Sovyetler Birli¤i de Alman sald›r›lar›na karfl› önemli say›lacak siyasi ve askeri deste¤i sa¤lamaya çal›flt›. Bu antlaflmadan sonra Sovyet lideri Stalin, kapitalist ülkelerdeki düzeni y›kmay› hedefleyen III. Enternasyonel’i la¤vetti. Rus milliyetçili¤ini ve dini ön plana ç›kard›. Halk› da faflizm ile mücadeleye ça¤›rd›. Sonuç olarak Sovyetler, içeride ve d›flar›da sa¤lad›¤› destekle uzun süre Alman kuflatmas›na karfl› koymay› baflard›.

ABD’nin Savafla Girmesi ABD, Avrupa’da bafllayan savafl karfl›s›nda ilk anda tarafs›z kald›. Ancak baflta ‹ngiltere olmak üzere Müttefik Devletlere de¤iflik zamanlarda askeri yard›mlarda bulunmaktan da geri kalmad›. 1939 Kas›m’›nda “Peflin Öde ve Al Yasas›” ç›kt›¤›ndan beri ‹ngilizlere silah satmaya bafllam›flt›. Bunu 1941 May›s’›ndaki “Ödünç Ver-Kirala Program›” izledi. Böylece mallar art›k bedeli savafltan sonra al›nmak üzere verilmeye baflland›. Bunlara ek olarak ABD, Atlantik’teki ‹ngiliz ticaret konvoylar›n› da korudu.

ABD’nin savafla sürüklenmesinde Japonya’n›n yay›lmac› niyetleri önemli rol oynad›. fiöyle ki Japonya’da nüfus Dünya Savafl›’na kadar son 20 y›lda beklenmedik bir art›fl göstermiflti. Japon Adalar› h›zla artan bu nüfusu besleyemedi. Japonlar g›da maddesi ve çeflitli ham madde ihtiyac›n› karfl›lamak için önce uluslararas› piyasayla ifl birli¤i yoluna gittiler. Buna paralel olarak 1930’lu y›llar›n sonlar›na do¤ru ülkede askerî kuvvetlerin gücünün artmas›yla bir paylafl›m savafl›na girmek için de sab›rs›zland›lar. Dünya Savafl› patlak verdi¤inde Çinhindi bölgesi Frans›zlar›n, Do¤u Hint Adalar› ise Hollanda’n›n elindeydi. ‹lki stratejik aç›dan, ikincisi ise petrol ve di¤er do¤al kaynaklar› bar›nd›rmas› bak›m›ndan önemliydi. Japonya, ‹ngiltere’nin ve ABD’nin bu bölgelerde hâkim olmas›n› istemiyordu ve bu bölgeleri kendisi istila etmeyi planl›yordu. Bu u¤urda Eylül 1940’ta Almanya ve ‹talya ile Üçlü Pakt’a kat›ld›. Umudu Almanya’n›n ‹ngilizleri yenmesi ve bölgesel hâkimiyette avantajl› olmakt›. ABD ise Japonya’n›n bölgedeki tehdidini önlemek ad›na Çinhindi’nin tarafs›zl›¤›n› önerdi. Ancak Japonlar çoktan harekete geçmiflti. Bunun üzerine ABD, Japonya’ya ambargo uygulad› ve bütün ticaret antlaflmalar›na son verdi.

Zira Japon ilerlemesi ‹ngilizlerin Hong Kong, Malaya, Singapur, Borneo, Burma ve Hindistan’daki petrolden kalaya bütün hammadde ç›karlar›n› tehdit etmekteydi ve bu yönüyle Japon ilerlemesi Avrupa’daki geliflmeleri derinden etkilemekteydi.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

4

Uzakdo¤u’daki SIRAJapon S‹ZDEiflgalinin Avrupa’daki savafla nas›l etki etti¤ini düflününüz.

ABD’li yetkililer gerginli¤in azalt›lmas› için Japonya Baflbakan’› Tojo’ya uymaD Ü fi Ü4N Eilke L ‹ M sundu. Bu ilkeler toprak bütünlü¤üne ve ba¤›ms›zl›¤a sayg›, s›n› istedikleri ülkelerin içifllerine kar›flmama, ticarette ay›r›m gözetmeme ve güç kullanarak statükonun de¤ifltirilmemesi idi. Bununla birlikte ABD, Japonya’y› petrol ambargolaS O R U r›yla bunaltmak istiyordu. Asl›nda bu ambargolar Japonlar için cayd›r›c› olmaktan uzakt› ve onlar› daha fazla savafla hevesli k›ld›. Nitekim Japon Hava Kuvvetleri 7 D‹KKAT Aral›k 1941’de savafl tarihinin en ak›ll›ca planlan›p yürütülmüfl sald›r›lar›ndan birini gerçeklefltirdi. Pearl Harbour’daki Birleflik Devletler Pasifik Donanmas›’na k›sa SIRA hasar S‹ZDE verdi. Japonya, Pasifik’teki Birleflik Devletler Donanmas›’n› sürede büyük bertaraf ederek zaman kazanmak istiyordu. Bu herkes için tam bir sürprizdi. ABD sald›r›dan bir saat sonra bu ülkeye savafl ilan etti.

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

47

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

Japonya savafl›n ilk anlar›nda büyük baflar›lar kazand› ve Pasifik’te birçok bölgeyi, Çinhindi Yar›madas›’n› süreç içinde iflgal etti. Ancak ABD, 12-13 Kas›m 1942 tarihinde Salomon Adalar› aç›klar›nda Japon Donanmas›’n› yenilgiye u¤ratarak Uzak Do¤u’da savafl›n Japonya’n›n aleyhine dönmesini sa¤lad›.

SAVAfi SIRASINDA GERÇEKLEfiT‹R‹LEN ÖNEML‹ S‹YASAL BULUfiMALAR Atlantik Bildirisi Avrupa’da savafl›n bafllamas›ndan sonra Alman sald›r›s›na u¤rayan Sovyetler Birli¤i, 12 Temmuz 1941 tarihinde ‹ngiltere’yle ve 1 A¤ustos’ta da ABD ile birer antlaflma imzalad›. Ard›ndan ABD Baflkan› Franklin D. Roosevelt ile ‹ngiltere Baflbakan› Winston Churchill savaflla ilgili geliflmeleri görüflmek üzere 1941 y›l› A¤ustos ay› bafllar›nda Kanada aç›klar›nda bulunan bir savafl gemisinde bir araya geldiler. ‹ki lider buradaki görüflmelerin ard›ndan 14 A¤ustos 1941 tarihinde “Atlantik Bildirisi” ad› verilen ortak bir metin yay›nlad›lar.

Atlantik Bildirisi’nin içeri¤inde hangi ilkeler vard›r?

SIRA S‹ZDE

Daha sonra Birleflmifl Milletler Antlaflmas›’na dahil edilen bu bildiride, savafltan D Ü fi Ü N E L ‹ M sonra toprak kazan›lmamas›, ilgili halk›n onay› al›nmadan toprak de¤iflikli¤i yap›lmamas›, uluslar›n kendi geleceklerini belirleme hakk›na sahip olmas›, uluslararas› S O Rfaydalan›lmas›, U iflbirli¤inin gerçeklefltirilmesi, temel ham maddelerden eflit biçimde insanlar›n korku ve açl›ktan kurtar›lmas›, aç›k denizlerde ticaret serbestli¤inin gerçeklefltirilmesi, Mihver Devletlerinin silahtan ar›nd›r›lmas› ve savafltan sonra topyeD‹KKAT kûn silahs›zlanmaya gidilmesi hususlar› yer alm›flt›.

ABD’nin savafla girmesinin ard›ndan Almanya’ya savafl ilan eden 26 devletin SIRA S‹ZDE imzas›yla 1 Ocak 1942’de “Birleflmifl Milletler Bildirisi” yay›nland›.

Washington’da aç›klanan bu bildiri, Atlantik bildirisini esas alm›flt›. Bildiriye imza atan devletler flunlard›: ABD, ‹ngiltere, SSCB, Çin, Avusturya, Belçika, Kanada, Kosta Rika, Küba, AMAÇLARIMIZ Çekoslovakya, Dominik Cumhuriyeti, El Salvador, Yunanistan, Guatemala, Haiti, Honduras, Hindistan, Lüksemburg, Hollanda, Yeni Zelanda, Nikaragua, Norveç, Romanya, Polonya, Güney Afrika, Yugoslavya. Bildiriyi imzalayan K ‹ T her A P devlet, Üçlü Pakt üyelerine ve bunlarla birlikte hareket eden ülkelere karfl› bütün askeri ve ekonomik kaynaklar›n› bu devletlerle savaflanlara aktarmakla görevli olacaklard›, Üçlü Pakt devletleriyle ayr› mütareke ve bar›fl yapmayacaklard›.

T E L E Sonuç V ‹ Z Y O N olarak Atlantik Bildirisi, Birleflmifl Milletler Örgütü’nün nüvesini oluflturmakla birlikte, bildiride imzas› bulunan devletler, Mihver Devletlerine karfl› zafer kazan›lana kadar iflbirli¤ine gideceklerdi.

5

N N

‹NTERNET

Kazablanka Konferans› Kazablanka Konferans›’n›n toplanmas›n›n temelinde Sovyetlerin savafl›n gidiflat› ile ilgili kayg›lar› yer alm›flt›. Sovyetler, 1941 y›l›n›n sonlar›nda savafla kat›lan ABD’nin Almanlara karfl› ikinci bir cephe açmas›n› ve üzerindeki, bask›n›n hafifletilmesini istemiflti. ABD, 1942 y›l› Kas›m ay›nda Fas ve Cezayir’e ordu göndererek Kuzey Afrika’daki savafl› sonland›rmak için büyük bir ad›m att›. Konferans, ABD Baflkan› Roosevelt ve ‹ngiltere Baflbakan› Churchill ile di¤er üst düzey komutanlar aras›nda, 14-20 Ocak 1943 tarihleri aras›nda Fas’›n Kazablanka kentinde gizli olarak gerçeklefltirildi. Konferansta Frans›z generallerinden de Gaulle ve Giraud da bulundu.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

48

Siyasi Tarih-II

Taraflar, Kuzey Afrika Savafllar›’n›n gidiflat›n›, çeflitli stratejik ve diplomatik sorunlar› görüfltüler. Bu görüflmelerin yan›nda kavgal› olan iki Frans›z generalinin bar›flt›r›lmas›, böylece Frans›z birliklerinin tamam›ndan yararlan›lmas› da ele al›nd›. Ancak her iki generalin Vichy Hükûmeti’ne yaklafl›mlar› farkl› oldu¤undan bar›flma ve anlaflma sa¤lanamad›.

Konferansta al›nan kararlar ise flu flekildeydi: Sovyetlerin üzerindeki bask›n›n azalt›lmas› için Sicilya’ya ç›karma yap›lmas› ve Almanya’n›n üzerindeki bask›n›n artt›r›lmas›, Balkanlarda ikinci bir cephenin aç›labilmesi için Türkiye’nin de savafla kat›lmas› konusunda gerekli askerî düzenlemelerin yap›lmas›, Almanya’n›n gücü zay›flay›nca Avrupa’da da bir cephe aç›lmas› ve Almanya, ‹talya ile Japonya’n›n “kay›ts›z flarts›z” teslim oluncaya kadar mücadeleye devam edilmesi gibi.

Kazablanka Konferans›’nda müttefikler aras›nda siyasi birlik sa¤lanamamakla birlikte, stratejik aç›dan uyumlu bir görüntü sergilendi.

Washington Konferans› Washington Konferans›, Kuzey Afrika Cephesi’nin kapanmas›n›n ard›ndan oluflacak yeni konjonktürü görüflmek üzere 12-26 May›s 1943 tarihleri aras›nda ABD Baflkan› Roosevelt ve ‹ngiltere Baflbakan› Churchill’›n kat›l›m›yla düzenlendi. Konferans›n flifresi “Trident”di. Bu yüzden konferans, “Trident Konferans›” olarak da an›ld›. Konferans’ta al›nan kararlar›n baz›lar› flunlard›: ‹talya’n›n saf d›fl› b›rak›labilmesi için bu ülkenin iflgal edilmesi, bu iflgal gerçeklefltirilirse Almanya’n›n Balkanlardaki durumunun zay›flat›lmas›, Almanlar›n Balkanlara yeni kuvvet göndermek durumunda bulunmas› hâlinde Sovyetler üzerindeki Alman bask›s›n›n hafifletilmesi ve ayn› zamanda durumunu ‹talya’ya göre ayarlayan Türkiye’nin savafla kat›lmas›n›n sa¤lanmas›, Türkiye savafla girerse Romanya petrollerinin bombard›man› için Türk hava alanlar›n›n kullan›lmas›, ikinci cephenin Fransa’da aç›lmas› sorunun 1944 y›l›n›n ilkbahar›nda tamamlanmas› gibi.

Konferans s›ras›nda savafl sonras› düzen için ‹ngiltere Baflbakan› Churchill taraf›ndan baz› fikirler ileri sürülmüfltü. Bu fikirler, bar›fl› koruma sorumlulu¤unun ABD, ‹ngiltere, SSCB ve Çin’e verilmesi, bu devletlerin oluflturaca¤› Dünya Konseyi’ne ba¤l› olmak üzere Avrupa, Amerika ve Ortado¤u Bölge Konseyleri’nin kurulmas› ve Avrupa’da bir konfederasyon oluflturulmas› fleklindeydi. Oluflturulacak bu konfederasyon, Tuna, Balkan ve ‹skandinav Federasyonlar›’n› içerecekti. Türkiye de Balkan Federasyonu’nun içinde yer alacakt›. Bunun yan›nda ‹ngiltere ile Sovyetler aras›nda da kuvvetli bir Fransa’n›n bulunmas› ve ayr›ca Polonya ile Çekoslovakya’n›n Sovyetlerle iyi geçinmesi düflünceleri de Churchill’›n zihninde yer alm›flt›.

Quebec Konferans› Mussolini’nin 1943’te iktidardan düflmesiyle Hitler yönetimi Avrupa’da yaln›zlaflt›.

Bu yeni dönemle birlikte Avrupa’da aç›lacak ikinci bir cephe düflüncesinin yeni bir aç›dan ele al›nmas› ve Almanya’n›n savafl sonras›ndaki durumunun ne olaca¤›n›n da görüflülmesi gerekmiflti. ‹flte Quebec Konferans› bu amaçla 14-24 A¤ustos 1943 tarihleri aras›nda ABD Baflkan› Roosevelt ve ‹ngiltere Baflbakan› Churchill ile Genelkurmay Heyetlerinin kat›l›m›yla gerçeklefltirildi. Sovyet Lideri Stalin toplant›ya ça¤›r›lmad›. Bunun temel nedeni, konferans›n topland›¤› dönemde Sovyetler Birli¤i’nin Japonya ile befl y›ll›k sald›rmazl›k antlaflmas›n›n bulunmas› ve bundan dolay› bu ülkenin zor duruma düflmemesiydi. Konferansta Almanya’n›n silahs›zland›r›lmas›n› ve kontrol alt›na al›nmas›n› öngören bir plan kabul edildi. Konferans s›ras›n-

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

49

da Churchill, ‹talya’da ortaya ç›kan yeni durum üzerine aç›lacak ikinci cephenin Fransa yerine, Türkiye’nin de savafla girmesi sa¤lanarak Balkanlarda aç›lmas›n› istedi. Ancak öneri ABD Baflkan› Roosevelt taraf›ndan reddedildi. Bundan dolay› ikinci cephenin Fransa’n›n Normandiya k›y›lar›nda aç›lmas› karar› al›nd›. Konferansta Japon Savafl›’n›n görüflülmesi için ABD, ‹ngiltere ve Sovyetler Birli¤i D›fliflleri Bakanlar›n›n toplanmas› da prensip olarak kararlaflt›r›ld›. Sonuç olarak Normandiya ç›karmas›n›n ve Moskova Konferans›’n›n temelleri bu konferansta at›ld›.

Normandiya Ç›karmas›: ABD’li General Dwight D. Eisenhower komutas›ndaki Müttefik kuvvetlerin Fransa’daki Alman ordular›na karfl› 1944 y›l› Haziran ve Eylül aylar› aras›nda üç evrede gerçeklefltirdi¤i sald›r› harekât›d›r. Müttefiklerin bu harekât›ndan sonra Alman Cephesi yar›lm›fl ve Almanlar Fransa’n›n ortalar›na kadar gerilemifltir.

Moskova Konferans› ABD’nin savafla girmesinin ard›ndan her ne kadar ABD, ‹ngiltere ve Sovyetler Birli¤i aras›nda s›k› bir ifl birli¤i antlaflmas› yap›lm›flsa da Sovyetler, bat›l› devletlere karfl› iki aç›dan flüpheli tutumunu sürdürdü. Bunlardan ilki ikinci cephenin aç›lmas› konusunda bat›l› devletlerin Sovyetlere göre yavafl hareket etmesiydi. Sovyetler Birli¤i bu cephenin derhal aç›lmas›n› istiyordu. ‹kinci sorun ise Sovyetlerin ABD’nin kendisine yapt›¤› yard›m› yetersiz görmesiydi. Bu iki sorun ba¤lam›nda Sovyetler Birli¤i flüpheci davrand› ve bat›l›lara güven duymad›. Almanya karfl›s›nda zor duruma düflürülmek istendi¤i kan›s›na kap›ld›. Sovyetler bu flüpheler üzerine dolayl› olarak Japonya üzerinden Almanya ile bar›fl zemini oluflturmaya çal›flt›.

Sovyetlerin içinde bulundu¤u durumu ve ABD ile ‹ngiltere’nin yapt›klar› konferanslarda görüfltükleri konular›n ayr›nt›lar›n›n ele al›nmas› için ABD D›fliflleri Bakan› Cordell Hull, ‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Anthony Eden ve Çin D›fliflleri Bakan›, Ekim 1943 tarihinde Moskova’ya gitti. Böylece 19 Ekim-1 Kas›m 1943 tarihleri aras›nda Kremlin Saray›’nda Moskova Konferans› yap›ld›.

Konferansta konuflulan konular ve al›nan kararlar flöyledir: Sovyetler, savafl›n k›salt›lmas› için ikinci cephenin en geç 1944 ilkbahar›nda aç›lmas›n›, Almanya’n›n bombard›man› için ‹sveç hava alanlar›n›n kullan›lmas›n› ve Türkiye’nin savafla girmesini istedi. Konferansta ‹sveç seçene¤i hariç, di¤er Sovyet istekleri kabul edildi.

Türkiye konusu Sovyetler için önemliydi. Hatta Sovyetler, Türkiye’nin savafla girmesi hâlinde ikinci cephe ile ilgili beklentilerinde erteleme vaat etmiflti. Sovyetler Birli¤i, ABD’nin “Dört Devlet Deklarasyonunu” kabul etmedi. Bunun nedeni “Dört Devlet Deklarasyonu” içinde ABD, ‹ngiltere, Sovyetler Birli¤i’nin yan› s›ra Çin’in de bulunmas›yd›. Sovyetler, Çin’in bu yap› içinde yer almas›na muhalifti. Ancak Sovyetlerin bu tavr› reddedildi. Böylece bu dört devlet savafltan sonra bar›fl›n korunmas› ve silahs›zlanma konular›nda ifl birli¤ine devam edeceklerdi. Burada Sovyetler bat›l› ülkelere yaklaflt›. Ayr›ca bu dört devlet savafltan sonra nüfuz alanlar› kurmaya yönelik bir politika izlemeyeceklerdi. Öte yandan Sovyetler, Washington Konferans›’nda ele al›nm›fl olan Avrupa’da federasyonlar kurulmas› önerisini de kabul etmedi.

Konferansta ayr›ca; bütün sömürgelerin uluslararas› vesayet rejimi alt›na al›nmas›, Almanya’n›n iflgali alt›ndaki ülkelerde zulüm ve iflkencenin önlenmesi için savafl suçlular›n›n cezaland›r›lmas›, ‹talya’ya ait konu ve sorunlar›n incelenmesi için ABD, ‹ngiltere, Sovyetler Birli¤i’nin ve Hür Frans›z Ulusal Komitesi’nin temsilcilerinden oluflacak yetkili bir komite kurulmas› ve bu komiteye gerekirse Yunanistan ve Yugoslavya’dan temsilcilerin kat›lmas›, Mihver Devletlerinin silah› b›rak›ncaya kadar bu ülkelerle savafl›n sürdürülmesi, ‹talya’daki savafl suçlular›n›n oluflturulacak mahkemeye verilmesi ve savafltan sonra Avusturya’n›n ba¤›ms›z bir devlet olmas› gibi konular ele al›nd›.

50

Siyasi Tarih-II

Kahire Konferans›

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Kahire Konferans›’nda ABD, ‹ngiltere ve Sovyetler Birli¤i hükûmet baflkanlar›n›n kat›laca¤› bir zirve yap›lmas› karar› al›nd›. Ancak bu zirvenin nerede yap›laca¤› konusunda aylarca karar verilemedi. Stalin, toplant›n›n ülkesinin iflgal bölgesi olan Tahran’da yap›lmas› konusunda ›srar etti. Böylece bu kentte karar k›l›nd›.

Tahran’da SIRA yap›lacak S‹ZDE toplant›dan önce ABD Baflkan› Roosevelt ve ‹ngiltere Baflbakan› Churchill aralar›nda Uzak Do¤u’daki geliflmeleri konuflmaya karar verdi.

Niyetleri Çin Devlet Baflkan› Chiang Kai-Shek ile de görüflüp Tahran Konferanfi Ü N E L ‹ M s›’na görüflD Übirli¤i içinde gitmekti. Böylece ABD, ‹ngiltere, Çin’in kat›l›m›yla Kahire Konferans› 22-26 Kas›m 1943 tarihleri aras›nda düzenlendi. Toplant›n›n ana S O Do¤u’daki R U konusu, Uzak savafla iliflkin nas›l hareket edilece¤i ve Japonya ile yap›lacak bar›fl›n esaslar›n›n ne flekilde olaca¤›yd›. Ancak bu konuda kesin sonuçlara var›lamad› ve sadece bilgi al›flverifli yap›ld›. Bunun yan›nda konferans›n ilk D‹KKAT günlerinde Churchill, Roosevelt ile yapt›¤› görüflmelerde Avrupa’da aç›lacak ikinci cephenin Balkanlarda aç›lmas›nda yeniden ›srar etti. Ancak ABD bu öneSIRA S‹ZDE riyi yine kabul etmedi. Ayr›ca konferans›n kat›l›mc›lar› Japonya’n›n I. Dünya Savafl›’ndan sonra ele geçirmifl oldu¤u bütün topraklar› boflaltmas› ve Kore’nin ba¤›ms›zl›¤›n›n tan›nmas› gibi konularda uzlaflmaya vard›. Böylece Kahire KonfeAMAÇLARIMIZ rans› bir ara görüflme platformu oldu.

N N

Tahran Konferans› K ‹ T A ile P ilgili flu kayna¤› önerebiliriz. Valentin Berojkov, Tahran 1943. Yeni Bir Dünya’ya Do¤ru, (çev: Hasan Ali Ediz), ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 2012.

TELEV‹ZYON

Tahran Konferans› fiifre ad› “Eureka” olan Tahran Konferans› 28 Kas›m-1 Aral›k 1943 tarihleri aras›nda Tahran’daki Sovyet Büyükelçili¤i binas›nda yap›ld›. ABD, ‹ngiltere ve Sovyet ‹ N T E RKonferansta, NET liderleri kat›ld›.

Sovyetlerin Avrupa’da ikinci cephenin aç›lmas› konusundaki ›srar› üzerine söz konusu cephenin 1 May›s 1944 tarihinde aç›lmas› kararlaflt›r›ld›. Churchill’in uzun zamand›r savundu¤u ikinci cephenin Balkanlarda aç›lmas› düflüncesi Sovyetler taraf›ndan reddedildi. Buna ba¤l› olarak yine Türkiye’nin savafla sokulmas› konusu üzerinde duruldu. Ayr›ca konferansta savafl sonras› bar›fl›n korunmas› için uluslararas› bir örgütün kurulmas› düflüncesi kat›l›mc›larca kabul edildi. Konferansta Polonya sorununa da de¤inildi ve Oder Nehri’ne kadar olan Alman topraklar›n›n Polonya’ya verilmesi kabul edilerek bu ülkenin s›n›rlar› saptand›.

Konferansta görüflülen di¤er konular ise ‹ran’a yard›m yap›lmas› ve bu ülkenin savafltan sonra toprak bütünlü¤ünün korunarak ba¤›ms›zl›¤›n›n desteklenmesi, Yugoslavya’daki direniflçilere her türlü deste¤in verilmesi, kesin zafere kadar savafl›n birlikte sürdürülmesiydi. Konferansta Sovyetler Birli¤i’nin Balt›k Denizi, Türk Bo¤azlar› ve Pasifik’teki olas› yay›lma talepleri de gündeme geldi. Bununla birlikte Churchill, Almanya’n›n befl ayr› ba¤›ms›z devlete bölünmesini önerdi. Stalin ise Almanya’n›n teslimi ile 50.000 Alman subay›n›n idam edilmesini teklif etti.

Konferans önemli bir sorunu da ortaya ç›kartm›flt›. Müttefiklerin görüfl ayr›l›klar› uç vermifl, flüphe tohumlar› ekilmiflti. Örne¤in ‹ngiltere, Sovyetlerin Balkanlara girip orada yerleflmesinden endifle duymufltu. Konferansta ABD, Sovyetlere yanaflm›fl, ‹ngiltere bu durumdan kuflkulanm›flt›. Türk bo¤azlar›n›n statüsünün de¤ifltirilmesi konusu ortaya at›lmakla birlikte bir karara var›lamad›.

51

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

Yalta Konferans› Fransa’n›n 6 Haziran 1944 tarihli Normandiya ç›karmas›n›n ard›ndan Alman iflgalinden kurtar›lmas› ve Almanya’n›n gücünün tükenmesi, bu ülkenin teslim olmas›n› gündeme getirmiflti. Bu durumda, hem bar›fl hakk›nda daha esasl› bir anlaflmaya varmak hem de Sovyetler Birli¤i’nin Japonya’ya savafl açmas›n› sa¤lamak amac›yla ABD, ‹ngiltere ve Sovyet liderleri 4-11 fiubat 1945 tarihleri aras›nda K›r›m’›n Yalta kentinde topland›. K›saca konferans›n amac› 1945 y›l›nda savafl›n sonu gözükürken bar›fl düzeninin nas›l kurulaca¤› sorunsal›yd›. Her üç devlet de konferansa yanlar›nda sorular›yla gelmifllerdi. ABD, Birleflmifl Milletler Örgütünün kurulmas›na, bu örgütle birlikte oluflacak güven atmosferiyle kendi askerlerini Avrupa’dan çekmeye ve Sovyetlerin Japonya’ya savafl açmas›na odaklanm›flt›. Bunun yan›nda ‹ngiltere ise Almanya ve Polonya sorunlar›na e¤ilinilmesine, ayr›ca Balkanlarda ve ‹ran’da ‹ngiliz nüfuzunun varl›¤›yla ilgili konular›n görüflülmesine heveskârd›. Sovyetler Birli¤i de Almanya’n›n bundan sonraki olas› sald›r›lar›n› engelleyici önlemlerin al›nmas›na, kendisine yap›lan Amerikan yard›mlar›n›n sürdürülmesine, Almanya’n›n ödeyece¤i savafl tazminat›na ve Uzak Do¤u’daki Sovyet ç›karlar› konular›na yo¤unlaflt›. Böylece Tahran Konferans›’nda bafllayan görüfl ayr›l›klar› Yalta’da da devam etti. Üç devlet savafl sonras› konularla ilgili olarak kendi ç›kar alanlar›na odakland›.

Foto¤raf 2.5 Yalta Konferans› s›ras›nda “Üç Büyükler”, Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt ve Joseph Stalin

Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_ Roosevelt%2C_Stalin.jpg

Bu farkl› isteklere ra¤men toplant›da; Almanya’y› kay›ts›z flarts›z teslim olmaya zorlamak için ortak askerî harekât›n sürdürülmesi, kat›l›mc› devletlerin silahl› kuvvetlerinin Almanya’n›n birer bölgesini iflgal etmesi, merkezi Berlin olmak üzere kat›l›mc› devletlerin komutanlar›ndan oluflacak bir Kontrol Komisyonu’nun kurulmas›, iflgal etmesi için Fransa’ya bir bölge verilmesi, Nazizmin yok edilerek Almanya’n›n bir daha asla dünya bar›fl›n› bozamayacak flekilde düzenlenmesi, Almanya’n›n savafl tazminat› ödemesi, 25 Nisan 1945 tarihinde San Francisco’da

52

Siyasi Tarih-II

Birleflmifl Milletler Örgütünün kurulmas›na yönelik bir konferans›n yap›lmas› ve bu konferansa Üçlü Pakt devletlerine savafl açm›fl olan ülkelerin al›nmas› kararlar›da al›nm›flt›.

Ayr›ca konferansta yay›nlanan bildiriye göre; Alman iflgalinden kurtulan uluslara Atlantik Bildirisi çerçevesinde bar›fl için gereklideste¤in verilmesi ve ekonomik kalk›nmalar›n›n gerçeklefltirilmesi için önlemelerin al›nmas›, bu uluslar›n kendi iradelerine göre kendi hükûmetlerini kurmalar›n›n sa¤lanmas›, Polonya’n›n yeniden kurulmas› için geçici bir hükûmetin kurulmas›, Yugoslavya’n›n iç birli¤i sa¤lanarak bu ülkede yeni bir hükûmetin oluflturulmas› teflvik edilecekti. Bunun yan›nda kat›l›mc› devletler, Sovyetlerin Japonya’ya savafl açmas› ve daha önce Japonlara kapt›rd›¤› Kuril Adalar›’n› geri almas›, Bo¤azlar›n statüsünün Sovyetlerin lehine de¤ifltirilmesi ve bunun Türkiye’ye bildirilmesi kararlar›n› da ald›lar.

Sonuç olarak Yalta Konferans›’na kat›lan devletler, kendi ç›kar alanlar›na yönelik talepleri ›srarla gündeme getirdiklerinden birçok konuda anlaflmaya varamad›lar. Konferans, müttefik devletler aras›nda birli¤in bozulmas›na yönelik iflaretler vermesi bak›m›ndan önem tafl›d›. Örne¤in Churchill, konferansta al›nan kararlarda Sovyetlere çok fazla ödün verildi¤ini öne sürmüfltü. Konferans›n ard›ndan rekabet dönemi bafllad›. Zira müttefikler aras›ndaki bu farkl› tutum ve davran›fllar savafl s›ras›nda meydana getirilmifl olan ittifak›n yara almas›na yol açt›.

Potsdam Konferans› ABD, ‹ngiltere ve Sovyet liderleri, Almanya’n›n teslim olmas›ndan sonra Avrupa’da ortaya ç›kan sorunlar› görüflmek üzere 17 Temmuz-2 A¤ustos 1945 tarihleri aras›nda Berlin yak›nlar›ndaki Potsdam kentinde bir araya geldi. Konferansa Roosevelt 12 Temmuz 1945 tarihinde öldü¤ünden yerine geçen ABD Baflkan Yard›mc›s› Henry S. Truman, ‹ngiltere’yi konferans›n ilk günlerinde Churchill ve daha sonra yap›lan parlamento seçimlerini kaybetti¤i için konferans›n devam›nda yerine ‹flçi Partisi lideri ve yeni baflbakan Clement Attlee ve Sovyet lideri Stalin kat›ld›. Konferans›n en önemli tart›flma konusu bar›fl›n nas›l korunaca¤› ve Almanya’ya nas›l bir biçim verilece¤iydi. Hat›rlanaca¤› gibi Almanya, Müttefikler taraf›ndan dört bölgeye ayr›lm›fl ve her bölge bir Müttefik devlet taraf›ndan iflgal edilmiflti. Bununla birlikte Müttefikler bu ayr›lm›fl bölgelerin s›n›rlar› konusunda farkl› görüfllere sahiptiler. Bu nedenle Müttefikler; ABD, ‹ngiltere ve Fransa olmak üzere bir tarafta, Sovyetler Birli¤i de di¤er tarafta olmak üzere ikiye ayr›lm›fllard›. Üç büyük Müttefik devlet, konferans›n bitiminde anlaflmaya vard›klar› konular› 2 A¤ustos 1945’te bir deklarasyonla aç›klad›lar.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

6

Potsdam Konferans›’nda SIRA S‹ZDE al›nan kararlar nelerdir?

Konferansta anlaflmaya var›lan konular flunlard›: D Ü fi Ü N E L ‹ Mkontrolünün ABD, ‹ngiltere, Sovyetler Birli¤i ve Fransa iflgal • Almanya’n›n bölgeleri komutanlar› arac›l›¤›yla yap›lmas›, • Almanya’n›n S O R U silahs›zland›r›lmas› ve askerden ar›nd›r›lmas›, • Alman Silahl› Kuvvetlerinin, Nazi birlik ve örgütlerinin tümüyle kald›r›lmas›, • Alman savafl endüstrisinin ortadan kald›r›larak yeniden düzenlenmesi ve AlD‹KKAT man ekonomisinin Müttefikler taraf›ndan kontrol edilmesi, • Savafl suçlular›n›n tutuklanmas› ve kontrol edilmesi, SIRA S‹ZDEsavafl tazminat› ödemesi, • Almanya’n›n • Almanya’da demokratik bir düzenin kurulmas›,

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

• Bar›flla ilgili düzenlemelerin yap›lmas› için ABD, ‹ngiltere, Sovyetler Birli¤i, Çin ve Fransa D›fliflleri Bakanlar›ndan oluflan bir “D›fliflleri Bakanlar› Konseyi”nin kurulmas›, • Oluflturulan bu konseyin Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya’n›n bar›fl sözleflmelerini haz›rlamakla yükümlü olmas› Potsdam Konferans›’nda yukar›daki ana konular›n yan› s›ra, Sovyetler Birli¤i’nin 1945 y›l› A¤ustos’unun ikinci yar›s›nda Japonya’ya savafl açmas›, Avusturya’n›n ve baflkentinin dört iflgal bölgesine ayr›lmas›, ‹talya’yla koflullar› a¤›r olmayan bir bar›fl antlaflmas› imzalanmas›, ‹ran’›n derhal boflalt›lmas›, Sovyetler Birli¤i’nin bo¤azlarda üs kurma talebinin görüflülmesi ve bo¤azlardan geçiflin tam ve serbest olmas› için görüflmeler yap›lmas› ve bu görüflmelerin Türkiye’ye bildirilmesi gibi konular da tart›fl›ld›. Sonuç olarak konferansta al›nan kararlar, Avrupa için siyasi, sosyal, ekonomik ve askerî aç›lardan flekillendirici olmas› bak›m›ndan büyük öneme sahipti. Bununla birlikte bu konferans, Müttefikler aras›ndaki görüfl farkl›l›klar›n› belirginlefltirmifl, böylece dünya iki farkl› gruba ayr›lmaya bafllam›flt›.

SAVAfiIN SONA ERMES‹ Avrupa’da Savafl›n Sona Ermesi Müttefik devletler, Mareflal von Rommel komutas›ndaki Alman birliklerini El Alameyn önünde durdurmay› baflarm›fllard›. ‹ngiliz Mareflal Montgomery’in emri alt›ndaki birliklerin 1942 y›l›n›n Ekim ay›nda karfl› sald›r›ya geçmesi ve 8 Kas›m 1942’de de Amerikal› General Eisenhower’in birliklerinin Kuzeybat› Afrika’da baflar›l› bir ç›karmada bulunmas›, Almanlar› ve orta¤› ‹talyanlar› kapsaml› bir geri çekilmeye zorlad›. Müttefikler bu geliflme üzerine Mihver Devletlerine karfl› güneyden bir cephe açmak için 10 Temmuz 1943’te ‹talya’n›n kuzeyine do¤ru ilerleyerek bu ülkeyi iflgal ettiler. ‹talyan halk›, savafl›n bafllang›c›ndan itibaren art arda baflar›s›zl›¤a u¤ran›lmas›na ve ülkenin büyük bölümünün iflgal edilmesine büyük tepki gösterdi ve rejime karfl› büyük bir hoflnutsuzluk duydu. Ülkenin yönetiminde etkili olan Büyük Faflist Konseyi, 24 Temmuz 1943’te toplanarak, Benito Mussolini’yi iktidardan düflürdü. Yeni hükûmetin bafl›na getirilen Mareflal Bodoglio, Mussolini’yi hapsetti ve Faflist Parti’yi la¤vetti. ‹talya’n›n yeni yöneticileri, 3 Eylül 1943’te Müttefiklerle bir ateflkes yaparak savafltan çekildiklerini aç›klad›lar. Ard›ndan 13 Ekim 1943’te Almanya’ya savafl ilan ettiler. ‹talya’n›n savafltan çekilmesi, Almanya’y› tamamen yaln›zlaflt›rd› ve zor bir duruma soktu. Akdeniz bölgesi, Müttefiklerin egemenli¤i alt›na girdi ve Yunanistan ile Yugoslavya’da Almanlara karfl› verilen ulusal kurtulufl hareketleri büyük ivme kazand›. Almanya 1943 y›l›ndan itibaren Müttefik Devletler karfl›s›nda üstünlü¤ünü yitirdi. Müttefiklerin, 6 Haziran 1944’te Fransa’n›n Normandiya k›y›lar›na ç›karma yaparak “ikinci cepheyi” açmalar›, Almanlara ölümcül bir darbe vurdu. Böylelikle Paris, 9 A¤ustos 1944’te Alman iflgalinden kurtar›ld›. Frans›z direniflinin ünlü isimlerinden General de Gaulle de hükûmeti kurarak bu ülkeye yeniden hayat kazand›rd›.

Bununla birlikte Müttefikler, do¤udan ve bat›dan Almanya’y› iflgale bafllad›lar.

Hitler, Müttefikler Berlin’e girdikten sonra 30 Nisan 1945’te intihar etti. Hitler’in intihar›n›n ard›ndan Almanya Devlet Baflkanl›¤›na Amiral Doenitz geçti. Berlin, 2 May›s 1945 tarihinde büyük ço¤unlu¤u Sovyet askerlerinin oluflturdu¤u Müttefik güçler taraf›ndan ele geçirildi. Böylece Hollanda, Kuzey-Do¤u Almanya ve Danimarka’daki Alman ordular› 4 May›s’ta teslim oldu. Almanya siyasi, ekonomik ve as-

53

54

Siyasi Tarih-II

kerî aç›dan çöktü. Alman delegeleri 7 May›s 1945’te Reims kentindeki Eisenhower’in ana karargâh›nda ülkenin kay›ts›z-flarts›z teslim oldu¤unu içeren belgeyi imzalad›. Almanya’n›n teslim olmas›ndan sonra Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi’nin ileri gelenlerinin büyük bir k›sm› ülkeden kaçt› ve di¤erleri de Müttefikler taraf›ndan yakalanarak hapsedildi. Böylece, befl buçuk y›l Avrupa’y› kan ve gözyafl›na bo¤an son büyük savafl, Avrupa co¤rafyas›nda sona erdirildi.

Uzak Do¤u’da Savafl›n Sona Ermesi

Atom Bombas›: Atom bombas›, patlaman›n kontrolsüz çekirdek tepkimesi yoluyla sa¤land›¤› bir bomba modelidir. Çekirdek tepkimesi, zincirleme ve çok h›zl› gerçekleflti¤inden ortaya devasa boyutta bir enerji a盤a ç›kar›r ve bu da patlama ile beraberinde flok dalgas› yarat›r. Tarihteki ilk atom bombas› olan Little Boy, 6 A¤ustos 1945 tarihinde B-29 Superfortress modeli bir bombard›man uça¤› olan Enola Gay’den Hiroflima kentine at›lm›flt›r.

Bundan üç gün sonra da yine ayn› uçakla Nagasaki’ye Fat Man isimli ikinci bir bomba daha at›lm›flt›r.

Uça¤›n pilotu ise Paul Tibbets’t›r.

Müttefikler, 1942’de Pasifik’te Japon yay›lmas›n› durdurarak deniz ve hava üstünlü¤ünü ele geçirmeye bafllam›fllard›. Müttefik güçler, 1945 y›l›n›n bafllar›ndan itibaren Japonya’n›n iflgali alt›nda bulunan Çin, Endonezya ve Pasifik’te çeflitli yerlerde karfl› sald›r›ya geçtiler. Japonya’y› teslim olmaya zorlamak için 1945 y›l›n›n Temmuz ve A¤ustos aylar›nda sald›r›lar›n› s›klaflt›rd›lar. ABD, 9-10 Temmuz 1945 tarihlerinde Tokyo’yu havadan bombard›man ederek, bu ülkeye son darbeyi vurmaya çal›flt›. Japonya art›k her yönden tükenmifl olmas›na ra¤men teslim olma önerisini geri çevirdi. Bunun üzerine ABD, Japonya’y› kay›ts›z-flarts›z teslim olmaya zorlamak için 6 A¤ustos 1945 tarihinde ilk atom bombas›n› Hiroflima’ya, ikincisini de 9 A¤ustos’ta Nagasaki’ye att›.

Tahrip gücü yüksek bu bombalar, iki flehri harabeye çevirdi. ‹ki yüz binden fazla insan yaflam›n› yitirdi. Sovyetler Birli¤i, 13 Nisan 1941’de Japonya’yla tarafs›zl›k antlaflmas› imzalamas›na ra¤men, teslim olma noktas›na gelen bu ülkeye 8 A¤ustos’ta savafl ilan etti ve Mançurya’y› iflgale bafllad›.

Japonya, 10 A¤ustos 1945 tarihinde yenilgiyi kabul etti¤ini ABD’ye bildirdi. Taraflar›n yapt›klar› diplomatik görüflmeler sonunda Tokyo Koyu’nda demirli bulunan ABD’ye ait Missouri adl› savafl gemisinde 2 Eylül’de Japonya’n›n teslim belgesi imzaland›. Böylece Uzak Do¤u’da savafl sona erdirildi. ‹kinci Dünya Savafl› dünyada derin yaralar b›rakt›. Say›s› tam olarak bilinmemekle beraber savafl›n, 28 milyonu sivil olmak üzere 50 milyon kiflinin ölümüne neden oldu¤u tahmin edilmektedir. Bununla birlikte Rusya ve Çin, 30 milyon kay›pla tahribatta bafl› çekmiflti. Ayr›ca Naziler, alt› milyona yak›n Yahudi’nin ölümüne yol açan soyk›r›m› gerçeklefltirdi. Sonuçta savafl, 1939-1945 y›llar› aras›nda uygarl›k ve insanl›k erdeminde büyük bir yara b›rakt›.

‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI’NDA TÜRK‹YE’N‹N DIfi POL‹T‹KASI II. Dünya Savafl› boyunca Türkiye’nin yönetiminde yer alan kadrolar, Birinci Dünya Savafl›’na sürüklenen Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun nas›l ortadan kalkt›¤›n› ve Türk Ulusu’nun nas›l yok olma tehlikesiyle karfl› karfl›ya kald›¤›n› unutmam›fllard›.

Bu deneyimin sonucu olarak ülkeyi herhangi bir savafl›n d›fl›nda tutmay› ana hedefleri hâline getirmifllerdi. Almanya’n›n 1930’lu y›llar›n ortalar›ndan itibaren Versailles düzenini ortadan kald›rmaya yönelerek komflular›na sald›rmas›, ard›ndan ‹talya’n›n 7 Nisan 1939’da Arnavutluk’u iflgal etmeye bafllamas› ve yine Mussolini’nin Anadolu’yu tehdit edici aç›klamalarda bulunmas› Türkiye’yi tedirgin etmifl, ülkeyi yönetenler de uluslararas› sistemin bozulmas›n› endifleyle takip etmeye bafllam›fllard›.

SIRA S‹ZDE

7

Türkiye savafl s›ras›nda SIRA S‹ZDE nas›l bir d›fl politika izledi?

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

Türkiye ortaya ç›kan yeni geliflmeler karfl›s›nda güvenlik aray›fl›na gitmifl ve bunun sonucunda bat›l› devletlere yak›nlaflmaya bafllam›flt›. ‹ngiltere de Sovyetler Birli¤i’ne yak›nlaflmak, Orta Do¤u ve Uzak Do¤u’daki ç›karlar› aç›s›ndan Türkiye’ye yak›n durmay› öncelikleri aras›na almaya bafllam›flt›. Bu politika uyar›nca Türkiye 12 May›s 1939 tarihinde ‹ngiltere’yle, Hatay Sorunu’nun çözülmesiyle birlikte de 23 Haziran’da Fransa ile yard›m deklarasyonu imzalad›. Bu deklarasyonlar›n sonucunda taraflar Akdeniz’de herhangi bir savafl›n ç›kmas› hâlinde birbirlerine yard›mda bulunacaklard›. Türkiye, bu yard›m amaçl› deklarasyonlar›n imzalanmas›n› Alman Nazizmi’ne ve ‹talya Faflizmi’ne karfl› yapt›¤›ndan, Sovyetler Birli¤i’nin zorluk ç›karmayaca¤›n› öngörmüfltü. Kendini güvence alt›na ald›¤›n› varsaym›flt›. Fakat 23 A¤ustos 1939 tarihinde Almanya-Sovyetler Birli¤i Dostluk Antlaflmas›’n›n yap›lmas› ve 1 Eylül’de de Polonya’n›n Almanya taraf›ndan iflgal edilmesi tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de flok etkisi yaratt›. Türkiye ‹kinci Dünya Savafl› bafllad›¤›nda hiçbir blo¤a üye de¤ildi. Ankara’dan yap›lan aç›klamalarda savafl›n d›fl›nda kal›naca¤› mesaj› verilmekteydi. Ancak, Türkiye’nin tehdit alt›nda kald›¤› ve kalaca¤› da düflünülmekteydi. Bundan dolay› Türkiye, Fransa ve ‹ngiltere’yle yap›lacak bir ittifak antlaflmas›yla kendini güvence alt›na alma giriflimini h›zland›rd›. Di¤er taraftan da D›fliflleri Bakan› fiükrü Saraço¤lu Müttefiklerle yapaca¤› antlaflmay› dan›flmak üzere Moskova’da diplomatik görüflmeler sürdürerek, Sovyetlerle dostlu¤u pekifltirmeye çal›flt›. Burada Türkiye, ‹ngiliz-Sovyet dostlu¤unu ba¤daflt›rmaya çal›flt›. Ne var ki Stalin ve di¤er Sovyet yöneticileri 1 Ekim tarihli oturumda, Montreux Bo¤azlar Sözleflmesi’nin de¤ifltirilerek Bo¤azlar›n ortak savunulmas›, Karadeniz’e k›y›s› olmayan devletlerin savafl gemilerinin Bo¤azlar› kullanmalar›n›n engellenmesi ve Türk-‹ngiliz-Frans›z ‹ttifak Antlaflmas› tasla¤›nda birtak›m de¤ifliklikler yap›lmas› flartlar›n› öne sürmeleri, Saraço¤lu’nu daha da tedirgin etti.

Türkiye, Sovyetlerle yürüttü¤ü diplomatik giriflimlerin baflar›s›zl›¤a u¤ramas› üzerine, 19 Ekim 1939 tarihinde ‹ngiltere ve Fransa’yla Ankara’da karfl›l›kl› yard›m antlaflmas› imzalad›. Üçlü ‹ttifak ya da Ankara Pakt› da denilen antlaflmada flu hükümler öne ç›kt›: • Türkiye’ye karfl› bir Avrupa devletince giriflilecek bir sald›r› sonucunda Fransa ve ‹ngiltere’nin Türkiye’ye yard›m etmesi, • Bir Avrupa devletinin Akdeniz bölgesinde Fransa ve ‹ngiltere’ye sald›rmas› durumunda, Türkiye’nin bu ülkelere yard›m etmesi, • Akdeniz bölgesinde bir Avrupa devletinin Türkiye’ye sald›rmas› hâlinde, Fransa ve ‹ngiltere’nin Türkiye’ye her türlü yard›m› ve deste¤i vermesi, • Fransa ve ‹ngiltere’nin 13 Nisan 1939’da Yunanistan ve Romanya’ya verdikleri güvenceler neticesinde savafla girmeleri durumunda, Türkiye’nin her türlü yard›m› ve deste¤i vermesi, • ‹ngiltere ve Fransa’n›n bu antlaflma hükümleri d›fl›nda bir Avrupa devletinin sald›r›s›na u¤ramas› durumunda, Türkiye’nin iki devlet yarar›na tarafs›zl›k politikas› izlemesi.

Antlaflmada, Türkiye’nin Sovyetler Birli¤i ile silahl› bir anlaflmazl›¤a sürüklenmesine neden olacak ya da bu sonuca yol açabilecek bir eyleme zorlanmamas› (2 numaral› protokol) hükümlerine de yer verilmiflti.

Türkiye bu antlaflmayla, Millî Mücadele’den beri izledi¤i Sovyetler Birli¤i’yle birlikte hareket etme politikas›ndan ayr›lmaya ve Bat›l› devletlere yak›nlaflmaya bafllad›. Sovyetler bu duruma tepki gösterdi ve bat›l› devletlerle yapt›¤› ittifak antlaflmas› üzerine Türkiye’ye petrol sevkiyat›n› durdurdu.

55

56

Siyasi Tarih-II

Müttefikler, Almanya’n›n Fransa’y› iflgalinden sonra ‹talya’n›n da Almanlar›n yan›nda Fransa’ya güneyden sald›rmas› ve savafl›n Akdeniz’e s›çramas› nedeniyle ittifak antlaflmas› gere¤ince Türkiye’nin de savafla girmesini istediler. Ancak Türkiye, 2 numaral› protokolü öne sürerek savafl d›fl› kalma politikas›n› sürdürmekle birlikte, kendisine vaat edilen savafl malzemesinin verilmedi¤ini ve böylece zay›f bir hâldeyken ‹talya’ya savafl açmas›n›n ‹ngiltere’nin iflini zorlaflt›raca¤›n› belirtti.

Türkiye bu politikas›n› Fransa’n›n düflmesiyle daha da belirginlefltirdi ve ‹ngiltere, Almanya ve Sovyetler Birli¤i aras›nda bir denge politikas› yürüttü. Bununla birlikte Türkiye bu devletlerle ticari iliflkilerini de sürdürmeye çal›flt›. Zira Türkiye’nin ihraç etti¤i, üstün vas›fl› çelik ve yüksek dirençli z›rh üretiminde vazgeçilmez bir ham madde olan krom aran›lan bir maddeydi. Savafl boyunca ‹ngiltere ve Almanya aras›nda bu maden üzerinde büyük bir mücadele yafland›. ‹ngiltere, ‹talya’n›n 28 Ekim 1940 tarihinde Yunanistan’a sald›rmas›na ra¤men Türkiye’yi rahat b›rakt›. Asl›nda Türkiye, Balkan Pakt› ve Türk-‹ngiliz-Frans›z ‹ttifak Antlaflmas›’na göre savafla girmesi gerekiyordu. ‹ngiltere’nin bu tavr›n›n sebebi, Türkiye’nin gücünü çevreye da¤›tmamas› ve böylece savunmas›n› da zay›flatmamas›, savafl›n a¤›rl›k merkezinin Orta Do¤u’dan Balkanlara kaymamas› idi. Zaten Türkiye, 20 A¤ustos tarihli Hugessen-Saraço¤lu görüflmesinde Sovyetleri zorlamak istemedi¤ini yinelemiflti. Bu dönemde ‹ngiltere, Türkiye’den mümkün oldu¤u kadar Müttefikler yarar›na tarafs›zl›¤›n› sürdürmesini istedi. Balkanlardaki bu geliflmeler ‹ngilizlerin de etkisiyle Sovyetleri Türkiye’ye yaklaflt›rd›. Bu yak›nlaflma sonucunda Türkiye ile Sovyetler Birli¤i aras›nda 25 Mart 1941 tarihinde bir sald›rmazl›k bildirisi yay›nland›. Bu bildiriye göre, iki devletten biri sald›r›ya u¤rad›¤›nda di¤eri tarafs›zl›¤›n› sürdürecekti. Böylece bozulan Türk-Sovyet iliflkilerinde ilerleme kaydedildi.

Almanya’n›n Fransa’y› iflgal etmesinden sonra Türkiye’de baz› afl›r› milliyetçi çevrelerde Alman ve Hitler hayranl›¤› da ortaya ç›kmaya bafllad›. Bununla birlikte ‹ngiltere’nin bask›lar›na ra¤men Türkiye’nin Almanya’ya savafl ilan etmemifl olmas›, Türk-Alman iliflkilerini dengede tutmufltu. Öte yandan Sovyetler Birli¤i, Mihver devletlerine kat›l›p kat›lamamay› Almanya’yla görüflürken Karadeniz ve Bo¤azlarda genifl ayr›cal›klar elde etmeye çal›flt›. Hitler’in Türkiye’nin Berlin Büyükelçisi Hüsrev Gerede’ye bu pazarl›klardan söz etmesi ve Almanya’n›n Sovyetlerin iste¤ini reddetti¤ini aç›klamas›, Ankara’n›n izledi¤i realpoliti¤in hakl› oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›.

Bu geliflme Türk-Sovyet iliflkilerinde kuflku yaratm›flt›. Bütün bunlar›n sonucu olarak da 25 Temmuz 1940 tarihinde “Türk-Alman Ticaret Antlaflmas›” imzaland›. Antlaflma ekonomik iliflkilerin normallefltirilmesini amaçlarken, çok tart›flma yaratan krom ve savafl malzemesi sat›fl› bu antlaflma kapsam›na al›nmad›. Ard›ndan Hitler, Türkiye’nin kayg›lar›n› gidermek amac›yla ‹smet ‹nönü’ye, Alman birliklerinin Bulgaristan’da ‹ngiltere’ye karfl› alaca¤› önlemlerin Türkiye’ye karfl› kullan›lmayaca¤›n› ve Almanya’n›n Türkiye’den herhangi bir toprak iste¤i bulunmad›¤›n› bildiren bir mektup gönderdi. Almanya, Türkiye’nin en az›ndan savaflta tarafs›z kalmas›n› istiyordu. Bunun sebebi, Sovyetlere karfl› gerçekleflecek herhangi bir Alman sald›r›s›nda bölgenin güneyinin sakinli¤inden emin olmakt›. Türkiye ise Almanya’n›n kendisine sald›rmamas› için resmî bir güvence ar›yordu. Bu aray›fl ve ç›kar yak›nlaflmas›yla birlikte 18 Haziran 1941 tarihinde “Türk-Alman Dostluk Antlaflmas›” imzaland›. Antlaflma, 10 y›l geçerli olmakla birlikte, Almanlar›n Türkiye’nin Müttefiklerle ve Sovyetlerle imzalad›¤› antlaflmalar›n hükümlerine ayk›r› tav›rlara zorlanmayaca¤›n› taahhütü içeriyordu. Böylece Türkiye’nin denge politikas› sürecekti.

57

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

Fakat Almanlar›n 22 Haziran’da Sovyetler Birli¤i’ne sald›rmas› dengeleri alt üst etti. Sovyetler Birli¤i ve ‹ngiltere, Türkiye’nin kayg›lar›n› gidermek için 10 A¤ustos 1941 tarihinde Ankara’ya bir nota gönderdiler. Buna göre, iki devlet Türkiye’nin sald›r›ya u¤ramas› hâlinde yard›m edecekti. Almanya, Sovyetlerin bat› blo¤una yanaflmas› üzerine Türkiye’ye bask› uygulayarak yan›na çekmeye çal›flt›, ancak Türkiye tarafs›z kalaca¤›n› belirtti. Müttefik blok, 1942 sonbahar›ndan itibaren Almanya’y› nihai yenilgiye u¤ratmak için planlar yapt›¤› bir s›rada, Türkiye üzerindeki bask›y› artt›rd› ve yo¤un bir flekilde savafla girmesini talep etmeye bafllad›. Nitekim Churchill ve ‹smet ‹nönü 30 Ocak-1 fiubat 1943’te Adana-Yenice ‹stasyonu’nda bir vagonda bir araya gelerek Türkiye’nin savafla girip girmeme konusunu tart›flt›lar.

Adana Konferans› da denilen bu buluflmada, Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü, Türkiye’nin savafla girecek silah ve malzemeye sahip olmad›¤›n› ve ‹ngiltere’nin bu donat›m› tamamlamas› hâlinde savafla girece¤ini ileri sürdü. Ayr›ca Sovyetler Birli¤i’nden de emin olmad›¤›n› belirtti. Bunun üzerine Churchill, Sovyetlerin savafltan sonra kurulacak Birleflmifl Milletler Örgütü ile dengelenece¤ini ve ‹ngiltere ile ABD taraf›ndan istenilen yard›m›n yap›laca¤›n› belirtti.

Foto¤raf 2.6 Adana Konferans›’da ‹smet ‹nönü ve Winston Churchill yemekte.

Kaynak: http://www.ismetinonu.org.tr/images/phocagallery/churchill/thumbs/phoca_thumb_l_7.jpg

Savafl s›ras›nda yo¤un bir diplomasi sürdürüldü. Moskova Konferans›’nda al›nan kararlar›n Türkiye’ye bildirilmesi için 5-6 Kas›m 1943 tarihlerinde ‹ngiliz ve Türk D›fliflleri bakanlar› Kahire’de bir araya geldiler. Türkiye, burada iletilen üs talebini savafla girme anlam›n› tafl›yaca¤›n› belirterek geri çevirdi. Türkiye, burada da olas› Sovyet yay›lma plan›ndan kuflku duydu¤unu yineledi. Türkiye’yi savafla çekmek konusunda ›srarl› bir tav›r güden ‹ngilizler, Sovyetlerin bu yönde bir plan›n›n olmad›¤›n› vurgulad›lar. ‹ngiltere’nin Türkiye’nin savafla girmesi konusundaki ›srar› Avrupa’da planlanan ikinci cephenin Balkanlarda aç›lmas›n› istemesindendi. ‹ngiltere, Almanya yenilmeye bafllarken Sovyetlerin Balkanlarda tek söz sahibi olmas›n› istemiyordu. Böylece 4-8 Aral›k 1943 tarihlerinde görüflmelerin devam› olarak II. Kahire Konferans› düzenlendi. ABD ve ‹ngiltere’nin daveti üzerine konferansa Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü de kat›ld›. Konferansta ‹ngilizler, Türkiye’nin savafla girmesi konusundaki ›srarlar›n› yinelediler. Ayr›ca ‹ngiltere, Türkiye’nin flimdi sa-

58

Siyasi Tarih-II

vafla girmesi hâlinde zaferden sonra galip devletlerin yan›nda yer alabilece¤ini, aksi hâlde sadece seyirci olarak kalaca¤›n› belirtti. ‹smet ‹nönü bu üstü kapal› tehdit karfl›s›nda Türk Ordusu’nun eksiklerinin tamamlanmas›ndan sonra, “prensip olarak” savafla kat›labileceklerini aç›klad›. Churchill ‹smet ‹nönü’ye ‹ngiliz planlar›n› içeren bir belge vererek, haz›rl›klar›n fiubat 1944’e kadar bitirilmesini, zira plana göre bu tarihte ‹ngiliz uçaklar›n›n Türkiye’ye gelece¤ini ifade etti. ‹nönü, Ankara’ya döndükten sonra konuyu Bakanlar Kuruluna iletti. Konunun Bakanlar Kurulu’nda tart›fl›lmas›n›n ard›ndan ‹ngiliz plan›n›n aynen kabul edilmesinin olanakl› olmad›¤›n› belirterek, durumun ‹ngiltere Büyükelçili¤ine iletilmesi karar›n› verdi.

Türkiye’nin bu tavr› baflta ‹ngiltere olmak üzere Müttefiklerle iliflkilerin gerginleflmesine ve taraflar aras›nda güven bunal›m›n›n ortaya ç›kmas›na yol açt›. Müttefikler Türkiye’ye yap›lan silah yard›m›n› da durdurdu.

Bu arada Türkiye’den Almanya’ya yap›lan krom madeni ihrac› ve Bo¤azlardan geçen Alman gemileri sorunu Türk-Müttefik iliflkilerini daha da gerginlefltirdi. Müttefikler, Türk-Alman Ticaret Antlaflmas›’n›n yürürlükten kald›r›lmas› yönünde bask› da bulundular. Türkiye, Nisan ay›nda Almanya’ya yapt›¤› krom sevkiyat›n› durdurdu¤unu aç›klamak zorunda kald›. Ayr›ca A¤ustos ay›nda da Normandiya ç›karmas›ndan sonra gücü gittikçe tükenen ve yenilgisi kaç›n›lmaz bir hâle gelen Almanya ile bütün iliflkilerini kesti¤ini aç›klad›. Savafl›n sonuna gelindi¤ini gören Türkiye, ‹ngiltere, ABD ve Sovyetler Birli¤i’yle aras›n› düzeltmeye çal›flt›. Ancak Sovyetler Birli¤i, Türkiye’nin 1943’ten beri Almanya’ya savafl ilan etmede isteksiz davrand›¤›n› gerekçe göstererek, dostane bir iliflki kurulmas›na so¤uk yaklaflt›. Özellikle Sovyet lideri Stalin’in Yalta Konferans›’nda Bo¤azlar Sorunu’nu ve Montreux’nun durumunu gündeme getirmesi, Türk yetkilileri taraf›ndan büyük bir endifleyle karfl›land›.

Türkiye, 23 fiubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya savafl ilan etti. Bu karar›n al›nmas›nda Yalta Konferans›’nda 1 Mart 1945 itibar›yla Almanya ve Japonya’yla savafl durumunda olan devletlerin Nisan ay› sonunda San Fransisco’da toplanacak konferansa davet edilece¤inin ve Birleflmifl Milletler Örgütü’nün kurucu üyeleri aras›nda yer alaca¤›n›n aç›klanm›fl olmas› önemli rol oynad›. Ancak 19 Mart 1945 tarihinde Sovyetler Birli¤i D›fliflleri Bakan› Molotov’un Türkiye Büyükelçisi Selim Sarper’e Türkiye’nin do¤u s›n›r›nda kendi ülkesinin lehine de¤ifliklikler yap›lmas› gerekti¤ini söylemesi ve 17 Aral›k 1925 tarihli “Dostluk ve Tarafs›zl›k Antlaflmas›”n›n süresinin uzat›lmayaca¤›na yönelik bir nota vermesi, iki ülke iliflkilerine a¤›r bir darbe vurdu. Türkiye bafl gösteren bu Sovyet tehdidi karfl›s›nda, savafl sonras›nda d›fl politikas›nda köklü de¤iflikliklere gitti. K›saca Türkiye savafl›n bafl›ndan sonuna kadar bir denge politikas› uygulayarak savafl›n d›fl›nda kalmay› baflard›.

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

59

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Savafl›n patlamas› ve küresel anlamda yay›lmas›n› aç›klamak Birinci Dünya Savafl›’ndan yenik ayr›lan Almanya, 1 Eylül 1939 tarihinde Polonya’y› yaflam alanlar›n› geniflletmek gerekçesiyle iflgale bafllad› ve böylece dünya tarihinin en korkunç savafl›n› bafllatm›fl oldu. Bu geliflme üzerine ‹ngiltere ve Fransa’n›n 3 Eylül 1939’da Almanya’ya savafl ilan etmesi ve Sovyetler Birli¤i’nin Almanlarla anlaflarak Polonya’n›n iflgaline kat›lmas› savafl›n alan›n› geniflletti. Ard›ndan Sovyetler Birli¤i, Birinci Dünya Savafl› sonunda kaybetti¤i Balt›k topraklar›n› tekrar ele geçirmek için bu bölgelere yöneldi. Almanya ise, amaçlar›na ulaflmak için Avrupa’y› iflgale bafllad›. Önce Hollanda ve Belçika’y› ard›ndan da Fransa’y› ele geçirdikten sonra ‹ngiltere’ye yöneldi. ‹ngiliz kentlerine yapt›¤› yo¤un sald›r›lar›n ard›ndan ‹talya’n›n baflar›s›zl›¤› üzerine bu cepheyi kapat›p Balkanlarda ve Kuzey Afrika’da yeni cepheler açt›. Balkan Cephesi’nde küçük devletleri egemenli¤i alt›na alarak Yunanistan’› iflgal etti. Kuzey Afrika’da ise Libya-M›s›r hatt›nda yapt›¤› savafllarda ‹ngilizlere yenildi. Almanlar do¤uda yeni yaflam alanlar› elde etmek amac›yla Sovyetler Birli¤i’ne sald›rd› ve bu sald›r›larda yenildi. Öte yandan Uzak Do¤u’da yaflam alan›n› bat›ya do¤ru geniflletmek isteyen Japonya’n›n Hawaii’de Pearl Harbour’da bulunan ABD Donanmas›’na sald›rmas› ve Atlantik Okyanusu’ndaki mücadeleler savafl›n tüm dünyaya yay›lmas›na neden oldu.

Savafl s›ras›nda gerçeklefltirilen konferanslar ve bar›fl›n sa¤lanabilmesi için gösterilen çabalar›n neler oldu¤unu ifade etmek Savafl›n sona erdirilmesi, savafltan sonra yap›lacak bar›fl›n esaslar›n›n saptanmas› ve yeni bir dünya düzenini kurulmas› için çok say›da görüflme gerçeklefltirildi. ABD Baflkan› Roosevelt ve ‹ngiltere Baflbakan› Churchill taraf›ndan 14 A¤ustos 1941’de yay›nlanan “Atlantik Bildirisi”nde savafltan sonra yeni bir dünya düzeninin kurulmas› yönünde temel ilkelere yer verildi. Müttefik Devletlerin liderleri, savafl s›ras›nda izlenecek stratejinin belirlenmesi, Mihver Devletlerine karfl› yeni cephelerin aç›lmas›, Türkiye’nin savafla girmesinin sa¤lanmas› ve savafl sonras› oluflturulacak düzenin belirlenmesi için Kazablanka, Washington, Quebec, Moskova, Kahire ve Tahran Konferans-

lar›n› düzenlediler. Ard›ndan üç büyük Müttefik devletin liderleri düzenledikleri Yalta ve Potsdam Konferanslar›nda -her ne kadar art›k görüfl ve ç›kar farklar›ndan dolay› iki gruba ayr›lm›fl olsalar da- kesin zaferlerine yaklafl›rlarken dünyaya yeni bir biçim verme karar› ald›lar.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

‹kinci Dünya Savafl›’n›n nas›l sona erdi¤ini aç›klamak Müttefik Devletlerin Kuzey Afrika’daki baflar›lar›, Mihver Devletlerinin Avrupa’ya çekilmesini beraberinde getirmiflti. Bu geri çekilme karfl›s›nda Müttefikler ‹talya’y› iflgal ettiklerinde yorgun ‹talyan halk› da Mussolini’yi devirdi. Bu geliflme üzerine Almanya, Avrupa’da yaln›zlaflt›. Müttefiklerin 1944 y›l›nda ikinci bir cephe açmalar›yla birlikte Fransa Alman iflgalinden kurtar›ld›. Almanya ald›¤› bu darbenin ard›ndan Müttefiklerin Berlin’i iflgali sonras› teslim oldu. Müttefikler Uzak Do¤u’da da Japon iflgal bölgelerine karfl› sald›r›ya geçmifllerdi. Japonya’n›n teslim olmamas› üzerine, ABD taraf›ndan iki atom bombas›yla vuruldu. Böylece Japonlar 10 A¤ustos 1945 tarihinde teslim oldu ve son büyük savafl iki cephenin de kapanmas›yla bitmifl oldu.

Türkiye’nin ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda izledi¤i d›fl politikan›n esaslar›n› aç›klamak Türkiye II. Dünya Savafl› bafllad›¤›nda hiçbir blo¤a üye de¤ildi ve tarafs›z bir politika izlemeyi tercih etti. Bunun sebebi, I. Dünya Savafl› ve ard›ndan gelen Türk Kurtulufl Savafl›’n›n yarat›¤› tahribatt›. ‹talya’n›n ve Almanya’n›n revisyonist uygulamalar› karfl›s›nda tehdite maruz kalan Türkiye, Bat›l› demokratik devletlere yanaflt›. ‹ngiltere ve Fransa’yla 19 Ekim 1939’da askerî ve siyasi nitelikli yard›m antlaflmas› imzalad›. Savafl s›ras›nda s›k s›k Türkiye’nin savafla girmesi gündeme getirildi. Türk Hükûmeti çeflitli gerekçeler öne sürerek savafl d›fl›nda kalmay› baflard›. Bununla birlikte süreç içerisinde her zaman Sovyet davran›fllar›n› takip etti ve buna göre hamlelerini yapt›. Sovyetler Birli¤i yöneticilerinin savafl sona ererken Yalta Konferans›’nda (4-11 fiubat 1945) ve 19 Mart 1945 tarihli notayla Türkiye’den çeflitli taleplerde bulunmalar›, izlenen d›fl politikan›n de¤ifltirilmesine neden oldu. Türkiye, Sovyet tehdidi karfl›s›nda savafl sonras›nda d›fl politikas›nda köklü de¤iflikliklere gitti.

60

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Almanya’n›n savafl bafllamadan hemen önce Polonya’dan istedi¤i bölgedir? a. Südetler b. Alsace Lorainne c. Danzing d. Minsk e. Ren

6. Atlantik Okyanusu’nun Avrupa’da gerçekleflen savafla en büyük etkisi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Ters ak›nt›lar›n yüzlerce gemiyi bat›rmas› b. Ham madde ve g›da kaynaklar›n›n ulaflt›r›lmas› c. Altmark adl› geminin ABD’ye gönderilmesi d. Amerikan sald›r›lar›n› engellemesi e. Japon sald›r›lar›n› kolaylaflt›rmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi Sovyetler Birli¤i’nin Finlandiya’ya sundu¤u taleplerden biri de¤ildir? a. Leningrad Körfezi’ndeki Fin adalar›n›n terk edilmesi b. Hangoe kentinin deniz üssü olarak kiralanmas› c. Finlandiya’da imparatorlu¤un ilan edilmesi d. Kuzey Buz Denizi’ndeki askeri varl›¤›n kald›r›lmas› e. Leningrad Körfezi’nin ortaklafla korunmas›

7. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Birleflmifl Milletlerin kurulmas›na esas olan ilk geliflme afla¤›dakilerden hangisidir? a. Quebec Konferans› b. Kazablanka Konferans› c. Atlantik Bildirisi d. Potsdam Konferans› e. Çelik Pakt›

3. Almanya demir cevheri kaynaklar›n› ele geçirmek için hangi ülkeyi iflgal etti? a. Bulgaristan b. Norveç c. Fransa d. Somali e. Yugoslavya

8. Sovyetler Birli¤i’nin Türkiye’den bo¤azlarda üs kurulmas› ve do¤u s›n›r›nda de¤ifliklikler istedi¤i konferans afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kahire Konferans› b. Tahran Konferans› c. Adana Konferans› d. Yalta Konferans› e. Moskova Konferans›

4. Fransa iflgal edildikten sonra Almanya yanl›s› hükûmet kuran kifli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Charles de Gaulle Hükûmeti b. Clement Attlee Hükûmeti c. Chamberlain Hükûmeti d. Edouard Daladier Hükûmeti e. Marshal Phillip Petain Hükûmeti

9. Kahire Konferans›’na afla¤›daki devletlerden hangisi kat›lm›flt›r? a. SSCB b. M›s›r c. Japonya d. Çin e. Eritre

5. Maginot Hatt› hangi ülke taraf›ndan infla edilmifltir? a. Lüksemburg b. Danimarka c. Belçika d. Hollanda e. Fransa

10. Afla¤›daki olaylardan hangisi ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitmesinde etkili olmam›flt›r? a. Vladimir Potemkin ile Polonya Elçisi’nin görüflmesi b. Normandiya Ç›karmas› c. ABD’nin Hiroflima’ya atom bombas› atmas› d. Almanya’n›n yaln›zlaflmas› e. Alman kuvvetlerinin El Alameyn’de durdurulmas›

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

61

Okuma Parças› Erkekler ve Kad›nlar Siviller tabii ki daha önceki dönemlerin savafllar›nda da muazzam ac›lar çekmifllerdi, ama hiçbir zaman Nazi Almanyas› ve ‹mparatorluk Japonyas›n›n kurbanlar›n›n seviyesinde bir imha hedefi olmam›fllard›. Daha da ötesi, savafl›n h›z›nda, ölçe¤indeki ve kapsam›ndaki art›fl, sivilleri eskisinden çok daha s›k bir flekilde yeni silahlar›n ortas›na (veya alt›na) yerlefltirmekteydi. Bunun sonucunda, kas›tl› ya da kas›ts›z sivil kay›plarda muazzam bir art›fl meydana geldi. Öksüz çocuklarlarla ilgili bir çal›flma, savafl boyunca her iki ebeveynini de yitiren çocuklar›n say›s›n› 13.000.000 olarak hesaplam›flt›r.

Di¤er önemli de¤ifliklik kad›nlar›n rolündeki çarp›c› art›flt›r. Yukar›da de¤inildi¤i üzere sivillerin hedef hâline getirilmeleri tabii ki kad›nlar› (ve dolay›s›yla çocuklar› da) kapsamaktayd›. Fakat daha temel olarak kad›nlar, daha önce hiç görülmedi¤i ölçüde askeri roller ve sorumluluklar üstlendiler. Birinci Dünya Savafl›’nda kad›nlar askeri ifller ile ilgili sanayi dallar›nda çal›flm›fllar ve hemflirelik ile ilgili ambulanslarda görev almak gibi hizmetlerde bulunmufllard›. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda ise o kadar büyük say›larla bu ifle girdiler ki aileye muhafazakâr bir aç›dan bakan ço¤u kifli, toplum yap›s›n›n da¤›lmakta oldu¤u endiflesine kap›ld›. 1939 ile 1943 aras›nda ‹ngiliz iflgücüne 2.160.000 kad›n eklendi ve buna ek olarak 1.000.000 kad›n silahl› kuvvetlere veya sivil savunmaya kat›ld›. Yaklafl›k ayn› say›da kad›n Sovyet silahl› kuvvetlerinde hizmet ederken, 1943 y›l›na gelindi¤inde Rusya’da kad›nlar sivil endüstriyel iflgücünün yüzde elli yedisini ve tar›msal iflgücünün yüzde yetmifl üçünü oluflturmaya bafllad›lar. Ço¤u kad›n asker, kâtiplik ve sekreterlik iflleri gibi kad›nlar›n geleneksel olarak çal›flt›klar› ifl dallar›nda, kad›nlar için tasarlanm›fl “yard›mc› hizmetlerde” görev ald›lar. ABD Donanmas›’n›n WAVES’inde (Women Accepted for Volunteer Emergency Service - Gönüllü Acil Hizmete Kabul Edilmifl Kad›nlar) oldu¤u gibi adland›rmalar, ço¤u planlamac›n›n onlar için öngörmüfl oldu¤u ifllerin geçici ve alt düzeyde oldu¤unu ortaya koymaktad›r. ‹ngiliz Donanmas›’n›n WRNS (Women’s Royal Navy Service - Kraliyet Donanmas› Hizmetindeki Kad›nlar) ve ABD’nin WASP (Women’s Airforce Service Pilots - Hava Kuvvetleri Kad›n Pilotlar›) örgütleri resmi bir askeri statüye sahip olmak için y›llarca mücadele ettiler. Yine de muharebe d›fl› pilotluk ve uçaksavar görevleri gibi “erkek ifllerini” giderek artan bir flekilde üstlenmeye bafllad›lar.

Sovyet kad›nlar› sadece geçici bir çare olarak ele al›nm›fl olsalar da muharebe görevlerine çok büyük bir yo¤unlukla girdiler. Keskin niflanc›, tank sürücüsü ve muharebe pilotu oldular. Almanlar, Ruslar›n özellikle etkili olan

bir grup kad›n bombard›man pilotunu “Gece Cad›lar›” olarak adland›rm›fllard›. ‹ngiliz ve Amerikal› kad›nlar do¤rudan muharebeye nadiren girmekle birlikte yeni (ve ço¤u zaman güvenilmez) uçaklar› fabrikalardan üslerine uçurmak gibi tehlikeli bir ifli üstlendiler. Kad›nlar›n “erkeklere mahsus” askeri ifllere koflmakta daima isteksiz olan Almanlar dahi, pilotsuz bir silah hâline getirilmeden önce V-1’i uçuran bir kad›n test pilotuna sahiplerdi. Kad›nlar ayr›ca Fransa, ‹talya, Yugoslavya ve di¤er yerlerden partizan savafllar› ve direnifl gruplar›nda önemli roller oynad›lar. Almanlar direnifl faaliyetlerine kat›ld›klar› gerekçesi ile 10.000 Frans›z kad›n› toplama kamplar›na götürdüler, sadece befl yüzü sa¤ kald›.

Savafla kat›lan erkeklerin büyük ço¤unlu¤u uluslar›n silahl› kuvvetlerine zorunlu askerlik hizmeti arac›l›¤› ile kat›ld›lar. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n topyekûn niteli¤i, büyük güçlerin g›da üretmek için ihtiyaç duydu¤u nüfusun nispeten düflük olmas› ile birleflince, ordular daha önce oldu¤undan çok daha büyük hâle geldiler. Ülke ekonomilerine çok fazla zarar vermeden ak›lc› bir flekilde erkekleri askere alman›n tek yolu, zorunlu askerlik hizmeti idi. 1939 y›l›nda ABD, ‹ngiltere, Sovyetler Birli¤i, Almanya ve Japonya’n›n toplam asker say›lar› 5.600.000 iken, 1944’e gelindi¤inde bu say› 45.400.000’e ç›km›flt›. Sadece ABD’de silâh alt›ndaki kifli say›s› 15.000.000’a yak›nd›. Bu erkek ve kad›nlar›n e¤itilmesi, daha önce görülmemifl bir okullar ve e¤itim merkezleri sistemi gerektirmekteydi. Dünyan›n her yerine insan ve malzeme nakli için gereken karmafl›k teknoloji ve lojistik hizmetler, çok say›da muharebe d›fl› uzmanl›k alan›n›n geliflmesine de yol açt›. Savaflan kad›n ve erkeklerin, onlar› destekleyen kad›n ve erkeklere oran› (“tooth to tail” - “difl kuyruk” oran› diye tabir edilen yap›) tarihte ilk kez ikincisinin lehine dönmüfltü.

Askeri liderlik de odak noktas›n› de¤ifltirmiflti. ‹letiflim teknolojisindeki devrim, özellikle de telsiz radyo ve çok ifle yarayan sahra telefonlar›, karac› komutanlar›n muharebeleri cepheden yönetmelerine izin verdi. Amerikal› George Patton, ‹ngiliz Bernard Montgomery ve Alman Erwin Rommel gibi savafl›n en meflhur generalleri, Birinci Dünya Savafl›’n›n “flato generalli¤ini” küçümseyerek ön saflardan veya ön saflara yak›n yerlerden savafl› yönettiler. Hem liderlikleri sebebiyle hem de dünyan›n her yan›nda milyonlarca erkek, kad›n ve çocu¤u sarm›fl olan bir savafl› kiflisellefltirdikleri için kahraman oldular.

Kaynak: Michael S. Neilberg, Dünya Tarihinde Savafl, (çev: Mehmet Tanju Akad), ‹stanbul, Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, 2011, s.128-131

62

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. c

3. b 4. e 5. e 6. b 7. c 8. d 9. d 10. a

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Polonya’n›n ‹flgali” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetler Birli¤i’nin Balt›k Ülkelerine Yerleflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Danimarka ve Norveç’in ‹flgal Edilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bat› Cephesi’nin Aç›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bat› Cephesi’nin Aç›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Atlantik Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Quebec Konferans›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yalta Konferans›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kahire Konferans›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’da ve Uzakdo¤u’da Savafl›n Sona Ermesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Almanya’n›n Fransa’y› iflgal etmesinin ard›ndan 16 Haziran 1940 tarihinde hükûmet de¤iflmifl, General Pétain Güney Fransa’da Alman yanl›s› Vichy Hükûmeti’ni kurmufltu. Bununla birlikte ‹ngiltere’de General de Gaulle Hareketi de bafllam›flt›. Ayr›ca Hitler’in Fransa’y› ele geçirmesinden sonra ‹ngilizler, Almanlarla do¤rudan yüz yüze geldi. ‹ngilizler köfleye s›k›flm›flt›. Ancak bundan daha da önemlisi Fransa’n›n iflgali ile birlikte bat› bölgesini kontrolü alt›na alan Hitler, art›k Do¤u Avrupa’ya ve hatta Sovyetler Birli¤i’ne sald›racak uygun ortam› yaratm›fl olmas›d›r.

S›ra Sizde 2 ‹ngiliz savafl ekonomisi ço¤unlukla d›flar›dan mal almaya yani ithalata dayan›yordu. ‹ngiltere’nin d›flar›dan ald›¤› mallar g›da maddelerinden akaryak›ta genifl bir paket oluflturuyordu. Savafl s›ras›nda tamamen devre d›fl› kalmak istemeyen ‹ngiltere, bu ürünlerin denizden tedarikini mümkün k›lmal›yd›. ‹talya’n›n ve Japonya’n›n savafla girmesiyle Hint Okyanusu’ndaki ticaret olanaklar› k›s›tlanan ‹ngiltere bu fark› ABD ile kapatt›. Dolay›s›yla ‹ngiltere, okyanusta güvenli bir geçifl ortam› yarat›lmal›yd›.

Böylece Atlantik Okyanusu’nun önemi ortaya ç›k›yordu.

S›ra Sizde 3 ‹talya’n›n savafla girmesi ve Kuzey Afrika Cephesi’nin aç›lmas› ‹ngiltere’yi zor durumda b›rakm›flt›. ‹talya’n›n Akdeniz’de, Somali’nin kendisine ait bölgesinde, Habeflistan’da ve Libya’da da askerî güçleri bulunuyordu.

Dolay›s›yla ‹talya bu güçleriyle ‹ngiltere’nin do¤udaki ticaret üslerine giden yolu kesmekteydi. Bu bak›mdan stratejik ve ekonomik aç›dan önemli bir bölge olan Kuzey Afrika’n›n tümüyle ele geçirilmesi savafl›n gidiflat›n› de¤ifltirebilecekti.

S›ra Sizde 4 Dünya Savafl› patlak verdi¤inde Çinhindi bölgesi Frans›zlar›n, Do¤u Hint Adalar› ise Hollanda’n›n elindeydi.

Bununla birlikte ‹ngiltere Hong Kong’ta ve Hindistan’da önemli bir güçtü. Bu bölgelerden ilki stratejik aç›dan, ikincisi ise petrol ve di¤er do¤al kaynaklar› bar›nd›rmas› bak›m›ndan önemliydi. Böylece bu bölgelere yap›lacak bir Japon ilerlemesi ‹ngilizlerin Hong Kong, Malaya, Singapur, Borneo, Burma ve Hindistan’daki petrolden kalaya bütün ham madde ç›karlar›n› tehdit etmekteydi. Dolay›s›yla bu kaynaklardan mahrum kald›¤›nda savaflta tutunamayacak duruma gelecekti. Bu yönüyle Japon ilerlemesi Avrupa’daki durumu etkilemekteydi.

S›ra Sizde 5 14 A¤ustos 1941’de yay›nlanan “Atlantik Bildirisi”nde; savafltan sonra toprak kazan›lmamas›, ilgili halk›n onay› al›nmadan toprak de¤iflikli¤i yap›lmamas›, uluslar›n kendi geleceklerini belirleme hakk›na sahip olmas›, uluslararas› ifl birli¤inin gerçeklefltirilmesi, temel ham maddelerden eflit biçimde faydalan›lmas›, insanlar›n korku ve açl›ktan kurtar›lmas›, aç›k denizlerde ticaret serbestli¤inin gerçeklefltirilmesi, Mihver Devletlerinin silahtan ar›nd›r›lmas› ve savafltan sonra topyekûn silahs›zlanmaya gidilmesi hususlar› yer al›yordu. Bu diplomatik hamle, savafltan sonra kurulacak olan Birleflmifl Milletlerin ilk nüvesini oluflturdu.

2. Ünite - ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)

63

Yararlan›lan Kaynaklar S›ra Sizde 6 17 Temmuz-2 A¤ustos 1945 tarihleri aras›nda düzenlenen Potsdam Konferans›’nda; Almanya’n›n kontrolünün ABD, ‹ngiltere, Sovyetler Birli¤i ve Fransa iflgal bölgeleri komutanlar› arac›l›¤›yla yap›lmas›, Almanya’n›n silahs›zland›r›lmas› ve askerden ar›nd›r›lmas›, Alman Silahl› Kuvvetlerinin, Nazi birlik ve örgütlerinin tümüyle kald›r›lmas›, Alman savafl endüstrisinin ortadan kald›r›larak yeniden düzenlenmesi ve Alman ekonomisinin Müttefikler taraf›ndan kontrol edilmesi, savafl suçlular›n›n tutuklanmas› ve kontrol edilmesi, Almanya’n›n savafl tazminat› ödemesi, Almanya’da demokratik bir düzenin kurulmas›, bar›flla ilgili düzenlemelerin yap›lmas› için ABD, ‹ngiltere, Sovyetler Birli¤i, Çin ve Fransa D›fliflleri Bakanlar›ndan oluflan bir “D›fliflleri Bakanlar› Konseyi”nin kurulmas›, oluflturulan bu konseyin Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya’n›n bar›fl sözleflmelerini haz›rlamakla yükümlü olmas› kararlar› al›nd›.

S›ra Sizde 7 Türkiye savafl boyunca bir denge politikas› izledi. Savafla girmesi yönündeki bask›lar› ise yeterli deste¤i alamad›¤›n› ve askerî techizat bak›m›ndan zay›f oldu¤unu öne sürerek bertaraf etti. Bununla birlikte her iki tarafla da ticari iliflkilerini sürdürmeye çal›flt›. Türkiye için bu denge politikas›n›n en hassas noktas› ise ‹talyan, Alman ve Sovyet hareketlili¤iydi. Savafl›n sonuna do¤ru ise Türkiye, 23 fiubat 1945 tarihinde Almanya ve Japonya’ya savafl ilan etti. Bu karar›n al›nmas›nda Yalta Konferans›’nda 1 Mart 1945 itibar›yla Almanya ve Japonya’yla savafl durumunda olan devletlerin Nisan ay› sonunda San Fransisco’da toplanacak Konferans’a davet edilece¤inin ve Birleflmifl Milletler Örgütünün kurucu üyeleri aras›nda yer alaca¤›n›n aç›klanm›fl olmas›n›n önemli rol oynad›¤› bilinmektedir.

Armao¤lu, Fahir. (1994). 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1914-1990), Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Antony Best vd. (2006). Uluslararas› Siyasi Tarih: 20.

Yüzy›l, (Çev: Taciser Ulafl Belge - Emel Kurt), ‹stanbul: Yay›n Odas› Yay›nc›l›k.

Deringil, Selim. (1994). Denge Oyunu: ‹kinci Dünya Savafl›’nda Türkiye’nin D›fl Politikas›, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.

Hart, Lidell. (1998). II. Dünya Savafl› Tarihi, C.1-2), (Çev:Kerim Ba¤r›aç›k), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Hobsbawm, Eric. (1996). K›sa 20. Yüzy›l (1914-1991): Afl›r›l›klar Ça¤›, (Çev: Yavuz Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.

Neilberg, Michael S. (2011). Dünya Tarihinde Savafl, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.

Parker, R.A.C. (2005). II. Dünya Savafl›, (Çev: Müfit Günay), Ankara: Dost Kitabevi.

Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yüzy›l Tarihi, (Çev: Sinem Gül), Ankara: Dost Kitabevi.

Sander, Oral. (1989). Siyasi Tarih. Birinci Dünya Savafl›’n›n Sonundan 1980’e Kadar, Ankara: ‹mge Kitabevi.

Sertel, Sabiha. (1999). 2. Dünya Savafl› Tarihi, ‹stanbul: Cumhuriyet Kitaplar›.

Sommerville, Donald. (2012). II. Dünya Savafl›, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Uçarol, R›fat. (2006). Siyasi Tarih (1789-2001), ‹stanbul: Der Yay›nlar›.

Weisband, Edward. (1974). ‹kinci Dünya Savafl›’nda ‹nönü’nün D›fl Politikas›, (Çev: M. Ali Kayabal), ‹stanbul: Milliyet Yay›nlar›.

Yakut, Kemal. (2010). “‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945)”, Siyasî Tarih, (Editör: Yasemin Özgün), Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi AÖF Yay›nlar›, s. 142-170.

3

S‹YAS‹ TAR‹H-II

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda ABD, ‹ngiltere ve SSCB aras›nda oluflturulan ifl birli¤i ortam›n›n da¤›lma nedenlerini tart›flabilecek, ABD’nin “çevreleme” politikas›n›n ortaya ç›k›fl›n› ve geliflimini anlatabilecek, SSCB’nin Do¤u Avrupa’daki yay›lmas›n›n ayr›nt›lar›n› sorgulayabilecek, So¤uk Savafl’›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve Birleflmifl Milletlerin kurumsal yap›s›n› aç›klayabilecek, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra dünyan›n çeflitli bölgelerinde yaflanan geliflmeleri de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • •

Demokrasi Cephesi Çevreleme So¤uk Savafl ‹ki Kutuplu Sistem

• • • •

Nükleer Silahlar Yay›lmac›l›k Kolektif Güvenlik Meflru Savunma

‹çindekiler

Siyasi Tarih-II

Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

• DEMOKRAS‹ CEPHES‹N‹N DA⁄ILMASI: MÜTTEF‹KLER ARASI ANLAfiMAZLIKLAR • ABD’N‹N ÇEVRELEME POL‹T‹KASI • SSCB VE DO⁄U AVRUPA’DA SOVYET BENZER‹ REJ‹MLER • “SO⁄UK SAVAfi” KAVRAMI VE B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER DÜZEN‹ • SAVAfiTAN SONRA DÜNYANIN D‹⁄ER BÖLGELER‹NDEK‹ GEL‹fiMELER

Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950) DEMOKRAS‹ CEPHES‹N‹N DA⁄ILMASI: MÜTTEF‹KLER ARASI ANLAfiMAZLIKLAR ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda Almanya-Japonya ekseninde oluflan Mihver devletlerine karfl› kurulan “demokrasi cephesi” savafl›n sonuna do¤ru da¤›ld›. Da¤›lman›n gün yüzüne ç›kt›¤› yer Potsdam (Berlin) Konferans› oldu. Taraflar, 17 Temmuz-2 A¤ustos 1945 tarihleri aras›nda toplanan konferansa geldiklerinde koflullarda köklü de¤ifliklikler yaflanm›flt›. Asl›nda, savafl s›ras›nda da baz› anlaflmazl›k noktalar› vard›. Örne¤in, Eylül 1943’te ‹talya ile teslim anlaflmas›na SSCB kar›flt›r›lmam›flt› ve bundan rahats›z olmufltu. Yine, Avrupa’da ikinci cephenin 1944 gibi çok geç bir tarihte aç›lmas› Stalin’i kuflkuland›rm›flt›. May›s 1945’te Almanya teslim olur olmaz ABD SSCB’ye yapt›¤› ödünç verme/kiralama yard›m›n› durdurmufltu. Yalta’dan Potsdam’a gelindi¤inde önderler de de¤iflmiflti. ABD’de Roosevelt ölmüfl, yerine yard›mc›s› Truman geçmiflti. Konferansa Churchill’in yan›nda kat›lan ‹flçi Partisi baflkan› Clement Attlee, konferans s›ras›nda yap›lan seçimleri kazanarak görüflmeleri Baflbakan s›fat›yla sürdürdü. Özellikle bu de¤ifliklik önemliydi. Çünkü Churchill’le Yüzdeler Anlaflmas›’yla Avrupa’y› paylaflan Stalin flimdi farkl› bir liderle müzakere edecekti.

Potsdam’da gündeme gelen en önemli konu Almanya’n›n durumuydu. Taraflar Almanya’n›n Nazizm’den ve askerden ar›nd›r›lmas›, Nazi savafl suçlular›n›n yarg›lanmas› için bir mahkeme kurulmas› konular›nda anlaflt›lar. Daha sonra Nürnberg’de kurulan mahkemede suçlular yarg›land›. Do¤usu SSCB, bat›s› ise Amerikan, Frans›z ve ‹ngilizler taraf›ndan iflgal edilmifl olan Almanya’da demokrasinin yerleflmesi konusunda bir oydaflma sa¤land›. Fakat sonras›nda taraflar›n “demokrasi”ye farkl› anlamlar yükledikleri ortaya ç›kt›. Polonya s›n›r› Oder-Neisse hatt›ndan geçirildi ve çözüm Almanya ile yap›lacak bar›fla ertelendi. Yenik devletlerle bar›fl antlaflmalar› haz›rlanmas› için D›fliflleri Bakanlar› Komisyonu kurulmas› karar› al›nd›. Konferansta Türk Bo¤azlar› konusu da gündeme geldi. Bir anlaflmaya var›lamad›¤› için taraflar›n Montrö’nün de¤iflmesi üzerine görüfllerini Türkiye ile paylaflmalar› karar› al›nd›.

ABD ile SSCB aras›ndaki anlaflmazl›k noktalar›ndan biri de atom silah› oldu.

ABD, baflta SSCB olmak üzere di¤er devletlerin bu silaha sahip olmas›n› engellemek istedi. 1945’te atom silah›n›n yasaklanmas› amac›yla BM Güvenlik Konseyine ba¤l› bir Atom Enerjisi Komisyonu kurulsa da 1948’de bu Komisyon da¤›ld›. Zaten SSCB de 1949’da ilk denemesini baflar›yla gerçeklefltirdi.

Yüzdeler Antlaflmas›: 1944’teki Moskova Konferans› s›ras›nda, ‹ngiltere Baflbakan› Churchill ve SSCB lideri Stalin, savafl sonras›nda Avrupa’da kurulacak nüfuz alanlar› üzerinde “sözlü olarak” anlaflt›lar. Buna göre, SSCB Romanya’da %90, Bulgaristan’da %75; ‹ngiltere ise Yunanistan’da %90 nüfuza sahip olacaklard›. Macaristan ve Yugoslavya’da ise iki taraf›n nüfuzu eflit olacakt›.

66

Siyasi Tarih-II

Savafl sonras›nda bir bar›fl antlaflmas› imzalamak üzere 29 Temmuz-15 Ekim 1946 tarihleri aras›nda 21 devletin kat›ld›¤› bir dizi konferans düzenlendi. Sonunda Paris Bar›fl Antlaflmalar› 10 fiubat 1947’de imzaland›. Bulgaristan, Finlandiya, ‹talya, Macaristan ve Romanya’yla çeflitli s›n›r düzenlemeleri yap›ld›. Almanya’yla (birleflme gerçekleflmedi¤i için) ve Avusturya’yla (iflgale u¤ram›fl devlet statüsüne sahip oldu¤u için) bar›fl antlaflmas› imzalanamad›. Japonya’yla ise ABD ile ayr› bir antlaflma imzalad›.

Foto¤raf 3.1 Yalta Konferans›nda, Churchill, Roosevelt ve Stalin

Kaynak: http://www.perekop.net/wp-content/uploads/yalta-1945-summit.jpg

Savafl sonras› Avrupas›’nda en göze batan geliflme Almanya’n›n bölünmesi oldu. Almanya üzerinde yaflanan anlaflmazl›k, asl›nda tüm taraflar›n ifline gelen bölünmüfllük üzerinden yafland›. Hitler’in kurdu¤u Alman birli¤i flöyle dursun, Bismarck’›nki bile bölünmüfltü. ‹flgal edilmifl devlet statüsü tan›nan Avusturya’n›n durumu sonraya ertelenmiflti. Birleflik bir Almanya görmeyi neredeyse hiçbir devlet istemiyordu. 1 Ocak 1947’de ABD ve ‹ngiliz iflgal yönetimleri birlefltirildi. fiubat 1948’de Çekoslovakya’da komünistlerin iktidar› ele geçirmesinin ard›ndan, 1948 bahar›nda Bat› iflgal bölgesinde para reformuna gidildi. SSCB buna Berlin’i ablukaya alarak yan›t verdi. Hava koridoruyla ablukay› aflan Bat› 23 May›s 1949’da Bonn’da Federal Almanya Cumhuriyeti’nin ilan edince Sovyet iflgali alt›ndaki do¤uda da Ekim’de Demokratik Almanya Cumhuriyeti ilan edildi.

Savaflta en büyük y›k›mlardan birini de ‹ngiltere yaflad›. Savafl›n ekonomik ve toplumsal y›k›m› 1945 seçimlerinde kendisini gösterdi. Zaferin mimar› Churchill iktidar› kaybetti. ‹flçi Partisi lideri Clement Attlee Baflbakan, sendikac› Ernest Bevin de D›fliflleri Bakan› oldular. Yeni yönetim savafl›n olumsuz izlerini ortadan kald›rmak için bir dizi ekonomik/toplumsal reforma girifltiyse de 1947’ye gelindi¤inde kaynak yetersizli¤i bafl gösterdi. ‹ngiltere ekonomik reformlar›n› sürdürmek için iki yola baflvurdu: Öncelikle harcamalar›n› k›st›. Eski sömürgelerine birer birer ba¤›ms›zl›klar›n› verdi. Böylece XIX. yüzy›la damgas›n› vuran ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u XX. yüzy›l›n ortas›nda “baflat güç” olmaktan ç›k›yordu. ‹kinci olarak ABD’den borç ald› ve dünya egemenli¤ine iliflkin sorumluluklar›n› ABD’ye devretti.

