Κοινωνικές & χωρικές διεκδικήσεις στην πόλη | Η περίπτωση των Εξαρχείων

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2014-15 ΠΑΤΡΑ, 4 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2015

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΕΣ ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ Η περίπτωση των Εξαρχείων

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Γ. ΠΑΝΕΤΣΟΣ ΔΗΜΗΣΙΑΝΟΥ ΛΑΜΠΡΙΝΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΔΙΕΚΔΙΚΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΛΗ 1| Η πόλη και το φαινόμενο της αστικοποίησης. . 17

_ εκβιομηχάνιση. . . . . . . . . . . . 18 _ αστικοποίηση.. . . . . . . . . . . . 22 _ Αθηναϊκή πραγματικότητα. . . . . . . 26 2| Η έννοια του χώρου κατά τον H. Lefebvre . . . 35

_

δημόσιος χώρος.. . . . . . . . . . 41

3| Πολιτική του χώρου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 4| Το δικαίωμα στην πόλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

_ Κοινωνικά

Αστικά Κινήματα.. . . . . . 51

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ 5| Πολεοδομική και ιστορική ανάλυση. . . . . . . . . 83

_ Πολεοδομική εξέλιξη.. . . . . . . . 85 _ Μεσοπόλεμος. . . . . . . . . . . . 89 _ Μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο.. . . . 91 _ Αρχιτεκτονική των κτηρίων.. . . . . . 94 _ Ελεύθεροι_πράσινοι χώροι.. . . . . 100 _ Ιστορική αναδρομή. . . . . . . . . 103 6| Ομάδες συλλογικών διεκδικήσεων. . . . . . . . . 107 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Ευχαριστώ τον καθηγητή μου κ. Γεώργιο Πανέτσο για την υποστήριξη και την καθοδήγηση του καθ’ όλη την διάρκεια της ερευνητικής. Ευχαριστώ επίσης, την οικογένεια μου και τους φίλους μου για την πολύτιμη στήριξή τους.

“Στο κοινωνικό φαντασικό η πόλη έχει πάντα δύο όψεις: Η πόλη των δυνατοτήτων, των πιθανών διαδρομών, των απρόβλεπτων συναντήσεων {...} όπου η ανωνυμία δεν είναι απειλή {...} αλλά καταφύγιο. Και η άλλη πόλη, των εμποδισμένων διαδρομών, των υποχρεωτικών γειτνιάσεων, {...} των άδειων βλεμμάτων {...}. Αυτές οι δύο πόλεις συνυπάρχουν {...}, η μια είναι το τίμημα της άλλης. Η ελευθερία και η ευτυχία των περιπλανήσεων προϋποθέτουν την μαζικοποίηση, την ανωνυμία, που μας βαραίνει σε άλλες στιγμές. {...} Μια επίμονη φήμη έχει εγκατασταθεί ανάμεσά μας: φαίνεται ότι χάσαμε την πόλη {...} που έρχεται να συμβολίσει μια ξεχασμένη κοινωνικότητα. Η πόλη {...}, φαίνεται καταδικασμένη σε μια βίαιη πόλωση {...}.”

Roman Joel, 1994, La ville: Chronique d’une mort annoncee, σελ. 5-10, Παρίσι, Esprit No 202

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Προχωρώντας σ’ ένα επόμενο επίπεδο την σκέψη μου, άρχισα να διερευνώ το ρόλο που κατέχουν οι πόλεις στην σημερινήσυγκυρίατηςαστικοποίησης.Σκοπόςτηςέρευνας αυτής αποτέλεσε η διερεύνηση του πώς και γιατί οι πόλεις αλλάζουν.Αλλάτιείναιπόλεις;Μπορούνναχαρακτηριστούν απλά ως χωρικές μορφές της ανθρώπινης κοινωνίας; Οι πόλεις είναι ζωντανά συστήματα που δημιουργούνται, μετασχηματίζονται και βιώνονται από τους ανθρώπους. Ο ρόλος της πόλης καθορίζεται από την κοινωνική διαδικασία μέσω της οποίας οι άνθρωποι οικειοποιούνται τον χώρο και τον χρόνο και κατασκευάζουν μια κοινωνική οργάνωση, που ακατάπαυστα αμφισβητείται από την παραγωγή νέων αξιών και την εμφάνιση νέων κοινωνικών συμφερόντων. Για να καταλάβουμε τις πόλεις, για ν’ αποκαλύψουμε τη σύνδεσή τους με την κοινωνική αλλαγή, πρέπει να καθορίσουμε τους μηχανισμούς μέσω των οποίων οι χωρικές δομές μετασχηματίζονται και αποσαφηνίζεται το αστικό νόημα. Το αστικό νόημα είναι το κοινωνικό νόημα που αποδίδεται σε μια ιδιαίτερη χωρική μορφή από μια ιστορικά προσδιορισμένη κοινωνία. Διακρίνεται επομένως, μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στις πόλεις και τις κοινωνίες. Μπορεί όμως η κοινωνία να επιλύσει τα προβλήματα της πόλης; Τι λόγο έχει η πόλη απέναντι στις απαιτήσεις των κοινωνικώνομάδων;Πώςοιδιάφορεςπολιτικέςκαιιδεολογίες, διαμορφώνουν συσχετισμούς μέσα στην κοινωνία και

9 • ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αφορμή γι’ αυτή την έρευνα, αποτέλεσε το βιβλίο του Italo Calvino «Αόρατες πόλεις». Διαβάζοντας το συγκεκριμένο βιβλίο άρχισα να αναρωτιέμαι αν θα μπορούσε να υπάρξει η ιδανική πόλη και αν το «ιδανικό» που οραματίστηκαν οι ουτοπικοί δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις εξ ολοκλήρου ανέφικτο.

10 •ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πώς αυτές διαμορφώνουν και αναπλάθουν την πόλη επηρεάζοντας την ζωή των πολιτών; Σε όλα αυτά τα ερωτήματα ήρθε να δώσει απαντήσεις το βιβλίο «Δικαίωμα στην πόλη», του Henry Lefebvre. O H. Lefebvre στο βιβλίο αυτό, προσέγγισε την ουτοπία της ιδανικής πόληςμεκεντρικοβαρικόάξονατονκάτοικοκαιεισήγαγεμε ρομαντισμό τις πρακτικές πτυχές της. Σύμφωνα με τον Lefebvre: «Η πόλη είναι η προβολή της κοινωνίας στο έδαφος, δηλαδή όχι μόνο πάνω στο αισθητό πεδίο, αλλά πάνω στο ιδιότυπο επίπεδο που αντιλαμβάνεται και συλλαμβάνει η σκέψη και που ορίζει την πόλη και το αστικό […]. Η πόλη αποτελεί το πεδίο συγκρούσεων και ανταγωνιστικών σχέσεων […], η πόλη αποτελεί τον τόπο της επιθυμίας και τον τόπο των επαναστάσεων.»[1] Επομένως, η πόλη αποτελεί πεδίο πολιτικών συγκρούσεων και πειραματισμών, μέσα από τους οποίους τα όρια του κράτους και της κοινωνίας τελούν υπό συνεχή μετασχηματισμό. Σύμφωνα με τον H. Lefebvre, το «Δικαίωμα στην πόλη» δεν είναι ένα τυπικόδικαίωμαστοφυσικόχώροαλλάεπισημαίνει ότι: « […] το δικαίωμα στην πόλη εκδηλώνεται ως υπέρτατη μορφή δικαιωμάτων. Το δικαίωμα στην ελευθερία, στην εξατομίκευσημέσαστηνκοινωνικοποίηση,στηνκατοικίακαι το κατοικείν, αλλά και το δικαίωμα στο έργο (συμμετοχική δραστηριότητα) εξ υπονοούνται μέσα στο δικαίωμα στην πόλη.»[2] Πρόκειταιλοιπόν,γιατο«δικαίωμα»σεμιακαλύτερη καιπιοανθρώπινηζωήστοπλαίσιοτηςκαπιταλιστικήςπόλης. Σύμφωνα με τον Marcuse: «το δικαίωμα στην πόλη είναι […] ένα ενωτικό όραμα για μια πόλη που πληρεί τις ανάγκες και ικανοποιεί τις επιθυμίες όλων των κατοίκων της.»[3] 1. Lefebvre, Henry, 2007, “Δικαίωμα στην πόλη”, σελ. 76-77, Αθήνα, εκδ. Κουκίδα.

2. Lefebvre, Henry, 2007, “Δικαίωμα στην πόλη”, σελ. 167, Αθήνα, εκδ. Κουκίδα.

3. Marcuse, Peter, 2009, “Searching for the just City: Debates in urban

Το«δικαίωμαστηνπόλη»αποτέλεσεσημείοαναφοράςγια τακοινωνικάκινήματαπόληςκαιτιςαστικέςεξεγέρσειςπου ξέσπασαν ανά τον κόσμο. Ουσιαστικά, τα αστικά κοινωνικά κινήματα διεκδικούν το «δικαίωμα στην πόλη», επιδρώντας στον μετασχηματισμό της αστικής δομής και κατ’ επέκταση της πόλης. Τα αστικά κοινωνικά κινήματα αναπτύσσονται γύρω από: 1. Αιτήματα που επικεντρώνονται στην συνολική κατανάλωση, δηλαδή σε αγαθά και υπηρεσίες που άμεσα ή έμμεσα παράγονται από το κράτος 2. Υπεράσπιση της πολιτιστικής ταυτότητας που συνδέεται και οργανώνεται γύρω από μια ιδιαίτερη περιοχή

Οι μεταβολές στο χώρο από την δράση των αστικών κοινωνικών κινημάτων είναι ταυτόχρονα και αλλαγές στην κοινωνία πόλης, στις συμπεριφορές και αντιλήψεις των κοινωνικών ομάδων και πολιτών, όπως και στην πολιτική συγκρότηση της πόλης. Επομένως, ρόλος των αστικών κοινωνικών κινημάτων είναι να μετασχηματίσουν και να καθορίσουν τον ρόλο της πόλης στην κοινωνία ή να επαναπροσδιορίσουν το νόημα του «αστικού». Ένα κίνημα όμως, δεν αναπτύσσεται μόνο σε σχέση με τη δική του κοινωνία αλλά, επίσης, σε σχέση με το παγκόσμιο κοινωνικό σύστημα. Σε όλη την διάρκεια της ιστορίας έχουν κάνει την εμφάνιση τους μια σειρά από αστικά κοινωνικά κινήματαπουσεπολύδιαφορετικάπεριβάλλοντα,αναζητούν αστικέςμεταρρυθμίσειςκαιοραματίζονταιμιαεναλλακτική πόλη, προτείνοντας μια νέα σχέση ανάμεσα στο χώρο και την κοινωνία. Σύμφωνα με τον Alain Touraine, κάποια από αυτά τα κινήματα, «[…] δεν περιορίζονται σε προτάσεις theory and practice” , σελ. 91, New York, εκδ. Routledge

11 • ΕΙΣΑΓΩΓΗ

3. Πολιτική κινητοποίηση σε σχέση με το κράτος, με ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο της τοπικής οργάνωσης

βελτίωσης της υπάρχουσας κοινωνίας αλλά επινοούν μια άλλη κοινωνίαμεδιαφορετικέςαρχέςοργάνωσης.»[4] ‘Ηόπως επισημαίνει ο David Harvey, τα αιτήματα των κινημάτων: « […] πρέπεινασυνδυαστούνδημοκρατικάκαινασκιαγραφήσουν μια μελλοντική εναλλακτική πόλη, ενός εναλλακτικού πολιτικού συστήματος και, τέλος, ενός εναλλακτικού τρόπου οργάνωσης της παραγωγής, της διανομής και της κατανάλωσης, προς όφελος των ανθρώπων.»[5]

12 •ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τακινήματαπόληςέχουνδιαφορετικόβηματισμόαπόχώρα σεχώρα.ΓιαπαράδειγμαστηνΕλλάδαμείζονπρόβλημαείναι η υπεράσπιση του δημοσίου χώρου της πόλης, ενώ στην Ανατολική Ευρώπη και την Αμερική κυριαρχεί το πρόβλημα της κατοικίας. Αναζητώντας μορφές έκφρασης και διεκδίκησης αυτών τωνπολιτικώνκαιπρακτικώνστηνΕλλάδακαιεπικεντρώθηκα στην περιοχή των Εξαρχείων. Τα Εξάρχεια αποτελούν ένα καμβά έκφρασης των προβληματισμών των πολιτών για τα κοινωνικάπροβλήματα.ΟτρόποςλειτουργίαςτωνΕξαρχείων περιέχει ένα ξεκάθαρα πολιτικό περιεχόμενο και δείχνει την ανάγκη οικειοποίησης του δημόσιου χώρου από τους κατοίκουςτης,αλλάκαιτουςμόνιμουςεπισκέπτεςτης.Πεδίο διεκδίκησηςαυτήςτηςκοινωνίαςαποτελείοδημόσιοςχώρος, οχώροςτωνκοινών.Στιςσημερινέςσυνθήκεςαποσύνθεσης του χώρου του «ανήκειν», ο δημόσιος χώρος αποκτά διαφορετικήσημασία.Οδημόσιοςχώρος,λοιπόν,εισέρχεται όλο και βαθύτερα στη σφαίρα των πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων. Όλο και πιο έντονα μετασχηματίζεται σε ένα πεδίο με επίκεντρο τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις πολιτικές επιδιώξεις και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Πρόκειται για τον πολιτικό επίδικο των κοινωνικών κινημάτων, τη δημοκρατία 4. Ψημίτης, Μιχάλης, 2006, “Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα”, σελ. 140, Αθήνα, εκδ. Ατραπός 5. Harvey, David, 2013, “Εξεγερμένες πόλεις: Από το δικαίωμα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, σελ. 282, Αθήνα, εκδ. ΚΨΜ

των πολιτών που σ’ αυτό το χώρο επικοινωνούν ως φορείς δικαιωμάτων.

Διερευνώντας λοιπόν, την ταυτότητα του «δικαιώματος στηνπόλη»εξετάζουμεανμπορείναενυπάρχεισταπλαίσια της σύγχρονης αστικότητας, και αν ναι τι χαρακτηριστικά μπορεί να προσδώσει σε μια περιοχή και ιδιαίτερα στον κοινωνικό χώρο όταν αποτυπώνεται. Η προβληματική αυτή σχέση των πόλεων με την κοινωνία, καθώς και οι έντονες ανισότητες αποτελούν ένα πολυδιάστατο ζήτημα που αφορά την οικονομία, την πολιτική, την κοινωνία, την ιστορία και αποτυπώνεται στην αρχιτεκτονική υπό την έννοια της συνειδητότητας.Έναςαρχιτέκτοναςσχεδιάζειτονχώρογια την κοινωνία, και πρέπει να γνωρίζει τι αντανακλά σε αυτήν.

13 •ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Για την καλύτερη διερεύνηση όλων αυτών των χαρακτηριστικώνεκπονήθηκεέρευναστηνπεριοχήμελέτης υπότηνμορφήερωτηματολογίου.Επίσης,πραγματοποιήθηκε καταγραφήτωνσυλλογικοτήτωνπουβρίσκονταισταΕξάρχεια και αναλύθηκαν ως προς τους στόχους και τις δράσεις τους. Τα αποτελέσματα της έρευνας, που αποτέλεσαν την βάση για την ανάγνωση της περιοχής, αναλύθηκαν μέσα από το πρίσμα των θεωριών για το «δικαίωμα στην πόλη».

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΔΙΕΚΔΙΚΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΛΗ

Οι πόλεις φιλοξενούν τα μεγαλύτερα μεγέθη της τεχνικής υποδομής του κόσμου και έχουν λειτουργήσει ως οισημαντικότεροιπαράγοντεςστηχωρικήανακατανομήτου εδάφους στην ιστορία. Επιπλέον, λειτουργούν ως κέντρα συγκέντρωσηςτηςανθρώπινηςδραστηριότητας.Παρέχουν την ανθρώπινη υποδομή για τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά συστήματα του κόσμου, ενώ ταυτόχρονα συνιστούν τη βάση που στεγάζει την πλειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού. Για χρόνια βρίσκονται στην τομή όλων των διασυνοριακών διαδικασιών: εισροή κεφαλαίου, εργατικού δυναμικού, αγαθών, πρώτων υλών, εμπόρων και τουριστών. Οι πόλεις είναι στρατηγικά σημεία για τις οικονομίες και τους πολιτισμούς που προκύπτουν μέσα από αυτή την εισροή. Τον τελευταίο αιώνα οι πόλεις υπέστησαν μια επιταχυνόμενη ανάπτυξη και μέσα από διάφορους μετασχηματισμούςέρχονταισήμερααντιμέτωπεςμενέες προκλήσειςκαιδυνατότητες.Ο21οςαιώναςχαρακτηρίζεται ήδη από πολλούς ερευνητές ως ο αιώνας των πόλεων. Τα αστικάσυστήματααυξάνονταισυνεχώςσεέκτασηκαιόγκο. Στις περισσότερες περιοχές, η αστική αυτή εξάπλωση πραγματοποιείται με ανεξέλεγκτους ρυθμούς. Η συνεχής αστική ανάπτυξη παράγει μεγάλες πληθυσμιακές (μέγαπόλεις)καιοικονομικές(πλεονάζονκεφάλαιο)συσσωρεύσεις, επηρεάζονταςτοκοινωνικό-οικονομικόγίγνεσθαι:έντονηκαι άνιση διαστρωμάτωση, ανεργία, οικονομικές λιτότητας, κτλ.

17 • Διεκδικώντας Την Πόλη

1| Η πόλη και το φαινόμενο της αστικοποίησης

> >ε κ β ι ο μ η χ ά ν ι σ η

18 • Μέρος Πρώτο

Η βιομηχανική επανάσταση ήταν μια ιστορική περίοδος και διαδικασία με βαθύ και διαρκή μετασχηματισμό των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών, και των συνθηκών εργασίας, που ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και ενισχύθηκε στο 19ο αιώνα, αρχικά στην Αγγλία και, στη συνέχεια, στο σύνολο της Δυτικής Ευρώπης. Τρία ήταν τα βασικά γνωρίσματα αυτού του νέου συστήματος:α)ηυποκατάστασητουανθρώπουσεπολλούς τομείς της παραγωγικής διαδικασίας από τη μηχανή β) η αντικατάσταση των παραδοσιακών πηγών ενέργειας από νέες γ) η χρήση νέων και άφθονων πρώτων υλών, ιδιαίτερα ανόργανων. «Ηνεογέννητηβιομηχανίαέχειτηντάσηναεγκαθίσταται έξω από τις πόλεις. Αυτή η εγκατάσταση των βιομηχανικών επιχειρήσεων,αρχικάλιγοστώνκαιδιάσπαρτων,εξαρτήθηκε από πολλαπλές τοπικές, περιφερειακές και εθνικές περιστάσεις.Ηβιομηχανίαταπρώταχρόνιαπουεμφανίστηκε, εγκαθίσταται κοντά στις πηγές ενέργειας, στα μέσα μεταφοράς, στις πρώτες ύλες, στα αποθέματα εργατικών χεριών. Επειδή όμως, η εγκατάσταση έξω από τις πόλεις δεν ικανοποιείτουςεπιχειρηματίες,ηβιομηχανίαπλησιάζειμόλις αυτό γίνεται δυνατό τα αστικά κέντρα».[6] Η πόλη συνεπώς, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απογείωση της βιομηχανίας και η βιομηχανία με την σειρά της επηρέασε την αστική πραγματικότητα της πόλης. Διάφορεςεφευρέσειςκαιτεχνολογικάεπιτεύγματα,στην Αγγλία στην αρχή και στη συνέχεια σε πολλές χώρες της Ευρώπης και στις ΗΠΑ, είχαν ως αποτέλεσμα να αυξηθούν κατακόρυφα η παραγωγικότητα και το κατά κεφαλήν 6. Lefebvre, Henry, 2007, “Δικαίωμα στην πόλη”, σελ. 26-27, Αθήνα, εκδ. Κουκίδα.

«Υπό την επίδραση της βιομηχανικής παραγωγής, ο αναπτυσσόμενος αστικός χώρος γίνεται ο κατεξοχήν τόπος της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της εργατικής δύναμης. Στη βιομηχανική κοινωνία, ο αστικός χώρος, ως κοινωνικός χώρος, αποτελεί το πλαίσιο μιας έντονης κοινωνικό-οικονομικής αντιπαράθεσης, όπου η πολιτική και οικονομικήισχύςτηςανερχόμενηςαστικήςτάξηςβρίσκεται αντιμέτωπη με τη νεοδιαμορφούμενη κοινωνική συνείδηση της εργατικής.»[7] Στον 20ο αιώνα, η εκβιομηχάνιση γίνεται η κυρίαρχη διαμορφωτικήδύναμημέσαστιςχώρεςτηςΔυτικήςΕυρώπης καιαρχίζειναδιεισδύεικαισεάλλεςγεωγραφικέςπεριοχές. Στοπρώτοήμισυτου20ουαιώνα,διαφαίνονταιοιδυνατότητές της να ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο ολόκληρων κοινωνιών. Η παγκόσμια οικονομία αυξανόταν με εκρηκτικό ρυθμό. Από τις αρχές του 1950 μέχρι τις αρχές του 1970, η παγκόσμια παραγωγή στον τομέα ειδικά της μεταποίησης τετραπλασιάστηκε, ενώ ακόμα πιο εντυπωσιακή ήταν η αύξηση του παγκόσμιου εμπορίου προϊόντων της μεταποίησης, η οποία δεκαπλασιάστηκε.

7. Σ. Νικολαϊδου, 1993, «Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου», σελ.

68-69, Αθήνα, Εκδ. Παπαζήση

21 • Διεκδικώντας Την Πόλη

εισόδημα του ανθρώπου. Επρόκειτο, για αύξηση μεγεθών καιγιαγενικότερηανάπτυξηπουαποδείχτηκανεξελίξειςμε δική τους νομοτέλεια, σχεδόν ανεξέλεγκτες. Η οικονομική ανάπτυξη υπήρξε τέτοια, ώστε, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας, προκάλεσε πρόσθετεςεπενδυτικέςανάγκες,δημιούργησεπλεόνασμα προς επένδυση και τις προϋποθέσεις για νέους ρυθμούς παραγωγής και ανάπτυξης. Αποτέλεσμα της έντονης εκβιομηχάνισης των αστικών περιοχών ήταν η αύξηση της πληθυσμιακής συγκέντρωσης στις πόλεις.

«Κατά συνέπεια, η «κοινωνία» στο σύνολό της συμπεριλαμβανομένης της πόλης, της υπαίθρου και των θεσμών που ρυθμίζουν τις σχέσεις τους, τείνει να συγκροτηθεί σ’ ένα δίκτυο πόλεων, που θα συνδέονται με σχέσεις εμπορικές και τραπεζικές. Σε αυτό το σύστημα πόλεων, η κάθε πόλη αποσκοπεί στο να συγκροτηθεί η ίδια σεένασύστημακλειστό,αδιαπέραστοκαιολοκληρωμένο.»[8]

22 • Μέρος Πρώτο

> >α σ τ ι κ ο π ο ί η σ η Ηαστικοποίησηαποτελείένααπόταβασικάχαρακτηριστικά του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η Βιομηχανική επανάσταση, που εξελίχθηκε στην Αγγλία το διάστημα 1750-1850 και εξαπλώθηκε σε όλη την ήπειρο μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους, είχε ως αποτέλεσμα τη δραστηριοποίηση της αστικής ανάπτυξης. Η ανάπτυξη επιταχύνθηκε και ήταν εμφανέστερη στην Αγγλία κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα που πρώην αγροτικές περιοχές αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν σε βιομηχανικές πόλεις. Στον 20ο αιώνα, η αναλογία των ανθρώπων που ζουν σε αστικά κέντρα όλο και αυξάνει. Η επέκταση σε μέγεθος και η αύξηση του αριθμού των πόλεων του κόσμου αποτελεί πραγματικά ένα από τα κύρια φαινόμενα του αιώνα αυτού και απόρροια της εκβιομηχάνισης. «Πρόκειται για μια διπλή διαδικασία ή αλλιώς μια διαδικασία με δύο όψεις: εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση, αύξηση και ανάπτυξη, οικονομική παραγωγή και κοινωνική ζωή. Οι δύο «όψεις» της διαδικασίας, αδιαχώριστες, παρουσιάζουν μια ενότητα, κι ωστόσο η διαδικασία ενέχει συγκρούσεις. Ιστορικά, υπήρξε βίαιηησύγκρουσηανάμεσαστηνπραγματικότητατηςπόλης και τη βιομηχανική πραγματικότητα.»[9] 8. Σ. Νικολαϊδου, 1993, «Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου», σελ.

23, Αθήνα, Εκδ. Παπαζήση 9. Lefebvre, Henry, 1977, “Δικαίωμα στην πόλη”, σελ. 28, Αθήνα: Παπαζήσης, εκδ. ΚΟΥΚΙΔΑ

Οι ανάγκες που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια του φαινομένου της αστικοποίησης είναι πολυποίκιλες αλλά πρωτίστωςεκφράζονταιμετιςαντίστοιχεςανάγκεςστέγασης των μετακινούμενων πληθυσμών. Οι δύο κύριες διέξοδοι που επιλέχθηκαν για να αντιμετωπιστεί η αυξημένη ζήτηση για χώρο ήταν η επεκτατική ανάπτυξη και η κατασκευή πολυώροφων κτηρίων. Η πρώτη, ουσιαστικά, είχε ως αποτέλεσμα τη μετατόπιση των προβλημάτων στις όμορες περιοχές,ενώσεαρκετέςπεριπτώσειςυπάρχουνφυσικάόρια, τα οποία εμποδίζουν την περαιτέρω επέκταση. Η δεύτερη ήταν πρακτικά μια προσπάθεια επίτευξης εντατικότερης εκμετάλλευσηςανάμονάδαεπιφανείαςκαιεκτόςαπότους κατασκευαστικούςπεριορισμούςπουσυνάντησε,ευθύνεται, σε ένα μεγάλο βαθμό, για την αισθητική υποβάθμιση του αστικού τοπίου. Οιαρχιτέκτονεςεπιχείρησαννααναγεννήσουντηνπόλη και η ζωνοποίηση ώθησε τις κατοικίες και νέες χρήσεις γης εμπορίου, αναψυχής και υπηρεσιών προς τα προάστια. Αν και ο πυρήνας διατήρησε το συμπαγή χαρακτήρα, η πόλη ωςσύνολοβίωσετοχωρικόδιαχωρισμότωνδραστηριοτήτων και συχνά τη μείωση της πυκνότητας στις νέες περιοχές

23 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Η αστικοποίηση συνίσταται στη συγκέντρωση, εγκατάσταση και αύξηση του πληθυσμού των μεγάλων αστικών κέντρων και στην αριθμητική αύξηση των πόλεων με ταυτόχρονη εγκατάλειψη και ερήμωση της υπαίθρου. Το φαινόμενοτηςαστικοποίησηςωςσυνέπειατηςβιομηχανικής κοινωνίας θεμελιώνει μια βίαιη ανατροπή στη σχέση μεταξύ πόληςκαιυπαίθρουκαιείναιένααπότακύριαχαρακτηριστικά από το 18ο έως τον 20ο αιώνα. Η μείωση του αγροτικού πληθυσμού, ο περιορισμός των αγροτικών επαγγελμάτων και η αντικατάστασή τους με βιομηχανικά επαγγέλματα και υπηρεσίες, η προσδοκία καλύτερου βιοτικού επιπέδου και η πιθανότηταβελτίωσηςτηςκοινωνικήςθέσης,οδήγησανστην αστυφιλία και τον αστισμό.

24 • Μέρος Πρώτο

ανάπτυξης. Το φαινόμενο αυτής της ταχείας χαμηλήςπυκνότηταςεξάπλωσης(urbansprawl),εμφανίστηκεπρώτα στις πόλεις των ΗΠΑ και πυροδοτήθηκε από την αυξανόμενη χρήση των Ι.Χ. και την επιθυμία για μονοκατοικίες με ιδιωτικό κήπο,ωςέναςνέοςτρόποςζωήςμακριάαπότονπυκνόπυρήνα της πόλης. «Σήμερα, ο όρος αστικής εξάπλωσης έρχεται να περιγράψειτομοντέλοτηςχαμηλής-πυκνότηταςοριζόντιας εξάπλωσης μεγάλων αστικών περιοχών με μικτές χρήσεις γης, κάτω από τις επιταγές της παγκόσμιας οικονομικής αγοράς,προςτααστικάόριακαιτιςπεριβάλλουσεςαγροτικές περιοχές.»[10] Στις δυτικές χώρες, η πόλη έγινε η εστία της οικονομικής ζωήςκαιτοκέντροπουεγκατέστησετοδικότουτρόποζωής γιατουςκατοίκουςτου,αλλάμετέβαλεεπίσηςπολλέςόψεις τηςαγροτικήςζωής.Ηανάπτυξητηςπαγκόσμιαςοικονομίας συμβάλλει στη δημιουργία μιας νέας γεωγραφίας που παράγει αστικότητα, η οποία λαμβάνει πολλές μορφές και λειτουργείσεπολλαπλάεπίπεδα,επηρεασμένησεμεγάλο βαθμό τόσο από τις χωρικές φόρμες όσο και από τις φυσικές τυπολογίες. Οι δυναμικές αυτές έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία δύο νέων μοντέλων πόλης. _global city: πόλεις που βρίσκονται στο επίκεντρο της οικονομικής και επιχειρηματικής δραστηριότητας του παγκόσμιουσυστήματος.[11] Κατέχουνσημαντικήγεωγραφική τοποθεσία σύμφωνα με τα κριτήρια και την ιεραρχία του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος και συγκεκριμένα οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά. _megacity: πόλειςπουαντιμετωπίζουνσοβαρέςπιέσεις λόγω της ακατάπαυστης ανάπτυξή τους σε μέγεθος.[12] Ο 10. “Urban Sprawl in Europe: The ignored challenge”, σελ. 6 report by European commission 11. Ricky Burdett & Philipp Rode,2007, “The Urban Age Project”, σελ. 9, The Endless City 12. Ομοίως, σελ. 9

Όλεςσχεδόνοισύγχρονεςμέγα-πόλειςαντιμετωπίζουν μία σειρά κοινών προβλημάτων. Η περιβαλλοντική υποβάθμιση και η φτώχεια με τη μαζική έξαρση των παραγκουπόλεων αποτελούν τα κυριότερα από αυτά. Πιο συγκεκριμένα, έναστουςέξιανθρώπουςστονκόσμοέχεινα αντιμετωπίσει δύσκολες συνθήκες διαβίωσης στα όρια των αστικών κέντρων, σε νόμιμες ή παράνομες εγκαταστάσεις. Διακρίνουμεαναπόφευκταένακοινόμοντέλοτηςσύγχρονης μέγα-πόλης, όπου η υπερσυγκέντρωση του πληθυσμού, η έλλειψη στέγασης, η ανεπάρκεια δημοσίων χώρων, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η κυκλοφοριακή συμφόρηση και η εγκληματικότητα έρχονται να συνθέσουν την εικόνα της. «Τα τελευταία 30 χρόνια ο κόσμος βιώνει μία ασυνήθιστα επεκτατική μορφή αστικοποίησης που καθορίζει μία ολόκληρηπαγκόσμιααστικήεποχή,ηοποίαχαρακτηρίζεται από την αστικοποίηση ολόκληρου του κόσμου και την παγκοσμιοποίηση της αστικοποίησης ως τρόπου ζωής.»[13] Το δίπολο παγκοσμιοποίηση – αστικοποίηση καθορίζει την μορφολογική εξέλιξη της σύγχρονης πόλης. Αυτή η εκτεταμένη μορφή της σύγχρονης αστικοποίησης υποκινεί καινοτομίες, δημιουργικότητα και οικονομική ανάπτυξη, ενώ εντείνεικοινωνικέςκαιοικονομικέςανισότητεςκαιδιαμάχες που προκαλούνται από την πολιτική πόλωση εις βάρος του πληθυσμού. Όσο το φαινόμενο της αστικοποίησης εντείνεται τόσο οι πόλεις παγκοσμιοποιούνται. Όσο οι πόλειςαυξάνονταισεμέγεθος,ηποιότητατουνέουαστικού περιβάλλοντος ομογενοποιείται και αποκόπτεται από την κοινωνική και πολιτισμική κληρονομιά. Η αλληλεξάρτηση 13. Edward Soja & Miguel Kanai, 2007, “The Urbanization of the World”, σελ. 54, The Endless City

25 • Διεκδικώντας Την Πόλη

όρος χρησιμοποιείται κυρίως για δημογραφικά μεγέθη της πόλης,πληθυσμόκαιέκταση,καισυμπεριλαμβάνειπόλειςμε κοινά χαρακτηριστικά, ως αποτέλεσμα του μεγέθους τους.

αστικοποίησης – παγκοσμιοποίησης συμβάλλει σε μία αναθεώρηση των κοινωνικών και χωρικών δομών της πολεοδομίας δημιουργώντας ετερογενείς πόλεις. Η αστική ανάπτυξη προσπαθώντας να ανταποκριθεί στις ανάγκες της ανθρωπότητας, εξελίχθηκε σε μια χαοτική διαδικασία,όπουστιςπερισσότερεςπεριπτώσειςδενυπήρχαν αρχές σχεδιασμού. Η έλλειψη κοινωνικής συνεκτικότητας κάνει εμφανείς τις αδυναμίες της αστικής ζωής και της δομής της. Εμφανίζεται λοιπόν, η επιτακτική ανάγκη ενός νέου μοντέλου πόλης, όχι τόσο στη φυσική δομή της όσο στην κοινωνική. Πόλεις δίκαιες κοινωνικά, με την μείωση της ψαλίδαςτωνκοινωνικώναντιθέσεωννααποτελείαπαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση των μέγα-πόλεων.

26 • Μέρος Πρώτο

> >Α θ η ν α ϊ κ ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ΗβιομηχανικήεπανάστασηδενσυνέβηποτέστηνΕλλάδα. ΗανεξαρτησίατηςΕλλάδαςδενσήμανεκαιτησυγκρότηση ενιαίας εθνικής οικονομίας. Την κατάτμηση του οικονομικού χώρου (Αιγαίο, ορεινή Στερεά, Δυτική Ελλάδα) συντηρεί ο ποσοτικά κυρίαρχος γεωργικός τομέας. Η διαθεσιμότητα προσιτής γεωργικής γης συνεπάγεται τη μη διαθεσιμότητα εργατικής δύναμης. Μετά το 1949, με το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου, η Ελλάδα βρίσκεται σε δυσχερή θέση σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Η περίοδος που ακολουθεί χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια αναδιοργάνωσης και ανασυγκρότησηςτουκράτους.Τοπολιτικόσκηνικόαλλάκαι η οικονομία της χώρας ήταν σε άσχημη κατάσταση, κάτι το οποίοφαινότανκαιαπότιςσυνεχείςυποτιμήσειςτουεθνικού νομίσματος. Η βιομηχανία ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη, υπάρχουν μόνο κάποιες μικρές βιοτεχνίες και μονάδες μεταποίησης προϊόντων που κάλυπταν ως επί το πλείστον μόνο τις εγχώριες ανάγκες. Στα χρόνια που ακολούθησαν κύριος σκοπός ήταν η ανόρθωση και σταθεροποίηση της

«Εξετάζοντας συνολικά την πολιτική των πρώτων, μετά το πέρας του Εμφύλιου Πολέμου, χρόνων διαπιστώνεται ότι τρείς ήταν οι βασικοί κεντρικοί άξονες: η ενσωμάτωση της χώρας στο δυτικό σύστημα, η νομισματική σταθερότητα και η ανάληψη κρατικών πρωτοβουλιών για την εκτέλεση έργων ανάπτυξης.»[14] Το1952,τοκρατικόσύστημαπεριλαμβάνειποικιλίαθεσμών καιμηχανισμώνπουεπιτρέπουναδιάκοπεςπαρεμβάσειςστην αγορά. Η πρώτη, περιλαμβάνει διοικητικούς περιορισμούς της εισόδου στην αγορά νέων επιχειρήσεων. Η δεύτερη, στοχεύει στον αγροτικό τομέα και η τρίτη, συγκροτείται από τους δημόσιους οργανισμούς και επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας και τις τράπεζες. Το 1953, άνοιξαν τα εμπορικά σύνορα της χώρας. Με την απελευθέρωση όμως αυτή, η μεταποιητικήκαιηαγροτικήπαραγωγήτηςχώρας,εκτέθηκαν στην πίεση του εξωτερικού ανταγωνισμού. Παράλληλα, οι επιδοτήσεις για τα αγροτικά προϊόντα μειώθηκαν, ενώ τα μέτραπροστασίαςτουαγροτικούεισοδήματοςχαλάρωσαν. Αυτόείχεσαναποτέλεσμα,οιδύοαυτοίτομείςναπεράσουν μια σημαντική κρίση στα τέλη της δεκαετίας του 1950. «Η εισροή ξένων παραγωγικών κεφαλαίων άρχισε ουσιαστικά το 1958.»[15] Από τη στιγμή που το ξένο κεφάλαιο 14. Π. Καζάκος, 2006, “Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά – Οικονομία και οικονομική πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα 1944-2000”, σελ. 141, Αθήνα, εκδ. Πατάκη 15. Ομοίως με 8, σελ. 189

29 • Διεκδικώντας Την Πόλη

οικονομίας, το οποίο σύμφωνα με τα πρότυπα της Δύσης μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω της εκβιομηχάνισης. Η εκβιομηχάνιση όμως της Ελλάδας στην μεταπολεμική περίοδο, είχε ως συνέπεια την ταχεία απώλεια εδάφους του αγροτικού τομέα σε σχέση με τον παραδοσιακό του ρόλο στην οικονομία της χώρας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ανατροπή του παραδοσιακού μοντέλου της ελληνικής οικονομίας.

30 • Μέρος Πρώτο

άρχισε να εισρέει, διεύρυνε το ρόλο του στην ελληνική οικονομία. Παρά το γεγονός, ότι η Ελλάδα βρέθηκε σε ευνοϊκότερη θέση σε σύγκριση με άλλες ανεπτυγμένες οικονομίες,στιςαρχέςτηςδεκαετίαςτου1960,παρέμενεμια αναπτυσσόμενηχώρα.Εξακολουθούσεναυστερεί,σεσχέση μετιςαναπτυγμένεςχώρεςτηςΔύσης,σεπαραγωγικότητα, υποδομές,μέγεθοςεπιχειρήσεωνκαιβαθμόανοίγματοςστη διεθνή αγορά. Η βιομηχανία, αντίθετα από ό,τι συνέβη στις περισσότερεςδυτικέςοικονομίες,δενήτανοκύριοςφορέας ανάπτυξηςτηςΕλλάδας.Ηανάπτυξηαυτή,ήτανπερισσότερο προϊόν των διεθνών συνθηκών, παρά ενδογενών διεργασιών και ανατροπών μέσα στην χώρα. Σύμφωνα με τον F. Engels: «Η περίοδος, κατά την οποία μια χώρα με παλαιό πολιτισμό πραγματοποιεί τη μετάβαση από […] τη μικρή κλίμακα παραγωγής στη μεγάλη κλίμακα βιομηχανίας […] είναι ταυτόχρονα μια περίοδος κατά κύριο λόγο ¨έλλειψης στέγης¨.»[16] Ειδικότερα, αμέσως μετά τον πόλεμο, η κρίση της κατοικίας στην Ελλάδα είναι εμφανής. «Ήδη κατά την απογραφή του 1940 υπολογίζεται ότι το 43% των οικογενειών είναι άστεγες ή στεγάζονται σε εντελώς ακατάλληλα καταλύματα. Η ανοικοδόμηση, ως το 1950, γίνεται με πολύ αργό ρυθμό και εξαντλείται σε επισκευές καταστροφών, ενώ επισωρεύεται η εγκατάλειψη περιοχών και οι νέες καταστροφές λόγω του Εμφυλίου πολέμου, καθώς και η μετακίνηση 600.000 ατόμων από τις ορεινές περιοχές, στην ελεγχόμενη από την Κυβέρνηση ζώνη και ειδικότεραστηνπεριοχήτηςΠρωτεύουσας.»[17] Αυτόείχεως αποτέλεσματηνανάπτυξητηςοικοδομικήςδραστηριότητας.

16. Σ. Αντωνοπούλου, 1991, “Ο Μεταπολεμικός μετασχηματισμός της Ελληνικής Οικονομίας και το Οικιστικό φαινόμενο 1950-1980”, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση 17. Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου, 2005, “Αυθαίρετη δόμηση: Μονόδρομος σε αδιέξοδο; Αναλυτική προσέγγιση του αστικού χώρου”, σελ. 68-69, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση

Μέχρι το 1970 περίπου η αστικοποίηση της Αθήνας αφορούσε έναν κάτοικο μίας μεγαλούπολης που έφερνε, όμως,μαζίτουτηνιδιοσυγκρασίατουκατοίκουτηςεπαρχίας. Ταπροάστιααυξήθηκανκαιαστικοποιήθηκανμεαποτέλεσμα σήμερα να εντάσσουμε στον αστικό ιστό της Αθήνας την περιφέρειακαιτιςπροαστιακέςπεριοχέςτης,όπωςτοΚιάτο, όπου η πρόσβαση εκεί είναι εύκολη λόγω του προαστιακού σιδηροδρόμου, ή άλλες περιοχές όπως τα Σπάτα και το Λαύριο, που με τη διάνοιξη της Αττικής οδού οι αποστάσεις από αυτές «μηδενίζονται». «Η Αθήνα, είναι προφανές πως έχει ξεπεράσει τον χαρακτήρα της μητρόπολης. Τείνει να αποκτήσει δομές όπως μία γενική πόλη, όπου η περιφέρεια και το κέντρο αλληλοεπιδρούν, κυρίως οικονομικοί μετανάστες από την Ασία, την Αφρική και τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες,

31 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Η οικοδομική ανάπτυξη αποτέλεσε έναν απ’ τους πιο αποτελεσματικούς οικονομικούς τομείς δημιουργίας απασχόλησης, παράλληλα δημιούργησε ζήτηση σε ένα μεγάλο αριθμό βιομηχανικών κλάδων και υπηρεσιών. Επίσης, συνέβαλε στην εξισορρόπηση των εξωτερικών λογαριασμών της χώρας, με την προσέλκυση σημαντικού ποσούσυναλλάγματος,προερχόμενοαπότηνομογένεια.Ο παραγόμενοςπλούτοςόμως,δενσυγκεντρώνεταισελίγες κατασκευαστικές εταιρίες, αλλά διανέμεται ως εισόδημα στους πολυάριθμους ιδιώτες και επαγγελματίες που εμπλέκονται στο αντίστοιχο κύκλωμα παραγωγής. Με το σύστηματηςαντιπαροχήςομικρόςιδιοκτήτηςγης,αποκτάει κατοικία και επιπλέον διαμερίσματα, τα οποία στη συνέχεια διαθέτειπρος ενοικίαση.Έτσι,τοφαινόμενοολοκληρώνεται με τη δημιουργία μιας καινούργια οικονομικής τάξης, τους μικρούς εισοδηματίες. Το εισόδημα με τη μορφή ενοικίου, είναι αρκετό για να ανυψώσει το βιοτικό επίπεδο του εισοδηματία, όμως δεν είναι αρκετό για να τον μετατρέψει σε μεγαλο-εισοδηματία.

32 • Μέρος Πρώτο

διαμορφώνουν τις δικές τους γειτονιές στο κέντρο και η ιστορία παίζει το ρόλο του τουριστικού θέρετρου και των αρχαιολογικών περιπάτων.»[18] Για τον Rem Koolhaas η μετάπολις είναι «η πόλη που έχει απελευθερωθεί από τον ζουρλομανδύα της ταυτότητας.»[19] Η Αθήνα, όμως, συνεχίζει να προβληματίζεται για τον χαρακτήρα της. Το γεγονός ότι κρατάει ζωντανές όλες τις εποχέςπουέχειδιανύσει,διαστέλλονταςτηνπολυπλοκότητά της,γεννάειερωτήματαωςπροςτηνταυτότητάτης.«Ηπόλη μεγαλώνει πάνω στον εαυτό της, αποκτάει συνείδηση και μνήμητουεαυτούτης.»[20] Ηδιάχυσητουσήμεραείναιορατή στοναστικότρόποζωήςόπουοισυνεχείςροέςκινητικότητας και καταστάσεων περιπλέκονται και διαμορφώνουν τον χώρο της καθημερινότητας της πόλης μαζί με παρελθόντα στοιχεία που τυχαία ή επιτηδευμένα έχουν μείνει στη σύγχρονη επιφάνεια της πόλης. Η Αθήνα λειτουργεί σαν ένα σύνολο, παρόλο που η ιδιότητα της μικροκλίμακας, που γεννιέται διαρκώς μέσα από την πολυμορφία της, δεν μας αφήνει να αντιλαμβανόμαστε με σαφήνεια τον τρόπο αυτής της συνολικής λειτουργίας. «Οι πόλεις μέσα στην πόλη», αντανακλούν τα πολλά επίπεδα της σύγχρονης Αθήνας και το «δικαίωμα στην πόλη», στον αστικό τρόπο ζωής, αποτελεί τιςδιεκδικήσειςκαιτριβέςτηςσύγχρονηςκαθημερινότητας.

18. Rem Koolhaas, 2001, “Η Γενική πόλη, Μετάπολις 2001/ Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη”, σελ. 252, Αθήνα, επιμ. Γ. Αίσωπος, Γ. Σημαιοφορίδης, εκδ.

Atermon 19. Ομοίως, σελ. 253 20. Aldo Rossi, 1991, “Η αρχιτεκτονική της πόλης”, σελ. 61, Θεσσαλονίκη, εκδ. University Studio Press

2| Η έννοια του χώρου κατά τον H. Lefebvre «Οι έρευνες που αφορούν την πόλη και το αστικό παραπέμπουν σ’ εκείνες που αφορούν το χώρο.»[21] Στην συνέχεια προσεγγίζουμε την έννοια του χώρου μέσα από την θεωρία του Η. Lefebvre.

α| Ποιος είναι ο θεωρητικός κορμός της έννοιας του χώρου; Ποια η σχέση μεταξύ του πνευματικού χώρου και του κοινωνικού χώρου, δηλαδή του χώρου της αναπαράστασης και της αναπαράστασης του χώρου; β| Πως εκτίθεται ο χώρος μέσα στη κοινωνική οικονομία, την πολιτική ή την αστική πρακτική; Που και πότε ενεργεί η αντίληψη του χώρου; Πότε είναι αποτελεσματική και μέσα σε ποια όρια; «Αφετηρία για μια προσέγγιση της έννοιας του χώρου και τηςυπόστασήςτουωςχωρικότηταςείναιηαναγνώρισηότιο χώροςδενείναικάτιέξωαπότηνκοινωνία,κάτιπουπεριμένει να αποκαλυφθεί, αλλά ότι ο χώρος παράγεται από την κοινωνία,εμπεριέχειτιςκοινωνικέςσχέσειςκαιεμπεριέχεται σε αυτές και γι’ αυτό είναι βαθύτατα πολιτικός.»[22] Σύμφωνα λοιπόν, με την τριαδική ανάλυση του Lefebvre o χώρος δεν αποτελεί ένα κενό δοχείο που γεμίζει με πράξεις, σχέσεις καιιδεολογίεςαλλάδιακρίνεταιστονυλικό(physicalspace), στο νοητικό (mental space) και στον κοινωνικό (social space) χώρο, αντίστοιχα και στον αντιληπτό, νοητικό και βιωμένο χώρο.