Fransa, savafl sonras›nda büyük bir siyasi ve ekonomik istikrars›zl›k içine düfltü. Nazi iflgali sona erince 1944 Ekim’inde Charles de Gaulle önderli¤inde bir “Ulusal Birlik” hükûmeti kuruldu. De Gaulle Fransas›’n›n en tipik özelliklerinden biri

67

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

Anglo-Amerikan ittifak›na olan kuflkusuydu. Savafl döneminde müttefiklerin izledikleri politikalardan kaynaklanan bu kuflku So¤uk Savafl dönemi boyunca Frans›z d›fl politikas›na damgas›n› vurdu. Bu do¤rultuda, yeni iktidar›n ilk icraatlar›ndan biri Aral›k 1944’te SSCB ile ittifak antlaflmas› imzalamak oldu. De Gaulle’ün iktidar› k›sa sürdü. Özellikle savafl sonras›nda Fransa siyasetinde giderek güçlenen komünistlerle anlaflam›yordu. Çöken ekonomik yap›n›n nas›l yeniden infla edilece¤i konusunda farkl› görüflleri vard›. Sömürgeci politikalar›n› sürdürme çabas› Frans›z ekonomisinin en önemli ç›kmazlar›ndan birini oluflturuyordu. Ocak 1946’da De Gaulle’ün istifas›n›n ard›ndan sol kanat koalisyon hükûmeti kuruldu. ‹talya’da ise 1946’da düzenlenen bir referandumla monarfli sona erdi, cumhuriyet ilan edildi. Yap›lan seçimlerde Hristiyan Demokrat Alcide de Gasperi baflkanl›¤›nda, komünist ve sosyalistlerden oluflan bir koalisyon hükûmeti kuruldu.

Harita 3.1 ‹kinci Dünya Savafl› Sonras› Avrupa’da Sovyet Yay›lmas›

Kaynak: http://blue.utb.edu/paullgj/geog1303/lectures/soviet_influence_in_europe.jpg

Yunanistan ‹kinci Dünya Savafl›’nda önce ‹talyanlar ve ard›ndan Almanlar taraf›ndan iflgal edilmiflti. ‹flgalin sonlar›na do¤u Yunanistan’da hakim güç Ulusal Kurtulufl Ordusu’ydu (ELAS). Sol e¤ilimli olmakla birlikte tamam› komünistlerden oluflmayan bu örgüt 1944 sonunda 2 milyon üyeye sahipti ve monarfli karfl›t›yd›.

1944’te ‹ngiltere Yunanistan’›n iflgalden kurtulmas›na destek verdi ve iflgal Kas›m’da sona erdi. ‹ngltere iktidar›n komünistlerin eline geçmesini engellemek için müdahalede bulundu ve ELAS’›n Atina’y› terk etmesini sa¤lad›. 1946’da yap›lan seçimleri ELAS boykot etti. Ard›ndan yap›lan referandumun ard›ndan kral ülkeye döndü. Bunun üzerine iç savafl bafllad›. 24 Aral›k 1946’da General Markos “Geçici Demokratik Yunan Cumhuriyeti” ad›yla yeni bir hükûmet kurdu. ELAS’a Yugoslavya, Arnavutluk ve Bulgaristan üzerinden yard›m geliyordu. Fakat Truman Doktrini ile ABD’nin savafla müdahalesi ve Kominform’dan at›lan Yugoslavya’n›n yard›m› kesmesiyle 1949’da savafl sona erdi.

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

68

Siyasi Tarih-II D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Müttefikler aras›nda ç›kan anlaflmazl›klar›n yan›nda ortak baz› sorunlar da ortaS O Dünya R U ya ç›kt›. ‹kinci Savafl› ve sonras›nda yaflanan insan hareketleri önceki boyutlar›n› aflt›. Savaflta ve sonras›nda yaflanan geliflmeler nedeniyle yaln›zca Avrupa’da 30 milyon kiflinin yer de¤ifltirdi¤i hesaplan›yordu. Di¤er k›talar› iflin içine D‹KKAT katt›¤›m›zda 100 milyonlarca kiflinin evinden, yerinden, yurdundan kopar›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Benzer bir hareketlilik, daha küçük ölçekte Birinci Dünya Savafl› soSIRA S‹ZDE nunda da yaflanm›fl ve Milletler Cemiyeti (MC) çat›s› alt›nda “Nansen Pasaportu”yla geçici bir çözüm üretilmiflti. Savafl›n ard›ndan kal›c› olaca¤› ortaya ç›kan bu soruna BM el att› ve Mülteciler Yüksek Komiserli¤i (UNHCR) 1950’de Genel Kurul taAMAÇLARIMIZ raf›ndan kuruldu.

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

So¤uk Savafl’›n Türkiye’nin izledi¤i d›fl politikay› daha ayr›nt›l› ö¤renmek K ‹ ilk T Adöneminde P için Turgay Merih’in “So¤uk Savafl ve Türkiye” adl› kitab›n› (Ebabil Yay›nlar›, Ankara, 2006) okuyabilirsiniz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

1

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM S O R U

D‹KKAT

Sizce ABD ileSIRA SSCB aras›ndaki derin güvensizli¤in sebebi neydi?

S‹ZDE

ABD’N‹N ÇEVRELEME POL‹T‹KASI

EÜRN NE LE‹TM en kârl› ç›kan devlet ABD oldu. Her fleyden önce 1930’larD‹ NÜTfianlamda Savafltan her da yaflad›¤› ekonomik bunal›mdan mutlak biçimde s›yr›ld›. Kendi anakaras›na s›çramayan savafl her alan›nda üretimi pompalad›. Öyle ki 1945’te dünS O ekonominin R U ya üretiminin yar›s›n› ABD gerçeklefltiriyordu. Savafl sonras›nda kurulan uluslararas› ekonomik sistemde belirleyici rolü de (IMF, Dünya Bankas› gibi araçlarla) elinD‹KKAT de tutan bu devletti. Üstelik bir de nükleer silah tekeline sahipti. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, XX. yüzy›l›n ortas›nda ABD’nin XIX. yüzy›l ‹ngilteresi’nin yerini ald›¤› söySIRA S‹ZDE lenebilir. Yine de savafl sonras›nda ABD’nin birbiriyle ba¤lant›l› iki temel sorun/amac› öne ç›k›yordu. ‹lki, Avrupa ve Do¤u Asya’da güvenli¤i sa¤layarak tüm dünyada denetimini güçlendirmek; di¤eri, Avrupa’n›n ortas›na (Berlin’e) uzanan AMAÇLARIMIZ Sovyet iflgaline son vermekti. Bolflevikler 1917’de gerçeklefltiremediklerini baflar›p savafl› kazanarak tüm do¤u Avrupa’y› denetimleri alt›na alm›fllard›. Washington’dan bak›ld›¤›nda bu ABD ç›karlar› önündeki en büyük engeldi. Avrupa’n›n bat›s› ise iflK ‹ T A P galin alt›nda tam bir y›k›nt› içerisindeydi. Bu iki olumsuzlu¤u bir arada ortadan kald›rmak ABD’nin birincil amac› hâline geldi. ABD’nin Moskova Büyükelçisi George Kennan’›n 26 fiubat 1946 tarihli “uzun telgraf›” bu amac›n gerekçelerini deTELEV‹ZYON ¤erlendiriyordu. Ard›ndan, 5 Mart 1946’da, art›k muhalefete düflen ‹ngiltere eski Baflbakan› Churchill, Fulton’da yapt›¤› konuflmada yeni bir dönemin bafllad›¤›na iflaret ediyordu: “Balt›klar’dan Adriyatik Denizi’ne kadar bir “demir perde” Avrupa ‹ N T E R Ndüflmüfltü”.

ET k›tas›n›n üzerine ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan, uluslararas› komünizmin SSCB eliyle Avrupa baflta olmak üzere tüm dünyaya yay›ld›¤› varsay›m›ndan hareketle ve buna engel olmak için ABD’nin izledi¤i d›fl politikaya “çevreleme” (containment) ad› verilir. Çevreleme politikas›n›n ilk ad›m› Truman Doktrini oldu. ‹ngiltere’nin Yunanistan’daki birliklerini çekme iste¤ini ve Orta Do¤u’daki di¤er yükümlülüklerini yerine getiremeyece¤ini bildirmesi üzerine, ABD Baflkan› Truman 12 Mart 1947’de Kongre’de bir konuflma yapt›. Truman konuflmas›nda “...silahl› bir az›nl›k ya da d›fl bask›larla boyunduruk alt›na al›nmaya karfl› koyan özgür halklar› desteklemenin Birleflik Devletler’in siyaseti olmas› gerekti¤ine inand›¤›n›” söyledi. Sözünü etti¤i ilk devlet iç savafl›n sürdü¤ü Yunanistan, ikincisi ise Sovyet istekleri karfl›s›nda destek bekleyen Türkiye idi. Truman, Kongre’den 400 milyon dolarl›k bir yard›m

N N

Demir Ülkeleri: SIRA Perde S‹ZDE ‹ngiltere eski Baflbakan› Churchill’in 1946’da Fulton’da yapt›¤› AMAÇLARIMIZ konuflmada ilk kez dile getirdi¤i “Demir Perde” ibaresi, ilerleyen y›llarda Do¤u Avrupa’daki Sovyet hâkimiyeti ülkeleri K ‹ T A alt›ndaki P ifade etmek için kullan›lacakt›r. Do¤u Avrupa’daki sosyalist ülkeler için Bat› literatüründe uzun TELEV‹ZYON süre “Demir Perde Ülkeleri” nitelemesi yap›lm›flt›r.

‹NTERNET

69

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

için yetki istedi ve bu yetki 22 May›s 1947’de verildi. Truman Doktrini çerçevesinde Yunanistan’a 300, Türkiye’ye 100 milyon dolarl›k bir askerî yard›m öngörüldü.

Böylece Yunanistan’da komünistlerin iktidara gelmeleri engellendi. Türkiye, 12 Temmuz 1947’de imzalanan yard›m anlaflmas›yla çevreleme politikas› do¤rultusunda ortaya ç›kmaya bafllayan Bat› Bloku’nun erken kat›l›mc›lar›ndan biri oldu.

ABD’nin Avrupa’da istikrar ve güvenli¤i sa¤lamaya yönelik ikinci ad›m› Marshall Yard›m›’yd›. Avrupa’da savafl nedeniyle ekonominin çökmesi, Sovyet birliklerinin varl›¤›yla pekiflerek komünizm tehdidini ortaya ç›kar›yordu. Oysa ABD’de bir üretim fazlas› söz konusuydu. ABD, 1924’te Dawes Plan›’yla Almanya’y› nas›l yeniden sistemin içerisine dahil etmeye çal›flt›ysa benzer bir plan› Avrupa’n›n bat›s› için uygulamaya soktu. Plan ilk kez, 5 Haziran 1947’de Harvard Üniversitesi’nde konuflma yapan D›fliflleri Bakan› George Marshall taraf›ndan dile getirildi. Plan uyar›nca Avrupa’ya ekonomik yard›m sa¤lanarak yeniden infla edilecekti. Yard›m›n uygulanmas›na iliflkin 12 Temmuz’da Paris’te Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Konferans› topland›. 3 Nisan 1948’de 17 milyar dolarl›k bir kredi onayland› ve uygulamay› yönetmek için 16 Nisan 1948’de Avrupa Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü kuruldu (Bu örgüt 1960’ta Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü, OECD ad›n› alacakt›r).

Truman Doktrini ile Marshall Yard›m› farkl›l›klar gösterir. Biri askerî di¤eri ekonomik yard›m› içerir. ‹lki ulusal, ikincisi bölgesel düzeydedir. Son olarak ABD Marshall Yard›m›’n› engellemeye çal›flacak devletleri tehdit etmifl, bu ise Avrupa’y› yararlanan ve yararlanmayan devletler olarak ikiye bölmüfltür.

Harita 3.2 Marshall Yard›m› Alan Ülkeler

Kaynak: http://www.loc.gov/exhibits/marshall/images/wholemap.jpga

Son olarak Avrupa-Atlantik bölgesinin askerî güvenlik örgütlenmesi olan NATO’dan söz etmek gerekir. Bat› Avrupal› devletler daha önce Bat› Avrupa Birli¤i

70

Siyasi Tarih-II

(BAB) ad› alt›nda bir antlaflma imzalam›fllard›. fiubat 1948’de Çekoslovakya’da komünistlerin iktidar› ele geçirmeleri ard›ndan 17 Mart’ta imzalanan Brüksel Antlaflmas›’na ‹ngiltere, Fransa ve “Benelux” devletleri (Belçika, Hollanda, Lüksemburg) kat›lm›fllard›. Taraflardan herhangi biri sald›r›ya u¤rad›¤›nda di¤er devletler her türlü araçla yard›ma koflacaklard›. Fakat gerek ‹skandinav devletlerinin gerek ABD’nin bu oluflumda yer almamas› BAB’›n SSCB karfl›s›nda bir denge unsuru olmas›n› engelledi. Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü ise çevreleme politikas›n›n bu co¤rafyadaki askerî ittifak› ve temel dire¤i ifllevini gördü. 4 Nisan 1949’da kurulan örgütün 12 kurucu üyesi vard›r: ABD, Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, ‹ngiltere, ‹talya, ‹zlanda, Kanada, Lüksemburg, Norveç, Portekiz. Örgüte 1952’de Türkiye ve Yunanistan, 1955’te Federal Almanya Cumhuriyeti, 1982’de ‹spanya kat›lm›flt›r. NATO bir askerî ittifakt›r. ‹ttifaka bu özelli¤ini kazand›ran ünlü 5. maddesidir: “Taraflar, Kuzey Amerika’da veya Avrupa’da içlerinden bir veya daha ço¤una yöneltilecek silahl› bir sald›r›n›n hepsine yöneltilmifl bir sald›r› olarak de¤erlendirilece¤i ve e¤er böyle bir sald›r› olursa BM fiart›’n›n 51. maddesinde tan›nan bireysel ya da toplu meflru müdafaa hakk›n› kullanarak Kuzey Atlantik bölgesinde güvenli¤i sa¤lamak ve korumak için bireysel olarak ve di¤erleri ile birlikte, silahl› kuvvet kullan›m› da dahil olmak üzere gerekli görülen eylemlerde bulunarak sald›r›ya u¤rayan taraf ya da taraflara yard›mc› olacaklar› konusunda anlaflm›fllard›r”.

NATO’nun en üst düzey organ› üye devletlerin D›fliflleri Bakanlar›ndan oluflan Kuzey Atlantik Konseyi’dir. Burada her üyenin veto hakk› vard›r. Yani kararlar oybirli¤iyle al›n›r. Merkezi Brüksel’de olan NATO’yu Genel Sekreter temsil eder. Ayr›ca üye devletlerin Brüksel’de daimi temsilcilikleri vard›r. fiekil 3.1 Nato Amblemi Kaynak: http://www.nato.int /icons/natoflag.gif SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

NATO, gerek iki kutuplu sistemde ve gerekse sonras›ndaki uluslararas› yap›da çok önemli rol oynam›flt›r. ‹ki kutuplu sistemde kutuplardan biridir. ABD’nin bar›fl SIRA S‹ZDE döneminde Avrupa devletleriyle ilk ittifak›d›r. Çevreleme politikas›n›n askerî boyutunun ilk ad›m›d›r. ‹leride incelenecek “dehflet dengesi”ne giden silahlanma sürecinin bafllang›c›d›r.

AMAÇLARIMIZ Hiç kuflkusuz karfl› blo¤un askerî örgütlenmesi olan Varflova Pakt›’n›n kurulmas›n›n en önemli nedeni olmufltur.

N N

Türkiye’nin KNATO’ya ‹ T A Pnas›l üye oldu¤una iliflkin belgelere dayal› bir inceleme için Mehmet Saray’›n “Sovyet Tehdidi Karfl›s›nda Türkiye’nin NATO’ya Girifli” (Türk Tarih Kurumu, ‹stanbul, 2000) adl› eserini okuyabilirsiniz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

2

NATO’nun So¤uk Savafl boyunca, Kuzey Atlantik Antlaflmas›’n›n 5. maddesini hiç iflletmeSIRA S‹ZDE mifl olmas›n› nas›l aç›klars›n›z?

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

71

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

SSCB VE DO⁄U AVRUPA’DA SOVYET BENZER‹ REJ‹MLER Savafltan en fazla hasarla ç›kan ülke SSCB oldu. Kuzeyde Leningrad, merkezde Moskova ve güneyde de Stalingrad cephelerinin bat›s›ndaki topraklar› tamamen y›k›l›p yak›ld›. Kaybetti¤i insan say›s› baz› kaynaklara göre 20, baz› kaynaklara göre 27 milyonu buldu. SSCB deyim yerindeyse yeniden infla edilmek zorundayd›.

Savafl sonras› SSCB bir yandan memleketi yeniden infla ederken di¤er yandan çevreleme politikas›na karfl› önlemler almaya çal›fl›yordu. Savafl s›ras›ndaki “demokrasi cephesi” da¤›l›nca SSCB “iki kamp teorisini” benimsedi. Buna göre kapitalizmle komünizm birbirlerine düflman iki dünya sistemiydi ve birinden biri yok oluncaya de¤in aralar›ndaki mücadele sürecekti. SSCB’de savafl sonras›nda 1950’ye de¤in süren Sovyet sistemini infla süreci, bu projeyi bizzat yürüten Jdanov’un ad›yla an›l›r. Jdanovçina döneminde SSCB’de “proletarya” ad›na “burjuva” olmakla suçlanan Bat› dünyas›ndan her alanda bir kopufl yaflanm›flt›r.

D›fl politikada ise temel kayg› ABD’nin atom silah› tekelini k›rmakt›. 25 Eylül 1949’da Sovyet Haber Ajans› TASS, 29 A¤ustos’ta baflar›l› bir atom bombas› denemesinin gerçeklefltirildi¤ini duyurdu. Böylece SSCB’nin güvenlik kayg›s› bir ölçüde giderilmiflti. Sovyet d›fl politikas›n› belirleyen ikinci etken, önce Avrupa’da sonra Asya’da kurulan sosyalist devletler ve bu devletlere önderlik etme kayg›s›yd›.

Avrupa’n›n do¤usu Nazi iflgalinden K›z›l Ordu eliyle kurtulmufltu. Savafl bitti¤inde Polonya, Bulgaristan, Romanya, Çekoslovakya, Macaristan ve Almanya’n›n (bu arada Berlin’in) do¤usu Sovyet denetimi alt›ndayd›. 1948’e de¤in üç aflamal› biçimde bu devletlerde Sovyet benzeri rejimler kuruldu. 1946’da bu devletlerde koalisyon hükûmetleri iktidara geldi ve komünistler bu koalisyonlarda önemli bakanl›klar› ele geçirdiler. 1947’de komünist olmayan unsurlar hükûmetlerden tasfiye edildi. Son olarak 1948’de iktidar yerli komünistlerden, Moskova destekli unsurlara geçti. Bu iktidar stratejisi Lenin’in Ekim Devrimi’nin ard›ndan öngördü¤ü “üç aflamal› iktidar” stratejisiyle örtüflüyordu. ‹kinci Dünya Savafl› ertesinde do¤u Avrupa’da Sovyet benzeri rejimlerin kurulmas›nda bu devletlerin iflgalden K›z›l Ordu taraf›ndan kurtar›lmas›n›n yan› s›ra SSCB’nin bu bölgede bir tampon bölge yaratma (yani güvenlik) kayg›s› da rol oynad›. Zira Çarl›k Rusyas› da bu co¤rafya üzerinden Napoleon ordular›n›n sald›r›s›na u¤ram›flt›. Yine de bu rejimlerin kurulmas› yaln›zca d›fl etkenlerle aç›klanamaz. Bir kere do¤u Avrupa’da bat›dakinin aksine ve oradaki anlamda bir demokrasi gelene¤i yoktu. Üstelik varolan otokrat yöneticiler ve burjuvazi Nazi iflgalcileriyle ifl birli¤i yapm›fllard›. ‹flgalin sona ermesinin ard›ndan bunlar›n iktidarda kalmalar› beklenemezdi. Yine, Nazi iflgaline karfl› kendi örgütleriyle direnen Yugoslavya ve Arnavutluk’ta da sosyalist rejimlerin kurulmas› bu iç dinamiklerin ne denli etkili oldu¤unun göstergesi oldu. Kas›m 1945’te Tito önderli¤inde Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti, Aral›k 1945’te de Enver Hoca önderli¤inde Arnavutluk Halk Cumhuriyeti kuruldu. Yugoslavya ve Arnavutluk’un Moskova çizgisine her zaman mesafeli yaklaflmas›n›n ard›ndaki nedenlerden biri de Nazi iflgalinden K›z›l Ordu yard›m›yla kurtulmam›fl olmalar›d›r.

Do¤u Avrupa’da Sovyet benzeri rejimlerin kurulmas›yla SSCB “tek ülkede sosyalizm” ilkesinden ayr›ld›. 1917’deki Bolflevik (Ekim) Devrimi’nin ard›ndan Trotski’nin savundu¤u “dünya devrimi” politikas›na karfl› Stalin’in savundu¤u “tek ülkede sosyalizm” politikas› benimsenmifl ve SSCB kurulmufltu. 1919’da toplanan Komintern (3. Enternasyonal) ise 1943’te da¤›t›l›ncaya kadar SSCB’nin d›fl politika

Komintern: Komünist Enternasyonel örgütünün k›salt›lm›fl ad›d›r. Örgüt SSCB taraf›ndan 1919’da kurulmufl, 1943’te feshedilmifltir.

72

Siyasi Tarih-II

SIRA S‹ZDE Kominform: Komünist ve ‹flçi Partileri D Ü fi Ü NEnformasyon EL‹M Bürosu adl› örgüt 1947’de SSCB taraf›ndan kurulmufltur. 1956’da S O R U kurtulma Stalincilikten süreci sonucunda feshedilmifltir.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SSCB ile Türkiye iliflkilerin nas›l bafllad›¤›n› ve So¤uk Savafl’la birlikte nas›l biK ‹ Taras›ndaki A P çim de¤ifltirdi¤ini ö¤renmek için Kamuran Gürün’ün “Türk-Sovyet ‹liflkileri (1920-1953)” (Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2010) ve Suat Bilge’nin “Güç Komfluluk: Türkiye-Sovyetler Birli¤i ‹liflkileri (‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, Ankara, 1992) adl› kitaplar› T E L E V ‹1920-1964” ZYON okuyabilirsiniz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

araçlar›ndan birine dönüflmüfltü. fiimdi, art›k birden fazla sosyalist devlet oldu¤una göre “tek ülkede sosyalizm” politikas› benimsenemezdi. Böylece Sovyet d›fl poSIRA S‹ZDE litikas›n›n So¤uk Savafl’taki en önemli kayg›lar›ndan biri gündeme geldi: Di¤er sosyalist devletlerin önderi konumunu sürdürmek. Bunun için 1947’de Avrupa’daki 9 komünist partinin Kominform kuruldu (Polonya, SSCB, ÇekoslovakD Ü fi Ü N E L ‹ kat›l›m›yla M ya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya, ‹talya ve Fransa). Amaç, tüm Avrupa’dakiSkomünist parti eylemlerini efl güdümlemekti. 1948’de Yugoslavya’n›n O R U örgütten ihrac› bu hedeften daha bafl›ndan sap›ld›¤›n›n göstergesi oldu.

SSCB, önderlik rolünü ekonomik alanda da oynamaya çal›flt›. 1949’da SSCB, D‹KKAT Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya ve Romanya’n›n kat›l›m›yla COMECON kuruldu. Marshall Yard›m›’n› yürütmek için kurulan Avrupa Ekonomik ‹flSIRA S‹ZDE birli¤i Örgütü’ne yan›t niteli¤inde kurulan örgütün amac›, ifl birli¤i ve efl güdüm yoluyla üye devletlerin ekonomik kalk›nmalar›n› desteklemekti. Örgüte 1949’da Arnavutluk, 1950’de Demokratik Almanya Cumhuriyeti kat›ld›ysa da beklenen veAMAÇLARIMIZ rim al›namad›.

3

SIRA S‹ZDE Sizce Do¤u Avrupa ülkeleri Sovyet benzeri rejimleri gönüllü olarak kabul etmifl olabilir mi? ‹NTERNET

“SO⁄UK SAVAfi” KAVRAMI VE B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER D Ü fi Ü N E L ‹ M DÜZEN‹ S O R U So¤uk Savafl

Yukar›da ana hatlar›yla özetlenen geliflmeler sonucunda, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n D ‹ KAvrupa KAT ard›ndan önce ve sonras›nda tüm dünya Bat› ve Do¤u olmak üzere iki bloka ayr›ld›. Bu iki blok aras›nda tüm dünyaya hakim olmak amac›yla keskin bir mücadele bafllad›.

Bu dönem So¤uk Savafl dönemi olarak adland›r›l›r. Tarihçi HobsSIRA S‹ZDE bawm’›n deyimiyle “1945-90 aras› dünya sisteminin en görkemli geniflleme, en görkemli kurtulufl, yo¤un So¤uk Savafl dönemidir”. So¤uk Savafl’›n nas›l ortaya ç›kAMAÇLARIMIZhangi yollarla yürütüldü¤ünü saptamak çok önemlidir. Aksi t›¤›n›, ne oldu¤unu, durumda Savafl sonras›ndaki geliflmeleri anlamak mümkün olmayacakt›r. So¤uk Savafl’› ve bu dönemdeki geliflmeleri sa¤l›kl› biçimde de¤erlendirmenin günümüz K ‹ T A P uluslararas› iliflkilerini anlamaya uzanan yararlar› söz konudur.

“So¤uk Savafl” terimi çok basit bir tan›mla, taraflar›n birbirine karfl› silaha baflvurmaktan kaç›nd›klar› çat›flma durumudur. ‹lk kez XIV. yüzy›lda ‹spanya’da prens TELEV‹ZYON Juan Manuel taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Bizim sözünü etti¤imiz So¤uk Savafl terimi ise ilk kez 1947’de kullan›lm›flt›r ve k›saca 1945’ten sonra Hitler karfl›t› koalisyonun da¤›lmas›n›n ard›ndan ABD ile SSCB aras›ndaki mücadeleyi anlat›r. Daha kapsamT E R N E T olursak: “So¤uk Savafl, ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan, birl› bir tan›m‹ Nverecek biriyle yar›fl hâlindeki iki süper gücün ve bunlar›n bafl›n› çekti¤i iki kutuplu uluslararas› sistemin geçerli oldu¤u süreçtir”.

N N

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

Hiç kuflkusuz, tan›mda yer alan “süper güç” kavram›n› da tan›mlamak yerinde olur. Zira bu kavram günümüzde de tan›mlanmadan ve bazen yersizce kullan›lmaktad›r. “Süper güç, uluslararas› sistemdeki geliflmeleri yönlendirme yetenek ve iradesine sahip devlet”tir. Dikkat edilirse yetenek ve iradenin birlikte var olmas› gerekmektedir. Birinin ya da di¤erinin eksikli¤i çok olumsuz sonuçlara yol açabilir.

Bir baflka kavram “iki kutuplu sistem”dir. Nas›l ki XIX. yüzy›lda Avrupa’daki uluslararas› iliflkiler düzeni “Avrupa Uyumu” olarak adland›r›l›yorsa “iki kutuplu sistem” de ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan geçerli olan ve günümüzde olmad›¤› saptanan bir sistemdir. K›saca “iki kutuplu sistem”, di¤er devletlerin güvenliklerini onlar›n arac›l›¤›yla sa¤lad›klar› birbirine düflman iki süper gücün var oldu¤u sistemdir”. Sistemde iki düflman blok vard›r. Bu bloklar kendi içlerinde rejimlerinden ekonomik yap›lar›na, silahlar›ndan, demir yollar›ndaki ray geniflliklerine kadar yeknesakt›rlar ve süper gücün denetimi alt›ndad›rlar.

So¤uk Savafl’›n mant›¤› basittir: “Müttefik olmayan düflmand›r!” So¤uk Savafl’ta süper güçlerin hedefi de basittir: Karfl› taraf› alt etme ya da kendi sistemini tüm dünyada egemen k›lmak. 1960’ta ABD Baflkan› John F. Kennedy’nin flu sözleri bu hedefi özetler: “Gücümüzü toplayaca¤›z ve yine birinci olaca¤›z. Belki de¤il, kesinlikle birinci olaca¤›z. Dünyan›n Bay Hruflov’un (SSCB lideri) ne yapmakta oldu¤unu merak etmesini istemiyorum. Onlar›n Birleflik Devletler’in ne yapmakta oldu¤unu merak etmesini istiyorum”. Bu hedefe varmak için taraflar her türlü araca baflvurmufllard›r: Silahlanma, propaganda, casusluk, karfl› casusluk... So¤uk Savafl, karfl› taraf hakk›nda bilgi edinme ve kendi bilgilerini gizleme savafl›d›r: So¤uk Savafl casuslar savafl›d›r.

So¤uk Savafl’› ideolojilerin savafl› olarak tan›mlayanlar da vard›r. Bir yandan ABD’nin bafl›n› çekti¤i kapitalizm ile di¤er yandan SSCB’nin bafl›n› çekti¤i Bolflevizm. Her iki ideoloji de dünya çap›nda geçerli olma sav›ndad›r. Bu nedenle çat›flmalar› kaç›n›lmazd›r. SSCB aç›s›nda ideolojinin ne denli önemli oldu¤unu anlatmaya gerek yok. Ekim Devrimi ve onun ideolojisi olan Bolflevizm, devrim k›v›lc›m›n› Avrupa’ya s›çratarak sosyalist dünya devriminin önünü açmak için yola ç›km›flt›.

Fakat ideoloji boyutu Bat› için de önemli rol oynad›. Özellikle ABD’de izlenen iç ve d›fl politikalarda “komünizm tehdidi/tehlikesi” hep ön planda yer ald›. Seçim kampanyalar›nda oy isterken vatandafltan vergi toplarken ya da bürokrasi siyasete müdahale ederken hep bu “düflman” söylemini öne ç›kard›. 1950’lerin bafl›nda McCartizm biçiminde ortaya ç›kan “komünist av›”, 1960’ta Kennedy’nin a¤z›ndan flu sözlerle dökülüyordu: “Düflman komünist sistemin kendisidir - amans›z, açgözlü, durmaks›z›n dünya hâkimiyeti peflinde koflan... Bu sadece silah üstünlü¤ü için verilen bir mücadele de¤ildir. Bu ayn› zamanda birbiriyle çat›flan iki ideoloji aras›ndaki üstünlük mücadelesidir. Tanr›’n›n emretti¤i özgürlü¤e karfl› ac›mas›z, Tanr›’s›z tiranl›k...”.

So¤uk Savafl’ta ideolojiler çok önemli rol oynad›. Bunu günümüzde yaflanan ideolojilerin sona erip ermedi¤i tart›flmalar›ndan da ç›karsayabiliriz. Yine de So¤uk Savafl’› yaln›zca ideolojiler aras›ndaki bir mücadeleyle aç›klamaya çal›flanlar bunun neden 1917’de de¤il de 1945’ten sonra bafllad›¤›n› aç›klamakta zorlan›rlar. Ayr›ca, 1970’lerde ABD ile Çin Halk Cumhuriyeti aras›ndaki yak›nlaflma da bu yaklafl›ma ayk›r› bir örnek oluflturur. Buradan yola ç›karak baz› yazarlar her iki sistemin birbirine ihtiyaç duydu¤unu öne sürmüfllerdir. Bu görüfle göre, her ikisi de yüksek düzeyde askerî harcamalara ve sürekli d›fl tehdidin varl›¤›na muhtaçt›r. “Her birinin varl›¤› di¤erine meflruiyet sa¤lam›flt›r”.

73

Mccarthyizm: Cumhuriyetçi Parti’den 1947-1957 y›llar› aras›nda ABD senatörü olan Joseph McCarthy’nin ad›yla an›lan politik davran›fl biçimi. McCarthy, So¤uk Savafl’›n bafllang›ç y›llar›nda binlerce Amerikal›y› SSCB’yle ifl birli¤i yapmakla suçlam›flt›.

McCarthyizm, muhalif siyasi duruflu bask› alt›na almak için uygulanan, ço¤u zaman dayanaks›z suçlama ve iftiralar› tarif etmek için kullan›l›r.

74

Siyasi Tarih-II

‹kinci Vurufl Yetene¤i: Nükleer silahlar›n yay›lmaya bafllamas›yla gelifltirilen bu tabir, taraflardan biri sald›rd›¤›nda, sald›r›ya u¤rayan taraf›n, karfl›l›k vererek sald›rgan› yok etme yetene¤ine sahip olmas› demekti. K›saca ç›kacak bir nükleer savafl›n kazanan› olmayacakt›. Buna duruma “karfl›l›kl› yok etme garantisi” (mutual assured destruction) ad› verildi.

Buradan baflka bir soruya geçebiliriz: So¤uk Savafl neden “so¤uk”? Neden taraflar birbirlerine karfl› yürüttükleri mücadelede silaha baflvurmaktan çekiniyorlar ya da So¤uk Savafl boyunca hiç silah kullan›lmad› m›? So¤uk Savafl döneminde onlarca savaflta milyonlarca insan öldü. Bu savafllarda süper güçler de¤iflik yollardan savaflan taraflara destek verdiler. Yaln›zca iki süper güç silaha baflvurmaktan kaç›nd›lar çünkü her ikisi de nükleer silahlara sahiptiler. ABD’nin atom bombas› tekelini 4 y›l içerisinde k›ran SSCB, hidrojen bombas›nda daha k›sa sürede bu a盤› kapatt› (ABD ilk denemesini Kas›m 1952’de, SSCB ise 9 ay sonra 1953’te gerçeklefltirdi). Bir sonraki bölümde ele al›naca¤› gibi her iki süper güç h›zla silahland›. “‹kinci vurufl yetene¤i”ne (second strike capability) kavufltu. Böylece birbirlerine karfl› silaha baflvurmaktan kaç›nmak zorunda kald›lar. Yani So¤uk Savafl› “so¤uk” k›lan nükleer silahlar›n varl›¤› oldu.

Foto¤raf 3.2 ABD’nin 1952’deki ‹lk Hidrojen Bombas› Denemesi S›ras›nda Oluflan “Mantar Bulutu”

Kaynak: http://usarmy.vo.llnwd.net/e2/-images/2011/01/15/96629/army.mil-96629-2011-01-21-100141.jpg

So¤uk Savafl’a iliflkin baflka bir tart›flma bunu kimin bafllatt›¤›na iliflkindir. Türkiye de dahil olmak üzere Bat› Bloku’nda geçerli olan geleneksel yorum, gerilimi bafllatan›n SSCB oldu¤unu öne sürer. Bu görüfle göre, Bat› yaflam biçimini ortadan kald›rmak ve uluslararas› komünizmi tüm dünyaya yaymak için sald›rgan politikalar izleyen SSCB Do¤u Avrupa’ya yay›lm›fl; ABD önderli¤indeki Bat› Bloku ise buna “çevreleme”yle yan›t vermiflti. Özellikle, iki kutuplu sistemin sona ermesiyle güç kazanan elefltirel yorum tam aksini öne sürmektedir. Savafltan ekonomik olarak güçlenerek ç›kan, nükleer tekele sahip olan, savafl sonras› uluslararas› sisteme hakim olan ABD’dir ve savafl› bafllatan da odur. Bugün nas›l tüm dünyada denetimi elinde tutmak istiyorsa o dönemde de ayn› hedefi güdüyordu. Bugün “köktendinci ‹slam” olarak yarat›p gösterdi¤i “düflman”›n o dönemdeki ad› komünizm/SSCB idi. Hangi görüfl geçerli olursa olsun, So¤uk Savafl’›n XX. yüzy›l›n geri kalan dönemini flekillendirdi¤i aç›kt›r.

Bafllatan›n kim oldu¤unun yan› s›ra bir de ne zaman bafllad›¤› tart›fl›l›r. Bu soruya tek bir yan›t vermek çok do¤ru de¤ildir. 1945 olabilir çünkü Hitler karfl›t› koalisyon bu y›lda da¤›lm›fl ve ilk atom bombas› patlat›lm›flt›r. Ço¤u yazar, Churchill’in Mart 1946’daki “demir perde” konuflmas›n› bafllang›ç sayar. 1947 Truman Doktrini ABD’nin savafl sonras› geliflmelere ilk askerî müdahalesidir. 1948’de Marshall yard›m›yla Avrupa bat› ve do¤u olmak üzere ikiye bölünmüfltür. 1949’da ise iki askerî bloktan NATO kurulmufltur.

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

Benzer biçimde bitifli için verilen tarihler de farkl›l›klar gösterir. Kimine göre So¤uk Savafl’›n simgesi olan Berlin Duvar›’n›n (onunla birlikte do¤u Avrupa’daki Sovyet benzeri rejimlerin) y›k›ld›¤› 1989’dur bu tarih. Kimine göre ise SSCB’nin da¤›ld›¤› Aral›k 1991. Hatta baz› yazarlar iki kutuplu sistemin sona erdi¤ini kabul etmekle birlikte So¤uk Savafl’›n sona ermedi¤ini ve nükleer silahlar yeryüzünden yok edilmedikçe ermeyece¤ini savunurlar. Günümüzde füze kalkan› anlaflmazl›¤› üzerinden yürütülen tart›flmalarda “So¤uk Savafl›n yeniden bafllad›¤›” yorumlar›n›n alt›nda yatan gerçek de budur. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› siyasi tarihi de¤erlendirmek için So¤uk Savafl kadar Birleflmifl Milletler (BM) örgütünü ve onun kurdu¤u sistemi anlamak da gereklidir.

Birinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan kurularak ifllevini yerine getiremeyen Milletler Cemiyeti’nin yerine geçen ve günümüzde ifllevi/etkinli¤i üzerinde tart›flmalar yürütülen BM sistemi geçerlili¤ini sürdürmektedir.

Birleflmifl Milletler Sistemi Uluslararas› sitemde bar›fl ve güvenli¤i kal›c› k›lmak devletlerin temel hedeflerinden biridir. Özellikle büyük devletler, baflka bir deyiflle var olan sistemin devam›ndan en fazla yarar sa¤layan devletler bu kayg›y› tafl›rlar. Siyasi Tarih 1 kitab›nda anlat›ld›¤› gibi 1648’de Westphalia Antlaflmalar›’yla Avrupa’da ad›na sistem denilebilecek bir bütünlük ilk kez sa¤lanm›flt›. 1815’te “Avrupa Uyumu” ile befl büyük devlet kurduklar› sistemi garanti alt›na alm›fllard›. 1919’daki Milletler Cemiyeti sistemi ilk kez Avrupa’dan tüm dünyaya geniflletme çabas›ndayd›. Birleflmifl Milletler ise tart›flmas›z biçimde tüm dünyay› kucaklayan bir örgüt olma hedefiyle kuruldu.

Milletler Cemiyeti’nin yerine baflka bir örgüt kurma düflüncesi Savafl içerisinde geliflmiflti. 1941’de yay›mlanan Atlantik Bildirgesi ilk ad›m olmufltu. 1942’deki Birleflmifl Milletler Bildirisi’ni 1943’te Moskova, 1944’te Dumbarton Oaks ve son olarak 1945’te Yalta konferanslar› izledi. BM örgütünü kuran anlaflma 26 Haziran 1945’te San Fransisco Konferans›’nda 50 devlet taraf›ndan imzaland›. ‹mzay› daha sonra atmas›na karfl›n Polonya’ya da bu statü verildi¤i için 51 kurucu üye vard›.

2011’de Güney Sudan’›n üyeli¤iyle 2012’ye gelindi¤inde bu say› 193’e ç›kt›. Bu say› BM’nin evrensel niteli¤inin bir göstergesi olarak de¤erlendirilir. Örgütün kurucu belgesi 111 maddeden oluflan BM fiart›’d›r. fiart›n 1. maddesinde de yer ald›¤› gibi BM’nin temel amac› uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i sa¤lamakt›r. Bunu sa¤lamak için devletlerin sayg› göstermesi gereken baz› ilkeler saptanm›flt›r (m.2). Bunlardan ilki üyelerin egemen eflitli¤idir (m. 2/1). Yani, büyük/küçük, zengin/fakir tüm üyeler ilke olarak BM’de fiekil 3.2 eflit haklara sahiptirler ve egemenliklerine BM Bayra¤› sayg› gösterilir. ‹kincisi, devletlerin sorumluluklar›n› iyi niyetle yerine getirmeleridir (m.

2/2). Üçüncüsü, uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollardan çözülmesidir (m. 2/3). Dördüncüsü, üye devletlerin kuvvet kullanmak ya da kuvvet kullanma tehdidinden kaç›nmalar› ilkesidir (m. 2/4). Kuvvet kullanmay› yasaklayan bu ilke bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas›nda temel ilkedir. Son olarak ulusal yetki ilkesinden söz Kaynak: http://www.un.org/depts/dhl/maplib/images_ edilebilir(m. 2/7). Bu ilke uyar›nca BM, uluslamaplib/unflag.gif raras› bar›fl ve güvenli¤i tehlikeye sokmad›¤› sürece üye devletlerin iç ifllerine kar›flamaz.

75

76

Siyasi Tarih-II

BM fiart› “uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollardan çözümü” (VI. Bölüm, m. 33-38) ve “bar›fl›n tehdidi, bozulmas› ve sald›r› eylemi durumunda al›nacak önlemler”i (m.

39-51) ayr›nt›l› biçimde düzenlemifltir. BM sisteminde uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas›nda temel ilke 2. maddenin 4. f›kras›nda yer alan kuvvet kullanmaktan kaç›nmakt›r. Bunun istisnas› ise 51. maddedir. “Meflru müdafaa” hakk›n› düzenleyen 51. madde, madde 2/4 ile birlikte BM’nin kurdu¤u güvenlik yap›s›n› oluflturur: “Bu Antlaflma’n›n hiçbir hükmü, Birleflmifl Milletler üyelerinden birinin silahl› bir sald›r›ya hedef olmas› hâlinde, Güvenlik Konseyi uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› için gerekli önlemleri al›ncaya dek bu üyenin do¤al olan bireysel ya da ortak meflru savunma hakk›na halel getirmez...”. Uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas›nda bafll›ca sorumluluk Güvenlik Konseyi’ndedir (m. 24).

Ancak, sald›r›ya u¤rayan devletin meflru müdafaa hakk› söz konusudur. Bunu yaln›z bafl›na yapaca¤› gibi “ortaklafla” da yapabilir. BM fiart› böylece kolektif güvenlik örgütlerinin de önünü açm›fl, bunlar› da ayr›ca düzenlemifltir (m. 52-54).

BM’nin alt› ana organ› vard›r (m. 7). “Genel Kurul Birleflmifl Milletler’in bütün üyelerinden oluflur” (m.9/1). Ola¤anüstü toplant›lar d›fl›nda her y›l Eylül-Kas›m aras›nda üç ay toplan›r. Genel Kurulun ald›¤› kararlar tavsiye niteli¤indedir ve bir yapt›r›m› yoktur. BM’nin üye devletleri ba¤lay›c› kararlar alabilen organ› Güvenlik Konseyi’dir. Güvenlik Konseyi 15 üyeden oluflur. Bunlar›n 10 tanesi Genel Kurulun 2/3 oyuyla iki y›ll›¤›na seçilirler. Befl tanesi ise sürekli üye statüsüne sahiptir. Bu befl üyenin veto hakk› vard›r: Çin Halk Cumhuriyeti (1945-1971 aras› Çin Cumhuriyeti / Tayvan), Fransa, Rusya Federasyonu (1991’e kadar SSCB), ‹ngiltere ve ABD. Güvenlik Konseyi sürekli üyelerinin veto hakk› nedeniyle So¤uk Savafl’ta neredeyse hiçbir zorlama önlemi karar› alamam›fl, böylece örgütün siyasal a¤›rl›¤› tavsiye niteli¤inde kararlar alsa da Genel Kurula kaym›flt›r. Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) örgütün ekonomik, sosyal, kültürel alanlardaki çal›flmalar›n› yürütmek için kurulmufltur (m. 62/1). ECOSOC, Uluslararas› Para Fonu’ndan (IMF) BiSIRAÖrgütü’ne S‹ZDE lim ve Kültür (UNESCO) bir dizi uzmanl›k kurulufluyla ifl birli¤i yaparken insan haklar› konusunda pek çok antlaflma/sözleflmeyi de haz›rlam›flt›r. 1948 tarihli ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi bunlar›n en bilinenidir. Sömürge yönetimD Ü fi Ü N E L ‹ M leri ba¤›ms›zl›¤a haz›rlamakla görevlendirilen Vesayet Konseyi, 1 Ekim 1994’te son olar Palau’nun ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›yla 1 Kas›m 1994’te çal›flmalar›n› ask›ya alS O R U Adalet Divan›, Birleflmifl Milletler’in bafll›ca adli organ›d›r...” m›flt›r. “Uluslararas› (m. 92). Merkezi Lahey’de bulunan divan uyuflmazl›klar›n çözümünde ve uluslararas› hukukun geliflmesinde önemli rol oynam›flt›r. Son olarak örgütün ifllerini yüD‹KKAT rütecek bir sekretarya ve onu temsil edecek bir Genel Sekreter öngörülmüfltür (m.

97-101). BM’nin Genel Sekreter’i 2006’dan bu yana Ban Ki-Moon’dur.

SIRA S‹ZDE BM evrensel bir örgüt olmas›n›n yan› s›ra ‹kinci Dünya sonras›nda içinde yaflad›¤›m›z sistemin ad›d›r. ‹ki kutuplu sistemin hüküm sürdü¤ü So¤uk Savafl’la birlikte uluslararas›AMAÇLARIMIZ iliflkilerdeki geliflmeleri do¤rudan etkilemifl/belirlemifltir. Bu nedenle iyi bilinmesi ve siyasi tarih geliflmeleri de¤erlendirilirken ak›lda tutulmas› gerekir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

Uluslararas›K güvenlik ‹ T A P sorunlar›n›n çözümünde Birleflmifl Milletler’in nas›l ifllev gördü¤ünün ayr›nt›l› bir incelemesi için Enver Bozkurt’un “Birleflmifl Milletler Sisteminde Kuvvet Kullan›m›” (Nobel Yay›nlar›, Ankara, 2003) bafll›kl› kitab›n› öneririz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

4

Sizce dünyam›z SIRAinsanl›¤a S‹ZDE karfl› en büyük tehditlerden birini oluflturan nükleer silahlardan neden ar›nd›r›lam›yor?

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

S O R U

S O R U

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

SAVAfiTAN SONRA DÜNYANIN D‹⁄ER BÖLGELER‹NDEK‹ GEL‹fiMELER Orta Do¤u Kuzey Afrika cephesi d›fl›nda Savafl’a do¤rudan kat›lmasa da Orta Do¤u’da savafl sonras›nda çok önemli geliflmeler yafland›. ‹ran, 1942’de kuzeyden SSCB, güneyden ‹ngiltere taraf›ndan iflgal edilmiflti. Bu anlaflma uyar›nca, taraflar savafl›n bitiminden alt› ay sonra birliklerini geri çekeceklerdi. SSCB, bölgede hem güney Azerbaycan’›n (kuzey ‹ran) hem de Kürtler’in ba¤›ms›zl›k hareketlerine destek veriyordu. Hatta, Sovyet deste¤ini alan Kürtler 22 Ocak 1946’da Kad› Muhammed önderli¤inde Mahabat Kürt Cumhuriyeti’nin ilan ettiler. Fakat ‹ran, Sovyetler’in izledi¤i bu politikay› BM Güvenlik Konseyi’ne flikâyet etti. Konsey sorunun taraflar aras›nda görüflmelerle çözüme kavuflmas›n› önerdi. Yap›lan görüflmeler sonunda SSCB kuzey ‹ran’da petrol ayr›cal›klar› kazanacak, Azeri bölgesine özerklik sa¤lanacak, karfl›l›¤›nda da Sovyet birlikleri çekilecekti. Çekilme 6 May›s 1946’da gerçekleflti.

Ard›ndan ‹ran birlikleri kuzeydeki özerklik hareketini ve Kürtler’i bast›rd›. Mahabat Cumhuriyeti 10 Aral›k 1946’da sona erdi. Parlamento’dan onay al›nmad›¤› için SSCB’nin petrol ayr›cal›klar› da yürürlü¤e girmedi. Bundan sonra ‹ran, petrol kaynaklar›n›n ço¤unu iflleten BP (British Petrolium) ve ‹ngiltere ile u¤raflmak zorunda kald›. 1949’da ‹ngiltere ile yeni bir petrol anlaflmas› imzaland›. Bu anlaflma, hükûmetin kötü yönetimiyle birleflince halk ayaklanmas›na dönüfltü. 1951’de Baflbakan olan Dr. Muhammed Musadd›k ülke petrollerini millilefltirdi. ‹ran’dakine benzer bir sorun da Türkiye’de yafland›. TBMM Hükûmeti Kurtulufl Savafl› ve ertesinde Bolfleviklerle iflbirli¤i yapm›flt›. 16 Mart 1921 gibi erken bir tarihte birbirini tan›yan iki yönetim SSCB’nin ve Cumhuriyet’in kurulmas›n›n ard›ndan 1925’te Dostluk ve Tarafs›zl›k Antlaflmas› imzalad›lar. Bu antlaflma 1929, 1931 ve en son 1935’te 10 y›ll›¤›na uzat›ld›. SSCB 19 Mart 1945’te Türkiye’ye bir nota vererek savafl sonras›nda koflullarda köklü de¤ifliklik olufltu¤unu (rebus sic stantibus) öne sürdü ve antlaflman›n süresini uzatmayaca¤›n› bildirdi. Türkiye 4 Nisan’da yeni bir antlaflma için SSCB’nin koflullar›n› sordu. Bu yaz›flman›n ard›ndan, Sovyet D›fliflleri Bakan› Molotov, Türkiye’nin Moskova Büyükelçisi Selim Sarper’i 7 ve 18 Haziran tarihlerinde iki kez kabul ederek SSCB’nin isteklerini dile getirdi: Do¤u Anadolu’da toprak (Kars, Ardahan) ve Bo¤azlar’da üs isteniyordu. Stalin, Bo¤azlar’da güvenli¤in sa¤lanamad›¤›ndan flikâyet ederek üs isteklerini Potsdam’da da dile getirdi. Fakat ABD ve ‹ngiltere’yi ikna edemedi. Aral›k’ta önce ‹stanbul’daki Tan Matbaas› bask›n›, ard›ndan Gürcü profesörlerin Do¤u Anadolu’dan toprak talep eden makalelerinin Pravda ve ‹zvestiya’da yay›mlanmas› iliflkileri son derece olumsuz etkiledi.

Potsdam’da taraflar›n görüfllerini ayr› ayr› dile getirmeleri kabul edildi. SSCB de bu do¤rultuda 8 A¤ustos ve 24 Eylül 1946 tarihlerinde iki nota yollayarak Bo¤azlar rejiminin Karadeniz’e k›y›dafl devletlerce belirlenmesini ve Bo¤azlar’›n güvenli¤inin ortaklafla sa¤lanmas›n› istedi. Türkiye bunu aç›k bir dille reddetti ve iliflkiler kopma noktas›na geldi. “Sovyet istekleri”nin nedenleri sorguland›¤›nda flöyle bir tabloyla karfl›lafl›yoruz: Bir kere, toprak talebinin sözlü olarak dile getirildi¤i ve daha çok bir pazarl›k unsuru oldu¤u görülüyor. ‹kincisi, SSCB Bo¤azlar’da güvenli¤in sa¤lanmas›na iliflkin kayg›lar›n› Montrö görüflmelerinde (1936), D›fliflleri Bakan› fiükrü Saraço¤lu’nun Moskova ziyaretinde (1939) ve savafl sürer-

77

78

Siyasi Tarih-II

ken defalarca dile getirmiflti. Verdi¤i notalar› ise Potsdam’da al›nan karara dayand›rd›. Üçüncüsü, bu isteklerini elde etmek için güce ya da güç kullanma tehdidine baflvurmad›. Yine de SSCB’nin 1925 anlaflmas›n›n süresini uzatmayaca¤›n› bildirmesi, Ankara’da derin bir endifleye sebep oldu. SSCB Yönetimi, Stalin’in ölümünün ard›ndan 30 May›s 1953’te verdi¤i bir notayla “isteklerini” geri çekecektir. Genel olarak bak›ld›¤›nda Sovyet isteklerinin alt›nda güvenlik kayg›s›n›n yatt›¤› söylenebilir. Türkiye aç›s›ndan sonucu ise Bat› Bloku’na kaymas› oldu. Türkiye, So¤uk Savafl içerisinde izledi¤i kat› blok politikas›n› “Sovyet tehdidi” üzerine infla etti.

Savafl’›n ard›ndan M›s›r’da da sorunlar ç›kt›. ‹ngiltere 1936’da M›s›r’a ba¤›ms›zl›¤›n› verirken bir ittifak antlaflmas› imzalam›fl ve Süveyfl’te asker bulundurma hakk› elde etmiflti. Savaflta, Almanlar’›n “Afrika Harekât›na” karfl›l›k 200 bin kiflilik bir birli¤i M›s›r’a y›¤d›. Savafl sona erdikten sonra bu birlikleri çekmeyi geciktirdi. Yap›lan görüflmelerden sonra 1946’da var›lan anlaflma uyar›nca ‹ngiltere 1949’a de¤in aflamal› olarak birliklerini geri çekmeyi kabul etti. Fakat bu kez de Sudan sorunu ortaya ç›kt›. M›s›r Sudan’›n yönetiminin kendisine b›rak›lmas›n›, ‹ngilizler’in Sudan’dan da ç›kmas›n› istiyordu. Anlaflma sa¤lanamay›nca M›s›r konuyu BM Güvenlik Konseyine götürdü. Buradan bir sonuç ç›kmad›. 1948-1949 Arap‹srail Savafl› ‹ngiltere’nin Süveyfl’ten çekilmesini geciktirdi. ‹ngiltere, Yunanistan’daki iç savafltan çekilirken ve Türkiye’ye destek vermekten kaç›n›rken ‹ran’daki petrol ayr›cal›klar›n› ya da Süveyfl’teki varl›¤›n› sürdürmek için elinden gelen çabay› gösteriyordu.

Savafl sonras›nda Orta Do¤u’da gerçekleflen ve belki de dünya çap›nda etkileri olan geliflme ‹srail devletinin kurulmas›yd›. Üç büyük din için kutsal say›lan topraklarda bir Yahudi devleti kurulmas› Orta Do¤u’daki dengeleri bir daha sa¤lanamamak üzere bozdu. Tüm Yahudileri ‹srail’de toplamay› hedefleyen Siyonist hareketin ilk kongresi 1897’de ‹sviçre’nin Basel kentinde toplanm›flt›. Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Filistin’deki Osmanl› yönetiminin sona ermesi Yahudi devletinin kurulmas›n›n önündeki en önemli engeli kald›rd›. Daha savafl bitmeden 2 Kas›m 1917’de, ‹ngiliz D›fliflleri Bakan› Arthur James Balfour, Siyonist hareketin önderlerinden Lord Rothschild’e yazd›¤› mektupta Filistin’de Yahudi halka bir yurt sa¤lama konusundaki deste¤ini dile getirdi. Birinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan kurulan ‹ngiliz manda yönetimi Filistin’e Yahudi göçünün önünü açt›. Hitler’in iktidara gelmesiyle Almanya’dan önemli say›da Yahudi Filistin’e göçtü.

1928’de 150 bin olan say›, 1937’de 400 bine, 1947’de 570 bine ulaflt› (Araplar›n say›s› 1.2 milyondu). Bir yandan göçlerle ç›kan Arap-Yahudi anlaflmazl›klar›n› bast›rmak ‹ngiliz yönetimi için her geçen gün daha da zorlafl›yordu. Di¤er yandan, Haganah örgütü ve onun vurucu gücü Palmah ile ‹rgun, Lehi gibi silahl› milis gruplar›n 1944’ten sonra ba¤›ms›z bir devlet kurmak için ‹ngiliz yönetimine karfl› mücadele bafllatt›lar.

79

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

Harita 3.3 Lübnan

fiam Suriye

Akdeniz

Kudüs

Mavera-i Ürdün M›s›r Yahudi Devleti Arap Devleti

Kaynak: http://www.globalsecurity.org/military/world/israel/images/israel04.jpg

‹ngiltere 2 Nisan 1947’de konuyu BM’ye götürdü. May›s’ta kurulan Filistin Özel Komisyonu (UNSCOP) çat›flman›n kaynaklar›n› araflt›rmak ve çözüm yollar› önermekle görevlendirildi. UNSCOP, Filistin’de iki ayr› devletin kurulmas›n› ve Kudüs’ün BM denetimine b›rak›lmas›n› önerdi. Araplar›n bafl›ndan bafllayarak BM ile iflbirli¤ini reddetmeleri, Yahudi soyk›r›m›n›n Bat›’da yaratt›¤› Yahudi sempatisi ve Siyonistlerin lobi çal›flmalar› sayesinde Kas›m 1947’de BM Genel Kurulu bölünmeyi onaylad›. Karar›n ard›ndan ‹ngiltere 15 May›s 1948’den itibaren Filistin’deki birliklerini geri çekece¤ini ilan etti ve Nisan ay›nda çekilmeye bafllad›. Çekilmenin sona ermesinden bir gün önce, 14 May›s’ta Ben Gurion ‹srail devletinin kuruldu¤unu ilan etti. Ertesi gün M›s›r, Ürdün, Suriye, Lübnan ve Irak birlikleri ‹srail’e sald›rd›. Sekiz ay süren çat›flmalar›n ard›ndan Araplar büyük bir ye-

Filistin’in BM Plan›na Göre Taksimi (1947)

80

Siyasi Tarih-II

nilgiye u¤rad›. M›s›r’dan bafllayarak (fiubat) Lübnan (Mart), Ürdün (Nisan) ve Suriye (Temmuz) ile ‹srail aras›nda ateflkes anlaflmalar› imzaland›. S›n›r› olmad›¤› için Irak böyle bir anlaflma imzalamad›. Savafl›n sonunda ‹srail topraklar›n› geniflletti ve Kudüs’ün yar›s›n› ele geçirdi. 1 Milyona yak›n Filistinli yerlerinden edildi ve “mülteciler sorunu” ortaya ç›kt›. M›s›r’da Kral Faruk devri kapand›. Yarbay Cemal Abdunnâs›r’›n önderleri aras›nda yer ald›¤› “Hür Subaylar Komitesi” 23 Temmuz 1952’de yönetime el koydu. Özellikle Nâs›r’›n bafl›n› çekti¤i Arap milliyetçili¤i bundan sonraki çeyrek yüzy›l boyunca Orta Do¤u’daki geliflmelere damgas›n› vurdu. Son olarak, savafl›n sonunda bir bar›fl sa¤lanamad›¤› ve ‹srail devletinin yan›nda bir Filistin devleti kurulamad›¤› için bundan sonra yap›lacak savafllar›n önü aç›lm›fl oldu.

Asya Savafl sonras›nda Orta Do¤u’da yaflanan bu köklü de¤iflim/dönüflümün bir benzeri de Asya k›tas›nda yafland›. Öyle ki bu geliflmelerin ço¤u günümüz uluslararas› iliflkilerinde de belirleyici rol oynamaktad›r. Güneydo¤u Asya savafl›n en dehflet verici olaylar›na sahne olmufl ve neredeyse tamam› Japon iflgaline u¤ram›flt›. ‹flgalin sona ermesinden sonra yerel milliyetçi direniflçilerin ço¤u ba¤›ms›zl›k konusunda oldukça kararl›yd›lar.

1941’de Çin’de kurulan Viet Minh, 1944’te Ho fii Minh önderli¤inde Vietnam’›n kuzeyinde denetimi eline geçirmiflti. 1945’te Japon iflgali sona erince kuzeyi Çin, güneyi ‹ngiliz denetimine girdi. Viet Minh 1945’te Hanoi’de Demokratik Vietnam Cumhuriyeti’ni ilan etti. ‹ngilizler 1946’da yönetimi Frans›zlar’a b›rakt›. Çin ise Fransa’n›n ayr›cal›k isteklerinden vazgeçmesi karfl›l›¤›nda kuzeyden çekildi. Böylece, Frans›z Hind-‹çin’i (Laos, Kamboçya ve Vietnam) savafltan sonra yeniden Frans›z yönetimine b›rak›ld› ve 1949’da devlet baflkanl›¤›na Bao Dai getirildi. Viet Minh ise silahl› mücadeleden vazgeçmedi. Bu gerginlik ileriki y›llardaki Vietnam Savafl›’n› haz›rlayacakt›r.

Filipinler 1946’da ABD’den ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›. 1947’de Hindistan’›n ba¤›ms›zl›¤› bölgedeki di¤er devletlerin önünü açt›. ‹ngiltere 1948’de Seylan (Sri Lanka) ve Burma’n›n ba¤›ms›zl›klar›n› tan›rken Malaya’da (Malezya) yerel özerklik tan›yan federal bir yönetim kurdu. 1948’de yerel komünist hareketler Burma’da ve Malaya’da silahl› mücadeleye bafllad›lar. 30 Aral›k 1949’da Hollanda, Sukarno önderli¤indeki Endonezya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmek zorunda kald›.

81

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

Harita 3.4

SSCB

Çin Halk Cumhuriyeti

Kuzey Kore 38. Paralel

Güney Kore

Japonya

Kaynak: http://www.paahe.org/images/thirty-eighth-parallel.gif

Japon iflgali sona erdi¤inde Kore yar›madas›n› kuzeyini SSCB, güneyini ABD teslim ald›. S›n›r 38. paralelden geçiyordu. Kuzeyde Kim-il Sung önderli¤indeki Kore Komünist Partisi denetimi sa¤l›yordu. Güneyde ise yönetim General John Hodge’a verildi fakat Hodge denetimi sa¤layamad› ve ABD 1947’de sorunun çözümünü BM’ye b›rakt›. BM ise çözümü kendi gözetiminde yap›lacak bir genel seçimde gördü. Kim-il Sung bu çözüme kat›lmay›nca May›s 1948’de güneyde seçimler yap›ld›. Seçimi Syngman Rhee kazand› ve Temmuz’da Kore Cumhuriyeti’nin (KC) ilk baflkan› oldu. Buna tepki olarak SSCB Eylül’de yönetimi Kim-il Sung önderli¤indeki Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti’ne (KDHC) devretti. Gerek Pyongyang gerek Seul yönetimleri kendisini tüm Kore’nin temsilcisi olarak görüyordu.

1945 sonras›nda güneydo¤u Asya So¤uk Savafl’›n ikinci cephesi hâline gelmiflti. Bu tabloyu Çin’de yaflanan devrim tamamlad›.

Savafl sonras›nda Asya k›tas›ndaki en önemli geliflme hiç kuflkusuz Çin Devrimi’dir. 1937’de bafllayan Japon iflgaline karfl› Çan Kay fiek önderli¤indeki milliyetçilerle Mao önderli¤indeki komünistler birlikte savaflm›fllard›. Kuzeyde komünistler, güneyde ise milliyetçiler denetimi ellerinde tutuyorlard›. A¤ustos 1945’te imzalanan bir anlaflmayla Moskova Çin’de Çan Kay fiek yönetimini tan›d› ve iç ifllerine kar›flmama sözü verdi. Merkezî otoriteyi kurmaya çal›flan milliyetçiler bir yandan

Kore Yar›madas›n›n 38. Paralel Üzerinden Bölünmesi

82

Siyasi Tarih-II

da ABD’den büyük miktarda para ve silah yard›m› ald›lar. Japonlar’›n teslim olmas›n›n ard›nda bafllayan ve aral›klar süren savafltan zaferle ayr›lan Mao önderli¤indeki komünistler oldu. Milliyetçilerin ellerinde tuttu¤u üstünlü¤e karfl› komünistlerin de baz› avantajlar› vard›. Bir kere yerli halk›n deste¤ini ald›lar ve parti disiplinini genifl kitlelere yayd›lar. 1937’de 400 bin olan üye say›s›, 1945’te 1 milyon 200 bine ç›km›flt›. Güçlü milliyetçi ordular karfl›s›nda ald›klar› yenilgileri, gerilla savafl› taktikleriyle zamana yayarak zafere dönüfltürmeyi bildiler. Milliyetçi yönetimin askerî/idari hatalar› da buna eklenince komünistler iktidar› ele geçirdi. Çan Kay fiek o dönemki ad›yla Formoza’ya (Tayvan) kaçt›. 1 Ekim 1949’da Mao Ze-tung Çin Halk Cumhuriyeti’nin ilan edildi¤ini aç›klad›. Böylece dünyan›n en kalabal›k komünist devleti kuruldu. Yeni yönetimin ilk hedefi Çin’in tümünde egemenli¤i sa¤lamakt› ve yüz y›l› aflk›n bir süredir hiçbir iktidar bunu baflaramam›flt›. Yeni yönetimin So¤uk Savafl’ta “bir tarafa yaslanmaktan baflka çaresi yoktu”. Mao Aral›k’ta görüflmeler yapmak üzere Moskova’ya gitti.

Foto¤af 3.3 Çan Kay fiek (solda) ve Mao ZeTung

Kaynak: http://cache2.artprintimages.com/lrg/27/2778/5QUTD00Z.jpg

Hiroflima ve Nagasaki’ye at›lan atom bombalar›n›n ard›ndan 14 A¤ustos 1945’te kay›ts›z koflulsuz teslim olan Japonya ile 2 Eylül’de bir silah b›rak›flmas› imzaland›.

Japonya zaferine imzas›n› atan General Mac Arthur 30 Ocak 1946’da Japonlara bir iflgal anlaflmas› dikte ettirdi. Yeni bir anayasa yaz›larak iflgal alt›ndaki Japonya’da demokratikleflme ve silahs›zlanma ön plana ç›kar›ld›. Savafl suçlular› Tokyo’da kurulan ayr› bir mahkemede yarg›land›. Ama, Çin’de ifller kötüye gitmeye bafllay›nca, 1948’den bafllayarak ekonomik yard›mlar bafllad›. ABD bir yandan Japonya’daki askerî üsleri arac›l›¤›yla di¤er yandan Japon ekonomisinin yeniden canlanmas› yoluyla bölgede güç dengesini ve güvenli¤i sa¤lamay› hedefledi.

83

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

Asya’n›n en büyük devletlerinden biri de Hindistan’d›r ve Hindistan’›n ba¤›ms›zl›¤› da savafl sonras›nda yaflanan önemli geliflmelerden biridir. Hindistan Yedi Y›l Savafllar›’n›n (1756-1763) ard›ndan Fransa’dan ‹ngilizler’in denetimine geçmiflti. Sahip oldu¤u kaynaklar ve bölge denetimi üzerindeki stratejik konumu nedeniyle XIX. yüzy›l ‹ngiliz d›fl politikas›n›n temel belirleyicilerinden biri oldu. Birinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan ba¤›ms›zl›k istekleri ortaya ç›kt›. Pasif Direnifl’i etkili biçimde uygulayan Mahatma Gandhi’nin önderli¤inde Hindular›n Kongre Partisi ve Muhammed Ali Cinnah’›n önderli¤inde Müslüman Ligi ba¤›ms›zl›k mücadelesinin bafl›n› çekiyorlard›. 15 A¤ustos 1947’de ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›¤›nda Hindistan Kongre Partisi ve Müslüman Ligi önderli¤inde ikiye bölündü. Muhammed Ali Cinnah önderli¤indeki Pakistan’›n ayr›lmas› karfl›l›¤›nda Jawaharlal Nehru önderli¤inde Hindistan ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›. Pakistan topraklar› bat› (bugünkü Pakistan) ve do¤u (bugünkü Bangladefl) olmak üzere ayr›ca ikiye bölünmüfltü. Bölünme son derece kanl› oldu. Bengal ve Pencap’ta kendilerini karfl› dinin devletinde bulan milyonlarca kifli can›n› zor kurtard›. Halk›n›n %70’i Müslüman olan Kaflmir Hindistan’a ba¤lan›nca burada ç›kan çat›flmalarda on binlerce kifli öldü.

Foto¤raf 3.4 Mahatma Gandhi, ‹ngiliz Mallar›n› Boykot Edip, Kendi Kumafl›n› Dokurken.

Kaynak: http://www.selectedphotos.com/images/photo_photo/big/Margaret__BourkeWhite__Portrait_of_ Mahatma_Ghandi.jpg

84

Siyasi Tarih-II

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

Latin Amerika Latin Amerika ülkeleri ‹kinci Dünya Savafl›’na fiilen kat›lmad› ve bir y›k›ma u¤raD Ü fi Ü NDoktrini’nden EL‹M mad›. Monroe (1823) sonra k›ta üzerindeki ABD denetimi ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitiminde artarak sürüyordu. Dünyan›n di¤er bölgelerinin aksine Latin Amerika’da S O R U SSCB’nin yay›lmas›ndan söz etmek mümkün de¤ildi. Yine de ABD bölgedeki denetimini pekifltirmek için bir dizi giriflimde bulunmaktan geri durmad›. 1945’te Meksika’n›n Chapultepec kentinde Pan-Amerikan konferans›n›n D‹KKAT toplanmas›yla bafllayan süreç 1947’de Rio Anlaflmas›’yla sona erdi.

Amerika k›tas›nda ortaya ç›kacak anlaflmazl›klar› çözmeyi hedefleyen bir örgüt SIRA S‹ZDE kurma çabalar› 1948’de bafllat›ld› ve 1951’de Amerikan Devletleri Örgütü’nün (Organisation of American States) kurulmas›yla sonuçland›. Latin Amerika’n›n So¤uk Savafl’a veAMAÇLARIMIZ uluslararas› sisteme eklemlenmesi bir sonraki “t›rmanma” dönemine kald›.

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P yaflanan geliflmeleri tarihsel bir süreç içinde daha ayr›nt›l› biçimde Orta Do¤u bölgesinde ö¤renmek istiyorsan›z, Tayyar Ar›’n›n “Geçmiflten Günümüze Orta Do¤u: Siyaset, Savafl ve Diplomasi” (Alfa Yay›nlar, ‹stanbul, 2007) bafll›kl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

5

SIRA S‹ZDE Sizce Orta Do¤u, Uzak Do¤u ve Latin Amerika kavramlar›n› o bölgelerde yaflayanlar icat etmifl olabilir mi?

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

85

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda ABD, ‹ngiltere ve SSCB aras›nda oluflturulan ifl birli¤i ortam›n›n da¤›lma nedenlerini tart›flmak Dünya tarihinin en büyük y›k›m›na yol açan ‹kinci Dünya Savafl› 1945’te Almanya ve Japonya’n›n teslim olmalar›yla sona erdi. Savafl s›ras›nda ABD, SSCB ve ‹ngiltere aras›nda ortak düflmanlara karfl› kurulan ittifak, savafl›n bitmesiyle birlikte çat›rdamaya bafllad›. Kapitalizm ve liberal demokrasinin dünyada yayg›nlaflmas›n› isteyen ABD ile sosyalizmi yayg›nlaflt›rmaya çal›flan SSCB aras›ndaki ideolojik gerilim, önce Avrupa’da daha sonra da dünyan›n di¤er bölgelerinde derin bir güven bunal›m›na yol açt›. Savafl sonras› Avrupa ve dünya düzenine iliflin taraflar aras›nda savafl devam ederken var›lan anlaflmalar bir kenara b›rak›ld›. ‹ki ülkenin dünya lideri olmak yönündeki çabalar› bu çat›flmay› derinlefltirdi. Avrupa’n›n do¤usunda SSCB taraf›ndan Nazilerden kurtar›lan ülkelerde SSCB yanl›s› hükûmetler iktidara getirilirken, Bat› Avrupa’da ise ABD yanl›s› yönetimler güçlendirildi. ABD ve SSCB aras›ndaki Avrupa’da nüfuz kurma mücadelesi Almanya’n›n 1949’da, Federal Almanya ve Demokratik Almanya ad›nda iki ayr› devlete bölünmesine yol açt›.

ABD’nin “çevreleme” politikas›n›n ortaya ç›k›fl›n› ve geliflimini anlatmak ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitmesiyle birlikte ABD ve SSCB aras›nda bafl gösteren görüfl ayr›l›klar›, Do¤u Avrupa’y› denetimi alt›na alm›fl olan SSCB’nin Bat› Avrupa’ya da yay›labilme ihtimaline karfl› ABD’nin çeflitli önlemler almas›na yol açt›. ABD ayn› zamanda, kendisine yak›n Bat› Avrupa hükûmetlerini destekleyerek, kendi stratejik ç›karlar› için büyük önem tafl›yan bu bölgeyi denetlemek istemekteydi. Bu çerçevede ABD Baflkan› Harry Truman 1947’de ilan etti¤i doktrinle Yunanistan ve Türkiye’ye askerî yard›m vermeye bafllad›. Ayn› y›l Bat› Avrupa ekonomilerinin savafl›n getirdi¤i y›k›mdan kurtar›labilmesi için ABD taraf›ndan Marshall Yard›mlar› bafllat›ld›. 1949’da ise ABD’nin öncülü¤ünde Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü (NATO) kuruldu. NATO, ABD’nin SSCB’yi askerî olarak çevrelemesinin ilk örgütü oldu.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

SSCB’nin Do¤u Avrupa’daki yay›lmas›n›n ayr›nt›lar›n› sorgulamak Savafltan a¤›r hasarla ç›kan SSCB, bir yandan zararlar›n› gidermek, di¤er yandan da Avrupa’da nüfuz alan›n› geniflletmek peflindeydi. Do¤u Avrupa ülkelerinde komünist partiler iktidara getirildi. Bu çerçevede Stalin’in ça¤r›s›yla 1947’de Avrupa’daki 9 komünist partinin kat›l›m›yla Kominform (Komünist Enformasyon Bürosu) kuruldu (Polonya, SSCB, Çekoslovakya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya, ‹talya ve Fransa). Amaç tüm Avrupa’daki komünist partilerin SSCB’nin denetimi alt›na al›nmas› ve aralar›ndaki efl güdümün Moskova’dan sa¤lanmas›yd›. ABD’nin Marshall yard›mlar›na tepki olarak da sosyalist ülkeler aras›nda ekonomik ve ticari iflbirli¤ini gelifltirmek için 1949’da COMECON adl› örgüt kuruldu. Böylece 1940’lar›n sonuna gelindi¤inde SSCB, 1948’de Kominform’dan at›lan Yugoslavya ile ABD’yle yak›n iliflki kuran Türkiye ve Yunanistan d›fl›ndaki tüm Do¤u Avrupa ülkeleri üzerinde kesin bir hâkimiyet kurdu.

So¤uk Savafl’›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve Birleflmifl Milletlerin kurumsal yap›s›n› aç›klamak “So¤uk Savafl” terimi çok basit bir tan›mla, taraflar›n birbirine karfl› silaha baflvurmaktan kaç›nd›klar› çat›flma durumudur. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ABD ve SSCB aras›nda bafllayan gerilim “So¤uk Savafl” olarak isimlendirilmifltir. ‹ki ülkenin liderli¤ini yapt›klar› ülkeler Do¤u ve Bat› bloku isimlendirilmifltir. Taraflar›n nükleer silahlara sahip oluflu, birbirlerine karfl› bir silahl› müdahaleye giriflmelerini engellemifltir. Nükleer silahlar›n kullan›laca¤› bir çat›flman›n hem ABD hem de SSCB’nin yok olmas› sonucunu do¤uraca¤›ndan endifle eden Amerikan ve Sovyet yöneticileri, iki ülke aras›nda bir “dehflet dengesi” kurmay› ye¤lemifllerdir. Yine de So¤uk Savafl dönemi, taraflar›n kendilerine yak›n ülkeler üzerinden “vekaleten savafllar” yürütmelerine sahne olmufltur.

So¤uk Savafl’›n bafllang›ç y›llar› ayn› zamanda, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda dünyada bar›fl ve güvenli¤i tesis etmek için kurulan Birleflmifl Milletler örgütünün de kurulufl y›llar›na rastlamakta-

86

Siyasi Tarih-II

d›r. BM, Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra kurulan ama ikinci bir savafl›n ç›kmas›na engel olamayan Milletler Cemiyeti’nin (MC) bir tür devam› niteli¤indedir. MC’nin zay›f yönleri, BM sisteminde yapt›r›m gücü olan Güvenlik Konseyinin oluflturulmas›yla giderilmeye çal›fl›lm›flt›r. Fakat So¤uk Savafl s›ras›ndaki ideolojik rekabet ve ABD ile SSCB’nin Güvenlik Konseyi’nde sahip olduklar› “veto” ayr›cal›¤›n› s›kl›kla kullanmalar› BM’nin dünyan›n her bölgesinde bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas›nda etkin biçimde çal›flmas›n› engellemifltir.

N A M A Ç

5

‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra dünyan›n çeflitli bölgelerinde yaflanan geliflmeleri de¤erlendirmek Savafl›n ard›ndan Orta Do¤u, Asya ve Latin Amerika’da önemli geliflmeler yaflanm›flt›r. ‹ngiltere’nin savafltan y›pranarak ç›kmas› ve baflat güç olma vasf›n› yitirmesi, önceden bu devletin denetimi alt›nda olan yerlerde ba¤›ms›zl›kç› hareketleri güçlendirmifltir. Bu çerçevede ‹ran’da ve M›s›r’da ‹ngiltere’nin nüfuz alan›ndan ç›k›fl yönünde giriflimler olmufltur. Birinci Dünya Savafl› sonras›nda ‹ngiltere’nin manda yönetimi alt›na sokulan Filistin’deki istikrars›zl›k, ‹ngiltere’nin Filistin konusunu 1947’de BM’ye tafl›mas›na yol açm›flt›r. BM’nin Filistin’i Arap ve Yahudi devletleri aras›nda bölme yönünde karar almas› ve 1948’de ‹srail devletinin kurulmas› üzerine bugüne kadar çözülemeyen Arap-‹srail çat›flmas› olgusu ortaya ç›km›flt›r.

Bat›l› devletler savafltan sonra Asya’daki baz› sömürgelerinin ba¤›ms›zl›klar›n› tan›mak zorunda kalm›fllard›r. Filipinler 1946’da ABD’den, Hindistan, Burma ve Seylan ‹ngiltere’den, Endonezya Hollanda’dan ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›lar. Hindistan’›n bölünmesiyle Pakistan kuruldu. Çin’de de, komünistler ve Bat› yanl›lar› aras›ndaki kanl› iç savafl sonunda bölünme yafland›. Çin Halk Cumhuriyeti ve Çin Cumhuriyeti (Tayvan) ad›nda iki ayr› devlet kuruldu. Vietnam’da ise ileriki y›llarda yaflanacak kanl› çat›flman›n habercisi olurcas›na komünistler ve Bat› yanl›lar› ayr› ayr› örgütlendiler. Kore yar›madas› da 38. paralel üzerinden ikiye bölündü. Bu bölünme 1950’de So¤uk Savafl’›n ilk büyük s›cak çat›flmas›na yol açacakt›r.

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

87

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi 1944 tarihli Moskova Konferans›’nda Churchill ve Stalin’in yapt›¤› “Yüzdeler Anlaflmas›”yla nüfuz alanlar›na ayr›lan ülkelerden biri de¤ildir? a. Romanya b. Yunanistan c. Polonya d. Bulgaristan e. Macaristan 2. Afla¤›dakilerden hangisi Potsdam Konferans›’nda al›nan en önemli karard›r? a. Avrupa’n›n ‹ngiltere ve SSCB aras›nda nüfuz alanlar›na ayr›lmas› b. Almanya’n›n Nazizm’den ve askerden ar›nd›r›lmas› c. Atom silahlar›n›n yasaklanmas› d. Fransa’n›n ekonomik kalk›nmas›n›n desteklenmesi e. Almanya’n›n bölünmesi 3. Afla¤›dakilerden hangisi BM’nin üye devletleri ba¤lay›c› karar alabilen ve yapt›r›m gücü olan organ›d›r? a. Güvenlik Konseyi b. Genel Kurul c. Ekonomik ve Sosyal Konsey d. Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) e. Uluslararas› Para Fonu (IMF) 4. Afla¤›dakilerden hangisi ABD’nin SSCB’yi çevreleme politikas›n›n ilk aflamas› say›l›r? a. Kennan’›n uzun telgraf› b. Truman Doktrini c. OECD’nin kurulmas› d. Churchill’in Demir Perde konuflmas› e. Berlin’in iflgali 5. Afla¤›dakilerden hangisi NATO’nun kurucu üyelerinden biri de¤ildir? a. ABD b. Hollanda c. Fransa d. ‹ngiltere e. Yunanistan

6. II. Dünya Savafl›’ndan sonra SSCB hangi d›fl politika anlay›fl›n› benimsemifltir? a. Bar›fl içinde bir arada yaflama b. NATO’ya kat›lma c. Bat› Avrupa devletleriyle uzlaflma d. ‹ki kamp teorisi e. Tek ülkede sosyalizm 7. Afla¤›dakilerden hangisi II. Dünya Savafl› sonras›ndaki yeni dünya düzenine ait kavramlardan biri de¤ildir? a So¤uk Savafl b. Süper güç c. ‹ki kutuplu sistem d. Avrupa uyumu e. ‹ki blok 8. Afla¤›dakilerden hangisi temel amac› uluslararas› bar›fl ve güvenli¤i sa¤lamak olan Birleflmifl Milletler’in kurucu antlaflmas›nda yer alan ilkelerden biri de¤ildir? a. Üyelerin egemen eflitli¤i b. Kuvvet kullanma yasa¤› c. Uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollarla çözülmesi d. Devletlerin sorumluluklar›n› iyi niyetle yerine getirmeleri e. Devletlerin iç ifllerine kar›fl›labilmesi 9. Afla¤›dakilerden hangisi 1948-1949 Arap-‹srail Savafl›’n›n sonuçlar›ndan birisidir? a. ‹srail’in topraklar›n› geniflletmesi b. Tüm Arap devletlerinin tek bir devlet olarak birleflmesi c. ‹srail’de rejim de¤iflikli¤inin yaflanmas› d. Filistin devletinin kurulmas› e. Kudüs’ün Filistinlilere b›rak›lmas› 10. Afla¤›dakilerden hangisi II. Dünya Savafl› Sonras›nda Asya’da yaflanan geliflmelerden birisi de¤ildir? a. Hindistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› b. Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulmas› c. Japonya’n›n giderek ABD eksenine kaymas› d. Kore’nin ikiye bölünmesi e. Pakistan’›n Hindistan’a kat›lmas›

88

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c

2. b

3. a

4. b 5. e 6. d

7. d

8. e

9. a

10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Cephesinin Da¤›lmas›: Müttefikler Aras› Anlaflmazl›klar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Cephesinin Da¤›lmas›: Müttefikler Aras› Anlaflmazl›klar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “‘So¤uk Savafl’ Kavram› ve Birleflmifl Milletler Düzeni” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD’nin Çevreleme Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD’nin Çevreleme Politikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Avrupa’da Sovyet Benzeri Rejimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “‘So¤uk Savafl’ Kavram› ve Birleflmifl Milletler Düzeni” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “‘So¤uk Savafl’ Kavram› ve Birleflmifl Milletler Düzeni” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafltan Sonra Dünyan›n Di¤er Bölgelerindeki Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Savafltan Sonra Dünyan›n Di¤er Bölgelerindeki Geliflmeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 II. Dünya Savafl› s›ras›nda Almanya-Japonya eksenine karfl› oluflturulan “demokrasi cephesi” savafl sonras›nda da¤›lmaya bafllad›. Çünkü ABD ile SSCB aras›nda derin görüfl ayr›l›klar› ortaya ç›km›flt›. ABD ile SSCB aras›ndaki güvensizlik savafl s›ras›nda da kendisini göstermiflti. Örne¤in, Eylül 1943’te ‹talya ile teslim anlaflmas›na SSCB kar›flt›r›lmam›flt› ve bundan rahats›z olmufltu. Yine, Avrupa’da ikinci cephenin 1944 gibi çok geç bir tarihte aç›lmas› Stalin’i kuflkuland›rm›flt›. May›s 1945’te Almanya teslim olur olmaz ABD SSCB’ye yapt›¤› ödünç verme/kiralama yard›m›n› durdurmufltu. Potsdam’da do¤usu SSCB, bat›s› ise Amerikan, Frans›z ve ‹ngilizler taraf›ndan iflgal edilmifl olan Almanya’da demokrasinin yerleflmesi konusunda bir oydaflma sa¤land›. Fakat sonras›nda taraflar›n “demokrasi”ye farkl› anlamlar yükle-

dikleri ortaya ç›kt›. ABD ile SSCB aras›ndaki anlaflmazl›k noktalar›ndan biri de atom silah› oldu. ABD, baflta SSCB olmak üzere di¤er devletlerin bu silaha sahip olmas›n› engellemek istedi.

S›ra Sizde 2 NATO’nun 5. maddesine göre, taraflardan herhangi biri silahl› sald›r›ya u¤rarsa bu sald›r› tüm üye devletlere yap›lm›fl kabul edilecek ve taraflar BM fiart›’n›n 51. maddesine uyar›nca toplu meflru müdafaa hakk›n› kullanabileceklerdi. Ancak So¤uk Savafl dönemi boyunca üye devletlere yönelik böyle bir sald›r› gerçekleflmedi. Ayr›ca So¤uk Savafl’ta taraflar cayd›r›c›l›k ilkesi üzerinden hareket ediyordu. Blok liderlerinin ikisi de nükleer silaha sahip oldu¤undan do¤rudan s›cak bir savafl yaflanmad›. Di¤er yandan bu maddeyle SSCB’nin olas› sald›r›s› kastedilse de bu madde daha çok ABD’nin Avrupa’ya verdi¤i bir taahhüdün göstergesiydi.

S›ra Sizde 3 Do¤u Avrupa ülkelerinde Sovyet benzeri rejimlere üç aflamada geçildi. 1946’da bu devletlerde koalisyon hükûmetleri iktidara geldi ve komünistler bu koalisyonlarda önemli bakanl›klar› ele geçirdiler. 1947’de komünist olmayan unsurlar hükûmetlerden tasfiye edildi.

Son olarak 1948’de iktidar yerli komünistlerden, Moskova destekli unsurlara geçti. Do¤u Avrupa’da Sovyet benzeri rejimlerin kurulmas›nda, bu devletlerin iflgalden K›z›l Ordu taraf›ndan kurtar›lmas›n›n yan› s›ra SSCB’nin bu bölgede bir tampon bölge yaratma (yani güvenlik) kayg›s› da rol oynad›. Dolay›s›yla bu co¤rafyada Sovyet benzeri rejimlerin kurulmas› daha çok SSCB’nin güvenlik kayg›lar›ndan kaynaklanmaktayd›.

S›ra Sizde 4 Nükleer silaha sahip olma So¤uk Savafl döneminin temel belirleyenlerinden biri oldu. ABD ve SSCB’nin her ikisi de nükleer silahlara sahip olduklar›ndan iki blok aras›nda do¤rudan bir s›cak çat›flma yaflanmad›. Nükleer silaha sahip olman›n kendisi bir cayd›r›c›l›k unsuru olmufltu. Dolay›s›yla her iki devlet de blok da güvenliklerini nükleer silah sahibi olmaya ba¤lam›flt›. Bugün içerisinde yaflad›¤›m›z dönem 1989’da Do¤u Bloku’nun da¤›lmas› sonucunda So¤uk Savafl döneminden farkl›laflm›fl olsa da uluslararas› sistem hâlâ devletlerin güvenlik önceliklerine göre biçimlenmektedir. Bu yüzden de kendilerini uluslararas› alanda daha güvenli hâle ge-

3. Ünite - Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950)

89

Yararlan›lan Kaynaklar tirmek ya da bölgelerinde söz sahibi olmak isteyen baz› devletler nükleer silah programlar›na sahiptir. Nükleer Silahlar›n Yay›lmas›n› Önleme Antlaflmas›’n›n getirdi¤i yasa¤a ra¤men nükleer silahlanma durdurulamam›flt›r. ABD, Çin, Rusya, Fransa ve ‹ngiltere kendilerine tan›nan ayr›cal›ktan yararlanarak nükleer silah bulundurmaktad›rlar. Bunlar ek olarak Hindistan, Pakistan, Kuzey Kore ve ‹srail’in de nükleer silahlara sahip olduklar› bilinmektedir. ‹ran’›n nükleer program›n›n silah üretimi için kullan›labilece¤i endiflesi özellikle Bat›l› ülkelerde söz konusudur.

S›ra Sizde 5 Özellikle Orta Do¤u ve Uzak Do¤u terimleri ideoloji yüklü terimlerdir. Bu terimler dünyan›n merkezî olarak Bat›’y› temel alan, dünyan›n do¤usunu da Bat›’ya olan yak›nl›¤› ya da uzakl›¤› temelinde adland›rmaya çal›flan bir düflünce yap›s›n›n ürünüdürler. Orta Do¤u ve Uzak Do¤u’da yaflayanlar›n vermifl olduklar›n isimlerden ziyade, Bat›l›lar›n bu bölgelere iliflkin adland›rmalar›n›n ürünüdürler. Her iki terim de XIX. yüzy›l›n baflat gücü olan ‹ngiltere taraf›ndan üretilmifltir. Keza Latin Amerika da ABD’nin güneyini tan›mlamak için kullan›l›r. Latin dilleri konuflan Amerika k›tas› ülkelerine iflaret eder.

T›pk› di¤er bölgelerde oldu¤u gibi Latin Amerika için de ideolojiden ar›nd›r›lm›fl bir co¤rafi terim benimsenmemifltir. Örne¤in; Güney Amerika, Latin Amerika kadar yayg›n kullan›lan bir terim de¤ildir.

Alpkaya, G., Alpkaya F. (2005). 20. Yüzy›l Dünya ve Türkiye Tarihi, ‹stanbul: Tarih Vakf›.

Armao¤lu, F. 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi, 14. Bask›, ‹stanbul: Alk›m, t.y..

Ataöv, T. (1969) Amerika, NATO ve Türkiye, 2. Bas›m, Ankara: Ayd›nl›k Yay›nevi.

Best, A. (2008) et.al., Uluslararas› Siyasi Tarih, (çev.

T.U. Belge ve Emel Kurt), ‹stanbul: Yay›n Odas›.

Cohen, W. I. (1995) The Cambridge History of American Foreign Relations Volume IV America in the Age of Soviet Power, 1945-1991, Cambridge, Cambridge University Press.

Gaddis. So¤uk Savafl, (çev. Dilek Cenkçiler), ‹stanbul: YKY. Hobsbawm, E. (1996), K›sa 20. Yüzy›l 1914-1991, Afl›r›l›klar Ça¤›, (çev. Y. Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi, 1996.

Keep, J. L. H. (1996), Last of the Empires, A History of the Soviet Union, 1945-1991, Oxford, Oxford University Press.

Kinder, H., W. H. (2006), Dünya Tarihi Atlas›, c. 2, (çev. Leyla Uslu), Ankara: ODTÜ Yay›nc›l›k, .

Langlois, G. (2000), et.al., 20. Yüzy›l Tarihi, (çev. Ö.

Turan), ‹stanbul: Nehir Yay›nlar›.

Lee, S. (2002). J., Avrupa Tarihinden Kesitler 17891980, (çev. S. Aktur), Ankara: Dost.

Mazower, M. (2003). Karanl›k K›ta - Avrupa’n›n 20.

Yüzy›l›, (çev. Mehmet Moral›), ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

McCauley, M. (1998). Russia, America & The Cold War, 1949-1991, London: Longman.

Nejinski, L. N., (1995) der., Savyetskaya Vneflnaya Palitika v God› “Halodnoy Vayn›”, (1945-1985), Moskova: Mejdunarodn›ye Atnafleniya.

Roberts, J. M., (2003) Yirminci Yüzy›l Tarihi, (çev. Sinem Gül), Ankara: Dost, 2003.

Sander, O., (2009). Siyasi Tarih, c. 2, 18. Bask›, Ankara: ‹mge.

Telli, F.,(1998) haz., So¤uk Savafl, ‹stanbul: YGS Yay›nlar›, 1998.

Walker, M. (1994). The Cold War, London, Vintage.

4

S‹YAS‹ TAR‹H-II

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ABD ile SSCB aras›nda So¤uk Savafl’›n t›rmanmaya geçti¤i dönemde Asya, Orta Do¤u ve Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan bunal›mlar›n sebeplerini ve sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek, Sömürgeden kurtulufl süreci ve Ba¤lant›s›zlar hareketinin So¤uk Savafl dönemi içindeki yeri ve önemini saptayabilecek, SSCB ve Çin Halk Cumhuriyeti aras›ndaki iliflkilerin So¤uk Savafl’›n ilk döneminde nas›l geliflti¤ini tart›flabilecek, Bat› ve Do¤u Bloklar› aras›ndaki silahlanma yar›fl›n›n, So¤uk Savafl’a etkisini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • •

So¤uk Savafl Çevreleme Nükleer Silahlanma Pan-Arabizm Sömürgeden Kurtulufl (Dekolonizasyon)

• • • • •

Bar›fl ‹çinde Bir arada Yaflama Blok Politikas› NATO Varflova Pakt› Berlin Duvar›

‹çindekiler

Siyasi Tarih-II

So¤uk Savafl’ta T›rmanma (19501962)

• ÇEVRELEMEN‹N KURUMSALLAfiMASI VE ULUSLARARASI BUNALIMLAR • BA⁄LANTISIZLAR VE SÖMÜRGEDEN KURTULUfi (DEKOLON‹ZASYON) • SOVYET DIfi POL‹T‹KASI VE DO⁄U BLOKU • S‹LAHLANMA YARIfiI

So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962) ÇEVRELEMEN‹N KURUMSALLAfiMASI VE ULUSLARARASI BUNALIMLAR 1950’lerde Bat› Bloku, bölgesel askerî ittifaklar›n› Güneydo¤u Asya ve Orta Do¤u’ya yayd›. Çevreleme politikas› yeni örgütlerin kurulmas›na yol açt›. Karfl›l›¤›nda Do¤u Bloku kendi askerî ittifak›n› kurdu ve çevrelemeyi k›rmaya çal›flt›. Sömürge yönetimlerinin birer birer tasfiyesi, iki blok d›fl›nda yeni bir siyasal ak›m› do¤urdu: Ba¤lant›s›zlar. Bu dönem, ayn› zamanda iki süper gücün silahlanma yar›fl›nda birbirini geçmek için yo¤un çabalar›na tan›k oldu. Öyle ki, sonunda iki taraf savafl›n efli¤ine geldiler. So¤uk Savafl’›n ilk befl y›l› Çin’deki devrimle kapanm›flt›. Yeni on y›l› da Asya’daki çat›flmalarla bafllad›.

Asya Geliflmeleri Savafl›n ard›ndan Kore yar›madas›n›n kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayr›ld›¤›na de¤inilmiflti. Çin Devrimi, bölgedeki dengeleri de¤ifltirmiflti. Bu de¤iflimi saptayan Kim il Sung, Ocak 1950’de güneye sald›rmak için SSCB’den destek istedi.

Daha önceki önerileri geri çeviren Stalin, bu kez Mao’nun da onay›n› alarak destek verdi. Stalin’in deste¤ini ve Mao’nun onay›n› alan Pyongyang Yönetimi, 25 Haziran 1950’de 38. paraleli geçerek sald›rd›. ABD, konuyu BM Güvenlik Konseyi’ne götürdü. SSCB, ÇHC’nin BM’de temsil edilmemesini protesto etmek için toplant›lara kat›lm›yordu. Sovyet vetosundan kurtulan ABD, 27 Haziran’da Güvenlik Konseyinden karar ç›karmay› baflard›. Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti (KDHC) sald›rgan ilan edildi ve Kore Cumhuriyeti’ne (KC) yard›m karar› al›nd›. Japonya’da General Mac Arthur komutas›ndaki ABD birlikleri, BM (Birleflmifl Milletler) Gücü olarak Kore’ye kayd›r›ld›. ABD ayr›ca ÇHC’nin Tayvan’a sald›rmas›n› engellemek için 7. Filo’yu bu bölgeye yollad›.

BM Güvenlik Kurulunun ald›¤› kararla KC’ye yard›m eden askerî birli¤in bu çat› alt›nda olmakla birlikte BM ile bir ilgisi yoktu. Birliklere komuta eden General Mac Arthur, do¤rudan ABD Baflkan› Harry Truman’›n emrinde hareket etti. Kuzey Kore’de savaflan birliklerin kara kuvvetlerinin % 50’sini, deniz kuvvetlerinin % 86’s›n›, hava kuvvetlerinin % 93’ünü ABD sa¤l›yordu. ABD, ayr›ca 3 Kas›m 1950’de bu kez Genel Kuruldan bir tavsiye karar› ç›kartarak, BM Güvenlik Konseyi, veto nedeniyle ifllevini yerine getiremezse üyelerini kolektif güvenli¤i sa¤lamak için silah kullan›m› dâhil tüm önlemleri almaya ça¤›rd›.

92

Siyasi Tarih-II

Türkiye ve Kore Savafl›: Türkiye, 25 Temmuz 1950’de al›nan Bakanlar Kurulu Karar›’yla Kore’ye 4500 kiflilik bir birlik göndermifltir. Bu say› daha sonra 6000’in üzerine ç›km›fl; savaflta 721 Türk askeri flehit olmufl, 2000’in üzerinde asker yaralan›rken 234 asker esir düflmüfltür.

Türkiye’nin topraklar›ndan bu kadar uzaktaki bir bölgeye asker göndermesinin temel nedeni NATO’ya üyelik iste¤idir.

ABD’nin deste¤ini alan KC birlikleri A¤ustos’ta karfl› sald›r›ya, Eylül’de 38. paralelin kuzeyine geçti. Ekim’de kuzeye yerleflti. Amaç, komünizmi Kore yar›madas›ndan temizlemekti. Fakat bu durum ÇHC’yi rahats›z etti ve as›l hedefin Çin Devrimi’ni yenilgiye u¤ratmak oldu¤unu alg›lamas›na neden oldu. Böyle olunca KDHC’ye yard›m Mao için yaflamsal bir öneme büründü. “Çin Halk Kurtulufl Ordusu” ABD destekli KC birliklerini yeniden 38. paralelin güneyine itti. Washington’da atom silah›n› kullanma senaryolar› bile konufluldu. Taraflar›n birbirlerine karfl› üstünlük sa¤layamayaca¤› 1951 yaz›nda ortaya ç›kt›. Bafllayan ateflkes görüflmeleri Temmuz 1953’te sonuç verdi.