21. Lefebvre, Henry, 1977, “Δικαίωμα στην πόλη”, σελ. 187, Αθήνα: Παπαζήσης, εκδ. ΚΟΥΚΙΔΑ 22. Ντίνα Βαϊου, Κωστής Χατζημιχάλης, 2012, “Ο Χώρος στην Αριστερή Σκέψη”, σελ. 11, Αθήνα, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς|νήσος

35 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Στο ζήτημα της προβληματικής του χώρου, ο Η. Lefebvre ανέπτυξε τους εξής άξονες και τα αντίστοιχα ερωτήματα:

Αναλύοντας παραπέρα τις έννοιες αυτές η Ντ. Βαϊου και ο Κ. Χατζημιχάλης διαπιστώνουν ότι ο χώρος υφίστανται συγχρόνως με τρείς μορφές ή κατηγορίες:

36 • Μέρος Πρώτο

Α|οχώροςωςευκλείδειος,υλικόςχώρος,μεσυγκεκριμένες γεωμετρίες, αποστάσεις, φυσικά χαρακτηριστικά, όρια, κ.λπ. Είναι ο χώρος της φυσικής γεωγραφίας, ο οποίος αναπαρίσταται από πόλεις, κτήρια, βουνά και ποτάμια στους τοπογραφικούς χάρτες. Β| ο χώρος ως πεδίο άυλων σχέσεων, ο σχεσιακός χώρος μεταξύ ατόμων και ομάδων, ο χώρος της διανοητικής σύλληψης. Μερικά παραδείγματα τέτοιων χώρων είναι: ο επιτηρούμενος χώρος, η επιβολή του χωρο-κοινωνικού αποκλεισμού ή εγκλεισμού, οι χώροι εξουσίας. Γ| ο χώρος ως αναπαραστάσεις, ως φαντασία και ως συμβολισμός, ο βιωμένος χώρος του καθενός. Είναι ο χώρος τηςμνήμηςκαιτωνοραμάτωνπου«κατασκευάζουν»χώρους, οι φωτογραφικές απεικονίσεις χώρων. Επιπλέον, ο Lefebvre αναπτύσσει και τη διαλεκτική του χώρου, με στόχο τη μελέτη και τον σχεδιασμό αυτού, με βάση τους τρείς διαλεκτικά συνδεόμενους ορισμούς του χώρου: Χωρική πρακτική (Spatial practice), αναπαραστάσεις τουχώρου(Representationsofspace)καιαναπαραστατικούς χώρους (Representational spaces). Η πρώτη συνιστώσα αφορά τα κοινωνικά υποκείμενα πουεκφράζονταιστοναναπαραστατικόχώροκαιβρίσκονται σε σύγκρουση ή και συναλλαγή. Η δεύτερη, την σύλληψη του χώρου, δηλαδή το πώς θα τον ήθελε κάποιος πριν την πραγματοποίησή του (π.χ. αρχιτέκτονας-αρχιτεκτονικό σχέδιο). Τέλος, η τρίτη αναφέρεται στη σκέψη η οποία έχει υλοποιηθεί στον βιωματικό χώρο, στον χώρο που ζούμε. Για το Lefebvre υπάρχουν τρία είδη του χώρου: ο ουδέτερος χώρος, ο σημαίνων μη-χώρος, που αποτελεί προϊόν της

νεοκαπιταλιστικής κοινωνίας, ο σχετικός χώρος, όπως για παράδειγμαοκοινοβιακόςχώροςήηπρωτόγονηκοινωνίακαι τέλος,οαπόλυτοςχώροςδηλαδήοαπολυταρχικόςχώρος, όπου υπάρχει πλήρης έλεγχος.

38 • Μέρος Πρώτο

Στη μεθοδολογική του προσέγγιση πάνω στο χώρο παρουσιάζειμιασειράαπόυποθέσειςπουσυνοψίζονταιστις εξής: α| Βάσει της επιστήμης και της φιλοσοφίας, ο χώρος είναι διαυγής, καθαρός και σαφής. Αποτελεί απόλυτη ιδέα, ένας πλατωνικός αριθμός. Είναι οπτικός και κατά συνέπεια σχεδιασμένος, θεαματικός και εκ των υστέρων γεμίζει με πράγματα,κατοίκουςκαι«χρήστες».Συνδέειτοκοινωνικόμε το πνευματικό, το θεωρητικό με το πρακτικό και το ιδεατό με το πραγματικό. β| Ο χώρος αποτελεί προϊόν της κοινωνίας, προκύπτει από την εργασία και τον καταμερισμό της εργασίας (κοινωνικός χώρος). Είναι επομένως, ο γενικός τόπος των παραγμένων αντικειμένων,τοπραγματοποιημένο,αντικειμενικοποιημένο (άρα «λειτουργικό») σύνολο πραγμάτων που τον καταλαμβάνουν και των υποσυνόλων τους. Αποτελεί, άρα, αντικείμενοήμάλλοντηναντικειμενοποίησητουκοινωνικού και κατά συνέπεια και του πνευματικού. γ| Ο χώρος δεν αποτελεί ούτε σημείο έναρξης, ούτε σημείο άφιξης αλλά ένα ενδιάμεσο σημείο, δηλαδή ένα μέσο και ένα όργανο, ένα περιβάλλον και μια μεσολάβηση. Αποτελεί,έναπολιτικόόργανο,έναμέσοσταχέριακάποιου, ατομικό ή συλλογικό. Είναι και ιδεολογικός χώρος εφόσον είναι πολιτικός και γνωστικός και άρα λογικό-λειτουργικός, αφού η λειτουργία συνεπάγεται το προγραμματισμό και τη στρατηγική. Είναι ο χώρος που συνδέεται άμεσα με την έννοια της κατανάλωσης.

Ο Lefebvre, από τη μια, θεωρεί πως ο χώρος, δεν έχει μια εσωτερική και καθαρή λογική αλλά είναι ένα σχήμα, άλλοτε κοινό και άλλοτε κομματιασμένο, το οποίο χρησιμοποιεί η κοινωνία στην προσπάθεια της να συγκροτηθεί σε σύστημα και να φτάσει στην συνοχή. Από την άλλη, υποστηρίζει πως υπάρχουν αντιφάσεις μέσα στον χώρο πέρα από την προσπάθεια που πραγματοποιείται ώστε αυτές να κρυφτούν ή να μεταμφιεστούν. Ο χώρος της καπιταλιστικής κοινωνίαςενώπροσπαθείναείναιεκλογικευμένος,πρακτικά παρουσιάζεται εμπορευματοποιημένος, τεμαχισμένος και πουλημένος σε κομμάτια. Τέλος, οι αντιφάσεις του χώρου αντικατοπτρίζονται και σε θεσμικό επίπεδο, όπου η αστική τάξη, κατά τον Lefebvre, διαθέτει μια διπλή εξουσία πάνω στοχώρο:μετηνατομικήιδιοκτησίακαιτηγνώση,στρατηγική και δράση του ίδιου του κράτους. Μεταξύ αυτών των δύο, υπάρχουναναπόφευκτεςαντιφάσειςκαισεθεσμικόεπίπεδο (γενικάχωροταξικάσχέδια,μελέτεςχώρου)αλλάκαι,κυρίως μεταξύτουαφηρημένουχώρου(αντιληπτούήαντιληπτικού, συνολικού και στρατηγικού) και του άμεσου (αισθητού, βιωμένου και τεμαχισμένου) χώρου.

39 • Διεκδικώντας Την Πόλη

δ| Ο χώρος δεν μπορεί να ιδωθεί ως ένα προϊόν, αντικείμενο, πράγμα ή και εμπόρευμα σαν όλα τα υπόλοιπα. Είναι ουσιαστικά ο τόπος της δημιουργίας των κοινωνικών σχέσεων. Πρόκειται για ένα χώρο που είναι συγχρόνως αφηρημένος,αλλάκαισυγκεκριμένος,διαχωρισμένος,αλλά καιενοποιημένος,τονοποίοβρίσκουμεστιςνέεςπόλεις,στη ζωγραφική, στην γλυπτική και στην αρχιτεκτονική. Στο χώρο αυτό,αντιστοιχείκαιέναςαντίστοιχοςχρόνος–εμπόρευμα: χρόνος εργασίας, κατανάλωσης, διασκέδασης, διαδρομής κ.λπ.

Ο χώρος της πόλης διαμορφώνεται από διαπλοκές δημοσίου και ιδιωτικού. «Όταν μιλάμε για ιδιωτικό και δημόσιο χώρο,θαμπορούσαμενατουςαντιληφθούμεμέσωδιαφόρων συσχετισμών και αντιθέσεων, όπως το ιδιόκτητο και το κοινό, το προστατευμένο και το εκτεθειμένο, την εργασία και την αναψυχή, το ατομικό και το συλλογικό, το παραδοσιακό και το πρωτοποριακό. Ιδανικά, αντιλαμβανόμαστε τον ιδιωτικό χώρο, όπου και όταν αισθανόμαστε προστασία, ασφάλεια, ιδιωτικότητα, δυνατότητα απομόνωσης και περισυλλογής, ενώ τον δημόσιο, κατά στερεότυπο εν μέρει τρόπο, σε ό,τι αντιτίθεται σε αυτά.»[23] Από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα οι δημόσιοι χώροι λειτουργούν ως χώροι ελεύθερης έκφρασης, κίνησης και δράσης των ελεύθερων πολιτών, ως χώροι αναψυχής και κοινωνικής επαφής, ως χώροι διεκδίκησης, αντίστασης και επανάστασης, αλλά και ως χώροι της δημόσιας σφαίρας, ως χώροι δημόσιας εμφάνισης, έκθεσης και προβολής του ατόμου, αναδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο την ιδιαίτερη σημασία που έχουν για το κοινωνικό σύνολο. Κατά τον Lefebvre, ο δημόσιος χώρος της πόλης δεν υποδέχεταιαπλάτιςκοινωνικέςσχέσεις,αλλάσυμμετέχει δυναμικάσεαυτές.Δηλαδήησχέσηοικονομίας,κοινωνίακαι δημόσιου χώρου είναι ανοιχτή διαδικασία. Είναι γεγονός ότι ο δημόσιος χώρος δεν ορίζεται μόνο σε σχέση με τη χωρική τουδιάστασηκαισημασία,αλλάείναιάρρηκτασυνδεδεμένος με το ευρύτερο κοινωνικο-πολιτικό του περιβάλλον. Σήμερα παρατηρείται συρρίκνωση του δημοσίου χώρου της πόλης τόσο στο μέγεθος, αλλά κυρίως σε περιεχόμενο και νόημα. Το δημόσιο, παρ’ ότι διατηρεί τον 23. Ταγκαλίδου, Τ., 2006, “Δημόσιες Στιγμές: Ο δημόσιος χώρος ως ιδιωτικός”, σελ. 1, Αθήνα

41 • Διεκδικώντας Την Πόλη

>> δημόσιος χώρος

42 • Μέρος Πρώτο

τυπικό χαρακτήρα του, κυριαρχείται όλο και περισσότερο απόιδιωτικέςλειτουργίες.Αρχίζεινααποκτάχαρακτηριστικά κερδοσκοπίαςειςβάροςτωνκατοίκωντηςπόλης.Τοεμπόριο καιηαγοράμετηνέννοιατηςεκμετάλλευσηςυποβαθμίζουν την ποιότητα του δημόσιου χώρου. Οποιαδήποτε δρώμενα διαδραματίζοντανσεδημόσιαθέαωςκοινωνικόαγαθό,πλέον ιδιωτικοποιούνται και χρησιμοποιούνται ως εμπόρευμα μεταβάλλοντας έτσι το περιεχόμενό τους. Στην σημερινή εποχή ο δημόσιος χώρος είναι τόπος διαχωρισμών. Οι τόποι συνάντησης γίνονται ολοένα και περισσότεροχώροικλειστοί.Δημιουργείταικάτισαν«ψευδοδημόσιος»χώρος,εφόσονοιδημόσιοιχώροιέχουνμετατραπεί σε ιδιωτικούς χώρους κοινής χρήσης. Οι περισσότεροι κάτοικοι των μεγαλουπόλεων είναι εξοικειωμένοι με την εμπορευματική αυτή μορφή του κοινόχρηστου χώρου. Τα σύγχροναπολυκαταστήματα(Malls),αποτελούνπιαοικείους δημόσιουςχώρουςγιατοκοινωνικόσύνολο.Σύμφωναμετον Σ. Σταυρίδη, οι χώροι αυτοί έχουν «υβριδικό»[24] χαρακτήρα, γιατί προσδιορίζονται από το δημόσιο και το ιδιωτικό, το ξένο καιτοοικείοταυτόχρονα.Μεαυτότοντρόποταυτίζεται,στην συνείδηση των πολιτών, η δημόσια ζωή με την κατανάλωση και το ιδιωτικό συμφέρον. Σε αυτές τις συνθήκες αποσύνθεσης του χώρου του «ανήκειν», ο δημόσιος χώρος αποκτά μια διαφορετική σημασία, καθώς μεταναστεύσεις, διασπορές και εκτοπίσεις συνθέτουντονέογίγνεσθαιτηςμητρόπολης.Οιμετανάστες καιοιμειονότητες,οικειοποιούνταιτουςδημόσιουςχώρους και τους χρησιμοποιούν ως ιδιωτικούς χώρους κατοίκησης.

24. Σ. Σταυρίδης, 1996, “Η διαφήμιση και το νόημα του χώρου”, σελ. 143146, Αθήνα, εκδ. Στάχυ

43 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Οι πλατείες, οι δρόμοι, τα πάρκα έχουν χάσει τη σημασία που είχαν άλλοτε, την σύνδεση με την κοινότητα. Με την απουσία όμως, ενός ικανοποιητικού πλέγματος υπαίθριων χώρων είναι αδύνατη όχι μόνο η διαφυγή των κατοίκων, αλλά δεν υπάρχει επίσης χώρος για να αναπτυχθούν οι κοινωνικο-πολιτικές σχέσεις μεταξύ των κατοίκων, ώστε να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα της πόλης.

«…σήμερα περισσότερο από ποτέ, δεν υπάρχει σκέψη δίχως ουτοπία.»

Lefebvre, Henri, “Δικαίωμα στην πόλη”

Καθ’ όλη την διάρκεια της ιστορίας ο χώρος ήταν και παραμένειμέχρισήμεραπολιτικός.Ηπολιτικήδιάστασητου χώρου σ’ ένα πρώτο βαθμό αφορά την εξυπηρέτηση των αναγκώντηςιδιωτικήςπρωτοβουλίαςκαιτωνκεφαλαίωντης. Το αντικείμενο αυτής της πολιτικής είναι φυσικά να ανοίξει τον δρόμο στα κεφάλαια που επιδιώκουν την μεγαλύτερη αποδοτικήεπένδυση.Ηαντικειμενικήτουςπροσπάθειαείναι ναεισάγουντηνγηκαιτηνκατοικίαστηνανταλλαγήκαιστην αγορά. Μια δεύτερη ανάγνωση της πολιτικής διάστασης του χώρου είναι η χρήση του δομημένου χώρου βάζοντας ως σημείο αναφοράς τον κάτοικο που δραστηριοποιείται μέσα σε αυτόν. Ο δομημένος χώρος διανέμει τους ανθρώπους καθορίζονταςσυσχετίσειςμεταξύτους.Τουςφέρνεικοντά ή τους απομακρύνει, προβλέπει κινήσεις και συναντήσεις, προδιαθέτει ή αποτρέπει συμπεριφορές, επιτρέπει ή απαγορεύει την είσοδο ή την έξοδο σε ορισμένους από αυτούς,Δηλαδήκαταγράφει,υποδεικνύειήορίζεικοινωνικές σχέσεις. Ηίδιαηφύσητηςκοινωνίαςμαρτυράειτηνάρρηκτησχέση τηςμετοχώρο.Μιακοινωνίαιδρύεταικαιαναπτύσσεταιμέσα σε αυτόν: εκεί ανταλλάσσει υλικά, αλλά και άυλα, στοιχεία που την κάνουν να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της σαν σύνολο. Η κοινωνία λοιπόν είναι χωρικό φαινόμενο. Όμως, «Η κοινωνίαδενυπάρχειαπλάστοχώρο.Παίρνεισυγκεκριμένη χωρική μορφή, πράγμα το οποίο συμβαίνει με δύο τρόπους: Πρώτοοργανώνειανθρώπουςστοχώροτοποθετώνταςτους βάσει των μεταξύ τους σχέσεων[…] Δεύτερον, διευθετεί τον ίδιο το χώρο μέσω κτηρίων, ορίων, μονοπατιών…».[25] Έτσι, 25. B.Hillier & J.Hanson, 1984, “Social Logic of Space”, σελ. 26, New York, Press Syndicate of the Univercity of Cambridge

45 • Διεκδικώντας Την Πόλη

3| Πολιτική του χώρου

εγγενείς έννοιες της κοινωνικής δραστηριότητας όπως η συνάθροιση, η απομόνωση, ο εγκλεισμός κ.α. αναφέρονται σε χωρικές διατάξεις.

46 • Μέρος Πρώτο

Αντίστροφα, ο δομημένος αυτός χώρος δηλώνει και αναπαράγει τις αρχές και τις αξίες της κοινωνίας που τον παρήγαγε.Ηπαραγωγήχώρουαπότηνκοινωνίαδεναποτελεί λοιπόνμιανεκρήαποτύπωση,αλλάμιαδιαδικασίααμφίδρομης αλληλεπίδρασης. Αυτή είναι που δίνει νόημα σε τόπους συλλογικής μνήμης, από την άλλη όμως είναι εφαλτήριο γιακαταγραφήδομώνεξουσίας.Αντιλαμβανόμαστε,λοιπόν, πως οι παγιωμένες σχέσεις εξουσίας αναπαράγονται και στεριώνουν μέσω της εγγραφής τους στο χώρο, καθώς δεν είναι πια άυλες έννοιες, αλλά απτές χωρικές δομές. Ο Lefebvre αναφέρει σχετικά με το παραπάνω φαινόμενο ότι«ηαναπαραγωγήτωνπαραγωγικώνσχέσεωνεντοπίζεται όχιαπλάστοκοινωνικόσύνολο,αλλάστοσύνολοτουχώρου. Οχώρος,κατειλημμένοςαπόνέο-καπιταλισμό,χωρισμένος σετομείς,υποβιβασμένοςσεομοιογένειααλλάταυτόχρονα τεμαχισμένος, γίνεται ο θρόνος της εξουσίας.»[26] Η διαχείριση του χώρου με σκοπό την εδραίωση της εξουσίας είναι μια τεχνική που έχει εφαρμοστεί σε πολλές κοινωνίες ανεξάρτητα από τον τόπο και το χρόνο που βρίσκονται. Ο αστικός χώρος εγγράφει τις ανισότητες που έχουν προκύψει από το καπιταλιστικό σύστημα. Σε επίπεδο πόλης η εγγραφή αυτή παρατηρείται ως οριζόντια χωρική διαφοροποίηση: στη δυτική πόλη το κέντρο έρχεται σε αντίθεση με τα προάστια, ενώ στις πόλεις του ‘αναπτυσσόμενου κόσμου’ -όπου οι κοινωνικές αντιθέσεις είναι εντονότερες- εγγράφεται με την εικόνα των παραγκουπόλεων δίπλα σε περιφραγμένες κοινότητες. Παρατηρείται όμως και ως κάθετη χωρική διαφοροποίηση: 26. Lefebvre, Henri, 1976, “The Survival of Capitalism: Reproduction of the Relations of Production”, σελ. 83, London, Alison & Busby

Ο χώρος αποκτά στρατηγική σημασία για οικονομικές, κοινωνικέςκαιεντέλειπολιτικέςδυνάμειςκαιστηνσυνέχεια φανερώνειτιςσυνθήκεςπουτονδημιουργούνεμφανίζοντας τις παθολογίες που προαναφέραμε. «Ο χώρος δεν είναι επιστημονικό αντικείμενο παρερμηνευμένο από την ιδεολογία ή από την πολιτική. Υπήρξε πάντα πολιτικός και στρατηγικός. Το αν ο χώρος αυτός έχει ένα ουδέτερο ύφος, αδιάφορο σε σχέση με το περιεχόμενο, ‘καθαρά’ τυπικό δηλαδή, αφηρημένο με μια λογική αφαίρεση, αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή ο χώρος έχει κιόλας καταληφθεί, διαταχτεί, είναι κιόλας αντικείμενο παλιών στρατηγικών, που σήμερα δε μπορούμε πια πάντα να βρούμε τα ίχνη τους. [...] αυτός ο χώρος που μοιάζει ομοιογενής, που φαίνεται δοσμένος μεμιάς στην αντικειμενικότητά του, στην καθαρή μορφή του, όπως ακριβώς τον αντιλαμβανόμαστε, είναι ένα κοινωνικό προϊόν.»[27] Ο Lefebvre, οραματίζεται μια μελλοντική πολιτικού του χώρου, η οποία δεν θα ενεργούσε συσσωρεύοντας τις αντιθέσεις που παρατηρούνται μέσα σε μια πόλη, αλλά θα προσπαθούσενασυνενώσειτηνιδιωτικοποίησητουχρόνου και του χώρου από τα άτομα και τις ομάδες που δρούν σε αυτόν.

27. Lefebvre, Henri, 1977, “Δικαίωμα στην πόλη”, σελ. 231, Αθήνα: Παπαζήσης, εκδ. ΚΟΥΚΙΔΑ

47 • Διεκδικώντας Την Πόλη

για παράδειγμα, σε ‘εξευγενισμένες’ περιοχές οι κάτοικοι των ρετιρέ ανήκουν σε μεγάλα ή μεσαία αστικά στρώματα, ενώ αντίθετα αυτοί του ισόγειου ανήκουν σε κατώτερα. Όμως, η εγγραφή των προβλημάτων δεν εξαντλείται σε τοπικόεπίπεδο,οιανισότητεςαποτυπώνονταισεπαγκόσμια έκταση,μεαδιαμφισβήτητοπαράδειγμααυτότηςσύγκρισης του δυτικού κόσμου με τις αναπτυσσόμενες χώρες.

Οι ιστορικοί έχουν μπορέσει να ανασυστήσουν τη μορφή της πόλης και της αστικής ζωής του παρελθόντος μας, ενίοτε βασιζόμενοι μόνο στα ίχνη των αρχαιολογικών ανακαλύψεων, αλλά συχνά, με περισσότερη ακρίβεια από τους κοινωνιολόγους της πόλης, έχουν μπορέσει να περιγράψουν τις σύγχρονες πόλεις. Αλλά υπάρχει ένας μεγάλος άγνωστος στην ιστορική καταγραφή: οι πολίτες. Έχουμε, βέβαια, περιγραφές της ζωής των ανθρώπων, ανάλυση της κουλτούρας τους, μελέτες της συμμετοχής τουςστιςπολιτικέςσυγκρούσειςπουέχουνχαρακτηρίσειμια ιδιαίτερηπόλη.Αλλάγνωρίζουμεπολύλίγαγιατιςανθρώπινες προσπάθειες ν’ αλλάξουν τον κύκλο της αστικής εξέλιξης. «Υπάρχει ένας άρρητος ισχυρισμός ότι η τεχνολογία, η φύση, η οικονομία, η κουλτούρα και η εξουσία συναντώνται για να διαμορφώσουν την πόλη που τότε επιβάλλεται, όπως παραδίδεται, στους κατοίκους της.»[28] Οι πολίτες έχουν επηρεάσει την δημιουργία και εξέλιξη των πόλεων, μέσω τηςεπίδρασηςτωνκινημάτωνκαιτωνεξεγέρσεωνπάνωστις κοινωνικές μορφές της κάθε εποχής. Ζούμε σε μια εποχή όπου τα ιδανικά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έγιναν κεντρικά τόσο πολιτικά, όσο και ηθικά. Πολύ από την ενέργεια της πολιτικής καταναλώνεται στην προώθηση, την υπεράσπιση και τη διασαφήνιση της σημασίαςτουςγιατηνοικοδόμησηενόςκαλύτερουκόσμου. Στομεγαλύτερομέροςτους,οιιδέεςπουκυκλοφορούνείναι ατομικιστικές και βασίζονται στην ιδιοκτησία. Τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας και του ποσοστού κέρδους υπερισχύουν κάθε άλλου δικαιώματος. Όμως, υπάρχουν περιπτώσεις που τοιδανικότωνανθρωπίνωνδικαιωμάτωνπαίρνειμιασυλλογική 28. Ελένη Πορτάλιου, 2011, “Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείμενο και πεδίο πολιτικής: Αστικά Κοινωνικά Κινήματα”, σελ. 7, Αθήνα

49 • Διεκδικώντας Την Πόλη

4| Το δικαίωμα στην πόλη

50 • Μέρος Πρώτο

τροπή. Η διεκδίκηση του δικαιώματος στην πόλη, είναι η διεκδίκηση ενός είδους διαμόρφωσης της διαδικασίας της αστικοποίησης, των τρόπων με τους οποίους οι πόλεις φτιάχνονται και ξαναφτιάχνονται. Η πόλη, σύμφωνα με τον αστικό κοινωνιολόγο Robert Park, είναι: «η πιο συνεπής και συνολικά, η πιο επιτυχημένη προσπάθεια του ανθρώπου να ανακατασκευάσει τον κόσμο, στον οποίο ζει, ώστε να συμφωνεί περισσότερο με τις επιθυμίες της καρδιάς του. Αλλά,ανηπόληείναιοκόσμοςπουκατασκεύασεοάνθρωπος, είναικαιοκόσμοςστονοποίοείναιστοεξήςκαταδικασμένος να ζει. Έτσι, έμμεσα, και χωρίς καμία σαφή αίσθηση της φύσης της αποστολής του, φτιάχνοντας την πόλη ο άνθρωπος ξαναέφτιαξε τον εαυτό του.»[29] ΑναλύονταςτοαπόσπασμααυτόοHarveyεπισημαίνειότι «…τοζήτηματουποιαπόληθέλουμεδενμπορείναδιαχωριστεί από το ζήτημα του τι είδους άνθρωποι θέλουμε να είμαστε, τι είδους κοινωνικές σχέσεις αναζητούμε, τι σχέσεις με τη φύση φροντίζουμε να έχουμε, τι τρόπο καθημερινής ζωής επιθυμούμε,τιείδουςτεχνολογίεςκρίνουμεκατάλληλες,τι αισθητικές αξίες έχουμε. Το δικαίωμα στην πόλη είναι, άρα, πολύ περισσότερα πράγματα από το δικαίωμα της ατομικής πρόσβασηςστουςπόρουςπουενσωματώνειηπόλη:είναιτο δικαίωμανααλλάξουμετουςεαυτούςμαςαλλάζονταςτην πόλη.Είναι,ένασυλλογικό,παράέναατομικόδικαίωμα,αφού η αλλαγή της πόλης βασίζεται στην άσκηση συλλογικής εξουσίας επί των διαδικασιών της αστικοποίησης. Η ελευθερίανακατασκευάσουμεκαιναανακατασκευάσουμε τους εαυτούς μας και τις πόλεις μας είναι ένα από τα πιο πολύτιμα, αλλά και τα πιο παραμελημένα ανθρώπινα δικαιώματά μας.»[30] 29. Park, Robert, 1967, “On Social Control and Collective Behavior”, σελ. 3, Chicago, Chicago University Press 30. Harvey, David, 2012, “Εξεγερμένες πόλεις: Από το δικαίωμα στην

«Το Δικαίωμα στην Πόλη, αφορά την διεκδίκηση του χώρου της πόλης, ενός χώρου που θα είναι έργο των ενδιαφερομένων, των χρηστών, αποτέλεσμα των αστικών κινημάτων, της κοινωνίας των πολιτών, και ως τέτοιος θα αποτελεί τόπο πραγμάτωσης μιας άλλης αστικότητας.»[31]

Οι μεγαλύτερες αλλαγές στο ρόλο, το νόημα και τη δομή της πόλης είναι το αποτέλεσμα της κινητοποίησης και της διεκδικήσης των πολιτών. Όταν αυτές οι κινητοποιήσεις επιδρούν στο μετασχηματισμό της αστικής δομής τις ονομάζουμε αστικά κοινωνικά κινήματα. Η διαδικασία της αστικής κοινωνικής αλλαγής στην πόλη δεν προκύπτει μόνο από επιτυχή κοινωνικά κινήματα αλλά συνδέεται και με τις επιπτώσεις που έχουν στον ιστό της πόλης τα κινήματα είτε είναι επιτυχημένα είτε όχι. Επιλέχθηκανεφτάπεριπτώσειςπουαφορούνμεγαλύτερα κοινωνικάκινήματα,συνειδητάπροσανατολισμέναπροςτον μετασχηματισμό της πόλης σε πολύ διαφορετικά ιστορικά πλαίσια.

• Οι Communidades της Καστίλλης | ήταν μια επανάσταση στην Ευρώπη που αμφισβήτησε την απόλυτη μοναρχία στην κατασκευή του εθνικού κράτους.

• Η Κομμούνα του Παρισιού | ήταν μια δημοτική επανάσταση.

• Η απεργία των Ενοικίων στη Γλασκόβη, το 1915 | ήταν έναςαγώναςτηςεργατικήςτάξηςπουυπογραμμίζει την αρχή της δημόσιας πολιτικής κατοικίας του πόλη στην επανάσταση της πόλης”, σελ. 38, Αθήνα, εκδ. ΚΨΜ 31. Ντίνα Βαϊου & Κωστής Χατζημιχάλης, 2012, “Ο Χώρος στην Αριστερή Σκέψη”, σελ. 279, Αθήνα, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς|νήσος

51 • Διεκδικώντας Την Πόλη

> >Κ ο ι ν ω ν ι κ ά Α σ τ ι κ ά Κ ι ν ή μ α τ α

καπιταλιστικού κράτους.

• ΗαπεργίατωνinquilinariosτηςΒερακρούθστοΜεξικό, το 1922 | ήταν κοινωνικός αγώνας που πυροδοτήθηκε από αστικά θέματα και έλαβε χώρα στην Λατινική Αμερική, πριν τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο.

• ΗεξέγερσητωνκεντρικώνπεριοχώντωνΑμερικανικών πόλεων, το 1960 | αμφισβήτησε την εμφανιζόμενη μετά-βιομηχανικήκοινωνία,μεαιτήματαγιακοινοτικό έλεγχο και φυλετική ισότητα.

• Η εξέγερση στο Los Angeles, το 1992 |

52 • Μέρος Πρώτο

• Η εξέγερση στη Γαλλία, το 2005 | Σκοπός είναι μέσω της ανάλυσή τους να δείξουμε τον ιδιαίτερο ρόλο που έπαιξαν τα κοινωνικά κινήματα στην παραγωγή των αστικών μορφών και του αστικού νοήματος και να αναδείξουμε την επίδραση που είχαν τόσο με τις νίκες όσο και με ήττα τους στην διαμόρφωση της πόλης. Τα διαρκήαποτελέσματάτουςείναιπαρόντασταρήγματαπου δημιουργήθηκανστηνκυρίαρχηλογική,στουςσυμβιβασμούς που αποτυπώθηκαν στους θεσμούς, στις μεταβαλλόμενες πολιτιστικές μορφές της πόλης, στη συλλογική μνήμη των γειτονιώνκαι,τελικά,στησυνέχισητηςκοινωνικήςσυζήτησης περί του τι θα έπρεπε να είναι η πόλη.

Η επανάσταση των κοινοτήτων (Comunidades) ξεκίνησε στο Τολέδο, τον Μάϊο του 1520 και επεκτάθηκε στην πλειοψηφίατωνπόλεωνπουείχαντοπρονόμιοναστέλνουν αντιπροσώπους στο Ισπανικό Κοινοβούλιο (Cortes), το οποίο, υπό την αρχή του βασιλιά Καρόλου V, είχε την εξουσία να επιβλέπειτουςφόρουςπουεπιβάλλονταναπότοστέμμαστις πόλεις.Ξεκίνησεωςοικονομικήεξέγερσηκαιδιαμαρτυρίαγια τηναντιδημοκρατικήμορφήαντιπροσώπευσηςστοΙσπανικό Κοινοβούλιο (Cortes). Οι στόχοι του κινήματος προσδιορίστηκαν σε δύο πολιτικούς όρους γύρω από δύο μείζονα θέματα: α| Tην υποστήριξη του προγράμματος της ομόσπονδης κυβέρνησης των πόλεων που ιδρύθηκε στην Tordesillas, της Junta de Tordesillas, η οποία απαίτησε από τον βασιλιά να δεχθείτιςεξουσίεςτουκοινοβουλίουπουεκλέχτηκεαπότις πόλεις. β| Tον εκδημοκρατισμό της δημοτικής εξουσίας με την εγκαθίδρυση της αρχής της εκλογής των τοπικών αξιωματούχων και την υποχρέωσή τους να αναφέρονται σε λαϊκές επιτροπές που οργανώνονταν στο επίπεδο των συνοικιακών σωμάτων. Εφόσονμπορούσανναοργανώσουνέναισχυρόστρατό,οι comunerosέμοιαζανναβρίσκονταικοντάσεμιαστρατιωτική και πολιτική νίκη στο τέλος του 1520. Όμως, στις 23 Aπριλίου του 1521, οι συνδυασμένες δυνάμεις των Ισπανών ευγενών και του βασιλικού στρατού νίκησαν τη λαϊκή πολιτοφυλακή στο Villalar. Το Τολέδο αντιστάθηκε μέχρι τον Φεβρουάριο του 1522, όπου οι ηγέτες των επαναστατών, Bravo, Maldonado και Padilla, εκτελέστηκαν. Οι Kαστιλιάνικες πόλεις έχασαν το μεγαλύτερο μέρος της ελευθερίας τους. Η

53 • Διεκδικώντας Την Πόλη

i . Οι κοι νότ ητε ς της Κασ τίλ λ η ς 1520-22

Στη γέννησή τους οι Comunidades δεν ήταν ένα ταξικό κίνημα: ήταν αντίθετα ένα πολυ-ταξικό λαϊκό κίνημα που αναγνώριζε τον εαυτό του ως κοινότητα (comunidad). Σέβονταν την εσωτερική κοινωνική τους ποικιλία και πρότειναν αντιπροσώπευση στην Cortes σύμφωνα με τα τρία ίσα μέρη: ένα τρίτο για την αριστοκρατία της πόλης, ένα τρίτο για τους ιερείς και ένα τρίτο για τους “commons”, δηλ. για ανθρώπους χωρίς κανένα ιδιαίτερο προνόμιο και, συνεπώς, υποχρεωμένων να πληρώνουν φόρους. Το πιο διακεκριμένο χαρακτηριστικό του κινήματος ήταν το σχέδιο του να μεταρρυθμίσει τους τοπικούς πολιτικούς θεσμούς γύρω από την ιδέα της Comunidad (κοινότητα). Το στοιχείοκλειδίτουνέουθεσμούήτανηδημοτικήσυνέλευση. Στη συνέλευση μετείχαν όχι μόνο μέλη των προνομιούχων ομάδων που μέχρι τότε είχαν το μονοπώλιο της δημοτικής εξουσίας, αλλά, επίσης, οι αντιπρόσωποι των επιτροπών των συνοικιών. Η συνέλευση όριζε ένα δημοτικό συμβούλιο που εκτελούσε τις εντολές της για ιδιαίτερους σκοπούς. Έτσι, ο πυρήνας του σχεδίου των Comunidades αφορούσε τη δομή των θεσμών του κράτους. Το κίνημα των Comunidades σε τοπικό επίπεδο, αναζητούσε,πρώτον,τοπικήαυτονομία(ελεύθερεςπόλεις), δεύτερον, εκλεγμένα αντιπροσωπευτικά δημοτικά σώματα, και τρίτον, αποκέντρωση της δημοτικής εξουσίας στο επίπεδο των συνοικιών. Ουσιαστικά όμως, ήταν μια πολιτική επανάσταση που πρότεινε μια νέα μορφή κράτους και μια νέα μορφή κοινωνίας και, επομένως, μια νέα πόλη. «Το κίνημα των Comunidades, ήταν ένα ουτοπιστικό κίνημα στο οικονομικό επίπεδο, προτείνοντας τη συνολική

55 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Iσπανικήμοναρχία,στηριζόμενηστηνKαθολικήEκκλησίακαι υποστηριζόμενη από την αριστοκρατία, αισθάνθηκε αρκετά ισχυρή για να αναλάβει την οικοδόμηση μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας.

56 • Μέρος Πρώτο

παύση των φόρων. Διεκδίκησαν μια συνταγματική μοναρχία στηνοποίαοβασιλιάςθαυπάκουεστοκοινοβούλιο.Ζήτησαν δημοκρατική αντιπροσώπευση στο κοινοβούλιο, του οποίου η εξουσία και η αυτονομία θα ήταν εγγυημένες. Απαίτησαν αυτονομία και εκδημοκρατισμό της δημοτικής κυβέρνησης. Πρότειναν την αποκέντρωση της τοπικής κυβέρνησης στο συνοικιακό επίπεδομεμιαπροσέγγισητηςσυμμετοχήςτων πολιτών στις δημόσιες υποθέσεις. Και, τελικά, διακήρυξαν την ισότητα δικαιωμάτων μεταξύ των πολιτών και ζήτησαν νομική και δικαστική προστασία ενάντια στις αυθαίρετες αποφάσεις των ευγενών και της μοναρχίας.»[32] Το κίνημα των Comunidades μπορεί να χαρακτηριστεί και ως ένα κοινωνικό αστικό κίνημα. Με τον όρο “αστικό” σε αυτή την ιστορική περίοδο, αναφερόμαστε στη διαδικασία υπεράσπισης των συλλογικών και ατομικών δικαιωμάτων των πολιτών ενάντια στη φεουδαρχική τάξη και τον απολυταρχισμό της μοναρχίας. Το σχέδιο των Comunidades ήταν να ιδρύσουν την πόλη ωςαυτόνομημορφήπαραγωγής,κατανάλωσης,ανταλλαγής, κοινωνικών σχέσεων και πολιτικής διακυβέρνησης. Οι Comunidades της Kαστίλλης ήταν ένα κίνημα πολιτών, όχι τόσο επειδή βασίστηκαν στις πόλεις, αλλά επειδή προσπάθησαν να επιβάλλουν την πόλη ως βασικό κύτταρο μιας νέας κοινωνικο-πολιτικής οργάνωσης.

32. Ελένη Πορτάλιου, 2011, “Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείμενο και πεδίο πολιτικής: Αστικά Κοινωνικά Κινήματα”, σελ. 30, Αθήνα

Η Κομ μ ού ν α τ ου Παρισ ιού, 1871

Στην περίπτωση του Παρισιού της Δεύτερης Αυτοκρατορίας, η κρίση του 1848 ήταν μία από τις πρώτες φανερές κρίσειςταυτόχροναανενεργούπλεονάζοντοςκεφαλαίουκαι πλεονάζουσαςεργασίας.ΟΝαπολέωνIII,μεπραξικόπηματο 1851ανακήρυξετονεαυτότουΑυτοκράτορα.ΟΑυτοκράτορας για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του πλεονάζοντος κεφαλαίου ανακοίνωσε ένα πρόγραμμα επενδύσεων σε υποδομές τόσο στη χώρα του όσο και στο εξωτερικό. Στο εξωτερικό, αυτό σήμαινε την κατασκευή σιδηροδρόμων σε όλη την Ευρώπη και την Ανατολή όπως επίσης και την επιδότησημεγάλωνέργωνόπωςηΔιώρυγατουΣουέζ.Εντός της χώρας σήμαινε ενίσχυση του σιδηροδρομικού δικτύου, κατασκευή λιμανιών, αποξήρανση ελών κ.α. Όμως, πάνω απ’ όλα, συνεπαγόταν την αναμόρφωση της αστικής υποδομής του Παρισιού. Ο Ναπολέων III, ανάθεσε στον Haussmann τα δημόσια έργα του Παρισιού το 1853. Ο Haussmann αντιμετώπισε το πρόβλημα του πλεονάζοντος κεφαλαίου και της ανεργίας μέσω της αστικοποίησης. Η αναδόμηση του Παρισιού απορρόφησε τεράστιες ποσότητες εργασίας και κεφαλαίου το οποίο λειτούργησε ως μέσο κοινωνικής σταθεροποίησης. Ο Haussmann για να πετύχει την αναμόρφωση του Παρισιού μετασχημάτισετηνκλίμακατηςαστικήςδιαδικασίας.Ότανο αρχιτέκτοναςHittorffέδειξεστονHaussmannτασχέδιαγια μια νέα λεωφόρο, αυτός του είπε «δεν είναι αρκετά φαρδιά… την έχεις 40 μέτρα κι εγώ τη θέλω 120». Ο Haussmann σχεδίασε την πόλη σε μεγαλύτερη κλίμακα, με προάστια προσαρτημένασεαυτή,ξανασχεδίασεολόκληρεςγειτονιές (όπως τη Les Halles) αντί για μικρά κομμάτια του αστικού ιστού. Αυτό που έκανε στην πραγματικότητα ήταν να λύσει το πρόβλημα της διάθεσης του πλεονάζοντος κεφαλαίου μέσω βελτιώσεων των αστικών υποδομών με τη χρήση

57 • Διεκδικώντας Την Πόλη

ii.

Το σύστημα λειτούργησε για δεκαπέντε χρόνια και κληροδότησε όχι μόνο μια μεταμόρφωση των αστικών υποδομών, αλλά την κατασκευή ενός τελείως νέου τρόπου αστικής ζωής και την κατασκευή μιας νέας αστικής πραγματικότητας. Το Παρίσι έγινε το μεγαλύτερο κέντρο κατανάλωσης, τουρισμού και αναψυχής – τα καφέ, τα πολυκαταστήματα,ηβιομηχανίαμόδας,οιμεγάλεςεκθέσεις, άλλαξαντοναστικότρόποζωήςμετρόπουςπουμπορούσαν να απορροφήσουν τεράστια πλεονάσματα μέσω του καταναλωτισμού. Όμως, το οικονομικό σύστημα και οι πιστωτικές δομές στις οποίες στηρίχτηκε κατέρρευσαν το 1868. Ο Haussmann εκδιώχθηκε από την εξουσία, και μετά τον ανεπιτυχή πόλεμο εναντίον της Γερμανίας του Μπίσμαρκ εμφανίστηκε η Παρισινή Κομμούνα. Η κοινωνική σύνθεση της Κομμούνας (commune) συγκροτήθηκε από ένα μείγμα εργαζομένων και κοινωνικής τάξης, χειρωνάκτες εργάτες, εργάτες της ανεπτυγμένης βιομηχανίας και της μεταλλουργίας, εργάτες κατασκευών, καθώς και ένα μεγάλο κομμάτι των «μικροαστών», υπαλλήλους, λογιστές, γιατρούς, δασκάλους, δικηγόρους και δημοσιογράφους. Επίσης, η πλειοψηφία των αξιωματικών καιστελεχώντηςστρατιωτικήςδύναμηςτηςΚομμούνας,της GardeNationale,αποτελείτοαπόυπαλλήλους,τυπογράφους και μικρούς εμπόρους. Τέλος, σημαντικό ρόλο ανάμεσα σε αυτό το κοινωνικό μείγμα κρατούσαν οι γυναίκες. Το πρώτο αίτημα της Kομμούνας και η πυροδότηση του κινήματοςήτανηεπανίδρυσητηςδημοτικήςελευθερίαςκαι η πρώτη πολιτική της πράξη ήταν η οργάνωση των πρώτων δημοτικών εκλογών στο Παρίσι του 19ου αι. Οι κομμουνάροι διεκδίκησαν σοβαρές δημοτικές ελευθερίες. Αυτές ήταν η παύση της Nομαρχίας που έλεγχε τις αρχές της πόλης, το

59 • Διεκδικώντας Την Πόλη

μακροπρόθεσμων δανείων.

60 • Μέρος Πρώτο

δικαίωμα της Eθνικής Φρουράς να εκλέγει τους αρχηγούς της και να διαμορφώνει την οργάνωσή της, η διακήρυξη της Δημοκρατίας ως νομικής μορφής της κυβέρνησης και τέλος, η απαγόρευση στο στρατό να εισέλθει στην περιοχή του δήμου του Παρισιού. Οι κοινωνικοί στόχοι των κομμουνάρων κατευθύνονταν περισσότερο στην καταπολέμηση της κερδοσκοπίας παρά στην κατάργηση της εκμετάλλευσης.

H Kομμούνα του Παρισιού ήταν ένα κίνημα σε αντίθεση με όλη την αστική κοινωνία, δηλαδή όχι μόνο με τις κυρίαρχες τάξεις αλλά με το σύνολο των τάξεων και των ομάδων που αποτελούσαντονκοινωνικόκόσμοτηςΓαλλικήςυπαίθρουτον 19οαι.Ουσιαστικά,αγωνίστηκανγιαναπετύχουντηνδιαγραφή των ενοικίων με σκοπό να συγκρατηθεί η κερδοσκοπία που συνδεόταν με την κρίση της κατοικίας γενικότερα.

iii.

Η Απ ε ρ γ ία Ε νοικίων τη ς Γ λ α σ κώβη ς, το 1915

H έκρηξη στον κλάδο της ναυπηγικής επιτάχυνε τη βιομηχανικήκαιδημογραφικήανάπτυξηστηνπεριοχήClydeside. Το 1911, 11% του οικιστικού αποθέματος της Γλασκώβης παρέμενε ανενεργό για λόγους κερδοσκοπίας. Έτσι , οι συνθήκες κατοικίας υποβαθμίστηκαν και οι εργάτες ζούσαν σε υπερφορτωμένα με ανθρώπους διαμερίσματα. Τα ενοίκια αυξήθηκαν σε τέτοιο βαθμό ώστε ακόμα και σταθερές και ευημερούσες κοινότητες, συμπεριλαμβανομένων των τεχνιτώνκαιμηχανικών,πιέστηκανκαιβρέθηκανσεδυσμερείς οικιστικές συνθήκες. Οι διαμαρτυρίες για την κατοικία αυξήθηκαν και το 1911 οργανώθηκεέναΕργατικόΚόμματηςΠόλης,μεκύριοσημείο στο πρόγραμμά του τη μεταρρύθμιση της κατοικίας. Το 1914 ιδρύθηκε η Ένωση Γυναικών της Γλασκώβης για την Κατοικία, που αποτέλεσε την κινητήρια δύναμη της απεργίας υπό την ηγεσία γυναικών όπως η Mary Barbour, η Mary Lard κ.α.