Kore Savafl› çok önemli sonuçlar do¤urdu. Bir kere ABD ile ÇHC aras›nda büyük bir anlaflmazl›k/ayr›l›k ortaya ç›kt›. ABD’nin Tayvan’a verdi¤i destek ÇHC taraf›ndan iç ifllerine müdahale olarak alg›land›. Savafl ÇHC’yi SSCB’ye yaklaflt›r›rken bu birlikteli¤in verdi¤i güven Vietminh’e destek vermeye itti. Tüm geliflmeleri komünizmin yay›lmas› olarak de¤erlendiren ABD, bölgeye yönelik politikalar›n› gözden geçirdi.

ABD aç›s›ndan ifller Vietnam’da da iyi gitmiyordu. ABD’nin ekonomik/askerî deste¤ine karfl›n (Fransa’n›n savafl maliyetinin % 80’ini ABD sa¤l›yordu), Vietminh 1954’e gelindi¤inde Vietnam’da denetimi ele geçirmek üzereydi. Bunda hiç kuflkusuz Sovyet/Çin deste¤inin de önemli pay› vard›. SSCB ve ÇHC, Mao’nun ziyareti s›ras›nda, Ocak 1950’de Demokratik Vietnam Cumhuriyeti’ni (DVC) tan›m›fllard›.

May›s 1954’te tüm taraflar›n (Fransa, ‹ngiltere, SSCB, ÇHC, ABD, Güney Vietnam, DVC, Laos, Kamboçya) temsilcilerinin kat›l›m›yla Cenevre’de gerçekleflen konferans sonunda Temmuz’da ateflkes sa¤land›. Vietnam 17. paralel s›n›r olmak üzere ikiye bölündü. Böylece, Almanya ve Kore’den sonra üçüncü bir devlet daha ikiye bölünmüfl oldu. Bu bölünme 1956’da yap›lacak seçimlere kadar sürecekti. Ayr›ca, Kamboçya ve Laos ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›lar.

ABD, Cenevre Sözleflmeleri’ni onaylamad›. Güneyde Bao Dai’nin yerine ABD yanl›s› Ngo Dinh Diem’i destekledi. 1955’te yap›lan referandumla Güney Vietnam Cumhuriyeti kuruldu. Ard›ndan yap›lan seçimde Diem oylar›n % 98’ini alarak cumhurbaflkan› oldu. 1960’ta Diem karfl›tlar› bir araya gelerek Ulusal Kurtulufl Cephesi’ni kurdular ve Viet Kong gerilla eylemlerine bafllad›. 1961’de göreve bafllayan Baflkan Kennedy, Güney Vietnam’daki asker say›s›n› 1000’den 17.000’e ç›kard›.

ABD art›k Vietnam’da Fransa’n›n rolüne soyunmufltu.

1960’lar›n bafl›nda bölgedeki as›l sorun Laos’tu. 1954’te ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›ktan sonra milliyetçi Souvanna Phouma 1957’de koalisyon hükûmeti kurarak So¤uk Savafl’tan uzak durmaya çal›flt›. Ama 1958’de CIA’in darbe giriflimi yafland›.

1960’ta Souvanna yeniden iktidara gelip Sovyet/ KVC deste¤ini arad›ysa da iç savafl nedeniyle ülkeyi terk etmek zorunda kald›. Sonunda Haziran 1962’de yap›lan anlaflmayla askerî ittifaklara kat›lmama kofluluyla Souvanna’n›n koalisyon hükûmeti iktidara geldiyse de ABD’nin artan müdahaleleri sonucu istikrar sa¤lanamad›.

Do¤u Asya’daki bu geliflmeler ABD’nin Japonya politikas›n› da de¤ifltirdi ve yönlendirdi. ABD, 1951’de Japonya’ya savafl açan devletleri San Francisco’da toplant›ya ça¤›rd› ve 8 Eylül’de bir bar›fl antlaflmas› imzaland›. Anlaflmaya göre ABD iflgali 90 gün içersinde sona erecekti. Fakat Do¤u Asya’da yukar›da an›lan geliflmeler sürerken bu çok da mümkün de¤ildi. Ayn› gün bir Güvenlik Antlaflmas› imzaland› ve Japonya ülkesinde ABD’ye kara, deniz ve hava kuvvetlerini bulundurma hakk› tan›d›. Böylece ABD, askerî varl›¤›n› sürdürürken Japonya’n›n ekonomik kalk›nmas›n› desteklemeye bafllad›.

93

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

ABD’nin bölgeye yönelik politikalar› Japonya’yla s›n›rl› de¤ildi. A¤ustos 1951’de Filipinler’le ittifak antlaflmas› imzalad›. 1 Eylül 1951’de Avustralya ve Yeni Zelanda’yla askerî bir pakt imzaland› (ANZUS). 1 Ekim 1953’te de Güney Kore’de üsler elde etti. ABD, 1948’de Japonya’ya yapmaya bafllad›¤› ekonomik ve askerî yard›m› 1950’lerin bafl›nda Tayland, Endonezya ve Burma’ya yayd›. Bununla kalmay›p 8 Eylül 1954’te Bat› Bloku’nun Güneydo¤u Asya parças›n› oluflturacak bir örgüt kurdu: Güneydo¤u Asya Antlaflmas› Örgütü (South East Asia Treaty Organization, SEATO). ABD, ‹ngiltere, Fransa, Yeni Zelanda, Avustralya, Filipinler, Tayland ve Pakistan’›n kat›ld›¤› bu askerî ittifak bölgedeki “komünist yay›lmay›” “çevreleme” hedefini tafl›yordu. ABD, bu ittifak zincirinde bir boflluk olarak gördü¤ü Formoza (Tayvan) ile 2 Aral›k 1955’te ayr› bir ittifak antlaflmas› imzalad›. Sonuç olarak 1950’lerin ortas›nda ABD çevrelemeyi Japonya’dan Güneydo¤u Asya’ya uzatm›flt›.

Harita 4.1 So¤uk Savafl’›n T›rmanma Döneminde Do¤u ve Bat› Bloklar›

Kaynak: http://users.erols.com/ mwhite28/coldwar1.htm MAV‹: Bat› Blo¤u, KIRMIZI: Do¤u Blo¤u

Toprak anlaflmazl›klar›n›n yan› s›ra ‹ngiliz emperyalizminin “böl ve yönet” politikas›n›n da etkisiyle birbirine has›m olarak ba¤›ms›zl›klar›na kavuflan Pakistan ile Hindistan’›n yollar› So¤uk Savafl’›n etkisiyle tamamen ayr›ld›. Hindistan, bloklardan uzak durmaya çal›fl›rken Pakistan aç›kça Bat› Bloku’nda yer ald›. 1954’te SEATO’nun ard›ndan 1955’te Ba¤dat Pakt›’na da üye oldu. Pakistan’›n Bat› yanl›s› tutumu kuflku götürmezse de d›fl politikas›n›n as›l belirleyicisi Hindistan karfl›tl›¤›yd›. ÇHC ile Hindistan aras›nda ç›kan anlaflmazl›kta ÇHC’yi destekledi. ÇHC ile Hindistan aras›nda s›n›r çat›flmalar›na varan bir anlaflmazl›¤›n tohumlar› bu dönemde at›ld›: “Tibet Sorunu”. Dinî önder Dalai Lama taraf›ndan yönetilen Tibet, merkezî hükûmetin zay›fl›¤› nedeniyle özerk bir yap›ya sahipti. En büyük hedefi, merkezî denetimi kurmak olan Pekin Yönetimi, 1950 Sonbahar’›nda Tibet’e birliklerini soktu. ÇHC ile aras›ndaki tampon bölgenin ortadan kalkmas› Hindistan’› rahats›z etti. Komünist yönetimin uygulanmayarak Tibet’e özerklik tan›nmas› Dalai Lama’y› Pekin’le ifl birli¤ine yöneltmiflti. Fakat Tibet’te ÇHC yönetimine karfl› mücadele sürdü. Dalai Lama, isyan›n bast›r›lmas›na yard›m etmedi. 1959’da ÇHC, tüm Tibet’te yönetimi ele geçirdi. Dalai Lama, Hindistan’a kaçt›. 1960-62 aras›nda s›n›r çat›flmalar› yafland›. 20 Ekim-21 Kas›m 1962’de ÇHC Hindistan’›n kuzeyinden sald›r›ya geçerek burada kendi güvenli¤i aç›s›ndan stratejik bölgeleri ele geçirdi. ÇHC-Hindistan anlaflmazl›¤›nda SSCB de ABD de de¤iflik nedenlerle Hindistan’›n yan›nda yer ald›lar.

94

Siyasi Tarih-II

Orta Do¤u Geliflmeleri ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan bloklar›n pekiflmesi sürecinin Orta Do¤u’daki ilk ad›m›n› Ba¤dat Pakt› oluflturdu. Türkiye, Pakistan, Irak, ‹ngiltere, ABD ve ‹ran aras›nda yap›lan ikili askerî ve teknik yard›m anlaflmalar›n›n yan›nda, ba¤laflmaya ismini veren 24 fiubat 1955’te Ba¤dat’ta imzalanan Türkiye ile Irak aras›nda “Karfl›l›kl› ‹flbirli¤i Antlaflmas›”yd›. Balkan Pakt› gibi bu ba¤laflma da BM Antlaflmas›’n›n 51. maddesine dayanarak kuruldu (m.1). Di¤er bölge devletlerinin kat›l›m›na aç›kt› (m.5) ve bu kat›l›m özellikle istenmekteydi. Ba¤laflmaya 4 Nisan’da ‹ngiltere, 23 Eylül’de Pakistan ve 3 Kas›m’da ‹ran kat›ld›lar. ABD ise Sürekli Konsey toplant›lar›na gözlemci gönderdi, “Ekonomik Komite” ve “Bozguncu Eylemleri Önleme Komitesi”ne üye oldu ancak resmen bu ba¤laflmaya kat›lmad›. Orta Do¤u’da kurulacak askerî bir ba¤laflmayla, NATO ile SEATO’nun aras›ndaki boflluk kapat›lmaya çal›fl›ld›. Öne sürülen temel hedef “komünist yay›lman›n önlenmesi”ydi.

Ba¤dat Pakt› girifliminin amaç ve sonuçlar› aç›s›ndan farkl›l›klar gösterdi¤i öne sürülmektedir. Pakt, söylemde SSCB’nin çevresinde bir “güvenlik koridoru” oluflturmak amac›yla kurulmufltu. Ancak, bu anlamda etkisi olumsuz oldu: Eylül 1955’te M›s›r, Çekoslovakya ile silah yard›m› anlaflmas› imzalam›fl ve bu yolla SSCB Orta Do¤u’ya girmiflti. Bunu, Kas›m 1955’te SSCB ile Suriye aras›nda imzalanan ilk ticaret anlaflmas› izledi. Araplar, SSCB’den çekinmediler. Her fleyden önce, SSCB ile ortak s›n›rlar› yoktu ve SSCB eski sömürgeci ya da mandater Bat›l› devletlerden biri de¤ildi. Ayr›ca, pek çok Arap devleti SSCB’den tehdit alg›lamad›¤› gibi baz›lar› ABD bask›s›ndan rahats›zl›k duyuyordu. Üstelik, ‹srail’in kurulmas›nda ve sonras›nda geniflleme politikas› izlemesinde en önemli rolü, yine ABD oynam›flt›. Bu söyleme göre, ABD Ba¤dat Pakt› ile SSCB’yi çevrelemeye çal›fl›rken ayn› zamanda bölge devletlerinin tepkisini çekerek SSCB’nin bu devletlerle iliflki kurmas›n›, Orta Do¤u’ya girmesini sa¤lad›. Fakat amaç ve sonuçlar aras›nda varoldu¤u öne sürülen bu farkl›l›k, amac›n yeterince aç›k de¤erlendirilmemesinden kaynaklanmaktad›r. Bir kere, Ba¤dat Pakt›’n›n kuruluflu Sovyet tehdidine de¤il, ABD’nin bunu kullanmas›na dayan›r. Orta Do¤u’daki Arap halklar›n›n ço¤unun bu ba¤laflman›n d›fl›nda kalmas› ve bu durumun bölgeyi taraflara ay›rmas› bunun göstergesidir. Bölgeye d›flar›dan yap›lan askerî müdahalelerin hepsinin Bat› taraf›ndan gerçeklefltirilmifl olmas›, Sovyet tehdidinden çok Bat› tehdidi alg›s›n›n bölge yönetimlerinde var oldu¤unu göstermifltir. Ba¤dat Pakt› as›l olarak, kapitalist ekonominin gereklili¤i sonucunda, Bat› ba¤laflmas›n›n So¤uk Savafl koflullar›nda Orta Do¤u ham madde ve pazar›n› denetim alt›nda tutma giriflimidir. Sonuçlar›yla amaç aras›nda bu aç›dan bir çeliflki gözükmemektedir. Bat›’n›n müdahalesine tepki gösteren devletler SSCB ile ifl birli¤ine ya da Ba¤lant›s›zl›¤a yönelmifllerdir. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan Orta Do¤u’nun iki süper güç aras›nda etkinlik mücadelesine sahne oldu¤u daha önce belirtilmiflti. Bir yandan ‹srail Devleti’nin kurulmas›, öte yandan sömürge yönetimlerinin sona ermesiyle ‹ngiltere ve Fransa’n›n bölgeden ayr›lmalar› bölgedeki güç dengelerini önemli ölçüde de¤ifltirdi. Ellili y›llarda bölgede silahl› çat›flmaya da dönüflen ilk anlaflmazl›k M›s›r’da yafland›. Nil nehrine bir baraj infla etmek için finansal kayna¤a ihtiyaç duan Nâs›r yönetimi 26 Temmuz 1956’da Süveyfl Kanal›’n› kendi denetimine ald›. Bunun üzerine ‹ngiltere, Fransa ve ‹srail ile birlikte Kanal’› iflgal etti. Üzerinde önceden anlaflmaya var›lan gizli plan uyar›nca, 29 Ekim 1956’da ‹srail M›s›r’a savafl ilan etti. Bunu, “kanal› korumaya alma” amac›yla ‹ngiliz ve Frans›z birliklerinin iflgali izledi.

Asl›nda bu planda, ABD’nin yan› s›ra o s›rada Macaristan’daki ayaklanmayla ilgile-

95

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

nen SSCB’nin de tarafs›z kalmas› bekleniyordu. Ancak, ne SSCB ne ABD bölgedeki Arap kamuoyunu karfl›lar›na alabilecek pasif bir tutum tak›nd›lar. Sonunda, sorun BM’ye gitti ve orada anlaflmaya var›ld›. ‹ngiltere, Fransa ve ‹srail Kanal bölgesinden çekildi. Süveyfl bunal›m›n›n önemi, Arap dünyas›nda kamplaflman›n ve Araplar›n Ba¤dat Pakt› üyelerine karfl› tak›nd›klar› tutumun sertleflmesinden kaynaklanmaktad›r. Kamplaflma Suriye bunal›m›nda da artarak sürdü ve sonunda Irak’ta yönetim de¤iflikli¤ine de¤in varacak geliflmelere yol açt›.

Harita 4.2 Akdeniz

MISIR K›z›ldeniz

Kaynak: http://mapsof.net/ map/suez-canal-map

Suriye bunal›m›, ellili y›llar›n ikinci yar›s›nda, So¤uk Savafl’›n Orta Do¤u’ya yans›malar›ndan biridir. Kendinden önce geliflen Süveyfl bunal›m›ndan ve Eisenhower Doktrini’nin aç›klanmas›ndan etkilendi¤i kadar, kendinden sonra geliflen Irak’taki darbeyi ve nükleer bafll›kl› füzelerin Türkiye’ye yerlefltirilmesini de etkilemifltir. Çünkü bölgede bu dönemde yaflanan bunal›mlar›n kayna¤›nda, Ba¤dat Pakt›’n›n bölgeye kabul ettirilmesi çabalar› ve buna gösterilen tepki vard›r.

Orta Do¤u’da kurulmaya çal›fl›lan bir askerî ba¤laflmaya kat›lmak istemeyen Suriye ve M›s›r üzerindeki, özellikle ABD kaynakl› bask›lar giderek art›r›l›yordu.

SSCB, Suriye üzerindeki Bat› bask›s›n› azaltmak amac›yla bu ülkeyle ilk ticaret anlaflmas›n› Kas›m 1955’te imzalad›. Ard›ndan Suriye, Do¤u Bloku’ndan ald›¤› silahlarla ordusunu güçlendirmeye bafllad›. Kas›m 1956’ya gelindi¤inde Suriye son bir y›l içerisinde Do¤u Bloku’ndan yirmi milyon sterlinlik silah alm›flt›. Bu geliflmeye tepki hem Türkiye hem de Irak’tan geldi. Türkiye, 30 Kas›m’da askerî manevrala-

Süveyfl Kanal›.

96

Siyasi Tarih-II

ra bafllayaca¤›n› ve asker say›s›n› artt›raca¤›n› duyurdu. Irak’ta ise Kral Faysal 1 Aral›k’ta Parlamento’yu da¤›tarak s›k›yönetim ilan etti ve ordunun modernize edilece¤ini aç›klad›. Sovyet yorumuna göre Süveyfl bunal›m›n›n bir askerî müdahalenin ard›ndan çözüme ba¤lanmas›yla, Kas›m-Aral›k 1956’da Suriye üzerindeki bask› tekrar bafllat›lm›flt›. Hiç kuflkusuz, bu yorumda Ekim sonunda Suriye Baflbakan› fiükrü Kuvvetli’nin Moskova’ya yapt›¤› gezi ve sonras›nda, Kas›m ay› bafl›nda aç›klanan ortak bildirinin etkisi olmufltu. Bölgedeki bu askerî hareketlenmenin sonucunda Suriye, ‹ngiltere, Fransa, ‹srail, Türkiye ve “ötekiler”in kendisine sald›r› haz›rl›¤›nda oldu¤u gerekçesiyle bu ülkeleri BM’ye flikâyet etti. Yorumlar hangi yönde olursa olsun, ortadaki gerçek Süveyfl bunal›m›n›n ard›ndan bölgede Araplarla (ve onlar› destekleyen SSCB) Arap olmayan devletler aras›ndaki bölünmenin iyice belirginleflmifl olufluydu. Durumun tek istisnas› olan Irak’›n Bat› devletlerinin yan›nda yer alm›fl olmas›, durumu daha da gergin bir havaya sokmufltu.

Bu geliflmeler ›fl›¤›nda ABD, bölgedeki denetimin yavaflça Bat›’n›n elinden ç›kt›¤› izlenimini edinmiflti. Denetimin yeniden sa¤lanmas›na yönelik at›lan ad›m ise 5 Ocak 1957’de ilan edilen ve Mart’ta Kongre’de kabul edilen Eisenhower Doktrini oldu. Kongre’de okunan bildiride propaganda savafl›n›n SSCB taraf›ndan kazan›ld›¤› sonucuna var›lm›flt›. Doktrinle ABD Baflkan›, Orta Do¤u devletlerinden biri komünist denetimi alt›ndaki bir devlet taraf›ndan do¤rudan ya da dolayl› bir sald›r›ya u¤ray›p, ABD’den yard›m isterse bu yard›mda bulunmaya Kongre taraf›ndan yetkili k›l›nm›flt›. Doktrin, Ba¤dat Pakt› üyesi olan Irak d›fl›nda Arap dünyas›nda yaln›zca Lübnan taraf›ndan kabul edildi. Bu nedenle doktrinin ilan› k›sa vadede Orta Do¤u’da ABD’nin istemedi¤i geliflmelerin önünü kesmek bir yana, bunlara ivme kazand›rd›.

Foto¤raf 4.1 Nâs›r ve Che Guevara

Kaynak: http://1.bp.blogspot.com/_qUFDMUpk9jE/TUbkTv6t0qI/AAAAAAAAqT0/ma6hqYUL75U/s1600/El+Che+ y+Nasser.jpg

Arap devletleri aras›nda yaflanan anlaflmazl›klar ve kamplaflma giderek ciddi boyutlara ulaflt›. fiubat 1957’de Ürdün’de bafllayan siyasal bunal›m›n alt›nda yatan en önemli nedenlerden biri, iç politikada Nâs›r yanl›lar›yla Bat› yanl›lar› aras›ndaki güç çekiflmesiydi. Sonunda, 25 Nisan’da Haflim Hükûmeti kurulmufl, s›k›yönetim ilan edilmifl ve Kas›m 1956’daki Arap-‹srail Savafl› s›ras›nda gelen Suriye birlikleri ülkelerine geri gönderilmifllerdi. Türkiye ile Suriye aras›nda ç›kan bunal›mda, 1957’de Suriye ile Ürdün aras›nda ç›kan gerginlikte Türkiye’nin ald›¤› tutum da etkili oldu. Türkiye, Ürdün’e Eisenhower Doktrini’ni benimsetmek ve bu dev-

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

leti Ba¤dat Pakt›’na katabilmek için Suriye’ye tepki göstererek, Ürdün’ün yan›nda yer alm›flt›.

Suriye’nin SSCB’ye yaklaflmas› yaln›zca ekonomik kaynak gereksinimiyle aç›klanamaz. 1945-1955 aras›nda Suriye hiç de küçümsenmeyecek ekonomik baflar›lar elde etmiflti. Fakat ülkede Halid Bagdafl gibi komünist e¤ilimliler gücü ellerinde tutuyorlard› ve bu durum SSCB yard›m›na kap› açt›. Yani, Suriye’nin “radikalleflmesi” öncelikle iç etkenlerin sonucuydu. D›fl etkenlerde ise Sovyet etkisinden önce Bat› karfl›tl›¤›ndan söz etmek gerekir.

1957’de yaflanan Suriye bunal›m›n›n t›rman›fl› 6 A¤ustos’ta Suriye ile SSCB aras›nda imzalanan teknik ve ekonomik ifl birli¤i anlaflmas›yla bafllam›flt›r. Anlaflmaya göre, SSCB Suriye’ye 500 milyon dolar uzun dönemli askerî-ekonomik yard›mda bulunacakt›. ABD, Dünya Bankas› arac›l›¤›yla, % 5 faizle 600 milyon dolar önermiflti. Bunun 5 milyon dolar› askerî kredi olacakt›. Yan› s›ra ‹talya Suriye’den bu¤day alacakt›. SSCB ise % 2 faizle 350-400 milyon dolar ve bunun yan›nda 150 milyon dolar askerî yard›m verdi. Bu¤day› ise Bulgaristan ald›. Kara yollar› ba¤lant›lar›yla birlikte Lazkiye’de bir liman ve alt› yeni havaalan› infla edilmesi tasarlan›yordu. Böylece Orta Do¤u petrollerinin bir bölümünün denetiminin SSCB’nin denetimine geçmesi olas›l›¤› belirdi. Bunu, 13 A¤ustos’ta Suriye’nin üç ABD’li diplomat› istenmeyen kifli (persona non grata) ilan etmesi izledi. Gösterilen neden, bu diplomatlar›n “mevcut rejimi de¤ifltirmeye çabalamalar›” idi. Karfl›l›k olarak, ABD de Suriye büyükelçisi ve ikinci kâtibini istenmeyen kifli ilan etti. Ard›ndan, 17 A¤ustos’ta Suriye ordusunda yeniden düzenleme yap›ld›. Genel Kurmay Baflkan› Nizamettin’in yerine “komünist e¤ilimli” Albay Bizri getirildi. Bu geliflmeler üzerine, ABD yetkilisi Loy Henderson bölgeye gelerek, 24 A¤ustos’ta Ankara’da, Ba¤dat ve Amman yöneticileriyle görüfltü. ABD’nin iste¤i, daha çok Türkiye’yi geri planda b›rakarak, Suriye’nin karfl›s›na Arap devletleri ile ç›kabilmekti. Fakat bu gerçekleflmedi. Irak’›n yan› s›ra Türkiye de s›n›ra önemli ölçüde askerî y›¤›nak yapt›. Eisenhower, 7 Eylül’de yapt›¤› aç›klamada Suriye’nin Arap komflular›na yapaca¤› sald›r›ya ABD’nin kay›ts›z kalamayaca¤›n› aç›klarken 10 Eylül’de Menderes’e mektup yollayan Bulganin ise Türkiye’nin Suriye’ye sald›raca¤›n› ileri sürüyor ve SSCB’nin buna kay›ts›z kalamayaca¤›n› bildiriyordu. 24 Eylül’de Sovyet deniz kuvvetleri filosu Lazkiye liman›na geldi.

Bunal›m›n doru¤unu Hruflov’un 7 Ekim’de “silahlar atefllenirse, roketler uçuflmaya bafllar” demeci ve ABD’nin 10 Ekim’de buna, Türkiye’ye sald›r› hâlinde “NATO’nun yükümlülüklerini yerine getirece¤i” yan›t› oluflturdu. Böylece iki blokun liderleri bir ölçüde kendileri d›fl›nda geliflen bir bunal›mda kesin tutumlar›n› aç›klam›fllard›. Bunu bölge devletlerinin bunal›m›n çözümü konusunda ikna edilmeleri izledi. Asl›nda ikna edilmesi gereken belki de tek devlet vard›: Türkiye. Genel kan› Türkiye’nin Suriye’ye sald›rmak için yaklaflan parlamento seçimlerini bekledi¤i yönündeydi ve bu durumdan Irak dâhil tüm Arap devletleri hoflnutsuzdu. Çözüm için gerekli koflullar haz›r oldu¤unda sorun, Suriye’nin 16 Ekim tarihli baflvurusu ile BM’ye getirildi ve iki gün sonra Genel Kurul’da görüflülmeye baflland›. Ancak, BM’nin soruna bir çözüm bulmas›na gerek bile kalmadan, Moskova’daki 29 Ekim resmî davetine kat›lan Hruflov’un, gerilimin bir yanl›fl anlamadan kaynakland›¤›n› ve “SSCB’nin Türkiye’ye sald›rmayaca¤›n›” aç›klamas›yla bunal›m sona erdi.

Suriye bunal›m›n›n gelifliminde rol oynayan taraflar›n beklentileri, bu bunal›m›n anlafl›lmas›na yard›mc› olacakt›r. ABD aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, izlenen politika çevreleme politikas›n›n bir uzant›s›yd›. Bat›l›lar ve Türkiye Arap devletlerini Ba¤dat Pakt›’na kat›lmalar› yönünde ikna etmeye çal›fl›yorlard›. Bir yandan petrol zen-

97

98

Pan-Arabizm: “Arap Birli¤i” anlam›na gelen PanArabizm, tüm Arap halklar›n› tek bir devlet çat›s› alt›nda birlefltirme ülküsüdür.

Siyasi Tarih-II

gini bu bölgeye SSCB s›zmas›n›n önüne geçmek istenirken öte yandan ‹srail’in güvenli¤i göz önünde tutuluyordu. Bütün bunlar yap›l›rken de bölgedeki en önemli unsur olan Arap halklar›yla karfl› karfl›ya kalmamaya özen gösteriyordu. Bu politikan›n ne denli baflar›l› oldu¤u tart›flmal›d›r. Ancak, bu bunal›mla ABD art›k Orta Do¤u geliflmelerinde söz sahibi oldu¤unu göstermifltir.

SSCB aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, ilk olarak göze çarpan, sömürge-karfl›t› ak›m› kullanarak çevrelemeyi k›rma amac›yd›. Bunun yan›nda, bölgede ‹ngiltere’den sonraki güç bofllu¤u doldurulurken SSCB de kendi etki alan›n› yaratmaya çabal›yordu. Üstelik Bat› için ham madde aç›s›ndan yaflamsal olan bu bölgede, Bat›’n›n dayatmaya çal›flt›¤› politikalar› baltalamak, SSCB’nin amac› ve baflar›s› oldu. Sonuçta SSCB Orta Do¤u’da geliflen olaylarda daha fazla ve do¤rudan söz sahibi olmaya bafllad›.

Suriye (ve dolay›s›yla M›s›r) aç›s›ndan bak›ld›¤›nda en önemli unsurlar›n (sömürge geçmiflinden dolay›) Bat› karfl›tl›¤› ve (kimlik aray›fllar› çerçevesinde) Arap milliyetçili¤i oldu¤u görülmekteydi. Bat›’n›n dayatmalar›na karfl› direnebilme onlara bu kimlik aray›fllar› sürecinde oldukça önemli katk› sa¤lam›flt›. Bölge aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Orta Do¤u’nun ABD ile SSCB’nin çat›flma alanlar›ndan biri oldu¤u ortaya ç›kt›. Bir yandan da Ba¤lant›s›z devletlerin iki kutuplu dünya koflullar›n› kendi politika araçlar› olarak kullanmalar› yolunda ilk ad›m oldu.

Suriye bunal›m›n›n bölgedeki en do¤rudan sonucu 1 fiubat 1958 tarihinde Suriye ile M›s›r’›n birleflerek Birleflik Arap Cumhuriyeti’ni (BAC) kurmalar› oldu. Nâs›r’›n Pan-Arabizm politikas›n›n en önemli ama k›sa süren sonucu budur. Bu geliflme Orta Do¤u’daki dengeleri de¤ifltirdi. Suriye bunal›m› s›ras›nda Arap dünyas›ndan ayr› ve onlara karfl› görülen Irak yönetiminin halk›n hoflnutsuzlu¤unu dizginleyebilmesi zordu. Suriye bunal›m›n›n ard›ndan, Aral›k’ta K›br›s sorunu BM Siyasi Komitesinde görüflülürken Irak heyeti Yunanistan’› destekledi. Ard›ndan Genel Kurul’da yap›lan oylamaya kat›lmad›. Irak yönetimi, bunu Türkiye’ye “heyetin sorumsuzlu¤u” biçiminde anlatmaya çal›flt›ysa da bu tutum Ba¤dat Pakt› içerisindeki tek Arap ba¤lafl›kla Türkiye aras›ndaki görüfl ayr›l›klar›n›n göstergesiydi. Irak’›n Ba¤dat Pakt›’ndan ayr›lmas›n› engellemek için Baflbakan Adnan Menderes Ba¤dat’a gitti. 30 Ocak’ta toplant›n›n kapan›fl bildirisinde “komünist tehlikeye karfl›” örgütü güçlendirme karar› aç›kland›. fiubat 1958’de BAC’nin kurulmas›, Irak ve Ürdün’de Nâs›r’›n ve Arap milliyetçili¤inin etkisinin artaca¤› kayg›s›n› uyand›rd›. Bu iki devlet aras›nda federasyon görüflmelerine baflland›. Görüflmeler 19 May›s 1958’de Irak-Ürdün birli¤inin kurulmas›yla sonuçland›. Ancak, bu birlik yaln›zca 55 gün sürebildi. 14 Temmuz 1958’de General Kas›m liderli¤indeki askerlerin Irak’ta yönetimi ele geçirerek, Baflbakan Nuri Said ve Kral Faysal’› öldürmeleri ve ard›ndan cumhuriyetin ilan› Orta Do¤u’da Eisenhower Doktrini’nin uygulanmas›na yol açt›. ‹lk olarak, 15 Temmuz’da ABD, Lübnan’a askerî müdahalede bulundu. Lübnan’da Arap milliyetçileri ile Bat› yanl›lar› aras›nda, Cumhurbaflkan› Camille Chamoun’un keyfi yönetiminin de etkisiyle bir iç kargafla hüküm sürmekteydi. Chamoun, 22 May›s’ta BAC’yi, s›n›rdan s›zmalar nedeniyle BM’ye flikâyet etmiflti. BM, bir komisyon kurarak bunu inceledi. Konuyu BM’nin ele almas› ABD’yi ikinci plana atm›flt›. Ancak, Irak’taki geliflme ve bunu izleyen Chamoun’un “Lübnan’›n ba¤›ms›zl›¤› ve toprak bütünlü¤ünü korumak için” ABD Baflkan›’na baflvurusuyla Eisenhower Doktrini ilk kez uygulamaya konuldu ve müdahale gerçekleflti. ‹kinci olarak, ‹ngiltere, 17-18 Temmuz tarihlerinde Ürdün’deki Kral Hüseyin yönetimini desteklemek üzere bu ülkeye, K›br›s’taki üssünden paraflütçü birli¤i gönderdi. Zira Kral Hüseyin bu iktidar de¤iflikli¤inin ar-

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

99

d›ndan, Arap milliyetçileri taraf›ndan adeta çevrelenmiflti ve iktidar› bir yard›m olmaks›z›n elinde tutmas› zor görünüyordu.

SSCB, bu askerî müdahalelere tepki göstererek birliklerin derhal ç›kar›lmas›n› istedi. Sorun önce BM Güvenlik Konseyi’ne geldi. Çözüm bulunamad›. Uluslararas› bir zirve toplanmas› giriflimleri de sonuçsuz kald›. Sonunda, sorun BM Genel Kurulu’nda görüflülürken önce Arap devletleri kendi aralar›nda “içifllerine kar›flmama” temelinde anlaflt›lar. Bundan sonra, bölgedeki yabanc› birliklerin çekilmesini de öngören bir karar ç›kar›ld›.

Yeni Ba¤dat yönetimi, hareketin Bafiekil 4.1 t› Bloku’na karfl› düzenlenmedi¤ini ve CENTO (Ba¤dat anlaflmalara ba¤l› kalaca¤›n› aç›klad›yPakt›) Ülkelerini sa da uygulama bu yönde olmad›. Bitemsil eden bir kartpostal. rincisi, 3 Ocak 1955’ten sonra kesilmifl olan SSCB ile diplomatik iliflkiler tekrar kuruldu. ‹kincisi, 27-28 Temmuz 1958 tarihlerinde, ABD’nin de kat›l›m›yla Londra’da yap›lan Ba¤dat Pakt› D›fliflleri Bakanlar› toplant›s›na Irak temsilci göndermedi. Irak darbesinin en önemKaynak: http://www.webmastersitesi.com/webmaster-sozluli sonucu, Irak’›n Ba¤dat Pakt›’ndan 24 gu/226429-cento-merkezi-antlasma-teskilati-nedir.htm Mart 1959’da ayr›lmas› ve ba¤laflman›n A¤ustos’ta Merkezi Andlaflma Örgütü (CENTO) ad›n› almas›d›r. Türkiye, ‹ran ve Pakistan aras›nda imzalanan bu ba¤laflma ile her fleyden önce, ellili y›llardan bafllayarak Bat›’n›n Orta Do¤u’da oluflturmaya çal›flt›¤› “komünist-karfl›t›” askerî pakt anlam›n› yitirdi. Ba¤dat Pakt›’n›n sona ermesinin en önemli nedenlerinden biri de Orta Do¤u’daki bu bunal›mlar sürecinde kat›l›mc›lar aras›nda ba¤laflman›n nedenine iliflkin görüfl ayr›l›klar›n›n ç›kmas›yd›. Bat›, Türkiye ve ‹ran için bir “Sovyet tehdidi”nden söz edilmesi kabul edilebilir oldu¤u hâlde, Irak için bu hiçbir zaman geçerli olmad›. Irak, ba¤laflmay› Filistin sorununda Bat›’n›n deste¤ini arkas›na alma arac› olarak görüyordu. Sonunda CENTO ad›n› alan örgüt, ilk toplant›s›n› Ekim’de Washington’da yapt› ve merkezi Ankara’ya tafl›nd›. Ancak, yeni oluflum Orta Do¤u’da etkin bir rol oynamaktan uzak kald›. Askerî iliflkiler ba¤laflmadan ikili anlaflmalar çerçevesine kayd›r›ld›.

Bölgedeki baflka bir anlaflmazl›k K›br›s’ta yafland›. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan, di¤er halklar gibi Türkler ve Rumlardan oluflan K›br›s’taki halk da ‹ngilte- Enosis: Yunanca “birleflme” re’ye karfl› kendi kaderini belirleme hakk›n› kullanarak ba¤›ms›zl›k mücadelesine anlam›na gelen enosis ilk giriflti. Yunanistan’›n 16 A¤ustos 1954’te BM’ye baflvurusu ve Aral›k’ta konunun kez Balkan Savafl› s›ras›nda Girit’in Yunanistan’a ilhak Genel Kurul’un gündemine gelmesiyle, K›br›s sorunu, bir daha “iç sorun” durumu- edilmesi için kullan›lm›flt›r. na döndürülemeyecek bir biçimde uluslararas› alana geçirilmifl oluyordu. Bu tarih- K›br›s Adas›’n›n Yunanistan’a ba¤lanmas›n› ten sonra ‹ngiltere, Ada üzerindeki etkisini yitirmemek için adada iki halk›n bulu- isteyenler enosis tabirini nuflunu öne ç›kararak, bunlar›n birini di¤erine karfl› kulland›. Ada’n›n Yunanistan’a 1960’larda öne ç›karm›fllard›r. ba¤lanmas› anlam›na gelen “enosis”i savunan K›br›sl› Rumlarla, Ada’n›n iki halk aras›nda “taksim”ini savunan K›br›sl› Türkler; ‹ngiltere, Türkiye ve Yunanistan’›n garantörlü¤ü alt›nda anlaflmaya vard›lar. 19 fiubat 1959’da imzalanan Londra Antlaflmalar› sonras›nda 16 A¤ustos 1960’ta K›br›s Cumhuriyeti ba¤›ms›zl›¤›n› resmen ilan etti ve 24 A¤ustos’ta BM’ye üyeli¤i onayland›.

100

Siyasi Tarih-II

Harita 4.3 K›br›s Adas› (2012)

Kaynak: http://www.turkiye-rehberi.net/images/harita/ulke/Kuzey-K%C4%B1br%C4%B1s-Haritas%C4% B1.gif

Orta Do¤u’da yaflanan baflka bir bunal›m da Irak yönetiminin, ülkenin kuzeyindeki Kürtleri denetim alt›na almak amac›yla fliddet uygulamas›yla ortaya ç›kt›. ‹ngiltere, 19 Haziran 1961’de Kuveyt’in ba¤›ms›zl›¤›n› tan›d›. Bunu kabul etmeyen Irak Devlet Baflkan› Abdülkerim Kas›m Kuveyt’i topraklar›na katmak isteyince ‹ngiltere Kuveyt’e asker ç›kararak buna engel oldu. Irak’ta yönetimle Kürtler aras›nda ilk gerginlik Temmuz 1961’de, Irak yönetiminin güneyde sorunlar› oldu¤u dönemde ç›kt›. Kürtlerin bir dilekçesini Kas›m’›n geri çevirmesi üzerine, Ba¤dat’ta bulunan Kürt lider Molla Mustafa Barzani Barzan bölgesine çekilmiflti. Ard›ndan Kas›m, Kürtleri denetimi alt›na almak için kuzeyde operasyona bafllay›nca 1300 Irakl› Temmuz’da Türkiye’ye s›¤›nd›. Irak yönetiminin Kürtlerle yaflad›¤› anlaflmazl›k 1964’e kadar sürdü. Bu dönemde Irak, Türkiye’yi ayr›l›kç› Kürtlere destek vermekle suçlad›. Ayn› dönemde ‹ran da Irak Kürtlerini desteklemeye bafllayacakt›r.

Bu geliflmeler Orta Do¤u’nun siyasal haritas›n› de¤ifltirmifltir. 1954’te M›s›r’da Nâs›r’›n ve 1958’de Irak’ta Kas›m’›n iktidara gelmelerinin ard›ndan 1960’ta Türkiye’de de ordu bir darbeyle yönetime el koymufltur. 1958’de kurulan BAC, 1961’de sona ermifl ve 1963’te Suriye’de Baas yönetimi ifl bafl›na gelmifltir. Yine 1962’de Yemen’de ordu, cumhuriyet ilan etmifltir. Böylece, bir yandan bölgedeki yönetimler el de¤ifltirirken di¤er yandan bloklar›n bölgedeki a¤›rl›klar› da de¤iflmifltir.

Bat› Avrupa Geliflmeleri ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra uluslararas› sistemde en göze çarpan geliflme, önceki yüzy›llarda “dünyan›n merkezi” konumundaki Avrupa’n›n bu özelli¤ini yitirmifl olmas›d›r. Geçen bölümde ele al›nd›¤› gibi “üzerinde günefl batmayan” ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u, bir yandan sömürgelerine birer birer ba¤›ms›zl›¤› tan›rken di¤er yandan daha çok iç ifllerine yönelmiflti. Bat›/Do¤u ekseninde ikiye ayr›lan Avrupa’da en önemli kayg› yak›l›p y›k›lan Avrupa’n›n yeniden inflas›yd›. So¤uk Savafl’la birlikte güç merkezi aç›kça ABD’ye kaym›flt›. Bat› Bloku’nun önderi ABD ise iç ve d›fl politikalar›n› komünizm (SSCB) düflmanl›¤› üzerine infla etti. Nisan 1950 tarihli ABD Ulusal Güvenlik Konseyi’nin ald›¤› 68 say›l› Karar (National Security Council) dünyay› ikiye ay›r›yordu: Moskova önderli¤inde “komünist dünya” ve ABD önderli¤inde “özgür dünya”. Bu belgeye ABD’de McCarthyism efllik etti. Dünyay› ko-

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

101

münizm tehlikesine karfl› korumay› hedefleyen bir “siyasal temizlik” kampanyas› bafllat›ld›. Toplumun her kesimi bask› alt›na al›nd›. Kore Savafl›’n›n bafllamas› ABD’de izlenen politikalar› teflvik etti.

Ellili y›llar›n bafllar›nda, So¤uk Savafl ortam›nda oluflturulan “çevreleme” zincirinin Balkanlar aya¤›n› 9 A¤ustos 1954’te Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya aras›nda Bled’te imzalanan Balkan Pakt› oluflturdu. Kominform’dan at›lan Yugoslavya ile Bat› ittifak›na kendilerini kan›tlamaya çal›flan Türkiye ile Yunanistan ABD’nin deste¤inde bir araya geldi. Bu ba¤laflmayla ilk kez sosyalist oldu¤unu öne süren bir devlet, sosyalist kamp›n d›fl›nda bir askerî kampa kat›lm›flt›. Bu anlamda ba¤laflma sosyalist kamptaki bölünmenin habercisi oldu.

Balkan Pakt› ölü do¤mufl bir giriflimdi. Birincisi, hemen bir hafta sonra Yunanistan’›n K›br›s sorununu BM’ye getirmesi gerçekte taraflar aras›nda ba¤laflmaya varacak türden bir bir aradal›k olmad›¤›n›n göstergesi oldu. ‹kincisi, Balkan devletlerinin bir k›sm› bu pakt›n d›fl›nda kalm›flt›. Son olarak, 1955’te SSCB-Yugoslavya yak›nlaflmas›yla ifllevini tamamen yitirdi.

23 Ekim 1954’te Federal Almanya’n›n iflgal statüsü sona erdi. Ama üç iflgal devleti, bu ülkede asker bulundurma hakk› elde ettiler. FAC, 5 May›s 1955’te de NATO’ya üye oldu. 1955’te Avusturya Devlet Antlaflmas› imzaland›. Ba¤›ms›z ve tarafs›z bir Avusturya, Avrupa devletler yap›s› içerisindeki yerini ald›. Berlin sorunu ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan iki kamp aras›nda çözüme ulafl›lamayan en uzun süreli sorun oldu. Sorunun çözümü süreci So¤uk Savafl’›n seyrini yans›tt›. Bat› Berlin bir taraftan Do¤u Almanya’n›n göbe¤inde bir “so¤uk savafl adas›” olarak dururken di¤er taraftan do¤udan bat›ya nitelikli iflçi göçü Do¤u Almanya ekonomisini zor durumda b›rak›yordu. 1949-1961 aras›nda DAC’nin nüfusu 19 milyondan 17 milyona inmiflti ve 2,7 milyon kifli bat›ya kaçm›flt›. Yaln›zca Temmuz 1961’de 30 bin kifli ayr›lm›flt› ve hepsi e¤itimli nüfustu. Bu durum DAC ekonomisini olumsuz etkiliyordu.

SSCB, 10 Kas›m 1958’de bir aç›klama yaparak Bat›l›lar›n Federal Almanya’y› silahland›rd›¤›n›, bu koflullarda iflgali alt›ndaki Do¤u Berlin’in denetimini Do¤u Almanya’ya devredece¤ini bildirdi. Sonra, 28 Kas›m 1958’de üç Bat›l› iflgalci devlet ve iki Alman devletine verdi¤i notayla Berlin’de dört devletin garantörlü¤ünde BM yönetimi önerdi. Sorunun çözümü için alt› ay süre tan›d›. Sürenin sonunda çözüm sa¤lanamazsa denetimi Do¤u AlFoto¤raf 4.2 manya’ya verece¤ini aç›klad›.

Berlin Duvar› Bu öneri Aral›k’ta reddedildi.

SSCB daha sonra süre s›n›rlamas›ndan vazgeçti. 11 May›s 1959’da Cenevre’de toplanan D›fliflleri Bakanlar› zirvesini, 1517 Eylül tarihlerinde Hruflov’un New York’u ziyareti izledi. Son olarak, Haziran 1961’de Hruflov’la Kennedy’nin Viyana buluflmalar›ndan çözüm ç›kmay›nca 13 A¤ustos 1961’de Berlin duvar›n›n inflas›na baflland›. BerKaynak: http://voiceseducation.org/sites/default/files/images/berlin-wall.jpg lin’in ve Almanya’n›n bölünmüfllü¤ü, So¤uk Savafl’›n simgesi olmay› sürdürdü.

102

Siyasi Tarih-II

Yeniden infla çabas›na yönelen Bat› Avrupa’da kurulacak güvenlik, yüzy›llara dayanan Frans›z-Alman düflmanl›¤›na son verilmesi temeline dayan›yordu. Fransa ile FAC aras›nda bu birliktelik kurulduysa da Fransa’yla Anglosakson dünya aras›nda hep bir mesafe korundu. XX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Bat› Avrupa’da bafllayan bir oluflum yüzy›l›n sonuna damgas›n› vurdu: “Avrupa Birli¤i”. Yüzy›llar öncesine dayanan bu düflünce yaflama geçirildi. Frans›z Devrimi’nden sonra Bat› Avrupa’dan bafllayarak bütün dünyaya yay›lan ulus fiekil 4.2 devlet modeli, bu kez yine ayn› co¤Avrupa Birli¤i rafyada baflka bir siyasal birime do¤ru Bayra¤› evrildi. Bu yeni siyasi birlik de öncelikle “ortak pazar”›n kurulmas›na, burada bafllayan “serbest ticaret”in hukuksal yap›s›n›n oluflturulmas›na dayan›yordu. Daha sonraki on y›llarda özellikle iki kutuplu sistemin sona ermesiyle “tek pazar” kurulacak; ortak bir yasama ve yarg› sistemini ortak bir Kaynak: http://europa.eu/abc/symbols/emblem/images/europ_flag/ yürütme mekanizmas› izleyecektir. ‹fljaune.jpg te, günümüzde gelinen aflaman›n bafllang›c› 1950’lere dayan›r.

Bat› Avrupa’daki ekonomik bütünleflmenin ilk ad›m› Marshall Yard›m›’n›n efl Uluslarüstülük güdümünü sa¤lamak için kurulan OEEC olmufltu. Bunu May›s 1951’de imzalanan (Supranasyonellik): Bir örgüte üye olan devletlerin antlaflmayla Fransa, FAC, ‹talya ve Benelux ülkelerinin kat›ld›¤› Avrupa Kömür ve yetki ve egemenlik Çelik Toplulu¤u izledi. Fransa D›fliflleri Bakan› Schumann’›n haz›rlad›¤› plan uyaalanlar›n›n bir bölümünü, kendi aralar›nda r›nca söz konusu alt› devlet kömür ve çelik üretimlerini uluslarüstü (supranasantlaflmalar yaparak, yonel) bir örgüt içerisinde bütünlefltirdiler. 1955’ten bafllayarak sürdürülen görüflkurduklar› örgütün meler 25 Mart 1957’de Roma’da Avrupa Ekonomik Toplulu¤u ve EURATOM’un organlar›na devretmeleri.

AKÇT, AET ve AAET kurulmas›yla sonuçland›. Roma Antlaflmas›, Ocak 1958’de yürürlü¤e girdi. Avruuluslarüstü yap›ya sahip pa’n›n bat›s›, teknolojik/ekonomik aç›dan dünyan›n geldi¤i noktada daha verimli örgütlerdir. bir örgütlenmeye gitmek zorundayd›.

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Bat› Avrupa’da ekonomik bütünleflmeyi hedefleyen bu giriflim bafllang›çta yeni bir bölünme yaratt›. ‹ngiliz Uluslar Toplulu¤u (Commonwealth) ile özel iliflkileri D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M olan ve maden kaynaklar›n› devletlefltirmeye giden ‹ngiltere 1959’da ‹skandinav ülkeleri (‹sveç, Norveç, Danimarka), Avusturya, Portekiz ve ‹sviçre’yi yan›na alaS O R U O R U Serbest Ticaret Bölgesi) kurdu. Bu oluflumdan bekledi¤ini burak EFTA’y› S(Avrupa lamayan ‹ngiltere 1961’de AET’ye üyelik için ilk baflvurusunu yapt›ysa da bu giriflimi 1963’te De Gaulle yönetimindeki Fransa taraf›ndan veto edilecektir.

D‹KKAT D‹KKAT Bat› Avrupa’da bu geliflmeler yaflan›rken ‹ngiltere ve Fransa baflta olmak üzere, buradaki devletler sömürgelerine ba¤›ms›zl›klar›n› tan›maya bafllad›lar. Bu durum SIRA S‹ZDE S‹ZDE yepyeni bir sayfa açt›. uluslararas›SIRA sistemde SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P

N N

1

Sizce ABD’nin “çevreleme” politikas›, Sovyet yay›lmac›l›¤›n› önlemek aç›s›ndan baflar›l› olSIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ mufl mudur?

D Ü fi Ü N E L ‹ M ortaya ç›k›fl›, geliflimi ve temel politikalar› için “Avrupa Birli¤i: TeAvrupa Topluluklar›n›n K ‹ T A P mel Konular” (‹maj Yay›nlar›, Ankara, 2010) adl› kitab› okuyabilirsiniz.

S O R U

S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

D‹KKAT

D‹KKAT

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

N N

‹ SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

103

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

BA⁄LANTISIZLAR VE SÖMÜRGEDEN KURTULUfi (DEKOLON‹ZASYON) ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan BM içerisindeki Vesayet Konseyi’nin çal›flmalar›n›n da etkisiyle sömürge yönetimleri birer birer sona erdi. Bu sürece sömürgeden kurtulufl (dekolonizasyon) denir. Pek çok devlet ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›. Ço¤u Asya ve Afrika’da yer alan bu devletler So¤uk Savafl içersindeki iki kamptan herhangi birine yanaflmak istemediler. Bu devletlerin bafl›nda Hindistan geliyordu. Bir yandan ‹ngiliz emperyalizmine uzak duran Nehru Yönetimi, di¤er yandan ÇHC’den rahats›zd›. ABD’nin Asya’da kurdu¤u ittifaklar sistemi bölge devletlerini de benzer kayg›ya itince ilk giriflim Nisan 1954’te Colombo’da (Sri Lanka) toplanarak gerçekleflti. Colombo Devletleri olarak an›lan Hindistan, Pakistan, Sri Lanka, Endonezya ile Burma Asya ve Afrika devletlerini biraraya getirecek bir toplant› düzenleme karar› ald›lar. Toplant›, 18-24 Nisan 1955 tarihlerinde Bandung’ta (Endonezya) gerçekleflti. 29 Asya ve Afrika devleti iki blok d›fl›nda yeni bir güç oluflturmaya çal›flt›lar. Konferans’ta ve sonras›nda baz› devletler ve önderleri öne ç›kt›: Hindistan’da Nehru, M›s›r’da Nâs›r, Endonezya’da Ahmed Sukarno, Yugoslavya’da Tito.

Foto¤raf 4.3 NEHRU, T‹TO, NASIR : Ba¤lant›s›zlar Hareketi’nin üç lideri, (soldan sa¤a) Nâs›r (M›s›r), Nehru (Hindistan) ve Tito (Yugoslavya) bir arada.

Kaynak: http://www.corbisimages.com/images/Corbis-U1110691.jpg?size=67&uid=bb50f94c-29bb-40b0-b8ba11ef8a44b541

Bandung Konferans›’nda devletlerin ülke bütünlü¤ü ve egemenliklerine karfl›l›kl› sayg›, iç ifllerine kar›flmama, sald›rmazl›k, ekonomik iliflkilerde karfl›l›kl› yarar ve bar›fl içinde bir arada yaflama ilke kararlar› al›nd›. Gündeme gelen önemli bir konu sömürgecili¤in k›nanmas›yd›. Türkiye’nin de aralar›nda bulundu¤u Bat› yanl›s› devletler, sömürgecilik söz konusu oldu¤unda, bunun yaln›zca Bat› Bloku taraf›ndan de¤il, Do¤u Bloku’nca da uyguland›¤› ve bu nedenle, “sömürgecili¤in her türünün k›nanmas›” gerekti¤inde direndiler ve bunu kabul ettirdiler. Ekonomik iliflkilerde karfl›l›kl› yarar ilkesi ise kâr› art›rmay› amaçlayan kapitalist ekonomi ile ba¤daflm›yordu. Bu nedenle, kapitalist merkez ülkeleri yeni ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan devletlere “ekonomik kalk›nmalar›na destek olmak” amac›yla borç vermeye bafllad›lar. Yap›lan ekonomik yard›mlar karfl›l›¤›nda ekonomik iliflkide karfl›l›kl› yarar ilkesi göz ard› edilebildi. Böylece, Ba¤lant›s›zlar’›n So¤uk Savafl koflullar›nda bloklardan ekonomik yard›m sa¤layarak siyasal rol oynayabilecekleri bir ortam do¤du. SSCB sömürge-karfl›t› ak›m›n kendisine güç kazand›raca¤›n› hesaplarken ABD Avrupa’daki baflar›lar›na güveniyor ve Komünist Blok’un genifllemesini engellemeye çabal›yordu.

104

Siyasi Tarih-II

‹kinci toplant› 1961’de Belgrad’ta gerçeklefltirildi¤inde Ba¤lant›s›zl›k Hareketi ortaya ç›kt›. K›saca ba¤lant›s›zl›k (nonalingment) iki kutuplu sistemde bloklara kat›lmamay› anlat›r. Bu yaln›zca pasif bir kat›lmama durumu de¤il blok politikalar›na karfl› ç›kmay› da içerir. Belgrad’ta kat›l›mc› say›s› 25 oldu. Avrupa’dan yaln›zca Yugoslavya ve K›br›s, Latin Amerika’dan ise Küba’n›n kat›lm›fl olmas› Ba¤lant›s›zl›k Hareketi’nin siyasi/co¤rafi konumunu aç›klay›c› hâle getirdi. Ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan devlet say›s›n›n h›zla art›fl› Ba¤lant›s›zlar’a siyasal güç kazand›rd›. Bu durum BM Genel Kurulu’ndaki oy da¤›l›m›n› etkileyerek, ABD ile SSCB’nin oynad›klar› rolleri etkiledi. BM üye say›s› 1945’te 51 iken 1962’de 110’a ç›kt›. Güvenlik Konseyi veto nedeniyle ifllevini yitirince ABD ve Bat›, devlet say›s›n›n kendi lehine olmas›ndan yararlanarak Genel Kurul’un ifllevini öne ç›karm›flt›. Oysaki Ba¤lant›s›zlar Genel Kurul’da oy ço¤unlu¤unu ele geçirerek Bat›’n›n elinden bu kozu ald›lar.

Sömürgelerin ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmas› her zaman bar›flç›l bir süreçte gerçekleflmedi. Örne¤in, Fransa Cezayir’deki yönetimini sürdürmekte direndi. Cezayir’in ba¤›ms›zl›¤› için Ulusal Kurtulufl Cephesi 1954’ten bafllayarak çal›flt›. 1958’de ayaklanma ve savafl bafllad›. 1954’te Hind-i Çinî’de yenilgiye u¤rayan Fransa Cezayir’i terk etmeye yanaflmad›. Cezayir Savafl›, Ekim 1958’de Fransa’da kurulan Beflinci Cumhuriyet’in en önemli nedenlerinden biri oldu. Fransa, Temmuz 1962’de Cezayir’in ba¤›ms›zl›¤›n› tan›mak zorunda kald›.

1950’ler ayn› zamanda Güney Amerika ülkelerinin uluslararas› sisteme kat›lmaya bafllad›¤› on y›l oldu. Öncesinde zengin bir Kuzey ile ona ba¤›ml› bir Güney Amerika’dan söz edilmekteydi. ABD’nin Latin Amerika politikas›, komünizm (SSCB) karfl›t› genel politikas›n›n bir parças› oldu. 1947’deki Rio Antlaflmas› ve 1951’de kurulan Amerikan Devletleri Örgütü (ADÖ) bunun uygulamalar›yd›: Yerel komünistleri ezerek ABD ç›karlar›n› korumak. ‹lk olay Guatemala’da patlak verdi. 1951’de bafla gelen Arbenz Hükûmeti, ABD denetimindeki Birleflik Meyve fiirketinin ç›karlar›na ayk›r› düzenlemelere gitti. ABD bir yandan CIA arac›l›¤›yla gerilla hareketini örgütledi, di¤er yandan ADÖ’den Amerika k›tas›nda “komünist bir rejim kurulmas›n›n tüm k›taya tehdit olaca¤›” yönünde karar ç›kartt›. Sonunda, 1954’te bir darbeyle yönetimi devirdi. Bu olay Latin Amerika k›tas›nda ABD karfl›tl›¤›n› yükseltti. 1958’de 1959’da Panama’da protesto ve ayaklanmalar bafllaSIRAVenezüella’da, S‹ZDE d›. As›l baflkald›r› ise Küba’da yafland›.

Fidel Castro ve arkadafllar› Ocak 1959’da Küba’da Batista Yönetimi’ni devirerek D Ü fi Ü N E L ‹ M iktidara geldiler.

SSCB’nin hiçbir dahli olmadan geçekleflen bu iktidar de¤iflikli¤i, ABD aç›s›ndan kabul edilemezdi. Bafl›ndan bafllayarak Castro yönetimini alafla¤› S O RABD, U etmeye çal›flan Nisan 1961’de Guetamala örne¤inde oldu¤u gibi bunu güç kullanarak yapmaya çal›flt›. Castro Yönetimi’ne karfl› Domuzlar Körfezi ad› verilen ç›karma baflar›s›zl›kla sonuçland›. Küba, 1961 Eylül’ünde toplanan Belgrad toplanD‹KKAT t›s›nda Ba¤lant›s›zlar’›n yan›ndayd›. Sonras›nda ise iktidar›n› sürdürebilmek için h›zla SSCB ile iliflkilerini gelifltirdi. So¤uk Savafl’›n zirvesini oluflturacak bunal›m›n SIRA S‹ZDE (Küba Bunal›m›) tohumlar› at›lm›fl oldu.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

N N

2

So¤uk SavaflAMAÇLARIMIZ s›ras›nda SIRA S‹ZDE Ba¤lant›s›zlar hareketinin uluslararas› iliflkilerde çok etkili bir güç merkezi hâline gelememesinin sebebi sizce nedir?

D Ü fi Ü N E Lnas›l ‹M K›br›s sorununun geliflti¤ini ö¤renmek istiyorsan›z, Mehmet Hasgüler’in “K›bK ‹ T A P r›s’ta Enosis ve Taksim Planlar›n›n Sonu” (Alfa Yay›nlar, ‹stanbul, 2007) bafll›kl› kitab›n› öneririz.S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

D‹KKAT

D‹KKAT

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

‹ SIRA N T E RS‹ZDE NET

105

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

SOVYET DIfi POL‹T‹KASI VE DO⁄U BLOKU ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda y›k›ma u¤rayan Sovyet ekonomisi h›zla yeniden yap›lanm›fl ve endüstri üretimi aç›s›ndan k›sa sürede eski düzeyini yakalam›flt›. 1953’e gelindi¤inde ekonominin gözden geçirilmesi çal›flmalar›n›n temelinde tar›m reformu yat›yordu. 5 Mart 1953’te Stalin’in ölümü, hiç kuflkusuz SSCB tarihinde çok önemli bir olayd›. ‹ktidar sorununa bulunan çözüm ise “kollektif yönetim”di. Fakat kollektif liderlik, görüfl ayr›l›klar›n› ortaya ç›karm›flt›. Önemli isimlerden Beriya 1953’te, Malenkov 1955’te tasfiye edildiler. Tar›m reformuyla birlikte ziraatçi geçmifle sahip Hruflov öne ç›kt›. 14 Ekim 1964’te “sa¤l›k nedenleri”nden dolay› görevinden al›nana kadar yönetimde kalan Hruflov, SSCB’nin yaflarken görevden ayr›lan ilk (ve tek) lideri olmufltur.

Foto¤raf 4.4 SSCB lideri Hruflov, Küba lideri Castro’yla.

Kaynak: http://historymartinez.files.wordpress.com/2011/11/khrushchev-castro.jpg

Dönemin siyasal geliflmeleri ele al›nd›¤›nda en önemli olay›n Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi (SBKP) XX. Kongresi oldu¤u görülmektedir. 14-25 fiubat 1956 tarihleri aras›nda çal›flmalar›n› sürdüren XX. Kongre SSCB tarihinde bir dönüm noktas› olarak de¤erlendirilebilecek niteliktedir. ‹ç politika aç›s›ndan en önemli geliflme “Stalin’den ar›nd›rma süreci”nin resmen bafllat›lmas›yd›. Ancak, Stalin’e karfl› tav›r almak o kadar da kolay de¤ildi. Stalin ve Stalinizmin elefltirisi ayn› zamanda rejimin elefltirisiydi. Ellili y›llar›n ikinci yar›s›nda SSCB ekonomisini, XX. Kongre’de tart›fl›lan ve 27 A¤ustos 1956 tarihinde SSCB Bakanlar Kurulu taraf›ndan resmen aç›klanan “dognat i peregnat Ameriku” (Amerika’y› yakala ve geç) politikas› biçimlendirdi. Hruflov bu politikay›, “biz kapitalizmi bombayla y›kmayaca¤›z. Kifli bafl›na et, ya¤, süt üretiminde ABD’yi yakalad›¤›m›zda kapitalizm en büyük darbeyi yiyecek” biçiminde özetliyordu. Kazakistan’›n kuzeyinde üretime aç›lan bâkir topraklardan (tselina) ilk ürün 1950’lerin sonunda al›nd›. Ekonomi alan›ndaki yeniden yap›lanma giriflimlerinin tümü “perestroyka”n›n bafllat›ld›¤› anlam›na geliyordu. 17-31 Ekim 1961 tarihlerinde toplanan SBKP XXII. Kongresi dönemin sonuna damgas›n› vurdu. Kongre’de “1970’te ABD’yi geçme”, “1980’de de komünizme geçme” karar› al›nd›. Fakat bu kararlar hiçbir zaman gerçekleflmeyecektir.

XX. Kongre ve sonras›ndaki geliflmeler SSCB d›fl politikas› üzerinde de önemli ölçüde etkili oldu. Bu etkilerin bafl›nda farkl› sosyoekonomik sistemlerin varl›¤›na

106

Üçüncü Dünya Kavram›: So¤uk Savafl y›llar›nda daha ziyade Bat›l› yazarlar, ABD liderli¤indeki Bat› Bloku’nu “Birinci Dünya”, SSCB önderli¤indeki Do¤u Bloku’nu “‹kinci Dünya” ve bu ikisine de dâhil olmayan Ba¤lant›s›z ülkeleri de “Üçüncü Dünya” olarak nitelendirmifllerdir. Bu tabir ayn› zamanda, sömürgeden kurtulmufl, az geliflmifl ülkeler için de kullan›lmaktayd›.

Siyasi Tarih-II

dayanan “bar›fl içinde bir arada yaflama” düflüncesinin Sovyet d›fl politikas›na yön vermeye bafllamas› gelir. Bu politika ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda, “SSCB’nin yan›nda olmayan herkes ona karfl›d›r” biçiminde özetlenen Stalin’in iki kamp teorisinin resmen reddedilmesidir. Stalin’den sonra SSCB d›fl politikas›n› özellikle kapitalist ülkelerle olan iliflkileri aç›s›ndan gözden geçirdi. Yeni yönetim 26 Temmuz 1953’te Kore’de ateflkes imzalanmas›n› sa¤layarak ifle bafllam›fl, bunu 4 A¤ustos’ta ABD, ‹ngiltere ve Fransa’ya yapt›¤› uluslararas› durumu (Avusturya ve Almanya sorunlar›n›) gözden geçirme önerisi izlemiflti. Ocak-fiubat 1954 tarihlerinde gerçeklefltirilen toplant›da d›fliflleri bakanlar› befl y›l aradan sonra ilk kez biraraya geldiler. Görüflmelerde Almanya’n›n durumu gündeme getirildi, 15 May›s 1955’te (Varflova Pakt›’n›n kurulmas›ndan bir gün sonra) tarafs›zl›k ve askerden ar›nd›r›lm›fll›k temeline dayanan “Ba¤›ms›z ve Demokratik Avusturya’n›n Kurulmas› ‹çin Devlet Anlaflmas›” imzaland›. 9-13 Eylül tarihlerinde fiansölye (Baflbakan) Konrad Adenauer’un Moskova ziyaretinin ard›ndan Federal Almanya ile diplomatik iliflkiler kuruldu. Finlandiya ile iliflkiler iyilefltirilmeye çal›fl›ld› ve imzalanan anlaflma ile SSCB Porkkala-Ud askerî üssünü boflaltt›. Norveç ile benzer yak›nlaflma bir ortak aç›klama ürününü vermifl, ‹ngiltere ile görüflmeler bafllat›lm›flt›. Bat›’yla iliflkilerinde SSCB, Berlin ve Küba bunal›mlar›na karfl›n bar›fl içinde bir arada yaflama politikas›n› sürdürdü. 3 Haziran 1960’ta Hruflov Moskova’da düzenledi¤i bas›n toplant›s›nda, SSCB’nin “önce silahs›zlanma sonra denetim” tezinden vazgeçti¤ini aç›klayarak, silahs›zlanmaya önce nükleer silahlardan bafllanabilece¤ini kabul etti.

XX. Kongre’de ayr›ca “sosyalizme farkl› yollardan gidilebilece¤i ilkesi” benimsendi. Bu ilke Ba¤lant›s›zlar’a yönelikti ve SSCB’nin Üçüncü Dünya’yla daha s›k› ifl birli¤i yapabilmesinin de önünü açt›. Sosyalist kamp›n yan› s›ra ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanm›fl devletler ve özellikle Hindistan, Endonezya ve Birmanya ile iyi iliflkiler kuruldu. “Üçüncü Dünya” ile kurulmaya bafllanan bu iliflkiler ellili ve altm›fll› y›llar boyunca gelifltirildi. Üçüncü Dünya’n›n SSCB’ye s›cak yaklafl›m›nda ‹kinci Dünya Savafl›’nda faflizme karfl› kazan›lan zaferin ve sömürgeci geçmiflinin olmamas›n›n yan› s›ra alternatif bir ekonomik kalk›nma modeli sunmas› da etkili oldu.

Bu ba¤lamda SSCB’nin Orta Do¤u politikas› öne ç›kt›. SSCB, Orta Do¤u’da Bat› Bloku’nun “çevreleme” giriflimlerine engel olmaya çal›flt›. Bunu yaparken bölge ülkeleriyle ifl birli¤i giriflimlerini art›rd›. Orta Do¤u’da etki alan› kurmak için ABD ile yar›flt› ve “Bat› emperyalizmi”ne karfl› Arap muhalefetini destekledi. Baflta M›s›r ve Suriye olmak üzere bölge devletlerine silah, teknisyen ve dan›flmanlar sa¤lad›.

Ekonomik yard›mda bulundu. Filistin sorununda ‹srail’e karfl› Araplar›n yan›nda yer ald›. Bölgede kurulmaya çal›fl›lan Bat› yanl›s› askerî ba¤laflmalara karfl› Arap ülkeleriyle birlikte savafl›m sürdürdü. Bölgedeki Bat› tekelini k›rmaya çabalad› ve bunu baflard› da. Ellilerin sonu ve altm›fllar›n bafl›nda SSCB, Orta Do¤u’daki geliflmeleri belirleyen güçlerden biri oldu. Örne¤in, ABD’nin Lübnan’› iflgalinin ard›ndan Nâs›r’›n Moskova’ya giderek yard›m istemesi ve sonunda ABD askerlerinin Lübnan’› terk etmesi Hruflov için diplomatik bir baflar› olarak de¤erlendirilmiflti.

SSCB; M›s›r, Suriye (1958-1961 y›llar› aras›nda BAC) ve darbenin ard›ndan Irak’la iyi iliflkiler kurdu. Bu iyi iliflkiler ba¤›ms›zl›k savafl›m› veren di¤er ülkelerle de kurulmufl ve Ba¤lant›s›zlar hareketinin asl›nda SSCB’nin ç›karlar›na hizmet etti¤i genel kan›s›n›n do¤mas›na neden olmufltu. Ba¤lant›s›z devletlerle iliflkilerde SSCB hem bu devletlere ekonomik yard›mlarda bulunup krediler aç›yor hem de bunun karfl›l›¤›nda kendi ideolojisini benimsemelerini istemiyordu. Artan devlet say›s›yla birlikte SSCB temsilciliklerinin de artmas›, Ba¤lant›s›z devletlerle iliflkilere verdi¤i önemin göstergesi oldu.

107

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

SSCB, 1950’lerden bafllayarak kendi blokuyla sorunlar yaflad›. Bu çerçevede Demokratik Alman Cumhuriyeti’ndeki geliflmeleri yak›ndan izledi. Haziran 1953’te patlak veren ekonomik bunal›m sonras›nda ortaya ç›kan iflçi hareketleri Do¤u Berlin, Leipzig, Dresden ve Jena’ya Sovyet tanklar›n›n müdahalesi ile durduruldu. 25 Mart 1954’te ise SSCB Demokratik Alman Cumhuriyeti’nin egemenli¤ini tan›d›¤›n› aç›klam›fl, yap›lan anayasal de¤ifliklik bu devletin yeniden silahlanmas›n› olanakl› k›lm›flt›. Baflka bir örnek, 1955’te Yugoslavya ile iliflkilerin iyilefltirilmesi için yap›lan giriflimlerde ortaya ç›kt›. Avrupa’n›n sekiz sosyalist devleti (Arnavutluk, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Romanya, Çekoslovakya ve SSCB) 11 May›s 1955’te bu kez Varflova’da bulufltular ve Federal Almanya Cumhuriyeti’nin NATO’ya üyeli¤ine yan›t olarak 14 May›s’ta “Dostluk, ‹flbirli¤i ve Karfl›l›kl› Yard›m Antlaflmas›”n› yirmi befl y›ll›¤›na imzalad›lar. Böylece, Bat›l› devletleri bir arada toplayan NATO askerî ba¤laflmas›n›n karfl›s›nda, Do¤u Bloku’nu bir araya getiren Varflova Pakt› kurulmufltu. ‹ttifak, Ocak 1956’da Siyasal Dan›flma Komitesi ve Silahl› Kuvvetler Birleflik Komutanl›¤›n› kurdu.

Foto¤raf 4.5 SSCB, 1956’da Macaristan’da Ç›kan ‹syan› Tanklarla Bast›rd›.

Kaynak: http://libcom.org/files/images/history/eg.jpg

Fakat ifller istendi¤i gibi yürümedi. Sosyalizme giden yolun çeflitlili¤inin kabul edilmesi ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanan devletlerle iliflkileri olumlu yönde etkilerken Do¤u Bloku içerisinde huzursuzlu¤a neden oldu. 18 Nisan 1956’da Kominform’un da¤›t›lmas› bu ilke do¤rultusunda al›nm›fl bir karar olarak alg›land›. Blok içerisindeki devletler bu ilkeyi kendi üzerlerine al›nd›lar. Moskova yönetimi, bu yanl›fl› düzeltmekte gecikmedi. Haziran 1956’da, önce Polonya’daki “kendi sosyalizmini belirleme çabas›” önlendi. Bunu, 4 Kas›m’da Varflova Pakt› güçlerinin Macaristan’a müdahalesi izledi. Macaristan’a müdahale, SSCB’nin Do¤u Avrupa’da kendi iste¤i do¤rultusunda olmayan geliflmelere kay›ts›z kalmayaca¤›n› gösterdi. On y›l› aflk›n süredir kurulmaya çal›fl›lan bar›flç›, ifl birli¤i içerisindeki “komünist topluluk” izlenimini zedeledi. “Düflmana karfl›” kurulan Varflova Pakt› kendi üyelerine karfl› ifllev gördü. Bat›’daki komünist partiler önemli ölçüde üye kaybettiler. “Kifliye tap›nma”yla mücadele Polonya ve Macaristan’daki ayaklanmalara yol açarken Yugoslavya, ÇHC ve Arnavutluk’la iliflkileri de bozdu. Daha Haziran ay›nda yay›mlanan ortak bildiride “sosyalizme giden farkl› yollar oldu¤unu” kabul eden SSCB, Aral›k ay›nda “Titoizm” propagandas›n›n önüne geçmeye çal›fl›yordu. Nisan 1958’de kabul edilen yeni parti program›n›n ard›ndan ise Yugoslavya’y› “revizyonist” ilan etti ve komünist dünya içerisindeki “Truva at›” biçiminde niteledi.

108

Siyasi Tarih-II

Truva At›: Kökenini Truva Savafl› s›ras›nda, Yunanl›lar›n Truva kentini ele geçirmek için Truval›lara hediye etti¤i tahta attan alan bu tabir, uluslararas› iliflkilerde bir ülkeyi, örgütü ya da birimi denetim alt›na almak için oraya d›flar›dan yerlefltirilen unsurlar için kullan›l›r.

Çin-Sovyet anlaflmazl›¤› ise daha uzun bir sürece yay›ld›. Asl›nda iliflkilerin bafllang›c› çok görkemli olmufltu. Çin Devrimi’nin ard›ndan 1950’de imzalanan ittifakla kuzey yar›mkürenin yar›s› sosyalist rejimlerle yönetilir hâle gelmiflti. Bunu SSCB’nin Mao Yönetimi’ne ekonomik/askeri yard›mlar› izledi. ‹liflkilerin kötüleflmesinin bafllang›c› olarak XX. Kongre al›nabilirse de ani bir kopufltan söz etmek olanaks›zd›r.

“Kifliye tap›nma”ya karfl› bafllat›lan kampanya Mao’nun hofluna gitmemiflti. Anlaflmazl›k konular›ndan biri önderlik sorunuydu. Tek kiflilik yönetimin gölgesinden s›yr›lmaya çal›flan SSCB ile Çin ve Arnavutluk gibi henüz devrimi yapan liderlerin yönetimindeki devletlerin istem ve ç›karlar› de¤iflikti. Mao ve Enver Hoca gibi liderler bu geliflmeyi kendi iktidarlar›na tehdit olarak de¤erlendiriyorlard›.

1957’de ÇHC’de bafllat›lan “yüz çiçek açs›n” kampanyas›n›n ard›ndan Hruflov 1959’da düzenlenen XXI. Kongre’de ÇHC’yi ilk kez aç›ktan elefltirdi. Buna ra¤men, ÇKP ve ÇHC yöneticileri SBKP’nin liderli¤ini vurgulamay› sürdürdü¤ü için aç›ktan bir anlaflmazl›k yaflanmad›. Sorun, Eylül 1959’da ÇHC’nin Hindistan topraklar›nda hak iddias›n› SSCB’nin onaylamamas›yla ortaya ç›kt›. Nisan 1960’ta Lenin’in doksan›nc› do¤um günü kutlamalar›nda Çinliler kendilerinin Lenin’in yolunda olduklar›n› ilan ettiler. Haziran’da Romanya KP Kongresi üstünlük mücadelesine sahne oldu. Hruflov, burada yapt›¤› seksen sayfal›k konuflmas›nda ÇHC’ye kamuoyu önünde elefltirdi. 1960 bahar›nda SSCB, ÇHC’yi zor durumda b›rakacak biçimde bu ülkedeki teknisyenlerini ve teknik-materyal yard›mlar›n› çekti.

SSCB, komünist ak›m›n önderli¤ini elden b›rakmamak için Kas›m 1960’ta Moskova’da “Komünist ve ‹flçi Partileri Uluslararas› Konferans›”n› toplad›. Toplant›ya Yugoslavya d›fl›nda 81 parti kat›ld›. Bu bir dönüm noktas› oldu çünkü SSCB’nin beklentilerinin aksine, bir düzine parti ÇHC’nin yan›nda yer ald›. Baflka bir anlaflmazl›k noktas› ortaya ç›kt›: Blok liderli¤i. Moskova dünya komünist ak›m›n›n tek önderi de¤ildi art›k. 1961’de Arnavutluk’un COMECON ve Varflova Pakt›’ndan ayr›lmas› bunun göstergesi oldu.

1962’de yaflanan Küba bunal›m› SSCB ile ÇHC’yi birbirinden biraz daha uzaklaflt›rd›. Daha önce de¤inildi¤i gibi gerek ÇHC gerekse Arnavutluk SSCB’nin davran›fl›n› komünist ak›ma ihanet ve kapitalizmin gücü karfl›s›nda at›lan geri ad›m olarak de¤erlendirdiler. Farkl› görüfller sistem içerisindeki farkl› konumlardan kaynaklan›yordu. Milletler Cemiyeti’nin aksine SSCB, BM sisteminin asli kurucular›ndan, So¤uk Savafl’›n iki süper gücünden biriydi. ÇHC ise henüz BM taraf›ndan tan›nmayan, sistemin içindeki meflruiyeti bile sorgulanan bir devletti. Mao, “k⤛ttan kaplan” biçiminde tan›mlad›¤› kapitalizme karfl› güçlü bir sald›r›n›n zaman›n›n geldi¤ini düflünüyor ve böyle düflünmeyen SSCB’yi revizyonizmle suçluyordu.

SSCB-Çin ayr›l›¤›n›n temelinde ideolojik farkl›l›k da vard›. Biri devrimde de¤ilse bile art›k proletaryan›n ço¤unlu¤u oluflturdu¤u sanayi toplumu iken di¤erinde hâlen köylülük egemendi. SSCB-ÇHC gibi iflçi-köylü ayr›m› üzerinden tüm dünya sosyalistleri ikiye bölündü. Ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanan devletlerin ço¤u köylü topluluklara sahip oldu¤undan ÇHC’nin yolundan gidiyordu.

1917 (Ekim) Devrimi’nin ard›ndan kurulan SSCB için sonun bafllang›c› baflka bir devrimle gerçekleflti. 1917 (Ekim) Devrimi, Avrupa’da gerçekleflip tüm dünyaya yay›lacak proleter devrimine “k›v›lc›m” olma iddias›ndayd›. Bu olmay›nca SSCB dünyan›n geri kalan›na çekim alan› yaratacak bir “k›z›l y›ld›z” olmaya soyundu. ÇHC baflka bir y›ld›z olarak ç›kt› ortaya ve ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan (ço¤u köylü) halklar için SSCB’den daha çekiciydi. SSCB zaten ABD ile dünya liderli¤i için yar›fl hâlindeydi. fiimdi bir de sosyalist dünyada liderlik için yar›flmak zorundayd›. Efl zamanl› iki yar›fl süper gücün de nefesini kesti.

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

SSCB ile Çin Halk Cumhuriyeti aras›ndaki ifl birli¤i neden rekabete dönüflmüfl SIRA S‹ZDE olabilir?

N

3

D Ü fi Ü N E L ‹ M Geliflmekte olan ülkelerin isimlendirilme sorunuyla ilgili bilgi edinmek Faruk M A K Aisterseniz LE Sönmezo¤lu’nun “Ba¤lant›s›z Üçüncü Dünya’dan Çevre Ülkelerine” adl› k›sa makalesini O R U http://iudergi.com/tr/index.php/siyasal/article/viewFile/9332/8670Slinkinden okuyabilirsiniz.

S‹LAHLANMA YARIfiI

109

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M MAKALE S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

So¤uk Savafl ayn› zamanda teknoloji yar›fl›yd›. ‹ki süper güç di¤erini alt etmek için SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE k›yas›ya yar›flt›lar. Yar›fl daha çok silah teknolojisi üzerinden yap›ld›.

ABD, ilk hidrojen bombas›n› 1 Kas›m 1952’te denedi, SSCB ise 12 A¤ustos 1953’te. Bu arada Ocak 1953’te ABD’de Baflkan Eisenhower göreve bafllam›fl, Mart’ta Stalin ölmüfltü.

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ 1953 Ekim’inde Eisenhower Ulusal Güvenlik Konseyi’nin 162 say›l› Karar›’n› kabul etti (NSC 162). “Yeni Bak›fl” (New Look) ad›yla an›lan bu karar, ç›kacak bir savaflta nükleer silahlar›n da kullan›labilece¤i saptamas›na dayan›yordu.

K ‹ T A Bu P durumda K ‹ T A P taraflar h›zl› bir silahlanma yar›fl›na giriflerek cayd›r›c›l›klar›n› art›rmaya çal›flt›lar.

ABD “kitlesel karfl›l›k” ad› verilen bu stratejiyi Aral›k 1954’te NATO stratejisi olarak kabul ettirdi. Bu strateji uyar›nca NATO üyesi devletlere herhangi sald›T E L E V ‹bir Z Y Osilahl› N TELEV‹ZYON r›da bulunulursa buna verilecek karfl›l›k, nükleer silahlar da dâhil bütün kuvvetlerin kullan›lmas› yoluyla gerçeklefltirilecekti. Fakat teknolojik ve siyasal geliflmeler ABD’nin stratejisini gözden geçirmeye zorlad›. ‹NTERNET ‹NTERNET SSCB’nin 4 Ekim 1957’de f›rlatt›¤› Foto¤raf 4.6 Sputnik adl› uydu, ayn› zamanda k›SSCB’nin Sputnik’i talar aras› füze f›rlatabilme yetene¤iUzaya F›rlatmas›n› ni kazand›¤› anlam›na geliyordu. Bu New York Times Gazetesi Manfletten geliflme ABD topraklar›n› hedef haDuyurmufltu. line getiriyordu. ABD kendi uydusunu ancak 1958 Ocak’›nda f›rlatabildi. Teknolojik yar›flta SSCB öne geçmifl görünüyordu. ABD, kendi topraklar›n› hedef olmaktan ç›karmak için Avrupa’da SSCB s›n›r›na orta menzilli füzeler yerlefltirme karar› ald› ve uygulad›. Füzeler; ‹ngiltere, ‹talya ve Türkiye’ye yerlefltirilecekti.

Teknoloji yar›fl›na bilgi yar›fl› eklendi. So¤uk Savafl bir ölçüde casuslar savafl›yd›. Gizli operasyonlarda kullan›lan CIA personeli say›s› 1949’da 302 iken 1952’de 2812’ye yükseldi. Ayn› y›l 3142 denizafl›r› sözleflmeli personel vard›. Bütçe ise 4,7 milyon’dan 82 milyon dolara ç›kt›. 1953’te ‹ran’da Musadd›k’›, 1954’te Guatemala’da Jacobo ArKaynak: http://1.bp.blogspot.com/_snss6u0-WRI/TUR-MvaOjwI/AAAAbenz’i CIA operasyonlar›yla devirAAAADow/AMp5YSAtwgE/s1600/071004_nyt_sputnik.jpg diler. Süper güçler rakipleri hakk›n-

N N

110

Siyasi Tarih-II

da bilgi edinme konusunda ellerinden geleni yapt›lar. ‹lk U-2 casus uça¤› 4 Temmuz 1956’da Moskova ve Leningrad üzerinde foto¤raflar çekti. U-2 uçufllar› iki blok liderini do¤rudan karfl› karfl›ya getiren bir bunal›ma dönüfltü. 1960 May›s’›nda SSCB’deki askerî tesislerin foto¤raf›n› çekmek amac›yla uçufl yapan bir ABD U-2 casus uça¤› SSCB hava sahas›nda düflürüldü. ABD, bunu önce yalanlamaya çal›flt›ysa da daha sonra uça¤›n pilotunun canl› olarak ele geçirilmifl olmas›, kabullenmesini zorunlu k›ld›. SSCB, ABD ve Türkiye’den uçufllara son verilmesini istedi. Bu olay sonunda May›s’ta Paris’te yap›lmas› beklenen silahs›zlanma zirvesi de gerçekleflmedi.

Küba Bunal›m›, So¤uk Savafl’ta ABD ve SSCB’yi do¤rudan karfl› karfl›ya getiren en önemli olay ve bir dönüm noktas› oldu. Nükleer silahlar›n kullan›lmas› olas›l›¤› ilk ve son kez gündeme geldi. Deyim yerindeyse insanl›k uçurumun efli¤inden geri döndü.

1 Ocak 1959’da Batista yönetimine son veren Küba Devrimi, SSCB’nin yard›m› olmaks›z›n gerçekleflmiflti. Fakat Amerika k›tas›nda, üstelik ABD’nin yan› bafl›ndaki yeni yönetim ayakta kalabilmek için yüzünü SSCB’ye çevirdi. SSCB, Küba’y› 10 Ocak’ta tan›d›. Nisan’da Küba sosyalist oldu¤unu aç›klad›. Böylece ilk günden s›k› iliflkiler kuruldu. Küba’n›n Amerikan k›tas›ndaki ilk sosyalist devlet oluflu devrimci güçler için yeni bir dönemin simgesiydi. fiubat 1960’ta imzalanan mal de¤iflimi ve ödeme anlaflmas›yla SSCB, Küba için yaflamsal de¤eri olan fleker al›m›na bafllad›. Buna 100 milyon dolarl›k mal kredisiyle petrol sat›fl› efllik etti. SSCB’den gelen teknisyenler ve ekonomik yard›m Küba’da yeni yönetimin ayakta kalmas›n› sa¤lad›. 17 Nisan 1961’de ABD’nin Castro yönetimini devirmek için giriflti¤i “Domuzlar Körfezi” ç›karmas› baflar›s›zl›kla sonuçland›. Yine de ABD, Küba yönetimini devirmek için giriflimlerinden vazgeçmedi. SSCB, 1962 Bahar’›ndan bafllayarak Küba’da füze üsleri kurmaya bafllad›. Bunu saptayan ABD yönetimi ise çeflitli önlemler ald›. 22 Ekim’de, henüz füze bafll›klar› yoldayken Baflkan Kennedy’nin Deniz Kuvvetleri’ne Küba’y› ablukaya almalar› emrini vermesi üzerine 24 Ekim’de Sovyet yönetimi yapt›¤› aç›klamada, Guantanamo üssünün Küba’n›n toprak bütünlü¤ünü zedeledi¤ine, ABD’nin nükleer dünya savafl› yönünde ad›mlar att›¤›na, savafl› bafllat›rsa SSCB’nin en fliddetli yan›t› verece¤ine yer verdi. Küba’n›n ABD’yi tehdit etti¤i sav›na kimsenin inanmayaca¤›, tam tersine ABD’nin ayn› Nisan 1961’deki gibi Küba’y› iflgale haz›rland›¤› ileri sürüldü.

Gerilim son aflamas›ndayken 27 Ekim’de Hruflov, Kennedy’ye bir mektup yazarak Türkiye’deki füzelerin kald›r›lmas› ve Küba’n›n toprak bütünlü¤ü hakk›nda garanti verilmesi karfl›l›¤›nda Küba’daki füzeleri sökmeyi ve Türkiye’nin toprak bütünlü¤ü hakk›nda benzer garantiyi vermeyi önerdi. Kennedy, ayn› tarihli yan›t›nda Türkiye’deki füzelerden söz etmeksizin, füzelerin sökülmesi hâlinde Küba’ya uygulanan ambargonun kald›r›laca¤› ve toprak bütünlü¤üne garanti verilece¤ini belirtti. Hruflov, ertesi gün Küba’daki füze rampalar›n›n sökülece¤ini bildiren mektubunu yazd› ve bunal›m bir çat›flmaya varmadan afl›lm›fl oldu.

Bunal›m›n nedenlerine gelince, ABD aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, her fleyden önce Küba, kendi k›tas›nda Sovyet yay›lmac›l›¤› ve di¤er devletlere kötü örnek olma anlam›na geliyordu. ABD’nin daha önce Küba’ya müdahale giriflimi, SSCB’nin Macaristan’a müdahalesine benzetilmiflti: Kremlin Demir Perde’nin hemen ete¤inde bir Demokrat Macaristan tehlikesini göze alamam›fl, Beyaz Saray da kendi kap›s›nda bir Komünist Küba’y› uygun görmemifltir. ‹kinci olarak, ABD iç siyaseti göz önüne al›nd›¤›nda, yaklaflan seçimler öncesinde Cumhuriyetçi Parti’nin Küba’y› kendi ç›karlar› için kulland›¤› ve Kennedy’nin buna yan›t verebilmek için sert bir tav›r tak›nd›¤› söylenebilir.

111

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

SSCB içinse devrimin ayakta kalmas› ve nükleer dengenin kabul edilmesi en önemli nedenlerdi. Monroe Doktrini’nin “modas› geçmiflti”. SSCB’nin giriflimleri öncelikle Küba’n›n güvenli¤ini sa¤lamak amac›na yönelikti. ‹kinci olarak, kendi s›n›r›ndaki füzelerin kald›r›lmas›n› sa¤lama iste¤i de önemli rol oynad›. 1957’de al›nan karar uyar›nca Türkiye’deki Jupiter füzeleri Temmuz 1962’de kullan›labilir hâle gelmiflti. Üstelik, SSCB Küba’ya füzeleri yerlefltirebilseydi, nükleer vurufl gücü dengesini bozacakt›. Bu baflar›yla, Bat›’yla iliflkilerinde pazarl›k gücü artarken iç siyasette bar›fl içinde bir arada yaflama politikas›na yönelen elefltiriler azalacakt›.

ABD ve Bat› ba¤laflmas› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, ilkin modas› geçti¤i ileri sürülen “Monroe Doktrini”nin geçerlili¤ini korudu¤u ortaya ç›km›flt›r. Önceki bunal›mlarda ABD’nin eylemi SSCB’yi bir fley yapmaktan cayd›rmaya, etkinlik alan›n› geniflletmeye engel olmaya çal›flmak olmuflken Küba bunal›m›nda bir fley yapmaya zorlam›flt›r. Öte yandan, NATO iflin içine girmemifltir. ABD, kendi ulusal ç›kar› söz konusu oldu¤unda, baflta Türkiye olmak üzere di¤er NATO’lu ba¤lafl›klar›na dan›flmaks›z›n yaln›zca bilgi vererek hareket etmifl, bu da “yumuflama” (détente) döneminde ba¤lafl›klar aras›ndaki esnekli¤in göstergesi olmufltur.

SSCB aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Küba bunal›m›nda SSCB’nin Küba’y› yaln›z b›rakm›fl oldu¤u görüldü. Her ne kadar ABD’nin sald›rmayaca¤› garantisini SIRA S‹ZDEelde ettiyse de geri ad›m atan Hruflov’du. Bu durum, SSCB-ÇHC anlaflmazl›¤›na yeni bir boyut ekledi. Arnavutluk ve ÇHC füzelerin çekiliflini “kapitülasyon” olarak de¤erlendirdi.

D Ü fi Ü N E L ‹ M Yine de Castro ÇHC’ye yaklaflmay› seçmedi. Çünkü SSCB, ekonomik deste¤ini sürdürdü. Bunal›m, k›sa erimde Hruflov’un konumunu etkilemedi ama uzun erimde S Oyeri R U sars›lacakt›. etkileyebilece¤i aç›kt›. Hruflov’un dünya komünist hareketindeki Küba bunal›m›n›n ard›ndan taraflar bir yandan nükleer silahlar›n› hareketli hâle getirirken daha iyi saklamaya çabalad›lar, öte yandan, Moskova ile Washington D‹KKAT aras›nda bir telefon hatt› kurularak bu tür bunal›mlarda do¤rudan görüflme olana¤› yarat›ld›. So¤uk Savafl’ta t›rmanman›n zirvesi ayn› zamanda “yumuflama” döneSIRA S‹ZDE minin de bafllang›c› oldu.

Karikatür 4.1 Küba Füze Krizi S›ras›nda Hruflçov Ve Kennedy’i Hidrojen Bombalar› Üstünde Bilek Gürefli Yaparken Gösteren Bir Karikatür.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

SSCB’nin k›talar aras› güdümlü füzeler gelifltirme kapasitesine sahip olmas›, SIRA S‹ZDENATO strateAMAÇLARIMIZ jisini nas›l etkilemifltir?

4

D Ü fi Ü N E L ‹ MPehlivano¤Küba füze bunal›m›n›n Türkiye üzerindeki etkilerini ö¤renmek için K ‹ TÖner A P lu’nun “Küba Krizi ve Türkiye: Nükleer Savafl Efli¤inde” (Kastafl, ‹stanbul, 2003) bafll›kl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

S O R U

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ

D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

D‹KKAT

D‹KKAT

‹ N T E RS‹ZDE NET SIRA

AMAÇLARIMIZ

N N

‹SIRA N T E RS‹ZDE NET

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

112

Siyasi Tarih-II

Özet

N A M A Ç

1

ABD ile SSCB aras›nda So¤uk Savafl’›n t›rmanmaya geçti¤i dönemde Asya, Orta Do¤u ve Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan bunal›mlar›n sebeplerini ve sonuçlar›n› de¤erlendirmek ABD, 1950’lerde bölgesel askerî ittifaklar›n› güneydo¤u Asya ve Orta Do¤u’ya yayd›. Çevreleme politikas› yeni örgütlerin kurulmas›na yol açt›. Karfl›l›¤›nda Do¤u Bloku kendi askerî ittifak›n› kurdu ve çevrelemeyi k›rmaya çal›flt›. Sömürge yönetimlerinin birer birer tasfiyesi iki blok d›fl›nda yeni bir siyasal ak›m› do¤urdu: Ba¤lant›s›zlar. Bu dönem, ayn› zamanda iki süper gücün silahlanma yar›fl›nda birbirini geçmek için yo¤un çabalar›na tan›k oldu.

Kore Yar›madas›’nda 1950-1953 y›llar› aras›nda devam eden savafl uluslararas› iliflkiler aç›s›ndan çok önemli sonuçlar do¤urdu. Bir kere ABD ile ÇHC aras›nda büyük bir anlaflmazl›k/ayr›l›k ortaya ç›kt›.

ABD’nin Tayvan’a verdi¤i destek ÇHC taraf›ndan iç ifllerine müdahale olarak alg›land›. Savafl ÇHC’yi SSCB’ye yaklaflt›r›rken bu birlikteli¤in verdi¤i güven ÇHC’yi Vietnam’da komünistlere (Vietminh) destek vermeye itti. Tüm geliflmeleri komünizmin yay›lmas› olarak de¤erlendiren ABD bölgeye yönelik politikalar›n› gözden geçirdi. Do¤u Asya’daki bu geliflmeler ABD’nin Japonya politikas›n› da de¤ifltirdi ve yönlendirdi. 1951’de ABD, ile Japonya aras›nda Güvenlik Antlaflmas› imzaland› ve Japonya ülkesinde ABD’ye kara, deniz ve hava kuvvetlerini bulundurma hakk› tan›d›. Böylece ABD askerî varl›¤›n› sürdürürken Japonya’n›n ekonomik kalk›nmas›n› desteklemeye bafllad›.

ABD’nin “Çevreleme” politikas› Asya’da, 1951’de Filipinler’le imzalad›¤› ittifak antlaflmas›; 1953’de Güney Kore’den askerî üsler elde etmesi, ayn› y›llarda Tayland, Endonezya ve Burma’yla s›k› ifl birli¤i gelifltirmesi fleklinde devam etti. 1954’te ABD’nin öncülü¤ünde Güneydo¤u Asya Antlaflmas› Örgütü (South East Asia Treaty Organization, SEATO) kuruldu. ABD, bu ittifak zincirinde bir boflluk olarak gördü¤ü Formoza (Tayvan) ile 2 Aral›k 1955’te ayr› bir ittifak antlaflmas› imzalad›.

Sonuç olarak 1950’lerin ortas›nda ABD çevrelemeyi Japonya’dan güneydo¤u Asya’ya uzatm›flt›. “Çevreleme” Orta Do¤u bölgesinde at›lan ad›mlarla devam etti. 1955’te Ba¤dat Pakt› kuruldu.

Pakt, söylemde SSCB’nin çevresinde bir “güvenlik koridoru” oluflturmak amac›yla kurulmufltu.

SSCB buna tepki olarak Orta Do¤u ülkeleriyle iliflkilerini gelifltirmeye bafllad›. Eylül 1955’te M›s›r, Çekoslovakya ile silah yard›m› anlaflmas› imzalay›nca, bu yolla SSCB Orta Do¤u’ya askerî olarak girdi. Bunu, Kas›m 1955’te SSCB ile Suriye aras›nda imzalanan ilk ticaret anlaflmas› izledi.

1956’daki Süveyfl Bunal›m› ve 1957’de TürkiyeSuriye gerginli¤i s›ras›nda SSCB’nin M›s›r ve Suriye baflta olmak üzere Arap dünyas›ndaki etkinli¤i artt›. Bölgedeki denetimin elinden ç›kt›¤› izlenimine kap›lan ABD Baflkan› Eisenhower Mart 1957’de Eisenhower Doktrini’ni ilan etti.

Bat› Avrupa’da ise ABD’nin de teflvikiyle, Federal Almanya ve Fransa aras›ndaki rekabeti sona erdirmenin ilk ad›m› olarak 1952’de Avrupa ve Kömür ve Çelik Toplulu¤u kuruldu. Alman-Frans›z yak›nlaflmas›, Federal Almanya’n›n 1955’te NATO’ya üye olarak al›nmas› sonucunu do¤urdu. Bu durum SSCB taraf›ndan tepkiyle karfl›land›. ABD ile SSCB aras›nda yap›lan görüflmelerden bir sonuç ç›kmay›nca, SSCB 1961’de -So¤uk Savafl’›n en çarp›c› sembolü olan - Berlin duvar›n› infla etti.

N A M A Ç

2

Sömürgeden kurtulufl süreci ve Ba¤lant›s›zlar hareketinin So¤uk Savafl dönemi içindeki yeri ve önemini saptamak ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ard›ndan BM içerisindeki Vesayet Konseyi’nin çal›flmalar›n›n da etkisiyle sömürge yönetimleri birer birer sona erdi. Bu sürece sömürgeden kurtulufl (dekolonizasyon) denir. Ço¤u Asya ve Afrika’da yer alan ba¤›ms›zl›klar›n› yeni kazanm›fl devletler So¤uk Savafl içersindeki iki kamptan herhangi birine yanaflmak istemediler. Do¤u-Bat› ayr›flmas›n›n d›fl›nda kalmak isteyen devletler 1955’te Bandung’ta (Endonzeya) bir araya geldiler. 29 Asya ve Afrika devleti iki blok d›fl›nda yeni bir güç oluflturmaya çal›flt›lar.

Bandung Konferans›’nda devletlerin ülke bütünlü¤ü ve egemenliklerine karfl›l›kl› sayg›, iç ifllerine kar›flmama, sald›rmazl›k, ekonomik iliflkilerde karfl›l›kl› yarar ve bar›fl içinde birarada yaflama ilke kararlar› al›nd›. ‹kinci toplant› 1961’de Belgrad’ta gerçeklefltirildi¤inde Ba¤lant›s›zl›k Hareketi ortaya ç›kt›. K›saca ba¤lant›s›zl›k (nonalingment) iki kutuplu sistemde bloklara kat›lmamay› anlat›r. Bu yaln›zca pasif bir kat›lmama durumu de¤il blok politikalar›na karfl› ç›kmay› da içerir.

1950’ler ayn› zamanda Güney Amerika ülkeleri-

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

naklan›yordu. Milletler Cemiyeti’nin aksine SSCB BM sisteminin asli kurucular›ndan, So¤uk Savafl’›n iki süper gücünden biriydi. ÇHC ise henüz BM taraf›ndan tan›nmayan, sistemin içindeki meflruiyeti bile sorgulanan bir devletti. Mao, “k⤛ttan kaplan” biçiminde tan›mlad›¤› kapitalizme karfl› güçlü bir sald›r›n›n zaman›n›n geldi¤ini düflünüyor ve böyle düflünmeyen SSCB’yi revizyonizmle suçluyordu.

SSCB-Çin ayr›l›¤›n›n temelinde ideolojik farkl›l›k da vard›. Biri devrimde de¤ilse bile art›k proletaryan›n ço¤unlu¤u oluflturdu¤u sanayi toplumu iken di¤erinde hâlen köylülük egemendi. SSCBÇHC gibi iflçi-köylü ayr›m› üzerinden tüm dünya sosyalistleri ikiye bölündü. Ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanan devletlerin ço¤u köylü topluluklara sahip oldu¤undan ÇHC’nin yolundan gidiyordu.

nin uluslararas› sisteme kat›lmaya bafllad›¤› on y›l oldu. Öncesinde zengin bir kuzey ile ona ba¤›ml› bir Güney Amerika’dan söz edilmekteydi.

ABD’nin Latin Amerika politikas›, komünizm (SSCB) karfl›t› genel politikas›n›n bir parças› oldu.

N A M A Ç

3

SSCB ve Çin Halk Cumhuriyeti aras›ndaki iliflkilerin So¤uk Savafl’›n ilk döneminde nas›l geliflti¤ini tart›flmak SSCB Komünist Partisi’nin 1955’teki XX. Kongresi SSCB tarihinde bir dönüm noktas› olarak de¤erlendirilebilir. ‹ç politika aç›s›ndan en önemli geliflme “Stalin’den ar›nd›rma süreci”nin resmen bafllat›lmas›yd›.

XX. Kongre ve sonras›ndaki geliflmeler SSCB d›fl politikas› üzerinde de önemli ölçüde etkili oldu.

Bu etkilerin bafl›nda farkl› sosyoekonomik sistemlerin varl›¤›na dayanan “bar›fl içinde bir arada yaflama” düflüncesinin Sovyet d›fl politikas›na yön vermeye bafllamas› gelir. Bu politika ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda, “SSCB’nin yan›nda olmayan herkes ona karfl›d›r” biçiminde özetlenen Stalin’in iki kamp teorisinin resmen ret etmesidir. XX. Kongre’de ayr›ca “sosyalizme farkl› yollardan gidilebilece¤i ilkesi” benimsendi. Bu ilke Ba¤lant›s›zlar’a yönelikti ve SSCB’nin Üçüncü Dünya’yla daha s›k› ifl birli¤i yapabilmesinin de önünü açt›.

Sosyalist kamp›n yan› s›ra ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanm›fl devletler ve özellikle Hindistan, Endonezya ve Birmanya ile iyi iliflkiler kuruldu. “Üçüncü Dünya” ile kurulmaya bafllanan bu iliflkiler ellili ve altm›fll› y›llar boyunca gelifltirildi.

Fakat XX. Kongre sonras›nda benimsenen yeni ilkeler SSCB ile ÇHC’nin aras›n›n aç›lmas›na da yol açt›. Hruflov’un Stalin’e a¤›r elefltiriler getirerek, “Kifliye tap›nma”ya karfl› bafllatt›¤› kampanya ÇHC lideri Mao’nun hofluna gitmemiflti. Anlaflmazl›k konular›ndan biri önderlik sorunuydu.

Tek kiflilik yönetimin gölgesinden s›yr›lmaya çal›flan SSCB ile Çin ve Arnavutluk gibi henüz devrimi yapan liderlerin yönetimindeki devletlerin istem ve ç›karlar› de¤iflikti. Mao ve Enver Hoca gibi liderler bu geliflmeyi kendi iktidarlar›na tehdit olarak de¤erlendiriyorlard›.

1962’de yaflanan Küba bunal›m› SSCB ile ÇHC’yi birbirinden biraz daha uzaklaflt›rd›. ÇHC ve Arnavutluk SSCB’nin ABD ile uzlaflmas›n› komünist ak›ma ihanet ve kapitalizmin gücü karfl›s›nda at›lan geri ad›m olarak de¤erlendirdiler. Farkl› görüfller sistem içerisindeki farkl› konumlardan kay-

113

N A M A Ç

4

Bat› ve Do¤u Bloklar› aras›ndaki silahlanma yar›fl›n›n, So¤uk Savafl’a etkisini aç›klamak SSCB’nin 4 Ekim 1957’de f›rlatt›¤› Sputnik adl› uydu, ayn› zamanda k›talararas› füze f›rlatabilme yetene¤ini kazand›¤› anlam›na geliyordu. Bu geliflme ABD topraklar›n› hedef hâline getiriyordu.

ABD kendi uydusunu ancak 1958 Ocak’›nda f›rlatabildi. Teknolojik yar›flta SSCB öne geçmifl görünüyordu. ABD kendi topraklar›n› hedef olmaktan ç›karmak için Avrupa’da SSCB s›n›r›na orta menzilli füzeler yerlefltirme karar› ald› ve uygulad›. Füzeler, ‹ngiltere, ‹talya ve Türkiye’ye yerlefltirildi.

SSCB ile s›n›rdafl olan Türkiye’ye ABD’nin Jüpiter füzelerini yerlefltirmesi Hruflov taraf›ndan tepkiyle karfl›land›. Karfl›l›k olarak 1959’da bir devrimle Batista yönetimini deviren ve SSCB’ye yaklaflan Fidel Castro’nun yöneticisi oldu¤u Küba’ya Sovyet füzelerinin yerlefltirilmesi kararlaflt›r›ld›. ABD Küba’ya füze yerlefltirilmesini engellemek için füze parçalar›n› tafl›yan Sovyet gemilerinin Küba’ya varmalar›n› engelleyece¤ini aç›klay›nca Ekim 1962’de So¤uk Savafl’›n en büyük bunal›m› yafland›.

Küba Bunal›m›, So¤uk Savafl’ta ABD ve SSCB’yi do¤rudan karfl› karfl›ya getiren en önemli olay ve bir dönüm noktas› oldu. Nükleer silahlar›n kullan›lmas› olas›l›¤› ilk ve son kez gündeme geldi.

Deyim yerindeyse insanl›k uçurumun efli¤inden geri döndü. Bunal›m›n, ABD ve SSCB’nin uzlaflmalar›yla çözülmesinden sonra So¤uk Savafl’ta “yumuflama” olarak adland›r›lan döneme geçildi.

114

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Kore Savafl›’n›n sonuçlar›ndan biridir? a. Kuzey ve Güney Kore’nin birleflmesi b. Çin Halk Cumhuriyeti ve SSCB’nin yak›nlaflmas› c. Çin Halk Cumhuriyeti’nin ABD’ye sald›rmas› d. Kore Yar›madas›ndan komünizmin temizlenmesi e. ‹ngiltere’nin soruna müdahale etmesi

6. Afla¤›dakilerden hangisi Ba¤lant›s›zl›k Hareketi’nin temel özelli¤idir? a. SSCB’yle iliflkilerin gelifltirilmesi b. ‹ki kutuplu sistemde bloklara kat›lmama c. Sömürgecili¤in desteklenmesi d. ABD’yle ekonomik iliflkilerin gelifltirilmesi e. Komünizmle mücadele edilmesi

2. Afla¤›dakilerden hangisi Güney Do¤u Asya Antlaflmas› Örgütü’nün (SEATO) üyelerinden biri de¤ildir? a. ABD b. Yeni Zelanda c. Tayvan d. Kuzey Kore e. ‹ngiltere

7. Afla¤›dakilerden hangisi SSCB’nin XX. Kongresi’nin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Do¤u Bloku’yla iliflkilerin kesilmesi b. Stalin’den ar›nd›rma sürecinin bafllat›lmas› c. D›fl politikada “bar›fl içinde bir arada yaflama” ilkesinin geçerlik kazanmas› d. ‹ki kamp teorisinin reddedilmesi e. “Sosyalizme varmada farkl› yollar” ilkesinin benimsenmesi

3. Afla¤›daki örgütlerden hangisi ABD’nin SSCB’yi çevreleme politikas›n›n Orta Do¤u aya¤› olarak kurulmufltur? a. NATO b. SEATO c. ANZUS d. ASEAN e. Ba¤dat Pakt› (CENTO) 4. Afla¤›dakilerden hangisi 1950’li y›llarda Orta Do¤u yaflanan geliflmelerden biri de¤ildir? a. Süveyfl Bunal›m› b. Suriye Krizi c. Irak darbesi d. ‹srail’in kurulmas› e. M›s›r-Suriye birleflmesi 5. Afla¤›dakilerden hangisi zamanla 1950’lerdeki Avrupa bütünleflmesi için at›lm›fl ad›mlardan biri olarak de¤erlendirilemez? a. Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’nun (AET) kurulmas› b. Avupa Kömür Çelik Toplulu¤u’nun kurulmas› c. Roma Antlaflmas›’n›n imzalanmas› d. EURATOM’un kurulmas› e. Varflova Pakt›’n›n kurulmas›

8. Do¤u Bloku olarak adland›r›lan devletleri bir araya getiren askerî ittifak afla¤›dakilerden hangisidir? a. NATO b. OEEC c. Varflova Pakt› d. EFTA e. Balkan Pakt› 9. So¤uk Savafl’ta ABD ve SSCB’yi do¤rudan karfl› karfl›ya getiren en önemli olay afla¤›dakilerden hangisidir? a. Suriye Bunal›m› b. Süveyfl Krizi c. Küba Krizi d. Macaristan’›n iflgali e. Irak darbesi 10. Afla¤›dakilerden hangisi SSCB-ÇHC ayr›l›¤›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. ‹deolojik farkl›l›klar b. Blok liderli¤i için rekabet c. SSCB’nin Küba Krizi s›ras›ndaki tutumu d. ÇHC’nin Hindistan topraklar›ndaki hak iddias› e. SSCB’nin Macaristan müdahalesinin ÇHC taraf›ndan elefltirilmesi

4. Ünite - So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962)

115

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. b

S›ra Sizde 1 ABD’nin Sovyet yay›lmac›l›¤›n› engellemek için att›¤› ilk kurumsallaflma ad›m› 1949’da NATO’nun kurulmas› olmufltur. Çevreleme politikas›n›n güneydo¤u Asya aya¤›n› 1954’te baz› Güneydo¤u Asya ülkeleriyle imzalanan SEATO, Orta Do¤u aya¤›n› ise 1955’te yine baz› Orta Do¤u ülkeleri aras›nda imzalanan Ba¤dat Pakt› oluflturmufltur. Bat› Avrupa ülkelerini ABD’nin askerî korumas› alt›na sokan NATO’nun d›fl›ndaki di¤er örgütlenmelerin bu co¤rafyalardaki Sovyet yay›lmac›l›¤›n› engelledi¤i söylenemez. Örne¤in bir güneydo¤u Asya ülkesi olan Vietnam’›n bölünmesi ve kuzeyinde komünistlerin iktidara gelmesi engellenmedi. Ba¤dat Pakt›’na ise ço¤u Arap ülkesi kat›lmad›¤› gibi bu ülkelerde ABD’ye karfl› bir tepki de olufltu. Mesela M›s›r ve Suriye gibi ülkeler SSCB’yle askerî ve ticari yard›m anlaflmalar› imzalad›lar.

2. d

3. e

4. d

5. e

6. b

7. a 8. c 9. c 10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevrelemenin Kurumsallaflmas› ve Uluslararas› Bunal›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevrelemenin Kurumsallaflmas› ve Uluslararas› Bunal›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevrelemenin Kurumsallaflmas› ve Uluslararas› Bunal›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevrelemenin Kurumsallaflmas› ve Uluslararas› Bunal›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çevrelemenin Kurumsallaflmas› ve Uluslararas› Bunal›mlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤lant›s›zlar ve Sömürgeden Kurtulufl (Dekolonizasyon)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyet D›fl Politikas› ve Do¤u Blo¤u” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyet D›fl Politikas› ve Do¤u Blo¤u” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Silahlanma Yar›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyet D›fl Politikas› ve Do¤u Blo¤u” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 2 Ba¤lant›s›zlar hareketinin içinde yer alan devletlerin hemen tamam› sömürge geçmifli olan ve ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra ba¤›ms›zl›klar›n› kazanan ülkelerdi.

Dolay›s›yla bu ülkelerin ço¤unun kendine yeterli bir ekonomik yap›lar› yoktu. Bu ekonomik özerklik eksikli¤i blok d›fl› siyasetin sürdürülmesini engellemekteydi.

Bu yüzden Ba¤lant›s›zlar uluslararas› sistemde bloklardan ekonomik yard›m alarak siyasal rol oynamak zorunda kald›lar. Bu da onlar›n ba¤›ml›l›¤›n› azaltan bir geliflme olmad›. Di¤er yandan 1950lerde yeni ülkelerin ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar›yla Ba¤lant›s›zlar hareketinin üyelerinin say›lar› artt› ve bu ülkeler BM Genel Kurulu’nda temsil edilmeye bafllad›lar. Oysa Genel Kurul ba¤lay›c› karar alabilen bir BM organ› de¤ildi. BM’nin ba¤lay›c› karar organ› olan Güvenlik Konseyi’ndeki befl devletin veto hakk›n› ellerinde tutmalar› ise Ba¤lant›s›zlar’›n hareket sahas›n› s›n›rland›rd›.

S›ra Sizde 3 SSCB-ÇHC iliflkileri ilk olarak SSCB Komünist Partisinin XX. Kongresi’nde Stalin’den ar›nd›rma sürecinin bafllat›lmas›yla bozulmaya bafllad›. SSCB’deki kifli kültünü k›rmaya yönelik bu iç politika hamlesi, ÇHC lideri Mao’yu rahats›z etti. Anlaflmazl›k konular›ndan biri de önderlik sorunuydu. Tek kiflilik yönetimin gölgesinden s›yr›lmaya çal›flan SSCB’nin yeni stratejisi, yani kolektif liderlik vurgusu Mao’nun ÇHC’deki iktidar›n›n sorgulanmas›na yol açabilirdi. 1959 y›l›nda ÇHC’nin Hindis-

116

Siyasi Tarih-II

Yararlan›lan Kaynaklar tan topraklar›nda hak etmesi iliflkilerin gerilmesine yol açan bir di¤er unsur oldu. 1960 bahar›nda SSCB, ÇHC’yi zor durumda b›rakacak biçimde bu ülkedeki teknisyenlerini ve teknik-materyal yard›mlar›n› çekti. SSCB, komünist ak›m›n önderli¤ini elden b›rakmamak için Kas›m 1960’ta Moskova’da “Komünist ve ‹flçi Partileri Uluslararas› Konferans›”n› toplad›. SSCB ile ÇHC aras›nda blok liderli¤inin hangi ülkede olaca¤›na dair bir anlaflmazl›k ortaya ç›kt›. 1962’de yaflanan Küba kriziyle birlikte ise SSCB ve ÇHC iliflkileri daha da tavsad›. ÇHC, SSCB’nin Küba krizindeki tavr›n› komünizme ihanet olarak nitelendiriyordu. SSCB-ÇHC aras›ndaki rekabetin bir di¤er unsuru da ideolojik farkl›l›ktan kaynaklanmaktayd›. SSCB proletaryan›n ço¤unlu¤u oluflturdu¤u bir sanayi toplumuyken ÇHC bir köylü toplumuydu.

SSCB-ÇHC gibi iflçi-köylü ayr›m› üzerinden tüm dünya sosyalistleri ikiye bölündü. Ba¤›ms›zl›¤›n› yeni kazanan devletlerin ço¤u köylü topluluklara sahip oldu¤undan ÇHC’nin yolundan gidiyordu.

S›ra Sizde 4 ABD, ç›kacak bir savaflta nükleer silahlar›n da kullanabilece¤i düflüncesini temel alan “kitlesel karfl›l›k” stratejisini 1954’te NATO’ya kabul ettirmiflti. Bu strateji uyar›nca NATO üyesi devletlere herhangi bir silahl› sald›r›da bulunulursa buna verilecek karfl›l›k, nükleer silahlar da dâhil bütün kuvvetlerin kullan›lmas› yoluyla gerçeklefltirilecekti. Elbette bu strateji ABD’nin nükleer silah üstünlü¤üne dayan›yordu. SSCB’nin 1957 y›l›nda Sputnik’i f›rlatmas›, k›talar aras› füze f›rlatabilme kapasitesine sahip oldu¤u anlam›na geliyordu. Bu durumda ABD topraklar› da nükleer sald›r›ya maruz kalabilirdi. ABD kendi topraklar›n› hedef olmaktan ç›karmak için Avrupa’da SSCB’ye yak›n müttefiklerine orta menzilli füzeler yerlefltirme karar› ald› ve uygulad›. Füzeler ‹ngiltere, ‹talya ve Türkiye’ye yerlefltirildi. Küba Bunal›m› s›ras›nda, ABD ve SSCB’nin birbirlerini nükleer sald›r›yla yok edebilecekleri gerçe¤i ortaya ç›k›nca, ABD, NATO’nun stratejisini “kitlesel karfl›l›k”tan, “esnek karfl›l›¤a” de¤ifltirdi. Bu stratejiye göre, konvansiyonel silahlarla yap›lan bir sald›r›ya, yine konvansiyonel silahlarla karfl›l›k verilecek; nükleer silahlara ise ancak son çare olarak baflvurulacakt›. Bu sayede ABD kendi topraklar›n› bir Sovyet nükleer füze sald›r›s›ndan uzak tutmak istemiflti.

Alpkaya, G., Alpkaya F. (2005). 20. Yüzy›l Dünya ve Türkiye Tarihi, ‹stanbul: Tarih Vakf›.

Armao¤lu, F. 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi, 14. Bask›, ‹stanbul: Alk›m, t.y..

Ataöv, T. (1969) Amerika, NATO ve Türkiye, 2. Bas›m, Ankara: Ayd›nl›k Yay›nevi.

Best, A. (2008) ve di¤erleri, Uluslararas› Siyasi Tarih, (çev. T.U. Belge ve Emel Kurt), ‹stanbul: Yay›n Odas›.

Cohen, W. I. (1995) The Cambridge History of American Foreign Relations Volume IV America in the Age of Soviet Power, 1945-1991, Cambridge, Cambridge University Press.

Gaddis, So¤uk Savafl, (çev. Dilek Cenkçiler), ‹stanbul: YKY. Hobsbawm, E. (1996), K›sa 20. Yüzy›l 1914-1991, Afl›r›l›klar Ça¤›, (çev. Y. Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi, 1996.

Keep, J. L. H. (1996), Last of the Empires, A History of the Soviet Union, 1945-1991, Oxford, Oxford University Press.

Kinder, H., W. H. (2006), Dünya Tarihi Atlas›, c. 2, (çev. Leyla Uslu), Ankara: ODTÜ Yay›nc›l›k, .

Langlois, G. (2000), ve di¤erleri, 20. Yüzy›l Tarihi, (çev. Ö. Turan), ‹stanbul: Nehir Yay›nlar›.

Lee, S. (2002). J., Avrupa Tarihinden Kesitler 17891980, çev. S. Aktur, Ankara: Dost Yay›nevi.

Mazower, M. (2003). Karanl›k K›ta - Avrupa’n›n 20.

Yüzy›l›, (çev. Mehmet Moral›), ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

McCauley, M. (1998). Russia, America & The Cold War, 1949-1991, Londra: Longman.

Nejinski, L. N., (1995) der., Savyetskaya Vneflnaya Palitika v God› “Halodnoy Vayn›”, (1945-1985), Moskova: Mejdunarodn›ye Atnafleniya.

Roberts, J. M., (2003) Yirminci Yüzy›l Tarihi, (çev. Sinem Gül), Ankara: Dost Yay›nevi.

Sander, O., (2009). Siyasi Tarih, c. 2, 18. Bask›, Ankara: ‹mge Kitabevi Telli, F.,(1998) haz., So¤uk Savafl, ‹stanbul: YGS Yay›nlar›.

Walker, M. (1994). The Cold War, Londra: Vintage.

5

S‹YAS‹ TAR‹H-II

Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Yumuflama’n›n hangi flartlarda ve nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek, Yumuflama döneminde bloklar aras› iliflkilerin nas›l geliflti¤ini anlatabilecek, Yumuflama döneminde Bat› Avrupa’daki bütünleflme hareketlerinin geliflimini de¤erlendirebilecek, Orta Do¤u’da meydana gelen geliflmelerin neden ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Nükleer Silahlanma NATO Stratejileri Uzay Yar›fl› Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflama Vekâleten Çat›flma

• • • • •

Domino Etkisi Uluslarüstülük Baas Nâs›rc›l›k Petrol Bunal›m›

‹çindekiler

Siyasi Tarih-II

Yumuflama

• YUMUfiAMA DÖNEM‹N‹N BAfiLAMASI • KÜBA BUNALIMI’NDAN SONRA DO⁄U-BATI ‹L‹fiK‹LER‹ • AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹ • ORTA DO⁄U GEL‹fiMELER‹

Yumuflama YUMUfiAMA DÖNEM‹N‹N BAfiLAMASI ‹kinci Dünya Savafl›’n›n sona ermesini takip eden 10 y›l içinde iki kutuplu dünya düzeni tüm yönleriyle ortaya ç›km›flt›. Dünyan›n pek çok ülkesi ABD ve SSCB liderli¤indeki bloklar aras›nda bölünmüfllerdi. Sömürgeden ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan ülkelerin kümelendi¤i Ba¤lant›s›zlar Hareketi ise henüz emekleme aflamas›ndayd›. ‹ki blokun en önemli askerî örgütleri olan NATO ve Varflova Pakt› aras›ndaki s›n›r, ayn› zamanda Avrupa’n›n bölünmüfllü¤ünü de simgelemekteydi. Silahlanma yar›fl› tüm h›z›yla devam ederken iki blokun liderleri Afrika’dan Orta Do¤u’ya, Latin Amerika’dan Güneydo¤u Asya’ya kadar uzanan çok genifl bir co¤rafyada siyasi ve askerî etkinliklerini art›rman›n pefline düflmüfllerdi.

SSCB’de Stalin’in 1953’teki ölümünden sonra iktidara gelen Nikita Hruflov (Khruchev) bir yandan SSCB içindeki iktidar›n› sa¤lamlaflt›r›rken di¤er yandan da ABD’nin çevreleme politikas›na 1955’te Varflova Pakt›’n› kurarak cevap vermiflti.

1962’deki Küba Bunal›m›’na kadar ABD ve SSCB aras›nda bazen sertleflen, bazen “bahar havas›” olarak nitelendirilen iniflli ç›k›fll› bir döneme girildi.

Yumuflama Öncesi Diyalog Aray›fllar› Cenevre Görüflmeleri 9 May›s 1955’te Federal Almanya’n›n NATO’ya üye olmas› SSCB’nin tepkisine yol açm›fl, 14 May›s’ta Varflova Pakt› kurulmufltu. Bir gün sonra da Avusturya ile ABD, Fransa, ‹ngiltere ve SSCB aras›nda Avusturya Devlet Antlaflmas› imzalanm›fl ve bu ülkedeki iflgal sona erdirilmiflti. ABD ve SSCB aras›nda derin bir güvensizlik havas› hakim olmakla birlikte, Stalin’in ölümünden sonra, iki ülke aras›nda bir savafl ç›kma ihtimalini ortadan kald›racak ad›mlar at›lmas› görüflüne her iki taraftan da destek geliyordu. Bu çerçevede, Temmuz 1955’te ABD, Fransa, ‹ngiltere ve SSCB yetkilileri Cenevre’de bir araya gelerek, iki blok aras›ndaki gerilimi azaltacak önlemler üzerinde ilk defa görüfltüler. Cenevre toplant›s›nda nükleer silahlanma yar›fl› gibi hassas konularda hiçbir ilerleme sa¤lanamad›. ‹ki Almanya’n›n birleflmesi de Federal Almanya’n›n daha birkaç ay önce NATO’ya al›nmas› sebebiyle Cenevre’de ele al›nan ama sonuçsuz kalan konulardan biri oldu. So¤uk Savafl flartlar›n›n ortadan kald›r›lmas› için somut bir ad›m at›lamasa da Cenevre toplant›s›, ABD ve SSCB liderlerinin aras›nda bir diyalog kanal› oluflturmas› bak›m›ndan önemlidir.

120

Siyasi Tarih-II

Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflama SSCB lideri Hruflov, fiubat 1956’daki SSCB Komünist Partisi’nin XX. Kongresi’nde Stalin dönemini a¤›r flekilde elefltirmifl ve SSCB yönetim kademelerini Stalincilerden ar›nd›rmaya giriflmiflti. Hruflov d›fl politikada da Stalin’in çizgisinden uzaklaflmak, hem kapitalist blokla hem de iki blokun d›fl›nda kalan ülkelerle iyi iliflkiler gelifltirmek istiyordu. K›saca “Bar›fl içinde bir arada yaflama” olarak adland›r›lan bu politikaya göre Stalin’den farkl› olarak Hruflov, komünist ve kapitalist bloklar›n birbirlerini yok etmeye çal›flmadan, bir arada yaflayabileceklerini savunuyordu. 1955’te Yugoslavya ziyareti s›ras›nda Tito’ya, komünizme farkl› yollardan ulafl›labilece¤ini söyleyerek, iki ülke aras›ndaki so¤uklu¤u gidermeye çal›flm›flt›. Yine de 1956’daki Macar ayaklanmas›n› sert biçimde bast›r›rken, Do¤u Bloku içinde bir zafiyete izin vermeyece¤ini gösterdi. SSCB’nin Süveyfl Bunal›m› ve Eisenhower Doktrini’nin ilan› karfl›s›ndaki tutumu, ABD ile karfl›l›kl› güvensizli¤in ortadan kalkmad›¤›n› göstermekteydi.

Ekim 1957’de Sputnik adl› yapay uyduyu yörüngeye oturtmay› baflaran SSCB, uzay yar›fl›nda ABD’nin bir ad›m önüne geçti. Daha da önemlisi, 1958’de SSCB ilk K›talararas› Güdümlü Füze (ICBM) denemesini baflar›yla gerçeklefltirdi. ABD, Explorer I adl› uyduyu uzaya yollayarak ve kendi füzelerini gelifltirerek SSCB’nin bu hamlelerini cevaps›z b›rakmad›. K›talararas› Güdümlü Füzelerin icad›, So¤uk Savafl’›n ABD yönetimi bak›m›ndan alg›lanma biçimini de¤ifltirdi. O tarihe kadar, SSCB’yi Avrupa’daki üslerinden bombalama kapasitesine sahip olmakla birlikte, kendi topraklar›na bir SSCB nükleer sald›r›s› olma ihtimali çok düflük olan ABD, ilk kez nükleer bafll›k tafl›yan k›talararas› füzelerle vurulma endiflesi duymaya bafllad›. Bu endifle Küba Bunal›m›’ndan sonra NATO’nun Kitlesel Karfl›l›k stratejisinin de¤ifltirilmesine yol açacakt›r.

Hruflov’un Temmuz 1959’da Moskova’y› ziyaret eden ABD Baflkan Yard›mc›s› Richard Nixon ile yapt›¤› görüflme iki taraf aras›nda diyalog kap›s›n›n aç›k oldu¤unu bir kez daha gösterdi. Ayn› y›l›n Eylül ay›nda ABD’yi ziyaret eden Hruflov’un, Baflkan Eisenhower ile Camp David’te yapt›¤› görüflmede silahs›zlanma ve bar›fl içinde bir arada yaflama gibi konular ele al›nm›fl olsa da, 1955’teki Cenevre görüflmesi gibi Camp David’te de somut bir ad›m at›lamad›.

1960 may›s›nda ABD, Fransa, ‹ngiltere ve SSCB liderlerinin kat›l›m›yla Paris’te bir Do¤u-Bat› Zirvesi gerçeklefltirilerek, taraflar aras›ndaki diyalogun gelifltirilmesine çal›fl›lacakt›. Ancak, Zirve’den k›sa bir süre önce meydana gelen U-2 Olay› bu Zirve’nin baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›na yol açt›.

Foto¤raf 5.1 Eisenhower ve Hruflov ABD’de.

(1959)

Kaynak: http://www.eisenhowerinstitute.org/dotAsset/1846855.jpg

5. Ünite - Yumuflama

ABD-SSCB Gerginli¤inin Zirveye T›rmanmas› Küba Devrimi ABD’nin 1898’de ‹spanya’dan ele geçirdi¤i Küba 1902’de ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›flt›. ABD taraf›ndan haz›rlanan Küba Anayasas›’nda, ABD’nin Küba topraklar›nda Guantanamo Körfezi’nde bir askerî üsse sahip olmas› ve gerekli gördü¤ü takdirde d›fl politika ve ekonomi konular›nda ülkeye müdahale edebilmesi düzenlenmiflti. ‹lerleyen y›llarda Küba, ABD’nin güvenli¤i için stratejik konumunu devam ettirirken, Amerikal› ifl adamlar› da ülkenin fleker kam›fl› üretimini ve madenlerini tamamen ele geçirmifllerdi. Fulgencio Batista 1940’ta devlet baflkan› seçildikten sonra ABD ile iliflkilerini gelifltirmiflti.

Fidel Castro önderli¤indeki solcu gerillalar Batista yönetimine karfl› 1956’da ayakland›. Ada’n›n k›rsal›nda yaflayan köylülerden destek alarak 1959’da baflkent Havana’y› ele geçirmeyi baflard›lar. Batista Portekiz’e kaçt›. Devrim’den sonra tar›m reformu ad› alt›nda özel mülkiyetin devletlefltirilmesine giriflildi. Amerikal›lar›n Küba’daki mallar›na el koyulmas› iki ülke aras›ndaki diplomatik iliflkileri kopma noktas›na getirdi. ABD k›y›lar›ndan sadece 140 km aç›ktaki Küba’da komünistlerin yönetimi ele geçirmifl olmas› ABD’de rahats›zl›¤a yol açt›. Devrim’den sonra yüz binlerce Kübal› ABD’ye kaçt›. CIA, Kübal› mültecilerden oluflturdu¤u bir orduyla 1961’de Küba yönetimini devirmeye çal›flt›. Domuzlar Körfezi ç›karmas› olarak bilinen bu olayda Castro birlikleri sald›rganlar› püskürtmeyi baflard›. ABD’nin yeni komünist Küba yönetimine karfl› sergiledi¤i aç›k düflmanl›k, Castro’nun SSCB’ye daha fazla yaklaflmas›na sebep oldu. Bu yak›nlaflma ise So¤uk Savafl’›n en önemli bunal›m›n› (Küba Bunal›m›) do¤uracakt›r.

U-2 Olay› 1950’lerin ikinci yar›s›nda ABD ile SSCB aras›nda diyalog aray›fllar› devam etmekle birlikte, taraflar›n birbirlerine iliflkin flüpheleri ortadan kalkmam›flt›. Özellikle SSCB’nin uzay ve roket teknolojisindeki ilerlemeleri ABD’nin askerî stratejilerinde önemli de¤iflikliklere gitmesine sebep olmaktayd›. NATO’nun Kitlesel Karfl›l›k Stratejisi çerçevesinde, SSCB’nin askerî ve sanayi tesislerinin yerlerinin ö¤renilmesi gerekli hâle gelince, ABD 1957’den itibaren SSCB üzerinde U-2 ad› verilen casus uçaklar uçurabilmek için Pakistan’›n Peflaver kentinde bir üs inflas›na bafllad›. U-2 uçaklar› ‹ncirlik ve Peflaver üslerine yerlefltirildiler. Paris’te düzenlenmesi planlanan Do¤u-Bat› Zirvesi’nden iki hafta önce, 1 May›s 1960’ta bir Amerikan U-2 casus uça¤›, SSCB üzerinde keflif görevi icra ederken düflürüldü. Bafllang›çta ABD, uça¤›n casus de¤il meteoroloji uça¤› oldu¤unu iddia etse de uça¤›n pilotu Francis Garry Powers sa¤ olarak Sovyetler taraf›ndan ele geçirilmifl ve tüm operasyonu anlatm›flt›.

14 May›s’ta Paris’te toplanan Zirve’de konuflan Hruflov U-2 casus uça¤›n›n ülkesine karfl› düflmanca faaliyetin bir parças› oldu¤unu ifade ederek ABD Baflkan› Eisenhower’› ülkesinden özür dilemeye ça¤›rd›. Eisenhower özür dilemeyince de Hruflov toplant›y› terk etti. U-2 Olay› sadece Do¤u ve Bat› bloklar› aras›nda diyalog çabalar›n› olumsuz yönde etkilemedi, ayn› zamanda SSCB’nin Türkiye ile iliflkilerinde bir krize yol açt›. Zira U-2 uçufllar›n›n ‹ncirlik üssünden de yap›ld›¤› gerekçesiyle SSCB Türkiye’ye bu tür “düflmanca eylemleri” tekrar etmemesi uyar›s›nda bulundu. Türkiye’nin ise kendi topraklar›nda yürütülen bu casusluk faaliyetinden haberi bile yoktu.

121

122

Siyasi Tarih-II

Küba Bunal›m› U-2 olay›ndan sonra ABD ve SSCB aras›nda gerilim her geçen gün artmaya devam etti. A¤ustos 1961’de SSCB’nin iste¤iyle Demokratik Almanya hükûmeti Do¤u ve Bat› Berlin’i fiziki olarak da birbirinden ay›ran bir duvar›n inflas›na bafllad›. Berlin Duvar›, y›k›laca¤› 1989’a kadar, So¤uk Savafl’›n en çarp›c› sembolü olarak kalacakt›r.

SSCB’nin 1957’de Sputnik’i uzaya atmas›ndan ve K›talararas› Güdümlü Füzeler (ICBM) gelifltirmeye bafllamas›ndan sonra ABD de benzer flekilde uzun menzilli ve nükleer bafll›k tafl›yabilen güdümlü füzeler gelifltirmeye bafllam›flt›. Bir savafl hâlinde Sovyet hedeflerine en h›zl› ve a¤›r darbenin indirilebilmesi için Amerikan füzelerinin SSCB’ye yak›n bölgelere yerlefltirilmesi gerekiyordu. ABD’nin ›srarl› talebi üzerine Türkiye, orta menzilli Jüpiter güdümlü füzelerinin kendi topraklar›na yerlefltirilmesine izin verdi. Nisan 1962’de Jüpiterlerin Türkiye’ye yerlefltirilmesi tamamland›.

Bu arada ABD’nin baflar›s›z Domuzlar Körfezi ç›kartmas›ndan sonra Küba ile SSCB aras›ndaki askerî iliflkiler h›z kazanm›flt›. Castro yönetimi, yeni bir istila giriflimini püskürtebilmek için SSCB’den silah al›yordu. Hruflov ise SSCB’ye komflu Türkiye’ye Jüpiter füzelerinin konuflland›r›lmas›na, ABD’ye komflu Küba’ya nükleer füzeler yerlefltirerek karfl›l›k vermek istiyordu. SSCB ve Küba 1962 bafl›nda füze yerlefltirilmesi konusunda anlaflt›lar. Küba’ya gelen Sovyet uzmanlar› yerlefltirilecek füzelerin altyap› inflaat›na bafllad›lar. Ekim 1962’de Amerikan U-2 casus uçaklar› Küba’daki Sovyet füze rampalar›n› tespit etti. Nükleer bafll›klar ise SSCB’den gemilerle Küba’ya iletilecekti. ABD’nin füzelerden haberdar olmas›yla So¤uk Savafl’›n en ciddi bunal›m› bafllad›.

15 Ekim’de Baflkan John F. Kennedy taraf›ndan toplanan ABD Ulusal Güvenlik Konseyi Yürütme Kurulu al›nabilecek tedbirleri görüfltü. ‹lk seçenek Küba’n›n ABD taraf›ndan iflgal edilmesiydi. Fakat SSCB’nin buna karfl›l›k olarak Bat› Berlin’i iflgal edebilece¤i endiflesiyle iflgalden vazgeçildi. Küba’n›n ABD donanmas› taraf›ndan ablukaya al›nmas›na ve nükleer bafll›k tafl›yan Sovyet gemilerinin Küba’ya girifllerine kesinlikle izin verilmemesi kararlaflt›r›ld›. Kennedy 22 Ekim 1962’de yapt›¤› bir televizyon konuflmas›nda, “Küba’dan, Bat› Yar›küresi’ndeki herhangi bir ülkeye yap›lacak füze sald›r›s›n›, SSCB taraf›ndan yap›lm›fl sayacak ve topyekûn karfl›l›k verece¤iz” diyerek bunal›m›n boyutlar›n› ortaya koydu.

Bu arada ABD, SSCB ile yaflanabilecek bir termonükleer savafl›n kendisi için de felakete yol açabilece¤i de¤erlendirmesini yapmakta ve savafl›n önüne nas›l geçilebilece¤ini bulmaya çal›flmaktayd›. Sovyetler ile yap›lan aç›k ve gizli temaslarda bunal›m›n nas›l sona erdirilebilece¤i üzerinde duruldu. Hruflov 26 Ekim’de Kennedy’e yollad›¤› mektupta, gerginli¤i daha fazla sürdürmemekten, karfl›l›kl› olarak rahatlamaktan ve bir termonükleer savafla yol açmamaktan söz etti. 27 Ekim’de ise Hruflov Türkiye’deki füzelerinin sökülmesi karfl›l›¤›nda, Küba’ya füze yerlefltirmekten vazgeçebileceklerini ilan etti. Jüpiter füzelerini kabul etmesi için bu sayede nükleer güç olaca¤›na ikna edilen Türkiye ise ABD’ye, hiçbir flartta füzelerin kald›r›lmas›n› istemedi¤ini bildirdi.

Türkiye’nin itirazlar›na ra¤men, SSCB ile “Üçüncü Dünya Savafl›” yaflamay› göze alamayan Kennedy, Hruflov ile 27 Ekim’de gizli bir anlaflma yapt›. Buna göre Türkiye ve Kuzey ‹talya’daki Amerikan füzeleri sökülecekti. 28 Ekim’de Hruflov, Sovyet füze rampalar›n›n Küba’dan sökülece¤ini aç›klad›. Kennedy de bunun dünya bar›fl›na büyük katk›s› oldu¤unu ilan etti. Kennedy-Hruflov anlaflmas› uyar›nca Nisan 1963’e kadar Türkiye’deki Jüpiterler tamamen söküldü.

123

5. Ünite - Yumuflama

Küba Bunal›m› bir yandan ABD ve SSCB’nin So¤uk Savafl y›llar› boyunca s›cak çat›flmaya en çok yaklaflt›klar› olay oldu¤u, di¤er yandan da bloklar aras›nda yumuflama olarak isimlendirilen dönemin bafllang›ç noktas› oldu¤u için önemlidir.

ABD kendi topraklar›na bir nükleer sald›r› yap›labilece¤i gerçe¤ini ilk kez hissetmifl, gerekirse müttefikleriyle anlaflmazl›k pahas›na kendi ülkesini korumay› öncelikli amaç belirlemifltir. Bu tav›r Bat› Bloku içinde ciddi görüfl ayr›l›klar›n›n su yüzüne ç›kmas›na sebep olacakt›r. ABD ile Fransa aras›nda nükleer silahlar›n kontrolü konusunda ç›kan anlaflmazl›k Charles de Gaulle’ün emriyle Fransa’n›n 1966’da NATO’nun askerî kanad›ndan çekilmesine yol açacakt›r. Küba Bunal›m›’ndan sonra, NATO’nun düflmandan gelen her tür sald›r› karfl›s›nda nükleer silahlara baflvurulmas›n› öngören “kitlesel karfl›l›k” stratejisi ise 1967’de, sald›r›n›n niteli¤ine göre konvansiyonel ya da nükleer silahlarla karfl›l›k verilmesi ilkesini benimseyen “esnek karfl›l›k” stratejisiyle de¤ifltirilecektir. ABD’nin yönlendirmesiyle di¤er taraftan Türkiye’de de ABD’nin ne kadar güvenilir bir müttefik oldu¤u sorgulanmaya aç›lacakt›r. Ama Türkiye’nin ABD konusundaki as›l hayal k›r›kl›¤› 1964’te K›br›s’a bir ç›kartma yapmas›n›n ABD Baflkan› Lyndon Johnson’dan gelen bir mektupla durdurulmas›ndan sonra ortaya ç›kacakt›r.

Foto¤raf 5.2 1961’de ‹zmir Çi¤li’ye yerlefltirilen Jüpiter füzesi.

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

SIRA S‹ZDE

Kaynak: http://hlswilliwaw.com/Turkey/Jupiters/images/IandC%20Team%202%20-%20medium.JPG AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

K ‹R.T May A P ve Philip ZeKüba Bunal›m›’n›n Türkiye’ye etkilerini daha iyi anlamak için Ernest likow’un Kennedy Tutanaklar› ve Türkiye Üzerine Gizli Pazarl›klar (‹stanbul, Sabah, 1998) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

U-2 casus uçufllar› ABD-SSCB iliflkilerini nas›l etkilemifltir?

SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

1

SIRA S‹ZDE

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

D‹ NÜ Tfi EÜ RN ENLE‹TM

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

124

Siyasi Tarih-II

KÜBA BUNALIMI’NDAN SONRA DO⁄U-BATI ‹L‹fiK‹LER‹ Do¤u ve Bat› Bloklar› Aras›ndaki Gerilimin Azalmas› Küba Bunal›m› s›ras›nda askerî sorunlar› karfl›l›kl› olarak t›rmand›rman›n her iki ülkeye de büyük zarar verebilece¤ini gören ABD ve SSCB, krizden hemen sonra bir daha benzer gerilimler yaflamamak için ortak ad›mlar atmaya bafllad›. Bu çerçevede Haziran 1963’te ABD Baflkan›’n›n konutu Beyaz Saray ile SSCB liderinin konutu Kremlin Saray› aras›nda do¤rudan telefon ba¤lant›s› (s›cak / k›rm›z› hat) kuruldu. Hemen ard›ndan ABD, ‹ngiltere ve SSCB Nükleer Deneme Yasa¤› Antlaflmas›’n› (S›n›rl› Deneme Yasa¤› Antlaflmas›) imzalad›lar. Bu antlaflmayla yer alt› d›fl›ndaki mekânlarda nükleer silah denemeleri yap›lmas› yasakland›.

Yine ABD, ‹ngiltere ve SSCB’nin giriflimleriyle 1967’de yürürlü¤e giren D›fl Uzay Antlaflmas›, imzac› devletlerin dünya yörüngesine veya uzaya nükleer silahlar yerlefltirmesini yasakl›yordu. SSCB ve ABD’nin silahlanma yar›fl›na paralel sürdürdükleri uzay yar›fl›n›n önemli bir dönemecinde imzalanan bu antlaflma günümüzdeki uzay hukukunun da temellerini oluflturdu. Antlaflmadan iki y›l sonra ABD aya insan indirmeyi baflard›.

Yumuflama döneminde imzalanmakla birlikte günümüzde de önemini koruyan Nükleer Silahlar›n Yay›lmas›n›n Önlenmesi Antlaflmas› sivil amaçl› nükleer enerji üretimine izin vermekle birlikte, istisna tutulan BM Güvenlik Konseyi’nin befl daimi üyesi d›fl›ndaki imzac› devletlerin nükleer silah elde etmesini tamamen yasaklamaktad›r. 1968’de imzaya aç›lan ve 1970’de yürürlü¤e giren antlaflma, nükleer enerji alan›ndaki çal›flmalar›n Uluslararas› Atom Enerjisi Ajans› taraf›ndan denetlenmesini de düzenlemektedir. fiüphesiz Yumuflama Dönemi’nde Do¤u ve Bat› bloklar› aras›nda en önemli hukuki belgeler SSCB’de Leonid Brejnev’in ABD’de ise Richard Nixon’un yönetimde oldu¤u 1970’lerin ilk yar›s›nda imzalanm›flt›r. Afla¤›da ele al›nacak olan Vietnam Savafl›’n›n sona ermesi, ABD’nin Çin Halk Cumhuriyeti’yle diplomatik iliflki kurmas› ve Federal Almanya Baflbakan› Willy Brant’›n Do¤u blokuyla iliflkileri gelifltirme çabalar› Do¤u-Bat› diyalogunun yeflermesine imkân verdi. ABD ve SSCB’nin nükleer silahs›zlanmaya iliflkin ilk büyük ad›m› iki ülke aras›nda 1969’da bafllat›lan Stratejik Silahlar›n S›n›rland›r›lmas› Görüflmeleri (SALT) oldu. 1972’de Nixon ve Brejnev Stratejik Sald›r› Silahlar›n›n S›n›rland›r›lmas›na ‹liflkin Tedbirler Anlaflmas›’n› (SALT-1 Anlaflmas›) ve bunu tamamlay›c› nitelikteki Anti-Balistik Füze Antlaflmas›’n› imzalad›lar. Ard›ndan da iki ülke aras›nda SALT-2 görüflmeleri bafllad›.

SALT-2 görüflmeleri devam ederken So¤uk Savafl döneminin en kapsaml› zirvesi 1975’te Helsinki’de topland›. 35 Avrupa ülkesi, ABD ve Kanada’n›n kat›l›m›yla yap›lan Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Konferans› (AG‹K) sonucunda imzalanan Helsinki Nihai Senedi’yle, Do¤u ve Bat› Bloku ülkeleri aras›ndaki iliflkilerin yürütülmesinde taraflar›n göz önünde bulunduracaklar› ilkeler tespit edildi. Toprak bütünlü¤üne sayg›, s›n›rlar›n ihlal edilmezli¤i, anlaflmazl›klar›n bar›flç›l yollarla çözümü, iç ifllerine kar›flmama, kuvvet kullanmaktan kaç›nma gibi ilkelerin yan› s›ra, insan haklar› konusunda da görüfl birli¤ine var›ld›. Buna göre imzac› devletler, düflünce, vicdan, din veya inanç özgürlü¤ü de dahil olmak üzere insan haklar›na ve temel özgürlüklere sayg› göstereceklerdi. Helsinki’de ayr›ca silahs›zlanma çal›flmalar›na devam edilmesi ve iki blok aras›nda ekonomik ve ticari ifl birli¤inin gelifltirilmesi konular›nda da anlaflma sa¤land›. ‹nsan haklar›n›n tan›mlanmas› üzerinde-

5. Ünite - Yumuflama

ki görüfl ayr›l›klar› ABD ve SSCB aras›nda Helsinki’den sonra da devam edecektir.

1970’lerin sonuna do¤ru ABD Baflkan› Jimmy Carter, SSCB’yi inanç özgürlü¤ünü k›s›tlamakla, Brejnev ise ABD’yi ülkelerin iç ifllerine kar›flmakla suçlayacaklard›r.

Nükleer silahlar› ve bunlar› f›rlatma vas›talar›n› önemli miktarda s›n›rland›rmak için 1972-1979 döneminde ABD ve SSCB aras›nda yürütülen SALT-2 görüflmeleri sonucunda Carter ve Brejnev SALT-2 Antlaflmas›n› Haziran 1979’da Viyana’da imzalad›lar. Ayn› y›l›n sonunda SSCB’nin Afganistan’› iflgal etmesi üzerine ABD Senatosu antlaflmay› onaylamad›. 1986’da ise Ronald Reagan’›n baflkanl›¤› s›ras›nda antlaflmadan imzas›n› tamamen çekecektir.

Küba Bunal›m›’ndan 1979 sonuna kadar at›lan karfl›l›kl› ad›mlarla flekillenen Yumuflama Dönemi, ABD’nin SSCB’nin Afganistan’› iflgal etmesine gösterdi¤i tepkiyle birlikte sona erdi. 1980’lerin ilk yar›s› ‹kinci So¤uk Savafl olarak nitelendirilebilecek, bloklar aras› yeni gerginliklere sahne olacakt›r.

Çin-Sovyet Anlaflmazl›¤›n›n Derinleflmesi ve ABD-ÇHC ‹liflkileri Yumuflama döneminde ABD ile SSCB aras›ndaki iliflkilerde bariz bir iyileflme söz konusuyken ayn› tarihlerde SSCB ile ÇHC aras›nda ciddi bir ayr›flma yaflanmaktayd›. ‹ki ülke aras›ndaki ayr›l›k tohumlar›n›n 1950’lerde nas›l at›ld›¤›ndan ve gerginli¤in Küba Bunal›m›’yla daha da artt›¤›ndan bir önceki bölümde söz edilmiflti. ÇHC SSCB’nin ABD ile uzlaflmas›n› komünizme ihanet ve kapitalizmin gücü karfl›s›nda at›lan geri ad›m olarak de¤erlendirdi. Küba Bunal›m›’yla ayn› dönemde gerçekleflen ÇHC-Hindistan savafl›nda SSCB, Pekin’e destek vermedi. Dahas› ÇHC’ye nükleer konularda deste¤ini kesti. Mao ise Hruflov’u SSCB’de “karfl› devrim” yapmak ve kapitalizmi yeniden kurmakla itham etti. Hruflov’un 1964’te görevden al›nmas›ndan ve Leonid Brejnev’in liderli¤e getirilmesinden sonra da SSCBÇHC iliflkileri düzelmedi.

Mao’nun 1966’da bafllatt›¤› Kültür Devrimi s›ras›nda, ÇHC’deki tek adam rejimi daha da kökleflti. Mao’nun liderli¤ini veya komünizmin Maocu yorumunu elefltirenler, “gizli burjuva” olmakla suçlanarak tasfiye edildi. Mao’nun parti polisi niteli¤indeki “K›z›l Muhaf›zlar” her türlü muhalefete karfl› afl›r› fliddet uygulamaya bafllad›.

Kültür Devrimi sürerken ÇHC-SSCB iliflkileri daha da kötüleflti. 1969’da SSCBÇHC s›n›r› konusundaki anlaflmazl›k k›sa süreli silahl› çat›flmaya yol açt›. Ateflkesin ard›ndan yap›lan görüflmelerde anlaflmazl›k giderilemedi. ÇHC-SSCB çekiflmesi dünyan›n birçok bölgesinde de ortaya ç›kt›. So¤uk Savafl’›n sona ermesine kadarki dönemde Afrika, Uzak Do¤u ve Orta Do¤u’da her iki ülkenin destekledi¤i silahl› gruplar zaman zaman birbirleriyle çat›flt›.

1969’daki s›n›r savafl›n› SSCB ile yaflanabilecek daha büyük bir hesaplaflma için uyar› olarak alg›layan Mao, 1971’den itibaren ABD ile iliflkilerini düzeltme yoluna gitti. Mao, as›l tehdit olarak SSCB’yi görmekteydi. ABD Ulusal Güvenlik Dan›flman› Henry Kissinger’in 1971’de Pekin’i ziyaretinden sonra 1972’de Richard Nixon ÇHC’ye giden ilk ABD Baflkan› oldu. Bu arada, ÇHC’nin destekçilerinin say›s›n›n oldukça artt›¤› BM Genel Kurulunda 1971’de al›nan bir kararla ÇHC’nin BM’de Çin’i temsil etmesine karar verilmifl Tayvan’›n BM üyeli¤i sona ermiflti. ABD, ÇHC’nin Üçüncü Dünya ülkeleri üzerinde artmakta olan nüfuzunun kendisinin aleyhine olabilece¤ini, bu ülkeyle bir an önce normalleflmeye gitmesi gerekti¤ini hesap etmiflti. Nixon’un ziyareti s›ras›nda ABD-ÇHC iliflkilerindeki Kore Savafl›’ndan beri devam eden 20 y›ll›k düflmanl›k sona erdi. ‹ki devletin yay›nlad›klar›

125

126

Siyasi Tarih-II

fianghay Bildirgesi’yle ABD, Tayvan’› ÇHC’nin bir parças› olarak tan›d›. ABD-ÇHC aras›ndaki tam diplomatik iliflkiler ise 1979’da kurulacakt›r. ÇHC’nin ABD’yle bahar havas› yaflamaya bafllamas› SSCB’yle iliflkilerinin düzelmesini daha da geciktirdi. ‹ki ülke özellikle Vietnam ve Kamboçya’da birbirlerine karfl› vekaleten savafl yürüttüler. Mo¤olistan üzerinde de ciddi anlaflmazl›klar yaflad›lar. 1980’ler boyunca, azalmakla birlikte devam eden ÇHC-SSCB gerginli¤i 1991’de SSCB’nin kendisini feshetmesiyle sona erecektir.

Vietnam Savafl› Ho fii Minh’in liderli¤indeki Viet Minh kuvvetleriyle sömürgeci Fransa aras›nda 1945’te bafllayan Birinci Hind-i Çinî Savafl›, ÇHC ve SSCB’nin Viet Minh’e verdikleri deste¤i art›rmalar›yla birlikte FranResim 5.1 s›zlar›n aleyhine dönmüfltü. 1954’teki Ünlü Pop Art Dien Bien Phu muharebelerinde Fransanatç›s› Andy s›z kuvvetleri yenilerek teslim oldu.

Warhol’un Mao Cenevre’de yap›lan anlaflmalar sonuportresi (1972). cunda Fransa Hind-i Çinî bölgesindeki Laos, Kamboçya ve Vietnam’›n ba¤›ms›zl›klar›n› tan›mak zorunda kald›.

Cenevre anlaflmalar›na göre Vietnam 17. paralelin üzerinden geçici olarak iki idari birime ayr›lmaktayd›.

SSCB ve ÇHC kuzeydeki Viet Minh yönetimine destek olmay› sürdürürken, Güney Vietnam’da yönetime gelen Ngo Dinh Diem ABD taraf›ndan desteklenmekteydi. Budist olan Vietnam nüfusunun büyük ço¤unlu¤unun aksine Diem Katolikti ve ülkede az›nl›k durumunda olan Katoliklerin temsilciKaynak: http://www.artcritical.com/appel/BAMao.htm siydi. Komünistler Diem’in halk› temsil etmedi¤i ve emperyalist güçlerin bir kuklas› oldu¤u propagandas›n› yaparak destek toplamaktayd›lar. 1956’da düzenlenmesi öngörülen seçimlerle ülke bütünleflecekti. Fakat seçim yap›ld›¤› takdirde kuzeydeki komünistlerin kazanaca¤›n› düflünen Diem önce seçimlerin iptal edildi¤ini aç›klad›; ard›ndan da Vietnam Cumhuriyeti ad›yla ayr› bir devlet kuruldu¤unu ilan etti. Bunu komünistlere karfl› bafllat›lan kitlesel tutuklamalar ve bask› politikalar› takip etti.

Vietnam’›n komünistlerin eline düflmesi hâlinde di¤er Hind-i Çinî ülkelerinde de ÇHC ve SSCB destekli komünistlerin güçlenece¤ini düflünen Eisenhower yönetimi, Diem’in politikalar›n› ülkeye askerî dan›flmanlar göndererek destekledi. Kuzey Vietnam ise güneydeki komünist gerillalar› örgütlendirmeye bafllad›. Kuzey Vietnam lideri Ho fii Minh 1960’tan itibaren, Vietnam’›n emperyalistlerden tamamen kurtar›lmas› gerekçesini ileri sürerek Güney Vietnam’la aç›ktan silahl› mücadeleye girdi. Komünistler özellikle k›rsal bölgelerde denetimi ele geçirmeye bafllay›nca, ABD’nin Diem’e olan deste¤i de artt›. 1964’e gelindi¤inde ülkedeki Amerikan askerlerinin say›s› 16.500’e ç›km›flt›. Daha sonra bu rakam 500.000’e t›rmand›. Amerikal›lar art›k sadece “dan›flmanl›k” yapm›yor, do¤rudan çat›flmaya da giriyorlard›.

5. Ünite - Yumuflama

Kuzey Vietnaml›lara onlar›n güneydeki uzant›s› olan Viet Kong’a karfl› savaflmaya bafllayan ABD bir baflar›s›zl›k sarmal› içine düfltü. Küçümsedi¤i komünist gerillalara karfl› baflar›s›z oldukça, Vietnam’a daha çok asker y›¤d›. Daha çok asker, daha çok kay›p getirdi. Daha çok kay›p ise ABD içindeki savafl karfl›tl›¤›n› art›rd›. Bir türlü baflar› kazanamayan ABD, Vietnam’a daha fazla bomba ya¤d›rma yolunu seçti.

Vietnam’daki ABD askerlerinin say›s›n› art›rmak baflar›y› getirmemekteydi.

1968’de ABD baflkan› olan Nixon, savafl›n bitirilmesi için yeni bir strateji oluflturdu.

Kuzey’e mümkün olan en a¤›r darbe vurularak bar›fl masas›na çekilmeleri sa¤lanacak, güneyde ise güçlü ve ABD yanl›s› bir yap› kurulacakt›. ABD askerleri ise kademeli olarak Vietnam’dan çekileceklerdi. Nixon’un stratejisi ifllerken, Viet Kong’a destek verdikleri gerekçesiyle Laos ve Kamboçya da ABD taraf›ndan bombaland›.

Bar›fl ancak Ocak 1973’te gelebildi. Paris’te imzalanan ateflkes anlaflmas›nda Amerikal›lar›n Vietnam’dan çekilmeleri, savafl esirlerinin geri verilmesi, Güney ve Kuzey Vietnam’›n genel seçimlerin yap›lmas› konusunda görüflmelere bafllamalar› ve Kamboçya ve Laos’taki yabanc› silahl› güçlerin çekilmeleri öngörülmüfltü.

ABD Vietnam’dan çekildikten sonra Kuzey Vietnam 1975’te Güney’e sald›rd› ve teslim ald›. 1976’da iki birim tek bir devlet çat›s› alt›nda birlefltirildi ve Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti ad›yla BM’ye 1977’de üye oldu. Komünist hükûmet ülkedeki herkesin oldu¤u gibi Çinli ifl adamlar›n›n mülklerine de el koyunca, ÇHC ile Vietnam’›n aras›nda sorun ç›kt›. SSCB Vietnam’› desteklerken, ÇHC komflu Kamboçya’y› silahland›rd›. Vietnam, SSCB’nin teflvikiyle ÇHC yanl›s› K›z›l Kmerler taraf›ndan yönetilen Kamboçya’y› 1978’de iflgal edince, ÇHC de tepki olarak Vietnam’›n kuzeyini iflgal etti. Bu iflgal 1979’da sona erse de So¤uk Savafl’›n sona ermesine kadar SSCB ve ÇHC aras›nda Hind-i Çinî bölgesindeki rekabet devam etti. Vietnam, Laos, Tayland, Kamboçya ve Burma’da, d›fl aktörlerin de kar›flt›¤› istikrars›zl›klar devam etti.

Vietnam Savafl› 60.000 Amerikan askerinin ölümüne, 300.000’inin de yaralanmas›na yol açt›. Güney Vietnam’da yaklafl›k 450.000 sivil hayat›n› kaybetti. Kuzey Vietnam’›n ölü say›s›n›n ise 600.000 kifli oldu¤u san›l›yor. Bu savafl da So¤uk Savafl’›n “vekaleten çat›flma”lar›ndan biri oldu. ÇHC ve SSCB, ABD’yle do¤rudan karfl› karfl›ya gelmemekle birlikte, Kuzey Vietnam’a destek oldular. Savafl›n ABD aç›s›ndan en önemli sonucu, Amerikan kamuoyunun ilk kez bir d›fl politika konusunda son derece hassas davranmaya bafllamas›d›r. Savafl karfl›tl›¤›, otorite karfl›tl›¤›na dönüfltü. Toplumsal gerilim yükseldi. ABD’nin Vietnam Savafl› bafllarken kendisine stratejik hedef olarak belirledi¤i, “komünizmin bölgede yay›lmas›n›n önlenmesi” amac›na ulafl›lamad›. Zaten Yumuflama’n›n h›zland›¤› ve ÇHC ile yak›nlaflman›n yafland›¤› bir zaman diliminde ABD yönetimi Hind-i Çinî bölgesinde komünist gerillalar›n güçlenmesini daha az önemsemeye bafllam›flt›. Di¤er taraftan Vietnam Savafl›, ABD askerî literatürüne “Vietnam Sendromu” teriminin kat›lmas›na yol açt›. ‹lerleyen y›llarda ABD ordusunun girdi¤i savafllarda ifllerin yolunda gitmemesi durumunda bu terime at›f yap›lacakt›r.

Varflova Pakt› ‹çindeki Sorunlar D›flar›dan bak›ld›¤›nda SSCB’nin tam denetimi alt›ndaki do¤u Avrupa ülkelerinden olufltu¤u san›lan Varflova Pakt›’nda da 1960’lardan bafllayarak derin çatlaklar ortaya ç›kmaya bafllad›. Henüz Varflova Pakt› kurulmam›flken 1948’de Yugoslavya’n›n Kominform’dan ç›kart›lmas› Do¤u Bloku aç›s›ndan tats›z bir geliflme olmufltu. Stalin’in denetimini reddeden Mareflal Tito, “ba¤›ms›z sosyalizm” yolunu benimsemiflti. Yugoslavya’n›n SSCB ile yolunu ay›rm›fl olmas› ABD taraf›ndan memnuniyetle

127

128

Siyasi Tarih-II

karfl›lanm›flt›. Hatta iki NATO müttefiki olan Türkiye ve Yunanistan, ABD’nin teflvikiyle A¤ustos 1954’te Yugoslavya ile ittifak antlaflmas› yapt›lar. Bled kentinde imzalanan “Karfl›l›kl› Yard›m Pakt›”nda taraflardan birine yap›lacak sald›r›n›n tüm imzac› üyelere yap›lm›fl say›laca¤› ifade edilmekteydi. Hruflov, Yugoslavya’n›n tamamen Bat›’n›n güdümüne girmemesi için bu ülkeyle yak›nlaflma politikas›n› takip etti ama Tito her iki bloka da eflit mesafede kalarak Ba¤lant›s›zlar Hareketi’nin önderlerinden biri olmay› tercih etti.

1955’te kurulan Varflova Pakt› içindeki ilk büyük gerginlik bir y›l sonra Macaristan ayaklanmas›yla yafland›. 24 Ekim 1956’da Macaristan Komünist Partisi’ni iktidardan uzaklaflt›ran ayaklanmac›lar ‹mre Nagy’nin baflbakanl›¤›nda bir hükûmet kurdular. Nagy de 1 Kas›m’da Macaristan’›n Varflova Pakt›’ndan çekildi¤ini aç›klad›. Fakat Budapeflte’ye giren Sovyet tanklar› ayaklanmay› bast›rd›. SSCB ve Varflova Pakt› yanl›lar› tekrar iktidara getirildi. Nagy ise gizlice yarg›lanarak 1958’de idam edildi.

1961’te bu kez Arnavutluk’un Pakt’tan deste¤ini çekmesiyle yeni bir kriz yafland›. Yukar›da anlat›lan SSCB-ÇHC anlaflmazl›¤› s›ras›nda Mao’nun yan›nda yer almay› tercih eden Arnavutluk lideri Enver Hoca, SSCB’yle iliflkilerini dondurdu. Arnavutluk 1968’de Varflova Pakt›’ndan resmen çekildi. Ayn› y›l Çekoslovakya’n›n Varflova Pakt›’yla iliflkileri de gerildi.

Ocak 1968’de Çekoslovakya Komünist Partisi Birinci Sekreteri olan Alexander Dubçek ekonomik ve siyasal hayatta “Prag Bahar›” ad› verilen reformlar yapmaya bafllad›. Bireysel özgürlükleri ve bas›n özgürlü¤ünü geniflletti. Adem-i merkeziyetçi bir yönetim anlay›fl› benimseyerek ülkenin Çek ve Slovak cumhuriyetleri olarak iki idari birime ayr›lmas› için ad›m att›. Dubçek’in bu giriflimleri SSCB lideri Brejnev taraf›ndan sert tepkiyle karfl›land›. Dubçek geri ad›m atmay›nca, Romanya d›fl›ndaki Varflova pakt› ülkeleri SSCB önderli¤inde Çekoslovakya’ya askerî müdahalede bulundular. Ülke iflgal edildi. Bir süre daha görevine devam etmesine izin verilen Dubçek Nisan 1969’da istifaya zorland›.

“Prag Bahar›”n›n bast›r›lmas› s›ras›nda takip edilen yöntem Brejnev Doktrini olarak isimlendirildi. Buna göre, SSCB herhangi bir ülkenin Varflova Pakt›’ndan ayr›lma giriflimine gerekirse güç kullanarak engel olacakt›. Böylece Varflova Pakt› ülkelerinin egemenliklerinin SSCB taraf›ndan s›n›rland›r›ld›¤› tescil edilmifl oldu.

Foto¤raf 5.3 1968’de Prag’a giren SSCB askerleri.

Kaynak: http://aworldtowin.net/images/images570/PragueSpring1.jpg

5. Ünite - Yumuflama

Bat› Bloku ‹çindeki Sorunlar Amerikan-Frans›z Gerginli¤i NATO müttefikleri aras›nda stratejik konulardaki ilk ciddi görüfl ayr›l›¤› 1956’daki Süveyfl Bunal›m› s›ras›nda ç›km›flt›. ABD’nin bask›s›yla M›s›r’dan ç›kmak zorunda kalan iki NATO ülkesinden ‹ngiltere askerî politikalar›n› daha fazla ABD eksenine oturturken, Fransa ise giderek ABD’den ayr›flmaya bafllad›. Fransa Devlet Baflkan› Charles de Gaulle 1959’da ABD Baflkan› Eisenhower ve ‹ngiltere Baflbakan› Macmillan’a birer mektup yazarak, NATO içinde bu iki ülkenin rollerini elefltirdi. Fransa, NATO’nun yönetiminde bu iki ülkeyle gerçekten eflit statüde olaca¤› Üçlü Konsey kurulmas›n› öneriyordu. ABD bu öneriyi geri çevirince Fransa 1959’da Akdeniz’deki NATO Deniz Gücü’ndeki gemilerini geri çekti.

1962’deki Küba Bunal›m› s›ras›nda da ABD’nin, NATO müttefiklerini yeterince bilgilendirmeden SSCB ile pazarl›k yapmas›, baflta Fransa olmak üzere baz› müttefiklerce tepkiyle karfl›land›. Fransa Atlantik’teki donanmas›n› NATO komutas›ndan ç›kartt›. Fransa 1950’lerin sonlar›nda kendi nükleer silahlar›na ve bunlar› f›rlatma kapasitelerine sahipti. De Gaulle, SSCB’den gelebilecek sald›r›ya, NATO’nun yard›m› olmadan da karfl› koyabilecek bir Frans›z nükleer gücü gelifltirmekteydi. Küba Bunal›m› s›ras›nda, SSCB ile bir termonükleer çat›flman›n kendileri için de felaket getirece¤ini gören ABD yönetimi, ‹ngiltere ve Fransa’n›n nükleer programlar›n› NATO çat›s› alt›nda tek elden kontrol etmek istedi. ‹ngiltere bu plana onay verirken Fransa fliddetle karfl› ç›kt›. Gerilim Fransa’n›n 1966’da NATO’nun Bütünleflik Askerî Yap›s›’ndan ç›kmas›yla sonuçland›.

De Gaulle’ün ABD ile anlaflmazl›¤› nükleer silahlardan ibaret de¤ildi. Fransa, ABD ile aras›ndaki çok yak›n iliflkileri bahane ederek ‹ngiltere’nin Avrupa Ekonomik Toplulu¤u’na (AET) üyeli¤ini de iki kez (1963 ve 1967) veto etti. De Gaulle’e göre ‹ngiltere, “ABD’nin Avrupa içine sokmaya çal›flt›¤› Truva At›”yd›. 1968 olaylar›n›n getirdi¤i siyasal istikrars›zl›k havas›nda 1970’de görevinden ayr›lan De Gaulle’nin yerine Fransa devlet baflkan› olan Georges Pompidou, ‹ngiltere önündeki vetoyu kald›racak ama NATO’nun askerî kanad›na dönmeme politikas›n› sürdürecektir.

Türk-Amerikan Sorunlar› Küba Bunal›m›’nda, SSCB ile pazarl›k yaparak Türkiye’deki Jüpiter füzelerini kald›ran ABD’nin Ankara nezdindeki güvenilirli¤inde bir sars›nt› olmufltu. Ama Türkiye ile ABD aras›ndaki as›l güven bunal›m› 1964’te yafland›. Türkiye’nin 1963 sonundan itibaren bask› ve zulüm gören K›br›s Türk halk›n› korumak için, Ada’ya askerî müdahalede bulunmas›, 5 Haziran 1964’te ABD Baflkan› Lyndon Johnson’un Baflbakan ‹smet ‹nönü’ye yollad›¤› bir mektupla engellendi. Johnson mektubunda, Türk ordusuna verilmifl olan Amerikan silahlar›n›n K›br›s harekât›nda kullan›lamayaca¤›n› ifade ediyordu. Johnson ayr›ca, Türkiye’nin Ada’ya müdahalesiyle ortaya ç›kan durumdan yararlanan SSCB’nin Türkiye’ye sald›rmas› hâlinde, NATO’nun Türkiye’nin yard›m›na gelmeyebilece¤ini belirtmekteydi. Türk Hükûmeti Johnson’un bu ifadelerine tepki gösterse de, K›br›s’a harekât düzenlemekten -flimdilikvazgeçmek zorunda kald›.

Vietnam Savafl›’n›n tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de yükseltti¤i Amerikan karfl›tl›¤› Johnson Mektubu’ndan sonra belirgin biçimde h›z kazand›. 1960’lar›n sonunda haflhafl (afyon) anlaflmazl›¤› ve Türkiye’deki Amerikan askerlerinin statüsü gibi sorunlar ikili iliflkileri gerdi. Yine de askerî ve ekonomik aç›dan ABD’ye ba¤›ml› olan Türkiye’nin NATO’dan ayr›lma gibi bir düflüncesi hiç olmad›.

129

130

Siyasi Tarih-II

1974’teki K›br›s Bar›fl Harekât›’ndan sonra ABD Türkiye’ye silah ambargosu uygulamaya bafllad›. NATO’nun Güneydo¤u Kanad›’n› zay›flatan bu ambargo, 1978’de k›smen kald›r›ld›. SSCB’nin Afganistan’› iflgal etmesiyle birlikte, Türkiye’nin ABD için tafl›d›¤› stratejik önem tekrar yükselmeye bafllayacak ve iki ülke özellikle 12 Eylül 1980 darbesinden sonra yak›n bir ifl birli¤i dönemine gireceklerdir.

Türk-Yunan Sorunlar› NATO üyesi iki ülke olan Türkiye ve Yunanistan aras›ndaki iliflkiler 1950’lerin ikinci yar›s›nda, K›br›s sorunu dolay›s›yla bozulmaya bafllad›. 6-7 Eylül 1955’te ‹stanbul’da yaflanan olaylar ülke iliflkilerini daha da gerdi. Her ne kadar ‹ngiltere’nin de giriflimleriyle 1959 ve 1960 tarihlerinde yap›lan antlaflmalarla K›br›s Cumhuriyeti, Türkiye ve Yunanistan’›n ifl birli¤i sayesinde kurulmuflsa da bu olumlu hava k›sa sürdü.

Aral›k 1963’te Türkleri hedef alan Rum sald›r›lar› karfl›s›nda Türkiye K›br›s’a müdahale haz›rl›klar›na giriflti. Bu da iki ülkenin aras›n› iyice açt›. 1967’de bir askerî darbeyle Yunanistan’da yönetimi ele geçiren Albaylar Cuntas›, K›br›s’›n Yunanistan’a ba¤lanmas› için Ada’ya askerî birlikler gönderdi. Bir yandan da Enosis (Ada’n›n Yunanistan’la birleflmesi) için çal›flan EOKA-B adl› bir silahl› örgüt kurdurttu. Yunanistan cuntas›n›n lideri Dimitrios ‹onnides, Enosis’e ayak direyen cumhurbaflkan› Makarios’tan kurtulabilmek için 15 Temmuz 1974’te K›br›s’ta bir askerî darbe yapt›rd›. Makarios, Ada’dan kaçarken, Enosis yanl›s› Nikos Samson K›br›s Cumhurbaflkan› ilan edildi. Bu geliflme karfl›s›nda Türkiye 20 Temmuz ve 15 A¤ustos 1974 tarihlerinde K›br›s Bar›fl Harekâtlar›’n› gerçeklefltirdi. Türk ve Yunan silahl› kuvvetleri birbirlerine karfl› teyakkuza geçseler de s›cak bir çat›flma yaflanmad›.

K›br›s Bar›fl Harekâtlar›na tepki gösteren Yunanistan NATO’nun askerî kanad›ndan ayr›ld›. ‹lerleyen y›llarda Türkiye ve Yunanistan özellikle Ege k›ta sahanl›¤›, hava sahas›, karasular›, adalar›n silahs›zland›r›lmas›, Uçufl ‹kaz Bölgesi (FIR), Bat› Trakya Türk az›nl›¤›na uygulanan bask›lar ve K›br›s sorunlar› gibi sebeplerle NATO içinde müttefik ama birbirlerine has›m iki ülke görüntüsünde olacaklard›r.

Foto¤raf 5.4 K›br›s Bar›fl Harekât› (1974)

Kaynak: http://www.tsk.tr/8_tarihten_kesitler/8_4_turk_tarihinde_onemli_gunler/kibris_baris_harekati/kibris_baris.htm

131

5. Ünite - Yumuflama

¸ ¸

‹LM So¤uk Savafl s›ras›nda ABD ve SSCB aras›ndaki iliflkilerin neden oldu¤uF gerilimi iyi bir kurgu çerçevesinde hissetmek isterseniz, yönetmenli¤ini Stephen Frears’›n yapt›¤› 2000 yap›m› Fail Safe adl› filmi seyredebilirsiniz.

Sizce ABD Vietnam’a neden asker gönderdi?

AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹

SIRA S‹ZDE

2

D Ü fi Ü N E L ‹ M

F‹LM

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

AKÇT’den Roma Antlaflmas›’na

S O RSo¤uk U ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra, Avrupa merkezli olarak bafllayan Savafl’›n neden oldu¤u önemli geliflmelerden biri de Avrupa’da bütünleflmeye yönelik giriflimlerin artmas›yd›. Avrupa bütünleflmesi, bafll›ca üç amaç do¤rultusunda günD‹KKAT deme getirilmiflti: Geleneksel Alman-Frans›z düflmanl›¤›na son vermek, ifl birli¤i ortam› yaratarak k›tan›n ekonomik koflullar›n› iyilefltirmek ve SSCB karfl›s›nda isSIRA S‹ZDE tikrarl› bir Bat› Avrupa yaratabilmek. Söz konusu amaçlar do¤rultusunda at›lan ilk ad›m, Fransa ve Almanya’n›n öncülü¤ünde Belçika, Lüksemburg, Hollanda ve ‹talya’n›n kat›l›m›yla 1951’de imzalanan Paris Antlaflmas›’ylaAMAÇLARIMIZ kurulan Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u’ydu (AKÇT). Kömür-çelik sektöründe uluslarüstü nitelikli bir örgütlenme, bütünleflme için bir bafllang›ç olarak görüldü ve k›sa zamanda siyasi alan› da kapsayacak bir birlik kurma giriflimlerine geçildi.

K ‹ T Bu A P çerçevede, Avrupa Savunma Toplulu¤u ve Avrupa Siyasi Toplulu¤u ad› alt›nda kendi ordusu bulunan ve siyasal aç›dan da ortak karar alacak bir Avrupa yap›lanmas› yönündeki çabalar 1954 itibar›yla baflar›s›zl›¤a u¤rad›. Bu baflar›s›zl›¤›n T E L E V ‹ Z Y O Nen önemli nedeni, baflta Fransa olmak üzere, üye ülkelerin egemenliklerini üst bir otoriteye devretmek istememeleriydi.

Siyasi alanda bütünleflmenin önündeki engelleri gören Avrupal› devlet adamla‹NTERNET r›, kömür-çelik örne¤indeki sektörel uygulaman›n kapsam›n› geniflletecek fakat her flekilde ekonomi temelli bir örgütlenmeye gidilmesi fikrini desteklemeye bafllad›lar. Bu amaçla 1955’te Sicilya’daki Messina’da toplanan alt› ülkenin temsilcileri, üyeler aras›nda bir ortak pazar kurmak üzere neler yap›lmas› gerekti¤ini tart›flt›lar. Belçika D›fliflleri Bakan› Paul-Henri Spaak taraf›ndan haz›rlanan rapordaki öneriler do¤rultusunda, 25 Mart 1957’de imzalanan Roma Antlaflmas›’yla Avrupa Ekonomik Toplulu¤u (AET) ve Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u (AAET) kuruldu.

Avrupa’da demokrasiyle yönetilen tüm ülkelerin bu örgütlere üye olabilece¤inin belirtildi¤i Roma Antlaflmas›’nda mal, hizmet, sermaye ve kiflilerin serbest dolafl›m› ve bir gümrük birli¤ine dayanan bir ortak pazar kurulmas› öngörüldü.

Asl›nda bu dönem Avrupa’n›n gelece¤inin hangi yöne ilerleyece¤i konusunda ‹ngiltere ile Fransa aras›ndaki görüfl farkl›l›klar›n›n da daha netleflti¤i bir süreç oldu. Alt›lar Avrupas›’n›n Roma Antlaflmas›’yla daha kapsaml› bir ekonomik bütünleflmeye gitti¤i bu y›llarda, ‹ngiltere liderli¤inde olup Avrupa’n›n genellikle d›fl s›n›rlar›ndaki ülkelerin kat›ld›klar› baflka bir örgüt de kuruldu. 1960’ta Avusturya, Danimarka, ‹sveç, Norveç, Portekiz, ‹sveç, ‹sviçre ve ‹ngiltere taraf›ndan, d›fl ticaret hedefleriyle s›n›rl› olmak üzere Avrupa Serbest Ticaret Alan› (EFTA) oluflturuldu.

N N

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

132

Siyasi Tarih-II

Foto¤raf 5.5 Roma Antlaflmas›’n›n imza töreni.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Treaty_of_Rome.jpg

De Gaulle ve Avrupa Bütünleflmesi 1956 Süveyfl Bunal›m› s›ras›ndaki hezimetin üzerine Cezayir nedeniyle bafllayan olaylar da eklenince Fransa’n›n siyasi yap›s› altüst oldu. Bu süreçte kabul edilen yeni anayasayla bafllayan Beflinci Cumhuriyet Dönemi, Charles De Gaulle’ün de yeniden siyasete dönece¤i uygun bir zemin yaratt›. 1958’de önce baflbakan olan De Gaulle, baflkanl›k sisteminde kendi istedi¤i biçimde yap›lan de¤ifliklik sonras›nda halk oylamas›yla baflkanl›¤a seçilerek 1959’dan itibaren bu makama geldi. De Gaulle’ün baflkanl›k dönemi, Avrupa bütünleflmesinin geliflmesini önemli ölçüde etkiledi.

De Gaulle’ün ilk etkisi, Avrupa Topluluklar›’n›n (AT) genifllemesi konusunda görüldü. ‹ngiltere, ‹rlanda, Danimarka ve Norveç 1961’de AT’ye üyelik için baflvurmufllard›. Buradaki as›l aktör ‹ngiltere’ydi ve De Gaulle de bu ülkenin üyeli¤ine karfl›yd›. ‹ngiltere, AT’deki yüksek büyüme h›z›ndan yararlanmak ve De Gaulle Fransa’s›n›n buradaki hâkimiyetini zay›flatmak istiyordu. De Gaulle, 1963’te yapt›¤› aç›klamayla ‹ngiltere’nin üyelik için haz›r olmad›¤›n› söyleyerek bu genifllemeye karfl› durdu. De Gaulle, devletleraras› nitelikli olmas› kayd›yla “Avrupal› bir Avrupa” anlay›fl›ndan hareketle iktisaden güçlü, siyaseten iddial› ve askerî aç›dan da ba¤›ms›z bir Avrupa’n›n peflindeydi. ABD’yle stratejik ba¤lar› bulunan ‹ngiltere’nin AT’nin siyasi geliflimini engelleyece¤ini düflünüyordu. Nitekim ‹ngiltere’nin 10 May›s 1967’deki ikinci baflvurusu da hemen 4 gün sonra Fransa taraf›ndan reddedildi. Böylece, AT’nin geniflleme süreci sekteye u¤ram›fl oldu.

5. Ünite - Yumuflama

133

Foto¤raf 5.6 De Gaulle’ün AT üzerindeki etkisi sadece genifllemeye verdi¤i tepkiyle s›Charles De Gaulle n›rl› kalmad›. AT’nin kurumsal yap›s›yla ilgili de¤ifliklikler gündeme geldi¤inde, örgütün kendi perspektifi d›fl›nda bir yöne, yani uluslarüstü bir yap›ya kaymamas› için De Gaulle büyük bir direnç gösterdi. Bunun en önemli örne¤i, AET içindeki bafll›ca gündem maddelerinden birisi olan Ortak Tar›m Politikas› konusundaki tavr›d›r. 1962’de yürürlü¤e giren Ortak Tar›m Politikas›’yla ilgili olarak Hallstein yönetimindeki AT Komisyonu bir reform önerisi getirmiflti. Bu önerinin en önemli nokKaynak: http://www.biography.com/people/charles-de-gaulletas›, Ortak Tar›m Politikas› üzerinde 9269794?page=3 üye devletlerin etkisini k›s›tlayan, bunun yerine AT Komisyonu ile Parlamentosu’nun yetkilerini art›ran bir yap›n›n getirilmesi ve bu çerçevede oybirli¤i ye- Avrupa Topluluklar›: Avrupa rine oy çoklu¤u esas›yla karar al›nmas›n›n kabulüydü. De Gaulle bu öneriye fliddet- Kömür Çelik Toplulu¤u, Avrupa Ekonomik Toplulu¤u le karfl› ç›kt›. AT tarihinin en önemli krizlerinden birisi olarak gösterilen Bofl Koltuk ve Avrupa Atom Enerjisi Bunal›m› da bu vesileyle patlak verdi. Komisyon’un önerilerine direnen Fransa, uz- Toplulu¤u adl› örgütler için, 1965’te imzalan›p 1967’de laflmaya yanaflmad›. Fransa, 1965’te AT Konseyi’ndeki temsilcisini çekti ve di¤er yürürlü¤e giren Füzyon üyeler oy çoklu¤u ilkesinde ›srar ettikleri sürece geri göndermeyece¤ini aç›klad›. Anlaflmas› ile tek ve ortak bir konsey ve komisyon Bu kriz, as›l olarak, Aral›k 1965’teki baflkanl›k seçimlerinde Avrupa yanl›s› Franço- kuruldu. Bu tarihten itibaren is Mitterand karfl›s›nda De Gaulle’ün zor bir galibiyet alarak yumuflamas› sayesinde söz konusu üç örgütü ifade için Avrupa çözüldü. Bu süreçte, Ocak 1966’da Lüksemburg’da var›lan uzlafl›yla Fransa’n›n is- etmek Topluluklar› terimi tekleri büyük ölçüde kabul edildi. Oy çoklu¤u ilkesi korunmakla birlikte, çok kullan›lmaya bafllad›. önemli konularda oy birli¤inin aranaca¤› esas› kabul edilerek kriz afl›ld›.

1970’lerde Avrupa Bütünleflmesi AT 1970’li y›llara son derece umutlu bir bafllang›ç yapt›. Bunun en önemli nedenlerinden biri, 1950’lerin bafl›ndan beri istikrarl› bir biçimde devam eden ve “alt›n y›llar” olarak tan›mlanan ekonomik kalk›nma süreciydi. ‹kincisi So¤uk Savafl’ta belirgin bir “yumuflama” sürecine girilmesiydi. Üçüncüsü, AT’nin geliflimi önünde bafll›ca engel durumuna gelen De Gaulle’nin, tüm dünyada oldu¤u gibi Fransa’da da yaflanan 1968 hareketleri sonras›nda görevinden ayr›lmak zorunda kalmas›, yerine Avrupa vizyonu güçlü George Pompidou gelmifl olmas›yd›.

Pompidou, AT ile ilgili özel bir zirve yap›lmas›n› önerdi. Aral›k 1969’da Lahey’de yap›lan bu zirvede derinleflme ve geniflleme yolunda ilke olarak ilk çal›flmalar bafllat›ld›. Örne¤in, Zirve kararlar› uyar›nca D›fliflleri Bakanlar›’nca haz›rlanan bir rapor 1970’te kabul edildi. Raporda üyeler aras›nda d›fl politikan›n koordinasyonu için bir Avrupa Siyasi ‹flbirli¤i mekanizmas› kurulmas› önerilmekteydi. Bu mekanizma, dan›flma ve forum ifllevi görmek üzere gayriresmî ve hükûmetleraras› nitelikte öngörülmüfltü. Bu yoldaki en önemli geliflme, üye ülkelerin devlet ve hükûmet baflkanlar› düzeyinde bir Avrupa Konseyi’nin 1974 Paris zirvesinde oluflturulmas› karar›d›r. ‹kinci bir rapor da Ekonomik ve Parasal Birlik konusunda haz›rlanm›flt›. Ekim 1972 Paris zirvesinde, üyeler 1970’ler bitmeden bir “Avrupa Birli¤i” oluflturmak konusunda görüfl birli¤i beyan ettiler. Fakat 1973 Arap-‹srail Savafl›

134

Siyasi Tarih-II

sonras›nda patlak veren petrol floku ve ekonomik kriz, üye ülkeleri zor durumda b›rakt› ve hedeflenen derinleflme sürecini duraksatt›.

1970’lerde bafllayan bir di¤er önemli geliflme, 1973 Arap-‹srail Savafl› (Yom Kippur Savafl›) dolay›s›yla AT için ortak bir d›fl politika gelifltirmeye yönelik çabalar›n atmas› oldu. Asl›nda d›fl politikada ortak bir tav›r belirlenmesi ihtiyac› 1967’deki Arap-‹srail Savafl›’ndan sonra bafllam›flt›. Nitekim 1969 Lahey Zirvesi’nde gündeme SIRASiyasi S‹ZDE ‹flbirli¤i böyle bir ihtiyac›n karfl›lanmas›na yönelik bir ad›md›. gelen Avrupa 1973 Savafl›’nda baz› AT üyelerinin ‹srail yanl›s› tutum sergilemeleri neticesinde petrol üreticisi Arap ülkelerinin ‹srail’i destekleyen ülkelere yönelik olarak gündeD Ü fi Ü N E L ‹ M me getirdi¤i petrol ambargosu, Orta Do¤u petrollerine ba¤›ml› olan AT için büyük bir tehditti. AT Konseyi, Kas›m 1973’te, ilk defa 1973 Savafl› münasebetiyle bir bilS O R U diri yay›nlayarak Orta Do¤u’da kal›c› bar›fl›n tesisi için ortak bir tav›r sergilemifl oldu. Bu bildiri ortak d›fl politika konusunda bir kilometre tafl› oldu.

1970’lerde, geliflmelerin yan› s›ra AT’nin ilk genifllemesi gerçekleflti.

D ‹ Kkurumsal KAT 1973’te, ‹ngiltere, Danimarka ve ‹rlanda AT üyesi oldular. Üyelik için baflvuran Norveç ise SIRA üyeli¤e kabul edilmifl olmas›na karfl›n, anayasas› gere¤i yapt›¤› referanS‹ZDE dumda hay›r sonucu ç›kmas› nedeniyle AT’ye kat›lmad›. Böylece dokuz üyeye ulaflan AT, daha güçlü bir ekonomik blok hâline geldi. 1978’de Yunanistan da AT üyeli¤ine baflvuracak, AMAÇLARIMIZ Türkiye ise davet edildi¤i hâlde, ekonomisinin AT üyeli¤ini kald›ramayaca¤› gerekçesiyle baflvuru yapmamay› tercih edecektir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

‹ T A Topluluklar›’yla P Türkiye’ninKAvrupa iliflkilerini daha iyi kavramak için Mehmet Ali Birand’›n Türkiye’nin Avrupa Maceras› 1959-1999 (‹stanbul, Do¤an, 2001) bafll›kl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

TELEV‹ZYON

3

Fransa Cumhurbaflkan› SIRA S‹ZDE Charles De Gaulle ‹ngiltere’nin Avrupa Topluluklar›’na üyeli¤ini sizce neden engellemifltir? ‹NTERNET

D Ü fi Ü N E L ‹ M GEL‹fiMELER‹ ORTA DO⁄U

1950’lerin ikinci yar›s›ndan itibaren bölgeye M›s›r devlet baflkan› Cemal Abdül Nâs›r liderli¤indeki milliyetçili¤i damgas›n› vurmaya bafllam›flt›. 1958’de M›s›r’la S O R Arap U Suriye’nin birleflmesiyle oluflan Birleflik Arap Cumhuriyeti 1961 y›l›nda çöktüyse de Nâs›r’›n temsil etti¤i liderlik, 1960’lar boyunca bölge ülkelerini etkilemeye devam D‹KKAT etti. Devlet eliyle kalk›nmaya dayanan, toprak reformuna öncelik veren bir ekonomi politika ile harmanlanm›fl Nâs›rc› model, Suriye ve Irak gibi ülkelere de ilham SIRA S‹ZDE bir di¤er önemli ö¤esi Arap birli¤i fikriydi. vermiflti. Nâs›rc›l›¤›n Nâs›rc›l›k ve So¤uk Savafl koflullar›n›n bileflimi bölgede farkl› bir bölünmeye yol açt›. ‹lk olarak, iki süper güç aras›ndaki çat›flma bölgeyi etkiliyordu. Özellikle AMAÇLARIMIZ ABD taraf›ndan desteklenen ‹srail’e karfl›, SSCB de M›s›r ve Suriye gibi ülkelere silah yard›m›nda bulunuyordu. ‹kincisi, Nâs›rc› çizgiyi takip eden ve h›zl› bir dönüflümden yana K ‹ olan T A Pdevletlerle siyasal ve toplumsal dönüflüm konusunda daha ihtiyatl› olan hanedanlar›n yönetti¤i devletler aras›nda bir ayr›flma yaflan›yordu.

1958’de Suriye’de kurulan subaylar hükûmeti 1963’te Basç›l›¤a ve Nâs›rc›l›¤a yak›n subaylar taraf›ndan T E L E V ‹ Z Y O Ndevrilmiflti. Cezayir’in Fransa’dan ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›n›n ard›ndan 1965’te Huari Bumedyen’in baflkanl›¤›nda sosyalizme ve tarafs›zl›¤a dayal› bir hükûmet kuruldu. Öteki tarafta ise Fas, Libya, Ürdün ve Suudi Arabistan monarflileri yer al›yordu. Bu devletler, ileride görülece¤i gibi bölgede ‹srail’in var‹ N T E Rdi¤er N E T Arap devletleriyle hareket edebiliyorlar ancak M›s›r etkisine l›¤›ndan dolay› kapal› kal›yorlard›.

N N

5. Ünite - Yumuflama

Bölgede Arap milliyetçili¤ini besleyen en önemli olay ise ‹srail’in varl›¤›yd›. ‹srail’in kurulmas›n›n ard›ndan çeflitli Arap ülkelerine da¤›lan Filistinli mülteciler de sorun oluflturmaktayd›. Ayr›ca Filistinliler 1948’den beri kendi kaderlerini belirlemede ba¤›ms›z bir rol oynayamam›fllard›. Arap devletleriyle ‹srail aras›ndaki anlaflmazl›k, 1960’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren iki Arap-‹srail Savafl›’na daha yol açt›¤› gibi, Filistinli mülteciler sorunu, Ürdün ve Lübnan gibi ülkelerde iç savafllar›n patlak vermesine de neden oldu.

1967 Arap-‹srail Savafl› 1960’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren Filistinli silahl› gruplar ‹srail’de eylem yapmaya bafllad›lar. Buna karfl›l›k ‹srail de Filistinlileri destekleyen Ürdün’e karfl› misillemeler yap›yordu. ‹srail’in Arap ülkeleri üzerindeki tehdidi art›nca, 1967’de Nâs›r, BM’den 1956 Savafl›’ndan sonra M›s›r-‹srail s›n›r›na yerlefltirilmifl olan silahl› güçlerin çekilmesini istedi. Bu istek yerine gelir gelmez M›s›r, May›s 1967’de Bat›l› devletlerin 1956 Savafl›’ndan sonra serbest geçifl ilkesini garanti alt›na ald›klar› Tiran Bo¤az›’n› ‹srail gemilerine kapatt›.

M›s›r öncülü¤ünde ‹srail’e yap›lacak bir Arap sald›r›s›n›n son haz›rl›klar› tamamlanmak üzereydi. ‹srail Araplar›n sald›r›s›n› beklemek yerine ön al›c› bir sald›r› yapma karar› ald›. 5 Haziran 1967’de ‹srail hava kuvvetleri Kahire’deki ve M›s›r’›n güneyindeki üslerine sald›r›larda bulundular. ‹srail hava üstünlü¤ünü ele geçirdikten sonra Sina’daki M›s›r kuvvetlerini de kolayca alt edebildi. 9 Haziran’da Suriye egemenli¤indeki Golan Tepeleri’ne gerçeklefltirdikleri sald›r›lar da baflar›ya ulaflt› ve ‹srail bu bölgeye egemen oldu. Ayn› zamanda ‹srail kurulurken Ürdün egemenli¤ine b›rak›lm›fl olan Bat› fieria ve Gazze fieridi’nde de Ürdün kuvvetleri yenilgiye u¤rat›ld›. 11 Haziran’da savafl ‹srail galibiyetiyle sonuçland›¤› için, bu üçüncü Arap-‹srail Savafl›’na Alt› Gün Savafl› da denilmektedir. Bu savafl sonunda ‹srail, Sina Yar›madas›’n›, Golan Tepeleri’ni, Bat› fieria’y› ve dolay›s›yla Kudüs’ü, Gazze fieridi’ni ele geçirmifl bulunmaktayd›.

BM Güvenlik Konseyi 22 Kas›m 1967 tarihinde Filistin-‹srail uzlaflmazl›¤›nda daha sonra da çok önemli bir yere sahip olacak 242 say›l› karar› ald›. Bu karar ‹srail’in iflgal etti¤i topraklardan çekilmesi gerekti¤ini vurgularken bölgedeki Arap devletlerinin de 1947’den beri sergiledikleri ‹srail’in varl›¤›n› tan›mamalar›na iliflkin tutumlar›n› de¤ifltirerek ‹srail’in bölgede güvenli ve kabul edilmifl s›n›rlar içerisinde yaflama hakk›na sahip oldu¤unun alt›n› çiziyordu. ‹srail’le savafl hâlindeki Arap devletleri 242 say›l› karar› tan›maya yanaflm›yorlard›.

Arap devletleri bu yenilgiyle büyük bir darbe yemifllerdi. 1950’lerin ortas›ndan itibaren Arap milliyetçili¤inin lideri hâline gelmifl olan Nâs›r yönetimindeki M›s›r büyük darbe alm›fl, bu savaflla birlikte Arap milliyetçili¤i ideolojisinde bir düflüfl yaflanmaya bafllam›flt›. Nâs›r savafl›n ard›ndan istifa etti¤ini aç›klad›ysa da M›s›rl›lar›n soka¤a dökülmesiyle devlet baflkanl›¤› görevini sürdürmeye karar verdi.

1970 y›l›ndaki ölümüne de¤in de bu görevi sürdürdü. Bölgede Arap birli¤ini gerçeklefltirmeyi amaçlayan bu ideolojinin yerini ise zamanla ülke milliyetçilikleri ve onun ard›ndan da ‹slamc›l›k almaya bafllayacakt›r. Bununla paralel olarak Arap devletleri için Filistin sorunu en temel mesele olmaktan ç›kacak, söz konusu devletler ‹srail taraf›ndan iflgal edilen kendi topraklar›n› geri almay› birinci öncelik hâline getireceklerdir.

Bu savafl›n ABD aç›s›ndan sonucu, ‹srail’i desteklemesi yüzünden Arap devletlerinin ço¤unun ABD’yle diplomatik iliflkilerini kesmesiyle bölgede u¤rad›¤› prestij kayb› olmufltur. SSCB ise savafl s›ras›nda söz konusu devletlere büyük bir silah

135

136

Siyasi Tarih-II

sevkiyat› gerçeklefltirmiflti. Dolay›s›yla, Arap devletleri SSCB’nin deste¤ini arkalar›nda hissediyorlard›.

Ürdün ‹ç Savafl› Filistin sorunu sadece ‹srail’in ya da iflgal alt›ndaki topraklar›n sorunu de¤ildi.