Με πρωτοβουλία του Ανεξάρτητου Εργατικού Κόμματος, τον Ιανουάριο του 1915 οργανώθηκε ένα Συνέδριο για την Κατοικίααπό450αντιπροσώπους,πουστήριξαντηνπρόταση επιδόματος κατοικίας και αντιτάχθηκαν στις αυξήσεις ενοικίων.Γιαναπροωθηθούντααιτήματαδημιουργήθηκε μια ΕπιτροπήΚατοικίαςτουΕργατικούΚόμματοςτηςΓλασκώβης με πλήρη υποστήριξη της Επιτροπής των Συνδικάτων.

62 • Μέρος Πρώτο

Η μετάβαση από αυτή την κεντρική πρωτοβουλία στην Απεργία Ενοικίων πραγματοποιήθηκε μέσω μιας σειράς οργανώσεων που είχαν δημιουργηθεί στις εργατικές κοινότητες. Η Απεργία Ενοικίων ξεκίνησε τον Μάιο του 1915 στη βιομηχανική περιοχή του Govan. ΤονΟκτώβριο,15.000άνθρωποισυμμετείχανστηναπεργία. Στις 7 Οκτωβρίου, μια μαζική διαδήλωση υπό την ηγεσία των γυναικών συνέκλισε στην Πλατεία St. Enoch. Τον Νοέμβριο, ο αριθμός των απεργών έφτασε τις 20.000. Με το τέλος της διαδήλωσης στις 17 Νοεμβρίου, όλες οι νομικές πράξεις ενάντιαστουςαπεργούςενοικίωνσταμάτησανκαιταενοίκια πάγωσαν. Ο αγώνας για προσιτή οικονομικά κατοικία και επαρκείςδημόσιεςεξυπηρετήσειςπροβλήθηκεωςδικαίωμα τωνπολιτών,πουπρέπεινακαλύπτεταιαπότοκράτος,μετην παραγωγήμέσωνκαιτηνπροώθησηδιαδικασιώνσυλλογικής κατανάλωσης. Στις 25 Δεκεμβρίου του 1915, προωθήθηκε ένας Περιοριστικός Νόμος των Ενοικίων και του Τόκου Υποθήκης, εγκαθιδρύοντας τον έλεγχο των ενοικίων για τη χαμηλού κόστους κατοικία. Το 1919, το Κοινοβούλιο πέρασε έναν Οικιστικό και Πολεοδομικό Νόμο αναθέτοντας στις τοπικές κυβερνήσειςνακτίσουνκατοικίαγιατουςεργάτεςκαιδίδοντας τηναναγκαίαχρηματοδότηση.Τοκίνηματωνενοικίωνπέτυχε η κατοικία να θεωρηθεί δικαίωμα για τους ανθρώπους και το κράτος υπεύθυνο γι’ αυτό.

i v. Το Mov im ient o I nquilinar io στη Βε ρ α κρ ού ζ , Μ ε ξ ικό, 1922

Στις αρχές του 1922, όταν η αστυνομία προχώρησε σε μια σειρά εξώσεις, η λαϊκή δυσαρέσκεια μεγάλωσε. Ιδρύθηκε μια Ένωση Απεργών Ενοικιαστών, η οποία κάλεσε σε απεργεία ενοικίων μέχρις ότου οι ιδιοκτήτες συμφωνήσουν να διαπραγματευτούν ένα νέο σύστημα συμβολαίων με την Ένωση Ενοικιαστών. Τον Μάρτιο του 1922, 55% του πληθυσμού της πόλης στήριζε την Απεργία Ενοικίων. Οι επιτροπές γειτονιάς επέκτειναν τους στόχους τους σε όλη την αστική σκηνή: υποκίνησαν μποϋκοτάζ κατά της εταιρίας των τραμ και οργάνωσανεπιτροπέςπαρακολούθησηςτιμώνκαιελέγχου των εμπόρων. Ταυτόχρονα το κίνημα συγκρούστηκε επανειλημμένα με την αστυνομία, κάθε φορά που υπήρχε θέμα έξωσης. Τον Μάιο του 1922, ορισμένοι ιδιοκτήτες άρχισαν να υποχωρούν, ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις και έγιναν δεκτά τα αιτήματα των ενοικιαστών. Η κυβέρνηση οργάνωσε την καταστολή του κινήματος με τηβοήθειατουστρατούμεαποτέλεσμαστιςσυμπλοκέςπου ακολούθησαν να συλληφθούν οιηγέτες της εξέγερσης, να σκοτωθούν70άνθρωποικαινατραυματιστούνεκατοντάδες με αποτέλεσμα την καταστολή του κινήματος. Συμπερασματικά, το κίνημα των ενοικιαστών της Βερακρούζ δεν αποτελεί ένα ταξικό κίνημα αλλά ένα

63 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Η Απεργία Ενοικίων στη Βερακρούζ οργανώθηκε από την ΕπαναστατικήΈνωσηΕνοικιαστών.Ηπρώτηαπεργίαξέσπασε στο Patio San Salvador, ως αντίδραση απέναντι στην έκρηξη των ενοικίων σε μια εποχή έλλειψης κατοικίας εξαιτίας της γρήγορηςαστικήςανάπτυξης. Οιιδιοκτήτεςτωνslumsείχαν τοδικαίωμανααυξάνουνταενοίκια,νααρνούνταιεπισκευές και να προβαίνουν σε εξώσεις ενοικιαστών.

v. Οι εξε γ έ ρ σ ε ις τω ν Κεντρικών Περιοχών των Αμερικάνικων Πόλεων σ τη 10 ε τ ία του 1960 Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1960, οι κεντρικές περιοχές των μεγάλων Αμερικανικών μητροπόλεων, εξεγέρθηκαν.Οιμαζικέςκινητοποιήσεις,πυροδοτήθηκαναπό απεργίεςενοικίωνμέχριαιτήματαπρονομιακώνδικαιωμάτων και μάχονταν ενάντια στην αστική ανανέωση.

• 1964-68: τουλάχιστον 329 εξεγέρσεις μαύρων σε 257 Αμερικάνικες πόλεις, 52.000 συλλήψεις, 8.000 τραυματίες, 220 νεκροί • 1969: 500 περιπτώσεις ταραχών • 1970–71: 269 περιπτώσεις ταραχών Οι περισσότερες εξεγέρσεις αφορούσαν θέματα αστυνομικής βίας, ανεργίας και κατοικίας. Οι αντιπρόσωποι των εξεγερμένων διεκδίκησαν καλύτερη εκπαίδευση, εξυπηρετήσεις αναψυχής ή μεταρρύθμιση της τοπικής κυβέρνησης, διαμαρτυρόμενοι για τις συνθήκες ζωής στα γκέτο και προσπαθώντας να τις βελτιώσουν. Τα γκέτο ήταν η φυσική βάση της εξέγερσης και αποτέλεσαν μια πόλη μέσα στην πόλη, όπου εμφανίστηκαν οι εναλλακτικοί κανόνες μιας εναλλακτικής κοινωνίας.

65 • Διεκδικώντας Την Πόλη

κοινωνικό κίνημα που τροφοδοτήθηκε από την αστική δυσαρέσκειακαιοραματίστηκεμιακαλύτερηζωήστηνπόλη. Για τους ενοικιαστές, η Βερακρούζ ήταν μια καταδικασμένη πόλη συνώνυμη της διαφθοράς και της καταπίεσης. Για τους ενοικιαστές η πόλη δεν μπορούσε ούτε να μεταρρυθμιστεί ούτε να γίνει βιώσιμη.

Τρίαδιαφορετικάστοιχείασυνθέτουντηδιαμαρτυρίαστις κυρίως περιοχές των Αμερικάνικων πόλεων : 1. Μιααμυντικήαντίδρασητωνλαϊκώνγειτονιώνενάντια στηδιαδικασίατηςαστικήςπαρακμήςκαιτηςεπίθεσης της αστικής ανανέωσης.

2. Μια διαδεδομένη απαίτηση για κατοικία, αστικές υπηρεσίες και προνομιακά δικαιώματα.

3. Μια έκφραση του κινήματος των μαύρων.

66 • Μέρος Πρώτο

Οι τρεις αυτοί τύποι του κινήματος δεν συγχωνεύτηκαν ποτέ. Υπό την πίεση των λαϊκών κινητοποιήσεων, ιδιαίτερα έντονων στα γκέτο, χορηγήθηκαν κοινωνικά προγράμματα από την Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση, δημιουργήθηκαν θέσεις απασχόλησης στο δημόσιο και τις αστικές εξυπηρετήσεις ανέλαβαν οι τοπικές κυβερνήσεις. Ωστόσο, οι βασικοί οικονομικοί μηχανισμοί δεν άλλαξαν και οι προσπάθειες κοινωνικής μεταρρύθμισης περιορίστηκαν κατά τόπους.

i v. Οι ε ξ ε γ έ ρ σ ε ις σ τις πόλεις τη ς Γ α λ λ ία ς το 2005 Αφορμή της εξέγερσης στάθηκε, όταν δύο 17χρονοι αφρικανικήςκαταγωγής,στις27Οκτωβρίου2005,πιστεύοντας εσφαλμένα ότι καταδιώκονταν από την αστυνομία, βρήκαν τραγικόθάνατοαπόηλεκτροπληξίασευποσταθμόηλεκτρικής ενέργειας, στον οποίο είχαν κρυφτεί. Τα νέα διαδόθηκαν γρήγορα στα προάστια της γαλλικής πρωτεύουσας και τα επεισόδια άρχισαν να κλιμακώνονται. Οιταραχέςεξαπλώθηκανσε274πόλεις,απότοΣτρασβούργο μέχρι την Μασσαλία μη εξαιρουμένων των τουριστικών περιοχώνστηνκοιλάδατουΝίγηρα.Εμπρησμοίαυτοκινήτων, νοσοκομείων, σχολείων και συγκρούσεις με την αστυνομία συνέθεταν το σκηνικό κάθε βράδυ επί δύο εβδομάδες στο Παρίσικαιτιςπερισσότερεςγαλλικέςμεγαλουπόλεις,όπου επεκτάθηκανταεπεισόδια.Απολογισμός:περισσότερααπό 6.000 καμένα αυτοκίνητα σε 300 πόλεις, 1.500 συλλήψεις και ένας νεκρός. Η εξέγερση τερματίστηκε μετά τη λήψη αυστηρών κατασταλτικών μέτρων και την ανάκληση ενός νόμου του 1955 για απαγόρευση κυκλοφορίας. Χαρακτηριστικότηςεξέγερσηςείναιότι«συντονίστηκε» δικτυακάμέσωίντερνετκαικινητώντηλεφώνων.Προνομιούχος χώρος αυτών είναι η γειτονιά, η συνοικία, η τοπική κοινότητα και στόχος υλικά αγαθά του καταναλωτικού τρόπου ζωής, αλλά και κοινωφελείς υπηρεσίες, όπως αυτοκίνητα, μέσα μαζικής μεταφοράς, σχολεία και κοινωνικά κέντρα. Ένα σοβαρό αίτιο των ταραχών είναι ο κοινωνικός αποκλεισμός.Οιπερισσότεροιμετανάστεςζουνσεεργατικές κατοικίεςπουχτίστηκανστηδεκαετίατου’60.Γάλλοιεργάτες και μετανάστες ζούσαν αρμονικά στις πολυκατοικίες. Η εκπαίδευση ήταν δωρεάν και τα παιδιά κατηχούνταν με τα ιδεώδητηςγαλλικήςδημοκρατίας:ελευθερία,αδελφότητα, ισότητα. Οι περισσότεροι γηγενείς Γάλλοι μετακόμισαν

70 • Μέρος Πρώτο

από τις εργατικές πολυκατοικίες στις αρχές του ’80 εκμεταλλευόμενοι ένα κυβερνητικό πρόγραμμα για αγορά κατοικίας.Λίγεςοικογένειεςμεταναστώνείχανχρήματαγια να αγοράσουν σπίτι και έτσι οι περισσότεροι έμειναν στις εργατικές πολυκατοικίες. Δημιουργήθηκαν έτσι τα πρώτα γκέτο. Ένα άλλο αίτιο είναι η ανεργία. Η βία στα προάστια του Παρισιού ανέδειξε το ψηλό ποσοστό ανεργίας για τους απογόνους των μεταναστών. Σύμφωνα με έρευνα της εθνικήςστατιστικήςυπηρεσίαςτηςΓαλλίας,τοποσοστότης ανεργίαςστουςαπογόνουςμεταναστώνπουέχουνγεννηθεί στη Γαλλία, ηλικίας μεταξύ 19 και 29 ετών, φθάνει το 30% και είναι τρεις φορές μεγαλύτερο σε σχέση με τον εθνικό μέσο όρο. Η κρίση αυτή ανέδειξε την αποτυχία της κοινωνικής και αστυνομικήςπολιτικήςτηςγαλλικήςκυβέρνησης,αλλάκαι της πολιτικής ενσωμάτωσης των ξένων μεταναστών.

v. Η ε ξ ε γ έ ρ σ η σ τις πόλεις σ το Los Angeles , 19 9 2 Κυριακή, 3 Μαρτίου 1991, ο Rodney King, μαζί με τον φίλο του Bryant Allen, οδηγούν το αυτοκίνητό τους όταν ένα περιπολικότηςαστυνομίαςτουςκάνεισήμανασταματήσουν. Ο King τους αγνοεί και ξεκινάει ένα ανθρωποκυνηγητό στους δρόμους του Los Angeles. Ο απολογισμός; 11 κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις και ρήξη νεφρού. Το βίντεο προβάλλεται από το κανάλι 5, καθώς και από άλλα διεθνή δίκτυα. Δέκα μέρες μετά, οι αστυνομικοί παραπέμπονται σε δίκη. Η εκδίκαση της υπόθεσης ξεκίνησε ένα χρόνο μετά την αρχική παραπομπή. Η Αμερικανική δικαιοσύνη έκανε από την αρχή γνωστές τις προθέσεις της μεταφέροντας τη δίκη σε ένα προάστιο του Los Angeles.

Τα αίτια όμως ήταν βαθύτερα και αφορούσαν, περικοπές στις αμυντικές δαπάνες και το σκάσιμο της ιαπωνικής χρηματοοικονομικής φούσκας. Ανθρώπινη απόγνωση σε μια τόσοευρείακλίμακα,δενείχεποτέφωτογραφηθείστηνπόλη. Όπως γράφει και ο Davis, «παρά την εμμονή των ταμπλόιντ στη βία των μαύρων, μονάχα το 36% των συλληφθέντων ταραξιών ήταν Αφροαμερικανοί, ενώ το 52% είχε ισπανικά επώνυμα και 10% ήταν λευκοί. Εξάλλου, η μεγαλύτερη πυκνότητα ”περιστατικών” που σχετίζονταν με τις ταραχές εκδηλώθηκενότιατουαυτοκινητοδρόμουτηςSantaMonica, σε περιοχές όπου κυριαρχούν Λατίνοι και Ασιάτες». Ανεπηρέαστη δεν θα μπορούσε να μείνει και η οικονομική ζωήτηςπεριοχής.Οιταραχέςεπίσπευσαντηφυγήκεφαλαίου και θέσεων εργασίας στη δυτική πλευρά του Downtown, στην εμπορική περιοχή του Mid-City προκαλώντας την οριστική κοινωνική ερήμωση του παραδοσιακού εμπορικού κέντρου.Οιελάχιστεςεναπομείνασεςεπιχειρήσειςέλυναν τα συμβόλαιά τους η μία μετά την άλλη και μετέφεραν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες στο Bunker Hill,

71 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Ένα χρόνο μετά, η ετυμηγορία του δικαστηρίου, ήταν αθώωση για όλες τις κατηγορίες και για όλους τους κατηγορούμενους.Ηεξέγερσηξεσπάστιςγκετοποιημένες περιοχές τους Los Angeles στις 30 Απριλίου του 1992 και σύντομα εξαπλώνεται και σε άλλες πόλεις των Η.Π.Α. Βίαιες διαδηλώσεις, λεηλασίες καταστημάτων, καταστροφές πλουσίων συνοικιών, επιθέσεις στα αστυνομικά τμήματα, συγκρούσεις και εμπρησμοί. Το Los Angeles καίγεται. Ο Μπουςστέλνειστηνπόλη750ομοσπονδιακούςαστυφύλακες για να ενωθούν με την αστυνομική δύναμη της πόλης, 2800 Εθνοφρουρούς, ενώ 4000 στρατιώτες βρίσκονται σε ετοιμότητα για πρώτη φορά στην πόλη από τη δεκαετία του ’60. Μέσα σε τρεις νύχτες στο Los Angeles μόνο, σκοτώνονται περίπου 60 άτομα, τραυματίζονται 2300 και γίνονται περίπου 13.200 συλλήψεις.

72 • Μέρος Πρώτο

ενισχύοντας ακόμα περισσότερο την κινηματογραφική, φουτουριστική εικόνα του Los Angeles· αυτή της πόλης φάντασμα με τα ψηλά κτίρια. Ηστρατηγικήπουπρότεινανοιεπιχειρήσειςχαιρετίστηκε ως ”αναγέννηση” του Downtown, και μάλιστα συνοδεύτηκε από μία σειρά επεμβάσεων στο επίπεδο της πόλης. Επεμβάσειςπουκρίθηκανωςαναμενόμενες,επιβεβλημένες ή το λιγότερο, απόλυτα δικαιολογημένες. Ο φόβος των γεγονότωνπουπροηγήθηκανήτανκακόςσύμβουλοςακόμα και για τους πιο ρομαντικούς θιασώτες των δικαιωμάτων των πολιτών και του λειτουργικού αστικού περιβάλλοντος. Ο νέος οικονομικός και εμπορικός πυρήνας της πόλης, οχυρώθηκε πίσω από μεγάλες ανατιμήσεις στις αξίες της γης και από «έναν προμαχώνα από βαθμιδωτές περιφράξεις, τσιμεντοκολώνες και τείχη από αυτοκινητόδρομους». Οι παραδοσιακοί δεσμοί με την υπόλοιπη πόλη κόβονται. Οι πεζοδιαβάσεις που ένωναν έως τότε το Bunker Hill και τον προγενέστερο οικονομικό κέντρο ξηλώνονται και η κυκλοφορία μεταφέρεται κάποια επίπεδα ψηλότερα, με τη δημιουργία εναέριων διαβάσεων αποκομμένων από το επίπεδο της πόλης. Οι αβίαστες, καθημερινές μετακινήσεις στην πόλη ελέγχονται με την εγκατάσταση συστημάτων ασφαλείας και παρακολούθησης. Η είσοδος και η έξοδος πλέον, στις εναέριες αυτές διαβάσεις παρακολουθούνται από ιδιωτικές κάμερες. Η ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρουτουLosAngelesυπήρξεαποτέλεσματηςεξέγερσης καιαποτελειφαινόμενοκοινωνιολογικού,αρχιτεκτονικούκαι μορφολογικού ενδιαφέροντος.

Από τα πέντε μεγάλα κινήματα, που αναφέρονται, μόνο η ΑπεργίατωνΕνοικίωντηςΓλασκόβηςεμφανίζεταιωςέκφραση ενόςκοινωνικούκινήματοςβασισμένουστηνεργατικήτάξη. Σεόλεςτιςάλλεςπεριπτώσεις,ηαστικήκινητικότηταήέφερε κοντά διάφορες τάξεις, όσον αφορά τη θεώρηση της πόλης, είτε εξέφρασε ένα πολιτιστικό υποσύνολο ανθρώπων, που οργανώθηκε γύρω από αταξικές γραμμές. Επιπρόσθετα, τα κινήματα αυτά δεν ήταν μόνο βασισμένα στο αστικό αλλά και προσανατολισμένα σ’ αυτό. Αυτό σημαίνει ότι σε όλες τις καταστάσεις, τα κινήματα πυροδοτήθηκαν εν μέρει από την κρίση της κατοικίας και των αστικών υπηρεσιών. Σε όλες τις περιπτώσεις υπήρξε μια κατάσταση γρήγορης αστικοποίησης, όπου ένας ξεριζωμένος πληθυσμός ωθήθηκε στην πόλη και μετά πιέστηκε από συνεχείς μετατοπίσεις, σύμφωνες με τις μεταβολέςτηςαγοράςγηςκαιακινήτων(realestatemarket).

H αντίδραση ενάντια στην αύξηση των ενοικίων εξέφραζε τηναντίστασηενάντιαστηνεμπορευματοποίησητηςυλικής βάσης της καθημερινής ζωής. Η μάχη για τη διατήρηση των λαϊκών γειτονιών ενάντια στα σχέδια του Haussmann ή τις μπουλντόζεςτηςΑμερικανικήςκυβέρνησηςήτανηαντίσταση στιςαλλαγέςπουπυροδοτήθηκαναπότοκράτοςπάνωστην κοινωνική ύπαρξη της πόλη. Ακόμα από την ιστορική έρευνα, προκύπτει η σημασία του χώρου ως υλικής βάσης για όλες τις μορφές της κοινωνικής οργάνωσης. Η μεσαιωνική πόλη έγινε μια αυτόνομη πολιτικά ενότητα. Η Κομμούνα του Παρισιού ήθελε η εδαφική της περιοχή να είναι απαγορευμένη στο στρατό. Οι inquilinar-

75 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Η ιστορική αυτή επισκόπηση αποκρυσταλλώνει την κρίσιμη σημασία των κοινωνικών κινημάτων στην εξέλιξη των πόλεων. Διαφαίνεται, ο ρόλος που έπαιξαν τα αστικά θέματα στη διαμόρφωση της διαδικασίας της συλλογικής κινητοποίησηςκαιαναδεικνύεταιμιαστενήσχέσηανάμεσα στις πόλεις και τους ανθρώπους.

76 • Μέρος Πρώτο

ios της Βερακρούζ απέρριψαν την εξαρτημένη πόλη. Η εξέγερσητωναμερικανικώνγκέτοείχετοπλεονέκτηματης αστικής συγκέντρωσης ώστε να μετασχηματίσει τον χώρο τουαποκλεισμούσεχώροελευθερίας.Ακόμακαιοιεργάτες της Γλασκόβης, που ενδιαφέρονταν περισσότερο για την υπεράσπιση των δικών τους συνθηκών ζωής παρά για την κατασκευή της πόλης. Τέλος, συμπεραίνουμε ότι ο έλεγχος στο χώρο είναι μια μείζωνμάχηστονιστορικόπόλεμοανάμεσαστουςανθρώπους καιτοκράτος.ΤονόηματηςπόληςστονΕυρωπαϊκόΜεσαίωνα, στην αρχαία Μεσοποταμία ή στο Αμερικάνικο γκέτο ήταν μια θεμελιακά διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα, όχι μόνο επειδή τα προβλήματα ήταν διαφορετικά αλλά και γιατί ο ρόλος της χωρικής συγκέντρωσης του πληθυσμού και των λειτουργιών ήταν ιδιαίτερος σε κάθε ιστορικό περιβάλλον. Οι Καστιλιάνοι comuneros προσπάθησαν να αποδώσουν στηνπόλημιαεναλλακτικήμορφήενόςμοντέρνουκράτους vis-à-visμετηνεθνικήοικοδόμησητηςαπόλυτηςμοναρχίας. Οι Παριζιάνοι communards προσπάθησαν να συνδυάσουν την υπεράσπιση του λαού, την ελευθερία της Δημοκρατίας και την πρόοδο του ανθρώπινου είδους μέσω μιας δημοτικής επανάστασης, που θα μετασχημάτιζε την πόλη σ’ ένα αυτόνομο κέντρο. Οι εργάτες της Γλασκόβης υποχρέωσαν το κράτος να παρέχει θεσμικά τα μέσα κατανάλωσης και η κατοικία έγινε δημόσια υπόθεση. Οι inquilinarios της Βερακρούζ πρότειναν μια αντι-πόλη σε μια περιφερειακή αποικία όπου θα μπορούσαν να επανακατασκευάσουν έναν άλλον κοινωνικό κόσμο. Και οι εξεγερμένοι της Αμερικής σταθεροποίησαν τα γκέτο ενάντια στην απειλή της αστικής ανανέωσηςγιαναδιατηρήσουντηνκοινωνικήτουςαυτονομία. Ηαστικήκοινωνικήαλλαγήσυμβαίνειότανένανέοαστικό νόημα παράγεται από μια από τις τέσσερεις ακόλουθες διαδικασίες:

2. Μια κυριαρχούμενη τάξη φέρει σε πέρας μια μερική ή συνολική επανάσταση και αλλάζει το νόημα της πόλης. Για παράδειγμα, η Κουβανέζικη επανάσταση αποαστικοποιείτηνΑβάναήοιεργάτεςτηςΓλασκώβης ,στα 1915, επιβάλλουν την κατοικία ως κοινωνική υπηρεσία και όχι ως εμπόρευμα.