1948’den beri tedrici biçimde komflu Arap ülkelerine göç eden Filistinli gerillalar ve mülteciler söz konusu Arap ülHarita 5.1 keleri için de sorun oluflturmaya Lübnan Israel bafllam›fllard›. Bu süreçte Ürdün, 1967 Savafl›’nda Suriye ‹srail; Sina Held by Israel after the Six Day War Filistinlilerin ikinci vatan› konuGolan Tepeleri Yar›madas›, Gazze, muna gelmiflti. Özellikle 1967 SaGolan tepeleri ve vafl›’ndan sonra El-Fetih’in ÜrBat› fieria’y› iflgal dün’e s›¤›nmas›yla Ürdün-‹srail etti.

Akdeniz Bat› fieria s›n›r›nda çat›flmalar yaflanmaya bafllam›flt›. Çünkü 1968 y›l›ndan Gaza itibaren El-Fetih ‹srail’e yönelik Strip sald›r›lar›n› Ürdün’den gerçekleflÜrdün tiriyordu. Bu durum askerî aç›dan M›s›r ve Suriye’ye oranla daha zay›f olan Ürdün için sorun yarat›yordu. Ayr›ca Ürdün, Nâs›rSina c› çizgide bir devlet olmay›p SuYar›madas› riye ve M›s›r’a oranla Filistin sorunu konusunda daha ›l›ml› bir d›fl politika yürütmekteydi. DolaSüveyfl y›s›yla Filistinli az›nl›k, Ürdün’ün Körfezi Suudi Arabistan ‹srail ve ABD’yle iliflkilerinde soM›s›r run yaratabilirdi. Bu yüzden de Tiran 0 40km Bo¤az› Ürdün, ülkesindeki Filistinlileri 0 40ml K›z›ldeniz tasfiye hareketine giriflti.

Eylül 1970’de Haflimi Ürdün Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Six-Day_War Kral› Hüseyin’in ülkesindeki Filistinli örgütlerin, özellikle de Yaser Arafat liderli¤indeki El-Fetih’in faaliyetlerini durdurmak için “Kara Eylül” olarak adland›r›lan harekât› bafllatt›. Ürdün ordusunun baflar› kazand›¤› s›rada, Suriye ordusu da kuzey s›n›r›ndan içeri girerek Ürdün ordusuyla çat›flmaya giriflti. ABD Ürdün’ün ba¤›ms›zl›¤›n› korumaya kararl› oldu¤unu belirterek Akdeniz’deki ABD donanmas›n› Beyrut aç›klar›na gönderdi. Suriye, ABD’nin bu tutumu karfl›s›nda Ürdün’den çekildi. Kral Hüseyin, 23 Eylül 1970’te ateflkes ilan etti. Bu ateflkes uzun ömürlü olmad›, Filistinli gerillalar ile Ürdün ordusu aras›nda çat›flmalar yeniden bafllad›. Temmuz 1971’de Kral Hüseyin genifl bir askerî operasyon bafllatarak bütün kasaba ve flehirlerdeki Filistinli gerillalar› etkisiz hâle getirdi. Kalanlar da Suriye ve Lübnan’a kaçt›lar. 1971’den sonra Filistinli gerillalar ‹srail’e karfl› sald›r›lar›n› Lübnan’dan yönetmeye bafllad›lar.

1973 Arap-‹srail Savafl› ve M›s›r-‹srail Bar›fl› Müslümanlar›n kutsal ay› Ramazan’a ve Yahudilerin kutsal günü Yom Kippur’a denk gelen Ekim 1973’te ‹srail iflgalinde bulunan topraklar›n› geri almak için M›s›r ve Suriye, ‹srail’e “sürpriz” bir sald›r› bafllatt›lar. Sina’da ve Golan Tepeleri’nde

5. Ünite - Yumuflama

‹srail birlikleri geri çekilmeye zorland›. ‹lk defa ‹srail’in yenilmezli¤i miti ortadan kalk›yor, Arap devletlerinin kendilerine olan güvenleri art›yordu. Bu arada di¤er Arap devletleri de savafla kat›lmaya bafllad›lar. ABD ‹srail’e, SSCB de Arap devletlerine silah yard›m›nda bulunmaya girifltiler. Ancak ‹srail iki hafta sonra Sina’da ve Golan’da baflar› kazanarak Suriye ve M›s›r ordusunu geri çevirdi. Savafl, büyük güçlerin dayatt›¤› bir ateflkesle sona erdi. 22 Ekim 1973 tarihli ve 338 say›l› BM Güvenlik Konseyi karar›, taraflar› derhal ateflkese ça¤›r›yor, 1967 y›l›nda al›nm›fl olan 242 say›l› karar› uygulamaya davet ediyordu. 338 say›l› karar, 242 say›l› karar›n tekrar› niteli¤indeydi. ABD ve SSCB savafl›n kendilerini de içine çekecek bir hâl almas›n› istememiflti.

1960’lar›n ve 1970’lerin Orta Do¤u’suna savafllar damgas›n› vurdu¤u gibi, bu dönemin en önemli geliflmelerinden bir di¤eri, M›s›r ile ‹srail aras›ndaki savafl durumunun sona ermesiydi. 1970’te ölen Nâs›r’›n yerine devlet baflkanl›¤›na gelen Enver Sedat’la birlikte M›s›r, ekonomik alanda bir aç›l›m (infitah) politikas› bafllatt›¤› gibi, SSCB’yle olan iliflkilerini de revize etmifl, ülkede bulunan Sovyet uzmanlar›n› ülkelerine göndermiflti. 1973 Arap-‹srail Savafl›’nda da temelde Sina’y› geri almak için savaflm›fl olan M›s›r, elden ç›km›fl topraklar›na savaflla kavuflamayaca¤›n› anlam›flt›. Bu nedenle toprak kazan›m›n› ‹srail’le bar›fl masas›na oturarak sa¤lama yoluna gitti. M›s›r’›n bu u¤urda att›¤› en önemli ad›mlardan birisi, tarihte ilk defa bir Arap devletinin baflkan›n›n ‹srail’i ziyaret etmesi oldu. 1977’de Enver Sedat’›n ‹srail ziyareti s›ras›nda ‹srail Parlamentosu’nda (Knesset) “Topra¤›n›z ‹srail, F›rat’tan Nil’e kadar” yaz›l› tabelan›n alt›nda yapt›¤› konuflma, M›s›r-‹srail iliflkilerinde bir dönüm noktas› oluflturdu. Mart 1979’da Camp David Antlaflmalar› olarak bilinen belgelerden ilki M›s›r-‹srail Bar›fl Antlaflmas›’d›r. Bu antlaflmayla iki ülke aras›nda 1848’den beri devam eden savafl durumuna son verildi; ‹srail’in Sina’dan çekilmesi ve iki ülke aras›nda diplomatik iliflkilerin kurulmas› kararlaflt›r›ld›. Camp David’te imzalanan ikinci belge ise Orta Do¤u Bar›fl Çerçevesi’dir. Bölgede meydana gelecek geliflmeler, Orta Do¤u Bar›fl Süreci konusunun 1990’lar›n bafl›na kadar ertelenmesine yol açacakt›r. Bu süreçte, M›s›r, ‹srail ve ABD liderleri Bat› fieria ve Gazze’de yaflayan Filistinlilere özerklik sa¤lanmas›na yönelik görüflmelerde bulundularsa da ‹srail’in bu yöndeki isteksizli¤iyle bu görüflmelerden bir sonuç elde edilemedi. Nisan 1979’da ‹srail Baflbakan› Menahem Begin, M›s›r’› ziyaret eden ilk ‹srail baflbakan› oldu. 1979’un Eylül ay›na gelindi¤inde ‹srail, Sina’daki iflgalini sonland›rm›fl bulunmaktayd›.

M›s›r ile ‹srail aras›ndaki antlaflmayla M›s›r Sina’y› geri alm›flt›. Ama Suriye’ye ait Golan Tepeleri hâlâ ‹srail iflgali alt›ndayd›. M›s›r’›n ‹srail’le tek bafl›na uzlaflmas› Arap devletleri aras›nda infial yaratt›. Mart 1979’da M›s›r konusunu ele almak için Ba¤dat’ta bir araya gelen Arap Birli¤i devletleri, M›s›r’la diplomatik iliflkilerin kesilmesi, merkezi Kahire’de bulunan Arap Birli¤i’nin geçici olarak Tunus’a tafl›nmas›, M›s›r’›n Ba¤lant›s›zlar Hareketi, ‹slam Konferans› ve Arap Birli¤i örgütlerindeki üyeliklerinin ask›ya al›nmas› ve M›s›r’a Arap devletleri taraf›ndan yap›lan yard›mlar›n durdurulmas› kararlar›n› ald›lar. Böylece M›s›r, Filistin davas›na ihanet etmekle suçlanarak Arap dünyas›nda yaln›zl›¤a itilmifl oldu. Buna karfl›l›k M›s›r, bu bar›fl antlaflmas›yla savafl›n a¤›r ekonomik yükünden kurtulmufl ve ABD’den ekonomik yard›m almaya bafllam›flt›. Zamanla M›s›r, ABD’nin bölgedeki en önemli müttefiklerinden biri hâline gelecektir.

137

138

Siyasi Tarih-II

Petrol Bunal›m› ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra dünya petrol rezervlerinin yaklafl›k % 70’ine sahip olan Orta Do¤u co¤rafyas›n›n önemi giderek artmaya bafllad›. Özellikle ABD ve Bat›’n›n Orta Do¤u ülkeleriyle iliflkilerinin temel parametresini petrol oluflturmaya bafllam›flt›. Venezüella, Suudi Arabistan, Irak, ‹ran ve Kuveyt gibi rezerv sahibi ülkeler, petrol fiyatlar›n› belirlemek ve kendilerini ilgilendiren sorunlarda ortak hareket edebilmek için 1960 y›l›nda bir araya gelerek Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Örgütü’nü (OPEC) kurmufllard›. 1967’deki Arap-‹srail Savafl›’nda bu ülkeler ilk defa petrolü bir siyasal silah olarak kullanmaya bafllam›fllard›. Herhangi bir Arap ülkesine sald›ran ya da ‹srail’e yard›m eden devletlere petrol ambargosu uygulayacaklar›n› bildiren petrol üreten Arap devletleri, 6 Haziran’da ABD’ye ve ‹ngiltere’ye petrol sevkiyat›n› durdurmufllard›. Ancak savafl k›sa sürdü¤ü için ambargo da k›sa sürede sona ermiflti. Yine de bu durum, petrol ihraç eden Arap ülkelerini bir araya getirerek 1968 y›l›nda Petrol ‹hraç Eden Arap Ülkeleri Örgütü’nün (OAPEC) kurulmas›na zemin haz›rlad›.

1970’li y›llara gelindi¤inde teknolojinin ve sanayinin geliflimine paralel olarak Bat›’n›n petrole olan ba¤›ml›l›¤› daha da artmaya bafllam›flt›. 1973 Arap-‹srail Savafl›’ndan sonra petrol rezervlerine sahip olan Arap devletlerinin daha etkili bir biçimde siyasal bir silah olarak petrol ambargosu uygulamaya bafllamalar›yla birlikte ilk petrol bunal›m› ortaya ç›kt›. OAPEC’in petrol üretimini k›smas› ve ‹srail’le ifl birli¤i içersindeki ülkelere petrol ambargosu uygulamas›, dünyada petrol talebinin artt›¤› bir döneme rastlad›. Bütün dünyada petrol fiyatlar› muazzam bir art›fl gösterdi. Ancak bu ambargo uzun süreli olamad›. 1974’te toplanan OAPEC ülkeleri ABD’ye uygulad›klar› petrol ambargosunu kald›rma karar› ald›lar.

1979-1980 y›llar›nda ‹ran’da ‹slam Devrimi’nin ertesinde Ayetullah Humeyni’nin Bat›’yla olan iliflkilerini kesmesi ve ‹ran petrolünün Bat›’ya sevkiyat›n› durdurmas›yla ikinci petrol bunal›m› patlak verdi. K›sa sürede petrol fiyatlar›nda yine büyük bir art›fl yaflanmas›n›n ard›ndan, 1984 y›l›na gelindi¤inde üretici ülkeler aleyhine bir kriz yaflanmaya bafllad›. Çünkü 1982’den itibaren dünya petrol piyasas›ndaki talep düflmeye bafllam›fl, süre giden ‹ran-Irak Savafl›’nda her iki devlet de paraya ihtiyaç duyduklar›ndan petrol üretimlerini art›rm›fllard›.

Lübnan ‹ç Savafl› Filistin Sorunun tetikledi¤i ve iç savafla sürükledi¤i ülkelerden bir di¤eri Lübnan oldu. Lübnan’da 1975 y›l›nda bafllayan iç savafl›n, ülkenin kendi toplumsal ve siyasal yap›s›ndan kaynaklanan nedenleri de bulunmaktayd›. Lübnan Sünnilerin, fiiilerin, Dürzîlerin, Hristiyan Marunîlerin, Rum Ortodokslar›n, Katoliklerin ve Yahudilerin yaflad›¤› heterojen bir nüfus yap›s›na sahipti. 1940’lar›n ortas›nda bütün bu etnik gruplar› ve mezhepleri dengede tutacak bir uzlaflma ortam› oluflturulmuflsa da bu dengedeki herhangi bir kayman›n ülkeyi iç savafla sürüklemesi kaç›n›lmazd›.

Ayr›ca Lübnan’›n önemli ailelerin egemenli¤indeki parçalanm›fl yap›s› toplumun kutuplaflmas›na zemin haz›rlamaktayd›.

Lübnan 1943’ten beri Marunî devlet baflkan› ve Müslüman baflbakan aras›ndaki dengeye dayanan bir siyasi yap›yla yönetiliyordu. 1970’lerden itibaren demografik yap› Müslümanlar lehine de¤iflmeye bafllam›flt›. Bunu bir de Arap-‹srail Savafllar› sonucu yersiz yurtsuz kalan Filistinlilerin Lübnan’da kurduklar› mülteci kamplar›, hem Lübnan’›n hassas dengeler üzerine kurulmufl olan siyasi yap›s›n› etkiliyor hem de bu ülkeyi ‹srail’in potansiyel düflman› hâline getiriyordu. 1975’e gelindi¤i-

139

5. Ünite - Yumuflama

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

ne Hristiyanlar, Müslümanlar ve Filistinli gerillalar aras›nda silahl› çat›flma ç›kt›.

1976’n›n Nisan›’nda ABD ve ‹srail’in de göz yummas›yla 30.000D Ükiflilik ordufi Ü N E L ‹Suriye M su Lübnan’a girdi ve Beyrut’taki çat›flmalar› denetim alt›na almaya çal›flt›. Lübnan iç savafl› s›ras›nda yaklafl›k 60.000 kifli hayat›n› kaybetti. Bu arada 1978’de ‹srail, S O R U Lübnan’›n güney bölgesinde bulunan kamplardaki gerillalar› etkisiz hâle getirmek için bölgeyi iflgal etti. 1978’in Haziran›’nda BM Bar›fl Gücü’nün bölgeye girmesiyle ‹srail askerleri geri çekildi. Ancak, bu süreç ‹srail’in 1982’de Lübnan’a D ‹ K K A T tekrar girerek daha uzun sürecek bir iflgal döneminin kap›lar›n› aralayacakt›r. Nitekim 1978’teki ‹srail iflgaline karfl›l›k, Lübnan’la tarihsel ve ekonomik ba¤lar› bulunan Suriye de SIRA S‹ZDE Arap Birli¤i’nin davetiyle Lübnan’a girerek hem H›ristiyanlarla hem de Filistinlilerle mücadeleye bafllad›. Bu durum da Lübnan’daki Suriye varl›¤›n› do¤urdu. ‹srail ve Suriye’nin Lübnan’a girmesiyle yeni bir boyut kazanan Lübnan ‹ç Savafl› 1990 AMAÇLARIMIZ y›l›na kadar devam edecektir.

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

K ‹ T A PHeykel’in KaNâs›r dönemindeki M›s›r’› daha yak›ndan tan›mak için Muhammed Hasaneyn hire Dosyas› (Ankara, Bilgi, 1974) adl› kitab›n› okuyabilirsiniz.

TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ nas›l Z Y O N karfl›land›?

M›s›r’›n ‹srail’le bar›fl antlaflmas› yapmas› di¤er Arap ülkeleri taraf›ndan

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

4

T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

140

Siyasi Tarih-II

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

Yumuflama’n›n hangi flartlarda nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klamak. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra dünyada ideolojik bir bölünme yaflanmaktayd›. 1953’te Stalin’in ölümünden sonra SSCB lideri olan Hruflov’un tutumu, 1950’lerin ortalar›ndan itibaren SSCB ve ABD aras›nda diyalog aray›fllar›n›n ortaya ç›kmas›na yol açt›. Karfl›l›kl› resmî ziyaretler ideolojik gerginli¤in yerini nispi bir yumuflaman›n almas›n› sa¤lad›. Fakat 1960’ta bir ABD casus uça¤›n›n SSCB taraf›ndan düflürülmesi ve 1962’de yaflanan Küba Füze Bunal›m› sebebiyle iki ülke aras›ndaki iliflkiler son derece gerginleflti.

Yumuflama döneminde bloklar aras› iliflkilerin nas›l geliflti¤ini anlatmak.

Küba Bunal›m› s›ras›nda bir termonükleer savafl›n efli¤ine gelen ABD ve SSCB aras›ndaki iliflkiler 1962’den itibaren yumuflamaya bafllad›. Nükleer silahlar konusunda imzalanan antlaflmalar› 1975’te Do¤u ve Bat› bloku ülkelerinin Helsinki Nihai Senedi’ni imzalamas› takip etti. 1979’da gerçekleflen ‹ran ‹slam Devrimi ve SSCB’nin Afganistan’› iflgali Yumuflama’n›n da sonunu getirdi.

Do¤u ve Bat› bloklar› aras›nda Yumuflama yaflan›rken, SSCB ile ÇHC aras›nda 1960’lar boyunca ciddi bir ideolojik ayr›flma yafland›. ABD bunu f›rsat bilerek 1970’lerin bafl›ndan itibaren ÇHC ile iliflkilerini gelifltirdi. Öte yandan ayn› dönemde Varflova Pakt› ve NATO üyesi ülkelerin kendi aralar›nda da çeflitli sorunlar yaflanmaktayd›. 1968’de Çekoslovakya’daki demokratikleflme giriflimi SSCB öncülü¤ündeki Varflova Pakt› müdahalesiyle bast›r›ld›. Bat› Bloku içindeyse ABD-Fransa, ABD-Türkiye ve TürkiyeYunanistan aras›nda çeflitli sorunlar yafland›.

Yumuflama döneminin en kanl› olay› Vietnam Savafl›’yd›. Ülkeyi ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra ikiye bölen 17. paralel üzerinde Kuzey ve Güney Vietnaml›lar aras›nda bafllayan çat›flmalara, 1950’lerin sonlar›ndan itibaren ABD de müdahil oldu. Vietnam Savafl› ABD’nin hiçbir fley kazanmadan çok say›da kay›p verdi¤i bir savafl olarak hat›rlan›r.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

Yumuflama döneminde Bat› Avrupa’daki bütünleflme hareketlerinin geliflimini de¤erlendirmek. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra ABD’nin ekonomik yard›mlar› sayesinde kendilerini toparlamaya bafllayan Bat› Avrupa ülkelerinin alt›s› 1951’de Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤unu kurdular.

Bu toplulu¤u 1957’de Avrupa Ekonomik Toplulu¤u ve Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤u adl› örgütlerin kurulmas› izledi. Üçünün de ortak özelli¤i uluslarüstü (supranasyonal) örgüt olmalar›yd›.

Avrupa ekonomik bütünleflmesi, Fransa’n›n 1960’lardaki tutumu sebebiyle ‹ngiltere’ye kapal› kald›. 1973’te ‹ngiltere, Danimarka ve ‹rlanda’n›n üye al›nmas›yla Avrupa Topluluklar› ekonomik ve siyasi gücünü art›rmaya bafllad›.

Yumuflama döneminde Orta Do¤u’da meydana gelen geliflmelerin neden ve sonuçlar›n› aç›klamak.

M›s›r’da iktidar› ele geçiren Nâs›r birçok Arap ülkesindeki radikal hareketlere ilham kayna¤› olmufltu. 1956 Süveyfl Bunal›m›’ndan sonra Nâs›r’›n popülerli¤i Arap dünyas›nda giderek yay›ld›. Nâs›rc›l›k ve So¤uk Savafl koflullar›n›n bileflimi bölgede farkl› bir bölünmeye yol açt›. ‹ki süper güç aras›ndaki çat›flma bölgeyi etkiliyordu. Nâs›rc› çizgiyi takip eden ve h›zl› bir dönüflümden yana olan devletlerle siyasal ve toplumsal dönüflüm konusunda daha ihtiyatl› olan hanedanlar›n yönetti¤i devletler aras›nda bir ayr›flma yaflan›yordu.

Nâs›r, M›s›r liderli¤inde Arap birli¤ini sa¤laman›n yolunun ‹srail’e karfl› askerî bir zafer kazanmaktan geçti¤ini düflündü¤ü için bu ülkeye karfl› silahland›. 1967’deki “Alt› Gün Savafl›”nda ‹srail’in Arap ülkelerinin ordular›na karfl› büyük bir zafer kazanmas› Nâs›r efsanesinin de sonunu getirdi.

1973’te M›s›r ve Suriye kaybettiklerini geri alabilmek için ‹srail’le bir kez daha savaflt›lar. Ancak ‹srail Arap ülkelerini yine püskürttü. Bunun üzerine M›s›r, ABD’nin de yönlendirmesiyle, ‹srail’le bir bar›fl sürecine girdi. 1979’da iki ülke aras›nda Camp David antlaflmalar› imzaland›.

1973 Arap-‹srail Savafl› ayn› zamanda petrolün Araplar taraf›ndan ilk kez bir silah olarak kullan›ld›¤› kriz olarak da tarihe geçti. Arap ülkeleri ‹srail yanl›s› Bat›l› ülkelere ambargo uygulay›nca, tarihteki ilk büyük petrol floku yafland›.

5. Ünite - Yumuflama

141

Kendimizi S›nayal›m 1. SSCB’de Stalin’in 1953’teki ölümünden sonra iktidara gelen Hruflov (Khruchev) ABD’nin çevreleme politikas›na karfl› hangi ad›m› atm›flt›r? a. NATO’nun kurulmas›n› sa¤lam›flt›r b. Avusturya Devlet Antlaflmas›’n›n imzalanmas›n› sa¤lam›flt›r c. Macar ayaklanmas›n› desteklemifltir d. Varflova Pakt›’n› kurulmas›n› sa¤lam›flt›r e. Cenevre Görüflmeleri’ne kat›lm›flt›r 2. Afla¤›dakilerden hangisi ABD ve SSCB’nin So¤uk Savafl y›llar› boyunca s›cak çat›flmaya en çok yaklaflt›klar› olayd›r? a. U-2 Olay› b. Küba Bunal›m› c. SSCB’nin Sputnik adl› yapay uyduyu yörüngeye oturtmas› d. NATO’nun Kitlesel Karfl›l›k stratejisinin de¤ifltirilmesi e. Domuzlar Körfezi ç›karmas› 3. Afla¤›daki hangi ülkeler Küba Bunal›m›’ndan sonra Nükleer Deneme Yasa¤› Antlaflmas›’n› imzalam›fllard›r? a. ABD, ‹ngiltere ve SSCB b. Fransa, ABD ve ‹ngiltere c. SSCB, Fransa ve ABD d. Küba, SSCB ve ABD e. Çin, SSCB ve ‹ngiltere 4. Afla¤›dakilerden hangisi, 1975’te, 35 Avrupa ülkesi, ABD ve Kanada’n›n kat›l›m›yla yap›lan Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Konferans› (AG‹K) Zirvesi sonucunda imzalanan uluslararas› belgedir? a. SALT-1 Anlaflmas› b. SALT-2 Anlaflmas› c. Helsinki Nihai Senedi d. Anti-Balistik Füze Anlaflmas› e. S›n›rl› Deneme Yasa¤› Anlaflmas› 5. Vietnam Savafl› afla¤›dakilerden hangisiyle resmen sona ermifltir? a. 1973’teki Paris Anlaflmas› b. 1975’teki Helsinki Nihai Senedi c. 1972’deki Anti Balistik Füze Anlaflmas› d. 1968 Olaylar› e. 1957’deki Eisenhower Doktrini

6. Mao’nun 1966’da ÇHC’de bafllatt›¤› hareketin ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. K›z›l Devrim b. Kültür Devrimi c. Ekim Devrimi d. Yasemin Devrimi e. Ejderha Devrimi 7. Afla¤›daki ülkelerden hangisi 1951’de kurulan Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u’nun (AKÇT) kurucu ülkeleri aras›nda yer almaz? a. Fransa b. ‹talya c. Belçika d. Avusturya e. Lüksemburg 8. Afla¤›daki ülkelerden hangisi 1960’ta kurulan ve d›fl ticaret hedefleriyle s›n›rl› olan Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA) ülkeleri aras›nda yer almaz? a. ‹ngiltere b. Almanya c. Portekiz d. Danimarka e. ‹sviçre 9. Afla¤›daki geliflmelerden hangisi M›s›r ile ‹srail aras›nda 1948’den beri devam eden savafl durumuna son vermifltir? a. Camp David Antlaflmalar› b. Lahey Zirvesi c. Birleflik Arap Cumhuriyeti’nin kuruluflu d. Petrol ‹hraç Eden Arap Ülkeleri Örgütü’nün (OAPEC) kurulmas› e. Arap Birli¤i’nin geçici olarak Tunus’a tafl›nmas› 10. Afla¤›daki yerlerden hangisi 1967 Arap - ‹srail Savafl›’nda ‹srail’in iflgal etti¤i yerler aras›nda yer almaz? a. Sina Yar›madas› b. Gazze c. Golan tepeleri d. Tel Aviv e. Bat› fieria

142

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. b 3. a

4. c

5. a 6. b

7. d 8. b 9. a 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yumuflama Döneminin Bafllamas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yumuflama Döneminin Bafllamas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küba Bunal›m›’ndan Sonra Do¤u-Bat› ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küba Bunal›m›’ndan Sonra Do¤u-Bat› ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vietnam Savafl› “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çin-Sovyet Anlaflmazl›¤›n›n Derinleflmesi ve ABD-ÇHC ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Bütünleflmesi “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Bütünleflmesi “ konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u Geliflmeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u Geliflmeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 ABD ile SSCB aras›nda 1950’lerin sonlar›na do¤ru bir diyalog aray›fl› bafllam›flt›. Karfl›l›kl› resmî ziyaretler ve taraflar›n çeflitli toplant›larda bir araya gelerek ikili meseleleri daha yumuflak bir tonda ele almaya bafllamalar›, ideolojik gerilimin azalmas›n› sa¤lamaktayd›. 1960’da bir ABD U-2 casus uça¤›n›n SSCB taraf›ndan düflürülmesiyle oluflmakta olan bu olumlu atmosfer tamamen da¤›ld›. SSCB, ABD’yi iki yüzlülükle suçlad›. Takip eden iki y›l içinde de ABD ve SSCB Küba’da savafl›n efli¤ine geldi.

S›ra Sizde 2 ABD’nin Vietnam’a asker göndermesi So¤uk Savafl dinamiklerinin bir sonucudur. Eisenhower döneminde derinleflen askerî “çevreleme” hareketi, SSCB veya ÇHC’nin dünyan›n herhangi bir yerinde güç kazanmas›n›n önüne geçilmesini hedefliyordu. Amerikan d›fl politikas›n› üretenler, Vietnam’da komünistlerin iktidar› ele geçirmesinin bir “domino etkisi” yarataca¤›n›,

tüm Hind-i Çinî bölgesinin komünistlerin eline geçece¤ini, bu durumun da SSCB ve ÇHC’nin küresel a¤›rl›¤›n› art›raca¤›n› düflünüyorlard›. Bunun için Vietnam’a önce askerî uzman daha sonra da muharip birlikler gönderdiler.

S›ra Sizde 3 De Gaulle, ‹ngiltere’nin Bat› Avrupa ülkelerinden ziyade ABD’yle ç›kar ortakl›¤› içinde bulundu¤unu düflünüyordu. Fransa’n›n ABD ile iliflkilerinin iyice bozuldu¤u 1960’lar boyunca, bu ülkenin ‹ngiltere’ye olan yaklafl›m› da so¤udu. Buna ek olarak, Charles De Gaulle Avrupa Topluluklar›’n›n liderli¤ini paylaflmak istemedi¤i için de ‹ngiltere’ye karfl› ç›kmaktayd›.

S›ra Sizde 4 Golan tepeleri ve Bat› fieria ‹srail iflgali alt›ndayken Sina Yar›madas›’n› geri alabilmek ad›na ‹srail’le tek bafl›na bar›fl antlaflmas› yapmas›, di¤er Arap ülkeleri karfl›s›nda M›s›r’› zor duruma soktu. Arap Birli¤i’nin merkezi Kahire’den Tunus’a tafl›nd›. M›s›r’›n Arap Birli¤i, ‹slam Konferans› ve Ba¤lant›s›zlar Hareketi’ndeki üyelikleri ask›ya al›nd›. Camp David Antlaflmas›’n› imzalayan M›s›r Devlet Baflkan› Enver Sedat köktenci subaylar taraf›ndan düzenlenen bir suikastla 1981’de öldürüldü.

5. Ünite - Yumuflama

143

Yararlan›lan Kaynaklar Alpkaya, G., Alpkaya F. (2005). 20. Yüzy›l Dünya ve Türkiye Tarihi, ‹stanbul: Tarih Vakf›.

Armao¤lu, F. (1994). Filistin Meselesi ve Arap-‹srail Savafllar›: 1948-1988, Ankara: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Armao¤lu, F. (2010). 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi, ‹stanbul: Alk›m Yay›nevi.

Atmaca, A. Ö., Süer B. (2006). Arap-‹srail Uyuflmazl›¤›, Ankara: ODTÜ Gelifltirme Vakf› Yay›nlar›.

Best, A. ve di¤erleri. (2008). Uluslararas› Siyasi Tarih: 20. Yüzy›l, (çev. T. U. Belge, E. Kurt), ‹stanbul: Yay›nodas› Yay›nc›l›k.

Bozarslan, H. (2010). Orta Do¤u: Bir fiiddet Tarihi, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi, 2010.

Cohen, W. I. (2010). The Cambridge History of American Foreign Relations Volume IV America in the Age of Soviet Power, 1945-1991, Cambridge: Cambridge University Press.

De Conde, A. (1971). A History of American Foreign Poicy, New York: Charles Scribner’s Sons.

Gaddis, J. L. (2008). So¤uk Savafl, (çev. D. Cenkçiler), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Hobsbawm, E. (1996). K›sa 20. Yüzy›l: 1914-1991 Afl›r›l›klar Ça¤›, (çev. Y. Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.

Judt T. (2006). Savafl Sonras›: 1945 Sonras› Avrupa Tarihi, (Çev: D. fiendil), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Kennedy, P. (1989). Büyük Güçlerin Yükselifl ve Düflüflleri, (çev. B. Karanakç›), ‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›, 1989.

Kissinger H. (1998), Diplomasi, Çev: ‹. H. Kurt, Ankara: ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Langlois, G. (2000). et.al., 20. Yüzy›l Tarihi, (çev. Ömer Turan), ‹stanbul: Nehir Yay›nlar›.

Lee, S. J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler 17891980, (çev. Savafl Aktur), Ankara: Dost Yay›nevi.

Mazower, M. (2003). Karanl›k K›ta - Avrupa’n›n 20.

Yüzy›l›, (çev. M. Moral›), ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Palmer, R.R. (v.d.) (2002). A History of the Modern World, New York: Alfred Knopf.

Peacock, H. (1982). A History of Modern Europe 1789-1991, Oxford: Heineman.

Ponomaryov B., Gromyko A. (1973). History of Soviet Foreign Policy 1945-1970, Moskova: Progress Publishers.

Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yüzy›l Tarihi, (çev. Sinem Gül), Ankara, Dost Yay›nevi.

Ryder, A.J. (1973). Twentieeth Century Germany From Bismarck to Brant, New York, Columbia University Press.

Sander, O. (2009). Siyasi Tarih, c. 2, 18. Bask›, Ankara: ‹mge Yay›nevi.

Telli, F. (1998). haz., So¤uk Savafl, ‹stanbul: YGS Yay›nlar›.

Walker, M. (1994). The Cold War, Londra: Vintage.

S‹YAS‹ TAR‹H-II

6 Amaçlar›m›z

N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹kinci So¤uk Savafl döneminde ABD ve Bat› Bloku’ndaki geliflmeleri anlatmak, 1979-1985 y›llar› aras›ndaki uluslararas› dinamikleri ve etkilerini tart›flmak, SSCB ve Do¤u Bloku’ndaki de¤iflimin nedenlerini saptamak, Üçüncü Dünya Ülkeleri’ndeki önemli siyasal ve ekonomik geliflmeleri aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • •

II. So¤uk Savafl Bütünleflme Neo-Liberalizm Borç Krizi

• • • •

Reform Komünizm Üçüncü Dünya Carter Doktrini

‹çindekiler

Siyasi Tarih-II

‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

• • • •

YEN‹ D‹NAM‹KLER VE ETK‹LER‹ ABD VE BATI BLOKU SSCB VE DO⁄U BLOKU ÜÇÜNCÜ DÜNYA

‹kinci So¤uk Savafl Dönemi YEN‹ D‹NAM‹KLER VE ETK‹LER‹ 1960’lar›n bafllar›nda ortaya ç›kan yumuflama olgusu, 1970’lerin sonlar›na kadar uluslararas› sistemin yeniden flekillenmesinde çok belirleyici olmufltu. ‹ki kutupluluk ve onun sonucu olan So¤uk Savafl, süregiden olgular olduysa da uluslararas› sistemde bar›fl ve ifl birli¤i s›kl›kla dile getirilen kavramlard›. Kendini en çok iki süper güç aras›ndaki iliflkilerde gösteren bu dönem, ayn› zamanda blok içi ülkelerin özerkliklerinin de art›fl›n› sa¤lam›flt›. Üçüncü Dünya hareketinin de en güçlü ve iddial› oldu¤u bu dönemde uluslararas› sistemde bir “çok kutuplulu¤a geçifl sanr›s›” bile ortaya ç›kt›¤› iddia edilebilecekti.

Fakat bu durumun geçici oldu¤u bir süre sonra anlafl›lacakt›r. Bunun temel nedeni, yumuflamay› ortaya ç›karan ve güçlendiren dinamiklerin bir süre sonra etkilerini kaybetmeleriydi. 1970’lerin ortalar›ndan itibaren kendini göstermeye bafllayan siyasal ve ekonomik dinamikler, 1980’lerin özellikle ilk yar›s›n›n “‹kinci So¤uk Savafl” ya da daha iyimser bir ifadeyle “So¤uk Bar›fl Dönemi” olarak adland›r›lmas›n› sa¤layacakt›r. 1980’lerin ikinci yar›s›nda ise baz› aç›lardan yumuflama (détente) döneminin bile önüne geçen çok h›zl› bir geçifl süreci yaflanacakt›r. ABD ve SSCB aras›nda yeniden yak›nlaflma süreci ortaya ç›kacak, süreç ço¤u uzman taraf›ndan bile kestirilemeyen biçimde önce Resim 6.1 Do¤u Bloku’nun, sonras›nda ise süper Amerikan güç SSCB’nin y›k›lmas›yla sonuçlanacakMedyas›nda t›r. Bunun da ötesinde, Avrupa’da 1917 Büyüyen “Sovyet Tehdidi”.

Bolflevik Devrimi’yle bafllayan fakat as›l etkisini ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra gösteren kapitalizm-komünizm eksenli büyük ideolojik savafl›n sona ermesiyle ünlü bir tarihçinin ifadesiyle “k›sa yirminci yüzy›l” bitecektir.

Uluslararas› sistemin yaklafl›k on y›l içinde tahmin edilemeyen, radikal biçimde de¤iflimine yol açan ekonomik ve siyasal dinamiklerin Bat›, Do¤u ve Üçüncü Dünya üzerindeki etkilerine kabaca bakKaynak : mak yerinde olacakt›r. http://www.3quarksdaily.com/.a/6a00d8341c562c53ef01761601764c9 70c-popup

146

Siyasi Tarih-II

Bat› Dünyas›’n›n Ekonomik Hegemonyas› Söz konusu dönemdeki ekonomik verilere bak›ld›¤›nda yaflanan geliflmelerin Bat›, Do¤u ve Üçüncü Dünya üzerinde birbirleriyle yak›ndan iliflkili hatta ba¤lant›l› etkiler yaratt›¤› görülmektedir. Bu geliflmelerin hepsi 1979 öncesinde ortaya ç›km›fl fakat etkilerini özellikle 1980’lerde göstermifltir. Sonuçta, 1970’lerde dünya ekonomisi krizlerle geçen bir dönem yaflasa da Bat›’n›n özellikle sömürgeden kurtulufl sonras›nda bir ölçüde kaybetti¤i hâkimiyetini yeniden tesis etmesi yolunda çok önemli ad›mlar at›lmas›na sahne olmufltur. Bat› ekonomilerinin yaflad›¤› dönüflüm bir yandan Bat›’n›n Do¤u Bloku ve Üçüncü Dünya karfl›s›ndaki konumunu güçlendirirken, di¤er yandan da çevre ekonomilerinin merkeze (Bat›’ya) ba¤›ml›l›klar›n› çeflitli yollarla art›rd›.

Bunun temelinde uluslararas› sermayenin kazanmaya bafllad›¤› esneklik ve güç yatmaktayd›. Enformatik devrim, post-fordist üretim tarz›na geçifl gibi olgulardan etkilenen bu sürecin önemli bir dinami¤ini de uluslararas› ifl bölümünde yeniden yap›lanma oluflturmaktayd›. Çok uluslu flirketlerin ortaya ç›kmas›yla da beslenen ve ayn› zamanda bu flirketlerin say›s›n›n art›fl›na da neden olan bu olgu, ülkelerin d›fla aç›lmas›n› ve finansal liberalizasyonu da gerektirmekteydi. Yeniden yap›lanan dünya ekonomik sistemi, merkez ülkeler de dahil olmak üzere tüm dünyay› az ya da çok de¤iflime zorlad›. Çevresel ülkeler için çok daha belirgin olan bu de¤iflim bu ülkeler için özellikle üç boyutuyla önem tafl›maktayd›. Bunlar; uluslararas› sermayeden yararlanabilmek için finansal liberalizasyonun sa¤lanmas›, çok uluslu flirketlerin küresel meta zincirlerine eklemlenebilmesi için do¤rudan yat›r›mlara ortam sa¤lanmas›; uluslararas› ifl bölümü sistemati¤ine girebilmek için baz› metalar›n üretiminde uzmanlaflma (özellikle Bat› taraf›ndan terk edilen tekstil, demir çelik gibi 1. ve 2. kuflak endüstrilerde) ve kaynaklar›n ihracata yöneltilmesidir. Uluslararas› ekonomik sistemdeki bu yeniden yap›lanman›n dayatt›¤› politikalar›n do¤al sonucu ise ulusal kalk›nmac›l›¤›n çöküflü ile uluslararas› sistemde tüm boyutlar›yla ba¤›ml›l›¤›n ve merkezîleflmenin artmas›d›r.

1973’te Petrol ambargosuyla bafllayan ekonomik kriz Bat› ekonomileri için baflta ciddi zorluklara neden olsa da petrol üreten ülkelere akan kaynaklar›n bu ülkeler taraf›ndan kullan›m biçimi, Bat› ekonomilerinin krizden maksimum fayday› sa¤lamalar›yla sonuçland›: Öncelikle kriz sonucu büyük gelirler elde eden ‹ran, Irak, Venezuela, Cezayir gibi ülkeler elde ettikleri büyük fonlar› ulusal kalk›nma programlar›n›n finansman›nda kulland›lar. Bu da Bat› ekonomilerinin bu ülkelerin artan ara, tüketim ve yat›r›m mallar› talebi karfl›s›nda, petrol fiyatlar›ndaki art›fltan kaynaklanan maliyetleri fiyatlara yans›tarak, maliyetleri tekrar bu ülkelere ödetmelerine neden oldu. Özellikle Arap ülkelerinin artan lüks mal talepleri ve silah al›mlar›, Bat› ekonomilerinden petrol ihraç eden ülkelere yönelen art›-de¤erin tekrar Bat›l› ekonomilerine dönüflünü sa¤lad›. Petrol ihracatç›s› olmayan az geliflmifl ülkeler aç›s›ndan çok daha önemli olan sonuç ise petrol ihracat›ndan kazan›lan fonlar›n Bat› banka sistemati¤ine sokulmas› oldu.

Bat› banka sistemati¤ine sokulan büyük fonlar Bat› ekonomilerinin bu fonlar› kullanarak, daha fazla gelir sa¤lamalar›n›n yan› s›ra, petrol ihracatç›s› olmayan ülkelerin ba¤›ml›l›¤›n›n art›fl›na da neden oldu. Petrol üreticisi olmayan ülkeler artan petrol fiyatlar›n›n etkisiyle gerek petrol ithalat›na daha fazla kaynak ay›rmak zorunda kalmalar› gerekse gene ithalat yoluyla sa¤lad›klar› metalar›n fiyatlar›ndaki art›fl nedeniyle ödemeler dengesi a盤›nda meydana gelen art›flla karfl› karfl›ya kald›lar. Ödemeler dengesi a盤›n›n kapat›lmas› için petro-dolarlardan kaynaklanan d›fl finansman imkânlar›n›n kullan›lmas› tek ç›kar yoldu. Sermaye arz›n›n art›fl› sonucu azalan faiz oran-

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

lar› bu ülkeler için çekimi artt›rd›. D›fl finansman imkânlar›n›n art›fl›yla hükûmetler azalan ihracatlar›na (dolay›s›yla artan ödemeler dengesi aç›klar›na ra¤men) ekonomilerinin ihtiyaç duydu¤u ithalatlar›n› artt›rmaya devam edebildiler ve artan siyasal muhalefetler karfl›s›nda bir süreli¤ine iktidarlar›n› koruyabildiler. Ancak girilen bu borç sarmal› çok k›sa bir süre sonra olumsuz yönünü gösterdi. Borçlanma öyle boyutlara ulaflt› ki OPEC üyesi olmayan Üçüncü Dünya ülkelerinin 1974 y›l›nda 142 milyar dolar olan d›fl borç toplamlar›, 1978 y›l›nda 315 milyar dolara ç›kt›. Petrol fiyatlar›nda ABD’nin OPEC üyesi ülkelere uygulad›¤› bask›yla yaflanan düflüfl sonucu Bat› sistemati¤ine giren petro-dolar miktar›nda azal›fl ve ABD’nin ‘‹kinci So¤uk Savafl’›n yeniden bafllamas› sonucu izlemeye bafllad›¤› yeni ekonomik politikalar çerçevesinde faiz oranlar›n› artt›rmas› (bunun sonucunda tüm dünyada faiz oranlar›n›n art›fl›) ödemeler dengesi aç›klar›n› d›fl borçla kapatan ülkelerin çöküfl sürecini bafllatt›. Bu ülkeler zaten girdikleri borç sarmal› nedeniyle y›llar içinde GSMH’lerinin çok daha büyük bir k›sm›n› d›fl borç geri ödemelerine aktar›yorlard›. Faiz oranlar›ndaki yükselifl ise hem borçlanma maliyetlerini yükseltmesi hem de d›fl borç stokunda yaratt›¤› art›fl nedeniyle bu sorunu daha da büyüttü. 1980’lerin bafl›nda Brezilya ve Meksika ekonomilerinin iflas›na neden olan bu geliflme dünya ekonomisinde Bat› egemenli¤inin çok daha belirgin hâle gelmesine, buna paralel olarak artan ekonomik ve siyasal hegemonyan›n belirginleflmesine ve ulusal kalk›nmac›l›¤›n iflas›na neden oldu.

1980’li y›llar›n bafl›nda Ronald Reagan baflkanl›¤›nda kurulan ABD hükûmetinin, o dönemde ortaya ç›kan Yeni Sa¤ ideolojisi çerçevesinde izlemeye bafllad›¤› neo-liberal/arz yanl› ekonomi politikalar› radikal biçimde uygulamaya sokmas›yla bafllayan bu olgu, afla¤›da incelenecek olan siyasal geliflmelerle birliktelik tafl›maktayd›. 1979 y›l›nda bafllayan yeni So¤uk Savafl’ta ABD hegemonyas›n›n her alanda yeniden tesisini isteyen ABD hükûmeti, uluslararas› sermayeyi ülkesine çekerek küresel mücadelenin ekonomik boyutunda önemli bir hamle yapmay› baflard›.

Yükselen faiz oranlar› ve finansal liberalizasyon uluslararas› sermayeyi ABD’ye çekerken, s›k› para politikalar› ABD ekonomisinin ihraç talebinin düflmesine neden oldu. Bu iki geliflmenin sonucu, borç sarmal›na girmifl ülkelerin borçlanma maliyetlerinde müthifl bir art›fl ve talebin azalmas› nedeniyle fiyatlar›n düflmesi sonucu az geliflmifl ülkelerin zaten katma de¤eri düflük olan bir veya birkaç maldan oluflan ihracatlar›nda düflüfl oldu. Bu ekonomik çöküfl dünyadaki birçok az geliflmifl ülke ekonomisinin ba¤›ml›l›k k›skac›na daha belirgin bir biçimde girmesine yol açt›. 1970’lerde dünya üzerindeki hegemonyas› afl›nm›fl olan ABD’nin, 1980’lerin bafl›ndan itibaren hegemonik konumu yeniden belirginleflti.

Uluslararas› ekonominin yeniden yap›lanmas› Bat› Bloku’nda da de¤iflim yaratt›. Yukar›da belirtildi¤i gibi, 1945 sonras› ekonomik olarak çöken Avrupal› kapitalist devletler, ABD yard›mlar›n›n etkisiyle h›zla ekonomik kalk›nma sürecine girmifller ve artan ekonomik güçleri sayesinde ABD ekonomisi karfl›s›nda oldukça özerk bir konum kazanm›fllard›. Siyasal alanda yumuflama süreciyle paralel giden bu süreçte Avrupa ülkeleri, AET çat›s› alt›nda ekonomik entegrasyon sürecini de bafllatm›fllard›. Bu ülkelerin ekonomik olarak güçlenmeleri ABD güdümündeki d›fl politikalar›nda belli aç›l›mlar yapabilmelerine de neden olmufltu. 1973 sonras› dünyay› saran ekonomik kriz ve sonras›nda gerçekleflen uluslararas› ekonomik sistemin yeniden yap›lanmas›, Bat› ekonomik sistemati¤i içinde Amerikan belirleyicili¤ini perçinledi. Bu ülkelere petrol ak›fl›n›n güvenli¤i ve bunun uygun koflullarda gerçekleflmesi, ABD’nin petrol ihracatç›s› ülkeler üzerinde siyasal bask› uygulamas›yla sa¤lanabilirdi. Bu olgu Bat› Avrupa’n›n bile ABD karfl›s›nda özerkli¤ini azaltarak ba¤›ml›l›¤›n› art›rd›.

147

148

Siyasi Tarih-II

Ekonomik Çöküfl Sürecinde Do¤u Bloku ‹kinci So¤uk Savafl’›n bafllamas›yla efl zamanl› bir biçimde, uluslararas› ekonomik sistemin yeniden yap›lanmas› Do¤u Bloku’nun çöküflünün önemli nedenlerinden birini oluflturdu. Asl›nda petrol krizi bir petrol ihracatç›s› olan SSCB’nin petrol gelirlerini büyük oranda yükseltti. Fakat SSCB’nin k›sa vadede ekonomik olarak güçlenmesine neden olan bu geliflme orta vadede çöküflün nedenlerinden birini oluflturdu.

Bloklararas› yumuflamaya ra¤men özellikle nükleer silahlarda ABD’nin gerisinde olan SSCB, dengeyi sa¤lamak için Brejnev döneminde askerî harcamalar› sürekli olarak artt›rd›. Sofistike silah sistemlerinin gelifltirilmesi ve SSCB donanmas›n›n büyük oranda geniflletilmesi do¤rultusunda konvansiyonel silahlanmay› da içeren bu politika, askerî harcamalarda yaratt›¤› düzenli art›fl ile SSCB ekonomisi için büyük bir yük oluflturdu. ABD ile giriflilen uzay yar›fl› ve az geliflmifl ülkeler üzerindeki SSCB etkinli¤ini gelifltirme amac›yla verilen askerî ve ekonomik yard›mlar bu süreci körükledi. Ekonomiye binen bu yük SSCB ekonomisinin kendini yeniden üretememesi dinami¤iyle birleflince ekonomik çöküfl daha da belirginleflti. Üçüncü endüstriyel devrimin yakalanamam›fl olmas› SSCB ekonomisinin uluslararas› rekabet gücünü zay›flatarak ihracat gelirlerinin düflüflüne de neden oldu. 1970 y›l›ndan itibaren Sovyet ekonomisindeki tüm göstergeler sürekli bir gerilemeyi iflaret etmekteydi. SSCB’nin dünya üzerindeki ekonomik gücü öylesine bir gerileme sürecine girmiflti ki 1985 y›l›na gelindi¤inde ihracat içinde petrol ve do¤al gaz gibi enerji ürünlerinin pay› % 53’e ç›km›flt›. SSCB’nin ithalat› içinde sanayi ürünlerinin pay› ise % 60’a ç›km›flt›. ‹hracat gelirlerindeki düflüfl tam da o dönemde ortaya ç›kan petrol krizinin neden oldu¤u enerji kaynaklar› ihrac› ile ikame edildi. Bu, ülkenin ekonomik durumundaki kötü gidifli bir süreli¤ine perdelese de kaynaklar›n askerî harcamalar için kullan›lmas› ve bundan daha önemlisi SSCB ekonomisinin dayand›¤› endüstriyel sektörlerin geri dönülmez bir biçimde demode olmas›, SSCB ve Do¤u Bloku’nun ve bir yap› ve model olarak sosyalizmin çöküflünün temel nedenlerinden birini oluflturdu.

Sözü edilen ekonomik yeniden yap›lanma sadece SSCB’nin süper güç ve blok lideri olarak çöküflüne de¤il, ayn› zamanda blok içi huzursuzluklar›n art›fl›na da neden oldu. Yukar›da belirtilen petrol krizi sonras› sermayenin uluslararas›laflmas› dinami¤i baz› Do¤u Bloku ülkelerini de etkisi alt›na ald›. Macaristan ve Polonya 1970’lerde karfl›laflt›klar› ekonomik sorunlar›, yumuflaman›n yaratt›¤› olumlu hava çerçevesinde Bat› ekonomik sistemati¤i içine girerek d›fl borçlarla geçifltirme yolunu seçmifllerdi. Borç sarmal›na giren bu ülkeler 1980’lerin bafl›nda yukar›da belirtilen geliflmeler sonucunda ekonomik krize girdiler. SSCB’nin de ekonomik sorunlar› nedeniyle beklenen ölçüde yard›m yapamamas›n›n da etkisiyle özellikle Polonya gibi sosyalist rejimler zor durumda kald›lar.

Polonya örne¤inin gösterdi¤i gibi, Bat› ekonomik, siyasal ve toplumsal sisteminin karfl› tezini oluflturan Do¤u Bloku bile uluslararas› ekonominin yeniden yap›lanmas› sonucu eski özerk/ba¤›ms›z konumunu yitirmeye bafllad›. 1970’lerde bizatihi SSCB’nin Avrupal› geliflmifl ülkelere petrol ve do¤al gaz sat›fl› nedeniyle Bat› ekonomik sistemine çok daha do¤rudan eklemlenmesi/ba¤lanmas› bu süreci daha da h›zland›rd›. Böylece Sovyet ekonomisi bile, merkezî ülkelerdeki arz, talep, fiyat mekanizmalar›na do¤rudan ba¤›ml› hâle geldi.

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

Ba¤›ml›l›k Sarmal›nda Üçüncü Dünya 1973’te petrol üreticisi baz› ülkelerin Bat›l› ülkelere karfl› uygulamaya koyduklar› petrol ambargosuyla bafllayan ve petrol fiyatlar›nda muazzam art›flla küresel bir ekonomik bunal›ma dönüflen geliflme, dünya ekonomik sisteminin yeniden inflas›na neden olan çok önemli bir dönemin habercisiydi. Bu geliflme, Bat›’n›n ekonomik hegemonyas›na önemli bir darbe vurmas› ba¤lam›nda uluslararas› sistem içinde bloklar d›fl› ülkelerin özerklik alanlar›n› geniflletme dinami¤ini besler görünse de paradoksal bir biçimde orta vadede bu ülkelerin Bat›’ya ekonomik ve siyasal ba¤›ml›l›klar›n› artt›rd›. Bunun birkaç nedeni bulunmaktad›r: Öncelikle, petrol fiyatlar›ndaki art›fl, petrol üreticisi ülkelerin gelirlerinde çok büyük oranlarda art›fla neden olsa da petrol üreticisi olmayan ülkelerin büyük ekonomik s›k›nt›larla karfl› karfl›ya gelmelerine neden olmufltu. Söz konusu ülkelerin 20. yüzy›l boyunca artan sanayi üretimi ve geniflleyen iç pazar talebinin neden oldu¤u enerjiye (o dönemde alternatif enerji kaynaklar› kullan›m› az oldu¤undan büyük oranda petrole) ba¤›ml›l›k bu ülkelerin petrol al›m› için ödedikleri bedelin artmas›na neden oldu. Ayr›ca, az geliflmifl ülkeler ham madde, yat›r›m mallar› ve ara mallar›nda, petrol fiyatlar›n›n tetikleyicisi oldu¤u dünya ekonomisindeki enflasyonist e¤ilim nedeniyle artan maliyetleri karfl›lamada çok ciddi s›k›nt›lar içine girdiler. Ekonomik s›k›nt›lar›n art›fl› bu ülkelerin ekonomik ve siyasal kargafla içine girerek süper güçlere yak›nlaflmak zorunda kalmalar›na dolay›s›yla iki kutuplu sistem içinde artan özerkliklerinin azalmas›na neden oldu. ‹kinci olarak, petrol fiyatlar›ndaki art›fl Üçüncü Dünya hareketinin birlikteli¤ini yitirmesinin de önemli nedenlerinden birini oluflturdu. Petrol üreticisi olmayan ülkelerle kriz nedeniyle gelirlerinde çok büyük art›fllar sa¤layan di¤er Üçüncü Dünya ülkeleri aras›nda ciddi sorunlar ortaya ç›kt›. Petrol fiyatlar›ndaki art›fltan nemalanan ülkeler ile bunun bedelini ödemek zorunda kalan ülkeler aras›nda beliren ç›kar farkl›laflmas› Üçüncü Dünya hareketinde ciddi bir ayr›flmaya neden oldu. Bu da, Üçüncü Dünya’n›n bloklar karfl›s›ndaki özellikle Bat› Bloku karfl›s›ndaki özerklik alan›n›n daralmas›n›n nedenlerinden birini oluflturdu.

Son olarak, uluslararas› ekonomik sistemin yeniden merkezîleflmesinin do¤al sonucu olan “denetim” ve “yönetim” dinamiklerinin ba¤›ml› ekonomilere uygulanmas›yla ortaya ç›kan çevresel ülkelerin ba¤›ml›l›klar›n›n art›fl›, gerek uluslararas› ekonomik gerekse siyasal sistem aç›s›ndan önemli etkilerde bulundu. Bu dönemde egemen olan Yeni Sa¤ ideoloji ve neo-liberalizm çerçevesinde dünya ekonomisinin yeniden düzenlenmesine giriflildi. Özellikle o dönemde d›fl borca ihtiyaçlar› ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› koruma güdülerinin önüne geçen ulusal kalk›nmac› ülkelere yeni bir ekonomik modelin yani ihracata yönelik d›fla aç›k modelin dayat›lmas›yd›. Borç sarmal›na giren devletler d›fl borçlar›n› erteletmek ya da taze para bulmak amac›yla IMF ve Dünya Bankas› ile anlaflarak bu iki uluslararas› kuruluflun yap›sal uyum ve stabilizasyon programlar›n› benimsemek zorunda kald›lar. Kamu harcamalar›n›n azalt›lmas›, gerçekçi kur politikalar›n›n benimsenmesi, iç talebin k›s›larak kaynaklar›n ihracata yönelmesi gibi temellere oturan bu programlar, bir anlamda ekonomilerin zorla d›flar› aç›lmas› anlam›na geliyordu.

Görüldü¤ü gibi uluslararas› ekonomik ve siyasal sistemde yaflanan bu de¤iflim ABD’nin gerek Bat› Bloku gerek Do¤u Bloku gerekse Üçüncü Dünya’da 1980’lerin sonunda II. Dünya Savafl› sonras›nda yaflanan k›sa dönem d›fl›nda hiç olmad›¤› kadar etkinli¤ini gelifltirmesine neden oldu.

149

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

150

AMAÇLARIMIZ

N N

Siyasi Tarih-II

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM S O R U

AMAÇLARIMIZ

Uluslararas›K konjonktürün 1980’lerde nas›l de¤iflti¤ini anlamak için Eric Hobsbawm’›n ‹ T A P “K›sa Yirminci Yüzy›l 1914-1991: Afl›r›l›klar Ça¤›” adl› eserini ( Sarmal Yay›nevi, ‹stanbul, 1996) okuman›z› öneririz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

1

Sizce 1973 Petrol Krizi Üçüncü Dünya ülkelerini ekonomik ve siyasal aç›dan nas›l etkileSIRA S‹ZDE mifltir? fiEÜRN NE LE‹TM BLOKU ABD VED‹ NÜTBATI

ABD

S O R U

ABD’de 1976’da yap›lan seçimleri kazanan Demokrat Partili Jimmy Carter yönetimi, temelde Baflkan Richard Nixon ve D›fliflleri Bakan› Henry Kissinger ikilisi taraD‹KKAT D‹KKAT f›ndan 1969’da oluflturulan ve bloklararas› iliflkilerde yumuflamay› ve ABD’nin küresel müdahaleci retori¤ini de¤ifltiren yeni stratejisine özellikle iktidar›n›n ilk iki y›SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE sad›k kalm›flt›. Ancak Nixon-Kissinger stratejisinin özellikle l›nda büyük oranda Üçüncü Dünya üzerinde baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›n›n düflünülmesi, Carter yönetimini eski stratejinin temel ilkelerini de¤ifltirmeden yeni stratejik aç›l›mlara yöneltti.

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Nixon-Kissinger stratejisinin baflar›s›zl›¤›, Üçüncü Dünya’da meydana gelen ABD karfl›t›, SSCB yanl›s› devrimlerle kendini göstermiflti. 1975 y›l›ndan itibaren geçen dört y›lda Asya ve K ‹Afrika’da T A P yedi Sovyet yanl›s› hareket askerî güçle iktidara geldi. K›sa süK ‹ T A P rede, SSCB yanl›s› olmayan bir rejim kurulsa da ‹ran’› da kapsayacak flekilde geniflleyen, Kamboçya’dan Etiyopya’ya uzanan ve Amerikan yönetimi ve bas›n› taraf›ndan “kriz yay›” Tolarak adland›r›lan bir co¤rafyada gerçekleflen bu de¤iflim, ABD’de büyük TELEV‹ZYON ELEV‹ZYON endifleye neden oldu. Bunun birkaç sebebi bulunmaktayd›: Birincisi, bu kadar çok say›da ülkenin ard› ard›na SSCB’nin nüfuz alan›na girmesi ABD yönetiminde ve kamuoyunda “domino teorisi” ça¤r›fl›m›n› uyand›rd›. ‹kinci olarak, 1973 Krizi ile o dönem‹NTERNET T E R N E T jeopolitik olarak en önemli yeri hâline gelen Basra Körfezi bölde belki de‹ Ndünyan›n gesi çevresinde SSCB etkinli¤inin art›fl›, SSCB’nin bu bölgeyi kontrol alt›na alma stratejisinin bir parças› olarak görüldü. Üçüncü olarak, bu geliflme Nixon-Kissinger stratejisinin en temel boyutlar›ndan biri olan Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) ile ifl birli¤i yaparak SSCB’yi çevreleme politikas›n›n çöFoto¤raf 6.1 küflüne neden olabilirdi. Çünkü özelABD Baflkan› Jimmy likle Kamboçya, Vietnam ve Afganistan Carter. gibi ülkelerin Sovyet etkinlik alan› alt›na girmesi ÇHC’nin “çevreleyen ama çevrelenen” bir ülke konumuna gelmesine ve ABD-ÇHC ifl birli¤inin darbe yemesine yol açt›. Dördüncüsü ve küresel sistem aç›s›ndan en önemlisi, SSCB etkinli¤indeki bu art›fl, ABD kamuoyunda ve politikac›lar› aras›nda Yumuflama’n›n SSCB yay›lmac›l›¤›n› sa¤layan ve ABD’nin küresel hegemonyas›n› sarsan bir olgu olarak görülmesi oldu. Nitekim 1980 y›l›nda yap›lan seçimleri kazanan Reagan ve temsil etti¤i Amerikan sa¤› seçim kampanyas› s›ras›nda Kaynak: http://www.historycentral.com/Bio/people/carter.html bu argüman› s›kl›kla kulland›.

N N

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

Carter yönetiminin SSCB’ye ve yumuflamaya bak›fl› Nixon ve Ford yönetimlerinden önemli bir kopuflu ihtiva etmekteydi. Carter yönetimine göre yumuflama SSCB’ye karfl› askerî ve siyasal güç mücadelesinin arka plana at›lmas› anlam›na gelmemekteydi. Bu dönemde SSCB’nin yukar›da belirtilen Üçüncü Dünya’da etkinlik genifllemesi olgusu ile tetiklenen bu bak›fl aç›s›, gerek ABD’nin gerekse NATO’nun askerî ve siyasal aç›dan “güçlendirilmesi” ve “etkinlefltirilmesi” politikalar›n›n benimsenmesine yol açt›. Bu politikan›n önemli bir boyutunu da Üçüncü Dünya’da Amerikan askerî varl›¤›n›n güçlendirilmesi ve ABD’nin bu bölgelerde ortaya ç›kabilecek bunal›mlara askerî müdahale etmesi oluflturmaktayd›. 1969 y›l›nda ilan edilen Nixon Doktrini’nin terki anlam›na gelen bu politika de¤iflikli¤i Reagan yönetimi döneminde oldukça keskinlefltirildi.

Carter yönetiminin iktidara gelmesinden k›sa bir süre sonra belirginleflen bu de¤iflimin bir kopufla dönüflmesi 1979 y›l› bafl›nda ‹ran’da devrimin gerçekleflmesi ve özellikle SSCB’nin 1979 sonunda Afganistan’› iflgal etmesi ile gerçekleflti.

Bunda söz konusu geliflmelerin Amerikan sa¤›n›n büyük oranda etkisi alt›na giren Amerikan kamuoyunda yaratt›¤› tepkilerin de büyük rolü oldu. ‹ran’da devrim sonras› ortaya ç›kan rehineler krizinin, ABD’nin kurtarma operasyonunun baflar›s›zl›¤›yla Amerikan gururunda yaratt›¤› k›r›lma, 1979’da ikinci defa ortaya ç›kan petrol fiyatlar›ndaki art›fl›n Amerikan kamuoyunda yaratt›¤› tepkisellikle birleflince ‹kinci So¤uk Savafl’›n kamuoyundaki deste¤i artt› ve bu ba¤lamda ABD hükûmetlerinin Vietnam sonras›nda bir oranda kaybettikleri meflruiyetleri yeniden sa¤land›.

Geliflmekte olan ülkelerdeki SSCB yanl›s› devrimlerle paralel biçimde Afganistan’›n ve ‹ran’›n kaybedilmesi, ABD’nin So¤uk Savafl’›n bafllang›c›ndan itibaren izledi¤i ve 1970’lerin bafl›nda ÇHC boyutunu da katt›¤› SSCB’yi çevreleme politikas›n›n çöküflü anlam›na gelmekteydi. Bir baflka ifadeyle, SSCB’nin yay›lmas›n› önleyecek bariyerler bir bir ortadan kalkmaktayd›. Ayr›ca ABD’nin en sad›k müttefiklerinden olan ‹ran’daki askerî üsler ve dinleme istasyonlar›n›n kaybedilmesi ABD’nin SSCB’yi denetleme ve bask› alt›na alma kabiliyetine indirilmifl büyük bir darbe niteli¤indeydi. Bu geliflme ayr›ca bölgede ABD karfl›t› ‹slamc› ak›mlar›n güç kazanmas›na ve ABD yanl›s› geleneksel monarflilerin istikrars›zl›¤a sürüklenerek y›k›lmas›na neden olabilirdi. Bu geliflme bölgede SSCB yanl›s› güçlerin iktidar› ele geçirmesine yol açabilece¤i gibi, petrol kaynaklar›n›n Bat›’ya karfl› bir silah olarak kullan›lmas›n› da sa¤layabilirdi. SSCB, ‹ran ve Irak aras›nda beliren gerginlikte olabilece¤i gibi bölgede artan gerginlikleri etkinli¤ini geniflletme amac›yla kullanabilirdi.

Bu geliflmeler ABD politikas›nda yukar›da belirtilen politika de¤iflikli¤inin belirginleflmesine yol açt›. Carter yönetiminin bu geliflmeler karfl›s›nda uygulamaya soktu¤u stratejinin birkaç boyutu bulunmaktayd›: Birinci olarak, Carter yönetimi 1980 Oca¤›’nda ‹kinci So¤uk Savafl’› resmen bafllatan yeni doktrinini aç›klad›. “Carter Doktrini” olarak adland›r›lan bu doktrin, Basra Körfezi’nde ABD’nin yaflamsal ç›karlar›na karfl› giriflilebilecek bir harekete, ABD’nin gerekirse askerî güç kullanarak do¤rudan müdahale etmesini içermekteydi. Nixon Doktrini’nin terki ve Eisenhower Doktrini’nin restorasyonu anlam›na gelen bu de¤ifliklik, ABD’nin yeniden güç ve çat›flma politikalar›na döndü¤ünü göstermekteydi. Bu politika de¤iflikli¤i ABD’nin bölgede askerî güç bulundurma ihtiyac› içine girmesine neden oldu. Bu ise yine Carter döneminde 1977 y›l›nda oluflturulmaya bafllanan Çevik Kuvvet’in (Rapid Dep-

151

152

Siyasi Tarih-II

loyment Force) güçlendirilmesi ve bölgede konuflland›r›lmas› ihtiyac›n› do¤urdu. Art›k ABD d›fl politikas›n›n do¤rultusu belirgin bir biçimde Orta Do¤u’ya çevrilmifl oldu. ‹kinci olarak, Carter yönetiminin etkin isimlerinden olan ulusal güvenlik dan›flman› Brzezinski taraf›ndan gelifltirilen bir baflka politika Carter Doktrini’nin taktik yan›n› oluflturdu. “Yeflil Kuflak Doktrini” olarak da adland›r›lan bu doktrine göre, Orta Do¤u’da ‹slam, komünizme ve SSCB’ye karfl› kullanabilirdi. Bunun yolu ise bölgede ABD politikalar›yla uyumlu ülkelerde ‹slami geliflimi kontrol ederek, uyumsuz ülkelerde ise k›flk›rtarak, bu bölgelere SSCB etkisinin girmesini önlemek ve SSCB’yi ‘yeflil kuflak’ ile çevrelemekti. Üçüncü olarak, Carter yönetimi, Kongre’ye egemen olan sa¤c› güçlerin de büyük etkisiyle ABD ve SSCB aras›nda yumuflaman›n ürünleri olan silahs›zlanma, ticaret gibi konularda iliflkileri dondurma yolunu seçti. 1979 y›l› bafl›nda imzalanan nükleer silah indirimine yönelik SALT-II antlaflmas›n›n geri çekilmesi, SSCB’ye yap›lan ihracata s›n›rlar konulmas› ve 1980 Moskova Olimpiyatlar›’n› boykot gibi eylemler içeren bu politika, iki blok aras›ndaki iliflkilerde ciddi bir kopmaya neden oldu.

Dördüncü olarak, Carter yönetimi askerî harcamalarda önemli art›fllar yaparak konvansiyonel ve nükleer silahlanma yar›fl›n› yeniden bafllatt›. ABD’nin dünya çap›ndaki artan yükümlülüklerine paralel biçimde Amerikan askerî harcamalar› önemli art›fllar gösterdi. Carter’›n bu silahlanma politikas› NATO’nun Avrupal› müttefiklerinin de askerî harcamalarda art›fla gitmelerini içeriyordu.

NATO’nun askerî ve siyasal aç›dan güçlendirilerek bir anlamda 1960’lar›n ortalar›ndan itibaren gerileyen NATO ittifak›n›n yeniden tesisini hedefleyen bu politika blok politikas›n›n eski ‘s›k›l›¤›n›’ yeniden kazanmas›n› ve NATO üyeleri aras›nda efl güdümün sa¤lanarak “ba¤›ms›z” hareketlerin engellenmesini amaçlamaktayd›.

Beflinci olarak, Carter yönetimi ilk döneminden beri uygulad›¤›, d›fl politikada insan haklar› kavram›n› kullanma stratejisini çok daha belirgin bir biçimde ortaya ç›kard›. Bu politikan›n birincil hedefi, o dönemde Polonya’da beliren huzursuzlu¤un gösterdi¤i gibi ABD karfl›t› ülkelerde, yönetimler ve halk aras›ndaki gerginli¤i artt›rmak ve bu antidemokratik yönetimlerin meflruiyetine do¤rudan bir darbe vurmakt›. Özellikle Polonya ve Macaristan gibi Do¤u Avrupa ülkelerinde, izlenen bu strateji halk gözünde meflruiyetini yitirmifl hükûmetlerin SSCB müdahalesi ile ayakta kalabilecekleri gerçe¤i göz önüne al›nd›¤›nda, SSCB imaj›na da indirilebilecek çok önemli bir darbe niteli¤i kazanacakt›. Bu da giriflilen küresel mücadelede SSCB’nin gücünün zay›flamas›na ve dikkatini daha çok blok içi meselelere çevirmesine neden olacakt›.

Carter dönemi Nixon-Ford dönemlerinin yumuflama politikalar›yla Reagan döneminin sertlik politikalar› aras›nda geçiflkenli¤in yafland›¤› bir dönem oldu.

1981 bafl›nda iktidara gelen Reagan d›fl politikada Nixon ve Ford politikalar›n›n tamamen reddini ve Carter dönemi politikalar›n›n “çekingenli¤i” elefltirisini seçim kampanyas› s›ras›nda s›kl›kla kulland›. ABD’de 1970’lerde yükselen Yeni-Sa¤ ak›m›n sözcüsü olan Reagan, geldi¤i ilk günden itibaren uygulamaya bafllad›¤› politikalarla ‹kinci So¤uk Savafl’› keskinlefltirdi. Reagan yönetiminin d›fl politikas›n›n temel özelli¤i, Carter döneminde ‹kinci So¤uk Savafl’›n bafllang›c›nda belirlenen stratejileri ortadan kald›rmas› de¤il, bunlar› topyekûn bir savafl için yeniden kurgulamas› ve fliddetle uygulamas›yd›. Nitekim yukar›da belirtilen Carter döneminde be-

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

lirlenen tüm stratejik aç›l›mlar Reagan döneminde çok daha yo¤un bir flekilde uyguland›. Bu stratejiye getirilen aç›l›m, baflkan›n kendi ad›yla an›lan yeni bir doktrini uygulamas›yla ortaya ç›kt›. Bu doktrin uyar›nca ABD, Üçüncü Dünya’da SSCB yanl›s› hükûmetlere karfl› savaflan sa¤c› gerilla kuvvetlerine ve solcu gerillalara karfl› savaflan ABD yanl›s› hükûmetlere askerî, ekonomik ve siyasal destek verdi.

Bu ba¤lamda Reagan yönetimi ABD d›fl politika stratejisinde etkili olan çevreleme politikas›n› aflarak, do¤rudan do¤ruya Do¤u Bloku ve ABD karfl›t› ülkelere çeflitli araçlarla müdahale etmeyi hedefledi. Bir anlamda, Brejnev Doktrini’nin çökertilmesi hedefini içeren bu strateji, ‹kinci So¤uk Savafl’›n çok daha karmafl›k bir nitelik kazanmas›na neden oldu.

Bat› Avrupa Genel olarak bak›ld›¤›nda, ‹kinci So¤uk Savafl Bat› Avrupa’n›n ABD politikalar›na çok daha do¤rudan eklemlenmesine neden oldu. Yumuflama sürecinde Avrupal› güçlerin Do¤u Bloku ve SSCB ile gelifltirdikleri siyasal ve ekonomik ifl birli¤inin büyük etkisi olmufltu. Avrupa’n›n özerklik alan›n› geniflleten bu olgu ilk darbeyi 1968 y›l›nda SSCB’nin Çekoslovakya’y› iflgali ile yemiflti. Buna ra¤men 1970’lerde ortaya ç›kan iki Almanya’n›n yak›nlaflmas› sürecinin de gösterdi¤i gibi, Avrupa’n›n her iki yan›nda da ifl birli¤i ve yak›nlaflma 1945’den sonra hiç görülmedi¤i ölçüde artm›flt›. Bu durum, 1970’lerin sonundan itibaren de¤iflen koflullar nedeniyle k›sa bir süre olumsuz yönde de¤iflecek ve Bat› Avrupal› güçler blok lideri olan ABD’ye daha fazla yaklaflmak zorunda kalacaklard›. Özellikle, 1979 y›l›nda SSCB’nin Afganistan’› iflgali ve sonras›nda Do¤u Avrupa’ya, Bat› Avrupa’y› hedefleyen SS-20 füzeleri yerlefltirmesi Avrupal› güçlerin SSCB ile iliflkilerini gözden geçirmelerine ve ABD’nin yeni çat›flmac› politikalar›n› en az›ndan do¤rudan karfl› ç›kmadan benimsemelerine neden oldu. ‹kinci So¤uk Savafl’›n bir taraf› yaln›zca ABD de¤il, ayn› zamanda NATO ve Avrupal› üyeleriydi. Bunun do¤al sonucu ittifak ba¤lar›n›n güçlendirilmesi, blok içi sorunlar›n en az›ndan ertelenmesi ya da bir flekilde dozaj›n›n düflürülmesiydi.

Bu dönemde Bat› Avrupa kendi içindeki ba¤lar› güçlendirmeye çaba gösterdi. Özellikle bu dönemde Fransa’da iktidarda bulunan François Mitterand ve Bat› Almanya’da iktidarda bulunan Helmut Kohl bu politikan›n önderleri oldular. Bat› Avrupa ülkeleri aras›ndaki ba¤lar›n sa¤lamlaflt›r›lmas› çabalar›n›n kendini en çok gösterdi¤i alan ise ekonomi ve bunun için kurulmufl AET olacakt›.

Bu çerçevede, Bat› Avrupal› güçler aç›s›ndan 1980’ler bütünleflme ve bütünleflmenin derinlefltirilmesi çerçevesinde at›lan ad›mlarla geçmifltir.

Avrupa bütünleflmesi 3 temel alan üzerinden yürümüfltür; bunlar ekonomik bütünleflme, uluslarüstü bütünleflme ve hukuki bütünleflmedir. Derinleflme ise bir yandan, bütünleflmenin yetki ve faaliyet alanlar›ndaki art›fl›, di¤er yandan da mevcut kurumsal yap› içindeki de¤ifliklikleri ifade etmektedir. Üye ülkelerin mevcut ya da yeni yetki alanlar›n›n Avrupa bütünleflmesine devri biçiminde ortaya ç›kar ve iki nedenle oluflur: i) Kurumsal yap›da duyulan reform ihtiyac› (Üye say›s›n›n ve yetki alanlar›n›n art›fl›na ba¤l› olarak) ii) Avrupa bütünleflmesinin dinamik niteli¤i.

1980’li y›llarda AET ikinci ve üçüncü geniflleme dalgalar›n› yaflad›. 1981’de Yunanistan, 1986’da ise ‹spanya ve Portekiz’in toplulu¤a kat›l›mlar›yla üye say›s› 12’ye yükseldi. Avrupa Parlamentosu seçimleri ilk kez 1979 y›l›nda yap›ld›. Bu seçimler ile Avrupa halklar› ilk kez Avrupa Parlamentosu milletvekillerini do¤rudan seçtiler. 1985’te imzalanan Schengen Antlaflmas› ile toplulu¤a üye devletlerin ço¤u aras›nda pasaport olmaks›z›n seyahat imkân›n›n altyap›s› haz›rland›. Uygulama ise

153

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

154

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Siyasi Tarih-II

N N

1990’daki Schengen Anlaflmas› Uygulama Konvansiyonu ile bafllayacakt›r. Avrupa bütünleflmesinin güçlendirilmesi ve derinlefltirilmesi yönündeki çabalar 1980’lerin AMAÇLARIMIZ ikinci yar›s›nda artarak sürecektir. ‹kinci So¤ukK Savafl ABD’nin SSCB’ye karfl› izledi¤i politikalar› daha iyi kavraya‹ T Adöneminde P bilmek için Fred Halliday’›n “Yeni So¤uk Savafl: ABD-Sovyet ‹liflkilerinin Dünü ve Bugünü” adl› eserini (Belge Yay›nlar›, ‹stanbul, 1985) okuman›z› öneririz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M

SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

2

Carter Doktrini SIRAnedir?

S‹ZDE Bu doktrinin temel unsurlar› nelerdir?

SSCB VE DO⁄U BLOKU ‹DNÜTfiEÜRNNEEL ‹TM

SSCB S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

SSCB 1970’lerin küresel mücadelede ABD karfl›s›nda siyasal ve ekonoS O Rbafllar›nda U mik olarak dengeyi sa¤lam›fl olsa da ekonomik ve teknolojik olarak h›zla geriye düflmeye bafllam›flt›. Artan silahlanma harcamalar›, dünya üzerinde Sovyet etkisini D‹KKAT geniflletmek amac›yla Üçüncü Dünya ülkelerine verilen yard›mlar, ekonomide verimlili¤in sa¤lanamamas›, merkezî planlaman›n yetersizli¤i, teknolojik olarak geriSIRAsorunlar S‹ZDE de kalma gibi SSCB ekonomisine çok büyük bir yük getirmekteydi. Ekonominin içine girdi¤i s›k›nt›lar, Do¤u Avrupa’n›n ekonomik çöküflüyle birleflince Moskova aç›s›ndan SSCB’nin ve Do¤u Bloku’nun birli¤ini korumak hayli zor olaAMAÇLARIMIZ cakt›. Komünizm halk›n artan taleplerini karfl›lama konusunda yetersiz kald›kça ve Do¤u Avrupa halklar›, Bat› Avrupa halklar›n›n refah düzeyi hakk›nda daha fazla bilgi sahibi Kolup artt›rd›kça, ekonomik dinamik çöküfl sürecinde çok be‹ T taleplerini A P lirleyici bir role sahip oldu. Bu durum yukar›da aç›klanan uluslararas› ekonomik dönüflümün de do¤al bir sonucuydu.

Komünist Parti egemenli¤i, ülkede Hruflov (Khruchev) döneminde bafllayan liTELEV‹ZYON beralleflmeyle birlikte toplum taraf›ndan daha fazla sorgulan›r hâle gelmiflti. Komünizme olan inanç sars›lmaya bafllam›flt›. ‹nsan haklar› yönündeki talepler özellikle 1975 Helsinki Bildirgesi’nin imzalanmas›ndan sonraki süreçte Bat›’n›n da etkisiyle ‹ N T‹nsan E R N E T haklar› taleplerine paralel olarak, SSCB’de ulusal sorunlar da artmaktayd›. daha fazla dile getirilmeye bafllanm›flt›. SSCB’de yaflayan halklar ulusal hatta milliyetçi taleplerini çok daha fazla vurgulamaya bafllam›fllard›. 1980’lerde h›z kazanan bu süreç, Sovyet yönetiminin onlarca y›ld›r çözmeye çal›flt›¤› ulusal sorunlar›n yeniden hortlamas›na yol açmaktayd›. Do¤u Bloku’nda da yükselmeye bafllayan milliyetçilik, SSCB’de de kendini göstermekte, Moskova hem ülke içinde hem de blok içinde çifte milliyetçili¤in k›skac› alt›na girmekteydi. Milliyetçilik ve ulusal sorun hem SSCB’nin hem de Do¤u Avrupa’n›n y›k›lmas›na sebebiyet verecek dinamiklerden ikincisini oluflturmaktayd›. Üstelik tam da bu geliflmeler yaflan›rken ‹kinci So¤uk Savafl’›n bafllamas› bu dinamikleri daha da güçlendirici bir etki yaratt›. Yukar›da belirtildi¤i gibi, ABD’nin ekonomik politikalar› SSCB’ye karfl› bir d›fl politika arac› olarak kullanmas›, SSCB’nin içinde bulundu¤u ekonomik flartlar› daha da a¤›rlaflt›rd›. Özellikle ABD’nin nükleer ve konvansiyonel silahlarda büyük bir silahlanma yar›fl› bafllatmas› SSCB ekonomisinin daha da zorlanmas›na yol açt›. SSCB’nin 1960’lardaki silahlanma yükünün getirdi¤i faturay› bile ödemekte zorland›¤› bir dönemde yeni bir silahlanma yar›fl›na girmesi mümkün de¤ildi. Ekonomik zorluklar toplumsal muhalefeti beslemekte, bu da ulusal sorunlar› gündeme getirerek SSCB ve Do¤u Avrupa’n›n bütünlü¤ünü sarsmaktayd›.

N N

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

Do¤u Avrupa 1980’lere girerken Do¤u Avrupa ülkeleri büyük oranda SSCB taraf›ndan dayat›lan kal›plar içinde donmufl bir görüntü vermekteydiler. SSCB hâlâ güçlü bir kutup lideri olarak varl›¤›n› sürdürmekteydi ve Brejnev Doktrini yürürlükteydi. Blok ülkelerinde güçlü bir Sovyet askerî varl›¤› bulunmaktayd›. ‹lk bak›flta bu ülkelerin büyük bir kaos dönemine girece¤i ve yaklafl›k 10 y›l içinde komünist rejimlerin çökece¤ine yönelik hiçbir iflaret görünmemekteydi.

Oysa yukar›da belirtildi¤i gibi, SSCB aç›s›ndan geçerli olan iki büyük dinamik; ekonomik koflullar ve milliyetçilik alttan alta kendini göstermeye bafllam›flt›. Komünist ekonomilerin, halk›n refah düzeyini yükseltme hususundaki baflar›s›zl›¤› iyiden iyiye ortaya ç›km›flt›. Merkezî planlaman›n halk›n temel ihtiyaçlar›n›n üretiminde bile baflar›s›z kalmas›, verimlili¤in azalmas›, rejim içinde bir seçkinler s›n›f›n›n do¤mas›n›n tepki yaratmas› gibi olgular ekonominin yap›sal sorunlar›n›n ilk akla gelenleriydi. 1970’lerin ikinci yar›s›ndan itibaren uluslararas› ekonominin yeniden yap›lanmas›na paralel biçimde flartlar daha da a¤›rlaflt›. Baflta Polonya olmak üzere, birçok Do¤u Bloku ülkesi yetersiz kaynaklar› finanse etmek için borçlanma sarmal›na girmifl, k›sa vadede atlat›lan sorunlar orta vadede flartlar› daha da a¤›rlaflt›rm›flt›. Artan memnuniyetsizlik, toplumsal muhalefeti her geçen gün daha da büyütmekteydi.

1985 sonras›nda yumuflaman›n Bloklar içinde yaratt›¤› özerkli¤in art›fl›yla uyumlu bir biçimde, Do¤u Bloku ülkeleri içinde daha serbest bir düflünce ortam› oluflmufltu. Bat› Avrupa’yla olan siyasal ve ekonomik çeliflkiler, Do¤u Avrupa ülkelerindeki ekonomistlerin ve hatta baz› komünist parti üyelerinin bile merkezî planlamaya karfl› kuflkular›n› artt›rd›. Piyasa mekanizmalar›n›n da devreye sokulmas› yönündeki görüfller aç›k bir biçimde dile getirilmeye baflland›. En az›ndan uygulanan biçimiyle komünizme olan inanç kaybolmaya bafllam›flt›.

Buna paralel olarak, Do¤u Avrupa’daki milliyetçi uyan›fl da kendini yeniden göstermeye bafllad›. Do¤u Avrupa’daki milliyetçili¤in temelinde Moskova’ya ve Do¤u Bloku’na karfl› ba¤›ms›z ya da en az›ndan özerk politikalar izleme iste¤i yatmaktayd›. Asl›nda bu yeni bir istek de de¤ildi. En son 1968 Çekoslovakya olaylar›nda görüldü¤ü gibi Polonya, Macaristan gibi ülkelerde Moskova ve uydusu olan yönetimlere karfl› halk hareketleri olmufltu. SSCB’ye karfl› ulusal/milliyetçi muhalefet içten içe devam etmekteydi. 1970’lerdeki süreçte bu muhalefet çok aç›k bir biçimde su yüzüne ç›kmasa da kendini göstermekte gecikmeyecekti. SSCB’nin de uluslararas› konjonktürün de etkisiyle blok ülkelerine daha az müdahale etme yönünde politikalar izlemesi, muhalefetin umutlar›n› ve imkânlar›n› artt›rmaktayd›.

1975’de imzalanan Helsinki Nihai Senedi’nin özellikle Bat›l› güçler taraf›ndan önerilen insan haklar›yla ilgili Üçüncü Sepeti’nin etkisi, hiç umulmad›k biçimde çok k›sa bir sürede kendini göstermiflti. Bat›l› devletler Do¤u Bloku’ndaki insan haklar› ihlallerini çok daha fazla gündeme getirmekteydiler. Bat›l› ülkelerin bu yöndeki politikalar›n›n da etkisiyle Do¤u Avrupa’daki ayd›nlar aras›nda da liberal talepler dile getirilmeye bafllanm›flt›. Bat› Avrupa’daki son diktatörlükler olan ‹spanya ve Portekiz’in de 1980’lere demokratik rejimleriyle girmesiyle, Do¤u Avrupa’daki liberal talepler örnek gösterecekleri bir de¤iflimi de söylemlerine yerlefltirmifl oldular.

1980’lere girilirken ekonomik s›k›nt›lar, siyasal ve ekonomik liberalleflme istekleri, ulusal talepler, Moskova’n›n daha ›l›ml› bir politika izlemesi ve uluslararas› siyasal ve ekonomik dinamiklerin birbirini etkiledi¤i yepyeni bir konjonktür do¤-

155

156

Siyasi Tarih-II

mufltu. Bu konjonktür, Do¤u Avrupa’daki de¤iflim sürecini çok k›sa bir sürede bafllatacakt›. De¤iflimin ilk sinyallerini verdi¤i ülke ise Polonya oldu.

Polonya’n›n Do¤u Avrupa’daki rejim karfl›t› hareketlerin ilk ortaya ç›kt›¤› yer olmas› tabi ki tesadüf de¤ildi. Polonya tarihsel olarak Rusya’ya hep kuflkuyla bakm›fl bir ülkeydi. Ülke 18. yüzy›ldan itibaren Rus etki alan›na girmifl ve Rusya’n›n ön ayak olmas›yla iki defa da parçalanarak ba¤›ms›zl›¤›n› yitirmiflti. Bu husus Polonyal›lardaki Rus karfl›tl›¤›n›n temelini oluflturmaktayd›. Rus karfl›tl›¤› da milliyetçi dinami¤i beslemekteydi. Buna paralel olarak, nüfusunun ço¤unlu¤u Katolik olan ülkede komünist rejime ra¤men dinî duygular hâlâ güçlüydü ve kilise önemli bir kurum olarak varl›¤›n› sürdürmekteydi. Üstelik 1978’de bir Polonyal› olan II. Jean Paul’ün Papa seçilmesiyle kilisenin toplum üzerindeki etkisi daha da artm›flt›. Dinî inançlar milliyetçili¤i besleyen önemli bir dinamik hâlini ald›. ‹kinci olarak, ekonomik koflullar›n en çok bozuldu¤u Do¤u Avrupa ülkelerinden biri de Polonya’yd›. Özellikle d›fl borçlanman›n çok büyük miktara ulaflmas›, Polonya ekonomisinin ekonomik dalgalanmalardan çok daha fazla etkilenmesine sebebiyet verdi ve huzursuzluklar artt›. Böylece çözülmeyi sa¤layan ekonomik dinamik de kendini iyiden iyiye gösterdi.

Foto¤raf 6.2 Polonya Dayan›flma Hareketi’nin önderi “Lech Walesa”.

Kaynak: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/poland/5400838/Polandforced-to-move-democracy-celebrations.html

Artan huzursuzluk g›da fiyatlar›n›n artmas›yla soka¤a yans›maya bafllad›.

1980’de Gdansk tersanesinde bafllayan grev k›sa sürede di¤er sektörlere de yay›ld›. Gdansk tersanesi iflçileri taraf›ndan kurulan “Dayan›flma” adl› sendika konfederasyonu di¤er sektörlerde çal›flan iflçiler taraf›ndan da desteklendi. “Dayan›flma Hareketi” k›sa bir süre içinde güçlendi ve yönetimden, ba¤›ms›z sendikalar kurulmas›n› talep etti.

Lech Walesa önderli¤indeki Dayan›flma Hareketi’nin kazand›¤› güç, Polonya Hükûmeti’ni bu hareketi tan›mak zorunda b›rakt›. Fakat huzursuzluk ekonomik koflullar›n daha da zorlaflmas›n›n sonucunda yat›flmad›. K›fla girilirken ülkedeki kriz atmosferi daha da artt›. SSCB’nin askerî müdahalesinden bile söz edilir olmufltu. Fakat SSCB do¤rudan bir müdahale yapmak yerine, Polonya’da askerî bir yönetim kurulmas›n› destekledi. Sovyet deste¤ini arkas›na alan yeni yönetim s›k›yönetim ilan ederek muhalefete karfl› yo¤un bir bask› politikas› bafllatt›. Dayan›flma Hareketi’nin yeralt›na inmesiyle kanl› bir iç savafl yaflanmad› ve kriz sona erdi. Yeni yönetim birkaç ay içinde s›k›yönetimi kald›rsa da ekonomik durumun daha da kötüleflmesi, muhalefeti ve onun en örgütlü hâli olan Dayan›flma Hareketi’ni güçlendirmeye devam etti.

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

N N

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

AMAÇLARIMIZ

SSCB’nin çöküfl sürecini daha iyi analiz edebilmek için ‹gor Gali,K O.S. V.‹. Gro‹ T fienin, A P mov’un “Sovyetler Birli¤i Neden / Nas›l Y›k›ld›?” adl› eserini (Phenix, Ankara, 2008) okuman›z› öneririz.

ÜÇÜNCÜ DÜNYA Orta Do¤u Geliflmeleri SSCB’nin Afganistan’› ‹flgali

157 AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

So¤uk Savafl döneminde Polonya’da bafllayan SSCB karfl›t› hareketlerSIRA nelerdir?

S‹ZDE Genel hatlar›yla de¤erlendiriniz.

SIRA S‹ZDE

3

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

II. So¤uk Savafl’›n bafllamas›ndaki en önemli kilometre tafllar›ndan birini Afganistan’›n SSCB taraf›ndan iflgali oluflturdu.

SIRA S‹ZDE Afganistan’daki monarfli rejimi 1973’te sona ermifl ve cumhuriyet ilan edilmiflti.

1978’de yap›lan bir darbeyle sosyalist bir rejim kuruldu. Baflbakanl›¤a getirilen Nur Muhammed Taraki SSCB ile iliflkilerin gelifltirilmesine özel birAMAÇLARIMIZ önem vermekteydi.

Moskova, Afganistan’a ekonomik ve askerî yard›m yapmaya bafllad› ve askerî dan›flmanlar gönderildi. Bunu 1978 Aral›¤›nda Afganistan ve SSCB aras›nda imzalanan bir Dostluk, ‹yi Komfluluk ve ‹flbirli¤i Antlaflmas› izledi. Afganistan K ‹ T A P art›k aç›k biçimde SSCB etki alan›na girmekteydi. Bu durum baflta ABD ve Çin olmak üzere SSCB karfl›tlar›n› rahats›z etti.

Taraki yönetimine karfl› oluflan muhalefet silahl› mücadeleT Eyöntemini L E V ‹ Z Y O N benimsedi ve SSCB silahlar›yla donat›lm›fl hükûmet güçleriyle “Mücahitler” aras›nda çat›flmalar bafllad›. Bu çat›flmalar sürerken Taraki bir iç darbeyle iktidardan uzaklaflt›r›ld› ve yerine Haf›zullah Amin getirildi. Amin yönetimi de uzun sürmeyecek ve ‹ N T EKarmal’›n RNET SSCB deste¤ini alan Babrak Karmal lider olacakt›r. Aral›k 1979’da iktidara gelmesine paralel olarak, SSCB birlikleri de Afganistan’a girmeye bafllad›. K›sa sürede say›lar› 100 bine yaklaflan Sovyet askerleri, ülkenin bütün önemli noktalar›n› kontrol etmeye bafllad›.

SSCB iflgali, özellikle Bat› kamuoyunda büyük bir tepki yaratt›. Moskova yönetimi K›z›lordu’nun Afgan Hükûmeti’nin iste¤iyle ülkeye girdi¤ini ileri sürerek, elefltirilere cevap vermeye çal›flt›. Fakat Sovyet iflgalinin temelinde yeni Afgan yönetimine karfl› savaflan Mücahitlere karfl› harekete geçme düflüncesi yatmaktayd›. Sovyet yönetimi kendi nüfuz alan›na girmifl bir ülkede ‹slami bir yap›lanmaya izin vermek istememekteydi. ‹ran’daki ‹slam devriminin bölgede yaratt›¤› ‹slami dalgalanman›n, kendi topraklar›nda da milyonlarca Müslüman’›n yaflad›¤› SSCB’yi de etkileyebilece¤i endiflesi Moskova’y› böyle bir ad›m atmaya yönlendirdi. Bu endiflenin çok da yersiz olmad›¤› Carter döneminde ilan edilen ve bölgedeki ‹slami unsurlar›n SSCB ile sosyalist rejimlere karfl› kullan›lmas›na dayanan Yeflil Kuflak politikalar› dikkate al›nd›¤›nda daha iyi anlafl›lacakt›r.

Afganistan’›n iflgalinden sonra özellikle ABD deste¤iyle h›zla silahlanan Mücahitler Sovyet birliklerine yönelik sald›r›lar›n› artt›rarak sürdürdüler. SSCB yaklafl›k 10 y›l süren ve hiçbir sonuç al›namayan bir bata¤a sürüklenmifl oldu. ‹flgalin SSCB’ye getirdi¤i a¤›r siyasal, ekonomik ve askerî yük, Gorbaçov yönetiminin 1989’da Sovyet birliklerini Afganistan’dan çekmesinde hayli etkili oldu. Bu durum, Do¤u Avrupa’dan bile askerî varl›¤›n› çekme karar› alan Sovyet politikas›yla da uyumluydu. Sovyet iflgalinin bitiminden sonra yönetime karfl› savaflan de¤iflik etnik ve mezhep-

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

158

Siyasi Tarih-II

sel gruplar aras›nda anlaflmazl›klar ç›kt› ve ülke daha büyük bir iç savafl›n pençesine düfltü. Afganistan’da günümüze kadar süren bir istikrars›zl›k dönemi bafllad›.

‹ran ‹slam Devrimi ‹ran’da 1950’lerden itibaren yönetimi elinde tutan fiah Muhammed R›za Pehlevi, ülkenin modernlefltirilmesi yönünde bir politika izlemekteydi. Bunu yaparken de dayand›¤› temel unsur, özellikle 1973 Petrol Krizi’nden sonra birkaç kat artan muazzam petrol gelirleriydi. Ülkenin artan refah›na ra¤men, gelirlerin paylafl›m›nda çok büyük bir adaletsizlik mevcuttu. Saray ve çevresindeki küçük egemen s›n›f, ülkedeki siyasal yap›y› oldu¤u kadar ekonomik yap›y› da kontrol etmekteydi. Özellikle iflçi ve köylülerden oluflan alt s›n›flar adaletsiz düzenden hiç memnun de¤ildi. ‹ran toplumsal yap›s›nda çok önemli bir yere sahip olan esnaf›n oluflturdu¤u çarfl› (bazaar) da fiah yönetimine karfl› yavafl yavafl muhalif bir çizgiye kaymaktayd›. Çarfl›’n›n geleneksel müttefiki fiii din adamlar› aras›nda da fiah yönetimine karfl› tepki büyüdü. Yasa d›fl› ilan edilen komünist TUDEH Partisi de yönetimin de¤iflmesinden yanayd›. fiii din adamlar› s›n›f› zaten fiah taraf›ndan uygulanan modernleflme politikalar›ndan derin bir rahats›zl›k duymaktayd›. fiah’›n ‹ran’daki ‹slami de¤erlerin yerine milliyetçi modern de¤erleri hâkim k›lma yönündeki politikas› muhalefetin içindeki ‹slami unsurlar› h›zla güçlendirmiflti. Ayetullah Humeyni gibi önde gelen baz› din adamlar› y›llar önce ülkeyi terk etmek zorunda kalm›fl, fiah ve rejim karfl›t› muhalefetlerini yurt d›fl›ndan sürdürmeye bafllam›fllard›. fiah yönetimi 1950’lerden itibaren ABD ile yak›n iliflkiler kurmufl, ‹ran’› bölgede Türkiye ve ‹srail’le birlikte en önemli Bat› yanl›s› ülkelerden biri hâline getirmiflti. Petrol gelirlerindeki art›fl özellikle Amerikan silahlar›yla teçhiz edilmifl büyük bir ordunun yarat›lmas› için de kullan›lm›flt›. fiah, ‹ran’› bölgesel bir güç hâline getirmeye çal›flmaktayd›. Bu durum, bölgedeki devletlerde endifle yaratmaktayd›. fiah rejiminin en önemli özellikFoto¤raf 6.3 lerinden biri de anti-demokratik bask›c› niteli¤iydi. Toplumsal muHumeyni’nin 1980 fiubat’›nda ‹ran’a halefet kanallar›n›n oluflmas›na dönüflü. hiçbir flekilde izin verilmemekte, polis ve istihbarat servisi her türlü muhalefeti ac›mas›zca bast›rma yoluna gitmekteydi. Özellikle 1977’den sonra büyüyen ve soka¤a inmeye bafllayan toplumsal muhalefet de çok sert yöntemlerle bast›r›lmaya çal›fl›ld›. Bu bask› muhalefeti azaltaca¤›na daha da güçlendiren bir etki yaratt›. Kontrolü kaybetmekte oldu¤unu anlayan fiah, 1978 sonlar›ndan itibaren muhalefeti tatmin etmek için baz› ad›mlar att›ysa da, istedi¤i sonucu alamad›. ‹flçilerin genel greve gitmesi ülkedeki düzeni tamamen Kaynak:http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Imam_Khome ini_in_Mehrabad.jpg&filetimestamp sarst›.

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

ABD’den ve Bat›l› müttefiklerinden bekledi¤i deste¤i alamayan fiah, ordunun da kendisine karfl› tav›r almas› üzerine 1979 Ocak’›nda ailesiyle yurt d›fl›na kaçmak zorunda kald›. fiubat bafl›nda fiii ulema hiyerarflisinin en üstünde bulunan Humeyni Paris’teki sürgünden geri döndü. Humeyni’yi milyonlarca ‹ranl› karfl›lad›. Ülkeye dönen Humeyni hemen devrimin liderli¤ini ele geçirdi ve ülkenin bir ‹slam cumhuriyeti fleklinde yeniden yap›land›r›lmas› yönündeki görüfllerini uygulamaya soktu. Devrimin ‹slami bir nitelik kazanmaya bafllamas›, fiah’a karfl› ifl birli¤i yapan çeflitli komünist, liberal, milliyetçi vs. gruplar› rahats›z etti. ‹ktidar› ele geçiren ‹slamc›lar di¤er bütün muhalif gruplar› h›zla tasfiye ettiler. Yeralt›na çekilen ya da ülke d›fl›na kaçan muhalifler yeni rejime karfl› muhalefeti sürdürmeye devam etseler de baflar›l› olamad›lar.

Devrim sonucunda ‹ran, ‹slami bir rejim çerçevesinde yeniden örgütlenirken, d›fl politikas› da tamamen de¤iflti. Bat›’n›n sad›k müttefiki ‹ran, bölgedeki en radikal ABD ve Bat› karfl›t› ülkelerden biri hâline geldi. Humeyni ABD’yi “büyük fleytan” olarak nitelendirmekteydi. Ülkedeki siyasal, askerî ve ekonomik Amerikan varl›¤› h›zla tasfiye edildi. Hatta 1979 sonbahar›nda üniversite ö¤rencileri Tahran’daki ABD elçili¤ini basarak 50 Amerikal›y› 15 ay boyunca rehin tuttular. ABD’nin 1980’de düzenledi¤i rehine kurtarma operasyonu ise büyük bir baflar›s›zl›kla sonuçland›. Carter yönetiminin prestijine büyük bir gölge düflüren bu durum, 1980 sonunda yap›lan baflkanl›k seçimlerinde Carter’›n kaybetmesinde de hayli etkili oldu. ‹ran-ABD iliflkilerindeki bu de¤iflim ise, yukar›da de¤inildi¤i gibi, ABD’nin küresel politikalar›n›n de¤ifliminde çok önemli bir etken olacak ve ‹kinci So¤uk Savafl’›n bafllamas›nda asli bir rol oynayacakt›r. Dolay›s›yla bölgesel bir de¤iflim, küresel bir de¤iflimin temel dinamiklerinden birini oluflturacakt›. ‹ran ‹slam Devrimi’nin en önemli etkilerinden biri de bölgede ‹slamc› dalgalanmay› h›zland›rmas› oldu. ‹ran ‹slam Devrimi’nin baflar›s› bölgedeki ‹slamc› gruplar› hem cesaretlendirdi hem de destek alabilecekleri büyük bir devletin ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›. Bunun da özelinde Orta Do¤u’daki genifl fiii nüfusun yeni ‹ran rejiminden etkilenece¤i ve bir “fiii eksen”in ortaya ç›kabilece¤i yönünde bir endifle belirdi. Özellikle fiii nüfusun bulundu¤u Sünni yönetimlere sahip bölge devletlerinde bu endifle daha da fazlayd›. Afla¤›da ele al›nacak ‹ran-Irak Savafl›’n›n ortaya ç›k›fl›nda ve bölge ülkelerinin taraflara yönelik politikalar›nda bu mezhepsel boyut hayli etkili olacakt›.

‹ran-Irak Savafl› ‹ran-Irak Savafl›’n›n temel nedenini k›saca özetlemek zor olsa bile; savafl›n bafll›ca ç›k›fl nedenlerini, Saddam’›n ‹ran’daki rejim haz›r ç›kmaza girmiflken ‹ran’la olan s›n›r sorunlar›n› çözmek, ‹ran’›n rejim ihrac›n› engellemek ve kolay bir zafer kazanarak Arap dünyas›nda gerçek bir lider olarak belirmek iste¤i oluflturmaktayd›. ‹ki ülke aras›ndaki tarihsel sorunlar› s›n›r anlaflmazl›klar›, ideolojik çekiflme, dinsel ve mezhepsel sorunlar ile Kürt sorunu bafll›klar› alt›nda toplamak mümkündür.

Irak’›n ‹ran’la iliflkilerinin gerginleflmesine neden olan olaylar zincirinin en önemlisi, 1980’de Irak devriminin y›l dönümünde Irak yönetiminin önemli isimlerinden Tar›k Aziz’e yönelik suikast giriflimiydi. Bu olay› takiben Irakl› fiiilerin lideri Ayetullah Muhammad Bekir el-Sadr ve k›z›n›n idam edilmesi iliflkileri daha da gerginlefltirdi. ‹ran-Irak Savafl›’n›n görünürdeki nedeni ise fiatt-ül Arap suyolu üzerindeki egemenlik sorunuydu. 1975 y›l›nda yap›lan Cezayir Antlaflmas› ile geçici de olsa çözüme kavuflturulan bu sorun, Saddam’›n ‹ran’daki yeni rejimi tan›mad›¤›n› aç›klama-

159

160

Siyasi Tarih-II

s›n›n ard›ndan 18 Eylül 1980’de antlaflmadan çekilmesiyle yeniden gündeme geldi ve iki ülke aras›ndaki iliflkiler koptu. Irak’›n 22 Eylül 1980’de bask›n fleklinde sald›r›ya geçmesiyle birlikte sekiz y›l sürecek savafl bafllam›fl oldu. Irak bu bask›n sonucu birkaç gün içerisinde ciddi bir direniflle karfl›laflmadan önemli merkezleri iflgal etmeyi baflard›. ‹ranl›lar savafl›n ilk haftas› bitti¤inde Irak’›n hatalar›n›n da bir sonucu olarak dengeyi sa¤lad›lar. 1981 Eylül’ünde düzenlenen baflar›l› ‹ran operasyonlar›yla Irak’›n iflgal etti¤i stratejik bölgeler geri al›nd›. 1982 y›l›na gelindi¤inde Irak, ‹ran karfl›s›nda zor duruma düflmüfltü. Böylece, savafl bir d›fl destek olmaks›z›n Irak aç›s›ndan katlan›lmas› zor bir noktaya gelmiflti. Irak’a destek de özellikle Körfez ülkelerinden gelecek, savafl›n maliyetinin bir bölümü bu ülkeler taraf›ndan karfl›lanmaya bafllanacakt›. ‹lerleyen süreçte, Körfez ülkeleri ve ABD savafla daha fazla müdahil olmaya bafllad›lar. 1985 y›l›nda Reagan yönetiminin ‹ran’a gizlice silah satt›¤›n›n ortaya ç›kmas›yla (Irangate Skandal›) tüm dünya kamuoyunun dikkati ‹ran-Irak Savafl›’na yöneldi. 20 Temmuz 1987’de bar›fl› sa¤lamak amac›yla Basra Körfezi’ne ABD ve birçok Avrupa ülkesinden kuvvet kayd›r›lmas› karar›n› içeren 598 say›l› BM Güvenlik Konseyi karar› kabul edildi. Karar, Irak taraf›ndan kabul edilirken ‹ran taraf›ndan reddedilmiflti.

1988 y›l›na gelindi¤inde Irak, bir yandan SSCB’den ald›¤› füzelerle ‹ran flehirlerini bombalarken, bir yandan da Fransa ve ‹ngiltere’den ald›¤› kimyasal silahlarla Halepçe’de 5000 sivilin ölümüne neden olan bir sald›r› gerçeklefltirdi. Bu olay tarihe “Halepçe Katliam›” olarak geçti. 1988 y›l›n›n ortalar›na do¤ru ‹ran art›k bir yandan teknik yetersizlikler, di¤er taraftan Irak sald›r›lar› karfl›s›nda zor durumda bulunuyordu. Nihayet, durumu de¤erlendiren Humeyni, BM’nin 598 say›l› karar›n› kabul etmek durumunda kald›. 18 Temmuz 1988 tarihinde ise sekiz y›l süren savafl sona erdi. Taraflar aras›nda 25 A¤ustos 1988’de Cenevre’de ateflkes antlaflmas› imzaland›. ‹ran topraklar›ndan tüm Irak askerlerinin çekilmesini isterken, Irak fiattül Arap su yolu üzerinde ortak denetim kurulmas›nda ›srar etti. ‹ki ülke aras›ndaki bar›fl, ancak Kuveyt’in 1990 A¤ustos’unda iflgali sonras›nda, Irak’›n eline geçirdi¤i topraklar› tek tarafl› olarak geri vermesiyle gerçekleflecektir.

Lübnan ‹ç Savafl› ve ‹srail’in Lübnan’› ‹flgali Lübnan’da 1975’te bafllayan iç savafl 1980’ler boyunca da sürdü. 1982’de Beflir Cemayel önderli¤indeki Hristiyan falanjistleri desteklemek ve bölgedeki FKÖ varl›¤›n› tasfiye etmek isteyen ‹srail’in güney Lübnan’› iflgaliyle durum daha da kar›fl›k bir nitelik ald›. ‹srail iflgali s›ras›nda ‹srail Savunma Bakan› Ariel Sharon’un yönlendirmesiyle hareket eden Falanjistler, Sabra ve fiatilla kamplar›nda yaklafl›k 3500 Filistinli mülteciyi katletti. ‹flgalin ard›ndan ABD ve Frans›z güçleri de bölgeye yerleflti. FKÖ bölgeyi terk etmek zorunda kald›. 1983’te ABD ve Frans›z askerlerinin k›fllas›na ‹slami Cihat Örgütü taraf›ndan yap›lan bombal› sald›r›da 299 ABD ve Frans›z askerî öldü. Bunun yan› s›ra Lübnan fiiileri yeni kurulan Hizbullah örgütü çat›s› alt›nda birleflmeye bafllad›lar. Hizbullah zamanla ülke ve bölge siyasetinin en önemli unsurlar›ndan biri hâline gelecektir. ‹srail iflgalin ard›ndan ülkeden çekilirken Litani Nehri’ne kadar uzanan bir tampon bölgeyi elinde tutmaya devam etti.

1980’lerin ikinci yar›s›ndan itibaren uluslararas› konjonktüre uygun olarak Lübnan’da da iç savafl›n sona erdirilmesi yönünde d›fl bask› artmaya bafllad›. Bu çerçevede, çat›flmalar sürerken 22 Ekim 1989’da Arap Birli¤i’nin öncülü¤ünde ve ABD’nin deste¤inde Suudi Arabistan’›n Taif flehrinde Lübnan Parlamentosu’ndan 62 üyenin (31 Hristiyan-31 Müslüman) kat›l›m›yla Taif Anlaflmas› imzaland›.

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

Taif Anlaflmas›, Lübnan’›n geleneksel siyasi sisteminden radikal bir kopufl de¤il, aksine o sistemin düzeltilmifl hâliydi. Anlaflma, milis güçlerinin silahlar›n› b›rakmas›n›, hukuk ve düzenin yeniden tesisinde hükûmete yard›m etmek üzere Lübnan’da kalmas›na izin verilen Suriye birliklerinin ise 1990’lar›n ilk yar›s›ndan önce Bekaa’ya çekilmesini ve ard›ndan da iki hükûmetin uzlaflmas›yla aflamal› olarak Suriye askerlerinin tamamen tahliyesini öngörüyordu. Yine de bu antlaflma çekilmeyi öngörmüfl olmakla birlikte, Suriye’nin Lübnan’daki varl›¤›n› teyit etmifl olmaktayd›.

Müzakerelerde Suriye kuvvetlerinin Lübnan’dan çekilmesi meselesi a¤›rl›kl› tart›flma konusu olmufltu. Suriye kuvvetlerinin Lübnan’dan tamamen çekilmemesi nedeniyle Hristiyan taraf›n›n iki önemli ismi aras›nda gerilim yafland›. General Michel Aoun plan› reddederken, General Samir Geagea anlaflmay› destekledi. Sonuç olarak, Taif Anlaflmas› uyar›nca, Lübnan’da 23 Eylül 1989’da ateflkes yürürlü¤e girdi.

Anlaflma konusunda Lübnan’daki Hristiyan toplumunun bir k›sm› Aoun’u, bir k›sm› da Geagea’y› destekledi. Bu tart›flmalar 1990 bafl›ndan itibaren silahl› çat›flmalara sebep oldu. Çat›flmalar ancak 1990 Mart’›nda Auon’un Taif Anlaflmas›’n› kabul etmesi ile son buldu.

Hristiyan toplumu aras›nda yaflanan bu çat›flmalardan FKÖ kârl› ç›kt›. FKÖ, Aral›k 1989’da Lübnan’›n güneyinde egemen olan Emel örgütü ile yapt›¤› bir anlaflma ile Sayda ve Sur aras›ndaki bölgede tam bir hareket serbestisi kazand›.

Güneydo¤u Asya Geliflmeleri Do¤u ve Güneydo¤u Asya ekonomileri 1980’ler boyunca dünyan›n geri kalan›ndan iki kat daha h›zl› büyümüfltür. Bu büyümeyle birlikte, uluslararas› ticaret de Avrupa ve Kuzey Amerika’n›n neredeyse iki kat› oran›nda artm›flt›r. Bu durum, 1986’dan itibaren, bölge ülkelerinin ABD’nin en önemli bölgesel ticaret orta¤› konumuna gelmesini sa¤lad›. Güneydo¤u Asya dünya ekonomisinin yeni üretim merkezi hâline gelmekte, bölge ülkelerinden gerekli kapitalist dönüflümü 1950’lerden itibaren yapanlar›n›n refah seviyelerinde muazzam bir art›fl ortaya ç›kmaktayd›. 1970’ler ve 1980’lerde uluslararas› literatüre giren “Yeni Sanayileflen Ülkeler” kavram›n›n tüm tan›mlar›nda dört “Asya Kaplan›”-Hong Kong, Singapur, Tayvan ve Güney Kore-yer almaktayd›.

Bu dönemde uluslararas› sistem aç›s›ndan bölgedeki en önemli geliflme ise ÇHC’nin yükselen bir güç olarak ortaya ç›k›fl›yd›.

1950’de Komünistlerin iç savafl› kazanarak rejimi de¤ifltirmeleriyle bafllayan modern Çin tarihinin özellikle ilk 25 y›ll›k dönemi, sosyalist bir toplum ve ülke yaratmak amac›yla giriflilen radikal reformlar ve bu reformlar›n yaratt›¤› büyük çalkant›larla geçmiflti. Çin’in modernlefltirilmesi yönünde önemli baflar›lar sa¤land›ysa da ülke hâlâ az geliflmifllikten kurtulamam›flt›. Üstelik, 1960’lar›n bafl›nda rejimin en büyük destekçisi olan SSCB ile iliflkilerin bozulmas›, ÇHC’nin daha da içine kapanmas›na yol açm›flt›. 1966’da bafllat›lan “Kültür Devrimi” ülke içindeki istikrar› daha da bozmufl, devrimi bafllatan lider Mao bile devrime karfl› tav›r almak zorunda kalm›flt›. 1970’lerin bafllar›na kadar ÇHC d›fl politikas› hem Bat› Bloku’na hem de “revizyonist” olarak nitelenen SSCB ve müttefiklerine karfl› giriflilen mücadeleye ve Üçüncü Dünya hareketinin desteklenmesine dayanan anti-emperyalist mücadele perspektifine dayanmaktayd›. 1970’lerin bafllar›nda ABD ile kurulan yak›n iliflkiler ise ÇHC’nin d›fl politikas›nda önemli bir de¤iflikli¤i göstermekteydi.

161

162

Siyasi Tarih-II

Fakat ÇHC’deki de¤iflim sürecinin sadece SSCB ve müttefiklerine karfl› ABD ile kurulan yak›n iliflkilerden ibaret olmad›¤› bir süre sonra anlafl›lacakt›. Mao’nun 1976’da ölmesinden sonra iktidara gelen Çin Komünist Partisi’nin ›l›ml› kanad›ndan Deng Hsiao-ping, yönetim kademesindeki radikal unsurlar› temizleyerek, ÇHC’nin de¤iflimini bafllatt›. Deng’e göre, Çin dikkatini s›n›f çat›flmas›ndan çok, ekonomik büyümeye ve modernleflmeye Foto¤raf 6.4 vermeliydi. ÇHC’deki de¤iflimin temelinde, Deng-Hsiao ping. ekonominin liberallefltirilmesi vard›. ÇHY yönetimi kaba bir merkezî planlamaya dayal› ekonominin içine girdi¤i krizin fark›ndayd›. Bu nedenle ekonomideki mutlak devlet kontrolü kald›r›larak, s›n›rl› da olsa piyasa mekanizmas› devreye sokuldu. Bu çerçevede, baz› sektörlerde özel mülkiyete dayal› giriflimler desteklendi, kâr ve zarar olgular›na dayanan rekabetçi bir piyasa yarat›lmaya çal›fl›ld›. Kamu mülkiyetindeki flirketlerin piyasa koflullar›ndaki gibi verimlili¤e ve kâra dayal› bir anlay›flla yönetilmesine baflland›. Tar›mda kolektif üretim biçimi terk edildi, topraklar çiftçilere ve ailelerine Kaynak:http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Deng verildi. Deng’in ifadesiyle planl› ekonomiyXiaoping.jpg&filetimestamp=20111022182942 le piyasa ekonomisi aras›nda “bir evlilik” yarat›lm›flt›.

Deng’in ekonomik reformlar› bununla da bitmedi. Ülke uluslararas› yat›r›mlara aç›ld›. ÇHC’deki ücretlerin düflüklü¤ü ve verilen teflvikler, çok k›sa bir sürede birçok çok uluslu flirketin ülkede çok önemli ve büyük üretim tesisleri kurmas›n› sa¤lad›. Çok uluslu flirketlerin “kapitalist” yönetim tekniklerinin yan›nda, ÇHC’ye çok SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE önemli bir teknoloji transferi de gerçekleflmekteydi. Deng komünist ülkelerin en önemli sorunlar›ndan biri olan tüketim mallar› üretimi yetersizli¤ini aflmak için de D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M askerî fabrikalarda buzdolab›, bisiklet, çamafl›r makinesi gibi temel tüketim mallar› üretimine öncelik verilmesini sa¤lad›. Böylece Çin toplumunun tüketim mallar›S O R U O R U ve ucuz biçimde ulaflmas› sa¤land›. Bu da yönetimin toplumsal na çok dahaS kolay deste¤ini art›rd›.

1979-1991 aras›ndaki dönemde uluslararas› geliflmelere büyük oranda uyumlu D‹KKAT D‹KKAT bir d›fl politika izlendi. ‹kinci So¤uk Savafl ortam›nda SSCB ve bölgedeki Mo¤olistan ve Vietnam gibi müttefiklerine karfl› ABD ile giriflti¤i stratejik ifl birli¤ini sürdüSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ren ÇHC, buna karfl›n 1960’lar ve 1970’lerdeki gibi d›fl politikada ideolojik etmenin ön plana ç›kart›ld›¤› bir d›fl politika çizgisinden de tedrici biçimde uzaklaflt›. Üçüncü Dünya AMAÇLARIMIZ ülkeleriyle iliflkiler de ekonomik ve ticari boyutun ön plana ç›kart›lmas› AMAÇLARIMIZ gibi, daha rasyonel ve reel temellere oturtuldu.

N N

Filistin-‹srail tarihsel dinamiklerini ve 1980’lerdeki geliflimini daha iyi anlaK Sorunu’nun ‹ T A P yabilmek için Fahir Armao¤lu’nun “Filistin Meselesi ve Arap-‹srail Savafllar›, 1948-1988” adl› eserini ( Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, Ankara, 1989) okuman›z› öneririz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

4

Çin Halk Cumhuriyeti’nde Deng Hsiao-Ping’in uygulamaya koydu¤u ekonomik reform paSIRA S‹ZDE keti hangi temel unsurlar› içermekteydi?

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

D‹ NÜ Tfi EÜ R N ENLE‹ TM

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

163

Özet

N A M A Ç

1

‹kinci So¤uk Savafl döneminde ABD ve Bat› Bloku’ndaki geliflmeleri anlatmak 1960’lar›n bafl›ndan 1970’lerin sonuna kadar uluslararas› sistemi flekillendiren temel unsur yumuflama olgusuydu. Ancak bu olguyu do¤uran koflullar›n ortadan kalkmas› ile 1980’lerin ilk yar›s› “‹kinci So¤uk Savafl” dönemi olarak an›ld›.

1980’lerin ikinci yar›s›na gelindi¤inde ise iki blok aras›nda yeniden bir yak›nlaflma yafland›. Önce Do¤u Bloku, sonra da SSCB’nin y›k›lmas›yla “K›sa Yirminci Yüzy›l” sona ermifl oldu.

SSCB’nin y›k›lmas›yla beraber uluslararas› sermaye güç kazanmaya bafllad›¤› gibi çevre ülkelerin merkez ülkelere olan ba¤›ml›l›¤› daha da artt›. Finansal liberalleflme ve uluslararas› yat›r›mlar için ortam sa¤lanmas›, baz› metalar›n üretiminde uzmanlaflma ve kaynaklar›n ihracata yöneltilmesi için çabaland›.

1973 petrol ambargosuyla bafllayan ekonomik kriz Bat› ekonomileri için baflta ciddi zorluklara neden olsa da petrol üreten ülkelere akan art›de¤erin bu ülkeler taraf›ndan kullan›m biçimi, Bat› ekonomilerinin bu krizden maksimum fayday› sa¤lamalar›yla sonuçland›. Bu ekonomik kriz petrol ihracatç›s› olmayan ülkeleri ve üçüncü dünya ülkelerini daha fazla vurdu. Dünya ekonomisini sarsan bu süreç, Bat› egemenli¤inin çok daha belirgin hâle gelmesine, buna paralel olarak artan ekonomik ve siyasal hegemonyan›n belirginleflmesine ve ulusal kalk›nmac›l›¤›n iflas›na neden oldu.

Yine de uluslararas› ekonominin yeniden yap›lanmas› Bat› Bloku’nda da de¤iflim yaratt›. Bat› Avrupa’n›n bile ABD karfl›s›ndaki özerkli¤ini azaltarak, ba¤›ml›l›¤›n› art›rd›.

Petrol krizi bir petrol ihracatç›s› olan SSCB’nin petrol gelirlerini büyük oranda artt›rd›. SSCB’nin k›sa vadede ekonomik olarak güçlenmesine neden olan bu geliflme, orta vadede çöküflün nedenlerinden birini oluflturdu. Bloklararas› yumuflamaya ra¤men özellikle nükleer silahlarda ABD’nin gerisinde olan SSCB, dengeyi sa¤lamak için Brejnev döneminde askerî harcamalar› sürekli olarak artt›rd› bu da SSCB’nin çöküfl sürecini h›zland›rd›.

1973 y›l›nda OPEC ülkelerinin Bat›l› ülkelere karfl› uygulamaya koyduklar› petrol ambargosuyla bafllayan dönem Bat›’n›n ekonomik hegemonyas›na önemli bir darbe vurmas› ba¤lam›nda uluslararas› sistem içinde bloklar d›fl› ülkelerin özerklik alanlar›n› geniflletme dinami¤ini besler görünse de paradoksal bir biçimde orta vadede bu ülkelerin Bat›’ya ekonomik ve siyasal ba¤›ml›l›klar›n› artt›rd›. Uluslararas› ekonomik ve siyasal sistemde yaflanan bu de¤iflim ABD’nin gerek Bat› Bloku, gerek Do¤u Bloku gerekse Üçüncü Dünya’da 1980’lerin sonunda ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda yaflanan k›sa dönem d›fl›nda hiç olmad›¤› kadar etkinli¤ini artt›rmas›na neden oldu.

ABD’de 1976’da yap›lan seçimleri kazanan Jimmy Carter yönetimi, temelde Baflkan Richard Nixon ve D›fliflleri Bakan› Henry Kissinger ikilisi taraf›ndan oluflturulan, yumuflamay› ve ABD’nin küresel müdahaleci retori¤ini de¤ifltiren yeni stratejisini uygulamaya bafllad›. Ancak bu stratejinin SSCB’nin etkinli¤ini artt›rmas› üzerine, ABD kamuoyu ve politikac›lar› aras›nda huzursuzluk oluflmaya bafllad›.

N A M A Ç

2

1979-1985 y›llar› aras›ndaki uluslararas› dinamikleri ve etkilerini tart›flmak 1979 y›l›nda SSCB’nin Afganistan’› iflgali, ‹ran ‹slam Devrimi ile yaflanan ABD’li rehineler sorunu ve ‹kinci Petrol Krizi’nin kamuoyu üzerindeki etkileri, ABD hükûmetlerinin Vietnam sonras›nda bir oranda kaybettikleri meflruiyetleri yeniden sa¤lad›. “Carter Doktrini”, “Yeflil Kuflak Projesi”, “SALT II”nin Amerikan Senatosu’nda reddedilmesi, askerî harcamalarda önemli art›fllara gidilmesi ve d›fl politikada SSCB ve Do¤u Bloku’na karfl› insan haklar› argüman›n›n yeniden kullan›lmas› ile ‹kinci So¤uk Savafl dönemi bafllam›fl oldu.

SSCB 1970’lerin bafllar›nda küresel mücadelede ABD karfl›s›nda siyasal ve ekonomik olarak dengeyi sa¤lam›fl olsa da söz konusu dönemin sonlar›na do¤ru ekonomik ve teknolojik olarak h›zla geriye düflmeye bafllam›flt›. Komünist Parti egemenli¤i, ülkede Hruflov döneminde bafllayan liberalleflmeyle birlikte toplum taraf›ndan daha fazla sorgulan›r hâle gelmiflti. Komünizme olan

164

Siyasi Tarih-II

inanç sars›lmaya bafllam›fl, milliyetçili¤in yükselmesi ve insan haklar› talepleri de çöküfl sürecini h›zland›rm›flt›.

N A M A Ç

3

N A M A Ç

4

SSCB ve Do¤u Bloku’ndaki de¤iflimin nedenlerini saptamak Michael Gorbaçov’un ve ekibinin iktidara gelmesi ile de SSCB’de radikal bir de¤iflim sürecinin kap›s› araland›. Gorbaçov, h›zla yeni bir siyasal üslup benimseyerek, sosyalizmin yeniden yorumlanmas› gereklili¤i üzerinde durmaya bafllad›. Bu çerçevede özellikle “aç›kl›k” (glasnost) ve “yeniden yap›lanma” (perestroyka) kavramlar› bu dönüflümün temel kavramlar› hâline geldiler.

Gorbaçov içteki reformlara paralel olarak d›flta da yeni bir d›fl politika aç›l›m› gerçeklefltirdi.

SSCB’nin nükleer silahlar›n azalt›lmas› yönündeki önerileri ABD yönetimi taraf›ndan da olumlu karfl›land›. 1990 y›l›nda Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaflmas› ile tarihin en kapsaml› silahs›zlanma antlaflmas› imzaland›. Gorbaçov yönetimi sadece ABD ile de¤il di¤er Bat› ülkeleriyle de iliflkilerini gelifltirmeye çal›flt›. Bat› Avrupa ülkeleri ve ÇHC ile iliflkiler düzeltilmeye çal›fl›ld›, SSCB’nin Üçüncü Dünya’daki askerî ve siyasi varl›¤›n›n h›zla azalt›lmas› yoluna gidildi. Üçüncü Dünya Ülkelerindeki önemli siyasal ve ekonomik geliflmeleri aç›klamak Afganistan’daki monarflik rejim 1973’te sona ermifl ve cumhuriyet ilan edilmiflti. 1978’de yap›lan bir darbeyle sosyalist bir rejim kuruldu ve Afganistan Sovyet etki alan›na girmeye bafllad›. Bu durum baflta ABD ve ÇHC olmak üzere SSCB karfl›tlar›n› rahats›z etti. Taraki yönetimine karfl› oluflan ‹slamc› muhalefet silahl› mücadele yöntemini benimsedi ve Sovyet silahlar›yla donat›lm›fl hükûmet güçleriyle Mücahitler aras›nda çat›flmalar bafllad›.

Aral›k 1979’da Sovyet yanl›s› Karmal’›n iktidara gelmesine paralel olarak, SSCB birlikleri de Afganistan’a girmeye bafllad›. Afganistan’›n iflgalinden sonra özellikle ABD deste¤iyle h›zla silahlanan mücahitler Sovyet birliklerine yönelik sald›r›lar›n› artt›rarak sürdürdüler. SSCB yaklafl›k 10 y›l süren ve hiçbir sonuç al›namayan bir bata¤a sürüklenmifl oldu ve Afganistan’› terk etmek zorunda kald›.

‹ran’da 1950’lerden itibaren yönetimi elinde tutan fiah R›za Pehlevi, ülkenin modernlefltirilmesi yönünde bir politika izlemekteydi. Ülkenin artan refah›na ra¤men, gelirlerin paylafl›m›nda çok büyük bir adaletsizlik mevcuttu. Özellikle iflçi ve köylülerden oluflan alt s›n›flar adaletsiz düzenden hiç memnun de¤ildi. ‹ran toplumsal yap›s›nda çok önemli bir yere sahip olan esnaflar›n oluflturdu¤u çarfl› (bazaar) da fiah yönetimine karfl› yavafl yavafl muhalif bir çizgiye kaymaktayd›. Çarfl› ile geleneksel müttefiki fiii din adamlar› aras›nda da fiah yönetimine karfl› tepki büyüdü.

ABD’den ve Bat›l› müttefiklerinden bekledi¤i deste¤i alamayan fiah, ordunun da kendisine karfl› tav›r almas› üzerine 1979 Ocak’›nda ailesiyle yurt d›fl›na kaçmak zorunda kald›. fiubat bafl›nda fiii hiyerarflisinin en üstünde bulunan Humeyni Paris’teki sürgünden geri döndü. Ülkeye dönen Humeyni hemen devrimin liderli¤ini ele geçirdi ve ülkenin bir ‹slam Cumhuriyeti fleklinde yeniden yap›land›r›lmas› yönündeki görüfllerini uygulamaya soktu. ‹ran ‹slam Devrimi’nden sonra, ‹ran’›n d›fl politikas› da tamamen de¤iflti. Bat›’n›n sad›k müttefiki ‹ran, bölgedeki en radikal ABD ve Bat› karfl›t› ülkelerden biri hâline geldi.

Bu dönemde Do¤u ve Güneydo¤u Asya ülkeleri de büyük bir ekonomik geliflme elde etti. Özellikle Çin kendi co¤rafyas›nda yükselen bir güç olarak ortaya ç›kt›.

Mao’nun1976’da ölmesinden sonra iktidara gelen Çin Komünist Partisi’nin ›l›ml› kanad›ndan Deng Hsiao-ping, yönetim kademesindeki radikal unsurlar› temizleyerek, Çin’de önemli bir de¤iflim süreci bafllatt›. Ekonomideki mutlak devlet kontrolü kald›r›larak, s›n›rl› da olsa piyasa mekanizmas› devreye sokuldu. 1980’lerde adeta dünyan›n atölyesi hâline gelen Çin ekonomisi çok uzun bir dönem boyunca yüksek büyüme h›z›n› korudu. Bu süreç içinde Çin’de muhalif hareketler bafl gösterse de ciddi bir baflar› elde edememifllerdir.

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

165

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ‹kinci So¤uk Savafl dönemi olgular›ndan biridir? a. 1973 Petrol Krizi b. Carter Doktrini c. Birinci ‹ntifada’n›n bafllamas› d. Prag Bahar› e. Süveyfl Kanal›’n›n iflgali 2. “Çevik Kuvvet” afla¤›daki Amerikan baflkanlar›ndan hangisi döneminde oluflturulmufltur? a. Nixon b. Carter c. Reagan d. Ford e. Kissinger 3. Afla¤›dakilerden hangisi ‹kinci So¤uk Savafl döneminde ABD-SSCB iliflkilerinde yaflanan olumsuzluklardan biri de¤ildir? a. 1980 Moskova Olimpiyatlar›’n›n ABD taraf›ndan boykot edilmesi b. SALT-II Antlaflmas›’n›n onaylanmamas› c. INF Antlaflmas›’n›n imzalanmas› d. SSCB’ye yap›lan ihracata kota konulmas› e. Silahlanma yar›fl›n›n yeniden bafllamas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi Avrupa bütünleflmesinin gerçekleflti¤i temel alanlardan biri de¤ildir? a. Hukuki Bütünleflme b. Siyasi Bütünleflme c. Ekonomik Bütünleflme d. Yarg›sal Bütünleflme e. Mali Bütünleflme 5. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl döneminde Polonya’daki muhalif hareketinin önderlerinden biridir? a. Walesa b. Gorbaçov c. Hruflov d. Brejnev e. Jaruzelski

6. Afla¤›dakilerden hangisi ‹kinci So¤uk Savafl dönemi öncesinde SSCB’nin yaflad›¤› ekonomik sorunlar›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. Artan silahlanma harcamalar› b. Dünya üzerinde SSCB etkisini geniflletmek amac›yla Üçüncü Dünya ülkelerine verilen yard›mlar c. Ekonomide verimlili¤in sa¤lanamamas› d. Merkezi planlaman›n yetersizli¤i e. Petrol fiyatlar›n›n art›fl› 7. Afla¤›dakilerden hangisi SSCB’nin Afganistan iflgalinin temel nedenlerinden biri de¤ildir? a. Yeni Afgan yönetimine karfl› savaflan Mücahitlere karfl› harekete geçme düflüncesi b. SSCB yönetiminin kendi nüfuz alan›na girmifl bir ülkede ‹slami bir yap›lanmaya izin vermek istememesi c. ‹ran ‹slam Devrimi’nin bölgede yaratt›¤› ‹slami dalgalanman›n, SSCB’yi de etkileyebilece¤i endiflesi d. ABD’nin çevreleme politikas›na karfl› hamle yapmak e. Üçüncü Dünya ülkelerinin deste¤ini sa¤lama iste¤i 8. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ran ‹slam Devrimi’nin sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. ‹ran’›n bölgedeki en radikal ABD ve Bat› karfl›t› ülkelerden biri haline gelmesi b. ‹ran’daki Amerikan varl›¤›n›n h›zla tasfiye edilmesi c. ABD’nin kurulan yeni rejimi ortadan kald›rmak amac›yla ‹ran’a müdahalesi d. Irak-‹ran savafl›n›n bafllamas› e. Bölgedeki ‹slamc› gruplar›n destek alabilecekleri yeni bir devletin ortaya ç›kmas› 9. Afla¤›dakilerden hangisi Lübnan ‹ç Savafl›’n›n nedenlerinden biridir? a. ‹srail’in Beflir Cemayel önderli¤indeki Hristiyan falanjistleri desteklemesi b. ‹srail’in bölgedeki FKÖ kamplar›n› tasfiye etmek istemesi c. ABD’nin Ortado¤u’da üs edinmek istemesi d. Suriye’nin 1973 Savafl› ile kaybetti¤i topraklar› almak istemesi e. Suudi Arabistan önderli¤inde Arap Birli¤i’nin Lübnan’da Müslümanlar› desteklemesi

166

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 10. Afla¤›dakilerden hangisi ÇHC’de Deng Hsiao-ping bafllatt›¤› reform çal›flmalar›ndan biri de¤ildir? a. Yönetim kademesindeki radikal unsurlar› tasfiye etmek b. Ekonomideki mutlak devlet kontrolünü kald›rmak c. Ekonomik liberalizasyon sürecini bafllatmak d. ABD ile iliflkileri normallefltirmek e. Temel tüketim mallar› üretimine öncelik verilmek

1. b

2. b 3. c 4. e 5. d 6. e 7. e 8. c 9. a 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslararas› Konjonktür: Yeni Dinamikler ve Etkileri” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ve Bat› Bloku” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ve Bat› Bloku” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ve Bat› Bloku” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Bloku” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Bloku” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçüncü Dünya” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçüncü Dünya” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçüncü Dünya” konusunu gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçüncü Dünya” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 1973 Petrol Krizi’nden büyük gelirler elde eden ‹ran, Irak, Venezuela, Cezayir gibi ülkeler büyük fonlar› ulusal kalk›nma programlar›n›n finansman›nda kulland›lar.

Bu fonlar›n yaratt›¤› finansman, ülkelerin göreli refah düzeyinin artmas›na olanak sa¤lad›¤› gibi bu fonlar ülkelerin alt yap›lar›n› gelifltirilmesinde ve imar çal›flmalar›nda kullan›ld›. Petrol ihracatç›s› olmayan Üçüncü Dünya ülkeleri aç›s›ndan çok daha önemli olan sonuç ise petrol ihracat›ndan kazan›lan fonlar›n Bat› banka sistemati¤ine sokulmas› oldu.

1973 y›l›nda OPEC ülkelerinin Bat›l› ülkelere karfl› uygulamaya koyduklar› petrol ambargosuyla bafllayan ve petrol fiyatlar›nda muazzam art›flla küresel bir ekonomik bunal›ma dönüflen geliflme dünya ekonomik sisteminin yeniden inflas›na neden olan çok önemli bir dönemin habercisiydi. Bu geliflme, Bat›’n›n ekonomik hegemonyas›na önemli bir darbe vurmas› ba¤lam›nda uluslararas› sistem içinde bloklar d›fl› ülkelerin özerklik alanlar›n› geniflletme dinami¤ini besler görünse de paradoksal bir biçimde orta vadede bu ülkelerin Bat›’ya olan ekonomik ve siyasal ba¤›ml›l›klar›n› art›rd›. Bunun birkaç nedeni bulunmaktad›r.

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

Öncelikle, Üçüncü Dünya ülkeleri ham madde, yat›r›m mallar› ve ara mallar›nda, petrol fiyatlar›n›n tetikleyicisi oldu¤u dünya ekonomisindeki enflasyonist e¤ilim nedeniyle artan maliyetleri karfl›lamada çok ciddi s›k›nt›lar içine girdiler. Ekonomik s›k›nt›lar›n art›fl› bu ülkelerin ekonomik ve siyasal kargafla içine girerek süper güçlere yak›nlaflmak zorunda kalmalar›na, dolay›s›yla iki kutuplu sistem içinde artan özerkliklerinin azalmas›na neden oldu. ‹kinci olarak, petrol fiyatlar›ndaki art›fl Üçüncü Dünya hareketinin birlikteli¤ini yitirmesinin de önemli nedenlerinden birisini oluflturdu. Petrol üreticisi olmayan ülkelerle, kriz nedeniyle gelirlerinde çok büyük art›fllar sa¤layan di¤er Üçüncü Dünya ülkeleri aras›nda ciddi sorunlar ortaya ç›kt›. Petrol fiyatlar›ndaki art›fltan nemalanan ülkeler ile bunun bedelini ödemek zorunda kalan ülkeler aras›nda beliren ç›kar farkl›laflmas› Üçüncü Dünya hareketinde ciddi bir ayr›flmaya yol açt›.

Son olarak, uluslararas› ekonomik sistemin yeniden merkezileflmesinin do¤al sonucu olan “denetim” ve “yönetim” dinamiklerinin ba¤›ml› ekonomilere uygulanmas›yla ortaya ç›kan çevresel ülkelerin ba¤›ml›l›klar›n›n art›fl›, gerek uluslararas› ekonomik gerekse siyasal sistem aç›s›ndan önemli etkilerde bulundu. 1973 Petrol Krizi k›sa vadede Üçüncü Dünya ülkelerine özerklik sa¤lanm›fl olsa bile ekonomik stabilizasyonun yoklu¤u orta ve uzun vadede Üçüncü Dünya ekonomik ve siyasal olarak Bat› Bloku’na ba¤›ml› hâle gelmifltir.

S›ra Sizde 2 Nixon-Kissinger döneminin ard›ndan, Üçüncü Dünya siyasetinde baflar›s›zl›¤a u¤ran›ld›¤›n›n düflünülmesi, Carter yönetimini eski stratejinin temel ilkelerini de¤ifltirmeden yeni stratejik aç›l›mlara yöneltti. Bu yeni stratejik aç›l›ma ise “Carter Doktrini” ad› verilmifltir. Bu doktrin SSCB ve Üçüncü Dünya ülkelerine iliflkin birçok stratejik unsurlardan olufluyordu. Bu unsurlar; Birinci olarak, “Carter Doktrini”, Orta Do¤u’da Amerikan ç›karlar›na karfl› giriflilebilecek bir harekete, ABD’nin gerekirse askerî güç kullanarak do¤rudan müdahale etmesini içermekteydi. Nixon Doktrini’nin terki ve Eisenhower Doktrini’nin restorasyonu anlam›na gelen bu de¤ifliklik, ABD’nin yeniden güç ve çat›flma politikalar›na döndü¤ünü göstermekteydi. Bu politika de¤iflikli¤i ABD’nin bölgede askerî güç bulundurma ihtiyac› içine girmesine neden oldu. Bu ba¤lamda Carter döneminde 1977 y›l›nda oluflturulmaya bafllanan Çevik Kuvvet’in (Rapid Deployment Force) güçlendirilmesi ve bölgede konuflland›r›lmas› ihtiyac›n› do¤urdu. Art›k

167

ABD d›fl politikas›n›n do¤rultusu belirgin bir biçimde Orta Do¤u’ya çevrilmifl oldu. ‹kinci olarak, “Yeflil Kuflak Doktrini” ortaya at›ld›. Buna göre; ‹slam, Orta Do¤u’da komünizme ve SSCB’ye karfl› kullanabilirdi. Bunun yolu ise bölgede Amerikan politikalar›yla uyumlu ülkelerde ‹slami geliflimi kontrol ederek, uyumsuz ülkelerde ise k›flk›rtarak, bu bölgelere SSCB etkisinin girmesini önlemek ve SSCB’yi ‘yeflil kuflak’ ile çevrelemekti. Üçüncü olarak, 1979 y›l› bafl›nda imzalanan nükleer silah indirimine yönelik SALT-II antlaflmas›n›n geri çekilmesi, SSCB’ye yap›lan ihracata s›n›rlar konulmas› ve 1980 Moskova olimpiyatlar›n› boykot gibi eylemler içeren bu politika, iki blok aras›ndaki iliflkilerde ciddi bir kopmaya neden oldu.

Dördüncü olarak, Carter yeni bir silahlanma politikas› gelifltirdi. Bu politika, NATO’nun Avrupal› müttefiklerinin de askerî harcamalarda art›fla gitmelerini içeriyordu.

NATO’nun askerî ve siyasal aç›dan güçlendirilerek bir anlamda 1960’lar›n ortalar›ndan itibaren gerileyen NATO ‘birlikteli¤inin’ yeniden tesisini hedefleyen bu politika, blok politikas›n›n eski ‘s›k›l›¤›n›’ yeniden kazan›lmas›n› ve NATO üyeleri aras›nda efl güdümün sa¤lanarak özerk hareketlerin engellenmesini amaçlamaktayd›.

Beflinci olarak, Carter yönetimi ilk döneminden beri uygulad›¤›, d›fl politikada insan haklar› argüman›n› kullanma stratejisini çok daha belirgin bir biçimde ortaya ç›kard›. Bu politikan›n birincil hedefi, o dönemde Polonya’da beliren huzursuzlu¤un gösterdi¤i gibi Amerikan karfl›t› ülkelerde, yönetimler ve halk aras›ndaki gerginli¤i artt›rmak ve bu anti demokratik yönetimlerin meflruiyetine do¤rudan bir darbe vurmakt›. ‹nsan haklar› vurgusu bu flekilde Sovyet imaj›na indirilebilecek çok önemli bir darbe niteli¤i kazanacakt›. Bu da giriflilen küresel mücadelede Sovyet gücünün zay›flamas› ve dikkatini daha çok blok içi meselelere çevirmesine neden olacakt›.

S›ra Sizde 3 Polonya’n›n Do¤u Avrupa’daki rejim karfl›t› hareketlerin ilk ortaya ç›kt›¤› yer olmas› tabii ki tesadüf de¤ildi.

Polonya tarihsel olarak Rusya’ya hep kuflkuyla bakm›fl bir ülkeydi. Ülke 18. yüzy›ldan itibaren Rus etki alan›na girmifl ve Rusya’n›n ön ayak olmas›yla iki defa da parçalanarak ba¤›ms›zl›¤›n› yitirmiflti. Bu husus Polonyal›lardaki Rus karfl›tl›¤›n›n temelini oluflturmaktayd›. Rus karfl›tl›¤› da milliyetçi dinami¤i beslemekteydi. Buna paralel olarak nüfusunun ço¤unlu¤u Katolik olan ülkede komünist rejime ra¤men dini duygular hala güçlüy-

168

Siyasi Tarih-II

dü ve kilise önemli bir kurum olarak varl›¤›n› sürdürmekteydi. Üstelik 1978’de bir Polonyal› olan II. Jean Paul’ün Papa seçilmesiyle kilisenin toplum üzerindeki etkisi daha da artm›flt›. Dinî inançlar milliyetçili¤i besleyen önemli bir dinamik hâlini ald›. ‹kinci olarak, ekonomik koflullar›n en çok bozuldu¤u Do¤u Avrupa ülkelerinden biri de Polonya’yd›. Özellikle d›fl borçlanman›n çok büyük miktara ulaflmas›, Polonya ekonomisinin ekonomik dalgalanmalardan çok daha fazla etkilenmesine sebebiyet verdi ve huzursuzluklar artt›. Böylece çözülmeyi sa¤layan ekonomik dinamik de kendini iyiden iyiye gösterdi.

Lech Walesa önderli¤indeki Dayan›flma Hareketi’nin kazand›¤› güç, Polonya Hükûmeti’ni bu hareketi tan›mak zorunda b›rakt›. Fakat huzursuzluk ekonomik koflullar›n daha da zorlaflmas›n›n sonucunda yat›flmad›.

K›fla girilirken ülkedeki kriz atmosferi daha da artt›.

SSCB’nin askerî müdahalesinden bile söz edilir olmufltu. Fakat SSCB do¤rudan bir müdahale yapmak yerine, Polonya’da askerî bir yönetim kurulmas›n› destekledi.

SSCB deste¤ini arkas›na alan yeni yönetim s›k›yönetim ilan ederek muhalefete karfl› yo¤un bir bask› politikas› bafllatt›. Dayan›flma Hareketi’nin yeralt›na inmesiyle kanl› bir iç savafl yaflanmad› ve kriz sona erdi. Yeni yönetim birkaç ay içinde s›k›yönetimi kald›rsa da ekonomik durumun daha da kötüleflmesi muhalefeti ve onun en örgütlü hâli olan Dayan›flma Hareketi’ni güçlendirmeye devam etti.

S›ra Sizde 4 Mao’nun 1976’da ölmesinden sonra iktidara gelen Çin Komünist Partisi’nin ›l›ml› kanad›ndan Deng Hsiaoping, yönetim kademesindeki radikal unsurlar› temizleyerek, Çin’de önemli bir de¤iflim sürecini bafllatt›.

Deng’e göre, Çin dikkatini s›n›f çat›flmas›ndan çok, ekonomik büyümeye ve modernleflmeye vermeliydi. Çin’deki de¤iflimin temelinde, ekonominin liberallefltirilmesi vard›. Çin yönetimi kaba bir merkezî planlamaya dayal› ekonominin içine girdi¤i krizin fark›ndayd›.

Bu nedenle ekonomideki mutlak devlet kontrolü kald›r›larak, s›n›rl› da olsa piyasa mekanizmas› devreye sokuldu. Bu çerçevede, baz› sektörlerde özel mülkiyete dayal› giriflimler desteklendi, kâr ve zarar olgular›na dayanan rekabetçi bir piyasa yarat›lmaya çal›fl›ld›. Kamu mülkiyetindeki flirketlerin piyasa koflullar›ndaki gibi verimlili¤e ve kâra dayal› bir anlay›flla yönetilmesine baflland›. Tar›mda kolektif üretim biçimi terk edildi ve topraklar çiftçilere ve ailelerine verildi.

Ülke uluslararas› yat›r›mlara aç›ld›. Çin’deki ücretlerin düflüklü¤ü ve verilen teflvikler çok k›sa bir sürede birçokuluslu flirketin ülkede çok önemli ve büyük üretim tesisleri kurmas›n› sa¤lad›. Çokuluslu flirketlerin “kapitalist” yönetim tekniklerinin yan›nda, Çin’e çok önemli bir teknoloji transferi de gerçekleflmekteydi. Deng, komünist ülkelerin en önemli sorunlar›ndan biri tüketim mallar› üretimi yetersizli¤ini aflmak için de askerî fabrikalarda buzdolab›, bisiklet, çamafl›r makinas› gibi temel tüketim mallar› üretimine öncelik verilmesini sa¤lad›.

Böylece Çin toplumunun tüketim mallar›na çok daha ucuz biçimde ulaflmas› sa¤land›. Bu da Çin yönetiminin toplumsal deste¤ini artt›rd›.

Liberalleflme bafllarda umulmad›¤› biçimde ekonomik büyümeyi ve refah› artt›rd›. 1980’lerde adeta Dünya’n›n atölyesi hâline gelen Çin ekonomisi çok uzun bir dönem boyunca yüksek büyüme h›z›n› korudu. Mao döneminde %2-3’ü geçmeyen büyüme oran› 1980’ler boyunca ortalama % 9’u buldu.

6. Ünite - ‹kinci So¤uk Savafl Dönemi

Yararlan›lan Kaynaklar Armao¤lu, F. (1994). 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi 19801990, 4. B., Ankara: ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Arrighi, G. (2000), Uzun Yirminci Yüzy›l, Çev: R. Boztemur, Ankara: ‹mge Yay›nlar›.

Dunbanin, J. P. D., (1994). The Cold War: The Great Powers and Their Allies, Harlow: Longman. Ça¤r›, E., Erdem G., Embel E. (2004), “Avrupa Birli¤i Dosyas›”, Popüler Tarih, S. 52.

Hobsbawm, E. (1996), K›sa 20. Yüzy›l: 1914-1991 Afl›r›l›klar Ça¤›, (çev. Y. Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi, 1996.

Judt, T. (2006), Savafl Sonras›: 1945 Sonras› Avrupa Tarihi, (Çev: D. fiendil), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Kennedy, P. (1989), Büyük Güçlerin Yükselifl ve Düflüflleri, (çev. B. Karanakç›), ‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Kissinger, H. (1998). Diplomasi, (Çev: ‹. H. Kurt), Ankara: ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Langlois, Georges, (2000) ve digerleri, 20. Yüzy›l Tarihi, (çev. Ö. Turan), ‹stanbul: Nehir Yay›nlar›.

Lee, S J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler 17891980, (çev. S. Aktur), Ankara: Dost Yay›nevi.

Mazower, M. (2010). Karanl›k K›ta: Avrupa’n›n Yirminci Yüzy›l›, (Çev: D. Cenkçiler), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Palmer, R. R., Joel Colton, J., Kramer L. (2007). A History of the Modern World, 10. Bask›, New York: McGraw-Hill Companies.

Roberts, J. M., (2010). Avrupa Tarihi, (çev: F. Aytuna), ‹stanbul: ‹nk›lap Kitapevi.

Sander, O. (2002). Siyasi Tarih 1918-1994, 10. B., Ankara: ‹mge Yay›nlar›.

169

7

S‹YAS‹ TAR‹H-II

Amaçlar›m›z

N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; So¤uk Savafl’›n sona erme döneminde ABD ve Bat› Avrupa’daki geliflmeleri aç›klayabilecek, SSCB ve Do¤u Avrupa’da komünist rejimlerin çöküfl nedenlerini tart›flabilecek, Üçüncü Dünya ülkelerindeki önemli siyasal ve ekonomik geliflmeleri de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • •

So¤uk Savafl Bütünleflme Silahs›zlanma Liberalizm

• • • •

Reform Komünizm Üçüncü Dünya Milliyetçilik

‹çindekiler

Siyasi Tarih-II

So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

• • • •

ABD VE BATI BLOKU BATI AVRUPA SSCB VE DO⁄U BLOKU ÜÇÜNCÜ DÜNYA

So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi ABD VE BATI BLOKU ABD Muhafazakâr de¤erleri ve dolay›s›yla anti-komünizmi iç ve d›fl politik söyleminin merkezine oturtan Reagan hükûmeti So¤uk Savafl’›n ideolojik mücadele boyutunu 1950’lerden sonra en yo¤un biçimde kullanan ABD yönetimi oldu. Reagan taraf›ndan “kötülükler imparatorlu¤u” olarak adland›r›lan SSCB’ye karfl› kültürden spora kadar çok genifl bir alanda kullan›labilecek bütün ideolojik ayg›tlar devreye sokuldu. Özellikle Reagan yönetiminin 1981-1985 y›llar› aras›ndaki ilk döneminde hararetle uygulanan bu politika, 1986’dan sonra eski h›z›n› kaybetti. Bunun da temel nedeni, SSCB’de Gorbaçov’un ifl bafl›na gelmesiyle yeni bir dönemin bafllamas› ve bu çerçevede bloklararas› iliflkilerde yeniden bar›fl rüzgârlar›n›n esmesiydi. Reagan söz konusu dönemde kendisinden umulmayacak bir biçimde yumuflamay› destekleyecek ve iki ülke aras›ndaki silahs›zlanma görüflmelerinde simgeleflti¤i gibi, SSCB ile ifl birli¤i yapmaktan kaç›nmayacakt›. Reagan yönetimi SSCB’deki de¤iflim sürecini de yo¤un bir flekilde destekledi ve Gorbaçov’un içteki reform sürecini daha rahat bir biçimde sürdürmesini sa¤layacak d›fl ortam› büyük oranda sa¤lad›.

Reagan’›n görev süresinin bitmesinin ard›ndan 1988 seçimlerini kazanarak, 1989 bafl›nda iktidara gelen Cumhuriyetçi George Bush yönetimi de Reagan’›n özellikle ikinci döneminde izledi¤i politikalar› devam ettirdi. Zaten Bush, Reagan’›n baflkan yard›mc›s› olarak görev yapmakta ve izlenen politikay› belirleyen ekip içinde yer almaktayd›. Bush dönemi, bloklararas› iliflkilerin iyiden iyiye ›s›nd›¤› bir konjonktüre denk gelmiflti. Bu yüzden, ABD yönetimi aç›s›ndan sorun art›k bloklararas› iliflkilerde ABD üstünlü¤ünü tesis etmek ya da yak›nlaflma çabalar›n› daha da gelifltirmek de¤ildi. Sorun, SSCB’nin ve Do¤u Bloku’nun 1989 y›l›ndan itibaren içine girdi¤i da¤›lma sürecinde ortaya ç›kabilecek krizleri yönetebilmekti.

Afla¤›da incelenece¤i gibi, Do¤u Bloku’nun ve SSCB’nin y›k›lma sürecinin flafl›rt›c› biçimde hayli “çabuk ve kans›z” olmas›, Bush yönetiminin flans› olacakt›. Bush yönetiminin bu dönemdeki en önemli d›fl politika gündem maddesini ise 1990 y›l›nda Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesiyle bafllayan Körfez Krizi oluflturacakt›r.

172

Siyasi Tarih-II

BATI AVRUPA Avrupa Entegrasyonu: Bütünleflme ve Derinleflme 1960’l› ve 1970’li y›llarda Avrupa bütünleflmesi süreci önemli sorunlarla karfl› karfl›ya kalm›flt›. Genifllemeyle birlikte bu sorunlar daha da artm›fl, 1973 Petrol Krizi’ni takiben yaflanan ekonomik durgunluk ve daralma üye ülkeleri zor durumda b›rakm›flt›. Gümrük Birli¤i 1968’de tamamlanm›fl olmas›na ra¤men, henüz “ortak pazar” aflamas›na bu sorunlar nedeniyle geçilememiflti. Bu sorunlar› aflmak için 1983’te, Avrupa Parlamentosu üyesi Spinelli, Avrupa Birli¤i’nin kurulmas›na iliflkin bir antlaflma tasla¤› sundu. “Spinelli Tasla¤›” 14 fiubat 1984’te, Avrupa Parlamentosu’nda, büyük ço¤unlukla kabul edildi ve “Tek Avrupa Senedi”nin temelini oluflturdu. Avrupa Komisyonu da 1985’te bir dizi öneri s›ralad›¤› Beyaz Kitap’› yay›nlad›. Böylece, Roma Antlaflmas›’n›n 236. maddesine dayan›larak kurucu antlaflmada de¤iflikliklere gidildi ve bu çerçevede imzalanan Avrupa Tek Senedi, 1 Temmuz 1987’de yürürlü¤e girdi. Avrupa bütünleflmesinin ve derinleflmenin en önemli noktalar›ndan biri Tek Avrupa Senedi’dir.

Avrupa Tek Senedi ile kurumsal anlamda bir tak›m de¤iflikliklere gidilmifltir.

Oy birli¤inden, nitelikli oy çoklu¤una geçilmifltir; karar alma süreçlerinde reforma gidilmesi, ifl birli¤i sürecinin öngörülmesi ve parlamentonun etkin kullan›m› amaçlanm›flt›r. Avrupa Parlamentosu yeni üye kabulü ve ortakl›k antlaflmalar›n›n onaylanmas› konusunda yetkilendirilmifl ve ilk derece mahkemesinin kurulmas› kabul edilmifltir. De¤ifliklikler sadece kurumsal alanda da kalmam›flt›r. Avrupa Tek Senedi ile siyasi birtak›m de¤ifliklikler de gündeme gelmifltir. En geç 1992 sonunda “Avrupa Tek Pazar›”n›n kurulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Sosyal politikalar, sosyal ve ekonomik uyum, teknolojik AR-GE faaliyetleri ve çevre gibi yeni politika alanlar› topluluk yetkisine verilmifl ve Avrupa siyasi birli¤inin oluflturulmas› karara ba¤lanm›flt›r.

‹ki Almanya’n›n Birleflmesi ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda kurulan uluslararas› düzenin en önemli ögelerinden ve simgelerinden birini hiç kuflkusuz Almanya’n›n ikiye ayr›lmas› oluflturuyordu. Almanya’n›n 1871’de birleflmesi, Avrupa’daki ve tüm dünyadaki dengeleri nas›l de¤ifltirdiyse, bölünmesiyle de yepyeni jeopolitik dengeler kurulmufltu. Yeni dinamiklerin ortaya ç›kt›¤› bir dönemde eski düzenin en önemli ögelerinden ve simgelerinden biri olan Almanya’n›n bölünmüfllü¤ü olgusunun ayn› biçimde kalmas› beklenemezdi.

Nitekim, daha yumuflaman›n ortaya ç›k›fl›yla birlikte iki Almanya aras›nda bir yak›nlaflma süreci bafllayacak ve 1970’lerden itibaren iki ülke aras›nda ekonomik ve siyasal iliflkiler h›zla gelifltirilecektir. Bu durum 1961’de Do¤u Almanya’da iktidara gelen ve hayli otoriter bir yönetim kuran Erich Honecker taraf›ndan bile desteklenecektir. Yak›nlaflmaya ra¤men iki devletin tekrar birleflmesi, birleflmeden sadece aylar önce bile hayli iyimser bulunan bir görüfl olarak nitelendirilecekti.

Afla¤›da incelenecek olan, Do¤u Bloku’nun içine girdi¤i durumun Do¤u Alman halk›nda da bir hareketlenme yaratmamas› beklenemezdi. Gorbaçov’un yeni politikalar› ve Polonya ile Macaristan’daki geliflmeler Do¤u Alman halk› taraf›ndan da yak›ndan izlenmekteydi. 1989 sonbahar›nda Macaristan’›n s›n›r kap›lar›n› açmas› bir anda büyük bir hareketlili¤in yaflanmas›na neden olacakt›. Yak›nlaflmaya ra¤men Honecker yönetimi seyahat özgürlü¤ünü hâlâ büyük oranda k›s›tlad›¤›ndan,

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

173

Do¤u Alman halk› Bat›’ya geçifl için Macaristan yolunu kullanmaya bafllad›. Bat› Almanya’da iktidarda bulunan Helmut Kohl baflkanl›¤›ndaki Hristiyan Demokratlar göç sürecini desteklemekteydi. Birkaç ay içinde Bat› Almanya’ya göç öyle bir hâl ald› ki 1989 sonunda 350 bin Do¤u Alman yurttafl› bat›ya geçifl yapm›flt›. O tarihte Do¤u Almanya’n›n nüfusunun 17 milyon oldu¤u dikkate al›nd›¤›nda göçün boyutu daha da iyi anlafl›labilecektir.

Bu geliflmeye paralel olarak Honecker yönetimi, Do¤u Almanya’da h›z kazanan komünist rejim karfl›t› gösterilere karfl› sert tedbirler alamad›. Hatta Gorbaçov Do¤u Almanya’da bulunan SSCB kuvvetlerinin asla müdahil olmayacaklar›n› aç›kça belirtti ve Honecker’e askerî tedbirler almamas› yönünde uyar›da bulundu. Leipzig’de bafllayan büyük bir gösteri sonucunda Do¤u Alman Komünist Partisi lideri Honecker istifa etmek zorunda kald›. Honecker’den sonra iktidara gelen Egon Krenz önceleri reform sürecinin bafllat›laca¤› ama rejimin sürece¤i yönünde mesajlar verdi. Do¤u Almanya’daki rejim karfl›t› muhalefet ise demokratikleflme çabalar›n› yetersiz bulmaktayd›. Muhalefet Honecker baflta olmak üzere komünist yönetici elitin yolsuzluklar›n›n ortaya ç›kar›lmas›n› ve sorumlular›n cezaland›r›lmas›n› istemekteydi. Muhalefetin artan bask›s› Komünist Parti’nin da¤›lma sürecine girmesine neden oldu. Ekim 1989’da Do¤u Alman halk› rejimin tamamen tasfiyesi ve Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› taleplerini çok daha genifl kat›l›ml› gösterilerle dile getirmeye devam etti. Muhalefet art›k örgütlenmeye, siyasal parti ve örgütler çerçevesinde hareket etmeye bafllam›flt›. Krenz artan muhalefet karfl›s›nda genel af gibi yat›flt›r›c› önlemler almaya çal›flt›ysa da muhalefeti tatmin edemedi. Toplumsal muhalefetin bask›lar›na dayanamayan Krenz yönetiminin geçifllere izin verme karar› almas›yla, 9 Kas›m 1989’da özelde Almanya’n›n genelde ise Avrupa’n›n bölünmüfllü¤ünün sembolü olan Berlin Duvar› y›k›lm›fl oldu ve iki Almanya’n›n birleflmesi yönünde yepyeni bir aflamaya girildi.

Bu s›rada Federal Almanya baflbakan› olan Helmut Kohl’ün iki Almanya’n›n birlefltirilmesi yönünde bir plan› ortaya atmas›, Do¤u Alman muhalefetini daha da heyecanland›rd›. Artan gösteriler Aral›k bafl›nda Krenz’in istifas›na neden oldu ve daha ›l›ml› bir çizgiye sahip yeni bir yönetim ifl bafl›na geldi. 19-20 Aral›k’ta Kohl’le buluflan yeni Do¤u Almanya baflbakan› Hans Modrow iki Almanya aras›nda sosyal, kültürel ve ekonomik alanlarda ifl birli¤i Foto¤raf 7.1 yap›lmas›na dair bir antlaflma imzalad›. 2 Berlin Duvar› Ocak 1990’da Berlin Duvar›’n›n tamamen y›k›laca¤› ilan edildi. Buna ra¤men Do¤u Almanya’daki muhalefet siyasal ve ekonomik liberalleflme yönündeki isteklerini genifl kat›l›ml› gösterilerle dile getirmeye devam etmekteydi. Sonuçta hükûmet muhaliflerle Mart 1990’da çok partili serbest seçimler yap›lmas› konusunda anlaflt›. Böylece, Komünist Parti’nin reformcu unsurlar› ile liberal muhalefet temsilcileri ülkeyi yeni bir anayasa yap›lana kadar geçifl sürecinde birlikte yönetmek konusunda ifl birli¤i yapt›lar.

Do¤u Almanya 1990 bafllar›nda önemli bir de¤iflim sürecine girerken, gündeme yavafl Kaynak: http://history.howstuffworks.com/europeanyavafl iki Almanya’n›n birleflmesi konusu gelhistory/berlin-wall.htm meye bafllad›. Özellikle Bat› Almanya Baflba-

174

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

Siyasi Tarih-II

kan› Kohl, birleflme konusunda çok istekliydi ve bu yönde giriflimlere bafllad›. Do¤u Almanya’da Mart 1990’da yap›lan ilk demokratik seçimleri de Hristiyan demokratlar›n kazanmas›yla Almanya’n›n hem do¤usunda hem bat›s›nda birlik düflüncesi egemen olmufltu. fiimdi sorun, büyük güçlerin birleflme konusunda ikna edilmesinden geçmekteydi. Bu asl›nda bafllang›çta çok da kolay görünmemekteydi. Çünkü birleflik Almanya Avrupa’daki tüm dengeleri de¤ifltirecek bir ülke olacakt›. Alman ulusal birli¤inin kurulmas›ndan itibaren, Avrupa’daki bütün güçler dikkatlerini Almanya’ya çevirmifllerdi. Birleflik Almanya hakk›ndaki endifle hiç de temelsiz de¤ildi. Alman birli¤i ve emperyal h›rs› iki dünya savafl›n›n da en önemli nedenlerinden birini oluflturmufltu. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda bile birleflik Almanya özellikle bu geliflmeden potansiyel tehdit alg›layan SSCB ve Fransa aç›s›ndan en kötü senaryolardan biriydi. Nitekim Kohl, Kas›m 1990’da birleflme plan›n› ilk aç›klad›¤›nda hayli olumsuz tepkiler alm›flt›.

Beklentilerin aksine Kohl hükûmetinin izledi¤i baflar›l› diplomasi sayesinde büyük güçlerin birleflme konusunda ikna edilmeleri hayli çabuk ve kolay oldu. Nisan 1990’da bafllayan ve “4+2 Görüflmeleri” olarak adland›r›lan iki Almanya ve ‹kinci Dünya Savafl›’n›n galipleri ABD, SSCB, ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki görüflmelerde taraflar aras›nda anlaflma yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Bu çerçevede, may›s ve haziranda at›lan ad›mlarla iki Almanya aras›nda parasal ve sosyal birlik kuruldu.

4+2 Görüflmeleri’nin olumlu bir biçimde sonuçland›r›lmas›yla imzalanan antlaflmayla iki Almanya’n›n birleflmesi yolundaki son engel de kalkm›fl oldu. Sonuçta 2 Ekim gecesi birleflik Almanya do¤mufl oldu.

Birleflik Almanya konusunda büyük güçlerin ikna edilmesinde, Alman hükûmetinin baflar›l› diplomasisinin yan› s›ra, Almanya’n›n özellikle do¤u s›n›rlar›n›n de¤iflmezli¤i hususunda verdi¤i garantinin de etkisi büyük oldu. Bu sayede Polonya ve özellikle SSCB’nin endifleleri giderilmekte ve ‹kinci Dünya Savafl› sonras› s›n›rlar›n de¤iflmezli¤i teyit edilmekteydi. Tabi, Almanya’n›n SSCB’ye milyarlarca dolarl›k hibe ve kredi vermeyi kabul etmesi de süreci daha da kolaylaflt›racakt›. Zaten Gorbaçov yönetimi Do¤u Avrupa’daki askerî varl›¤›n› ortadan kald›rmaya ve Do¤u Avrupa ülkelerinin kendi geleceklerini belirleme hakk›na dayal› politikas›n›SIRA 1989S‹ZDE sonunda belirginlefltirmiflti. Almanya’n›n birlefltirilmesi de bu politikan›n do¤al sonucuydu.

Do¤u Avrupa’daki çözülme sürecini destekleyen Bat›l› güçlerin Almanya’n›n D Ü fi Ü N E L ‹ M birleflmesine karfl› tav›r almalar› zaten izledikleri politikayla ters düflmeleri anlam›na gelecekti. Bu yüzden, Alman birli¤ini engelleyici bir tutum almad›lar. Birleflme S O R Uhükûmetinin “afl›r› milliyetçi” olarak anlafl›lamayacak bir politika sürecinde Alman izlemesi de bunu kolaylaflt›r›c› bir etkide bulundu. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan a¤›r bir yenilgiyle D ‹ ç›kan K K A T ve iflgal alt›nda tutulan Bat› Almanya’n›n çok k›sa bir sürede kendisini toparlamas› ve Avrupa’n›n siyasal olmasa da ekonomik olarak en büyük gücü hâline gelmesi de Bonn hükûmetinin elini güçlendirmiflti.

SIRA S‹ZDE Almanya’n›n birleflmesi sonucunda ortaya ç›kan 80 milyonluk büyük devlet, Avrupa siyasetinde tedrici bir biçimde a¤›rl›¤›n› artt›racakt›r. Almanya sürekli büyüyen ekonomisiyle AMAÇLARIMIZ 1990’larda h›z kazanan Avrupa entegrasyonun da temel eksenlerinden biri hâline gelecektir.

N N

Do¤u ve Bat›K Almanya’n›n birleflme sürecinin toplumsal yans›malar›n› daha iyi ö¤renebil‹ T A P mek için, Binnaz Baytekin’in Alman Edebiyat›’nda ‹ki Almanya’n›n Birleflme Olgusu (Sakarya Yay›nevi, Adapazar›, 2007) bafll›kl› eserini okuman›z› tavsiye ederiz.

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

175

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

‹ki Almanya’n›n birleflme sürecini ana hatlar›yla anlat›n›z.

SSCB VE DO⁄U BLOKU

SIRA S‹ZDE

1

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

SSCB R U Sovyet eli1985’te SBKP Genel Sekreterli¤ine getirilen Gorbaçov dönemineS Okadar, S O R U ti büyümekte olan tehlikenin (ekonomik çöküfl ve ulusal sorunlar) fark›nda olmas›na ra¤men, çözüm yönünde önemli bir ad›m atamad›. 1982’de ölen Brejnev, göD‹KKAT D‹KKAT rünürde, 1968’de Çekoslovakya örne¤inde oldu¤u gibi, blok içi bütünlü¤ün korunmas› için gerekirse askerî güç kullan›lmas›n› da içeren geleneksel Sovyet d›fl SIRA yumuflama S‹ZDE SIRA S‹ZDE politikas›n›n sürdürülmesinden yanayd›. Fakat Brejnev yönetimi sürecini desteklemifl ve s›n›rl› bir liberalleflme politikas› da uygulam›flt›. Brejnev yönetiminin 1980’de Polonya’da bafllayan muhalif harekete karfl›, do¤rudan askerî müAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ dahale yolu izlememesi de dikkat çekiciydi.

Brejnev ve sonras›nda çok k›sa süren Çernenko ve Andropov dönemlerinde de yeni ve radikal bir politika de¤iflikli¤i yap›lamad›. SSCB aç›s›ndan bir de¤iK ‹ Tradikal A P K ‹ T A P flikli¤in olmas› için Michael Gorbaçov’un ve ekibinin iktidara gelmesi gerekecekti.

Asl›nda Gorbaçov göreve ilk geldi¤inde Foto¤raf 7.2 kendinden önceki SSCB liderlerinden çok da TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON farkl› bir çizgide olmayan Ortodoks bir MarkSSCB’nin Son Lideri Michael Gorbaçov sist izlenimi vermiflti. Fakat bunun yan›lt›c› oldu¤u çok k›sa bir sürede anlafl›ld›. Gorbaçov, ‹NTERNET ‹NTERNET h›zla yeni bir siyasal üslup benimseyerek, sosyalizmin yeniden yorumlanmas› gereklili¤i üzerinde durmaya bafllad›. Bu çerçevede özellikle “aç›kl›k” (glasnost) ve “yeniden yap›lanma” (perestroyka) kavramlar›n› söyleminin merkezine yerlefltirdi. Aç›kl›k, Sovyet yönetimindeki aksakl›klar›n giderilmesi, yönetim kadrolar›nda gençlefltirilmeye gidilmesi, bas›n ve ifade özgürlü¤ünün geniflletilmesi, rejim Kaynak: karfl›tlar›n›n sal›verilmesi, insan haklar› ihlalhttp://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/de/ lerinin önlenmesi gibi Sovyet halk›n›n siyasal Mikhail_Gorbachev_1987.jpg temsil kanallar›n›n aç›lmas›na dayanmaktayd›.

Gorbaçov bu politikay› uygulamaya sokarak giriflece¤i reformlar için halk deste¤ini almay› ve bu deste¤i Komünist Parti içindeki muhafazakâr kanada karfl› da kullanmay› amaçlamaktayd›. Yeniden yap›lanma ise, Gorbaçov’un Sovyet sisteminde yapaca¤› radikal de¤iflikli¤i, yani komünist ekonominin yeniden yap›land›r›lmas›n› ifade etmekteydi. Sovyet ekonomisi h›zla modernlefltirilmeli ve böylece ekonomik durum düzeltilmeliydi.

Gorbaçov’a göre, SSCB ekonomisi düzeltilmeden ülke ne askerî gücünü koruyabilir ne de müttefiklere yönelik taahhütler yerine getirilebilirdi. SSCB’nin bir süper güç olarak kalmas› mümkün olmazd›. Ekonomik geliflme ve halk›n refah seviyesinin yükseltilebilmesi için de yeniden yap›lanma, olmazsa olmaz bir gereklilikti. 1986’da yap›lan Komünist Parti Kongresi’nde reformlar için destek alan Gorbaçov, reform sürecini bafllatt›. Bu çerçevede, bas›n özgürlü¤ü yavafl yavafl geniflletildi, çeflitli hukuksal düzenlemeler yap›ld›.

N N

176

Siyasi Tarih-II

Gorbaçov içteki reformlara paralel olarak d›flta da yeni bir d›fl politika aç›l›m› yapt›. Zaten, SSCB’nin savunma harcamalar›n›n azalt›lmas›n› giriflilecek reform sürecinin en önemli ayaklar›ndan biri olarak gören Gorbaçov aç›s›ndan bu çok ivedi bir eylemdi. Nitekim, Gorbaçov’un iktidara gelmesinden 7 ay sonra, Gorbaçov ve Reagan aras›nda Cenevre’de yap›lan 19-21 Kas›m 1985’deki ilk zirve toplant›s›nda silahs›zlanma konusu görüflme gündeminin ana maddesi oldu. Bu ilk görüflmede sonuç al›namad›ysa da iki taraf aras›nda bir yak›nlaflma sürecinin bafllad›¤› aç›kt›.

Bu görüflmeyi 11-12 Ekim 1986’da Reykjavik’de yap›lan görüflme izledi. Sonuçta 710 Aral›k 1987’de yap›lan Washington Zirvesi’nde anlaflmaya var›ld› ve tarihte ilk defa nükleer silahlar›n azalt›lmas› yönünde bir antlaflma- Orta Menzilli Füze Antlaflmas› (INF) imzaland›. Orta menzilli nükleer füzelerin s›n›rland›r›lmas›na yönelik bu antlaflmay›, 1991’de Moskova’da imzalanan ve nükleer savafl bafll›¤› say›s›nda yaklafl›k %30’luk bir indirim sa¤layan START-I izleyecekti. START-I görüflmeleri esasen 29 May›s-2 Haziran 1988 tarihleri aras›nda Moskova’da yap›lan zirveyle bafllam›flt›.

SSCB’nin iki ülke aras›ndaki silahs›zlanma görüflmelerinde önemli bir engel teflkil eden Afganistan iflgalini sona erdirmesiyle müzakere zemini daha da sa¤lamlaflt›.

Gorbaçov ve yeni ABD baflkan› Bush aras›nda gerçeklefltirilen de¤iflik zamanlardaki görüflmeler sonucunda, 29 Haziran 1991’de imzalanan START-I antlaflmas›yla, iki ülkenin sahip oldu¤u uzun menzilli stratejik nükleer füzeler de silahs›zlanma kapsam›na girmifl oldu. Ayn› dönemde, ABD ve SSCB aras›ndaki silah indirimi görüflmeleri daha da genel bir nitelik kazand› ve sadece iki ülke aras›nda de¤il, bloklar aras›nda yap›lan görüflmelere ve sadece nükleer silahlar› de¤il, konvansiyonel silahlar› da kapsayan bir çerçeveye oturdu. Böylece, 1970’lerde bafllayan fakat önemli bir sonuç al›namayan Avrupa Güvenlik ve ‹fl birli¤i Konferans› (AG‹K) görüflmelerinde k›sa zamanda önemli mesafeler al›nd›. 1990 Kas›m’›nda Yeni Avrupa ‹çin Paris fiart› ile birlikte imzalanan Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaflmas› (AKKA) ile tarihin en kapsaml› silahs›zlanFoto¤raf 7.3 ma antlaflmas› ortaya ç›kt›.

INF Antlaflmas›’n›n Gorbaçov yönetimi sadece ABD ile imzalanmas› de¤il, di¤er Bat› ülkeleriyle de iliflkinedeniyle lerini gelifltirmeye çal›flt›. Gorbaçov, ç›kart›lan hat›ra paras› SSCB’nin bir Avrupa ülkesi oldu¤unu belirterek, Avrupa’da bar›fl ve ifl birli¤inin gelifltirilmesi yönünde özellikle Fransa, ‹ngiltere ve Bat› Almanya’ya s›cak mesajlar yollad›. ‹liflkilerin 1960’lar›n bafl›ndan beri çok so¤uk oldu¤u, “komünist aile içindeki düflman kardefl” ÇHC’yle de iliflkilerin düzeltilmesi için diplomatik temaslara h›z verildi. Bu çabalar sonuçsuz kalmad› Kaynak: ve Avrupa ülkeleriyle iliflkiler güçlenhttp://bigsilvercoins.com/Russia%201987%20Treaty%20back.JPG dirildi, ÇHC’yle yeni bir bar›fl süreci bafllat›ld›.

Sovyet yönetiminin d›fl politikada izledi¤i yeni çizginin en önemli göstergelerinden birini de, Afganistan iflgalinin sona erdirilmesi oluflturdu. Bu geri çekilifl, SSCB’nin dünya üzerindeki stratejik geri çekiliflinin bafllad›¤›n› da göstermekteydi.

SSCB Üçüncü Dünya’daki askerî ve siyasi varl›¤›n› h›zla azaltma yolunu seçti. Azgeliflmifl ülkelere verilen bonkör yard›mlar azalt›ld›.

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

Gorbaçov yönetiminin Sovyet ekonomisinin liberallefltirilmesi yönünde att›¤› ad›mlar ülkede hedeflenenin aksine ekonomik flartlar›n daha da bozulmas›na yol açt›. Bu durum, Gorbaçov’a verilen deste¤in özellikle 1988’den sonra h›zla azalmas›na neden oldu. Artan tepkiler, 1989’da bafllayan büyük madenci grevinin temel sebebiydi. SSCB ekonomisi 1990’da ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki en kötü y›l›n› yaflad›. Ekonomik flartlardaki kötüleflme, toplumsal bar›fl›n bozulmas›na ve muhalefetin büyümesine, bu da muhalefetin kendini siyasal yollar› kullanarak daha etkili biçimde ifade etmesine neden olmaktayd›. Üstelik siyasal liberalleflme bunun yolunu daha fazla açm›flt›. Sovyet toplumu gittikçe daha aç›k bir toplum hâlini almaktayd›. Ekonomik aç›l›m›n, siyasal aç›l›m› destekleyen de¤il, tam aksine köstekleyen bir nitelik ald›¤› bir ülke söz konusuydu art›k.

Ekonomik bozulma, siyasal istikrars›zl›¤› artt›rmas› ve toplumsal bar›fl› bozmas›n›n yan› s›ra, SSCB’nin “ulusal sorunlar›”n› da beslemekteydi. Do¤u Avrupa’daki milliyetçi ve liberal dalgadan da etkilenen Sovyet halklar› aras›nda milliyetçi ve buna ba¤l› olarak Moskova’ya karfl› merkezkaç e¤ilimler kendini göstermeye bafllad›.

Moskova’n›n 1989 sonbahar›nda aç›k bir biçimde uygulamaya soktu¤u politika çerçevesinde Do¤u Avrupa halklar› kendi yollar›n› çizmeye bafllam›fllard›. Benzer bir talebin Sovyet halklar› taraf›ndan da dile getirilmesi kaç›n›lmazd›. Üstelik, liberalleflen Sovyet siyasetinde bu çok daha meflru ve kolay olacakt›.

Milliyetçi dinami¤in kendisini ilk gösterdi¤i yer Kafkasya oldu. Fakat buradaki milliyetçi hareketlenme kendini Moskova’ya karfl› bir ulusal uyan›fltan çok, Sovyet halklar› aras›ndaki etnik çat›flmalar fleklinde gösterecekti. Karaba¤ sorunu yüzünden 1988’de bafllayan Azeri-Ermeni çat›flmas› iki Sovyet cumhuriyetini bir savafl›n efli¤ine getirdi. Moskova yönetimi 20 Ocak 1990’da Bakü’ye askerî operasyon yaparak, 143 Azeri’nin ölümüne neden oldu. Karaba¤ Sorunu ise Azerbaycan ve Ermenistan aras›nda büyüyerek devam etti.

SSCB’yi çökertecek milliyetçi dinamik ise Balt›k ülkelerinde kendini gösterecekti. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda zorla SSCB’ye ba¤lanan Balt›k ülkeleri, Do¤u Avrupa’daki dönüflüm sürecinden hemen etkilenerek ba¤›ms›zl›k yönündeki taleplerini dile getirmeye bafllad›lar. Mart 1990’da Litvanya Parlamentosu 1939’daki ilhak karar›n› geçersiz sayarak ülkenin ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Moskova’n›n askerî güç kullanmamas› di¤er Balt›k ülkeleri Estonya ve Letonya’n›n da ba¤›ms›zl›k ilan›na yol açt›. Gorbaçov yönetimi 1990 sonlar›ndan itibaren politikas›n› de¤ifltirmeye bafllad›. Reform yanl›lar› yerine muhafazakârlar getirilirken, Ocak 1991’de Litvanya’da göstericilere karfl› askerî güçler devreye sokuldu. Fakat ne Balt›k cumhuriyetlerindeki ne de di¤er Sovyet cumhuriyetlerindeki ba¤›ms›zl›kç› hareketlerin önü kesilemedi.

Reformcular›n tasfiyesi ve de¤iflen politikalar Gorbaçov’a verilen deste¤in iyice azalmas›na neden oldu. Bu s›rada Gorbaçov’a yönelik elefltirileriyle dikkat çeken Boris Yeltsin reformcu muhalefetin en önemli isimlerinden biri hâline geldi. 1990 Haziran’›nda yap›lan seçimleri kazanarak Rusya Federasyonu baflkanl›¤›na gelen Yeltsin’in y›ld›z› h›zla parlamaktayd›. Yeltsin çok aç›k bir biçimde Balt›k ülkelerinin ba¤›ms›zl›klar›n›n tan›nmas›n› ve tüm Sovyet cumhuriyetlerine kendi kendilerini yönetme hakk› verilmesini istemeye bafllad›.

177

178

Siyasi Tarih-II

Foto¤raf 7.4 1991 Darbesi sonras›nda Rusya’n›n en güçlü aktörü hâline gelen Boris Yeltsin

Kaynak: http://i.telegraph.co.uk/multimedia/archive/02007/Boris-Yeltsin_2007530b.jpg

Gorbaçov, sorunu sertlik kullanarak çözemeyece¤ini görerek tüm Sovyet cumhuriyeti baflkanlar›yla daha gevflek bir anayasal yap› kurmak için görüflmeler yapt›. Fakat Balt›k ülkeleri tam ba¤›ms›zl›k d›fl›nda hiçbir seçene¤i kabul etmeyeceklerini belirterek görüflmelere kat›lmay› reddettiler. Benzer bir tav›r Gürcistan taraf›ndan da sergilendi. Zaten, birlik ülkelerinin ço¤u, kendi ba¤›ms›z ordusunu kurmaktan, ana dilini resmîlefltirmeye kadar varan ba¤›ms›zl›k ya da özerklik politikalar›n› uygulamaya sokmufltu. SSCB’nin varl›¤›n› sürdürebilmesi için belki de son flans; A¤ustos 1991’de Rusya Federasyonu ve 8 Sovyet cumhuriyetinin yeni bir birlik antlaflmas› konusunda anlaflmalar› oldu.

Fakat çok k›sa bir süre sonra ortaya ç›kan bir geliflme bu flans›n da de¤erlendirilememesine yol açt›. Komünist Parti içindeki muhafazakâr kanat 19 A¤ustos’ta harekete geçerek bir askerî darbeyle yönetime el koydu. Darbe toplumsal muhalefetin ve reformcular›n çabalar›yla sadece 3 gün içinde bast›r›ld›. Darbeye karfl› toplumsal muhalefetin liderli¤ine soyunan Yeltsin’in prestiji ve gücü iyice artt›. Yeltsin, darbe sonras›nda Rusya Federasyonu’ndaki tüm Sovyet kurumlar›n›n kontrolünü ele geçirdi. Yeltsin art›k Rus siyasetinin en önemli ismi hâline gelmiflti.

Yeltsin’in gücü artarken Gorbaçov ve Komünist Parti’nin gücü ise buna paralel olarak dramatik bir biçimde azald›. Hatta darbe sonras›nda Komünist Parti SSCB parlamentosundan bile ç›kar›ld›. 1917 Devrimi’nin öncü partisi, Sovyet tarihinin tek egemeni olan Komünist Parti’nin bu durumu SSCB’nin fiilen bitiflini göstermekteydi. SSCB’nin resmen da¤›lmas› için ise birkaç ay daha beklemek gerekecekti.

Yeltsin’in önderli¤inde 8 Aral›k 1991’de bir araya gelen Rusya, Ukrayna ve Belarus liderleri, SSCB’nin resmen sona erdi¤ini ve yerine Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nun (BDT) kuruldu¤unu aç›klad›lar. Gürcistan ve Balt›k ülkeleri d›fl›ndaki 11 Sovyet Cumhuriyeti de bunu 21 Aral›k 1991’de Alma-Ata’da yap›lan bir toplant›yla onaylad›lar. 25 Aral›k’ta Gorbaçov’un SSCB baflkanl›¤›ndan istifa etti¤ini aç›klamas›ndan bir gün sonra da, Yüksek Sovyet’in kendini feshetti¤ini aç›klamas›yla SSCB tarihe kar›flt›.

Do¤u Avrupa 1980’lerin ikinci yar›s›nda Do¤u Avrupa’n›n geri kalan›nda da yeni dinamikler kendini gösterecekti. Do¤u Avrupa ülkeleri farkl› biçim ve derecelerde de olsa

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

yeni dinamiklerden etkilenmeye bafllad›. Özellikle 1986’dan sonra Gorbaçov’un uygulamaya soktu¤u Glasnost ve Perestroyka politikalar› Do¤u Avrupa’da hemen olumlu akisler yaratt›. ‹letiflim olanaklar›n›n iyileflmesi ve yönetimlerin temel hak ve özgürlükleri s›n›rl› da olsa geniflletmeleri; Bat›’dan Do¤u’ya yönelik etkinin artmas›na, halklarda de¤iflim yönündeki iste¤in güçlenmesine neden oldu. Üstelik, giderek kendi iç sorunlar›na yönelen SSCB’nin Varflova Pakt› üyesi ülkelerdeki yönetimleri desteklemeyece¤i ya da destekleyemeyece¤i yönündeki sinyalleri h›zla kuvvetlenmekteydi.

Nitekim, Sovyet d›fl politikas›ndaki büyük dönüflümün resmen ilan› Do¤u Avrupa’da ilk hareketlenmelerin bafllamas›ndan k›sa bir süre sonra gelecekti. Gorbaçov, 1989 A¤ustos’unda Avrupa Konseyi’nde yapt›¤› konuflmada, bir ülkede gerçekleflecek sosyal ve politik de¤iflimlerin söz konusu ülkenin iç ifli oldu¤unu, içifllerine yönelik bir d›fl müdahalenin -müdahale eden ülkenin müttefik ya da dost olmas› önemli olmaks›z›n- kabul edilemez oldu¤unu söyledi. Gorbaçov’a göre, Avrupa’n›n bir mücadele alan› olarak görüldü¤ü So¤uk Savafl dönemi arflivlere kald›r›lmal›yd›. Ekim 1989’da Gorbaçov’un Finlandiya ziyaretinde ise son nokta konulacakt›: Ziyaret s›ras›nda Gorbaçov’un bas›n sözcüsü Gerasimov bas›na yapt›¤› aç›klamada; “Biliyorsunuz Frank Sinatra’n›n bir flark›s› vard›r: I did it my way (kendi bildi¤im gibi yapt›m) Macaristan ve Polonya da bildikleri gibi yap›yorlar” diyerek, Do¤u Avrupa’daki dönüflüme SSCB’nin hiçbir flekilde müdahale etmeyece¤ini çok aç›k bir biçimde ilan etti. Bu politika “Sinatra Doktrini” olarak adland›r›ld›.

Do¤u Avrupa’daki hareketlenme her ülke aç›s›ndan farkl› biçimde ve farkl› h›zla da olsa kendini göstermekte gecikmedi. Tüm Do¤u Avrupa ülkeleri yaklafl›k iki y›l içinde rejim de¤iflikli¤i yaflad›lar. Tarihteki en h›zl› ve “kans›z” devrim süreçlerinden biri yaflanacakt›.

Polonya’n›n 1980’lerin bafllar›ndaki de¤iflim yönündeki öncü rolünü 1988’den itibaren Macaristan oynamaya bafllad›. 1980’lerin bafllar›ndan itibaren özelikle çevre sorunlar›n› dile getirmek ve Romanya’daki Macar az›nl›¤a yönelik olumsuz davran›fllar› protesto etmek amaçl› çeflitli ba¤›ms›z kurulufllar ortaya ç›kt›ysa da; siyasal hedefleri belirgin bir alternatif muhalif hareketin do¤mas› için biraz daha beklemek gerekecekti. Özellikle, 1986’dan itibaren SSCB’de Gorbaçov taraf›ndan bafllat›lan reform program›n›n uygulamaya sokulmas›ndan sonra, Macaristan Komünist Partisi (Sosyalist ‹flçi Partisi) içindeki genç reformcular da h›zla harekete geçtiler. Gençlerden oluflan bir ekip 1956’dan beri iktidarda bulunan Janos Kadar ve kadrosuna karfl› aç›kça muhalefet etmeye bafllad›. Reformcu kanat 1988 May›s’›nda toplanan Komünist Parti konferans›nda baflar›ya ulaflt› ve 32 y›ld›r iktidar›n› sürdürene kadar yönetimden uzaklaflt›r›ld›.

Yönetime gelen reformistler öncelikle s›n›rl› bir ekonomik liberalleflmenin yolunu açt›lar. 1988 Kas›m’›nda ba¤›ms›z siyasal partilerin kurulmas›na izin verildi.

1989 bafllar›nda çok partili siyasal yaflam›n önündeki engeller resmen kald›r›ld› ve siyasal faaliyetler serbest b›rak›ld›. Komünist Parti nisan ay›nda “demokratik merkeziyetçili¤i” kald›rd›¤›n› aç›klad›. Böylece eski rejimin en temel ekonomik ilkelerinden biri terk edildi ve komünist sistemin tasfiyesi yolunda çok önemli bir ad›m at›lm›fl oldu. Macar Komünist Partisi de¤iflimin öncülü¤ünü kendisi yapmaktayd›. Macar Hükûmeti 1989 Eylül’ünde s›n›rlar›n› tamamen açarak Do¤u Bloku s›n›rlar›nda ilk defa çok büyük gedik açm›fl oldu. S›n›rlar›n aç›lmas› iki Almanya’n›n birleflmesinde de çok önemli bir rol oynayacakt›. Macaristan’da rejimin tamamen tasfiyesi ise 1989 Ekim’inde olacak Komünist Parti’nin “liderlik” rolü sona erdirilerek 1990 Mart’›nda serbest seçimlerin yap›lmas› kararlaflt›r›lacakt›. ‹ktidar-

179

180

Siyasi Tarih-II

da bulunan Sosyalist ‹flçi Partisi ad›n› de¤ifltirerek Sosyalist Parti ad›n› alacakt›. 23 Ekimde ise ço¤unlu¤u eski komünistlerden oluflan parlamento ülkenin ad›n›n Macaristan Cumhuriyeti olarak de¤ifltirilmesi yönünde oy kullanacak, eski rejimin bitifli resmilefltirilecektir.

Do¤u Avrupa’daki de¤iflimin ilk önemli sinyallerini veren Polonya’da da 1980’ler boyunca muhalefet kendini göstermeye devam edecekti. Bir önceki ünitede de anlat›ld›¤› gibi, 1981’deki askerî darbe sonras›nda Dayan›flma Hareketi yeralt›na çekilmiflti. Fakat ülkedeki ekonomik durumun sürekli olarak kötüleflmesi toplumsal muhalefeti büyütmeye devam etmekteydi. Üstelik, Polonya’daki komünist rejime ra¤men toplum üzerindeki etkisini korumaya devam eden Katolik Kilisesi de muhalefete aç›k destek vermekteydi. Dayan›flma Hareketi’nin lideri olan Lech Walesa 1982’de gözalt›na al›nm›flt›. Fakat Dayan›flma yeralt›na çekilmifl olmas›na ra¤men Polonya siyasetinin en önemli aktörü olmaya devam etmekteydi.

1986’da General Jaruzelski yönetimi ekonominin acil ihtiyaç duydu¤u d›fl kaynaklara ulaflabilmek için Dayan›flma Hareketi’nin baz› önemli isimlerini serbest b›rakmak zorunda kald›. Çünkü Bat› kamuoyunda Polonya’ya insan haklar› ihlalleri nedeniyle yeni krediler verilmemesi yönünde bir e¤ilim vard›. Polonya’n›n ekonomik kaynaklara olan ihtiyac›, ülkenin IMF (Uluslararas› Para Fonu) üyesi olmas›na bile neden olmufltu. Bir komünist Do¤u Bloku ülkesinin IMF’ye üye olmak zorunda kalmas›, ülke ekonomisinin ne kadar kötü bir durumda oldu¤unu göstermesi aç›s›ndan çok dikkat çekiciydi. Ülkenin d›fl borçlar› bu dönemde 40 milyar dolar gibi bir mebla¤a ulaflm›flt›. IMF’nin de dayatmas›yla Polonya Hükûmeti 1987’de bir ekonomik reform program›n› uygulamaya sokmak zorunda kald›. Bu program çerçevesinde fiyatlar yükseltildi ve bunun sonucunda enflasyon h›zla artt›. Bu da halk›n yönetime karfl› memnuniyetsizli¤ini ve dolay›s›yla muhalefete verdi¤i deste¤i h›zla artt›racakt›.

Polonya yönetimi durumun kontrolden ç›kmak üzerine oldu¤unu anlayarak, temel muhalif aktör olan Dayan›flma ile masaya oturmak zorunda kald›. Walesa önderli¤indeki Dayan›flma ile 1988 A¤ustosunda bafllayan gayriresmî görüflmeler, 1989 fiubat’›nda Dayan›flma’n›n resmen tan›nmas›yla yeni bir boyut kazand›. Nisan’a kadar süren taraflar aras›ndaki görüflmelerde, ba¤›ms›z iflçi sendikalar›n›n yasallaflmas›, ekonomik reformlar yap›lmas› ve yeni bir meclis seçilmesi yönünde anlaflma sa¤land›. Seçim sistemi ve tarihi, muhalefet için hayli olumsuz olsa da Haziran’da yap›lan seçimlerde Dayan›flma çok büyük bir zafer kazand›. ‹ktidar ya seçimleri iptal edecek ya da iktidardan çekilmeyi kabul edecekti. 1981’de SSCB deste¤iyle yap›lan darbeyle iktidara gelen Jaruzelski yönetimi aç›s›ndan Moskova’n›n verece¤i sinyal çok önemliydi. Gorbaçov çok aç›k bir biçimde Jaruzelski’ye seçim sonuçlar›n› kabullenme telkininde bulundu. Komünistlerin iktidarda koalisyon kurarak kalma çabalar›na ra¤men sonuçta, 12 Eylül 1989’da Mazowiecki’nin baflbakanl›¤a atanmas›yla Polonya’n›n II. Dünya Savafl› sonras›ndaki ilk komünist olmayan baflbakan› göreve bafllam›fl oldu. Birkaç ay içinde ülke hem siyasal hem de ekonomik olarak h›zla liberallefltirildi ve 1990 Ocak’›nda Komünist Parti kendini feshetme karar› ald›. Böylece, Polonya’da komünist dönem tamamen sona erdirildi.