3. Ένα κοινωνικό κίνημα αναπτύσσει το δικό του νόημα σε ένα δοσμένο χώρο σε αντίθεση με το δομικά κυρίαρχο νόημα.

4. Μια κοινωνική κινητοποίηση επιβάλλει ένα νέο αστικό νόημα σε αντίθεση με το θεσμοποιημένο αστικό νόημα. Σ’ αυτή την περίπτωση αναφερόμαστε σε αστικό κοινωνικό κίνημα. Οι στόχοι των αστικών κινημάτων μπορούν να συμπυκνωθούν σε τρεις περιπτώσεις και προσδιορίζουν ουσιαστικά και το είδος του κινήματος. Προχωράμε λοιπόν στην ανάλυση αυτών των περιπτώσεων: 1. Η εξασφάλιση από τους κατοίκους μιας πόλης που οργανώνεται γύρω από την αξία χρήσης, σε

77 • Διεκδικώντας Την Πόλη

1. Η κυρίαρχη τάξη σε μια δοσμένη κοινωνία, έχοντας τη θεσμική εξουσία να αναδομήσει τις κοινωνικές μορφές (και έτσι τις πόλεις) σύμφωνα με τα συμφέροντα και τις αξίες της, αλλάζει το υπάρχον νόημα. Πραγματοποιείται έτσι, αστική ανανέωση (για τις πόλεις) και περιφερειακή αναδόμηση (για την περιφέρεια ως σύνολο). Για παράδειγμα αν το South Bronx εγκαταλείπεται εσκεμμένα ή αν οι Ιταλικές γειτονιές της Βοστώνης μετασχηματίζονται σε μια διοικητική πόλη, ή αν κάποιες βιομηχανικές πόλεις (όπως το Buffalo, η Νέα Υόρκη) γίνονται αποθήκες για άνεργες μειονότητες, τότε έχουμε παραδείγματα αστικής ανανέωσης και περιφερειακής αναδόμησης.

78 • Μέρος Πρώτο

αντίθεση με την αντίληψη της αστικής ζωής και των υπηρεσιών ως εμπορευμάτων, που είναι η λογική της ανταλλακτικήςαξίας.Τοπεριεχόμενοαυτήςτηςαξίας χρήσης άλλαζε σημαντικά από τόπο σε τόπο, από πόλησεπόληήανάμεσαστιςτάξειςσεμιαδεδομένη πόλη. Μπορούσε να είναι η αξιοπρεπής κατοικία που παράγεται ως δημόσια υπηρεσία, η διατήρηση ενός ιστορικού κτιρίου ή η απαίτηση για ελεύθερο χώρο. Αλλά όπου και αν συνέβαινε η κινητοποίηση, αφορούσετηβελτίωσητηςσυλλογικήςκατανάλωσης σεαντίθεσημετηνιδέατηςπόληςγιατοκέρδοςστην οποία ο επιθυμητός χώρος και οι αστικές υπηρεσίες διανέμονται σύμφωνα με τα επίπεδα των εσόδων. Κίνημα για την συλλογική κατανάλωση.

2. Ο δεύτερος στόχος ήταν η αναζήτηση πολιτιστικής ταυτότητας,γιαναδιατηρούνταιήναδημιουργούνται αυτόνομες τοπικές κουλτούρες, σε εθνοτική βάση ή με ιστορική καταγωγή. Μ’ άλλα λόγια, η υπεράσπιση τηςεπικοινωνίαςανάμεσασεανθρώπους,τοαυτόνομα προσδιορισμένο κοινωνικό νόημα και η πρόσωπο με πρόσωπο αλληλεπίδραση, ενάντια στο μονοπώλιο των μηνυμάτων από τα media, την πρωτοκαθεδρία μονόδρομων ροών πληροφορίας και την τυποποίηση τηςκουλτούραςστηβάσητωνόλοκαιπιοετερώνυμων πηγών για τους κατοίκους της γειτονιάς. Κίνημα για την κοινότητα.

3. Ο τρίτος στόχος ήταν η έρευνα για αυξανόμενη εξουσία για την τοπική κυβέρνηση, την αποκέντρωση της γειτονιάς και την αστική αυτό-διαχείριση σε αντίθεση με το συγκεντρωτικό κράτος και μια υποδεέστερη και αδιαφοροποίητη περιφερειακή διοίκηση. Κίνημα των πολιτών για μια ελεύθερη πόλη.

79 • Διεκδικώντας Την Πόλη

Συμπερασματικά, τα αστικά κινήματα είναι ουσιαστικά σχέδια πόλεων, κοινωνικής ζωής, και αστικών λειτουργιών και μορφών, που εμφανίζονται από την ικανότητα των νέων κατοίκων της πόλης να παράγουν και να ελέγχουν το δικό τουςπεριβάλλον,τονχώροκαιτιςαστικέςυπηρεσίες.Τίθεται όμως, το ερώτημα αν είναι εφικτό μια τέτοια πόλη.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ

Τα Εξάρχεια είναι περιοχή του κέντρου της Αθήνας που οριοθετείται από τις οδούς Ακαδημίας, Χαρ.Τρικούπη, Λ.ΑλεξάνδραςκαιΠατησίων,ενώανατολικάσυνορεύειμετο Κολωνάκι. Εκτείνεται γύρω από τους πρόποδες του λόφου του Στρέφη. Ωστόσο, υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για τα αντιληπτικά όρια των Εξαρχείων. Πιο συγκεκριμένα, ενώ βορειοδυτικά τα Εξάρχεια ορίζονται ξεκάθαρα από τις οδούς Πατησίων και Αλεξάνδρας, ο διαχωρισμός της περιοχής από το Κολωνάκι δεν είναι και τόσο εμφανής. Δεν είναι εύκολο να αντιληφθεί κάποιος, ο οποίος περπατάει από τα Εξάρχεια προς το Κολωνάκι ή το αντίστροφο, την μετάβαση από τη μια περιοχή στην άλλη. Παρατηρήθηκε, ύστερα από έρευνα στην περιοχή ότι παρουσιαζόταν μια δυσκολία των ανθρώπων να εντοπίσουν τα χωρικά το όριο μεταξύΕξαρχείωνκαιΚολωνακίου.Οιαπαντήσειςποικίλουν μεταξύ: Χαριλάου Τρικούπη, Ιπποκράτους, Ασκληπιού και Σίνα.ΑνκαιτοπολεοδομικόόριοτωνΕξαρχείωντοποθετείται στη Χαριλάου Τρικούπη, καταλήγουμε πως υπάρχει μια «απροσδιόριστηχωρικάζώνη»μεταξύΧαριλάουΤρικούπηκαι Ασκληπιού.Παρατηρώνταςτονχάρτητωνορίωνπροκύπτουν οι εξής ενότητες: γύρω από το μουσείο και το πολυτεχνείο, γύρω από το λόφο του Στρέφη και ο πυρήνας των Εξαρχείων με κέντρο την πλατεία.

83 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

5| Πολεοδομική και ιστορική ανάλυση

χάρτης Εξαρχείων

> >Π ο λ ε ο δ ο μ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η

Γύρω στα 1840, παρατηρείται η πρώτη μορφή οικιστικής ανάπτυξης, με την ανοικοδόμηση ενός από τους πρώτους αυθαίρετουςοικισμούςτηςΑθήνας,μετοτωπονύμιοΠροάστιο. Κατά τον Κώστα Η. Μπίρη , ο οικισμός αυτός εκτεινόταν μεταξύ των οδών Ζωοδόχου Πηγής και Θεμιστοκλέους με κεντρικήοδότηνΕμμ.Μπενάκηπουονομάστηκεαρχικάοδός Προαστίου. «Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1840 το σχέδιο πόλης ήταν πολύ περιορισμένο. Η σημερινή περιοχή Ακαδημίας/ Ζωγράφου/ Α. Μεταξά/ Θεμιστοκλέους ήταν εκτός σχεδίου και αποτελούσε τον αυθαίρετο οικισμό του Προαστίου, που είχανσυγκροτήσει,αγοράζονταςφτηνάοικόπεδαοικοδόμοι μετανάστες από την Τήνο, την Άνδρο, τη Σκόπελο και την Κάρπαθο.»[33] «Ο οικισμός αυτός διαμορφωνόταν με στενά δρομάκια, χαραγμένα χωρίς γεωμετρικούς κανόνες, πολλά από τα οποία διατηρούν τη χαρακτηριστική γραφικότητα και ακανονιστίατουςέωςσήμερα(Γραβιάς,Νικηταρά,Ζαλόγγου κλπ.)»[34] Σταμέσατου19ουαιώναφαίνεταιητάσηγιαεπέκτασητης Αθήνας προςτα βορειοανατολικά,ηοποίαενισχύθηκεκαι με την ανοικοδόμηση του πολυτεχνείου (1862-1876). Σύμφωνα 33. Δημήτρης Ν. Καρύδης, 2008, “Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας”, σελ.

53, Αθήνα, Παπασωτηρίου 34. Μάνος Γ. Μπίρης, 2003, “Αθηναϊκή Αρχιτεκτονική 1875-1925”, σελ. 27, Αθήνα, Μέλισσα

85 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

Ηπολεοδομικήσυγκρότησητηςπεριοχήςχαρακτηρίστηκε από ιστορικούς, κοινωνικούς αλλά και γεωγραφικούς παράγοντες. Αρχικά, η περιοχή ονομαζόταν Πιθαράδικα λόγω των εργαστηρίων που υπήρχαν στην περιοχή και κατασκεύαζανπιθάρια.Στιςαρχέςτου19ουαιώναταΕξάρχεια, καισυγκεκριμέναηοδόςΤζαβέλα,ήταντοσύνοροτηςπόλης της Αθήνας.

86 • Μέρος Δεύτερο

με τον Δ.Ν.Καρύδη, «μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1850, περίοδος στην οποία οι βασικές οικονομικές συνιστώσες ανάπτυξηςτηςΕλλάδας(καιτηςΑθήναςκατάμείζοναλόγο) δεν μεταβλήθηκαν, η πόλη αναπαριστά και αναπαράγει ένα πολωτικό σχήμα ανάμεσα στη διοίκηση / κρατική λειτουργία / μεγαλοαστική υποστήριξη από τη μία και τις στοιχειώδεις παραγωγικές ή και ευκαιριακές δραστηριότητες των μικροαστικώνκαιαγροτολαϊκώνστρωμάτωναπότηνάλλη.»[35] Το δίπολο αυτό χωρικά αποδόθηκε με την διαφοροποίηση σε ανατολική και δυτική περιοχή της Αθήνας, με άξονα διάκρισης την κατεύθυνση από βορρά προς νότο των οδών Αιόλου-Αθηνάς-Πατησίων. Ήδη στο αρχικό πολεοδομικό σχέδιοτωνΚλεάνθη-SchaubertτονίζεταιοάξοναςΒορράςΝότου. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω είναι η περιοχή των Εξαρχείωννααποτελέσειμέροςτουκέντρουτηςπόληςκαι σταδιακά να ενσωματωθεί στον αστικό της χαρακτήρα. «Το σχέδιο πόλεως του 1865 περιέλαβε στο βορειοανατολικό του τμήμα την περιοχή από το Πολ. ΝοσοκομείομέχριτιςοδούςΣτουρνάρη,Αραχώβης,Ζωοδόχου Πηγής, Διδότου, Σίνα, Σκουφά, Πινδάρου, Αναγνωστοπούλου και την πλατεία Κολωνακίου.»[36] Από το 1864 μέχρι το 1880 περίπου η περιοχή έχει αποκτήσει τα πρώτα πανεπιστήμια. Στο χάρτη του A.Kaupert του 1875 (πρώτη ακριβής αποτύπωση του κτισμένου χώρου της Αθήνας στα τέλη της δεκαετίας του 1870) φαίνεται ότι όριο της ανάπτυξης των Εξαρχείων αποτελεί η οδός Στουρνάρη ενώ, διακρίνεται μία τάσηανάπτυξηςστηνπεριοχήανάμεσαστολόφοτουΣτρέφη και τον Λυκαβηττό. Η διάνοιξη της λεωφόρου Αλεξάνδρας μεταξύ 1876 και 1878, «οριοθετεί (μαζί με τις λεωφόρους Βασιλίσσης Σοφίας και Πανεπιστημίου) την πλέον κεντρική 35. Δημήτρης Ν. Καρύδης, 2008, “Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας”, σελ.

52-53, Αθήνα, Παπασωτηρίου 36. Ελένη Πορτάλιου, 2008, “Εξάρχεια: μια πολύμορφη γειτονιά”, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08

Χάρτης της Αθήνας του 1854

Χάρτης της Αθήνας του 1875 από τον A.Kaupert

88 • Μέρος Δεύτερο

περιοχή του ανατολικού/βορειοανατολικού τμήματος της πόλης, εκείνου το οποίο, με βάση τον άξονα στην κατεύθυνση Βορρά-Νότου (Αιόλου-Πατησίων), διακρίθηκε από το δυτικό τμήμα, της βιοτεχνίας, του μικροεμπορίου, και της κατοικίας των λαϊκών στρωμάτων. Στην περιοχή που οριοθετήθηκεαπότουςμεγάλουςάξονες,εγκαταστάθηκαν μετά το 1880, ευκατάστατοι εξ’ Αιγύπτου, πυκνώνοντας τον ιστό της Νεάπολης, στο διάσελο μεταξύ του λόφου του Στρέφηκαι τουΛυκαβηττού.Καιέτσιηισορροπίαδιατηρείται, γιατί οι λαϊκές περιοχές του Κολωνού, του Μεταξουργείου, τουΨυρρή,τουΓκαζοχωρίουήταναπότηνάλληπλευράτης πόλης.»[37] «ΤαΕξάρχειαμεδιαρκείςεπεκτάσειςτουσχεδίουπόλης φτάνουν βορειοανατολικά την λεωφόρο Αλεξάνδρας. Γύρω από το μικρό άλσος τού Αγίου Νικολάου επικράτησε το τοπωνύμιο“Πευκάκια”,ενώστηγύρωτηςοδούΘεμιστοκλέους περιοχή το τοπωνύμιο “Εξάρχεια”, από το επώνυμο ενός ΗπειρώτηΈξαρχου,πουδιατηρούσεπαντοπωλείοστηνπρος τηνοτιοδυτικήγωνίαδιασταύρωσητωνοδώνΘεμιστοκλέους και Σολωμού.»[38] «Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα η μορφή της Αθήνας αποτυπώνειχωρικάτιςκοινωνικέςδιακρίσειςκαιταΕξάρχεια αποτελούν μια περιοχή που εποικίζεται από τη μεσαία αστική τάξη.»[39] Στις αρχές του 20ου αιώνα τα Εξάρχεια συγκροτούνταν από ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα περιοχής, εφόσον περιλάμβαναν χώρους εμπορίου, ψυχαγωγίας, θεάτρου και χώρουςδιανόησης.Θαμπορούσαμελοιπόν,ναπούμεπωςτα 37. Δημήτρης Ν. Καρύδης, 2008, “Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας”, σελ.

55-56, Αθήνα, Παπασωτηρίου 38. Ελένη Πορτάλιου, 2008, “Εξάρχεια: μια πολύμορφη γειτονιά”, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08 39. Σαρηγιάννης Γ., 2000, “Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές”, σελ. 70, Αθήνα, Συμμετρία

Εξάρχειαεκέινητηνεποχήαποτελούσαντην“QuartierLatin” της Αθήνας. Οι κάτοικοι της περιοχής ήταν πλέον εργάτες, φοιτητές, διανοούμενοι και καλλιτέχνες. Σύμφωνα με τον Κ. Μπίρηχαρακτηρίζονταιως«κοιτίδακαλλιτεχνώντου19ουκαι των αρχών του 20ου αιώνα και αργότερα των διανοουμένων των Αθηνών».

Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα συμφέροντα των ξένων δυνάμεων, αλλά και το κλίμα της “Μεγάλης Ιδέας” για την ενσωμάτωση των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας στο ελληνικό κράτος ήταν οι κύριοι παράγοντες που οδήγησαν στην καταστροφή της Σμύρνης. «Η άνευ προηγουμένου στρατιωτική ήττα που υπέστη η Ελλάδα επέφερετησυνολικήκατάρρευσητηςπληθυσμιακήςδομής στη Μικρά Ασία, με τελικό αποτέλεσμα την εισροή 1.100.000 προσφύγων στην Ελλάδα, από τους οποίους οι 220.000 εγκαταστάθηκαν οριστικά στην Αθήνα.»[40] Η αστικοποίηση που προκλήθηκε από το προσφυγικό κύμα του 1922 (πρόκειται κυρίως για αστικό πληθυσμό) και από την εσωτερική μετανάστευση στις πόλεις από την ύπαιθρο,άλλαξετοτοπίοτηςΑθήνας.Ηοικοδομήαποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα της ανάπτυξης της Αθήνας ως επένδυση.Μεγάλοποσοστότουεισερχόμενουπληθυσμού εγκαθίσταται στις κεντρικές περιοχές της πόλης μεταξύ των οποίων και τα Εξάρχεια. «Το 1928-29 θεσμοθετείται το απαραίτητο νομικό πλαίσιο που θα επέτρεπε την εμπορευματοποίηση της κατοικίας με το νόμο 3741/29 “περί οριζοντίου ιδιοκτησίας” [...] που επιτρέπει την κατάτμηση του κτίσματος σε ανεξάρτητες εμπορικά μονάδες –τα διαμερίσματα.»[41] 40. Σαρηγιάννης Γ., 2000, “Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές”, σελ. 70, Αθήνα, Συμμετρία 41. Σαρηγιάννης Γ., 2000, “Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές”, σελ. 99, 106, Αθήνα, Συμμετρία

89 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Μ ε σ ο π ό λ ε μ ο ς

Χάρτης της Αθήνας του 1875 από τον A.Kaupert «Ποιοι είναι, ποιοι θα είναι οι κοινωνικά ευδόκιμοι τόποι; Πώς να τους θεσπίσουμε; Σύμφωνα με ποια κριτήρια; Ποιοι χρόνοι, ποιοι ρυθμοί καθημερινής ζωής εγγράφονται, γράφονται, προδιαγράφονται σ’ αυτούς τους «ευδόκιμους» χώρους, τους ευνοϊκούς δηλαδή για την ευτυχία;»

> >Μ ε τ ά τ ο ν Β ’ π α γ κ ό σ μ ι ο πόλεμο Μετάτονπόλεμοδενγίνονταισημαντικέςπολεοδομικές επεμβάσεις στην περιοχή των Εξαρχείων. Σύμφωνα με την έκθεση Βαρβαρέσου[42] πριμοδοτήθηκε η οικοδομή ως παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης. «Η πριμοδότηση αυτή εκφράστηκεμετησύνταξηκαιθεσμοθέτησητουνέουΓενικού Οικοδομικού Κανονισμού του 1955, ο οποίος επαύξησε τους ήδηαυξημένουςαπότο1930συντελεστέςεκμετάλλευσης γης, καθώς και από μια απροκάλυπτη αστυνομική ασυδοσία στους κατασκευαστές. Ταυτόχρονα, η όλη επιχείρηση στηρίχθηκεεπάνωστημέθοδοτηςαντιπαροχής,πράγμαπου επέτρεπε τη γιγάντωση της οικοδομικής δραστηριότητας χωρίς την οικονομική συμμετοχή του κράτους.»[43] Ταυτόχρονα, έχουμε την εισροή νέου κύματος κατοίκων στην Αθήνα είτε λόγω της συρρίκνωσης των αγροτικών παραγωγικών δραστηριοτήτων της υπαίθρου είτε εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου. Οι νέοι κάτοικοι βρήκαν τη θέση τους στον πολεοδομικό χάρτη της πόλης ανάλογα με την κοινωνικήτουςτάξη.Έτσι,ταδιαμερίσματατωνπολυκατοικιών τωνΕξαρχείωνκατοικήθηκαναπόταμικρομεσαίακαιανώτερα στρώματα.

42. Κ. Βαρβαρέσος, 1952, “Έκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος”, Αθήνα 43. Σαρηγιάννης Γ., 2000, “Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές”, σελ. 156, Αθήνα, Συμμετρία

91 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

Λίγους μήνες αργότερα εκδίδεται ο πρώτος Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (Γ.Ο.Κ. 1929), σύμφωνα με τον οποίο αυξάνονταιοισυντελεστέςεκμετάλλευσης.Τηνεποχήαυτή ξεκινά η κατεδάφιση των παλιών νεοκλασικών κατοικιών της Αθήναςκαιηανοικοδόμηση“πολυτελώνπολυκατοικιών”στη θέση τους. Η ανοικοδόμηση των Εξαρχείων γίνεται κυρίως αυτή την περίοδο (1919-1941).

92 • Μέρος Δεύτερο

Μέχρι το 1955-1960, η πολεοδομική εικόνα της Αθήνας δεν αλλάζει. Η τυπική αστική εμπορική πολυκατοικία όπως παρατηρεί ο Δ.Ν.Καρύδης, «είναι το κατεξοχήν προϊόν της λειτουργίαςτουθεσμούτηςαντιπαροχής,ωςπρωταγωνιστή της κερδοσκοπίας στην κατατεμαχισμένη αστική γη, και ως κύριο φορέα της επιτάχυνσης της διαδικασίας εμπορευματοποίησης της κατοικίας, της διάδοσης και ισχυροποίησης ενός μικροαστικού τρόπου ζωής.»[44] «Η παραγωγή κατοικίας και γενικά η συγκρότηση του κτισμένου χώρου που επικρατεί στον ελλαδικό χώρο κυρίως μετά τον εμφύλιο πόλεμο αποτελεί μία παγκόσμια ιδιορρυθμία. Οφείλεται στην κυριαρχία του συστήματος της αντιπαροχής στην ανοικοδόμηση εντός πόλεως ή την περιαστική αυθαίρετη δόμηση καθώς απουσιάζει η συστηματική και γενικευμένη παρέμβαση του κράτους ή μεγάλων ιδιωτικών φορέων στην οργάνωση και ρύθμιση του κτισμένου περιβάλλοντος.»[45] Τα χαρακτηριστικά αυτής της αστικής ανάπτυξης συνδέονται με ένα σύνολο μηχανισμών ελέγχου και ρύθμισης από το κράτος, όπου η ανοχή συνδυάζεται με συγκυριακές προσπάθειες ελέγχου, αφήνοντας πολλά κενά, στα οποία οι άτυπες πρακτικές και διευθετήσεις αναδεικνύονται σε δομικό στοιχείο της ζωής στην πόλη και σε κύριο μηχανισμό κοινωνικής ένταξης. «Η “προσθετική ανάπτυξη” (αυθαίρετη δόμηση, διαδοχικές εντάξεις στο σχέδιο πόλης, εκμετάλλευση του αστικού πλέον ακινήτου μέσω της αντιπαροχής), που κυριαρχεί κυρίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οδηγεί σε γενικευμένη πρόσβαση στην μικροιδιοκτησία, αλλά και σε γειτονιές με φτωχό κοινωνικό εξοπλισμό και έλλειψη υποδομών. Ταυτόχρονα όμως 44. Δημήτρης Ν. Καρύδης, 2008, “Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας”, σελ.