Polonya ve Macaristan örneklerini izleyen Çekoslovakya’da da de¤iflim rüzgâr›n›n esmesi gecikmeyecekti. 1987’de, 1969’dan beri ülkeyi yöneten Gustav Husak Do¤u Bloku’nda esen de¤iflim rüzgârlar›n›n da etkisiyle Komünist Parti genel sekreterli¤inden istifa ettiyse de yerine gelen Milos Jakes’in belirgin bir reform program› yoktu. Bunun da ötesinde Jakes, 1968 sonras›ndaki tasfiye operasyonlar›n›n arkas›ndaki en önemli isimlerden biriydi. Çekoslovakya’da toplumsal muhalefetin

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

ortaya ç›k›fl›, Polonya ve Macaristan’a nazaran daha geç oldu. Yazar Vaclav Havel gibi rejim karfl›tlar›na yönelik toplumsal destek çok s›n›rl›yd›. Muhalefetin örgütlenmesi de hayli geç olacakt›. 1988’de Havel ve arkadafllar›n›n önayak oldu¤u Sovyet iflgalinin 20. y›l›ndaki protesto gösterileri yayg›n destek bulamad› ve önder kadronun tutuklanmas›yla k›sa sürede söndü.

Muhalefetin güç kazanmas› 1989 bahar›nda olacak ve Polonya Macaristan’daki geliflmelerden etkilenen muhalifler örgütlenme çal›flmalar›na h›z vereceklerdi.

1989 A¤ustos’unda muhalefet ilk defa kitlesel olarak soka¤a inme f›rsat› buldu ve Prag’da binlerce kiflinin kat›l›m›yla büyük bir gösteri düzenlendi. Jakes yönetimi bu kez sert tedbirler almaktan kaç›nd›. Bu tarihten sonra muhalefet h›zla büyümeye devam etti. Rejimin sonunu getirecek süreç ise Kas›m’daki bir gösteriye polisin sert müdahalesiyle bafllad›. Bir ö¤rencinin öldürüldü¤ü haberi üzerine, iki gün içinde on binlerce ö¤renci ayakland› ve sokaklar protestocu kalabal›klarla dolup taflt›. Yönetim yine sert tedbirler almaktan kaç›nd› hatta artan gerilim sonucunda Jakes önderli¤indeki yönetim istifa etmek zorunda kald›. Parti önderlerinin istifas›ndan sonra yüz binlerce kiflinin kat›l›m›yla Prag’da büyük bir gösteri düzenlendi.

Havel önderli¤indeki muhalefet “Sivil Forum” adl› bir örgüt kurdu. Çekoslovakya muhalefeti böylece siyasal bir platforma kavuflmufl oluyordu. Sivil Forum bir bildiri yay›nlayarak komünizmin tasfiyesi yönündeki taleplerini çok aç›k bir biçimde dile getirdi. Jakes ve ekibinin istifas›ndan sonra iktidara gelen yeni yönetim, muhalefetle görüflmelere bafllamak zorunda kald›. 29 Kas›m 1989’da Çekoslovakya Meclisi, Sivil Forum’un ça¤r›lar›na kulak vererek Çekoslovakya Anayasas›’ndan Komünist Parti’ye liderlik rolü veren maddeyi ç›kard›. Muhalefetle yap›lan görüflmeler sonucunda Aral›k bafl›nda ço¤unlu¤u komünistlerden oluflmayan yeni bir kabine kuruldu. Aral›k sonunda muhalefetin simge ismi Havel devlet baflkanl›¤›na seçildi. 1990 bafllar›nda yap›lan reformlarla eski rejim tamamen tasfiye edildi.

Do¤u Bloku içinde SSCB’ye en yak›n duran ülke olan Bulgaristan’da ise devrim Komünist Parti içindeki reformcular›n muhafazakârlar› tasfiyesiyle çok h›zl› bir biçimde oldu. 1954 y›l›ndan beri Komünist Parti’nin liderli¤ini yapan Todor Jivkov, 1980’lerin bafllar›nda yaflanan ekonomik sorunlar› aflmak için birtak›m s›n›rl› reformlar yapmaya çal›flm›flt›. 1987’de ise SSCB’deki yeni politikalara paralel biçimde daha çok ekonomik reform yapma yönündeki görüfllerini dile getirmiflti. Fakat ekonomik sorunlar›n 1980’ler boyunca artarak büyümesi ve Moskova taraf›ndan verilen deste¤in azalmas›yla Jivkov, ülke içindeki meflruiyetini sa¤lamak için kendi yaratt›¤› “ulusal sorun”un çözümü yönünde bir politika izlemeye bafllad›. 1984’te uygulamaya yenilen yeni politikayla, ülkedeki Türk varl›¤› reddedildi ve Türklerin Müslüman Bulgarlar oldu¤u iddia edildi. Türk az›nl›¤a yönelik yo¤un bir bask› politikas› uygulanmaya baflland›. Bu politika Bulgaristan’daki iç bar›fl› ortadan kald›rd›¤› gibi, ayn› zamanda gerek Bat› dünyas›nda gerekse Do¤u Bloku’nda Jivkov’un itibar›n› iyice azaltt›. 1989’da Bulgar komünistleri yaln›zl›¤a itilmifllerdi. Sonuçta parti içindeki reformcu kanat harekete geçti ve Sofya’da bafllayan genifl kat›l›ml› gösterilerin de etkisiyle 35 y›ld›r iktidarda bulunan Todor Jivkov, Berlin Duvar›’n›n y›k›l›fl›n›n ertesi günü 10 Kas›m 1989’da iktidardan indirildi, yerine reformcu Petar Mledanov getirildi. Bu tarihten sonra ülke içinde hâlâ etkili ve örgütlü bir muhalif güç olmasa da Komünist Parti de¤iflim sürecini kendisi bafllatt›. Bu çerçevede, çok partili serbest seçimlere izin verilmesinden, partinin ad›n›n “Bulgaristan Sosyalist Partisi” olarak de¤ifltirilmesine kadar çok h›zl› bir liberalleflme program› uygulamaya sokuldu. Bulgaristan’da devrimi yapan Komünist Parti’nin kendisi oldu.

181

Bulgaristan’dan Türkiye’ye Göç: 1989’da Jivkov yönetimi ülkedeki Türklere zorunlu göç uygulamas› bafllatt›. K›sa bir sürede 300-350 bin Türk Türkiye’ye göç etti. Göçmenlerin yaklafl›k yar›s› komünist rejimin çöküflünden sonra Bulgaristan’a geri döndü.

182

Siyasi Tarih-II

Do¤u Avrupa’daki büyük dönüflümde en ayr›ks› örnek ise Romanya olacakt›.

Nikolai Çavuflesku taraf›ndan 1965 y›l›ndan beri bask›c› bir diktatörlükle yönetilen Romanya’da devrim süreci di¤er ülkelerin aksine çok daha kanl› olacakt›. Çavuflesku 1980’li y›llarda Do¤u Bloku’nda ortaya ç›kan reform giriflimlerine hiç s›cak bakmam›fl, rejimin geleneksel Stalinist çizgisinde kalaca¤›n› aç›klam›flt›. Ülkenin artan d›fl borçlar›n›n ödenebilmesi için halk›n zaten çok düflük olan yaflam flartlar›n›n daha da kötülefltirilmesi, Çavuflesku yönetimine karfl› tepkileri iyice artt›rm›flt›. Örgütlenmeye çal›flan muhalefet ise, polis ve istihbarat örgütleri kullan›larak vahfli bir biçimde ezilmeye çal›fl›lm›flt›. Rejimin y›k›lmas›na neden olacak olaylar, ülkenin kuzeyinde yaflayan ve anavatandaki liberalleflme sürecinden etkilenen Macar az›nl›¤a karfl› fliddet kullan›lmas›yla 1989 Aral›k’›nda bafllad›. Protestocu kitlelere “katliam” uyguland›¤› haberleri h›zla ülkeye yay›ld›. Bunu Bükrefl’teki yayg›n ve genifl kat›l›ml› halk hareketleri izledi. ‹ran’a yapt›¤› geziyi keserek ülkeye dönmek zorunda kalan Çavuflesku 21 Aral›k’ta parti merFoto¤raf 7.5 kezi önündeki kitleye geleneksel koNikolai Çavuflesku nuflmalar›ndan birini yaparken bekve efli Parti Genel lenmedik biçimde protesto edildi ve Merkezinden konuflmas›n› yar›da kesmek zorunda helikopterle kald›. Ertesi günkü konuflmas›nda ise kaçarken dinleyici kitlenin protestoyu daha da artt›rmas› sonucunda, efliyle birlikte helikoptere binerek kaçmak zorunda kald›. ‹lk aflamada ordu Çavuflesku’yu desteklese de bir iki gün içinde muhaSIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE lif saflara kat›ld› ve Çavuflesku’nun özel güvenlik kuvvetlerine karfl› harekete geçti. Çavuflesku ve efli muhalifD Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M ler taraf›ndan yakaland› ve k›sa bir yarg›lamadan sonra 1989 Noel’inde kurS O R U S O R U fluna dizilerek öldürüldü. Muhaliflerce oluflturulan “Ulusal Kurtulufl Cephesi” ordunun da deste¤ini alarak iktidar› D‹KKAT D‹KKAT ele geçirdi. Komünist Parti içinden Ion ‹liescu devlet baflkanl›¤›na getirildi.

SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Özel güvenlik kuvvetlerinin savafl› b›Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Romanian_Revlution_ rakarak teslim olmalar›yla Romanya’da 1989_3.jpg çok k›sa ama kanl› bir süreçle rejim AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ de¤ifltirilmifl oldu.

N N

Do¤u Avrupa’daki, Polonya’daki, dönüflümü ayr›nt›l› olarak ö¤renebilmek için K ‹ T A özellikle P Mory Craig’in “Lech Walesa: Polonya’da Özgürlük ve ‹nsan Haklar› ‹çin Dayan›flma Sa¤layan Lider” (Çev: Leyla Onat - Sezai Kaynak, ‹lkkaynak Yay›nlar›, Ankara, 1996) adl› kitab›n› okuman›z› T E Löneririz.

EV‹ZYON

K ‹ T A P

¸ ¸

TELEV‹ZYON

Do¤u Avrupa’n›n ve yaflanan siyasi süreci daha iyi anlamak için Wolfgang F ‹ Lbölünmüfllü¤ünü M Becker’›n yönetti¤i Elveda Lenin (Good Bye Lenin, 2003) adl› filmi izleyebilirsiniz.

F‹LM ‹NTERNET SIRA S‹ZDE

2

‹NTERNET

Gorbaçov’unSIRA Sovyet d›fl politikas›nda yapt›¤› önemli de¤ifliklikleri anlat›n›z.

S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

183

ÜÇÜNCÜ DÜNYA Orta Do¤u Geliflmeleri 1982’deki ‹srail’in Lübnan iflgalinin ard›ndan örgütün Beyrut’tan ç›kar›lmas› ile önderli¤in Tunus’a, silahl› güçlerinin ise Cezayir ve Yemen gibi Arap ülkelerine gönderilerek da¤›t›lmas› üzerine FKÖ, Bat› fieria’ya ve Gazze’ye yönelik ilgisini artt›rd›. FKÖ önderli¤inin Tunus’a yerleflmesiyle beraber örgüt de mücadelenin uza¤›na düflmüfl oldu. Bu “uzakl›¤›n” sona erdirilmesi gerekiyordu, bu yüzden Bat› fieria ve Gazze’ye yerleflmek FKÖ için daha da önemli bir hâl ald›.

1987 sonunda yaflanan geliflmeler Filistin topraklar›n›n iyice hareketlenmesine sebep oldu. 6 Filistinli gencin bir trafik kazas›nda ölmelerinin ard›ndan, cenazelerin Cebeliye’de bulunan Filistin mülteci kamp›na götürülmesiyle olaylar patlak verdi. Cenazelerin teslim al›nmas› ile birlikte, ölen gençlerin ‹srail güçleri taraf›ndan katledildi¤ini iddia eden Filistinliler bir ayaklanma bafllatt›.

Arapçada “ayaklanma-silkinme” anlam›na gelen ‹ntifada, 9 Aral›k 1987’de Gazze’de Filistinlilerle ‹srail askerleri aras›nda çat›flmalar›n ortaya ç›kmas›yla bafllad›.

Zamanla ‹ntifada, Filistin halk›n›n iflgal alt›nResim 7.1 daki topraklarda ‹srail’e karfl› giriflti¤i mücaBirinci ‹ntifada’yla delenin genel ad› hâline gelmifltir. Temel ilgili bir amaç, ‹srail askerlerine karfl› halk›n, hatta propaganda afifli çocuklar›n, gençlerin giriflti¤i tafll› sald›r›lar ile bir mücadele vermek ve ‹srail’in iflgal etti¤i topraklarda rahatça varl›¤›n› sürdüremeyece¤ini göstererek dünya kamuoyunun dikkatini bölgeye çekebilmekti. ‹srail güçlerinin Filistinlilere tepkisi hayli sert oldu. 9 Aral›k 1988’de yani ‹ntifada’n›n 1. y›l dönümünde vurularak ölen Filistinlerin say›s› 300, göz yaflart›c› gazla hayat›n› kaybedenlerin say›s› da 100’e ulaflm›flt›. Ödenen a¤›r bedele ra¤men, FKÖ amac›nda baflar›l› oldu ve Filistin halk›n›n mücadelesi ile 1988 y›l›ndan itibaren bar›fl teflebbüsleri yeKaynak: niden h›z kazand›. http://en.wikipedia.org/wiki/File:Intifada1990.jpg BM Genel Kurulu’nun Filistin topraklar›nda Arap ve Yahudi devletlerinin kurulmas›n› öngören 29 Kas›m 1947 tarihli ve 181 say›l› karar›na FKÖ sürekli olarak karfl› Yaser Arafat: 1929’da Arafat, 1959’da ç›kmaktayd›. Çünkü kararda Filistin topraklar›n›n Araplar ve Yahudiler aras›nda do¤an ‹srail’e karfl› siyasal ve taksimi esas al›nmaktayd›. FKÖ, bir politika de¤iflikli¤i yaparak, Filistin’in varl›¤›n› askerî mücadeleyi örgütlemek için FATAH’› devam ettirmek için bu karara dayanmay› seçti.

(Filistin Ulusal Kurtulufl 1 Kas›m 1988’de ‹srail’de genel seçimler yap›lacakt›. FKÖ ve Arap devletleri ba- Hareketi) kurdu. 1964’de ¤›ms›zl›k ilan› için seçimleri beklemifllerdi. Seçimlerin hemen ard›ndan ‹srail’de Filistinli di¤er gruplar› da birlefltirerek FKÖ’nün hükûmet kurma çabalar› devam ederken, 12-15 Kas›m 1988’de toplanan Yaser kurulmas›n› sa¤lad› ve ölene Arafat liderli¤indeki Filistin Ulusal Konseyi (Parlamento) 15 Kas›m’da yay›nlad›¤› kadar da liderli¤ini sürdürdü. 1988’de Filistin bir bildiri ile “Ba¤›ms›z Filistin Devleti”nin kuruldu¤unu ilan etti. Bu devletin bafl- Devlet Baflkan› seçilen kenti de yine iflgal alt›ndaki Kudüs olacakt›. Bildiri ile ‹srail’in bölgedeki varl›¤›n› Arafat, ‹srail’le bar›fl destekledi. 2004’te güvence alt›na alan BM Güvenlik Konseyi’nin 242 ve 338 say›l› kararlar› kabul edi- sürecini öldü. liyordu. Dolay›s›yla FKÖ, 1967’den beri izledi¤i ‹srail’in varl›¤›n› reddeden politi-

184

Siyasi Tarih-II

kas›n› de¤ifltirdi ve bir süre sonra gizli olarak bafllat›lacak bar›fl görüflmeleri için önemli bir engelin de afl›lmas› sa¤land›.

Filistin Devleti’nin ilan›n›n hemen ertesinde aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u 40 devlet taraf›ndan tan›nm›fl olmas› uluslar aras› bir meflruiyet yaratt›ysa da ‹srail’in iflgal alt›ndaki topraklardan çekilmemesi bu devletin bir süre daha k⤛t üzerinde kalmas›na yol açt›.

Güneydo¤u Asya Geliflmeleri

Keflmir Sorunu: 1947’de Hindistan’›n bölünmesinden sonra nüfusunun çok büyük bölümünü Müslümanlar›n oluflturdu¤u Keflmir bölgesinin üçte ikisi Hindistan, üçte biri ise Pakistan’›n denetimindedir.

Pakistan bölgenin tamam›n›n kendi yönetimine b›rak›lmas›n› talep etmektedir. Bu da Keflmir’in iki ülke aras›nda büyük bir sorun olmas›na neden olmufltur. ‹ki ülke Keflmir Sorunu yüzünden üç kez (1947-48, 1965 ve 1971) savaflm›flt›r. Ayr›ca 1998 ve 2002 y›llar›nda iki ülke savafl›n efli¤ine gelmifl, uluslararas› diplomatik çabalarla krizler s›cak savafla gitmeden çözülmüfltür.

Özellikle AET entegrasyonunun baflar›s›ndan etkilenen Güneydo¤u Asya ülkeleri 1980lerin sonunda benzer bir yap›n›n bölgede de kurulmas› için fikir birli¤ine vard›lar. Bu çerçevede, Asya-Pasifik bölgesindeki ekonomik geliflmeyi sürdürmek ve refah düzeyini art›rmak için 1989 y›l›nda Japonya, Güney Kore, Singapur, Malezya, Endonezya, Tayland, Filipinler, Brunei, Yeni Zelanda, Avusturya, Kanada ve ABD taraf›ndan APEC (Asya Pasifik Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü) kurulmufltur. Kurulufl aflamas›nda 12 olan üye say›s› daha sonra 21’e yükselmifltir.

Ekonomik büyüme Asya’n›n tamam›nda görülen bir olgu de¤ildir. Bölgedeki SSCB yanl›s› Mo¤olistan, Vietnam ve Kamboçya gibi ülkeler, sosyalist rejimlerin genel s›k›nt›lar›n› yo¤un bir biçimde yaflamaktayd›lar. Ekonomik s›k›nt›lar, SSCB’nin içine girdi¤i ekonomik sorunlar nedeniyle söz konusu ülkelere verdi¤i ekonomik deste¤in azalmas› sonucunda daha da artt›. Bu rejimler de 1989 sonras›nda y›k›lacaklard›r.

Bölgedeki Hindistan, Pakistan ve Bangladefl gibi ülkelerde yoksulluk ve hayat standartlar›n›n düflüklü¤ü gibi sorunlar› aflabilmek için önemli bir ad›m at›lamayacakt›r. Pakistan bu dönemin sonlar›nda askerî yönetimden sivil demokrasiye do¤ru geçifl yapm›fl ve General Ziya-ül Hak’›n bir suikaste kurban gitmesinden sonra ülkede serbest seçimlerle yeni bir dönem bafllam›flt›. Fakat bu ülke siyasal istikras›zl›ktan bir türlü kurtulamad›. Öte yandan, Hindistan’›n 1947’de Hindistan ve Pakistan olarak ikiye bölünmesinden itibaren iki ülke aras›nda Keflmir konusunda devam eden anlaflmazl›k, bu dönemde de en önemli sorun oldu. Çünkü bölgenin büyük k›sm› Hindistan’da kalmakla birlikte, nüfusun ço¤unlu¤u Müslümanlardan oluflmaktayd›. 1989’da Keflmir’in Hindistan kontrolündeki bölgesinde bir gerilim ortaya ç›kt› ve kriz büyüdü.

Pakistan Müslüman isyanc›lara sahip ç›kt› ve maddi destek verdi. ‹ki ülke aras›ndaki kriz baz› s›n›r çat›flmalar›na yol açt›ysa da bir süre sonra gerilim azald›. Fakat Keflmir sorunu günümüze kadar iki ülke aras›ndaki en önemli mesele olarak kalmaya devam etti. Pakistan ve Hindistan nükleer silahlar›n da dahil oldu¤u bir silahlanma yar›fl›n› günümüzde de sürdürmektedir.

1980’lerde Kuzey ve Güney Kore aras›ndaki gerilim de devam etti. S›n›r çat›flmalar› ve karfl›l›kl› operasyonlarla zaman zaman artan gerilim, s›cak bir savafla yol açmad›. 1991’de Kuzey ve Güney Kore’nin BM’ye kat›l›mlar› ile iliflkiler görece yumuflad›. ‹ki ülke aras›nda üst düzey temaslar gerçeklefltiyse de Kuzey Kore’nin hiçbir flekilde reform sürecini bafllatmayarak, komünist rejimi sürdürme kararl›l›¤› So¤uk Savafl’›n böldü¤ü bir di¤er ülke olan Kore’nin birli¤ini sa¤lamas›n› imkâns›z k›ld›.

Bu dönemde Asya’daki en önemli geliflme ise ÇHC’nin bafllatt›¤› reform sürecini sürdürmesi oldu.

1978’de bafllayan liberalleflme-bafllarda umulmad›¤› ölçüde- ekonomik büyümeyi ve refah› artt›rd›. 1980’lerde adeta Dünya’n›n atölyesi hâline gelen ÇHC’’nin ekonomisi çok uzun bir dönem boyunca yüksek büyüme h›z›n› korudu. Mao dö-

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

185

neminde %2-3’ü geçmeyen büyüme oran› 1980’ler boyunca ortalama % 9’u buldu.

H›zla büyüyen ve modernleflen ÇHC’nin ekonomik anlamda liberalleflmesinin siyasal bir liberalleflme sürecini de beraberinde getirmesi beklenilen bir geliflme olurdu. Özellikle Do¤u Avrupa’da yaflanan sürecin ÇHC’yi de etkilemesi hayli do¤al olacakt›. Fakat ÇHC yönetimi siyasal alanda liberalleflme yönünde ad›mlar atmaktan özellikle kaç›nd›. Bu durum, muhalefetin 1987’den itibaren özellikle ö¤renciler aras›nda örgütlenmesine ve harekete geçmesine neden oldu. Artan tepkiler May›s 1989’da yüz binlerce kiflinin Pekin’de soka¤a ç›kmas›yla doruk noktas›na ç›kt›. Bu geliflmenin Gorbaçov’un tarihi Pekin ziyaretiyle ayn› zamanda gerçekleflmesi tabiî ki tesadüf de¤ildi. Çinli muhalifler rejimin demokratikleflmesini ve baflta Deng olmak üzere yönetim kadrosundaki baz› isimlerin görevden ayr›lmalar›n› talep etmekteydiler. Pekin’in ünlü Tiananmen Meydan›’n› iflgal eden göstericilere karfl› ÇHC yönetimi baflta bir süre beklediyse de Haziran bafl›nda ordu müdahalesi geldi. Ordunun muhalefeti bast›rmak için kullan›lmas›, sürecin kanl› bir flekilde sonland›r›lmas›na neden oldu ve operasyonda binlerce kifli öldü. ÇHC yönetimi böylece siyasal liberalleflmeye karfl› olumsuz Foto¤raf 7.6 tavr›n› çok aç›k bir biçimde koymufl oldu. ÇHC yöTiananmen Meydan›’nda ÇHC Ordusu tanklar› netiminin bu tavr›nda hiç kuflkusuz Do¤u Avrupa’daki liberalleflme sürecinin yaratt›¤› etkilerden duyulan derin endiflenin de çok büyük rolü vard›.

1985 sonras›nda yumuflaman›n yeniden ortaya ç›k›fl›, ÇHC’nin SSCB iliflkilerinde yeni bir dönemin bafllamas›na neden oldu. Yaklafl›k 25 y›ld›r süren komünist dünya içindeki mücadele bir kenara b›rak›ld›. SSCB’nin iliflkileri gelifltirme çabalar› Pekin taraf›ndan desteklendi. Buna paralel olarak, Çin bölge ülkeleriyle de iliflkilerini gelifltirme ve d›fla aç›lma yönünde bir politika izledi. Japonya, Güney Kore gibi ülkelerle iliflkiler h›zla gelifltirildi. 1989 sonras›nda Kaynak: bir dönem ABD ile iliflkilerde “insan haklar›” konusu http://upload.wikimedia.org/wikipedia/tr/d/d8/ olumsuz bir etki yapsa ve özellikle Bat› kamuoyunTianasquare.jpg da Tibet sorunu gündeme geldiyse de, iliflkiler özellikle ekonomik anlamda geliflmeye devam etti.

Deng taraf›ndan bafllat›lan reformlar 1990’l› y›llarda Çin’in ekonomik olarak çok büyük bir s›çrama yapmas›n› sa¤layacakt›r. 1990’l› y›llarda Çin ekonomik olarak bir küresel güç olacak ve dünya siyasetindeki a¤›rl›¤› da buna paralel olarak yavafl ama sa¤lam biçimde artacakt›r.

Latin Amerika Geliflmeleri 1980’lerde Latin Amerika ülkeleri önemli ekonomik, toplumsal ve siyasi sorunlarla u¤raflt›. Bu ülkelerin hemen tümü dünya piyasalar›nda ihraç ürünleri fiyatlar›n›n düflmesi sonucu a¤›r ekonomik bunal›m içine girdiler. Bölge ülkelerinin ço¤u kahve, muz gibi tek mala dayanan bir d›fl ticaret kompozisyonuna sahiplerdi. Yeni kurulan “Orta Amerika Ortak Pazar›” Avrupa’da kurulmufl olan ortak pazar›n aksine baflar›l› olamad›. Bu ekonomik bunal›m ortam› içinde 1980’lerle birlikte El Salvador, Guatemala ve Nikaragua’daki gerilla hareketleri h›z kazand›.

Orta Amerika ülkeleri ekonomik istikrar› sa¤lamak ve gerilla hareketlerini sonland›rmak için 1987 y›l›nda Orta Amerika Bar›fl Plan›’n› imzalad›lar. Plan gerilla örgütlerine genel aff› ve d›fl yard›mlar›n derhal kesilmesini öngörüyordu. Ancak bu

186

Siyasi Tarih-II

plan uygulanmaya konulamad›. Çünkü Nikaragua baflta olmak üzere, baz› Latin Amerika ülkelerinde merkezi hükûmetlere karfl› mücadele veren sa¤c› gerilla örgütlerine 1990’lara kadar destek vermeyi sürdüren ABD, plan›n uygulanmas›n› imkâns›z hâle getirdi.

Güney Amerika’da 1980li y›llar›n bafllar›nda Orta Amerika’n›n aksine bir ekonomik düzelme görülmüflse de bu suni bir düzelmeydi. D›fl borçla finanse edilen ekonomiler çok k›sa bir süre sonra daha kötü bir duruma gelecekti. 1982 y›l›nda baflta Arjantin ve Meksika olmak üzere, Latin Amerika ülkeleri büyük bir borç krizi içine girdiler. 1987’ye gelindi¤inde Güney Amerika ülkelerinin toplam d›fl borcu 385 milyar dolara ulaflm›flt›. Bu borç krizi sonucunda; ekonomik büyüme durdu, iflsizlik 1980’ler öncesi dönemin iki kat›na ç›kt›, artan enflasyon ülkedeki orta s›n›f›n zaten düflük olan al›m gücünü de iyice azaltt›. Arjantin, Brezilya ve Meksika gibi ülkeler moratoryum ilan ettiler ve bunun sonucu olarak borçlar›n geri ödenmesi için IMF’ye baflvuruda bulundular. IMF bu süreçte borçlar›n ödenebilmesi için Latin Amerika’da serbest pazar ekonomisi ilkelerinin uygulanmas›n› flart kofltu. Bunun sonucunda 1980’ler ve 1990’lar boyunca Latin Amerika’da yoksulluk ve ekonomik eflitsizlik döngüsel bir hâl ald›. 1980’lerde Latin Amerika halklar›n›n %40’› yoksullukla mücadele ediyordu. 1990’lara gelindi¤inde Latin Amerika’da süren ekonomik kriz ve krizin etkileri 1930’larda yaflanan Büyük Bunal›m’dan daha kötüydü. ABD, IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan desteklenen neo-liberal politikalar Latin Amerika halklar›nda d›flar›dan gelen müdahalelere karfl› büyük bir hoflnutsuzluk yaratt›. Bu hoflnutsuzluk ilerleyen y›llarda antiemperyalist söylemlerin ve bu söylemleri sahiplenen liderlerin yükselifli sonucunu do¤uracakt›.

1980’lerde Latin Amerika’n›n siyasal yap›s›na bak›ld›¤›nda karfl›m›za askerî diktatörlükler, iç savafllar ve sosyal devrimler ç›kmaktad›r. Bu y›llarda Latin Amerika’da kurulmufl olan sol hükûmetler ABD deste¤iyle düflürüldü. 1979 y›l›nda Küba Devrimi’ni an›msatan bir flekilde Nikaragua’da yönetime gelen Sandinistalar öncelikle ço¤ulcu bir yönetim kurdular. Ard›ndan alt ve orta s›n›flar› destekleyen ekonomik bir program› uygulamaya soktular. Reagan yönetiminin ifl bafl›na gelmesiyle beraber merkezi hükûmet karfl›tlar›na verilen ABD deste¤i artt›. ABD’nin serbest piyasa ekonomisine geçifl için verdi¤i ekonomik ve askerî destek Nikaragua’daki Sandinista rejiminin sonunu getirdi. Benzer biçimde ABD’nin destekledi¤i otoriter yönetimlerin ifl bafl›nda oldu¤u Arjantin ve fiili’de de bu müdahaleler binlerce solcunun tutuklanmas› ve öldürülmesiyle sonuçland›.

Afrika Geliflmeleri Afrika k›tas›, 1980li y›llara büyük sorunlarla birlikte girmifltir. Bu sorunlar› ekonomik, siyasal, kültürel bafll›klar alt›nda toplamak mümkündür. Bu sorunlar›n en bafl›nda elbette, 1970’lerde bafllayan ve 1980’ler boyunca devam eden ekonomik kriz gelmektedir. Yaflanan ekonomik krize, artan nüfus, enflasyon ve iflsizlik efllik etmifltir. Bu krizlerden en çok tek ihraç ürünü petrol olan Güney Afrika ülkeleri etkilenmifltir. Petrol fiyatlar›ndaki istikrars›zl›k ve öngörülemezlik bu ülkelerinin ekonomilerinin de ayn› derecede istikrars›zlaflmas› sonucunu do¤urdu.

1980’lerde birçok Afrika ülkesini etkileyen ekonomik kriz beraberinde d›fl borç ve yard›m ihtiyac›n› ortaya ç›kard›. K›rsal nüfusun art›fl› ile sa¤l›k ve beslenme koflullar›ndaki bozulma, Afrika’daki emperyal ba¤lar›n d›fl borç ve yard›m fleklinde yeniden tesisi sonucunu do¤urdu. Afrika ülkelerinin hükûmetleri yaflanan ekonomik baflar›s›zl›klar nedeniyle hem halk›n hem de IMF ve Dünya Bankas›’n›n bask›s› alt›nda kald›lar. Bu bask›lar›n bir sonucu olarak, 1980’lerden itibaren bask›c›

187

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

ve totaliter hükûmetler dönüflüme u¤rad›lar. 1980’lerin sonuna gelindi¤inde serbest seçimler, çok-partili sistemler ve ço¤ulcu demokrasi k›ta genelinde yayg›nl›k kazand›. 1980’ler Afrika’s› tüm dünyada h›zla yay›lan demokrasi ve neo-liberal ak›mlardan etkilendi. 1980’lerin sonunda 30’dan fazla Sahra-alt› Afrika ülkesi ekonomilerine neo-liberal ilkeleri baflar›yla adapte ettiler. Elbette ki tüm bu politik ve ekonomik geliflmeler Afrika ülkeleri ve dünyan›n geri kalan› aras›ndaki ekonomik uçurumu kapatmaya yetmedi. 1990’lara gelindi¤inde alt› yüz milyon Afrikal› hâlâ günlük 1 dolar›n alt›nda kazanmaya devam ediyordu. Bunun yan› s›ra sa¤l›k sorunlar› da Afrika halk›n›n yüz yüze kald›¤› bafll›ca problemlerden biriydi. DünSIRA S‹ZDE ya’da HIV virüsü tafl›d›¤› tespit edilen 36 milyon insan›n 15 milyonu bu k›tada yafl›yordu. Ayr›ca, açl›k ve s›tma da özellikle sahra alt› Afrika’s› halklar›n› etkilemesi aç›s›ndan önemliydi.

D Ü fi Ü N E L ‹ M Afrika’da yaflanan tüm siyasal geliflmelere ra¤men etnik çat›flmalar, fliddet ve çat›flma kültürü etkisini 1980’ler boyunca göstermeye devam etmifltir. K›tan›n geS Okaybetmifltir.

R U nelinde etnisitiye dayal› çat›flmalarda milyonlarca insan hayat›n› Bu yaflanan çat›flmalar›n en temel nedeni dekolonizasyon sonras› sosyal yap›da yaflanan de¤iflimlerdi. Sömürgeci devletlerin ard›nda b›rakt›¤› kurumlar D ‹ K K A T ve yo¤unlu¤u azalm›fl olsa bile Apartheid (›rk ayr›mc›l›¤›) rejiminin devam etmesi özellikle Güney Afrika ülkelerinde yaflanan çat›flmalar›n temel nedeniydi. 1989 sonSIRA S‹ZDE ras›nda tüm dünyay› saran etnik milliyetçilik ve dinsel fanatizmin kendini en vahfli biçimde gösterdi¤i co¤rafya Afrika oldu. Ekonomik koflullar›n Afrika’da ald›¤› dramatik biçimin de etkisiyle etnik ve dinsel çat›flmalarAMAÇLARIMIZ 1980’ler boyunca artarak devam etti.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M Apartheid: 1948-1994 y›llar› aras›nda Güney Afrika Cumhuriyeti’nde iktidarda O R U bulunan Ulusal SParti taraf›ndan uygulanan ve beyazlar›n siyahlar üzerinde her alandaki üstünlü¤üne D‹KKAT dayanan ›rk ayr›mc›l›¤› politikas› ve düzenlemelerinin tamam›na SIRA S‹ZDE verilen add›r.

N N

Çin Halk Cumhuriyeti’nin yükseliflini anlayabilmek için Rana Mitter’in Çin (Çev: K ‹ TModern A P ‹nci Öztürk, Dost Kitabevi Yay›nlar›, Ankara, 2012) adl› eserini okuman›z› öneririz. ‹ntifada nedir, nas›l ve ne zaman bafllam›flt›r?

T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

3

T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

‹NTERNET

‹NTERNET

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

188

Siyasi Tarih-II

Özet

N A M A Ç

1

So¤uk Savafl’›n sona erme döneminde ABD ve Bat› Avrupa’daki geliflmeleri anlatmak Reagan yönetiminin ifl bafl›nda oldu¤u 1981-1985 y›llar› aras›ndaki ilk döneminde hararetle uygulanan sert politika, 1986’dan sonra eski h›z›n› kaybetti. Bunun da temel nedeni, SSCB’de Gorbaçov’un ifl bafl›na gelmesiyle yeni bir dönemin bafllamas› ve bu çerçevede bloklararas› iliflkilerde yeniden bar›fl rüzgârlar›n›n esmesiydi. Reagan söz konusu dönemde kendisinden umulmayacak bir biçimde yumuflamay› destekleyecek ve iki ülke aras›ndaki silahs›zlanma görüflmelerinde simgeleflti¤i gibi SSCB ile ifl birli¤i yapmaktan kaç›nmayacakt›. Reagan yönetimi SSCB’deki de¤iflim sürecini de yo¤un bir flekilde destekledi ve Gorbaçov’un içteki reform sürecini daha rahat bir biçimde sürdürmesini sa¤layacak d›fl ortam› büyük oranda sa¤lad›.

Reagan’›n görev süresinin bitmesinin ard›ndan 1988 seçimlerini kazanarak, 1989 bafl›nda iktidara gelen George Bush yönetimi de Reagan’›n özellikle ikinci döneminde izledi¤i politikalar› devam ettirdi. Do¤u Bloku’nun ve SSCB’nin y›k›lma sürecinin flafl›rt›c› biçimde hayli “çabuk ve kans›z” olmas›, Bush yönetiminin flans› olacakt›.

Bush yönetiminin bu dönemdeki en önemli d›fl politika gündem maddesi ise 1990 y›l›nda Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesiyle bafllayan Körfez Krizi oluflturacakt›r.

Bu dönemde Bat› Avrupa’da ise bütünleflme ve derinleflme döneminin getirdi¤i sorunlarla u¤rafl›l›yordu. Bu sorunlar› aflmak için 1983’te, Avrupa Parlamentosu üyesi Spinelli, Avrupa Birli¤i’nin kurulmas›na iliflkin bir antlaflma tasla¤› sundu. “Spinelli Tasla¤›” 14 fiubat 1984’te, Avrupa Parlamentosu’nda, büyük ço¤unlukla kabul edildi ve “Tek Avrupa Senedi”nin temelini oluflturdu. Avrupa Komisyonu da 1985’te bir dizi öneri s›ralad›¤› Beyaz Kitap’› yay›nlad›. Böylece, Roma Antlaflmas›’n›n 236. maddesine dayan›larak kurucu antlaflmada de¤iflikliklere gidildi ve bu çerçevede imzalanan Avrupa Tek Senedi, 1 Temmuz 1987’de yürürlü¤e girdi. Avrupa bütünleflmesi ve derinleflmesinin en önemli noktalar›ndan biri Tek Avrupa Senedi’dir.

Avrupa Tek Senedi ile kurumsal anlamda birçok de¤iflikliklere gidilmifltir.

Bu dönemin bir di¤er önemli konusu da iki Almanya’n›n birleflmesi olmufltur. Federal Almanya baflbakan› olan Helmut Kohl’ün iki Almanya’n›n birlefltirilmesi yönünde bir plan› ortaya atmas›, Do¤u Alman muhalefetini daha da heyecanland›rd›. Artan gösteriler Aral›k bafl›nda Krenz’in istifas›na neden oldu ve daha ›l›ml› bir çizgiye sahip yeni bir yönetim ifl bafl›na geldi. 19-20 Aral›k’ta Kohl’le buluflan yeni Do¤u Almanya baflbakan› Hans Modrow iki Almanya aras›nda sosyal, kültürel ve ekonomik alanlarda ifl birli¤i yap›lmas›na dair bir antlaflma imzalad›. 2 Ocak 1990’da Berlin Duvar›’n›n y›k›laca¤› ilan edildi. Nisan 1990’da bafllayan ve “4+2 Görüflmeleri” olarak adland›r›lan iki Almanya ve ‹kinci Dünya Savafl›’n›n galipleri ABD, SSCB, ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki görüflmelerde taraflar aras›nda anlaflma yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Bu çerçevede, May›s ve Haziran’da at›lan ad›mlarla iki Almanya aras›nda parasal ve sosyal birlik kuruldu. Sonuçta, 4+2 görüflmelerinin olumlu bir biçimde sonuçland›r›lmas›yla imzalanan antlaflmayla iki Almanya’n›n birleflmesi yolundaki son engel de kalkm›fl oldu. Sonuçta 2 Ekim gecesi birleflik Almanya do¤mufl oldu.

N A M A Ç

2

SSCB ve Do¤u Avrupa’daki dönüflümün nedenlerini tart›flmak Brejnev ve sonras›nda çok k›sa süren Çernenko ve Andropov dönemlerinden sonra göreve gelen Gorbaçov, h›zla yeni bir siyasal üslup benimseyerek, sosyalizmin yeniden yorumlanmas› gereklili¤i üzerinde durmaya bafllad›. Bu çerçevede özellikle “aç›kl›k” (glasnost) ve “yeniden yap›lanma” (perestroyka) kavramlar›n› ortaya att›.

Gorbaçov içteki reformlara paralel olarak d›flta da yeni bir d›fl politika aç›l›m› yapt›. Buna göre; Gorbaçov ve Reagan aras›nda yap›lan 19-21 Kas›m 1985’teki ilk zirve toplant›s›nda silahs›zlanma konusu görüflme gündeminin ana maddesi oldu. Bu ilk görüflmede sonuç al›namad›ysa da iki taraf aras›nda bir yak›nlaflma sürecinin bafllad›¤› aç›kt›. Sonuçta 7-10 Aral›k 1987’de yap›lan Washington Zirvesi’nde anlaflmaya var›ld› ve tarihte ilk defa nükleer silahlar›n azalt›lmas› yönünde bir antlaflma (INF) imzaland›. SSCB’nin iki

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

ülke aras›ndaki silahs›zlanma görüflmelerinde önemli bir engel teflkil eden Afganistan iflgalini sona erdirmesiyle müzakere zemini daha da sa¤lamlaflt› ve 29 Haziran 1991’de imzalanan STARTI antlaflmas›yla, iki ülkenin sahip oldu¤u uzun menzilli stratejik nükleer füzeler de silahs›zlanma kapsam›na girmifl oldu. Ayn› dönemde, ABD ve SSCB aras›ndaki silah indirimi görüflmeleri daha da genel bir nitelik kazand›. Böylece, 1990’da imzalanan Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaflmas› (AKKA) ile tarihin en kapsaml› silahs›zlanma antlaflmas› ortaya ç›kt›.

Bu dönemde, Gorbaçov yönetiminin Sovyet ekonomisinin liberallefltirilmesi yönünde att›¤› ad›mlar ülkede hedeflenenin aksine ekonomik flartlar›n daha da bozulmas›na yol açt›. Bu durum, Gorbaçov’a verilen deste¤in özellikle 1988’den sonra h›zla azalmas›na neden oldu. Ekonomik bozulma, siyasal istikrars›zl›¤› artt›rmas› ve toplumsal bar›fl› bozmas›n›n yan› s›ra, SSCB’nin “ulusal sorunlar›”n› da beslemekteydi. Milliyetçi dinami¤in kendisini ilk gösterdi¤i yer Kafkasya oldu.

SSCB’yi çökertecek milliyetçi dinamik ise Balt›k ülkelerinde kendini gösterecekti. Bu s›rada Yeltsin çok aç›k bir biçimde Balt›k ülkelerinin ba¤›ms›zl›klar›n›n tan›nmas›n› ve tüm Sovyet cumhuriyetlerine kendi kendilerini yönetme hakk› verilmesini isteyerek dikkat çekti ve güçlendi.

Bunun ard›ndan 25 Aral›k’ta Gorbaçov’un SSCB baflkanl›¤›ndan istifa etti¤ini aç›klamas›ndan bir gün sonra Yüksek Sovyet’in kendini feshetti¤ini aç›klamas›yla SSCB tarihe kar›flt›.

Bu y›llarda, Do¤u Avrupa ülkeleri farkl› biçim ve derecelerde de olsa yeni dinamiklerden etkilenmeye bafllam›flt›. Özellikle 1986’dan sonra Gorbaçov’un uygulamaya soktu¤u Glasnost ve Perestroyka politikalar› Do¤u Avrupa’da hemen olumlu akisler yaratt›. Bu akisler tezahürünü SSCB’ye karfl› bafllayan muhalefet dalgas›nda gösterdi. Tarihteki en h›zl› ve “kans›z” devrim süreçlerinden biri yafland›. S›ras›yla Polonya, Macaristan, Romanya, Çekoslovakya ve Bulgaristan güçlenen muhalefetin etkisiyle rejim de¤iflikli¤ine gitti. Yönetime gelen reformistler öncelikle s›n›rl› bir ekonomik liberalleflmenin yolunu açt›lar.

Do¤u Avrupa’daki büyük dönüflümde en ayr›ks› örnek ise Romanya olacakt›. Nikolai Çavuflesku taraf›ndan 1965 y›l›ndan beri bask›c› bir diktatörlükle yönetilen Romanya’da devrim sonucunda

N A M A Ç

3

189

Çavuflesku ve efli kurfluna dizildi. Özel güvenlik kuvvetlerinin savafl› b›rakarak teslim olmalar›yla Romanya’da çok k›sa ama kanl› bir süreçle rejim de¤ifltirilmifl oldu. Üçüncü Dünya’daki geliflmeleri de¤erlendirmek Bu dönem Orta Do¤u, Güneydo¤u Asya, Latin Amerika ve Afrika’da birçok önemli geliflmenin yafland›¤› bir süreç olmufltur. Orta Do¤u’ya bak›ld›¤›nda 1982 y›l›nda ‹srail’in Lübnan’› iflgali sonras›nda Tunus’ta bulunan merkez yönetimle ba¤lar› kopan FKÖ için Bat› fieria ve Gazze çok önemli hâle gelmiflti. Bu bölgeye yerleflmeye çal›flan FKÖ 1987 y›l›nda 6 Filistinli gencin kaza sonucu ölmesi üzerine Arapçada “ayaklanma”-”silkinme” anlam›na gelen ‹ntifada, 9 Aral›k 1987’de Gazze’de Filistinlilerle ‹srail askerleri aras›nda çat›flmalar›n ortaya ç›kmas›yla bafllad›. Zamanla ‹ntifada, Filistin halk›n›n iflgal alt›ndaki topraklarda ‹srail’e karfl› giriflti¤i mücadelenin genel ad› hâline gelmifltir. Temel amaç, ‹srail askerlerine karfl› halk›n, hatta çocuklar›n, gençlerin giriflti¤i tafll› sald›r›lar ile bir mücadele vermek ve ‹srail’in iflgal etti¤i topraklarda rahatça varl›¤›n› sürdüremeyece¤ini göstererek dünya kamuoyunun dikkatini bölgeye çekebilmekti. 1988 ‹srail seçimleri sonras›nda Filistin Ulusal Konseyi (Parlamento) 15 Kas›m’da yay›nlad›¤› bir bildiri ile “Ba¤›ms›z Filistin Devleti”nin kuruldu¤unu ilan etti. ‹lan sonras› 40 devletin Filistin’i tan›mas›na ra¤men ‹srail’in bu topraklardan çekilmemesi üzerine bu devlet bir süre daha k⤛t üzerinde kalmaya devam edecekti.

Do¤u Asya’da 1970’lerde bafllayan ekonomik büyümenin h›z› ve devaml›l›¤› için at›lan ad›mlar çok önemlidir. Bu çerçevede, Asya-Pasifik bölgesindeki ekonomik geliflmeyi sürdürmek ve refah düzeyini artt›rmak için 1989 y›l›nda Japonya, Güney Kore, Singapur, Malezya, Endonezya, Tayland, Filipinler, Brunei, Yeni Zelanda, Avusturya, Kanada ve ABD taraf›ndan APEC (Asya Pasifik Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü) kurulmufltur.

Ekonomik büyüme Asya’n›n tamam›nda görülen bir olgu de¤ildir. Bölgedeki Sovyet yanl›s› Mo¤olistan, Vietnam ve Kamboçya gibi ülkeler, sosyalist rejimlerin genel s›k›nt›lar›n› yo¤un bir biçimde yaflamaktayd›lar. Bölgedeki Hindistan, Pakistan ve Bangladefl gibi ülkelerde yoksulluk ve hayat standartlar›n›n düflüklü¤ü konusunda önemli

190

Siyasi Tarih-II

bir ad›m at›lamayacakt›r. 1980lerde Kuzey ve Güney Kore aras›ndaki gerilim de devam etti. S›n›r çat›flmalar› ve karfl›l›kl› operasyonlarla zaman zaman artan gerilim, s›cak bir savafla yol açmad›.

1991’de Kuzey ve Güney Kore’nin BM’ye kat›l›mlar› ile iliflkiler görece yumuflad›. Bu dönemde Asya’daki en önemli geliflme ise ÇHC’nin bafllatt›¤› reform sürecini sürdürmesi oldu. 1978’de bafllayan liberalleflme-bafllarda umulmad›¤› ölçüdeekonomik büyümeyi ve refah› artt›rd›. Fakat ÇHC yönetimi siyasal alanda liberalleflme yönünde ad›mlar atmaktan özellikle kaç›nd›. Bu durum, Çin muhalefetinin 1987’den itibaren özellikle ö¤renciler aras›nda örgütlenmesine ve harekete geçmesine neden oldu. Pekin’in ünlü Tiananmen Meydan›’n› iflgal eden göstericilere karfl› ÇHC yönetimi baflta bir süre beklediyse de Haziran bafl›nda ordu müdahalesi geldi. Ordunun muhalefeti bast›rmak için kullan›lmas›, sürecin kanl› bir flekilde sonland›r›lmas›na neden oldu ve operasyonda binlerce kifli öldü. SSCB -ÇHC iliflkilerinde ise 1985 sonras›nda yeniden yumuflaman›n ortaya ç›k›fl›, yeni bir dönemin bafllamas›na neden oldu. Yaklafl›k 25 y›ld›r süren komünist dünya içindeki mücadele bir kenara b›rak›ld›. Deng taraf›ndan bafllat›lan reformlar 1990’l› y›llarda Çin’in ekonomik olarak çok büyük bir s›çrama yapmas›n› sa¤layacakt›r. 1990’l› y›llarda ÇHC ekonomik olarak bir küresel güç olacak ve dünya siyasetindeki a¤›rl›¤› da buna paralel olarak yavafl ama sa¤lam biçimde artacakt›r.

1980’lerde Latin Amerika ülkeleri önemli ekonomik, toplumsal ve siyasi sorunlarla u¤raflt›. Bu ülkelerin hemen tümü dünya piyasalar›nda ihraç ürünleri fiyatlar›n›n düflmesi sonucu a¤›r ekonomik bunal›m içine girdiler. ABD, IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan desteklenen neo-liberal politikalar Latin Amerika halklar›nda d›flar›dan gelen müdahalelere karfl› büyük bir hoflnutsuzluk yaratt›. Bu hoflnutsuzluk ilerleyen y›llarda antiemperyalist söylemlerin ve bu söylemleri sahiplenen liderlerin yükselifli sonucunu do¤uracakt›.

Afrika k›tas›, 1980’li y›llara yeni sorunlarla birlikte girmifltir. 1980’lerde birçok Afrika ülkesini etkileyen ekonomik kriz beraberinde d›fl borç ve yard›m ihtiyac›n› ortaya ç›kard›. Afrika ülkelerinin hükûmetleri yaflanan ekonomik baflar›s›zl›klar nedeniyle hem halk›n hem de IMF ve Dünya Bankas›’n›n bask›s› alt›nda kald›lar. Bu bask›lar›n bir sonucu olarak, 1980’lerden itibaren bask›c› ve totaliter hükûmetler dönüflüme u¤rad›lar.

1980lerin sonuna gelindi¤inde serbest seçimler, çok-partili sistemler ve ço¤ulcu demokrasi k›ta genelinde yayg›nl›k kazand›. Afrika’da yaflanan tüm siyasal geliflmelere ra¤men etnik çat›flmalar, fliddet ve militarizasyon kültürü etkisini 1980’ler boyunca göstermeye devam etmifltir.

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

191

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Tek Avrupa Senedi ile yürürlü¤e girmifltir? a. ‹lk derece mahkemesinin kurulmas›n›n kabul edilmesi b. Ortak para birimine geçilmesi c. Toplulu¤a üye al›m›n›n geçici olarak durdurulmas› d. Nitelikli oy çoklu¤undan oybirli¤ine geçiflin sa¤lanmas› e. Ö¤renci de¤iflim program›n›n uygulanmas› 2. Afla¤›dakilerden hangisi Berlin Duvar›’n›n y›k›l›fl tarihidir? a. 1 Ocak 1989 b. 1 Ocak 1991 c. 9 Kas›m 1989 d. 2 Ekim 1990 e. 9 Kas›m 1991 3. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ki Almanya’n›n birleflmesi aflamas›nda Polonya ve SSCB’nin temel endiflesidir? a. Almanya’da olas› bir rejim de¤iflikli¤i b. Almanya’n›n do¤u s›n›rlar›n›n de¤iflebilece¤i c. Bat› Almanya’n›n güç kaybedece¤i d. Nükleer dengenin SSCB aleyhine bozulmas› e. Polonya - Almanya anlaflmazl›¤›n›n do¤mas› 4. Afla¤›dakilerden hangisi Gorbaçov’un yeni yaklafl›m›nda merkezi konuma oturttu¤u iki kavramd›r? a. Reform ve sosyalizm b. Yeniden yap›lanma ve popülizm c. Liberalizm ve aç›kl›k d. Aç›kl›k ve yeniden yap›lanma e. Piyasa ekonomisi ve aç›kl›k 5. Afla¤›dakilerden hangisi “Yeniden Yap›lanma”n›n temel unsurudur? a. Bas›n ve ifade özgürlü¤ünün geniflletilmesi b. Rejim karfl›tlar›n›n sal›verilmesi c. Yönetim kadrolar›nda gençlefltirilmeye gidilmesi d. Sovyet yönetimindeki aksakl›klar›n giderilmesi e. Ekonomik sistemde reformlar yap›lmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi 7-10 Aral›k 1987’de yap›lan Washington Zirvesi’nde imzalanan INF Antlaflmas›n›n temel konusudur? a. Orta menzilli nükleer füzelerin s›n›rland›r›lmas› b. Nükleer savafl bafll›¤› say›s›nda %30’luk bir indirim sa¤lanmas› c. Konvansiyonel silahlarda indirime gidilmesi d. Uzun menzilli stratejik füzelerin s›n›rland›r›lmas› e. Denizalt›nda nükleer denemeler yap›lmas›n›n yasaklanmas› 7. Afla¤›dakilerden hangisi Do¤u Avrupa halklar›n›n kendi yollar›n› çizmeye bafllamalar›n› sa¤layan doktrindir? a. Monroe Doktrini b. Eisenhower Doktrini c. Sinatra Doktrini d. Nixon Doktrini e. Gorbaçov Doktrini 8. Afla¤›dakilerin hangisinde Polonya’daki muhalefet lideri ve örgütü do¤ru olarak verilmifltir? a. Jaruzelski - Sosyalist ‹flçi Partisi b. Lech Walesa - Dayan›flma Hareketi c. Gustav Husak - Liberal Parti d. Havel - Sivil Forum e. Çavuflesku - Ulusal Kurtulufl Cephesi 9. Afla¤›daki Do¤u Avrupa ülkelerinin hangisinde rejim de¤iflikli¤i daha kanl› olmufltur? a. Polonya b. Macaristan c. Çekoslovakya d. Bulgaristan e. Romanya 10. Afla¤›dakilerden hangisi 1985-1991 y›llar› aras›nda Üçüncü Dünya’da yaflanan geliflmelerden birisi de¤ildir? a. Ba¤›ms›z Filistin Devleti’nin kuruluflu b. SSCB-ÇHC ‹liflkilerinin yumuflamas› c. Kuzey ve Güney Kore’nin BM’ye kat›l›m› d. Vietnam Savafl›’n›n bafllamas› e. I. ‹ntifada’n›n bafllamas›

192

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. c 3. b 4. d 5. e 6. a 7. c 8. b 9. e 10. d

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ve Bat› Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ve Bat› Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “ABD ve Bat› Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “SSCB ve Do¤u Bloku” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçüncü Dünya” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Do¤u Almanya 1990 bafllar›nda önemli bir de¤iflim sürecine girerken, gündeme yavafl yavafl iki Almanya’n›n birleflmesi konusu gelmeye bafllad›. Özellikle Bat› Almanya Baflbakan› Kohl, birleflme konusunda çok istekliydi ve bu yönde giriflimlere bafllad›. Ancak Alman birli¤i ve emperyal h›rs› iki dünya savafl›n›n da en önemli nedenlerinden birini oluflturmufltu. ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda bile birleflik Almanya tehlikesi özellikle bu geliflmeden potansiyel tehdit alg›layan SSCB ve Fransa aç›s›ndan en kötü senaryolardan biriydi. Nitekim Kohl Kas›m 1990’da birleflme plan›n› ilk aç›klad›¤›nda hayli olumsuz tepkiler alm›flt›.

Beklentilerin aksine Kohl hükûmetinin izledi¤i baflar›l› diplomasi sayesinde büyük güçlerin birleflme konusunda ikna edilmeleri hayli çabuk ve kolay oldu. Nisan 1990’da bafllayan ve “4+2 Görüflmeleri” olarak adland›r›lan iki Almanya ve ‹kinci Dünya Savafl›’n›n galipleri ABD, SSCB, ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki görüflmelerde taraflar aras›nda anlaflma yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Bu çerçevede, May›s ve Haziran’da at›lan ad›mlarla iki Almanya aras›nda parasal ve sosyal birlik kuruldu. Sonuçta, 4+2 görüflmelerinin olumlu bir biçimde sonuçland›r›lmas›yla imzalanan antlaflmayla iki Alman-

ya’n›n birleflmesi yolundaki son engel de kalkm›fl oldu.

Sonuçta 2 Ekim gecesi birleflik Almanya do¤mufl oldu.

Birleflik Almanya konusunda büyük güçlerin ikna edilmesinde, Alman hükûmetinin baflar›l› diplomasisinin yan›nda, Almanya’n›n özellikle do¤u s›n›rlar›n›n de¤iflmezli¤i hususunda verdi¤i garantinin de etkisi büyük oldu. Bu sayede Polonya ve özellikle SSCB’nin endifleleri giderilmekte ve ‹kinci Dünya Savafl› sonras› s›n›rlar›n de¤iflmezli¤i teyit edilmekteydi. Tabi, Almanya’n›n SSCB’ye milyarlarca dolarl›k hibe ve kredi vermeyi kabul etmesi de süreci daha da kolaylaflt›racakt›. Gorbaçov yönetimi Do¤u Avrupa’daki askerî varl›¤›n› ortadan kald›rmaya ve Do¤u Avrupa ülkelerinin kendi geleceklerini belirleme hakk›na dayal› politikas›n› 1989 sonunda belirginlefltirmiflti. Almanya’n›n birlefltirilmesi de bu politikan›n do¤al sonucuydu.

Almanya’n›n birleflmesi sonucunda ortaya ç›kan 80 milyonluk büyük devlet, Avrupa siyasetinde tedrici bir biçimde a¤›rl›¤›n› artt›racakt›r. Almanya sürekli büyüyen ekonomisiyle 1990’larda h›z kazanan Avrupa entegrasyonun da temel eksenlerinden biri hâline gelecektir.

S›ra Sizde 2 Bu dönemde, Gorbaçov yeni bir d›fl politika aç›l›m› yapt›. Gorbaçov’un iktidara gelmesinden 7 ay sonra, Gorbaçov ve Reagan aras›nda yap›lan 19-21 Kas›m 1985’teki ilk zirve toplant›s›nda silahs›zlanma konusu görüflme gündeminin ana maddesi oldu. Görüflmeler sonucunda 7-10 Aral›k 1987’de yap›lan Washington Zirvesi’nde anlaflmaya var›ld› ve tarihte ilk defa nükleer silahlar›n azalt›lmas› yönünde bir antlaflma (INF) imzaland›. Orta menzilli nükleer füzelerin s›n›rland›r›lmas›na yönelik bu antlaflmay›, 1991’de Moskova’da imzalanan ve nükleer savafl bafll›¤› say›s›nda yaklafl›k %30’luk bir indirim sa¤layan START-I izleyecekti. START-I görüflmeleri esasen 29 May›s-2 Haziran 1988 tarihleri aras›nda Moskova’da yap›lan zirveyle bafllad›. Gorbaçov ve yeni ABD baflkan› Bush aras›nda gerçeklefltirilen de¤iflik zamanlardaki görüflmeler sonucunda, 29 Haziran 1991’de imzalanan START-I antlaflmas›yla, iki ülkenin sahip oldu¤u uzun menzilli stratejik nükleer füzeler de silahs›zlanma kapsam›na girmifl oldu. Ayn› dönemde, ABD ve SSCB aras›ndaki silah indirimi görüflmeleri daha da genel bir nitelik kazand› ve sadece iki ülke aras›nda de¤il bloklar aras›nda yap›lan ve sadece nükleer silahlar› de¤il, konvansiyonel silahlar› da kapsayan bir çerçeveye oturdu. Böylece, 1990’da imzalanan Avrupa

7. Ünite - So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi

193

Yararlan›lan Kaynaklar Konvansiyonel Kuvvetler Antlaflmas› (AKKA) ile tarihin en kapsaml› silahs›zlanma antlaflmas› ortaya ç›kt›.

Gorbaçov yönetimi sadece ABD ile de¤il, di¤er Bat› ülkeleriyle de iliflkilerini gelifltirmeye çal›flt›. Gorbaçov, SSCB’nin bir Avrupa ülkesi oldu¤unu belirterek, Avrupa’da bar›fl ve ifl birli¤inin gelifltirilmesi yönünde özellikle Fransa, ‹ngiltere ve Bat› Almanya’ya s›cak mesajlar yollad›. ‹liflkilerin 1960’lar›n bafl›ndan beri çok so¤uk oldu¤u, “komünist aile içindeki düflman kardefl” Çin’le de iliflkilerin düzeltilmesi için diplomatik temaslara h›z verildi. Bu çabalar sonuçsuz kalmad› ve Avrupa ülkeleriyle iliflkiler güçlendirildi, Çin’le yeni bir bar›fl süreci bafllat›ld›.

Ayn› dönemde bafllam›fl olan Do¤u Avrupa’daki milliyetçi ve liberal dalgadan da etkilenen Sovyet halklar› aras›nda milliyetçi ve buna ba¤l› olarak Moskova’ya karfl› merkezkaç e¤ilimler kendini göstermeye bafllam›flt›. Moskova’n›n 1989 sonbahar›nda aç›k bir biçimde uygulamaya soktu¤u ve daha sonra “Sinatra Doktrini” olarak adland›r›lan politika çerçevesinde Do¤u Avrupa halklar› kendi yollar›n› çizmeye bafllam›fllard›. Bu Gorbaçov döneminin son d›fl politik aç›l›m› olmufltu.

S›ra Sizde 3 Arapçada “ayaklanma”-“silkinme” anlam›na gelen ‹ntifada, 9 Aral›k 1987’de Gazze’de Filistinlilerle ‹srail askerleri aras›nda çat›flmalar›n ortaya ç›kmas›yla bafllad›.

1987 sonunda yaflanan geliflmeler Filistin topraklar›n›n iyice hareketlenmesine sebep oldu. 6 Filistinli gencin bir trafik kazas›nda ölmelerinin ard›ndan, cenazelerin Cebeliye’de bulunan Filistin mülteci kamp›na götürülmesiyle olaylar patlak verdi. Cenazelerin teslim al›nmas› ile birlikte gençlerin ‹srail güçleri taraf›ndan katledildi¤ini iddia eden Filistinliler bir ayaklanma bafllatt›.

Zamanla ‹ntifada, Filistin halk›n›n iflgal alt›ndaki topraklarda ‹srail’e karfl› giriflti¤i mücadelenin genel ad› hâline gelmifltir. Temel amaç, ‹srail askerlerine karfl› halk›n, hatta çocuklar›n, gençlerin giriflti¤i tafll› sald›r›lar ile bir mücadele vermek ve ‹srail’in iflgal etti¤i topraklarda rahatça varl›¤›n› sürdüremeyece¤ini göstererek dünya kamuoyunun dikkatini bölgeye çekebilmekti.

Armao¤lu, F. (1994), 20. Yüzy›l Siyasi Tarihi 19801990, 4. B., Ankara: ‹fl Bankas› Yay›nlar›. Ça¤r›, E., Erdem, G., Embel, E. (2004), “Avrupa Birli¤i Dosyas›”, Popüler Tarih, S. 52.

Dunbanin, J. P. D., (1994) The Cold War: The Great Powers and Their Allies, Harlow: Longman.

Halliday, F. (1985), Yeni So¤uk Savafl: ABD-Sovyet ‹liflkilerinin Dünü Bugünü, (Çev: ‹lker Özünlü), ‹stanbul: Belge Yay›nlar›.

Hobsbawm, E. (1996), K›sa 20. Yüzy›l 1914-1991: Afl›r›l›klar Ça¤›, (Çev: Yavuz Alogan), ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.

Judt, T. (2006), Savafl Sonras›: 1945 Sonras› Avrupa Tarihi, Çev: Dilek fiendil, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Kissinger, H. (1998), Diplomasi, (Çev: ‹. H. Kurt), Ankara: ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Mazower, M. (2010), Karanl›k K›ta: Avrupa’n›n Yirminci Yüzy›l›, (Çev: Dilek Cenkçiler), ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Palmer R. R., Colton, J., Kramer, L. (2007), A History of the Modern World, 10. Bask›, New York: McGrawHill Companies.

Roberts J. M., (2010), Avrupa Tarihi, (çev: F. Aytuna), ‹stanbul: ‹nkilap Kitapevi.

Sander, O. (2002) Siyasi Tarih 1918-1994, 10. B., Ankara: ‹mge Yay›nlar›.

8

S‹YAS‹ TAR‹H-II

Amaçlar›m›z

N N N N N

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; So¤uk Savafl sonras›nda ortaya ç›kan Yeni Dünya Düzeninin temel dinamiklerini saptayabilecek, So¤uk Savafl’tan sonra Bat›’n›n ve Do¤u’nun geçirdi¤i dönüflümü yorumlayabilecek, 1990’lardaki Orta Do¤u geliflmelerini de¤erlendirebilecek, 11 Eylül’den sonra ortaya ç›kan krizleri, savafllar› ve uluslararas› müdahaleleri tart›flabilecek, Küreselleflme döneminde Asya, Afrika ve Latin Amerika’da yaflanan geliflmeleri aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Yeni Dünya Düzeni Küreselleflme Serbest Piyasa Ekonomisi Demokrasi Hegemonya Yugoslavya’n›n Da¤›lmas›

• • • • • •

Orta Do¤u Bar›fl Süreci 11 Eylül Sald›r›lar› Bush Doktrini Teröre Karfl› Küresel Savafl Ekonomik Kriz Uluslararas› Müdahale

‹çindekiler

Siyasi Tarih-II

Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

• YEN‹ DÜNYA DÜZEN‹N‹N TEMEL D‹NAM‹KLER‹ • YEN‹ DÜNYA DÜZEN‹NDE KAZANANLAR VE KAYBEDENLER: BATI-DO⁄U • ORTA DO⁄U GEL‹fiMELER‹ • 11 EYLÜL SALDIRILARI VE ABD • ASYA, AFR‹KA VE LAT‹N AMER‹KA GEL‹fiMELER‹

Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003) YEN‹ DÜNYA DÜZEN‹N‹N TEMEL D‹NAM‹KLER‹ Do¤u Avrupa’daki sosyalist rejimlerin 1989’da, SSCB’nin ise 1991’de da¤›lmas›n›n ard›ndan dünyadaki di¤er komünist rejimler de birer birer de¤iflim sürecine girdiler. 21. yüzy›la girerken dünya üzerinde komünist rejimi sürdüren çok az say›da ülke kalm›fl, bunlar da (Kuzey Kore d›fl›nda) liberalleflme yönünde önemli ad›mlar atm›flt›. Komünizmin çöküflü, Bat› blokuna iki kutuplu dünya düzeninde sadece muzaffer taraf olmay› sa¤lamam›flt›. Çünkü bu durum yaln›zca 16. yüzy›ldan beri süren hegemonya savafllar› çerçevesinde bir ülke ya da ülkeler grubunun baflar›s› olarak de¤erlendirilebilecek bir olgu de¤ildi. Bu durum, SSCB’de simgeleflti¤i gibi Bat› medeniyetine ve onun temsil etti¤i de¤erler sistemine karfl› alternatif bir sistem ve de¤erler sistemi sunan sosyalizmin yenilgisiydi. Yani Bat› dünyas› 16. yüzy›ldan bu yana en büyük alternatifini yenmeyi baflarm›flt›. So¤uk Savafl sadece devletler ve devlet gruplar› aras›ndaki bir mücadele de¤il, ideolojiler hatta paradigmalar aras›ndaki bir savaflt›. Bu büyük ve çok yönlü savafl› kazanan Bat› dünyas›, beklenilece¤i gibi, sahip oldu¤u bütün de¤erleri ve kurumlar› baflta eski komünist ülkeler olmak üzere tüm dünyaya yayma yoluna gitti.

Bu çerçevede ortaya at›lan “yeni dünya düzeni” kavram› sadece ABD hegemonyas›na dayal› tek kutuplu bir uluslararas› sistemi de¤il, ayn› zamanda Bat› dünyas›na ait ekonomik, siyasal, ideolojik ve kültürel de¤erler ile kurumlar›n da tüm dünyaya benimsetilmesini ve yerlefltirilmesini ifade etmekteydi. Bu de¤er ve kurumlar kabaca iki ba¤lama oturmaktayd›: Kapitalist ekonomi ve liberal demokratik bir siyasal yap›.

Komünizm karfl›s›nda baflar› kazanan kapitalizm sadece komünist ekonomik yap›lar›n tasfiyesine dayanmamaktayd›. Eski komünist ülkelerin h›zla liberalleflmesi ve serbest piyasa ekonomisi modelinin getirilmesi ekonomik dönüflümün ilk boyutunu oluflturmaktayd›. Özellikle Do¤u Avrupa ülkelerinde baflar›yla gerçeklefltirilen bu dönüflüm kapitalist dünya ekonomisinin hakimiyetini sa¤lamak aç›s›ndan büyük önem tafl›maktayd›. ‹kinci ve di¤er önemli bir boyutu ise komünist olmayan fakat sosyalist ya da devletin ekonomideki a¤›rl›¤›n›n fazla oldu¤u özellikle üçüncü dünya ülkelerinin neoliberal ilkeler çerçevesinde yeniden örgütlenmesinin sa¤lanmas› oluflturmaktayd›. Bu çerçevede, uluslararas› sermayenin ve ticaretin önündeki engellerin kald›r›lmas›, özellefltirme uygulamalar›, yat›r›m serbestli¤inin sa¤lanmas›, serbest piyasa mekanizmas›n›n önündeki engellerin kald›r›lmas› vb. politikalar bu süreçte söz konusu ülkeler taraf›ndan benimsendi ya da benimsenmek zorunda kald›. Üçüncü boyutu ise bizzat Bat›’n›n 1980’lerde uygulamaya koyulmufl

196

Siyasi Tarih-II

olan neoliberal ilkeler çerçevesinde yeniden yap›land›r›lmas› oluflturmaktayd›.

ABD ve ‹ngiltere’nin öncülü¤ünde bafllayan dönüflüm k›sa zamanda bütün Bat› dünyas›na yay›ld›. Ekonomide tam liberalleflmeye dayanan bu yeni ekonomik anlay›fl, arz-yanl› ekonomi politikalar çerçevesinde devletin ekonomideki rolünün iyice azalt›lmas›, sermaye ve eme¤in tam esnekli¤i ve NAFTA ve AB gibi uluslararas› ekonomik entegrasyonlar›n güçlendirilmesi gibi uygulamalara dayanmaktayd›. ‹lk olarak ABD Baflkan› George Bush taraf›ndan 1991’de dile getirilen yeni dünya düzeni kavram› siyasal olarak da tüm dünyan›n yeniden flekillendirilmesine dayanmaktayd›. Özellikle insan haklar›, hukukun üstünlü¤ü ve demokrasi kavramlar›n›n uluslararas› toplum aç›s›ndan olmazsa olmaz hâle getirildi¤i yeni dönemde, tüm devletlere siyasal anlamda da liberalleflmeye gitmeleri vaaz edildi. ABD ve Bat› Avrupal› müttefikleri taraf›ndan yeni dünya düzeninin temel siyasal de¤erleri olarak görülen bu de¤erlerin dünyan›n geri kalan›na benimsetilmesi için gerekti¤inde bask› hatta kuvvet kullanma gibi yollar bile kullan›lacakt›.

ABD ve müttefiklerine afla¤›da de¤inilecek baz› kriz dönemlerinde siyasal, ekonomik ve hatta askerî yöntemleri kullanma imkân›n› sa¤layan temel nedenlerden biri hiç flüphesiz iki kutuplu dünya sisteminin ortadan kalkmas› oldu. So¤uk Savafl döneminde SSCB’nin tepkilerini dikkate almak zorunda olan ABD, “dengeleyici gücün” ortadan kalkmas› nedeniyle Bosna, Kosova, Afganistan müdahalelerinde görüldü¤ü gibi çok daha rahat hareket edebilme flans›na sahip oldu. Bu durum hiç kuflkusuz So¤uk Savafl döneminde iki blok aras›ndaki dengeleri kullanarak iç ve d›fl politikas›nda görece özerk politikalar izleyebilen Üçüncü Dünya’n›n da çöküflüne neden oldu. 1950’lerde do¤an Üçüncü Dünya hareketi dünya ekonomisinde yukar›da belirtilen neoliberal dönüflümün de büyük etkisiyle 1990’larda tamamen ortadan kalkt›. Komünizmin çöküflü sadece Do¤u Bloku’nun de¤il -hiçbir zaman baflaramasalar da- alternatif bir blok olma iddias›ndaki Üçüncü Dünya Bloku’nun da çöküflünü sa¤lam›flt›r.

Dünya kamuoyunun önemli bir kesimi, 1991’in hemen sonras›nda So¤uk Savafl’›n bitmesiyle uluslararas› sistemin bar›fl›n ve istikrar›n egemen olaca¤› bir yap›ya kavuflaca¤›n› düflünmekteydi. Üstelik, “küreselleflme” olarak adland›r›lan süreçte uluslararas› ekonomik yap›n›n neoliberal dönüflümü sayesinde dünya halklar›na refah getirece¤i umulmaktayd›. Hatta, bu dönemde Bat›’n›n mutlak egemenli¤inin art›k geri döndürülemez oldu¤u ve bu çerçevede art›k Bat› uygarl›¤›na art›k herhangi bir rakip olmayaca¤›ndan çat›flma da olmayaca¤›, dolay›s›yla “tarihin sonu”nun geldi¤ini ileri süren görüfller bile ortaya at›ld›. Fakat, çok k›sa bir süre içinde bu iyimser hava da¤›lacakt›.

Her fleyden öte ABD’nin tek hegemon güç olarak ortaya ç›kmas›, beklenildi¤inin aksine bar›fl› ve istikrar› de¤il tam tersine dünyan›n baz› bölgelerine çat›flma ve kaosu getirdi. Do¤u Bloku’nun y›k›lmas› ve komünizmin etkisini yitirmesi çok genifl bir co¤rafyada yapay da olsa eski düzenin sa¤lad›¤› istikrar› bozmufltu. ‹ki kutuplu dünya düzeni ve komünist rejimler sayesinde on y›llarca bast›r›labilmifl etnik ve dinsel sorunlar bir anda pandoran›n kutusunun aç›lmas›yla kendilerini gösteriverdiler. Etnik milliyetçili¤in ve dinsel fanatizmin h›zla artt›¤› bu dönemde, dünyan›n her yerinde düzensizlik unsurlar› belirdi. Silahl› mücadelenin ya da terörizmin söz konusu ak›mlar taraf›ndan ço¤unlukla bir politik araç olarak kabul edilmesi, yerel sorunlar›n bile zamanla uluslararas› bir nitelik kazanmas›na neden oldu. Yeni dünya düzenini en fazla tehdit eden dinamikler bizatihi bu düzen taraf›ndan canland›r›lm›fl oldu. Tarihin sonunun geldi¤ini ileri süren iyimser görüfller k›-

197

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

sa sürede yerini yepyeni bir küresel çat›flma hatt› gören ve bu hatt› medeniyetler aras› farkl›l›klara dayand›ran karamsar düflüncelere b›rakacakt›. Öte yandan, küreselleflme olgusunun dünya halklar›na refah getirece¤i düflüncesinin de fazlas›yla iyimser bir düflünce oldu¤u k›sa zamanda anlafl›lacakt›. Küreselleflme dünyan›n birçok yerinde sosyal dengeleri bozan ve alt s›n›flar›n yaflam koflullar›n› daha da kötülefltiren bir rol oynad›. Bu durum, gerek ulusal ba¤lamda gerekse uluslararas› ba¤lamda sosyal bar›fl› bozan, istikrar› zedeleyen, fliddeti körükleyen ve belki de en önemlisi yeni dünya düzenine karfl› olan muhalefeti besleyen bir etki yaratt›. So¤uk Savafl döneminde ideolojik kamplaflmalarla bast›r›lm›fl ya da üstü örtülmüfl olan sosyal sorunlar, dünyada ideolojik ba¤lamda gelifltirilen Do¤u-Bat› ayr›m›n›n yerini Kuzey-Güney ayr›m›na b›rakmaktayd›. Art›k uluslararas› fay hatt› zengin kuzey ve fakir güney ülkeleri aras›ndaki refah ayr›m›ndan geçmekteydi.

1991 sonras›nda bafllayan ça¤›n flüphesiz en önemli özelliklerinden biri de tarihte belki de hiç olmad›¤› kadar bir “dünya toplumu”nun ortaya ç›kmas›na sahne olmad›r. Kitle iletiflim olanaklar›ndaki büyük geliflme, özellikle ‹nternet’in kullan›lmaya bafllanmas› ve yaz›l› ile görsel medyan›n dünyan›n birçok noktas›na rahatl›kla ulaflmas› dünya halklar›n›n yak›nlaflmas›na ve birbirlerinden o zamana kadar hiç olmad›¤› kadar haberdar olmalar›na yol açt›. Ulusal hatta yerel geliflmeler bile medya ve kitle iletiflim araçlar› sayesinde çok k›sa bir sürede küresel bir nitelik kazanmaya bafllad›. Bu durum, uluslararas› iliflkilerin içeri¤ini muazzam bir biçimde artt›rd› ve devletlerin söz konusu gündem üzerindeki belirleyiciliklerini çok zay›flatt›. Kitleler özellikle demokratik toplumlarda yüksek siyaset konusu olarak görülen d›fl politika konular›nda daha fazla bilgi sahibi oldular. Bunun do¤al sonucu, kamuoylar›n›n d›fl politika konular›ndaki etkilerinin artmas› olacakt›r. Ayr›ca, otoriter rejimlere sahip kapal› toplumlar da d›fl etkilere daha aç›k hâle geldiler. Teknolojik imkânlardaki art›fl, d›fl dünyan›n -özellikle Bat›’n›n- kapal› toplumlar› etkileyebilmesini sa¤layacak yepyeni kanallar sundu. Bu durum, kapal› toplumlardaki muhalif hareketlerin gerek ideolojik geliflimlerinde gerekse örgütlenmelerinde çok SIRA S‹ZDE önemli bir rol oynamaya bafllad›. Yerel siyasal hareketler davalar›n› dünya kamuoyuna duyurarak önemli destekler almaya bafllad›lar. Otoriter devletlere, bask›c› rejimlere ve anti-demokratik uygulamalara karfl› tepki veren, uluslararas› kamuD Ü fi Ü N E L ‹ M oyunu harekete geçiren ve bunun da ötesinde devletleri ve uluslararas› örgütleri müdahale etmek için zorlayan bir yap› kurulmufltu art›k.

S O Ryeni U dünya düDünya toplumuna geçiflin en önemli etkilerinden biri de bizzat zeni söyleminin mimarlar› taraf›ndan da istenildi¤i gibi ulus-devletlerin zay›flamas›na paralel olarak sivil toplum unsurlar›n›n gerek iç siyasette gerekse D ‹ K K A T d›fl siyasette a¤›rl›klar›n›n art›fl›d›r. Devletler, yukar›da da belirtildi¤i gibi kamuoyu etkisine en kapal› olan d›fl politika konular›nda bile karar al›rken sivil toplum kurulufllar›SIRA S‹ZDE n›n tepki ve taleplerini çok daha fazla dikkate almak zorunda kalacaklard›r. Hem ulusal hem de uluslararas› sivil toplum örgütlerinin etkinliklerinin artmas› ve genifl kitlelere ulaflarak kamuoylar›n› etkilemeleri, uluslararas› iliflkilerin yegane aktörü AMAÇLARIMIZ olarak devleti gören yaklafl›mlar›n dahi sorgulanmas›na yol açacakt›r.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

So¤uk Savafl sonras›nda kurulan Yeni Dünya Düzeni’nin nas›l tesisK edildi¤ini ‹ T A P ABD bak›fl aç›s›yla ö¤renmek için Francis Fukuyama’n›n Tarihin Sonu ve Son ‹nsan adl› kitab›n› (Profil Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 2011) okuman›z› öneririz.

Yeni Dünya Düzeni’nin temel özellikleri nelerdir?

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

1

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

198

Siyasi Tarih-II

YEN‹ DÜNYA DÜZEN‹NDE KAZANANLAR VE KAYBEDENLER: BATI-DO⁄U ABD 1992’de yap›lacak ABD baflkanl›k seçimlerinden birkaç ay öncesine kadar, gerek Amerikan gerekse dünya kamuoyundaki genel beklenti 1988’de baflkan seçilen Baflkan George Bush’un seçimi rahatl›kla yeniden kazanaca¤› yönündeydi. Çünkü, Bush dönemi ABD’nin II. Dünya Savafl›’ndaki zaferinden sonraki en önemli zaferine sahne olmufl, ABD önce Do¤u Bloku’nun sonras›nda ise SSCB’nin çökmesiyle So¤uk Savafl’› kazanm›flt›. Üstelik, 1991’deki Körfez Savafl›’ndan da ABD muzaffer bir flekilde ayr›lm›fl, Vietnam utanc› afl›lm›flt›. ABD tek hegemonik güç olarak kalm›fl, uluslararas› sistemin yap›s› tamamen de¤iflmiflti. Bush yönetimi art›k yeni bir dünya düzeninden söz etmekteydi.

Bütün bu par›lt›l› baflar›lara ra¤men seçimi Demokrat Parti’nin aday› olan Bill Clinton kazand›. Bu durum Amerikan halk›n›n 1980’de Reagan’›n baflkan seçilmesinden beri 12 y›ld›r süren Cumhuriyetçi iktidardan memnuniyetsizli¤ini ve de¤iflim iste¤ini göstermekteydi. Reagan iktidar›yla birlikte uygulamaya sokulan neoliberal politikalar, Amerikan halk›n›n özellikle yoksul kesimlerinde büyük bir tahribat yaratm›flt›. Üstelik, II. So¤uk Savafl konjonktüründe ABD’nin müthifl bir silahlanma politikas› izlemesi baflta ekonomiyi canland›rd›ysa da bir süre sonra silahlanma harcamalar› bütçe üzerinde büyük bir yük oluflturmaya bafllam›fl, sosyal harcamalarda önemli düflüfller ortaya ç›km›flt›. Bu durum ekonomik koflullar›n›n düzelmesini isteyen genifl halk kitlelerinin Demokrat Parti’ye yönelimde çok etkili oldu.

Clinton yönetimi askerî harcamalar› k›sarak vergi politikalar›yla kamunun sosyal harcamalar›n› artt›rma yolunu seçti. Dünya ekonomisindeki konjonktürel büyüme e¤iliminin de etkisiyle 2001 y›l›na kadar süren Clinton yönetimi Monica Lewinsky skandal›na ra¤men Amerikan halk›n›n önemli bir kesimi taraf›ndan desteklendi.

Clinton yönetimi, izledi¤i d›fl politikada da önemli bir destek buldu. Üstelik bu destek sadece ABD kamuoyundan de¤il, dünya kamuoyu taraf›ndan da verilmekteydi. Bunun temel nedeni, Clinton yönetiminin uluslararas› sorunlar› ve krizleri çok-tarafl›l›k çerçevesinde çözmeye çal›flmas›yd›. ABD baflta müttefik devletler olmak üzere di¤er devletlerle iflbirli¤i yapmak, sorun ve krizleri ilgili tüm aktörlerle görüflerek ve sürece katarak çözmek yolunu benimsemiflti. Ayr›ca sorunlar›n çözümünde özellikle BM gibi uluslararas› platformlar kullan›larak ve uluslararas› hukuka dayan›lmaya çal›fl›larak bir meflruiyet kazan›lmaya da çal›fl›lmaktayd›. Bu durum, ABD hegemonyas›n›n uluslararas› toplumun önemli bir kesimi taraf›ndan sayg› duyulan hatta meflru görülen bir olgu olmas›n› sa¤lad›.

Bütün bunlara ra¤men, ABD’nin mutlak askerî üstünlü¤ünü koruma ve gerekti¤inde bunu kullanma hedefinden asla vazgeçilmedi. Amerikan ordusu, So¤uk Savafl dönemindeki dünyaya fazla yay›lm›fl hâlinden uzaklaflt›r›ld›. Amerikan yönetimi çeflitli ülkelerdeki askerî varl›¤›n› azaltt›, bu çerçevede yüzlerce askerî üs kapat›ld›. Teknolojik üstünlü¤e dayal› bölgesel krizlere çok k›sa bir sürede müdahale edebilecek küçük fakat çevik bir ordu kurulmas›na çaba gösterildi. Clinton yönetimi NATO’yu da d›fl politikas›nda merkezî bir yere oturttu. ABD; Irak, Bosna, Kosova gibi askerî operasyonlar› tek tarafl› bir flekilde yapmak yerine BM ve NATO gibi örgütleri kullanma yolunu benimsedi. Bu durum, Clinton yönetiminin uluslararas› meflruiyet ve çok-tarafl›l›k aray›fl›n›n do¤al bir sonucuydu.

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

Demokrasi, insan haklar› ve serbest piyasa ekonomisi gibi yeni dünya düzenine rengini veren kavramlar› d›fl politikan›n temeline oturtan Clinton, bu ilkelerle çat›flt›¤›n› düflündü¤ü çeflitli ülkelere karfl› sert politikalar izlemeyi sürdürdü. Yeni dünya düzeniyle uyuflmad›¤› düflünülen Irak, ‹ran, Kuzey Kore gibi ülkeler “haydut devletler” olarak adland›r›ld›. ABD bu ülkelere do¤rudan müdahale etmediyse de siyasal ve ekonomik izolasyonlar›na dönük politikalar izledi.

Sekiz y›ll›k Clinton yönetiminin ard›ndan 2000 y›l›nda yap›lan tart›flmal› seçimleri k›lpay› kazanan Cumhuriyetçi Parti ve onun baflkan aday› George W. Bush döneminde ise ABD d›fl politikas› çok büyük bir de¤iflim sürecine girecektir. Bu de¤iflimi tetikleyen en önemli olay ise afla¤›da daha ayr›nt›l› ele al›naca¤› gibi hiç kuflkusuz 11 Eylül sald›r›s›d›r.

11 Eylül sald›r›s›n›n ard›ndan ABD d›fl politikas›n›n merkezine güvenlik ve terörle mücadele oturtuldu. ABD’nin güvenlik kayg›lar›n› ortaya koyarak, 2001 sonlar›nda Afganistan’da bafllatt›¤› askerî operasyon art›k yeni bir dönemin bafllad›¤›n› göstermekteydi. Bu yeni dönemde, ABD çok-tarafl›l›k ve meflruiyet gibi olgulara/kavramlara art›k önem vermeyecek, d›fl politikada diplomasi ve bar›flç› yöntemlerin yerine do¤rudan askerî güç kullan›lmas› gibi yöntemler benimsenecektir. Askerî harcamalar›n art›fl›n› ve silahs›zlanma giriflimlerinin de rafa kald›r›lmas›n› (örne¤in ABD 1969 y›l›nda imzalanan Anti-Balistik Füze Antlaflmas›’ndan 2002’de çekilme karar› ald›) da içeren bu yeni politika uluslararas› istikrars›zl›¤› artt›rd›¤› gibi Amerikan hegemonyas›na duyulan tepkiyi h›zla büyüttü, ABD’nin geleneksel müttefikleriyle bile ciddi görüfl ayr›l›klar› yaflamas›na neden oldu.

Bush yönetiminin 11 Eylül sonras›nda h›zla yönetim kademelerine getirdi¤i ve d›fl politika önerilerini benimsedi¤i Yeni-Muhafazakarlar (Neo-Conservatives) yeni dünya düzenine karfl› muhalefet eden “haydut devletler”in mümkün olan bütün yollar kullan›larak dönüfltürülmesinin bir zorunluluk oldu¤unu ileri sürmekteydiler. Bu çerçevede, ABD gerekti¤inde askerî güç olarak söz konusu devletlerin rejimlerini de¤ifltirmeli ve yeni dünya düzeniyle uyumlu hâle getirmeliydi. Üstelik, bunu yaparken uluslararas› bir meflruiyet sa¤lamak zorunda da de¤ildi. Liberal de¤erlerin dünya üzerindeki mutlak hâkimiyetinin sa¤lanmas›na dayanan söz konusu görüfller, Bush döneminde ABD d›fl politikas›n›n belirlenmesinde hayli etkili olacakt›r. Afganistan’›n iflgaliyle bafllayan ve sonras›nda 2003 y›l›nda Irak’›n iflgaliyle devam eden bu yeni d›fl politika uluslararas› bar›fl› ve istikrar› zedeleyecektir.

Avrupa ve Avrupa Birli¤i 20. yüzy›l›n yaklafl›k yar›s›n› keskin bir ideolojik ayr›flmaya dayanan bölünmeyle geçiren ve küresel düzlemdeki mücadelenin birincil cephe hatt› olan Avrupa, 1989 sonras›nda yeniden bütünleflme yolunda önemli ve h›zl› ad›mlar att›. Yafll› Avrupa’n›n uluslararas› sistemdeki merkezî rolünü yeniden kazanmas› için büyük bir f›rsat yaratan So¤uk Savafl’›n bitmesi olgusu, Avrupa’da yeni umutlar›n yeflermesine yol açt›. Üstelik, bu merkezî rolü yeniden kazanma f›rsat› sadece Do¤u Avrupa’yla siyasal, ekonomik, ideolojik ve kültürel entegrasyonu beraberinde getirmekle kalmad› ayn› zamanda Avrupa’n›n bat›s›nda II. Dünya Savafl›’ndan sonra bafllayan bütünleflme sürecinin daha da h›zlanmas›na yol açt›.

Bu ba¤lamda AET çerçevesinde yürütülen entegrasyon çabalar› 1989 sonras›nda vites büyütecek, 1992 y›l›nda imzalanan Maastricht Antlaflmas›’yla topluluk uluslararas› bir yap›dan uluslarüstü bir yap›ya dönüfltürülecektir. Antlaflma’n›n yürürlü¤e girdi¤i 1992 y›l›ndan itibaren örgütün ad›n›n Avrupa Birli¤i’ne (AB) dönüfl-

199

200

Siyasi Tarih-II

türülmesi sadece bir isim de¤iflikli¤ine de¤il, ayn› zamanda söz konusu yap› de¤iflikli¤ine de iflaret etmekteydi.

Eski Do¤u Bloku ülkelerinin h›zl› bir dönüflüm bafllatarak liberal demokratik bir siyasal ve ekonomik sistem kurma yolundaki istekleri Almanya, Fransa, ‹ngiltere gibi büyük Avrupa güçleri taraf›ndan desteklendi. Bu dönüflümün sa¤lanmas›nda AB çok önemli bir araç ve platform olarak görüldü. AB üyeli¤inin eski komünist rejimlerin dönüfltürülmesinde kullan›lmas›, dönüflüm sürecinin hem h›z›n› hem de yo¤unlu¤unu artt›rd›. Özellikle, 1993 y›l›nda Kopenhag zirvesinde belirlenen ve “Kopenhag kriterleri”nin (iflleyen bir piyasa ekonomisine ve demokrasi ile insan haklar›na dayal› bir ekonomik ve siyasal yap›ya sahip olma) AB’ye üyelik için zorunlu tutulmas›, postkomünist rejimler için bir yol haritas› sunmaktayd›.

Böylelikle, yeni dünya düzeninin Do¤u Avrupa’ya ihrac›n› sa¤layan temel dinamik AB olacakt›.

1995’te postkomünist rejimlere sahip olmayan fakat So¤uk Savafl koflullar›n›n etkisiyle AB’ye üye olmay› tercih etmeyen Avusturya, Finlandiya ve ‹sveç’in kat›l›m›yla ilk genifllemesini yapan AB, tamam›na yak›n› eski Do¤u Bloku ülkelerinden oluflan aday ülkelere çeflitli fonlar aktararak bu ülkeleri üyeli¤e haz›rlama politikas› izlemeye bafllad›. 2001 y›l›nda yap›lan Laeken Zirvesi’nde ise 2004 y›l›nda 10 ülkenin üyeli¤e kabul edilmesi kararlaflt›r›ld›. Böylece, AB Do¤u Avrupa ülkelerinin ço¤unun dönüflümlerini tamamlad›¤›n› düflünerek Avrupa’n›n tek bir yap› içerisinde birlefltirilmesi yönünde en önemli ad›m›n› atm›fl oldu.

AB asl›nda Avrupa ülkeleri aras›ndaki ekonomik entegrasyonu sa¤lamak amac›yla kurulmufltu ve bu çerçevede tarihte görülen belki de en baflar›l› yap› oldu.

Ama zamanla topluluk içinde siyasal entegrasyon boyutu da gelifltirilecek ve bu yönde çok önemli ad›mlar da at›lacakt›r. So¤uk Savafl’›n bitmesinden sonra siyasal entegrasyon konusunda önemli ad›mlar atmak niyetinde olan AB, özellikle ulusdevletlerin mutlak yetki alan›nda gördükleri d›fl politika ve güvenlik alanlar›nda da uluslarüstü niteli¤ini güçlendirmek istedi. Ortak bir d›fl politika izlenmesi ve So¤uk Savafl döneminde NATO’ya havale edilen güvenli¤in art›k Birlik taraf›ndan oluflturulacak yap› ve mekanizmalarla sa¤lanmas› yönünde giriflimler oldu. ABD’nin de özellikle 1990’lar›n bafllar›nda üzerindeki askerî yükün hafiflemesi için teflvik etti¤i bu giriflimler baflar›s›zl›kla sonuçland›. Dünya üzerindeki hatta Avrupa’daki sorun ve krizlerde dahi AB üyeleri ortak bir d›fl politika izleyemedi. Üye devletler ç›karlar›n›n farkl›laflmas› nedeniyle birbiriyle tamamen uyumsuz d›fl politika tercihlerinde bulundular. Özellikle ‹ngiltere’nin ba¤›ms›z tavr›n› ve ABD ile stratejik iflbirli¤ini sürdürme kararl›l›¤›, 21. yüzy›la girildi¤inde AB’nin ortak bir d›fl politika izleyebilece¤i yönündeki beklentilerin hayal k›r›kl›¤›yla sonuçlanmas›na neden oldu.

AB’nin ortak bir savunma politikas› izlemesi ve AB içerisinde ortak bir askerî yap› kurulmas› yönündeki çabalar da baflar›s›zl›kla sonuçland›. Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikas› çerçevesinde ortak bir Avrupa ordusu kurulmas› fikri destek bulduysa da 21. yüzy›la girilirken bu fikir gündemden tamamen düfltü. Avrupal› güçler, Bosna ve Kosova krizi gibi Avrupa’daki krizlerde bile NATO flemsiyesi ve imkânlar› olmadan bu krizlere müdahale edebilmeyi baflaramam›fllard›. Bu durum, Avrupa’n›n NATO ve dolay›s›yla ABD flemsiyesi olmadan kendi güvenli¤ini sa¤layamayaca¤›n› göstermekteydi. Eski Do¤u Bloku ülkeleri siyasal ve ekonomik olarak AB’ye entegrasyon yolunu seçerken güvenliklerini sa¤laman›n yolunun NATO’dan geçti¤ini anlayarak bu örgüte üye olmak yönünde çaba gösterecek ve baflar›l› da olacaklard›r.

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

Rusya Federasyonu 1991 sonras›nda özellikle ilk birkaç y›l boyunca büyük bir kaos yaflayan Rusya Federasyonu, yeni döneme uyum sa¤lamak yolunda birkaç kulvarda mücadele etmek zorunda kald›: Öncelikle, komünist ekonomiden kapitalizme geçiflin baflar›labilmesi gerekmekteydi. 1991 sonunda Rusya Federasyonu devlet baflkanl›¤› görevine gelen Boris Yeltsin önderli¤indeki Rus yönetimi, geçifl döneminde h›zl› ve flok ad›mlar at›lmas›ndan yanayd›. Bu çerçevede kamu mülkiyeti çok h›zl› bir biçimde sonland›r›larak üretim tesisleri h›zla özel mülkiyete geçirildi. Ço¤unlukla Sovyet döneminin elitlerine tamamen kiflisel tercihlerle yap›lan bu mülkiyet aktar›m›, özellikle 1990’lar›n ikinci yar›s›nda Rus siyasetini kontrolleri alt›na almay› baflaran yeni bir Rus burjuvazisinin do¤mas›na yol açt›. Bu radikal dönüflümün genifl halk kitlelerine etkisi ise hayli büyük oldu. Ücretlerin reel olarak büyük bir düflüfle girmesi, tüketim mallar›n›n fiyatlar›ndaki h›zl› yükselme, sosyal harcamalar›n azalt›lmas› gibi nedenlerle halk›n önemli bir kesiminin yaflam standartlar› bir anda düfltü. Bu da Rus toplumundaki sosyal huzursuzluklar› artt›rd›. Üstelik, yer alt› ekonomisi ve organize suç örgütlerinin ortaya ç›kmas› kamu otoritesine olan inanc› daha da sarst›. Bu nedenle Rusya siyasetinde radikal ak›mlar›n güçlendi¤i bir süreç yafland›. ‹kinci olarak hem Rusya Federasyonu içinde hem de post-Sovyet co¤rafyada birlik ve istikrar sa¤lanmal›yd›. SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra kendisi de bir halklar ve siyasal yap›lar mozai¤i olan Rusya Federasyonu’nun da da¤›lmas› hiç de flafl›rt›c› olmayacakt›. Nitekim, 1991 sonras›nda tüm dünyada oldu¤u gibi Rusya Federasyonu’nda da ayr›l›kç› ve özerklikçi talepler dile getirilmeye hemen bafllanm›flt›. Özellikle bir Kuzey Kafkasya halk› olan Çeçenler ba¤›ms›zl›k yönünde çok aç›k bir tav›r ald›lar. Moskova’n›n ayr›l›kç› taleplere yan›t› gecikmeli fakat sert bir biçimde geldi. 1991-1992 y›llar› aras›ndaki kar›fl›kl›k döneminde ayr›l›kç› hareketlere karfl› ad›m atamayan Rus yönetimi, 1993’ün bafllar›ndan itibaren sert tedbirler almaya bafllad›. Çeçen ayr›l›kç›lara yönelik bir askerî operasyon bafllatan Moskova, buradaki ayr›l›kç› hareketi hayli zorlansa da ezecek ve 1996’dan itibaren Kuzey Kafkasya’daki kontrolünü sa¤lamlaflt›racakt›r. Bunun sonras›nda Moskova otoritesini tüm Rusya Federasyonu topraklar›nda yeniden tesis edecek, ayr›l›kç› ak›mlar etkisizlefltirilecektir.