282, Αθήνα, Παπασωτηρίου 45. Δημήτρης Ν. Καρύδης, 2008, “Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας”, σελ.

247-249, Αθήνα, Παπασωτηρίου

ΧάρτηςδόμησηςτηςΑθήναςτηςπεριόδου1958-1964μεπεριοχες εντος και εκτος σχεδιου

συμβάλλει στην ομαλή ένταξη κυμάτων νέων κατοίκων στη ζωή της πόλης και σε ένα είδος ομοιογένειας στον ιστό της πόλης.»[46]

94 • Μέρος Δεύτερο

Μετάτο1970,ηπολυκατοικίαεξακολουθείνακυριαρχεί,σε μικρότεροβαθμόαπότιςυπόλοιπεςσυνοικίεςτηςΑθήνας.«Ο αστικόςχώροςέχειεμπορευματοποιηθείκαιχρησιμοποιείται, όχι μόνο για κατοικία, επαγγελματική στέγη κλπ, αλλά και πρωτογενώς για επένδυση και παραγωγή υπεραξίας.»[47] ΣτοΠ.Δ.γιατηνέγκρισητουΓενικούΠολεοδομικούΣχεδίου ΔήμουΑθηναίων,το1988,στοοποίοονομάζονταιοισυνοικίες της Αθήνας, αναφέρεται η ενότητα Μουσείο - Εξάρχεια Νεάπολη,ορίζονταιχρήσειςγηςκαιπεριγράφονταιστοιχεία συγκρότησης του ιστού, κοινωνικού εξοπλισμού, καθώς και δημόσιων χώρων και πράσινου, με έμφαση στην προσέγγισή τους ως δικτύων απρόσκοπτης κίνησης πεζών. Με Π.Δ. του 1989 χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακό τμήμα της πόλης των Αθηνών η περιοχή Εξαρχείων - Μουσείου - Στρέφη και καθορίστηκανειδικοίόροιδόμησηςτωνοικοπέδων.Τέλος,το 1993, εκδίδεται ειδικό διάταγμα χρήσεων γης στις περιοχές Εξαρχείων, Μουσείου, Λόφου Στρέφη.

> >Α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή τ ω ν κ τ η ρ ί ω ν Η εξέλιξη του πολεοδομικού ιστού απεικονίστηκε στη μορφολογική πολυτυπία των ιδιωτικών, κοινόχρηστων και δημόσιων κτιρίων, ανάλογα με την περίοδο οικοδόμησης και εκφράστηκε στην κλίμακα της περιοχής, που προκύπτει ως συνάρτηση του μεγέθους των οικοπέδων, πριν ή μετά από συνενώσεις, και του ύψους των οικοδομών. Αυτή η σταδιακή διαμόρφωση έχει αποτυπωθεί έντονα στα Εξάρχεια, 46. Ν τ. Βαΐου, 2006, “Μετανάστριες και μετανάστες στην Αθήνα: Επιβίωση στα Κενά και Είσοδος στην πόλη”, σελ. 331, Γεωγραφίες τ.11, Αθήνα 47. Δημήτρης Ν. Καρύδης, 2008, “Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας”, σελ.

248, Αθήνα, Παπασωτηρίου

«ΣταΕξάρχειασώζονταιακόμαόλαταείδητουελληνικού λαϊκούκλασικισμούσεμονώροφαήδιώροφακτίριακατοικίας, μονοκατοικίεςήδιπλοκατοικίεςπουαντλούναπότηνεπίσημη κλασικιστική αρχιτεκτονική, όσον αφορά στην αυστηρή διαμόρφωση της όψης στον δρόμο, και μεταφέρουν στην τυπολογική συγκρότηση (τυπολογίες Γ) και τον εσωτερικό υπαίθριο χώρο στοιχεία της λαϊκής παράδοσης: αυλές, χαγιάτια, τζαμωτά.»[48] Παραδείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής συναντάμε σε στενά δρομάκια, όπως στην οδό Ερεσσού, Οικονόμου κλπ. Δείγμα του αστικού κλασικισμού βρίσκουμε στη γωνία των οδών Κουντουριώτου και Οικονόμου, πρόκειται για την οικία του ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη - ημιτριώροφο κτίριο του 1870 - το οποίο σώζεται σήμερα σε κακή κατάσταση. Επίσης, το διώροφο νεοκλασικό κτίριο της οδού Θεμιστοκλέους 69, οικοδομήθηκε το διάστημα 1870-1900 και σήμερα - μετά την αποκατάσταση της αρχικής μορφής της πρόσοψης και εσωτερικής μετασκευής βάσει μελέτης του αρχιτέκτονα Κ.Ν.Δεκαβάλλα - χρησιμοποιείται ως θέατρο (“Θέατρο Εξαρχείων”). «ΣτηνπεριοχήτωνΕξαρχείωνκαιευρύτερατηςΝεάπολης εμφανίζεταιοτύποςσυλλογικήςκατοικίαςπουπαραπέμπει στη μετέπειτα πολυκατοικία -τα “μεταπρατικά”, δηλαδή διώροφες ή ημιτριώροφες οικοδομές που κτίζονται για να πουληθούν κυρίως στους ομογενείς της Αιγύπτου, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ύστερα από το 1880.»[49]

48. ΕλένηΠορτάλιου,21/12/2008,“Εξάρχεια:Ηταυτότηταμιαςδυναμικής γειτονιάς”, “Εντός Εποχής”, τ.36 49. Δημ. Φιλιππίδης, 1984, “Νεοελληνική Αρχιτεκτονική”, σελ. 145, Αθήνα, Μέλισσα

95 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

όπου συνυπάρχει μια πληθώρα τύπων κτηρίων, άμεσα συνδεδεμένων με την ιστορία της εξέλιξης της περιοχής.

96 • Μέρος Δεύτερο

Καθώς δύει ο ελληνικός, μετά την απελευθέρωση, κλασικισμός, οι μορφές αποδεσμεύονται από αυστηρούς κανόνες. Στις περιοχές του κέντρου και τις γύρω από αυτό, όπως τα Εξάρχεια, οι οποίες οικοδομούνται με γρήγορους ρυθμούς, εμφανίζονται κτίρια που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε με μια γενική έννοια εκλεκτικιστικά, καθώς αντλούν, τροποποιούν ή/και απλοποιούν προγενέστερες μορφές, ενσωματώνουν στοιχεία art nouveau, art déco και άλλα,εισάγονταςταυτόχρονακατασκευαστικέςμεθόδους και υλικά που θα επικρατήσουν στη δεκαετία του 1930. Η πολυτυπία/πολυμορφία της κατοικίας χαμηλού ύψους στα Εξάρχεια προκύπτει και λόγω της κοινωνικής σύνθεσης του πληθυσμού τους, που αποτελείται ταυτόχρονα από χαμηλά και μεσαία αστικά στρώματα, καθώς και ορισμένους επιφανείς ενοίκους. «Στην εικοσαετία 1900-1919 και πολύ περισσότερο στην εικοσαετία 1920-1939 οικοδομούνται πολυώροφα κτίρια κατοικίας στην Αθήνα. Με τον Οικοδομικό Κανονισμό του 1929 και τη δυνατότητα σύστασης οριζόντιας ιδιοκτησίας κτίζονταιστιςκεντρικέςπεριοχέςοινέεςπολυκατοικίεςπου απευθύνονται σε μεσαία και ανώτερα αστικά στρώματα. Αρκετές από αυτές χωροθετούνται περί το Μουσείο και εντός της περιοχής της Νεάπολης.»[50] Δύο πολυκατοικίες, αποτελούν εμβληματικά κτίρια της μοντέρναςμεσοπολεμικήςαρχιτεκτονικήςκαιέχουνκηρυχθεί διατηρητέαμνημεία.Τοένααπόαυτάείναιηπολυκατοικίαστη γωνία Στουρνάρη και Ζαΐμη με αρχιτέκτονες τον Θουκυδίδη Βαλεντή και Πολύβιο Μιχαηλίδη. Ανήκει στα έργα αναφοράς του ριζοσπαστικού μοντερνισμού του μεσοπολέμου. Κατασκευάστηκε το διάστημα 1933-1934. Τόσο η οργάνωση των κατόψεων όσο και η διάρθρωση των όψεων αποτελούν 50. ΕλένηΠορτάλιου,21/12/2008,“Εξάρχεια:Ηταυτότηταμιαςδυναμικής γειτονιάς”, “Εντός Εποχής”, τ.36

Η μεταπολιτευτική έντονη οικοδόμηση πολυκατοικιών υποβάθμισε τη μέχρι τότε αρχιτεκτονική ποιότητα των Εξαρχείων, αλλά, παρότι στέρησε από σημαντικά ιστορικά κτίρια την περιοχή, δεν άλλαξε ριζικά το τοπίο. Υπάρχουν μάλιστα και ορισμένα αξιόλογα δείγματα σύγχρονης αρχιτεκτονικής στα Εξάρχεια: μεταξύ αυτών ξεχωρίζει η πολυκατοικίατηςοδούΜπενάκη,τωναρχιτεκτόνωνΔημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη. Το έργο των Αντωνακάκη κατασκευή 1973-1975 - εισάγει μια διαφορετική αντίληψη για την αστική πολυκατοικία. Aξιοποιώντας δημιουργικά τους προβληματισμούς των φίλων τους μελών του Team X, τις υποθήκες του δασκάλου τους Δημήτρη Πικιώνη και τις βιωμένες μνήμες τους από την ελληνική λαϊκή παράδοση. Η ανομοιομορφία που παράγεται, τόσο στον αστικό ιστό καιτακτήρια,όσοκαιστηνκοινωνικήσύνθεσητωνΕξαρχείων, έχει αντιφάσεις, αλλά παράγει και πλούτο, είναι ζωντανή ιστορία και ταυτόχρονα, έμπρακτη κριτική αποτίμηση των δυνατοτήτων που προσφέρει ο χώρος για διάφορες μορφές κατοίκησης.

99 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

αυθεντικές εκφράσεις του διεθνούς Mοντέρνου Kινήματος . Η άλλη πολυκατοικία είναι γνωστή ως “Μπλέ” πολυκατοικία, υψώνεται στη γωνία των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους, στηνπλατείαΕξαρχείων,οικοδομήθηκετο1932-1933απότον αρχιτέκτονα Κυριάκο Παναγιωτάκο, από τους πρωτοπόρους του μοντέρνου κινήματος στην Ελλάδα.

> >Ε λ ε ύ θ ε ρ ο ι _ π ρ ά σ ι ν ο ι χ ώ ρ ο ι

100 • Μέρος Δεύτερο

Η περιοχή γειτνιάζει με δύο από τους σημαντικότερους πνεύμονες πρασίνου της Αθήνας, το Πεδίο του Άρεως και το Λυκαβηττό.ΤαΕξάρχειαείναιμιαπυκνοκατοικημένηπεριοχή μεελάχιστουςελεύθερουςχώρους.Ηαυθαίρετηδόμησηκαι τοσύστηματηςαντιπαροχήςπουκυριάρχησετον20όαιώνα, προκάλεσε την έλλειψη πρασίνου μέσα στα οικοδομικά τετράγωνα και σχηματισμό των γνωστών ακανόνιστων, αποπνικτικώνακαλύπτων,μεδυσάρεστααποτελέσματαγια την υγιεινή των κατοίκων αλλά και την αισθητική της πόλης. Ο Λυκαβηττός, που απλώνεται δίπλα στην Νεάπολη, ένα απόταπιοσημαντικάτοπόσηματηςΑθήνας,ανκαιδενανήκει στα Εξάρχεια, είναι σημαντική η συμβολή του ως φορέα καθαρούαέρα,στηνπολλέςφορέςαποπνικτικήατμόσφαιρα του κέντρου. ΟλόφοςτουΣτρέφηπαλαιότεραονομαζόταν“Αγχεσμός” και ανήκε στην οικογένεια Στρέφη. Μέχρι τη δεκαετία του 1920 λειτουργούσε εκεί λατομείο, οπότε και ανέστειλε την λειτουργία του και άρχισε η δενδροφύτευσή του. Το 1963 η οικογένεια Στρέφη δώρισε το λόφο στον Δήμο Αθηναίων. Στο λόφο υπάρχει μικρό υπαίθριο θεάτρο, γήπεδο μπάσκετ, παιδική χαρά και χώρος κυλικείου. Γύρω από το λόφο του Στρέφη υπάρχουν πολλές κλίμακες, που οδηγούν στους πρόποδες του, ενώ παράλληλα με τις κλίμακες βρίσκονται κατοικίες, που διαρθρώνονται βαθμιδωτά. Στη μετάβαση από το κέντρο των Εξαρχείων προς το λόφο του Στρέφη αναπτύσσεται αρκετό πράσινο και γενικά προχωρώντας κανείς προς το λόφο, νιώθει ότι το κλίμα των Εξαρχείων αλλάζει. Από θορυβώδης και αρκετά αποπνικτική συνοικία μετατρέπεται σε μία πιο ήρεμη γειτονιά, με πιο καθαρό αέρα. Μικρότερους χώρους πρασίνου βρίσκουμε στην πλατεία τωνΕξαρχείων,στηνπλατείαΚάνιγγος,στηνπλατείαΑιγύπτου, στο παρκάκι της Τσαμαδού, στο παρκάκι στη συμβολή

Χάρτης διαγραμματικής αποτύπωσης “ευαίσθητων περιο

Οικονόμου και Κουντουριώτη και στο αυτοδιαχειριζόμενο πάρκοστηΝαυαρίνουκαιΖωοδόχουΠηγής.Ανάσεςπρασίνου στην περιοχή αποτελούν ο χώρος μπροστά από το Μουσείο και ο κήπος του καθώς και ο χώρος μπροστά από το ΕΜΠ. Υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός πεζόδρομων σε όλη την περιοχή όπως της Μεθώνης, της Τσαμαδού, της Θεμιστοκλέους,τηςΒαλτετσίου,τηςΔερβενίων,τηςΤοσίτσα. Η ύπαρξη ενός πεζόδρομου με παράλληλη την ανάπτυξη πρασίνου,ενισχύειτοχαρακτήρατηςγειτονιάς,προσφέρει μεγαλύτερη ασφάλεια και δυνατότητα για παιχνίδι στα παιδιά, συμβάλλει στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των κατοίκων και επιτρέπει τόσο την κίνηση όσο και τη στάση.

> >Ι σ τ ο ρ ι κ ή α ν α δ ρ ο μ ή ΤαΕξάρχεια,αποτέλεσανθέατρατηςπολιτικήςιστορίας του τόπου και συνδέθηκαν στενά με τις πολιτικές μνήμες κυρίως της αριστεράς και των ανθρώπων της. Στα Εξάρχεια έγινε η πρώτη εξέγερση φοιτητών το 1859, τα γνωστά “Σκιαδικά”, με την εισβολή του στατού στο Πανεπιστήμιο και την ενίσχυση του αγώνα κατά του Όθωνα. Η πρώτη συνάντηση ιδρυτών του ΕΑΜ έγινε στις 27/9/1941 σε σπίτι της οδού Μαυρομιχάλη. Στα Δεκεμβριανά του 1944, η περιοχή βρισκόταν ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα. Συγκεκριμένα οι Ελασίτες ήταν οχυρωμένοι στον λόφο του Στρέφη και τα γύρω κτίρια ενώ οι κυβερνητικοί στο Χημείο και το Κολωνάκι. Κατά τη διάρκεια τωνΔεκεμβριανώνσημειώθηκανπολλέςμάχες,ενώγιαλίγο καιρό η περίφημη “μπλε πολυκατοικία” είχε καταληφθεί από Ελασίτες για να εγκατασταθεί πολυβόλο. Στο κτίριο της οδού Μπουμπουλίνας 22 επί κατοχής λειτουργούσανκρατητήριατωνΓερμανώνκαιαργότερα,επί χούντας,ήτανηΓενικήΑσφάλεια.Στηνταράτσατηςβασάνιζαν

103 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

οχών”

τονΑντρέαΛεντάκη.Μετάτο1990,στοκτίριοεγκαταστάθηκε το Υπουργείο Πολιτισμού. Το Φεβροάριο του 1973 πραγματοποιήθηκε η πρώτη κατάληψηκατάτηδιάρκειατηςχούνταςενώ,λίγοαργότερα ακολούθησαν τα γνωστά γεγονότα της 17ης Νοέμβρη.

104 • Μέρος Δεύτερο

Στη μεταπολίτευση η περιοχή βρέθηκε στο επίκεντρο πολιτικοϊδεολογικώνζυμώσεωνκαιδιεργασιώντηςεποχής, στεγάζοντας γραφεία πολιτικών οργανώσεων και στέκια αντιεξουσιαστών. Το 1978-1980 από τα Εξάρχεια ξεκινούν οι πρώτες καταλήψεις στέγης στην Ελλάδα, οι οποίες θα κατασταλούν σαν “άντρα ανομίας και ναρκωτικών” πριν συμπληρώσουν ένα χρόνο λειτουργίας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ξεκινά από τον Τύπο η παραφιλολογίαγιατο“κράτοςτωνΕξαρχείων”καιτηνανάγκη “εκκαθάρισης των Εξαρχείων” από τους περιθωριακούς, αναρχικούς και punks. Το Σεπτέμβριο του 1984 ξεκινά η πρώτη “επιχείρηση αρετή” της αστυνομίας, με επιδρομή των αστυνομικών στην πλατεία και σύλληψη οποιουδήποτε θεωρούσαν ύποπτο. Αποκορύφωμα των καθημερινών επελάσεων της ΕΛ.ΑΣ. στη πλατεία και τη γύρω περιοχή είναι την άνοιξη του 1985 η κατάληψη του Χημείου μετά την απαγόρευση πορείας στο χώρο της πλατείας με αίτημα να φύγει η αστυνομία από τα Εξάρχεια. Το Νοέμβρη του 1985, στην επέτειο του πολυτεχνείου δολοφονείταιο16ετώνΜιχάληςΚαλτεζάςαπότοναστυνομικό ΘανάσηΜελίστα.ΤοΕΜΠκαταλαμβάνεταιμαζικάενώτοβράδυ της δολοφονίας καταλαμβάνεται και το Χημείο για δεύτερη φορά.Έγινεκαταστολήτηςκατάληψηςμετηνπαραβίασητου ασύλου για πρώτη φορά. Αρχίζει να δημιουργείται το “κράτος των Εξαρχείων” και να εμφανίζονται “αγανακτισμένοι πολίτες” που επιζητούν την επέμβαση του κράτους για την απαλλαγή της περιοχής

Τα Εξάρχεια ξαναβρίσκουν τη “χαμένη αίγλη” τους στα πρωτοσέλιδα των αστικών ΜΜΕ με αφορμή τις φοιτητικές κινητοποιήσεις του 2007. Το Δεκέμβρη του 2008 με τη δολοφονία του 15 ετών Αλέξη Γρηγορόπουλου από τον ειδικό φρουρό της ΕΛ.ΑΣ. Επαμεινώνδα Κορκονέα στην οδό Μεσολογγίου, ξεκινά μία από τις μεγαλύτερες εξεγέρσεις που επεκτάθηκε σε ολόκληρη τη χώρα.

105 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

από τους ναρκομανείς, αναρχικούς και κοινό έγκλημα, με τη συνδρομήτηςακροδεξιάς.Τονίδιοχρόνο(1985)εξαγγέλλεται ένα σχέδιο “ανάπλασης” των Εξαρχείων και μετατροπής της συνοικίας, στα βήματα του Θησείου και της Πλάκας: πεζοδρομήσεις, απομάκρυνση σουβλατζίδικων και μπαρ, ανάπτυξη ήπιας τουριστικής υποδομής, γκαλερί κ.λπ. Το σκεπτικό ήταν: η “αποθάρρυνση των διαφόρων περιθωριακών κοινωνικών ομάδων στη μονοπώληση και υποβάθμιση του χώρου”,μέσωτηςμετατροπήςτηςσυνοικίαςσε“πόλοέλξης επισκεπτών και τουριστών” και της “τόνωσης της κατοικίας”. ΣύμφωναμετονμελετητήτηςανάπλασηςΣπύροΤσαγκαράτο, συμφωνήθηκε με τους κατοίκους η απόρριψη του σχεδίου “Πλάκα”, δηλαδή η πεζοδρόμηση μίας διαδρομής από την πλατεία μέχρι το Μουσείο, ώστε να έρθουν τουρίστες μέχρι τα Εξάρχεια ενώ, κατέληξαν σε ένα σύνθετο “πακέτο” από πεζοδρομήσειςκαικίνητραγιακατοικίαμεανάπτυξηάλλων, ήπιων παρεμβάσεων. Η πρόταση δεν υλοποιείται, καθώς τα ΜΑΤ εισέβαλλαν στην πλατεία και την κατέλαβαν για δύο μήνες με στόχο την εκκαθάριση της από τους αναρχικούς.

Όπως αναφέρθηκε, στην πόλη συγκλίνουν λειτουργίες και άτοµα, που συνυπάρχουν, συλλειτουργούν, αλληλοσυµπληρώνονται, αλληλεξαρτώνται και η ύπαρξή τους προϋποθέτει την παρουσία των άλλων. Ο δηµόσιος χώροςαποτελεί,πεδίοεκδίπλωσηςτηςπολιτικήςκαιεπίδικο αντικείµενο των κυρίαρχων και κυριαρχούµενων τάξεων και οµάδων.Οιπολίτες,διεκδικούντο«δικαίωµα»τουςστηνπόλη µε παρεµβάσεις που αφορούν τον µετασχηµατισµό του χώρουκαιτουαστικούνοήµατοςµεσκοπότηνανάδυσηµιας εναλλακτικής πόλης. Τα Εξάρχεια είναι µια περιοχή που µπορεί να διεκδικηθεί το “δικαίωµα στην πόλη”, καθώς υπάρχει µια κουλτούρα συµµετοχής, αλληλεγγύης και εµπλοκής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων. Η έννοια της γειτονιάς, ο συµβολισµός τουδηµόσιουχώρου,ηπαρέµβασησταζητήµατατηςπόλης, το “δηµόσιο οικείο”, η πολυπολιτισµικότητα, είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά που έχουν αποδοθεί στην περιοχή ως αποτέλεσµα της πολιτικής µνήµης και ιστορίας της.