Bu dönemde, Moskova’n›n kendi topraklar›nda otoritesini sa¤lamlaflt›rma yolunda att›¤› ad›mlara paralel olarak eski Sovyet co¤rafyas›ndaki etkinli¤ini de yeniden tesis etme yönünde bir politikay› da uygulamaya soktu¤u görülmektedir.

Bunun da ilk aya¤›n› 1991 sonlar›nda eski SSCB ülkelerinin üye oldu¤u Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nun kurulmas› oluflturdu. Moskova’n›n bask›lar›yla, birçok yeni ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl devlet bu toplulu¤a üye olmak zorunda kald›. Moskova 1993’te ilan etti¤i “Yak›n Çevre Doktrini” ile post-Sovyet co¤rafyan›n hâlâ kendi etki alan›nda oldu¤unu ve bu co¤rafyaya yabanc› güçlerin yerleflmesine izin verilmeyece¤ini aç›k bir biçimde ilan etti. Bu çerçevede, Gürcistan’da Gamsahurdia, Azerbaycan’da Ebulfeyz Elçibey gibi Rusya karfl›tlar› Moskova taraf›ndan düzenlenen operasyonlarla iktidardan uzaklaflt›r›ld›. Petrol ve do¤al gaz gibi enerji kaynaklar›n›n Moskova’n›n raz› olmayaca¤› bir formülle Bat›’ya nakledilmesine izin verilmeyece¤i aç›k bir biçimde vurguland›.

Moskova’n›n bölgeye dönüflü Bat› taraf›ndan da belli oranda desteklenecektir.

Clinton döneminde benimsenen “Önce Rusya” (Russia First) politikas› çerçevesinde ABD yönetimi, bölgenin istikrars›zlaflmas›n› büyük bir tehlike olarak gördü¤ünden

201

202

Siyasi Tarih-II

Rusya’n›n bölgede stabilizatör güç olarak kalmas›n›n daha iyi olaca¤›n› düflünmekteydi. Üstelik, Rusya’da Bat› yanl›s› bir yönetimin y›k›lmas›n›n yeni dünya düzeni aç›s›ndan çok büyük bir tehlike oldu¤u da bilinmekteydi. Rusya ard›l devlet olarak SSCB’nin bütün kitle imha silahlar›n› devralm›flt›. Bu silahlar›n kaosa girmifl ya da Bat› karfl›tl›¤›na yönelmifl bir Rusya’da olmas› Bat› aç›s›ndan çok büyük bir tehditti.

1997 y›l›nda patlak veren Asya ekonomik krizi sonras›nda ekonomisi daha da k›r›lgan bir hâl alan Rusya’da, Yeltsin’e olan destek azalmaya bafllad›. Yeltsin’i yeni Rusya’n›n mimar› olarak gören ve destekleyen Bat› ülkelerinde, Yeltsin’in yerine Bat›’ya meydan okuyabilecek bir yeni liderin iktidara gelebilece¤i korkusu yaflanmaktayd›. Rusya’da komünistlerin ve milliyetçilerin güçlenmesi bu korkuyu daha da büyütmekteydi. Durumunun sars›nt›da oldu¤unu gören Yeltsin eski bir KGB görevlisi olan Vladimir Putin’i önce baflbakanl›¤a getirdi. Sonras›nda 1999 Aral›k’›nda istifa ederek Putin’in kendi yerine devlet baflkan› olmas›n› sa¤lad›.

Putin otoriter ve Rus milliyetçili¤ine dayal› söylemi ve politikalar›yla bozulan ekonomiyi ve kamu otoritesini yeniden tesis etmeyi baflard›. Rus d›fl politikas› ise belirgin bir de¤iflim sürecine girdi. Özellikle ABD’nin Bush yönetimi alt›nda çoktarafl› d›fl politika çizgisinden sapmas›n›n ard›ndan, Rusya ABD politikalar›na aç›kça karfl› ç›kmaya bafllad›. NATO’nun Do¤u Avrupa’ya do¤ru genifllemesine muhalefet edilirken ABD’nin Kosova ve Irak müdahalelerine karfl› aç›kça tav›r al›nd›.

Rusya BM’deki oylamalarda olumsuz oy kullanarak ABD’nin bu platformu kullanmas›n› engelledi. Bu dönemde ABD politikalar›na tepki olarak silahs›zlanma çabalar› durduruldu ve Moskova 1993’te imzalanan nükleer silahs›zlanma antlaflmas› olan START-II’den çekildi. Ekonomik durumun düzelmesine paralel olarak savunma bütçesi artt›r›ld›. Rusya art›k tek kutuplu dünya düzeninden memnuniyetsizli¤ini aç›kça dile getiren ülkelerden biri hâline gelmiflti.

Eski Do¤u Bloku Ülkeleri Eski Do¤u Bloku ülkelerindeki dönüflümü gösterdikleri özellikler çerçevesinde befl ayr› alt grupta ele almak yerinde olacakt›r.

Birinci grupta yer alan ve co¤rafi olarak orta ve Do¤u Avrupa ülkelerinin oluflturdu¤u aralar›nda Polonya, Balt›k Devletleri, Çek Cumhuriyeti, Macaristan gibi ülkelerin yer ald›¤› grup, yeni dünya düzenine hem siyasal hem de ekonomik olarak en h›zl› ve en kolay uyum sa¤layan grup oldu. IMF ve Dünya Bankas› taraf›ndan da sal›k verilen ve çeflitli fonlar›n devreye sokulmas›yla desteklenen flok tedavi yöntemini benimseyerek h›zla liberalleflen bu ülkeler, k›sa bir süre içinde dönüflümlerini baflar›yla tamamlad›lar. Kuzeydeki komflular› kadar olmasa da Romanya ve Bulgaristan’da da dönüflüm baflar›ya ulaflm›flt›r. Bu ülkelerin baflar›s›n›n en önemli nedenlerinden biri, yukar›da da belirtildi¤i gibi AB’nin bölgedeki etkisiydi.

Bu ülkeler AB üyeli¤inin sa¤lanmas› için, dönüflüm dinamiklerini h›zl› bir biçimde harekete geçirmifllerdi. Bunun do¤al sonucu bu ülkelerin tamam›n›n 2000’lerde AB ve NATO’ya üye olmalar›d›r. Avrupa’n›n bu bölümü 15 y›l içinde yeni dünya düzenine uyumlu hâle gelmifl ya da getirilmifltir. ‹kinci grupta yer alan eski Sovyet cumhuriyetleri Beyaz Rusya, Ukrayna ve Moldova ise özellikle ekonomik alanda özel mülkiyete geçifli baflarm›fl fakat serbest piyasa iliflkilerini egemen k›lamam›fl ülkelerdi. Buna paralel olarak bu ülkelerde hukukun üstünlü¤ü ve insan haklar›na sayg›l› ifller bir demokrasi de kurulamad›. Rusya’n›n da jeopolitik kayg›larla kontrolü alt›nda tutmak istedi¤i bu ülkelerin hiçbiri ne AB’ye ne de NATO’ya üye oldu. Bu durum, Bat› etkisinin Rusya faktörü nedeniyle s›n›rl› kald›¤›n› göstermesi aç›s›ndan dikkat çekicidir.

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

Üçüncü grupta yer alan ülkeler ise Güney Kafkasya’daki eski Sovyet ülkelerinden oluflmaktayd›. Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan t›pk› ikinci grupta yer alan devletler gibi serbest piyasa ekonomisi ve iflleyen bir demokrasi oluflturmakta baflar›s›z kalan ülkelerdi. ‹stikrars›z siyasi ortamlar› bünyelerinde bar›nd›rd›klar› etnik sorunlar ve birbirleriyle olan ve s›cak savafla bile yol açan uyuflmazl›klar›yla yak›ndan iliflkiliydi. Özellikle, 1988’de SSCB y›k›lmadan önce bafllayan Karaba¤ sorununun 1991 sonras›nda bir Azeri-Ermeni savafl›na neden olmas› istikrars›zl›¤› daha da artt›racakt›. Baflta Rusya olmak üzere bölgesel ve küresel aktörlerin de kar›flmas›yla daha da karmafl›k bir hâl alan sorun, 1994’te bir ateflkes anlaflmas›yla çat›flmalar durdurulmas›na ra¤men hâlâ çözülememifltir. Ermenistan’›n Azerbaycan topraklar›n›n yaklafl›k %20’si üzerindeki iflgali devam etmektedir. 1991 sonras›nda yeniden hortlayan etnik milliyetçili¤in ve ayr›l›kç›l›¤›n kendisini en fazla gösterdi¤i bölgelerden biri olan Kafkasya’da dönüflüm süreci hâlâ devam etmektedir.

Dördüncü grupta yer alan ülkeler ise Orta Asya’daki eski Sovyet cumhuriyetleri olan Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan, K›rg›zistan ve Tacikistan’dan oluflmaktayd›. Bu co¤rafya gerek ekonomik gerekse siyasal dönüflümün en baflar›s›z oldu¤u bölgedir. Zaten zay›f bir siyasal kültüre sahip olan bu ülkelerde 1991 sonras›nda kiflisel otoriter rejimler kuruldu. Zengin ham madde kaynaklar› dönem içinde ülkelerin refah›n› artt›rd›ysa da ekonominin dar bir elit taraf›ndan kontrol ediliyor oluflu, genifl halk kitlelerinin bu refahtan yeterince yararlanamamalar›na yol açt›. Anti-demokratik otoriter uygulamalar, söz konusu ülkeleri dönüfltürecek AB’ye üyelik gibi bir perspektifleri de olmad›¤›ndan ve Bat› kamuoylar›n›n ilgisinden uzak olduklar›ndan aynen devam etti. Rejimler siyasal liberalleflme yönünde çok k›s›tl› ad›mlar att›lar. Bu devletlerde liberal talepleri olan bir muhalefetin yavafl yavafl filizlenebilmesi için 21. yüzy›l› beklemek gerekecekti.

Beflinci grupta yer alan ülkeler ise, 1991 sonras›nda ortaya ç›kan etnik milliyetçili¤in ve dinsel fanatizmin kendini en ac›mas›z biçimde gösterdi¤i Arnavutluk ve eski Yugoslavya ülkeleriydi. Bu ülkeler çok uzun bir süre (Slovenya hariç tutulabilir) savafl ve kaos durumunda olduklar›ndan siyasal ve ekonomik olarak dönüflüme bafllayabilmek için bir süre daha beklemek zorunda kald›lar.

Balkanlar co¤rafyas› da t›pk› Kafkaslar gibi Do¤u Bloku’nun y›k›lmas›n›n yaratt›¤› kaosun en aç›k biçimde gözlemlenebildi¤i geliflmelere sahne oldu. Bu geliflmelerin kuflkusuz en dikkat çekici olan› Yugoslavya’n›n da¤›lmas› ve sonras›nda yaflanan etnik çat›flmalar oldu.

I. Dünya Savafl›’ndan sonra büyük güçler taraf›ndan oluflturulan bir devlet olan Yugoslavya farkl› etnik ve dinsel gruplar› bar›nd›ran federatif bir yap›ya sahipti. II. Dünya Savafl›’ndan sonra ülkede yönetimi ele geçiren Tito önderli¤indeki komünistler ülkeyi bir halk cumhuriyeti fleklinde yeniden örgütlediler. Milliyetçiliklerin karfl›l›kl› olarak frenlenmesine dayanan politika, özellikle Tito döneminde baflar›yla sürdürüldü. 1980’de Tito’nun ölümünden sonra çat›rdamaya bafllayan bu sistem, S›rp milliyetçili¤inin yükselmesiyle büyük bir krize girdi. Ekonomik koflullar›n da bozulmas›n›n etkisiyle Yugoslav halklar›n›n Belgrad yönetimine tepkisi büyüyerek artt›. 1990’da yap›lan seçimleri S›rbistan ve Karada¤ d›fl›ndaki federe devletlerde ba¤›ms›zl›k yanl›s› partiler kazand›. Bu durum gerilimi daha da artt›racakt›. 1991 Haziran›’nda Slovenya ve H›rvatistan ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. Bunu ayn› y›l Makedonya ve Bosna-Hersek’in ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmeleri izledi. S›rplar›n elinde bulunan merkezi yönetim bunu tan›mamakta kararl›yd›. Fakat ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden ülkelerin 1992 bafl›ndan itibaren birçok ülke taraf›ndan tan›nmas›, Belgrad yönetiminin elini ba¤lad›. Ayn› y›l Radovan Karadzic önderli¤indeki S›rp mil-

203

204

Siyasi Tarih-II

liyetçileri Bosna’da S›rplar›n ço¤unlukta oldu¤u bölgelerde Bosna S›rp Cumhuriyeti ad› alt›nda ba¤›ms›zl›k ilan ettiler ve S›rbistan’la birleflme karar› ald›lar. Buna paralel olarak Bosnal› H›rvatlar da ba¤›ms›z bir siyasal yap› kurma karar› ald›lar.

S›rbistan’›n ve S›rplar›n kontrolüne geçen Yugoslav Federal ordusunun deste¤ini alan Bosnal› S›rplar h›zla örgütlenerek Boflnaklara yönelik sald›r›lara bafllad›lar.

S›rp milliyetçileri bölgede bir etnik temizlik yaparak Boflnak unsurunu tamamen tasfiye etmeyi amaçlamaktayd›lar. Boflnaklar için zorlaflan durum S›rplar›n ve H›rvatlar›n Bosna’n›n paylafl›lmas› konusunda anlaflmalar›yla daha da a¤›rlaflt›. S›rp ve H›rvat milisler on binlerce Boflna¤› öldürdüler ve yerlerinden sürdüler. Boflnaklar kendilerini savunmak için çok yetersiz imkânlara sahiplerdi. Bat›l› güçlerin çabalar›yla H›rvatlar ve Boflnaklar›n çat›flmalar› sona erdirerek S›rplara karfl› ortak harekete geçme karar› almalar› durumu biraz da olsa düzeltti.

Savafl›n bafllamas›ndan sonra gerek BM gerek AB gerekse Avrupa ülkeleri fliddetin sona erdirilmesi için çeflitli giriflimlerde bulundular. BM bir bar›fl gücü oluflturarak Boflnak kentlerini korumaya ald›ysa da Serebrenitza katliam› örne¤inde oldu¤u gibi hiç de etkili olmayabiliyordu. Savaflan taraflara silah ambargosu uygulanmas› ise S›rp taraf›na yar›yordu. 1992’den itibaren uluslarüstü niteli¤ini ortak d›fl politika ve güvenlik gibi alanlarda da uygulamaya çal›flan AB aç›s›ndan bu ilk s›nav tam bir hayal k›r›kl›¤› yaratm›flt›. Özellikle Almanya, Fransa ve ‹ngiltere aras›nda derin görüfl ayr›l›klar› mevcuttu. Bat› dünyas› dünya kamuoyundan gelen bask›lara ra¤men etkili bir biçimde harekete geçmeyi baflaramam›flt›.

Sorunu çözecek güç, tahmin edilebilece¤i gibi, ABD olacakt›. S›rplar›n bar›fl önerilerini sürekli olarak reddetmeleri ve BM ve ABD makamlar›na da fliddet ve bask› uygulamalar› Washington yönetimini harekete geçirdi. ABD, NATO flemsiyesi alt›nda Bosna’daki S›rp hedeflerine yönelik büyük bir hava harekât› bafllatt›. 30 A¤ustos’ta bafllayan hava harekât› S›rplar›n ateflkesi kabul etmeleri sonucunda 20 Eylül 1995’te sona erdirildi. ABD D›fliflleri Bakanl›¤› taraf›ndan oluflturulan bir bar›fl plan›, Washington’un yo¤un çabalar› ve taraflara uygulad›¤› bask›yla imzaland›.

Boflnak, H›rvat ile S›rp liderler taraf›ndan 14 Aral›k’ta imzalanan Dayton Bar›fl Anlaflmas› ile Bosna-Hersek’in, Bosna-Hersek Federasyonu ve S›rp Cumhuriyeti’nden oluflan tek bir devlet olmas› kararlaflt›r›ld›. Bosna-Hersek Federasyonu taraflar›n nüfus yap›lar›na göre “kanton” ad› verilen ve özerkli¤e sahip 10 idari yap›dan oluflacak, Bosna-Hersek devletinin %49’u S›rp, %30’u Boflnak ve %21’i de H›rvat denetiminde kalacakt›. Ülkede istikrar›n sa¤lanmas› için NATO birliklerinin önce Uygulama Gücü (IFOR) ve sonra da ‹stikrar Gücü (SFOR) ad› alt›nda görev yapmak üzere bölgede konuflland›r›lmas› kabul edildi.

205

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

Harita 8.1 1995 tarihli Dayton Bar›fl Antlaflmas›’yla çizilen s›n›rlar.

Kaynak: http://www.partitionconflicts.com/partitions/regions/balkans/peace_process/05_05_04/

Bosna’daki savafl bu flekilde sona erdirildiyse de bölgedeki milliyetçi hesaplaflma daha bitmemiflti. S›rbistan’›n güneyinde bulunan ve Arnavut ço¤unlu¤un yaflad›¤› Kosova bölgesinin özerkli¤i 1989’da kald›r›lm›flt›. Bu durum Arnavutlardaki Belgrad karfl›t› milliyetçi duygular› daha da körükledi. 1990’lar›n ilk yar›s›nda bölgedeki Arnavutlar siyasi yollar› kullanarak muhalefet etmekteydiler. Fakat, Dayton Antlaflmas›’nda Kosova sorununa hiç de¤inilmemesi, Kosoval› Arnavutlar aras›nda dünya kamuoyunun dikkati çekmek için silahl› mücadele yolunun kullan›lmas› yönündeki fikirlerin güçlenmesini sa¤lad›. 1993’te kurulan Kosova Kurtulufl Ordusu (UÇK), 1997’den sonra S›rp yönetimine karfl› fliddet eylemlerine giriflti. Belgrad yönetiminin sert tepki göstermesi, S›rplarla Arnavutlar aras›ndaki çat›flmalar›n büyümesine yol açt›. S›rp güçlerinin bask›y› ve fliddeti artt›rmas› dünya kamuoyunun dikkatinin yavafl yavafl bölgeye yönelmesine neden oldu. Zaten Bosna katliamlar›n›n kanl› hat›ralar›n›n taze oldu¤u bu dönemde S›rbistan’a ve S›rbistan lideri Miloseviç’e yönelik tepki h›zla artt›.

Sorun 1998’den itibaren BM gündemine tafl›nd›. Fakat müdahale konusunda Rusya ve Çin’in vetosu görüflmeleri t›kayacakt›. Bunun üzerine ABD ve ‹ngiltere NATO platformunu kullanmaya karar verdiler. Fransa ve Yunanistan gibi ülkeler baflta bu duruma karfl› ç›kt›ysalar da ABD’nin bask›s›yla anlaflmazl›k çözüldü. BM Güvenlik Konseyi’nin yetkilendirmesi olmaks›z›n, insani gerekçelere dayand›rarak operasyon yap›labilece¤i ve bunun meflru say›laca¤› tezi kabul gördü.

1999 bafllar›nda Paris yak›nlar›nda, 6-20 fiubat tarihleri aras›nda yap›lan bir konferansta önerilen flartlar›n Belgrad yönetimi taraf›ndan reddedilmesi üzerine 24 Mart 1999’da NATO, yaklafl›k 2.5 ay sürecek büyük bir hava sald›r›s› bafllatt›. Belgrad yönetiminin geri ad›m atmak zorunda kalmas› sonucunda, Rusya ve AB’nin de devreye girmesi sayesinde 9 Haziran’da Yugoslavya ve NATO aras›nda bir uzlaflmaya var›ld›. ‹mzalanan bar›fl antlaflmas›yla Yugoslavya’n›n Kosova üzerindeki egemenli¤i

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

206 D‹KKAT SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Siyasi Tarih-II D ‹ K K A T

teyit edildi, fakat söz konusu egemenlik k⤛t üzerinde kalmaktayd›. Çünkü YugosSIRA S‹ZDE lav güçleri bölgeden çekilmekte ve yerlerine BM görev gücü (KFOR) getirilmekte, BM Güvenlik Konseyi’ne ba¤l› geçici bir Kosova yönetimi kurulmaktayd›. Böylece, Kosoval› Arnavutlar AMAÇLARIMIZistediklerini büyük ölçüde elde etmifl oldular. Ancak fiili ba¤›ms›zl›¤›n resmîlefltirilmesi için bir süre daha beklemeleri gerekecekti.

N N

‹ T A P So¤uk SavaflK sonras›nda Bat›’daki ve Do¤u’daki büyük dönüflümü daha iyi anlayabilmek için Samuel P. Huntington’un Üçüncü Dalga adl› kitab›n› (Kilit Yay›nevi, Ankara, 2011) okuman›z› öneririz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

TELEV‹ZYON

2

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan, ABD neden bir dönem “Önce Rusya” (Russia SIRA S‹ZDE First) politikas› izlemifltir? ‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM ORTA DO⁄U GEL‹fiMELER‹

1990’lar Orta Do¤u’da önemli geliflmelerin yafland›¤› y›llar oldu. ABD bir yandan Irak’a yönelik S Obir R Usald›r›ya giriflirken bir yandan da ‹srail ile Filistinliler aras›ndaki sorunu çözmek amac›yla ara buluculuk rolünü oynamaya soyundu. 1979 y›l›nda ABD ekseninden ç›km›fl olan ‹ran ise 11 Eylül sald›r›lar›na kadar ABD için büyük D‹KKAT bir sorun teflkil etmiyordu. Irak’a yönelik müdahalenin d›fl›nda, Orta Do¤u’da en az›ndan 2000’lerin bafl›na kadar göreli bir istikrar sa¤lanm›flt›.

N N

SIRA S‹ZDE

Körfez Savafl›

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Irak ekonomisi, 1980-1988 y›llar› aras›nda ‹ran’la yaflanan savafl s›ras›nda ciddi bir AMAÇLARIMIZ hasar görmüfltü. Irak Devlet Baflkan› Saddam Hüseyin, Irak ekonomisini canland›rmak için Kuveyt’in petrol gelirlerinden yararlanmak istiyordu. 2 A¤ustos 1990 tarihinde Saddam Kuveyt’i iflgal etti; ard›ndan da Kuveyt’in Irak’›n 19. vilayeK ‹ THüseyin A P ti oldu¤unu aç›klad›. Saddam Hüseyin’in uluslararas› kamuoyunun Kuveyt’ten çekilme talebini dikkate almamas› üzerine Birleflmifl Milletler (BM) Güvenlik Konseyi 29 Kas›m T E L1990’da E V ‹ Z Y O Nuluslararas› bar›fl ve güvenli¤in bozuldu¤u tespitinde bulunan ve ittifak üyelerine kuvvet kullan›m› da dahil olmak üzere tüm önlemleri alma hakk›n› tan›yan 678 say›l› karar› ald›. Bu karar temelinde, ABD liderli¤indeki koalisyon güçleri Irak’› Kuveyt’ten ç›karmak ve bozulan bar›fl ve güvenlik ortam›n› yeniden T E R Irak N E T müdahalesini gerçeklefltirdiler. ABD, bu dönemde, BM karartesis etmek‹ Niçin lar› temelinde hareket ederek uluslararas› sistemde çok-tarafl› bir politika izlemeyi tercih etmiflti.

Nitekim, So¤uk Savafl sonras›nda ABD’nin uluslararas› deste¤i arkas›na alarak müdahalede bulundu¤u ilk yer Irak oldu. Böylelikle, Çöl F›rt›nas› Operasyonu ad› da verilen Körfez Savafl› 17 Ocak 1991’de bafllat›ld›. Irak’a müdahaledeki temel amaç, petrolün Bat›’ya sorunsuz ak›fl›n› sa¤layabilmekti. Bu savafl, BM Güvenlik Konseyinin 2 Mart 1991 tarihinde ald›¤› 686 say›l› ateflkes karar›yla son buldu. Söz konusu karar, Kuveyt’in egemenli¤inin de yeniden tesis edildi¤ini vurguluyordu.

ABD, Irak’›n Kuveyt’ten çekilmesini sa¤lam›fl, ancak Saddam Hüseyin’i iktidardan uzaklaflt›rmayarak mevcut rejiminin Irak’ta devam›ndan yana bir politika izlemiflti. 3 Nisan’da BM Güvenlik Konseyi tam ateflkes sa¤layacak, erimi 150 km’nin üstünde olan tüm silah ve balistik füzelerin imhas›na karar verecek, Irak’›n kitle imha silahlar›n›n imhas›n› bir komisyon taraf›ndan yerinde görülmesine olanak sa¤layacak olan 687 say›l› karar› ald›. Bu karar, kitle imha silahlar›n›n imhas›n› ve denetimi öngörmekle beraber bu imha ve denetim ifllevini BM Özel Komisyonu (UNSCOM) ve Uluslararas› Atom Enerjisi’ne (IAEA) b›rak›yordu. Irak’a uygulanan

207

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

ambargonun -ki bu ambargo Irak’a ekonomik ve askerî yapt›r›mlar› öngörüyordukald›r›lmas› da bu sürecin tamamlanmas›na ba¤lanm›flt›. ABD için ambargonun önemi Irak’›n petrol gelirlerini kendi istedi¤i gibi de¤il, BM gözetiminde ya da daha do¤ru bir ifadeyle BM hesab›ndan kullanmas›yd›. Irak, BM’nin flart kofltu¤u yükümlülükleri yerine getirmedi¤i gerekçesiyle 1993, 1996, 1998 ve 2001 y›l›nda tekrar bombaland›. ABD’nin Irak’a yönelik politikas›nda k›r›lma yaratan durum, Saddam Hüseyin’in 1998 y›l›nda BM denetçilerini Irak’tan ç›karmas›yd›. ABD 1998’de Irak’a yönelik Çöl Tilkisi Operasyonu’nu bafllatt›. 1998’e kadar uygulad›¤› çevreleme politikas›n›n yerine Irak’ta rejim de¤iflikli¤i siyaseti izleme yoluna gitti.

Savafl›n sona ermesinden sonra fiiiler ve Kürtler Saddam yönetimine karfl› ayakland›lar. Saddam Hüseyin bu ayaklanmalar› kanl› bir flekilde bast›rd›, yaklafl›k on bin kifli hayat›n› kaybetti. Bunun üzerine BM Güvenlik Konseyi fiiilerin ve Kürtlerin Saddam Hüseyin’in sald›r›lar›na karfl› korunmalar›n› sa¤layan ve Irak’›n kuzeyinde “uçufla yasak bölge” (no-fly zone) ilan eden 688 say›l› karar› yürürlü¤e koydu. Bu kararla, Irak hava araçlar›n›n 36. paralelin kuzeyiyle 32. paralelin güneyinde uçufl yapmalar› yasakland›. 1996 y›l›nda güneyde s›n›r 33. paralele kayd›r›ld›.

1990’lar Irak aç›s›ndan ambargonun uyguland›¤›n› y›llar oldu. 1991’den 2003’e kadar BM arac›l›¤›yla uygulanan ambargo sonucunda Irak ekonomisi hiper enflasyon yaflad›¤› gibi Irak’ta yoksulluk ve açl›k da bafl gösterdi. BM, bu süreçte befl yüz bin ila bir milyon kiflinin öldü¤ünü belirtmektedir.

Harita 8.2 Irak’ta ilan edilen “uçufla yasak bölge” haritas›.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Iraqi_no-fly_zones

208

Siyasi Tarih-II

Orta Do¤u Bar›fl Süreci Körfez Savafl›’n›n sonras›nda ABD, Orta Do¤u’daki sorunlar› çözmek için ‹srail ile uzun y›llard›r ihtilaf içinde olan Arap devletlerini ve Filistinlileri bar›fl masas›na oturmaya ikna etti. Bar›fl Konferans› 30 Ekim 1991’de ABD ve Sovyetler Birli¤i’nin öncülü¤ünde ‹srail, Suriye, Lübnan, Ürdün ve Ürdün/Filistin delegasyonunun kat›l›m›yla Madrid’de bafllad›. Konferans iki turlu görüflmelerden oluflmaktayd›: ‹srail ve Arap devletlerinin kat›ld›¤› çok tarafl› görüflmeler ve bu devletlerin ‹srail’le yapt›¤› iki tarafl› görüflmeler. Çok tarafl› görüflmelerde bölgeyi ilgilendiren ekonomik iflbirli¤i, su, çevre, mülteciler, silahs›zlanma gibi konular ele al›nd›ysa da görüflmelerden kesin bir sonuç elde edilemedi. Ancak, bu konferans dizisi, o tarihe kadar ‹srail’le ihtilafl› Arap devletlerinin bar›fl masas›na oturarak siyasi tutumlar›n› de¤ifltirdiklerini göstermeleri aç›s›ndan önemliydi. ‹kili görüflmeler ise ‹srail-Suriye, ‹srail-Lübnan, ‹srail-Ürdün ve ‹srail-Ürdün/Filistin delegasyonu aras›ndaki tarihsel problemleri çözmek amac›yla gerçeklefltirildi. ‹srail-Suriye görüflmeleri 1967’den beri ‹srail iflgali alt›nda bulunan Golan Tepeleri’ne, ‹srail-Lübnan görüflmeleri yine 1982’den beri ‹srail iflgalinde bulunan güney Lübnan’a odakland›ysa da bu görüflmelerden de kesin bir sonuç elde edilemedi. Sadece 1994 y›l›nda ‹srail ile Ürdün aras›nda bir bar›fl antlaflmas› imzaland›.

Filistinlilerin Ürdün/Filistin delegasyonu ad› alt›nda temsil edildikleri konferansta, iki taraf aras›ndaki görüflmelerin temel eksenini 1967’den beri ‹srail’in iflgalinde bulunan Bat› fieria ve Gazze fieridi’ne özerklik verilip verilmeyece¤i konusu oluflturdu. ‹srail iflgal alt›ndaki topraklara s›n›rl› bir özerklik verilmesinden yanayken Filistinliler zamanla ba¤›ms›zl›¤a varacak daha genifl bir özerklik anlay›fl›n› savunuyorlard›. ‹ki taraf bu görüflmelerde bir uzlaflmaya varamad›, ancak Madrid Konferans› ‹srail ile Filistin aras›nda 2000 y›l›na kadar sürecek olan bar›fl sürecini bafllatm›fl oldu.

Ocak 1993’te Oslo’da ‹srail ve Filistinliler aras›nda gizli görüflmeler bafllad›. Gizli görüflmelerin sonunda 13 Eylül 1993’te bar›fl sürecinin de temel metni olan ‹lkeler Bildirgesi, Washington’da ABD Baflkan› Bill Clinton’un öncülü¤ünde ‹srail Baflbakan› ‹shak Rabin ve Filistin lideri Yaser Arafat taraf›ndan imzaland›. Taraflar yedi y›l boyunca birçok antlaflmaya imza att›lar. Antlaflmalar temelde ‹srail’in Bat› fieria ve Gazze fieridi’nden çekilerek bu topraklardaki yetkilerini aflama aflama Filistin Yönetimi’ne devretmesine odakland›. Taraflar›n taviz vermeyece¤i aflikâr olan temel konular ise nihai statü konular› olarak belirlendi. Bunlar Filistinli mülteciler, iflgal alt›ndaki topraklardaki Yahudi yerleflimleri, Kudüs’ün statüsü ve Filistin Devleti’nin gelece¤i/s›n›rlar› konular›yd›. Bu sorunlar 2000 y›l›na kadar taraflar›n imzalad›klar› hiçbir antlaflmada yer almad›. Yedi y›l boyunca ‹srail çekilmeyi taahhüt etti¤i topraklar›n çok az bir k›sm›n› Filistin Yönetimi’ne devretti. Bunun yan› s›ra ‹srail, Bat› fieria’daki Yahudi yerleflimlerinin inflas›na devam etti. Dolay›s›yla, Oslo bar›fl süreci Filistin Devleti’nin kurulmas›n› sa¤layacak ad›mlar›n at›ld›¤› bir dönem olmad›. 2000 y›l›na gelindi¤inde taraflar nihai statü konular›n›n ele al›naca¤› Camp David zirvesinde uzlaflmaya varamad›lar. Bu tarihte hem uzlaflman›n sa¤lanamamas› hem de ‹srail iflgalinin sonlanmam›fl olmas›, el-Aksa ‹ntifadas› olarak da bilinen ‹kinci ‹ntifada’n›n patlak vermesine yol açt›. ‹kinci ‹ntifada’yla birlikte Filistinlilerin ‹srail iflgaline karfl› yeniden ayaklanmalar› bar›fl sürecinin sonunu getirdi. Birinci ‹ntifada’dan farkl› olarak FKÖ yerine HAMAS (‹slami Direnifl Örgütü) Filistin’deki direniflin örgütlenmesinde ön plana ç›kt›. HAMAS, bar›fl sürecinin sonuç vermemifl olmas›n›n etkisiyle hem FKÖ’yü elefltiriyor hem de ‹srail’in var olma hakk›n› tan›m›yordu.

209

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

‹srail 2002 y›l›n›n Nisan ay›nda Bat› fieria’ya 1967 Savafl›’ndan sonraki en büyük operasyonu düzenledi. Savunma Kalkan› olarak adland›r›lan bu operasyon s›ras›nda Bat› fieria’n›n birçok kentinde çat›flmalar meydana gelirken Arafat’›n Ramallah’taki karargâh› ablukaya al›nd›. Bu süreci takiben 2002’nin Ekim ay›nda ABD, AB, Rusya Federasyonu ve BM’den oluflan Orta Do¤u Dörtlüsü süre gelen çat›flmalar› sonland›rmak ve sorunu çözebilmek için bir “Yol Haritas›” haz›rlad›. Yol Haritas›’na göre birinci aflamada, May›s 2003’e kadar terör ve fliddet eylemlerine son verilecek, Filistinlilerin durumlar›n›n düzeltilmesine çal›fl›lacak ve Filistin kurumlar›nda reformlar yap›lacakt›. “Geçifl Dönemi” olarak adland›r›lan ikinci aflamada, Haziran-Aral›k 2003 tarihleri aras›nda ‹srail 1967 s›n›rlar› öncesine çekilecek ve geçici bir Filistin Devleti kurulacakt›. 2004-2005 y›llar›n› kapsayan son aflamada ise Filistin Devleti’nin s›n›rlar›n›n belirlenece¤i bir nihai statü antlaflmas› imzalanacakt›. Filistin ve ‹srail taraflar› 4 Haziran 2003’te Akabe’de bir araya gelip Yol Haritas›’n› uygulayacaklar›n› aç›klad›larsa da fliddet eylemlerinin devam etmesi üzerine bar›fl süreci yeniden bafllat›lamad›. Taraflar aras›ndaki fliddet eylemlerinin sürekli artmas›, ‹srail’in Filistin’le olan s›n›rlar›n› belirlemek için 2002 y›l›nda Bat› fieria’da bir duvar inflas›na giriflmesi ve ‹srail’in uluslararas› toplumun tepkilerine ra¤men duvar inflas›n› sürdürmesi, Yol Haritas›’n›n uygulanabilme zeminini oldukça daraltt›.

Foto¤raf 8.1 ‹shak Rabin, Bill Clinton ve Yaser Arafat, ‹lkeler Bildirgesi’nin (13 Eylül 1993) imzalanmas›ndan sonra.

Kaynak: http://www.realclearpolitics.com/lists/famous_political_handshakes/rabin_arafat.html

‹ran’›n Nükleer Program› 1990’larda ‹ran, 1979’daki ‹ran ‹slam Devrimi’nden sonra uygulamaya koydu¤u radikal politikas›n› yumuflatma yoluna gitti. Bunda en büyük etken devrim lideri Ayetullah Humeyni’nin 1989 y›l›nda ölmesi üzerine Ali Hamaney gibi daha ›l›ml› bir ismin dinî lider olmas›n›n pay› vard›. Ayn› y›l reformist kanattan Ali Ekber Rafsancani cumhurbaflkan› seçildi. ‹ran’›n uluslararas› alandaki yaln›zl›¤›n› k›rmay› amaçlayan ve daha pragmatik bir politika izleyen Rafsancani, sertlik yanl›s› ‹slamc›lara da karfl› ç›kt›. ‹ran-Irak Savafl› (1980-1988) s›ras›nda yara alan ‹ran ekonomisini canland›rmak için serbest piyasa ekonomisini destekledi, yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n ve özel giriflimlerin önünü açarak Avrupa’yla iliflkilerini gelifltirmeye çal›flt›. ABD ile aç›ktan bir çat›flmaya ise girmekten kaç›nd›. 1997’de Rafsancani’nin

210

Siyasi Tarih-II

SIRA S‹ZDE

yerine oylar›n %70’ini alarak cumhurbaflkan› seçilen Muhammed Hatemi de Rafsancani’ye benzer bir politika izledi. ‹ran’›n AB ile iliflkilerini gelifltirmeye çal›flt›, serbest piyasa ekonomisini destekledi. Hatemi’nin önerisiyle gündeme gelen Medeniyetler Aras› Diyalog ça¤r›s› sonucunda BM, 2001 y›l›n› Medeniyetler Aras› Diyalog Y›l› ilan etti. ‹ran’›n nükleer program› 1950’lerde ABD’nin deste¤iyle bafllat›lm›flt›. Ancak, 1979’dan sonra ‹ran’›n ABD ekseninden ç›kmas›yla ABD’nin ‹ran’›n nükleer program›na olan deste¤inde bir sapma yaflanm›flt›. 1990’larda ‹ran iç ve d›fl politikas›nda bir dönüflüm yafland›ysa da ‹ran nükleer program›n› gelifltirmek için yeni müttefik aray›fllar›na girdi. 1995 y›l›nda ‹ran, inflas› fiah döneminde yar›m kalan Buflehr nükleer santralinin tamamlanmas› için Rusya ile bir anlaflma imzalad›. Bu tarihten itibaren ‹ran’›n nükleer program›n› gelifltirme çabas› ABD ile olan iliflkilerinde sorun yaratmaya bafllad›. ‹ran söz konusu santralin nükleer enerjinin bar›flç›l amaçSIRA S‹ZDE larla kullan›m›na hizmet amac›yla infla edilmekte oldu¤unu dile getirdi. Bu amaçla Nükleer Silahlar›n Yay›lmas›n› Önleme Anlaflmas›’na (NPT) taraf olan ‹ran, topraklar›n› IAEA’n›n denetimine açt›, Ajans’la iflbirli¤i yoluna gitti. Ancak, ‹ran’›n bu D Ü fi Ü N E L ‹ M tutumu ABD’yi ‹ran’daki nükleer santralin bar›flç›l amaçlara hizmet edece¤i konusunda ikna edemedi. Ayr›ca ‹ran IAEA’n›n istedi¤i zaman, istedi¤i yerde ön bilgiS O R U lendirme olmaks›z›n inceleme yapabilmesine olanak tan›yan 1997 tarihli NPT’nin Ek Protokolü’nü imzalamad›.

2002 y›l›nda IAEA’n›n bilgisi d›fl›nda Arak ve Natanz’da da nükleer çal›flD ‹ K K‹ran’›n AT malar›n›n oldu¤u ortaya ç›k›nca ABD’nin ‹ran’a yönelik bask›s› artmaya bafllad›.

Dolay›s›yla, ‹ran’›n nükleer program›n›n uluslararas› bir kriz hâline gelmesi 2002 SIRA S‹ZDE y›l›nda gerçekleflti. Bunun nedeni ise 11 Eylül’den sonra ABD d›fl politikas›nda yaflanan de¤iflimdi. Ocak 2002’de Baflkan Bush, terörizme karfl› küresel savafl ilan ederek ‹ran’›n Kuzey Kore ve Irak ile birlikte “fler imparatorlu¤u”na dahil olan ülAMAÇLARIMIZ kelerden biri oldu¤unu dile getirmiflti.

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

So¤uk SavaflK Sonras› ‹ T A Pdönemdeki Orta Do¤u geliflmelerini daha ayr›nt›l› ö¤renmek istiyorsan›z Hamit Bozarslan’›n “Ortado¤u: Bir fiiddet Tarihi” adl› eserini (‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul, 2010) okuman›z› öneririz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

‹DNÜTfiEÜRNNEEL ‹TM S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

3

SIRA Bar›fl S‹ZDE Süreci neden baflar›l› olamam›flt›r?

Sizce Orta Do¤u

11 EYLÜL SALDIRILARI VE ABD D Ü fi Ü N E L ‹ M

‹NTERNET ABD tarihinin oldu¤u kadar dünya tarihinin de en önemli terör sald›r›s› olarak nitelendirilebilecek olan 11 Eylül sald›r›lar›, 1979 sonlar›nda Afganistan’› iflgal eden S Okurulan R U SSCB’ye karfl› direnifl örgütlerinden biri olan ‹slamc› El-Kaide taraf›ndan gerçeklefltirildi. El-Kaide üyeleri 11 Eylül günü efl zamanl› olarak Amerikan flirketlerine ait uçaklar› D ‹ K K A Tkaç›rd›lar ve bu uçaklarla belirledikleri hedeflere intihar sald›r›lar› yapmaya girifltiler. Bu giriflimlerden New York’ta bulunan Dünya Ticaret Merkezi binalar›na (‹kiz Kuleler) ve Washington’da bulunan ABD Savunma Bakanl›¤› SIRA S‹ZDE (Pentagon) binas›na yap›lanlar› baflar›l› oldu. Beyaz Saray’› hedef alan uçak ise düfltü/düflürüldü. Bu terör sald›r›lar›, ABD’nin ekonomik ve askerî hegemonyas›na yönelik birAMAÇLARIMIZ meydan okumayd›. ABD Pearl Harbour’dan beri kendi topraklar›nda ilk defa bir sald›r›ya maruz kal›yordu.

Bu sald›r›lar›n ard›ndan, ABD Baflkan› George W. Bush, ABD’nin teröre karfl› K ‹ ilan T A etti¤ini P küresel savafl aç›klad›. Teröre karfl› küresel savafl, as›l olarak El-Kai-

N N

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

de’yi hedef almakla beraber bu örgütle ba¤lant›l› olan di¤er ‹slami örgütlenmeleri de kaps›yordu. Art›k ABD ve müttefikleri askerî, politik ve ideolojik olarak teröristlerle bir savafl›n içindeydiler. Nitekim, ABD El-Kaide lideri Usame Bin Ladin’i saklad›¤› ve destekledi¤i gerekçesiyle ilk olarak Afganistan’a bir operasyon bafllatt›.

Afganistan’› Irak takip etti.

11 Eylül sald›r›lar›, ABD d›fl politikas›nda önemli bir k›r›lma yaratt›. Bu yeni dönemde, ABD çok-tarafl›l›k ve meflruiyet gibi olgulara/kavramlara art›k önem vermeyecek, d›fl politikada diplomasi ve bar›flç› yöntemlerin yerine do¤rudan askerî güç kullan›lmas› gibi yöntemler benimsenecektir. ABD 2001 Aral›¤›’nda ABM (Anti Balistic Missile) Anlaflmas›’ndan ayr›ld›¤›n›, Kyoto Anlaflmas›’n› onaylamayaca¤›n› ve Uluslararas› Ceza Mahkemesi Sözleflmesi’ni ise imzalamayaca¤›n› aç›klad›.

Baflkan Bush Ocak 2002’de yapt›¤› konuflmada Kuzey Kore, Irak ve ‹ran’› “fler imparatorlu¤u” olarak de¤erlendirdi, bu ülkelerin nükleer silah elde etme çabalar›n›n engellenmesi gerekti¤ini dile getirdi. Haziran 2002’de West Point’teki (ABD Askerî Akademisi) konuflmas›nda ise düflman harekete geçmeden onu bertaraf etmek gerekti¤ini ve bunun ABD’nin evrensel hakk› olarak kabul edilmesi gerekti¤ini ifade ederek “önleyici savafl” (preventive war) doktrinini ilan etti. Bu doktrin 2. Dünya Savafl› sonras›nda BM fiart›’yla üye devletlere kuvvet kullan›m›n› yasaklayan uluslararas› hukuk kural›yla çat›flmaktayd›. Çünkü BM fiart› kuvvet kullanma yasa¤›n›n istisnas› olarak meflru müdafaa hakk›na iflaret ediyordu. Nitekim BM fiart›’n›n 51. maddesi, üye devletlerden birinin silahl› sald›r›ya hedef olmas› hâlinde, Güvenlik Konseyi uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in korunmas› için gerekli tedbirleri al›ncaya kadar söz konusu devletin bireysel ya da ortak meflru müdafaa hakk›na sahip oldu¤unu belirtmektedir. Dolay›s›yla, meflru müdafaa hakk›n›n iflleyebilmesi için silahl› bir sald›r›n›n olmas› gerekmektedir. Bush doktrinin temel unsurlar›ndan biri olan önleyici savafl argüman›na göre ise ABD herhangi bir sald›r›ya maruz kalmaks›z›n, böyle bir sald›r›n›n gerçekleflme ihtimali oldu¤unu tespit ederek bir ülkeye karfl› kuvvet kullanma yoluna gidebilecekti. 2002’de aç›klanan Ulusal Güvenlik Stratejisi belgesi, 11 Eylül’den sonraki dönemde Baflkan Bush taraf›ndan dile getirilen temel unsurlar› somutlaflt›rd› ve yeni dönemdeki ABD d›fl politikas›n›n ana hatlar›n› ortaya koydu. Birincisi, ABD kendisine tehdit oluflturdu¤unu düflündü¤ü devletlere ya da teröristlere karfl› önleyici müdahalede bulunabilecekti. ‹kincisi, ABD tüm dünyada ve özellikle Müslüman dünyas›nda demokrasi ve insan haklar›n›n tesis edilmesinde öncü rol oynayacakt›. Üçüncüsü, tüm bunlar› gerçeklefltirmek için ABD’nin askerî gücü korunmal›yd›. Son olarak belge, ABD’nin uluslararas› deste¤i arkas›na almas›n›n önemine iflaret etse de ABD gerekti¤inde tek tarafl› olarak hareket edebilmeydi. Dolay›s›yla ABD d›fl politikas›, 1990’larda Clinton’un uluslararas› sistemde çok tarafl›l›¤› vurgulayan d›fl politika anlay›fl›ndan gerekti¤inde tek-tarafl› hareket edebilme anlay›fl›na do¤ru evrildi.

211

212

Siyasi Tarih-II

Foto¤raf 8.2 11 Eylül sald›r›lar› nedeniyle ‹kiz Kulelerin y›k›l›fl›.

Kaynak: http://911review.com/attack/wtc/impacts.html

Afganistan Savafl› ABD, 20 Eylül 2001’de Afganistan’a El-Kaide’ye ait e¤itim kamplar›n› kapatmas›n› ve El-Kaide liderlerini ABD’ye teslim etmesini talep eden bir ültimatom gönderdi.

Afganistan’daki Taliban yönetimi, Usame Bin Ladin’in 11 Eylül sald›r›lar› ile ba¤lant›s› oldu¤unu gösteren bir delil olmad›¤›n› öne sürerek bu ültimatomu reddetti.

Bu sürecin sonunda uluslararas› terörizmle mücadelenin ilk uygulama alan› Afganistan oldu. 7 Ekim 2001 tarihinde hem terör eylemlerinin sorumlusu olarak görülen El-Kaide’ye hem de El-Kaide’yle iflbirli¤i içerisinde oldu¤u düflünülen ve Usame Bin Ladin’i saklamakla suçlanan Afganistan’daki Taliban rejimine karfl› bafllat›lan bu savafla Sürekli Özgürlük Operasyonu ad› verildi. Kas›m ay›n›n sonuna gelindi¤inde ABD Afganistan’da Taliban rejimine muhalif Kuzey ‹ttifak› güçleriyle iflbirli¤ine giderek Mezar-› fierif, Kabil ve Taliban’›n ruhani merkezî olan Kandahar’› ele geçirdi ve Taliban rejimine büyük bir darbe indirdi. Operasyondan hemen hemen iki ay sonra Afganistan’da bir geçifl hükûmeti kuruldu, bafl›na da Hamid Karzai getirildi. ABD 2001’in Aral›k ay›nda Afganistan müdahalesinin baflar›l› oldu¤unu dile getirse de terör eylemlerinin sorumlusu olarak gösterilen Usame Bin Ladin ele geçirilemedi. Ayr›ca Taliban ve El-Kaide militanlar› 2002’nin Eylül’ünde koalisyon güçlerine ve Afgan hükûmetine karfl› cihat ilan ettiler. Taliban güçleri özellikle Pakistan’›n Pefltun bölgesinde örgütlenerek gerilla savafl› yürütmeye bafllad›lar.

Birçok Amerikan ve Afgan askerî Taliban güçlerince öldürüldü. Dolay›s›yla 2003 y›l›na gelindi¤inde, ABD’nin Sürekli Özgürlük Operasyonu tam bir zaferle sonuçlanmam›flt›.

Afganistan Savafl›, ABD’nin uluslararas› sistemde tek bafl›na hareket edebilece¤ini gösteren ilk uygulama alan› oldu. Asl›nda BM Güvenlik Konseyi 28 Eylül 2001 tarihinde ald›¤› 1373 say›l› kararla ABD’nin 11 Eylül sald›r›lar›ndan do¤an meflru

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

Foto¤raf 8.3 müdafaa hakk›n› kabul etmiflti. Ancak bu kararda, 11 Eylül sald›r›lar›ndan Usame Bin Ladin.

Taliban yönetiminin sorumlu oldu¤una iliflkin herhangi bir at›f yer alm›yordu. Sonras›nda ABD, BM Genel Sekreteri Kofi Annan’›n Afganistan operasyonu için bir BM Güvenlik Konseyi karar› ç›karma teklifini kabul etmedi. Afganistan Savafl› tamamen ABD taraf›ndan yürütüldü, ‹ngiltere bu savafla k›smi bir destek verdi. ABD ancak Taliban rejimi devrildikten sonra ülkede güvenli¤in ve istikrar›n sa¤lanmas› için müttefiklerinden destek talep etti. Almanya, Avustralya, FranKaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Osama_bin_Laden sa, ‹ngiltere, ‹talya, Japonya, Kanada, Türkiye, Yeni Zelanda Aral›k 2001’de BM karar› çerçevesinde oluflturulan uluslararas› bar›fl gücü ISAF’a (International Security Assistance Force/Uluslararas› Güvenlik Yard›m Kuvveti) askerî güç göndererek katk›da bulundular. ISAF, Kabil’de ve tüm Afganistan çap›nda geçifl hükûmetine yard›mc› olmak, hükûmet kurumlar›n›n gelifltirilmesine katk›da bulunmak, hükûmet otoritesinin ülkede tesis edilmesine destek olmak ve insani yard›m çal›flmalar›n›n organizasyonunda görev almak gibi sorumluluklara sahipti. ISAF’›n komutas› ilk alt› ayl›¤›na ‹ngiltere’ye verildi. May›s 2002’de ISAF’›n görev süresi uzat›larak komutas› ‹ngiltere’den Türkiye’ye geçirildi.

Irak Savafl› 11 Eylül’den sonra ABD, Irak’› kitle imha silahlar› gelifltirmekle itham ederek Irak’›n müttefikler için bir tehdit unsuru oldu¤unu dile getirmeye bafllad›. Bununla birlikte, Saddam Hüseyin’in El-Kaide’yle ba¤lant›s› oldu¤u s›kl›kla vurguland›. Irak halk›n›n Saddam Hüseyin’in bask›c› rejiminden kurtar›lmas› gerekti¤i Baflkan Bush’un söyleminde genifl bir yer buldu. Nitekim, bu söylemler Eylül 2002’deki Ulusal Güvenlik Stratejisi’nde de yer alm›flt›. Bu belgede, BM sistemine hiçbir at›f bulunmaks›z›n dünya bar›fl›n› tehdit eden Irak’a karfl› ABD’nin önleyici tedbirler alabilece¤inin alt› çizilmiflti.

BM Güvenlik Konseyinin 2002’de ald›¤› 1441 say›l› karar› Irak’› BM silah denetçileriyle iflbirli¤i yapmaya davet etmekteydi. Denetçiler Irak’ta incelemelere bafllad›lar. Baflkan Bush, daha incelemeler sonuçlanmadan, 16 Mart’ta BM denetçilerine Irak’tan ç›kmalar› ça¤r›s›nda bulundu. ABD denetçilerin raporu gelmeden ve herhangi bir BM karar›na ihtiyaç duymadan 20 Mart 2003’te Irak’› iflgale bafllad›. Savafl, Irak’a Özgürlük Operasyonu ad›yla yürütüldü.

Bu savaflta ABD, 1991 y›l›ndaki Körfez Savafl›’n›n aksine, uluslararas› deste¤i arkas›na almam›flt›. Fransa ve Almanya aylarca süren protesto kampanyalar› ile ABD’nin olas› Irak müdahalesine karfl› olduklar›n› dile getirdiler. Dolay›s›yla, Irak krizi üzerine yeni saflaflmalar yafland›. Fransa, Almanya, Rusya ve Çin Amerikan-‹ngiliz blo¤unun karfl›s›nda yer ald›lar. Irak’› iflgale giriflen koalisyona ise ABD ve ‹ngiltere öncülük etti. Avustralya, Danimarka, ‹spanya ve Polonya az da olsa askerî destek verdiler. ‹flgal bafllad›ktan üç hafta sonra gibi k›sa bir sürede Saddam Hüseyin yönetimi devrildi. BM Güvenlik Konseyi 28 Mart’ta iflgalden

213

214

Siyasi Tarih-II

sonraki ilk karar›n› ald›. 1472 say›l› bu karar, ABD’yi ve müttefiklerini “iflgal SIRA S‹ZDE güç”leri olarak nitelendirerek Irak Savafl›’n›n BM hukuk sistemi aç›s›ndan yasal olmad›¤›n› vurguluyordu.

Irak’ta h›zla ilerleyen Amerikan kuvvetleri 9 Nisan’da Ba¤dat’›n düfltü¤ünü ilan D Ü fi Ü N E L ‹ M ettiler. 2 May›s 2003 tarihinde ABD Baflkan› iflgalin savafl aflamas›n›n sona erdi¤i aç›klad› ve yine May›s 2003’te Irak’a Paul Bremer liderli¤inde Geçici Yönetim KonR U seyi atand›. S22O May›s’ta BM Güvelik Konseyi savafl sonras› Irak’la ilgili önemli noktalara de¤inen genifl kapsaml› bir karar ald›. 1483 say›l› bu karar, ABD ve müttefiklerini iflgalci D ‹ K güç K A T s›fat›yla “Otorite” olarak tan›mlayarak ileride Irak’ta bulunacak di¤er devlet güçlerinin söz konusu Otorite’ye ba¤l› olarak hareket edeceklerini belirtmekteydi. Ama bir yandan da Irak’taki fiili durumun BM hukuk düzeninin ilkeSIRA S‹ZDE leriyle uyum içerisinde olmas› gerekti¤ini vurgulamaktayd›. Dolay›s›yla, ABD’nin Irak Savafl› BM hukuk düzeninden do¤an bir meflruiyete sahip de¤ildi. ABD, 11 Eylül sonras›nda BM sistemini aflan önleyici savafl kavram› temelinde, tek tarafl› AMAÇLARIMIZ olarak Irak müdahalesini gerçeklefltirmiflti.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

11 Eylül sonras›nda K ‹ T A PABD d›fl politikas›n›n nas›l de¤iflti¤ini anlamak istiyorsan›z Bülent Aras ve Gökhan Bac›k’›n “11 Eylül Öncesi ve Sonras›” adl› eserini (Etkileflim Yay›nlar›, ‹stanbul, 2007) okuman›z› öneririz.

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE

‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

TELEV‹ZYON

4

11 Eylül sonras›nda ABD d›fl politikas› nas›l de¤iflmifltir ve bunun Orta Do¤u’ya yans›malaSIRA S‹ZDE r› neler olmufltur? ‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM ASYA, AFR‹KA VE LAT‹N AMER‹KA GEL‹fiMELER‹

Asya

S O R U

So¤uk Savafl’›n bitmesinin ard›ndan yükselen ekonomik gücün Japonya ve Asya Kaplanlar› (Tayland, Tayvan, Singapur, Hong Kong, Güney Kore, Malezya) olacaD‹KKAT ¤› dile getirilmeye bafllanm›flt›. Ayr›ca SSCB y›k›lm›fl olmas›na ra¤men Çin Halk Cumhuriyeti’nin neredeyse bir süper güç mertebesine yükselmesi, 1990’larda Asya SIRAfazla S‹ZDEön planda olaca¤›na dair yorumlar›n yap›lmas›na yol aç›yordu. k›tas›n›n daha Fakat ABD hem ekonomik hem de siyasi olarak uluslararas› sistemde güçlü bir üstünlük elde ederken Asya’da ortaya ç›kan bir dizi ekonomik kriz ve siyasi sorun k›AMAÇLARIMIZ tan›n ABD karfl›s›nda güç kaybetmesine neden oldu.

1990’da Japonya’da bafl gösteren ekonomik kriz, ülkeyi siyasi istikrars›zl›¤a sürükledi. 1990’lar›n gelindi¤ine Japonya ekonomik durgunlukla u¤rafl›yorK ‹ T A sonuna P du. Üstüne üstlük Japonya’daki bu durgunluk, 1997’de Do¤u Asya’da mali krizin patlak vermesiyle daha da derinleflti. Tayland’da bafllayan, Güney Kore ve Endonezya baflta olmak üzere Asya Kaplanlar› olarak bilinen birçok Do¤u Asya ülkesiTELEV‹ZYON ni derinden etkileyen ekonomik kriz, bölgeyi aflarak küresel bir krize yol açt›. Yine de ABD bu krizden k›smi bir zarar gördü.

Asya’daki en önemli güç olan ve sürekli büyüyen Çin ise söz konusu ekono‹ N T Ealmadan RNET mik krizi yara atlatt›. Çin’in ekonomik yükselifline karfl› ABD öncülü¤ündeki Bat›, Çin’i çevrelemek yerine onunla iflbirli¤i yoluna gitmeyi tercih etti. Nitekim, 2001 y›l›na gelindi¤inde Çin’in Dünya Ticaret Örgütü üyeli¤i onaylanm›flt›.

Dolay›s›yla, Çin 1990’lardan itibaren küresel kapitalizme eklemlenerek uluslararas› sistemdeki a¤›rl›¤›n› artt›rm›flt›r.

N N

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

Asya’da bölgesel güvenli¤i tehdit edebilecek en önemli ülke ise Kuzey Kore’ydi. 1993 y›l›nda Kuzey Kore NPT’den çekildi¤ini ve nükleer silah sahibi olmaya aday oldu¤unu aç›klad›. ABD’nin giriflimleriyle Kuzey Kore’nin NPT’ye ba¤l› kalaca¤›n› taahhüt etti¤i bir antlaflma imzaland›. Antlaflmaya göre ABD, Japonya ve Güney Kore ile birlikte nükleer reaktörlerin gelifltirilmesine yard›m edecekti. Bu anlaflma 90’lar için önemli bir uzlaflma ortam› yaratt›ysa da 2000’lerde ABD ve Kuzey Kore gerginli¤i t›rmanmaya bafllad›.

Güvenlik konusu Asya’n›n di¤er bölgelerinde kendisini gösterdi. 1947 y›l›nda topraklar›n›n üçte ikisinin yönetimi Hindistan’a üçte birinin yönetimi Pakistan’a b›rak›lan Keflmir, iki ülke aras›nda önemli bir sorun oluflturdu. Nüfusunun ço¤unlu¤unu Müslümanlar›n oluflturdu¤u Keflmir’de Hindistan ile Pakistan’›n iktidar mücadelesi 1947’den 1990’lara dek devam etti. Keflmir sorunu konusundaki ihtilaf, Müslüman militanlarla Hindistan yönetiminin çat›flmas› sonucunda iki ülkeyi 1998 ve 2002 y›llar›nda savafl›n efli¤ine getirdi. Ancak ABD’nin araya girmesiyle iki taraf›n da statükonun devam›ndan yana bir tav›r almalar› sa¤land›.

Afrika 1990’larda Afrika’n›n k›tl›k, kurakl›k ve açl›k gibi kronik sorunlar› devam ederken k›ta birçok etnik çat›flmaya, iç savafla ve ülkeler aras› savafllara da sahne oldu. 1990’lardaki çat›flmalar›n temelde iki nedeni vard›. Birincisi, Afrika devletleri dekolonizasyon döneminde Avrupal› sömürgeci güçlerin dayatt›klar› suni s›n›rlar temelinde ba¤›ms›zl›klar›n› kazanm›fllard›. Birçok etnik kimli¤i bünyesinde bar›nd›ran k›ta, So¤uk Savafl boyunca dondurulmufl olan milliyetçilik sorunuyla 1990’larda bafl etmek zorunda kalacakt›. ‹kincisi, So¤uk Savafl boyunca Sovyetler Birli¤i Kuzey Afrika’da, ABD ve Fransa ise orta ve güney Afrika’da etkin olmufllard› ve kendi bloklar›na dâhil ülkelere askerî ve ekonomik yard›mlarda bulunmufllard›. Ancak So¤uk Savafl’›n bitmesiyle Afrika, iki süper güç aras› aras›ndaki bir mücadele alan› olmaktan ç›kt›. So¤uk Savafl döneminde her iki süper güçten Afrika devletlerine akan ekonomik yard›mlar›n kesilmesi de mevcut yönetimleri zor durumda b›rakt›. Di¤er yandan dekolonizasyon dönemiyle birlikte Afrika’da ba¤›ms›zl›klar›n› kazanan devletlerde iktidara gelen diktatörler, ABD’den ya da SSCB’den gelen silah yard›m›yla kendilerine muhalif gruplar› bask› alt›na alabiliyorlard›. So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle iki süper gücün bölgeye olan ilgisinin azalmas› ve silah yard›mlar›n›n kesilmesi muhalif gruplar›n hareket alan›n›n genifllemesine yol açt›.

Afrika’daki en önemli geliflmelerden biri, 1948’den beri Güney Afrikal› beyaz az›nl›¤›n beyaz olmayan ço¤unlu¤u yönetti¤i ›rk ayr›mc›l›¤›na dayanan Güney Afrika’daki apartheid rejiminin 1994 y›l›nda son bulmas› oldu. Beyaz olmayanlar›n seçme ve seçilme haklar›n›n olmad›¤› bu yönetim biçiminde ayr›mc›l›k toplumsal hayat›n tamam›nda da kendisini gösteriyordu. 1994 y›l›nda Afrika Ulusal Kongresi (ANC) lideri Nelson Mandela yirmi yedi y›ll›k hapis hayat›ndan sonra apartheid sonras› yönetimin ilk baflkan› oldu.

1990’larda Afrika’n›n bir çok ülkesinde çat›flma ve iç savafl (Kongo savafllar›, Sierra Leone ve Liberya’da iç savafllar gibi) yafland›ysa da Somali iç savafl› ve Ruanda soyk›r›m› k›tan›n tarihine damgas›n› vurdu. 1991 y›l›nda Somali’de merkezî hükûmetin çökmesi üzerine kabileler aras›nda çat›flmalar ortaya ç›kt›. Alt› büyük kabile taraf›ndan merkezî iktidar› ele geçirmek üzere örgütlenen askerî ve siyasi

215

216

Siyasi Tarih-II

yap›lar kendi içlerinde savaflmaya bafllad›lar. ‹ç çat›flmalar devam ederken Somali Bat›l› güçlerin BM flemsiyesi alt›nda a¤›r insan haklar› ihlallerini önlemek için müdahale edilen devletin izni al›nmaks›z›n güç kullan›lmas›na izin veren “insani müdahale” kavram›n› kullanarak müdahalede bulunduklar› ilk yer oldu. BM Birleflik Bar›fl Gücü’nün (UNITAF) taraflar› silahs›zland›rma faaliyetleri baflar›l› olamad› ve 1994’te Somali’den çekildi. 2003’e gelindi¤inde Somali’deki iç savafl hâlâ sona ermemiflti.

Ruanda’da ise 1990’da az›nl›ktaki Tutsiler ile ço¤unluktaki Hutular aras›nda bafllayan iç savafl, 1994’e gelindi¤inde Tutsi soyk›r›m›yla sonuçland›. Soyk›r›m›n öncesinde, 1993’te BM Güvenlik Konseyi iki taraf aras›nda bar›fl› tesis temek amac›yla Ruanda’ya Yard›m Gücü’nü (UNAMIR) görevlendirdi. Ancak, UNAMIR Ruanda’da soyk›r›m›n yaflanmas›n› engelleyemedi. Ruanda ordusu ve Hutu militanlar› 6 Nisan 1994’te Tutsilere yönelik sistematik bir öldürme eylemi bafllatt›lar. 1998 y›l›nda BM taraf›ndan kurulan Ruanda Uluslararas› Ceza Mahkemesi’nde yap›lan yarg›lamalar sonucunda ilk kez tan›mlanm›fl soyk›r›m suçu nedeniyle mahkûmiyet karar› verildi.

Latin Amerika ABD So¤uk Savafl boyunca komünizm karfl›tl›¤› çerçevesinde Latin Amerika’da sol hareketin güç kazanma potansiyeline karfl›, bu ülkelerdeki askerî darbelere destek vermiflti. Ancak So¤uk Savafl’›n bitifliyle ABD, anti-komünizme dayal› siyasal pozisyonundan s›yr›lmaya yöneldi. So¤uk Savafl sonras›nda, t›pk› Do¤u Bloku’nun çözülmesinden sonra uygulamaya sokuldu¤u gibi Latin Amerika ülkelerinin de neoliberalizme eklemlenerek demokratikleflece¤i varsay›ld›. Latin Amerika’daki ABD destekli iktidarlar da k›tan›n neoliberalizmle efl güdümlü bir ekonomi politika izlemesine iliflkin yeni bir pozisyon benimsediler. Latin Amerika’da IMF ve Dünya Bankas› eliyle bir yandan yüksek enflasyon oranlar›n›n afla¤›ya çekilmesini hedef alan politikalar uygulamaya sokulurken bir yandan da özel yat›r›mlara h›z kazand›r›lmaya çal›fl›ld›. Ancak, sermayenin serbest dolafl›m›n›n önündeki engellerin tamamen kald›r›lmas› ve özel yat›r›mlar›n teflvik edilmesiyle birlikte hükûmetlerin para piyasalar› üzerindeki kontrolü azald›. Ayn› zamanda bu durum ulusal ekonomileri sermaye ak›fl›na ba¤›ml› k›ld›¤› için, neoliberal politikalar Latin Amerika ülkelerini ekonomik aç›dan daha k›r›lgan hâle getirdi. Bununla paralel olarak kamu sektörünün küçülmesi ve yabanc› sermayenin üretime de¤il para piyasalar›na yönelmesi iflsizli¤i artt›rarak Latin Amerika’daki krizlerin ortaya ç›kmas›n› haz›rlad›. Dolay›s›yla dünyan›n di¤er baz› bölgelerinde oldu¤u gibi Latin Amerika’daki devletler de ekonomik kriz yaflamaya bafllad›lar. 1990’da Peru’da bafllayan ekonomik kriz, 1994’teki Meksika kriziyle devam etti. Meksika krizi tüm dünyada etkisini gösterdi. 1999’da Brezilya ve 2001’de Arjantin bu kriz dalgas›na maruz kald›lar. Bu sürecin sonunda ekonomik krizlerle birlikte iflsizlik oran›ndaki art›fl ve gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤in sürdürülemez hâle gelifli, neoliberal politikalara karfl› ç›kacak yeni bir harekete zemin haz›rlad›.

90’lar›n sonuna do¤ru Latin Amerika’da kitlesel ayaklanmalar ve genel grevler ortaya ç›kmaya bafllad›. Halk isyanlar›n›n ilkini “art›k yeter” ve “topraklar halklar›nd›r” sloganlar›yla 1994 y›l›nda Meksika’da ayaklanan Zapatista hareketi oluflturmufltu. Ama Latin Amerika’da sol hareket, Hugo Chavez’in 1998’de Venezuela’da

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U

S O R U

217

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

D‹KKAT

D‹KKAT

ifl bafl›na gelmesiyle yükselifle geçmeye bafllad›. fiili’de, 1999’da yaflanan ekonomik krizden bir y›l sonra, sosyalist lider Ricardo Lagos iktidara geldi. 2002’de Chavez’e SIRA S‹ZDE karfl› ABD destekli bir darbe planland›ysa da bu darbe baflar›l› olamad›. fiili’yi Brezilya izledi. Brezilya’da ‹flçi Partisi lideri Luiz ‹nacio Lula da Silva 2002’deki seçimleri kazand›. 2003’te ise Arjantin’de Nestor Kirchner ülke ekonomisini AMAÇLARIMIZ neoliberalizmden kurtaraca¤›na söz vererek iktidara geldi.

N N

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ö¤renmek ‹ T A P istiyorsaSo¤uk Savafl sonras›ndaki Latin Amerika geliflmelerini daha ayr›nt›l› n›z Aylin Topal’›n Latin Amerika’y› Anlamak adl› eserini (Yordam Kitap, ‹stanbul, 2007) okuman›z› öneririz.

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

SIRAsosyalistlerin S‹ZDE Sizce 1990’lar›n sonundan itibaren Latin Amerika ülkelerinin ço¤unda ikti-

dara gelmelerinin nedenleri neler olabilir?

SIRA S‹ZDE

5

SIRA S‹ZDE

‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM

D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

S O R U

S O R U

D‹KKAT

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

218

Siyasi Tarih-II

Özet

N A M A Ç

1

N A M A Ç

2

So¤uk Savafl sonras›nda ortaya ç›kan Yeni Dünya Düzeni’nin temel dinamiklerini saptamak.

1989’da Do¤u Avrupa’da sosyalist rejimlerin y›k›lmas›, 1991’de Sovyetler Birli¤i’nin çökmesiyle Bat› ittifak› So¤uk Savafl’›n galibi oldu. So¤uk Savafl ABD ile Sovyetler Birli¤i ve bu devletlerin temsil etti¤i iki bloka dahil olan ülkeler aras›ndaki bir mücadele oldu¤u kadar, ideolojiler hatta paradigmalar aras›nda yaflanan bir savaflt›. So¤uk Savafl’›n bitmesiyle muzaffer Bat› sahip oldu¤u bütün de¤erleri ve kurumlar› eski komünist ülkeler dahil olmak üzere tüm dünyaya yayma yoluna gitti. Bu çerçevede ABD taraf›ndan ortaya at›lan Yeni Dünya Düzeni kavram› Bat›’n›n sahip oldu¤u ekonomik, siyasal, kültürel ve ideolojik de¤erler sistemati¤inin tüm dünya ülkelerine yerlefltirilmesini öngörüyordu. Bunun gerçeklefltirilmesi içinse öncelikle Bat› Bloku’na dahil olmayan ülkelerin serbest piyasa ekonomisine geçifli sa¤lanmal›, bu ülkelerde neoliberal ekonomi politikalar yürürlü¤e konmal› ve bununla paralel olarak insan haklar›, hukukun üstünlü¤ü ve demokrasi gibi siyasal ilkelerin egemen oldu¤u liberal rejimler tesis edilmeliydi. Dolay›s›yla muzaffer Bat› Yeni Dünya Düzeni kavram›yla/stratejisiyle kapitalizmi dünyan›n hemen hemen her yerinde muzaffer k›lmaya yönelmiflti.

So¤uk Savafl’tan sonra Bat›’n›n ve Do¤u’nun geçirdi¤i dönüflümü yorumlamak.

So¤uk Savafl’›n bitifli her iki blokta da etkisini gösterdi. 1992’de baflkanl› seçimlerini kazanan Clinton yönetimiyle ABD, sistemi tehdit eden krizlerin çözümünde di¤er aktörleri de hesaba katan ve uluslararas› iliflkilerde çok-tarafl›l›¤› temel alan bir politika izlemeye yöneldi. Bununla paralel olarak, potansiyel olarak ABD hegemonyas›na meydan okuyan ülkeler müttefiklerle iflbirli¤i içerisinde bask› alt›na al›nd›, gerekti¤inde müdahaleler gerçeklefltirildi.

Di¤er yandan AET, So¤uk Savafl’›n ard›ndan ekonomik entegrasyonu gerçeklefltirmek amac›na siyasal entegrasyonu sa¤lamak hedefini de ekledi.

Bu siyasal entegrasyonu sa¤lamak için ortak bir güvenlik politikas› oluflturmaya çal›flt›ysa da Birli¤e üye ülkelerin farkl› siyasal pozisyonlar› bu

hedefin gerçeklefltirilmesini engelledi. Ama AB, eski komünist rejimlerin kapitalist sisteme entegrasyonunda önemli ve baflar›l› bir ifllev gördü.

Do¤u’nun dönüflümü ise daha kritikti. Yukar›da da an›ld›¤› gibi, Do¤u Bloku ülkeleri AB arac›l›¤›yla serbest piyasa ekonomisine girifl yapt›lar.

Ama Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan, So¤uk Savafl döneminde bask› alt›na al›nm›fl etnik kimlikler sorunu gün yüzüne ç›kt›. Yugoslavya’n›n da¤›lmas›, bu co¤rafyada kanl› bir süreci bafllatt›. Sovyetler Birli¤i’nin ard›l› olarak ortaya ç›kan Rusya Federasyonu da bir dizi sorunla yüzleflmek zorunda kald›. Öncelikle, komünist ekonomiden kapitalizme geçiflin baflar›labilmesi gerekmekteydi. 1991 sonunda Rusya Federasyonu devlet baflkanl›¤› görevine gelen Boris Yeltsin önderli¤indeki Rus yönetimi, geçifl döneminde h›zl› ve flok ad›mlar at›lmas›ndan yanayd›. Bu çerçevede kamu mülkiyeti çok h›zl› bir biçimde sonland›r›larak üretim tesisleri h›zla özel mülkiyete geçirildi. ‹kinci olarak, hem Rusya Federasyonu içinde hem de post-Sovyet co¤rafyada birlik ve istikrar sa¤lanmal›yd›. SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra kendisi de bir halklar ve siyasal yap›lar mozai¤i olan Rusya Federasyonu’nun da da¤›lmas› hiç flafl›rt›c› olmayacakt›. Nitekim, 1991 sonras›nda tüm dünyada oldu¤u gibi Rusya Federasyonu’nda da ayr›l›kç› ve özerklikçi talepler dile getirilmeye hemen bafllanm›flt›. Özellikle bir Kuzey Kafkasya halk› olan Çeçenler ba¤›ms›zl›k yönünde çok aç›k bir tav›r ald›lar. Moskova’n›n ayr›l›kç› taleplere yan›t› gecikmeli fakat sert bir biçimde geldi. Bu dönemde, Moskova’n›n kendi topraklar›nda otoritesini sa¤lamlaflt›rma yolunda att›¤› ad›mlara paralel olarak, eski Sovyet co¤rafyas›ndaki etkinli¤ini de yeniden tesis etme yönünde bir politikay› da uygulamaya soktu¤u görülmektedir. Bunun da ilk aya¤›n› 1991 sonlar›nda eski SSCB ülkelerinin üye oldu¤u Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nun kurulmas› oluflturdu.

Moskova’n›n bask›lar›yla birçok yeni ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl devlet bu toplulu¤a üye olmak zorunda kald›. Moskova 1993’te ilan etti¤i “Yak›n Çevre Doktrini” ile post-Sovyet co¤rafyan›n hâlâ kendi etki alan›nda oldu¤unu ve bu co¤rafyaya yabanc› güçlerin yerleflmesine izin verilmeyece-

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

land› ve böylelikle yedi y›l sürecek Oslo bar›fl sürecinin kap›lar› aralanm›fl oldu. Taraflar›n üzerinde mutabakata varmada s›k›nt› yaflayacaklar› Kudüs’ün statüsü, Yahudi yerleflimleri, mülteciler ve Filistin Devleti’nin gelece¤i/s›n›rlar› gibi konular nihai statü konular› olarak belirlenerek 2000 y›l›na kadar hiçbir antlaflmaya dahil edilmediler. 2000’deki Camp David Zirvesi’nde bu konular üzerinde uzlafl›lamamas› ve ‹srail’in bar›fl süreci boyunca Bat› fieria ve Gazze fieridi’nden çekilmemesi el-Aksa ‹ntifadas›na yol açarak bar›fl sürecinin sonlanmas›na neden oldu.

ABD aç›s›ndan bu dönemin bir di¤er k›smi sorunu ‹ran’›n nükleer silahlanma yar›fl›na tekrar kat›lm›fl olmas›yd›. 1979 ‹ran ‹slam Devrimi’yle ABD ekseninden ayr›larak iç ve d›fl politikada radikal bir strateji izleyen ‹ran, 1990’larla birlikte bir yumuflama dönemine girmiflti. Bu minvalde, Bat›’yla iliflkilerin iyilefltirilmesine özen gösterildi.

Ama yine de ‹ran, kendi nükleer program›na destek vermeyen ABD’ye karfl›l›k Rusya’yla ifl birli¤ine gitmekten de kaç›nmad›. Nükleer Silahlar›n Yay›lmas›n› Önleme Anlaflmas›’na (NPT) taraf olan ‹ran, topraklar›n› IAEA’n›n denetimine açt›, Ajans’la ifl birli¤i yoluna gitti. Ancak, ‹ran’›n bu tutumu ABD’yi ‹ran’daki nükleer santralin bar›flç›l amaçlara hizmet edece¤i konusunda ikna edemedi. Ayr›ca ‹ran IAEA’n›n istedi¤i zaman, istedi¤i yerde ön bilgilendirme olmaks›z›n inceleme yapabilmesine olanak tan›yan 1997 tarihli NPT’nin Ek Protokolü’nü imzalamad›. Özellikle 2002 y›l›nda ‹ran’›n IAEA’n›n bilgisi d›fl›nda Arak ve Natanz’da nükleer çal›flmalar›n›n oldu¤u ortaya ç›k›nca ABD’nin ‹ran’a yönelik bask›s› artmaya bafllad›. Bu tarihten itibaren ‹ran’›n nükleer program› uluslararas› bir sorun niteli¤ini kazand›.

¤ini aç›k bir biçimde ilan etti. Bu çerçevede, Gürcistan’da Gamsahurdia, Azerbaycan’da Ebulfeyz Elçibey gibi Rusya karfl›tlar› Moskova taraf›ndan düzenlenen operasyonlarla iktidardan uzaklaflt›r›ld›. Petrol ve do¤al gaz gibi enerji kaynaklar›n›n Moskova’n›n raz› olmayaca¤› bir formülle Bat›’ya nakledilmesine izin verilmeyece¤i aç›k bir biçimde vurguland›.

N A M A Ç

3

1990’lardaki Orta Do¤u geliflmelerini de¤erlendirmek.

1990’lar Orta Do¤u’ya hem savafl hem de bar›fl getirdi. ABD kendi hegemonyas›na meydan okuyan Irak’a yönelik Çöl Tilkisi Operasyonu olarak da bilinen Körfez Savafl›’n› bafllatt›. Çünkü 2 A¤ustos 1990 tarihinde Saddam Hüseyin Kuveyt’i iflgal edip ard›ndan da Kuveyt’in Irak’›n 19. vilayeti oldu¤unu aç›klam›flt›. Saddam Hüseyin’in uluslararas› kamuoyunun Kuveyt’ten çekilme talebini dikkate almamas› üzerine, Birleflmifl Milletler (BM) Güvenlik Konseyi 29 Kas›m 1990’da uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in bozuldu¤u tespitinde bulunan ve ittifak üyelerine kuvvet kullan›m› da dahil olmak üzere tüm önlemleri alma hakk›n› tan›yan 678 say›l› karar› ald›. Bu karar temelinde, ABD liderli¤indeki koalisyon güçleri Irak’› Kuveyt’ten ç›karmak ve bozulan bar›fl ve güvenlik ortam›n› yeniden tesis etmek için Irak müdahalesini gerçeklefltirdiler. ABD, bu dönemde, BM kararlar› temelinde hareket ederek uluslararas› sistemde çok-tarafl› bir politika izlemeyi tercih etmiflti. So¤uk Savafl sonras›nda ABD’nin uluslararas› deste¤i arkas›na alarak müdahalede bulundu¤u ilk yer Irak oldu. Asl›nda Körfez Savafl›’n›n temel nedeni petrolün Bat›’ya sorunsuz akfl›n› sa¤lamakt›.

Körfez Savafl›’n›n sonras›nda ABD, Orta Do¤u’daki sorunlar› çözmek için ‹srail ile uzun y›llard›r ihtilaf içinde olan Arap devletlerini ve Filistinlileri bar›fl masas›na oturmaya ikna etti. Bar›fl Konferans› 30 Ekim 1991’de ABD ve Sovyetler Birli¤i’nin öncülü¤ünde ‹srail, Suriye, Lübnan, Ürdün ve Ürdün/Filistin delegasyonunun kat›l›m›yla Madrid’de bafllad›. Madrid görüflmelerinden kesin bir sonuç al›namad›ysa da bu konferanslar tarafl› bir araya getirmek aç›s›ndan önemliydi.

Ocak 1993’te Oslo’da ‹srail ve Filistinliler aras›nda gizli görüflmeler bafllad›. Gizli görüflmelerin sonunda 13 Eylül 1993’te ‹lkeler Bildirgesi imza-

219

N A M A Ç

4

11 Eylül’den sonra ortaya ç›kan krizleri ve savafllar› tart›flmak.

11 Eylül’den sonra ABD d›fl politikas›nda önemli de¤ifliklikler meydana geldi. ‹lk olarak Bush yönetimi 11 Eylül sald›r›lar›n› gerçeklefltiren ElKaide’ye ve onunla ifl birli¤i içerisindeki ‹slami örgütlere, yani teröre karfl› küresel savafl ilan etti. Baflkan Bush’un ad›yla an›lan Bush Doktrini çerçevesinde ABD, kendisi henüz bir sald›r›ya u¤ramadan dahi sald›r› tehdidini hissetti¤i anda dünyan›n herhangi bir bölgesine müdahalede bulunabilecekti. Özellikle ABD’nin Irak, ‹ran ve

220

Siyasi Tarih-II

Kuzey Kore gibi “fler imparatorlu¤u”na dahil etti¤i ülkeler ABD bask›s›n›n giderek artt›¤› ülkeler olarak ön plana ç›kt›lar.

ABD 11 Eylül’den sonra Clinton dönemindeki çok-tarafl›l›¤› esas alan politikay› da rafa kald›rd›. Söz konusu müdahalelerde müttefiklerin onay›n›n al›nmas›ndan BM ve NATO güçleriyle hareket edilmesine kadar uluslararas› meflruiyeti sa¤layacak mekanizmalar› da iflletmeden tek-tarafl›l›k politikas›na yöneldi. Teröre karfl› küresel savafl temelinde ABD önce Afganistan’a müdahalede bulundu, ard›ndan 2003 y›l›nda Irak’› iflgale giriflti.

N A M A Ç

5

Küreselleflme döneminde Asya, Afrika ve Latin Amerika’da yaflanan geliflmeleri aç›klamak.

So¤uk Savafl sonras›nda Asya ve Latin Amerika’ya pefli s›ra yaflanan ekonomik krizler damgas›n› vurdu. So¤uk Savafl’›n bitmesinin ard›ndan yükselen ekonomik gücün Japonya ve Asya Kaplanlar› (Tayland, Tayvan, Singapur, Hong Kong, Güney Kore, Malezya) olaca¤› dile getirilmeye bafllanm›flt›. Ayr›ca Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lm›fl olmas›na ra¤men Çin Halk Cumhuriyeti’nin neredeyse bir süper güç mertebesine yükselmesi, 1990’larda Asya k›tas›n›n daha fazla ön planda olaca¤›na dair yorumlar›n yap›lmas›na yol aç›yordu. Fakat ABD hem ekonomik hem de siyasi olarak uluslararas› sistemde güçlü bir üstünlük elde ederken Asya’da ortaya ç›kan bir dizi ekonomik kriz ve siyasi sorun k›tan›n ABD karfl›s›nda güç kaybetmesine neden oldu. Asya’daki en önemli güç olan ve sürekli büyüyen Çin ise söz konusu ekonomik krizi yara almadan atlatm›flt›.

Ama Çin’in ekonomik yükselifline karfl› ABD öncülü¤ündeki Bat›, Çin’i çevrelemek yerine onunla ifl birli¤i yoluna gitmeyi tercih etti. So¤uk Savafl sonras›nda Latin Amerika’da IMF ve Dünya Bankas› eliyle bir yandan yüksek enflasyon oranlar›n›n afla¤›ya çekilmesini hedef alan politikalar uygulamaya sokulurken bir yandan da özel yat›r›mlara h›z kazand›r›lmaya çal›fl›ld›. Ancak sermayenin serbest dolafl›m›n›n önündeki engellerin tamamen kald›r›lmas› ve özel yat›r›mlar›n teflvik edilmesiyle birlikte hükûmetlerin para piyasalar› üzerindeki kontrolü azald›. Ayn› zamanda bu durum ulusal ekonomileri sermaye ak›fl›na ba¤›ml› k›ld›¤› için, neoliberal politikalar Latin Amerika ülkelerini ekonomik aç›dan daha k›r›l-

gan hâle getirdi. Ayr›ca kamu sektörünün küçülmesi, yabanc› sermayenin üretime de¤il para piyasalar›na yönelmesi iflsizli¤i artt›rarak Latin Amerika’daki krizlerin ortaya ç›kmas›n› haz›rlad›.

1990’da Peru’da bafllayan ekonomik kriz, 1994’deki Meksika kriziyle devam etti. Meksika krizi tüm dünyada etkisini gösterdi. 1999’da Brezilya ve 2001’de Arjantin bu kriz dalgas›na maruz kald›lar. Bu sürecin sonunda ekonomik krizlerle birlikte iflsizlik oran›ndaki art›fl ve gelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤in sürdürülemez hâle gelifli, neoliberal politikalara karfl› ç›kacak sol harekete zemin haz›rlad›. 1990’lar›n sonundan itibaren Latin Amerika sol hareketin yükselifle geçti¤i bir bölge oldu.

Afrika ise bu dönemde en fazla kan›n döküldü¤ü, açl›k ve k›tl›k gibi kronik sorunlar›n devam etti¤i k›ta oldu. Afrika’da So¤uk Savafl’tan sonra ABD ve Sovyetler Birli¤i’nin dengeleyici güçlerinin ortadan kalkmas›yla birçok iç savafl yafland›ysa da bu y›llara damgas›n› vuran Somali iç savafl› ve Ruanda soyk›r›m›yd›. Çünkü So¤uk Savafl döneminde her iki süper güçten Afrika devletlerine akan ekonomik yard›mlar›n kesilmesi mevcut yönetimleri zor durumda b›rakm›flt›. Di¤er yandan dekolonizasyon dönemiyle birlikte Afrika’da ba¤›ms›zl›klar›n› kazanan devletlerde iktidara gelen diktatörler, ABD’den ya da SSCB’den gelen silah yard›m›yla kendilerine muhalif gruplar› bask› alt›na alabiliyorlard›. Ama So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle iki süper gücün bölgeye olan ilgisinin azalmas› ve silah yard›mlar›n›n kesilmesi, muhalif gruplar›n hareket alan›n›n genifllemesine yol açt›.

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

221

Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Dünya Düzeni’ni tan›mlayan kavramlardan birisi de¤ildir? a. Serbest piyasa ekonomisi b. ‹nsan haklar› c. Liberal demokrasi d. Hukukun Üstünlü¤ü e. Üçüncü Dünyac›l›k

6. Afla¤›dakilerden hangisi 1991 tarihli Körfez Savafl›’n›n nedenlerinden birisidir? a. Irak’›n BM denetçilerini ülkesinden ç›karmas› b. Irak’ta iç çat›flmalar›n bafllamas› c. Irak’›n Kuveyt’i iflgal etmesi d. Rusya’n›n Irak’a müdahale etmesi e. Kuveyt’in Irak’a savafl ilan etmesi

2. Afla¤›dakilerden hangisi Clinton döneminde izlenen d›fl politikan›n dünya kamuoyu taraf›ndan destek görmesinin nedenlerinden birisidir? a. Clinton’un silahlanmay› artt›rmas› b. Uluslararas› sorunlar› ve krizleri çok-tarafl›l›k ekseninde çözmeye çal›flmas› c. Üçüncü Dünya hareketine destek vermesi d. Neoliberal dönüflüm sürecinde izledi¤i sertlik yanl›s› politika e. Yumuflama dönemine uygun bir politika izlenmesi

7. Afla¤›dakilerden hangisi Oslo Bar›fl sürecindeki nihai statü konular›ndan birisi de¤ildir? a. Yahudi yerleflimleri b. Kudüs’ün statüsü c. Filistinli mülteciler d. Bat› fieria’daki duvar inflas› e. Filistin Devleti’nin s›n›rlar›

3. AET çerçevesinde yürütülen entegrasyon çabalar›n›n uluslarüstü bir yap›ya dönüflümü hangi tarih ve olayla bafllam›flt›r? a. 1991-SSCB’nin da¤›lmas› b. 1993- Kopenhag kriterleri c. 1987-Tek Senet d. 1992-Maastricht Antlaflmas› e. 2001-Laeken Zirvesi 4. Afla¤›dakilerden hangisi Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Rusya Federasyonu’nun mücadele etmek zorunda kald›¤› sorunlardan birisi de¤ildir? a. Kapitalist ekonomiye geçifli sa¤lamak b. Rus toplumundaki toplumsal huzursuzluklar› gidermek c. Post-Sovyet co¤rafyadaki istikrar› sa¤lamak d. Ayr›l›kç› hareketlerle mücadele etmek e. Yugoslavya’daki savafla taraf olmamak 5. Afla¤›dakilerden hangisi Eski Do¤u Bloku ülkeleri aras›nda yer alan Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan gibi ülkelerin Yeni Dünya Düzenine daha kolay entegre olmalar›n›n temel sebebidir? a. Rusya ile yak›n iliflkiler kurmufl olmalar› b. AB üyeli¤inin sa¤lanmas› için dönüflüm dinamiklerini h›zl› bir biçimde harekete geçirmifl olmalar› c. NATO’ya üye olmamalar› d. ABD’nin “Önce Rusya” politikas›ndan etkilenmeleri e. Kapitalist piyasa iliflkilerine 1980’lerden itibaren girmifl bulunmalar›

8. Afla¤›dakilerden hangisi Bush Doktrini’nin temel kavramlar›ndan birisidir? a. Meflru müdafaa hakk› b. Önal›c› savafl c. Önleyici savafl d. Kuvvet kullanma yasa¤› e. Do¤al hak 9. Afla¤›dakilerden hangisi 1990’larda Afrika’da yaflanan geliflmelerden biri de¤ildir? a. Somali iç savafl› b. Ruanda soyk›r›m› c. Güney Afrika’da ayr›mc›l›¤›n sona ermesi d. ABD’den ve SSCB’den gelen yard›mlar› kesilmesi e. Rusya’n›n k›tada etkisinin artmas› 10. Afla¤›dakilerden hangisi 1991-2003 döneminde sol ideolojinin iktidara geldi¤i Latin Amerika ülkesi de¤ildir? a. Venezuela b. Arjantin c. fiili d. Brezilya e. Paraguay

222

Siyasi Tarih-II

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e

2. b

3. d

4. e

5. b

6. c 7. d 8. c 9. e

10. e

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Dünya Düzeninin Temel Dinamikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Dünya Düzeninde Kazananlar: Bat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Dünya Düzeninde Kazananlar: Bat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Dünya Düzeninde Kaybedenler: Do¤u” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Dünya Düzeninde Kaybedenler: Do¤u” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u Geliflmeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Do¤u Geliflmeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “11 Eylül ve ABD” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Asya, Afrika ve Latin Amerika Geliflmeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yan›t›n›z yanl›fl ise “Asya, Afrika ve Latin Amerika Geliflmeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yeni Dünya Düzeni kavram› So¤uk Savafl’›n sona ermesinin ard›ndan hem ABD’nin uluslararas› sistemde tek hegemon olmas›n› hem de Bat›’n›n temsil etti¤i ekonomik, siyasal, ideolojik ve kültürel de¤erler sisteminin tüm dünyaya yay›lmas›n› ifade etmektedir. Bu de¤erlerin bafl›nda da kapitalist ekonomi ile liberal demokrasi gelmektedir. Bununla ba¤lant›l› olarak Yeni Dünya Düzeni, eski komünist ülkelerin ve Üçüncü Dünya’n›n ekonomik aç›dan kapitalist dünya ekonomisine eklemlenmelerini ve serbest piyasa ekonomisine geçmelerini öngörmektedir. Bu ekonomik geçiflle birlikte de tüm ülkelerde siyasal aç›dan insan haklar›, hukukun üstünlü¤ü ve demokrasi ilkelerine dayanan yeni liberal rejimlerin infla edilmesi gerekmektedir.

S›ra Sizde 2 Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan Rusya Federasyonu’nun görece ekonomik toparlanma sa¤layarak Kafkaslar bölgesine dönüflü Bat› taraf›ndan belli oranda desteklendi. Clinton döneminde benimsenen “Önce Rusya” politikas› çerçevesinde ABD yönetimi, bölgenin istikrars›zlaflmas›n› büyük bir tehlike olarak gördü¤ünden Rusya’n›n bölgede stabilizatör güç olarak kalmas›n›n daha iyi olaca¤›n› düflünmekteydi. Üstelik, Rusya’da Bat› yanl›s› bir yönetimin y›k›lmas›n›n yeni dünya düzeni aç›s›ndan çok büyük bir tehlike oldu¤u da bilinmekteydi. Ayr›ca Rusya ard›l devlet olarak SSCB’nin bütün kitle imha silahlar›n› devralm›flt›. Bu silahlar›n kaosa girmifl ya da Bat› karfl›tl›¤›na yönelmifl bir Rusya’da olmas› Bat› aç›s›ndan çok büyük bir tehditti. Bu öncüller do¤rultusunda da ABD, Rusya’ya destek veren ya da destek veriyormufl gibi görünen bir d›fl politika izlemifltir.

S›ra Sizde 3 1993’te bafllayan bar›fl sürecinin baflar›s›z olmas›n›n en önemli nedeni, ‹srail’in Bat› fieria ve Gazze fieridi’nden çeflitli antlaflmalarla taahhüt etti¤i geri çekilmeleri gerçeklefltirmemifl olmas›d›r. Dolay›s›yla bu bölgelerde Filistin Yönetimi bir egemenlik alan› yaratamam›flt›r. Ayr›ca ‹srail bu geri çekilmeleri gerçeklefltirmedi¤i gibi iflgal alt›ndaki topraklarda Yahudi yerleflimlerinin inflas›na devam etmifltir. Di¤er yandan taraflar›n taviz vermelerinin çok zor oldu¤u aflikar olan konular bar›fl sürecine dahil edilmemifltir. Kudüs’ün statüsü, mülteciler, yerleflimler ve Filistin Devleti’nin s›n›rlar› konular› nihai statü konular› olarak belirlenip görüflmelerin d›fl›nda b›rak›lm›flt›r. Taraflar›n bu konular üzerinde anlaflamamalar› nedeniyle bar›fl süreci El-Aksa ‹ntifadas› ile sona ermifltir.

S›ra Sizde 4 ABD 11 Eylül 2001 terör sald›r›lar›ndan sonra, 1990’larda izledi¤i Bat›l› müttefikleriyle beraber hareket etme temeline dayanan çok-tarafl› d›fl politikas›ndan s›yr›larak dünyan›n jandarmal›¤›na soyunmufltur. Terörle iflbirli¤i içerisinde oldu¤unu düflündü¤ünü ülkelerle do¤rudan çat›flma içerisine girmifltir. Afganistan ve Irak Savafllar› bunun en somut örneklerini oluflturmaktad›r.

Ayr›ca bu savafllar› bafllatmak için herhangi bir uluslararas› meflruiyete ihtiyaç duymam›flt›r. Benzer flekilde 2002’den itibaren ‹ran’a yönelik siyasi bask›s›n› da artt›rm›flt›r. 1990’larda da ABD ile ‹ran aras›nda k›smi bir

8. Ünite - Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003)

223

Yararlan›lan Kaynaklar sorun yaratan ‹ran’›n nükleer program›, 2002’den itibaren uluslararas› bir kriz hâline gelmifltir.

S›ra Sizde 5 So¤uk Savafl sonras›nda Latin Amerika’da ekonomik liberalleflmenin demokratikleflmeyi de beraberinde getirece¤ine olan inançla IMF ve Dünya Bankas› öncülü¤ünde neoliberal ekonomi politikalar uygulamaya kondu. Sermaye dolafl›m›n›n önündeki engellerin kald›r›lmas›n› ve özel yat›r›mlar›n art›fl›n› hedefleyen bu politikalar, kamu sektörünün küçülmesine, iflsizli¤in artmas›na ve gelir eflitsizliklerinin derinleflmesine yol açt›lar.

Ekonomik krizlerin de besledi¤i bu ekonomik yap› birçok ülkede halk isyanlar›n›n patlak vermesine neden oldu. Dolay›s›yla neoliberal politikalara karfl› ç›kan ve halk ayaklanmalar›ndan destek alan sosyalist liderler Latin Amerika’da güç kazanmaya ve seçimle iktidara gelmeye bafllad›lar.

Aras, B., Bac›k, G. (2007). 11 Eylül Öncesi ve Sonras›, (çev. T. U. Belge, E. Kurt) ‹stanbul: Etkileflim Yay›nlar›.

Best, A., Hanhimaki, J. vd., (2008). Uluslararas› Siyasi Tarih: 20. Yüzy›l, ‹stanbul: Yay›n Odas›.

Kissinger, H. (2010). Diplomasi, 10. B., (çev.‹brahim H. Kurt) ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Laçiner, S. Celalifer-Ekinci, A. (2011). 11 Eylül Sonras› Ortado¤u, Ankara: Usak Yay›nlar›.

Sander, O. (2011). Siyasi Tarih, 1918-1994, 20. B., ‹stanbul: ‹mge Kitabevi.

Uçarol, R. (2010). Siyasi Tarih, 1789-2010, 8. B., ‹stanbul: Der Yay›nlar›.