51. Ν τ. Βαΐου, 2006, “Μετανάστριες και µετανάστες στην Αθήνα: Επιβίωση στα Κενά και Είσοδος στην πόλη”, σελ. 331, Γεωγραφίες τ.11, Αθήνα

107 •

«Ο χώρος της πόλης συνεχώς διαµορφώνεται και µεταβάλλεταιαπότις“χωρικέςπρακτικές”τωνκατοίκωντης, δηλαδή από τη διαπλοκή αφενός ατοµικών σηµασιών και πρακτικών και αφετέρου ευρύτερων “θεσµικών πρακτικών” στις οποίες εµπλέκονται οι κάτοικοι στις καθηµερινές τους ρουτίνες. Άτοµα και οµάδες συγκροτούν στρατηγικές, που καθοδηγούν, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, την καθηµερινότητα.Οιστρατηγικέςαυτέςόχιµόνοεπηρεάζονται από την πόλη, αλλά αποτελούν σηµαντική συνιστώσα της ανάπτυξής της.»[51]

Το παράδειγμα των Εξαρχείων

6| Ομάδες συλλογικών διεκδικήσεων

108 • Μέρος Δεύτερο

ΤαΕξάρχειαεµπεριέχουνέναπλήθοςσυλλογικοτήτων, που συγκροτούνται και δραστηριοποιούνται γύρω από ζητήµατατηςπόλης,µεέµφασησεαυτάτηςκαταστολής,των ελεύθερων χώρων και των µεταναστών. Οι συλλογικότητες και οµάδες που δραστηριοποιούνται στους δηµόσιους χώρους της περιοχής αποτυπώνουν, µε εφήµερο ή µόνιµο τρόπο, συγκεκριµένα χαρακτηριστικά στον χώρο. Ο χαρακτήρας των Εξαρχείων, σα χώρος συγκέντρωσης πολιτικώνοργανώσεωνκαιστεκιώνδιαφόρωνειδών,έντονων πολιτικών και πολιτιστικών συζητήσεων και δρώµενων και αυτοδιαχείρισηςτωνζητηµάτωνπουπροκύπτουν,συµβάλλει στη διαµόρφωση ενός διαρκούς κινήµατος και εγρήγορσης, αφύπνισης και ζύµωσης απόψεων. Εποµένως, στα Εξάρχεια διαφαίνεται η δυνατότητα να δηµιουργηθούν καινούργιες µορφές κατοίκησης του δηµόσιου χώρου, καινούργιες δυνατότητες οικειοποίησης του κοινού, αλλά και καινούργιες δυνατότητες παραγωγής του.Υπάρχει,όχιµόνοαπότουςκατοίκους,αλλάκαιαπότους επισκέπτες της περιοχής µια αντίληψη “οικείου δηµόσιου χώρου”. Εµφανίζεταιέτσι,µιακοινότηταπαραγωγής,συµπαραγωγής του δηµόσιου χώρου ως χώρου κοινού. Ο χώρος του κοινού, ο κοινόςχώρος,οχώροςόλωνκαικανενόςταυτόχρονα,οχώρος που µπορεί να αποτελεί πεδίο ανάπτυξης δραστηριοτήτων που αφορούν όλους µας, που από κοινού αποφασίσαµε να τον φτιάξουµε και να τον διαµορφώσουµε, ένας τέτοιος χώρος µπορεί και πρέπει να γεννηθεί. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να καταγραφούν και να περιγραφούνόλεςοισυλλογικότητεςκαιοµάδεςπουδρούν στα Εξάρχεια, καθώς υπάρχει µια πληθώρα από οµάδες που δραστηριοποιούνται µε διάφορα θέµατα και πολλές κινήσεις πολιτών που αντιδρούν σε θέµατα γειτονιάς και αστικές επεµβάσεις. Στις οµάδες και συλλογικότητες που

Μέσωτηςκαταγραφήςκαιεκτίµησηςτωνσυλλογικοτήτων που στεγάζονται στην περιοχή και µέσω του περιεχόµενου των δράσεων, τους στόχους, τις επιθυµίες και τα δυναµικά σηµεία τους, γίνεται µια προσπάθεια να αποσαφηνιστεί η επιρροή τους τόσο πάνω στο χώρο των Εξαρχείων όσο και γενικότερα στην κοινωνία υπό το πρίσµα του «δικαιώµατος» στην πόλη.

109 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

αναλύονταιδενσυµπεριλαµβάνονταιευρύτερεςπολιτικές οµάδεςκαικόµµατα,ταοποίαβρίσκονταιστηνπεριοχή,λόγω του συµβολισµού που αναφέρθηκε.

Χάρτηςδιαγραμματικήςαποτύπωσηςσυλλογικοτήτων_Εξάρχεια

α

Υπόμνημα συλλογικοτήτων & ομάδων

Το Αυτόνομο Στέκι δημιουργήθηκε το 1998 ως ανοιχτός χώρος συνεύρεσης, επικοινωνίας και διαλόγου στα πλαίσια του αντικαπιταλιστικού κινήματος. Στόχος του είναι η δημιουργίαενόςαυτόνομουαυτοδιαχειριζόμενουχώρουμε αντιιεραρχικά χαρακτηριστικά τόσο στη λειτουργία όσο και στηνπολιτικήαντίληψη,μεδυνατότηταθεωρητικήςδουλειάς αλλάκαιπαρέμβασηςσταζητήματαπουαναδεικνύονταιμέσα απότοκίνημα.ΤοΣτέκιπροωθείτηλογικήτηςαυτοδιαχείρισης καιαυτοοργάνωσηςστηριζόμενοσεσυγκεκριμένεςθέσεις όπως η απόρριψη της ιεραρχίας και η καταπολέμηση του ρατσισμού. Ο πολιτικός προσανατολισμός του Στεκιού εμπλουτίζεται και διαμορφώνονται μέσα από συνελεύσεις. Δράσεις Εκτός από προβολές, πάρτι και συλλογική κουζίνα, στο χώρο λειτουργούν αυτοδιαχειριζόμενο καφενείο και δανειστική βιβλιοθήκη γεγονός, που δίνει την δυνατότητα στον καθένα να αποκτήσει ελεύθερη πρόσβαση σε ένα μεγάλο αριθμό βιβλίων υποστηρίζοντας την κριτική σκέψη και αυτομόρφωση με βιβλιοπαρουσιάσεις και θεωρητικό διάλογο. Στο χώρο πραγματοποιούνται επίσης εκδηλώσεις με κοινωνικό-πολιτικά θέματα την γειτονιά αλλά και την επικαιρότητα. Πληροφορίες

Πού?

Κατηγορία: κοινωνία/ πολιτική

Βρίσκεται Ζωοδόχου Πηγής 97 & Ισαύρων και πεδία δραστηριοποίησηςεκτόςαπό τον χώρου του αποτελούν το Πολυτεχνείο, το Πάρκο Ναυαρίνου, η πλατεία Εξαρχείων.

Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: γενικές συνελεύσεις

113 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Α υ τ ό ν ο μ ο Σ τ έ κ ι

Το Δίκτυο λειτουργεί 6 χρόνια και αγωνίζεται για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα με την οπτική τόσο της βελτίωσης της ζωής των κυριαρχούμενων τάξεων όσο και της διεύρυνσης των χώρων ελευθερίας των κοινωνικών αγώνων και κινημάτων. Εναντιώνεται στον καπιταλισμό, την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, τη δικτατορία των αγορών και την εμπορευματοποίηση στη ζωής μας, διεκδικώντας μια κοινωνία ίσης ελευθερίας. Αγωνίζεται ενάντια στον εθνικισμό και το ρατσισμό, για την ενότητα των εργαζομένων πέρα από σύνορα και πατρίδες, ενάντια στον ιμπεριαλισμό και το μιλιταρισμό, στο πλευρό όλων των λαώνκαιτωνκινημάτωνπουπαλεύουνενάντιαστηνκατοχή, για την εθνική αυτοδιάθεσή τους. Τέλος, στοχεύει στην ανασύνθεσηκαιστηναντεπίθεσητουκοινωνικούκινήματος. Δράσεις Διοργανώνονται εκδηλώσεις με θέματα ρατσισμού, προβλήματα γειτονιάς καθώς και κοινωνικό-πολιτικά, συναυλίες, party. Επίσης, το Δίκτυο εκδίδει το περιοδικό «ΔελτίοΘυέλλης»μεθέματατηςεπικαιρότητας,εργασιακά, μεταναστευτικά, εκπαίδευσης τόσο τοπικά όσο και διεθνή.

Πληροφορίες

Πού?

Κατηγορία: κοινωνία/ πολιτική

ΣτεγάζεταιΤσαμαδού13αλλά υπάρχουν παραρτήματά του σε Θεσσαλονίκη και Βόλο.

Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική (καταστατικό) Διαδικασία λήψης αποφάσεων: γενικές συνελεύσεις

115 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Δ ί κ τ υ ο γ ι α τ α Π ο λ ι τ ι κ ά κ α ι Κοινωνικά Δικαιώματα

Ο Ελεύθερος Κοινωνικός Χώρος Νοsotros είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς προβληματισμών-αναζητήσεων, προς την κατεύθυνση δημιουργίας ενός μόνιμου χώρου συνάντησης,όπουοκαθέναςαπαλλαγμένοςαπόιδεολογικά θέσφατα και αυθεντίες, να μπορεί να δημιουργήσει τις δικές του ελευθεριακές ρωγμές. Το Νοsotros είναι χώρος αυτοδιαχειριζόμενοςκαιτοπολιτικότουστίγμακινείταιστο πλαίσιο της αντιεραρχίας, της αμεσοδημοκρατίας και της ρητήςαυτοθέσμισης.ΞεκίνησετηλειτουργίατουτονΙούνιο του 2005, στεγάζοντας τις πρώτες ιδέες – αναζητήσεις σε απόσταση αναπνοής από την πλατεία Εξαρχείων και σαν στόχο έχει την ανάδυση του ελεύθερου και δημιουργικού ατόμου ως το επίκεντρο της συλλογικότητας και την πραγμάτωση του δημόσιου χώρου ως χώρου ελευθερίας. Δράσεις Υποστηρίζεται έμπρακτα ο εθελοντισμός, η συλλογικότητακαιγενικάηκοινωνικήευθύνηκαιπαρέχονται ελεύθερα μαθήματα γλωσσών και μουσικών οργάνων, σεμινάρια παγκόσμιας λογοτεχνίας, σεμινάρια θεάτρου, ζωγραφικής,φωτογραφίας,χορούκαιπολλάάλλα.Στοχώρο τηςδραστηριοποιούνταιοιομάδες:ΑντιεξουσιαστικήΚίνηση, Κενό Δίκτυο (κολεκτίβα) και η εφημερίδα Βαβυλωνία. Πληροφορίες

Πού?

Κατηγορία: κοινωνία/ πολιτική

ΒρίσκεταιΘεμιστοκλέους66.

Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: άτυπη Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνέλευση κάθε εβδομάδα

117 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >N o s o t r o s

Το Δίκτυο Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών δημιουργήθηκε στις 18 Μαρτίου του 1995 με πρωτοβουλία του Δικτύου για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, την περίοδο που ξεκίνησε η μαζική μετανάστευσηπροςτηνΕλλάδα,κυρίωςαπότιςΒαλκανικές χώρες. Απαρτίστηκε από άτομα που είχαν συμμετάσχει σε πρωτοβουλίεςκαιεπιτροπέςγιαταδικαιώματατωνπολιτικών και οικονομικών προσφύγων και των μειονοτήτων, μέλη πολιτικώνοργανώσεων,μετανάστες/ριεςκαιπρόσφυγες,με στόχο: • την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινωνίας πάνωσταπροβλήματατωνμεταναστώνκαιπροσφύγωνστην Ελλάδα • την ανάδειξη των πολιτικών παραμέτρων του προσφυγικού και του μεταναστευτικού ζητήματος • την υπεράσπιση του πολιτικού ασύλου και των δικαιωμάτων των μεταναστών • την παρέμβαση σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο και την οργάνωση δομών αλληλεγγύης • την αναχαίτιση του ανερχόμενου κρατικού και κοινωνικού ρατσισμού • τη στήριξη στις υπάρχουσες μορφές οργάνωσης και την ώθηση μεταναστών και προσφύγων στη δημιουργία συλλογικών οργάνων.

119 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Δ ί κ τ υ ο Κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών

Δράσεις

120 • Μέρος Δεύτερο

Από την πρώτη στιγμή το Δίκτυο πρωτοστατεί στις κινητοποιήσειςκαιηκαμπάνιαγιατηνομιμοποίησηαποτελεί κεντρικό άξονα της δράσης του. Οι θέσεις του συμβάλλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση πολιτικών θέσεων εκ μέρους πολιτικών, συνδικαλιστικών και κοινωνικών οργανώσεων, με βασικόπολιτικόαίτηματηνομιμοποίησηόλωντωνμεταναστών και το πολιτικό άσυλο. Αίτημα που, από την πρώτη εκδήλωση για τη νομιμοποίηση που έγινε στο Πολυτεχνείο το Μάρτη του1996μέχρικαισήμερασυνεχίζειναείναικεντρικόαίτημα του μεταναστευτικού κινήματος. Συνεργάζεται με το Στέκι Μεταναστών, στο οποίο από τις αρχές του 2000, λειτουργεί το Γραφείο Ενημέρωσης Μεταναστών του Δικτύου, που πληροφορεί πρόσφυγες και μετανάστες πάνω σε συγκεκριμένα ζητήματα που τους απασχολούν (άδειες παραμονής και εργασίας, εκπαιδευτικά,υγειονομικάκαιασφαλιστικάπροβλήματακλπ), παρεμβαίνοντας σε ζητήματα γραφειοκρατίας, παράνομων κρατήσεων,απελάσεων,ρατσιστικήςσυμπεριφοράςκρατικών δομών και φορέων κλπ. Για την μόνιμη επικοινωνία και την συνεργασία με μεταναστευτικές και αντιρατσιστικές οργανώσεις, με πρωτοβουλίατουΔικτύου,δημιουργείταιτονΦεβρουάριοτου 1996τοΣυντονιστικότωνΜεταναστευτικώνκαιΑντιρατσιστικών Οργανώσεων, που αποτελεί μόνιμη δομή συνεργασίας όλωντωνσυντελεστώντουμεταναστευτικούκινήματοςκαι συνεδριάζει στο χώρο του Στεκιού. Η πρώτη εκδήλωση του Συντονιστικούγίνεταιστις30Μαρτίου1996,στοΠολυτεχνείο με θέμα «Νομιμοποίηση και δικαιώματα των μεταναστών», με μεγάλη συμμετοχή μεταναστών και πολιτικών προσφύγων. Από τότε μέχρι σήμερα το Συντονιστικό έχει διοργανώσει κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις, συζητήσεις ενώ τακτικά εκδίδειπολύγλωσσαφυλλάδιακαιαφίσεςγιατηνενημέρωση προσφύγων και μεταναστών/ριων.

Πληροφορίες Κατηγορία: κοινωνία/πολιτική & μετανάστευση Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις και συντονιστικά

Πού? Λειτουργεί Καθημερινά Γραφείο Κοινωνικής Υποστήριξης Μεταναστών, στο Στέκι Μεταναστών, στην οδό Τσαμαδού 1315.

121 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

Στις 6 και 7 Ιουλίου 1996, το Συντονιστικό διοργανώνει το πρώτο Αντιρατσιστικό Φεστιβάλ. Με συζητήσεις, θεματικούς χώρους, συναυλίες, εικαστικά και πολιτιστικά δρώμενα, μουσικές και κουζίνες απ’ όλον τον κόσμο, τρεις μέρες κάθε χρόνο, ντόπιοι και ξένοι συναντιούνται, συζητούν και γιορτάζουν αντιστεκόμενοι στον ρατσισμό και την εκμετάλλευση, διεκδικώντας μια πολυπολιτισμική και ελεύθερη κοινωνία. Με την πάροδο του χρόνου τα Αντιρατσιστικά Φεστιβάλ εξαπλώθηκαν στη Θεσσαλονίκη, στο Ρέθυμνο, στα Γιάννενα και την Λάρισα. Το Αντιρατσιστικό Φεστιβάλ, χρόνο με το χρόνο αγκαλιάζεται από όλο και περισσότερες οργανώσεις Ελλήνων και αλλοδαπών και αποτελεί πλέον πραγματικό θεσμό για το μεταναστευτικό και αντιρατσιστικό κίνημα.

ΗιστορίατουΣτεκιούΜεταναστώνξεκινάειτο1997στονα’ όροφοτηςοδούΒαλτετσίου35σταΕξάρχεια,μεπρωτοβουλία του Δικτύου Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών. Εξ αιτίας του σεισμού το 1999, μετακομίζει στο κτήριο που στεγάζεται μέχρι σήμερα. Το Στέκι Μεταναστών αποτελείένανχώροσυνάντησηςμεταναστώνκαιΕλλήνων, έναν χώρο αλληλεγγύης, συνύπαρξης, ελευθερίας και ανταλλαγής. Είναι ένας αυτοδιαχειριζόμενος χώρος, όπου μπορείς να γνωρίσεις τους προβληματισμούς και τις κουλτούρεςάλλωνομάδωνκαιανθρώπων.Είναιέναςχώρος πολυπολιτισμικός,μέσαστονοποίοσυνυπάρχουνδεκατρείς συλλογικότητεςκαιάλλεςπέντεπουτολειτουργούνκαθώς καιπολλοί«ανένταχτοι»πουσυμβάλλουνκαθημερινάστην λειτουργία του. Δράσεις ΣτοΣτέκιγίνονταισυναντήσειςκοινοτήτων,ησυνέλευση τουσυντονιστικούτωναντιρατσιστικώνκαιμεταναστευτικών οργανώσεων,εκδηλώσεις,συζητήσειςενώεπίσηςλειτουργεί γραφείο ενημέρωσης μεταναστών και προσφύγων. Το Στέκι όμως, έχει και πολιτισμική ζωή, με μουσική, παιχνίδια, πάρτυ, εκθέσεις, προβολές. Οργανώθηκαν μαθήματα τουρκικής και ισπανικής γλώσσας και στη συνέχεια δημιουργήθηκαν τα «Πίσω Θρανία», μια ομάδα δασκάλων που διδάσκει την ελληνική γλώσσα και χρήση υπολογιστών σε μετανάστες. Ομάδες • Συλλογική Κουζίνα El Chef: λειτουργεί εδώ και 4 χρόνια • Τέχνη Εν Κινήσει: μουσική ομάδα • Underground free University (UFU): ομάδα που διοργανώνει μαθήματα υπολογιστών

123 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Σ τ έ κ ι Μ ε τ α ν α σ τ ώ ν

• Πίσω Θρανία: λειτουργεί από το 1999 και παραδίδει μαθήματα ελληνικής γλώσσας σε μετανάστες • Κόκκινο: πολιτική ομάδα • Moviement:κινηματογραφικήομάδαπουδιοργανώνει προβολές • Λεσβιακή Ομάδα Αθήνας (ΛΟΑ): λειτουργεί από το 2000 Πληροφορίες

124 • Μέρος Δεύτερο

Κατηγορία: κοινωνία/πολιτική & μετανάστευση Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: λειτουργεί με τρεις ομάδες, ομάδα πολικοπολιτιστική, οικονομική και τεχνική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις κάθε τρεις μήνες Πού? Το Στέκι λειτουργεί καθημερινά στην οδό Τσαμαδού 13-15.

Ο Σύλλογος Μερίμνης Ανηλίκων είναι ένα φιλανθρωπικό σωματείο που ιδρύθηκε το 1924 με κύριο δωρητή τον Εμμανουήλ Μπενάκη. Για την πραγματοποίηση των σκοπών του ο Σύλλογος δημιούργησε το 1925 τον Σταθμό Εφήβων, ξενώνα φιλοξενίας ο οποίος από τότε λειτουργεί μέχρι σήμερα. Το 1985 ο Σταθμός μεταφέρθηκε σε ιδιόκτητο διώροφο κτήριο, στα Εξάρχεια. Έως σήμερα, πάνω από 2500 νέοι ποικίλων κοινωνικών αναγκών και εθνικοτήτων έχουν φιλοξενηθεί στον Σταθμό. Τα τελευταία χρόνια η δυναμικότητά του είναι 17 θέσεις ενώ οι έφηβοι που φιλοξενούνται είναι ασυνόδευτοι ανήλικοι από χώρες, που έχουν πληγεί από πολέμους και καταστροφές. Σκοπός του Συλλόγου είναι η παροχή υπηρεσιών ολοκληρωμένης φροντίδας και υποστήριξης σε 17 ασυνόδευτους έφηβους και παιδιά, που προέρχονται από χώρες που πλήττονται από πολέμους και καταστροφές. Οι φιλοξενούμενοι νέοι αποκτούν νομιμοποιητικά έγγραφα παραμονής και στη συνέχεια εργασίας, εκπαιδεύονται και εντάσσονται στην Ελληνικήκοινωνία,στηνπερίπτωσηπουηεπανασύνδεσημε τηνοικογένειάτουςδενεπιτευχθεί.Στόχοςτουφορέαείναι η κάλυψη όλων των αναγκών των φιλοξενούμενων με βάση τη Σύμβαση των Δικαιωμάτων του παιδιού, τους σχετικούς νόμουςκαιΣυμφωνίεςτηςΕυρωπαϊκήςΈνωσηςαλλάκαικάθε σχετική Σύσταση και Οδηγία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Δράσεις ΟΣύλλογοςΜερίμνηςΑνηλίκωνσυνεργάζεταιμεάλλες οργανώσειςκαιδημόσιεςυπηρεσίεςώστε,εκτόςαπόκάλυψη των αναγκών των φιλοξενούμενων για σίτιση και ένδυση, να τους παρέχονται επίσης ψυχο-κοινωνική υποστήριξη, απαραίτητη νομική βοήθεια, εκπαιδευτική ενίσχυση και ένταξη, ψυχαγωγικές και επιμορφωτικές ευκαιρίες και

127 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Σ ύ λ λ ο γ ο ς Μ ε ρ ί μ ν η ς Ανηλίκων (ΣΜΑ)

επαγγελματική συμβουλευτική, προώθηση των διαδικασιών για την έκδοση των νομικών εγγράφων για επαγγελματική ένταξη, ώστε με την ενηλικίωσή τους να είναι ικανοί να ανταποκριθούν στην αυτόνομη διαβίωσή τους. Στα πλαίσια αυτά έχει δομήσει σταθερές συνεργασίες μέσα από άτυπα ή οργανωμένα δίκτυα συνεργατών, εξίσου σημαντικά και τα δύο. Οργανώνει ημερίδες ενημέρωσης και συμμετέχει σε ευρωπαϊκά συνέδρια και προγράμματα.

Πληροφορίες Κατηγορία: εθελοντική 128 • Μέρος Δεύτερο

Ανοιχτή/κλειστή: κλειστή Οργάνωση:επταμελέςΔιοικητικόΣυμβούλιοτριετήςθητείας και λειτουργεί με δωρεές και ευρωπαϊκά προγράμματα Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνεδριάσεις συμβουλίου

Πού? Το κτήριο βρίσκεται στην οδό Ισαύρων 48.

> >Δ ί κ τ υ ο Κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς Αλληλεγγύης Εξαρχείων – Νεάπολης – Μουσείου (Δι.Κ.Α.Εξ)

Πληροφορίες Κατηγορία: εθελοντική Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: εθελοντική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις Πού? Το κτήριο βρίσκεται στην οδό Τσαμαδού 12.

131 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

Λειτουργεί με σκοπό την προάσπιση των δικαιωμάτων τωνπολιτώνόσοαφοράταχαράτζια,τουςπληστηριασμούς, το κόψιμο του νερού και του ρεύματος.

Η επιτροπή ξεκίνησε σαν πρωτοβουλία ορισμένων κατοίκωνενάντιαστηνασύδοτητοποθέτησηκεραιώνκινητής τηλεφωνίας μέσα στον αστικό ιστό πριν από 8 χρόνια. Μέσα από λαϊκές συνελεύσεις η επιτροπή είχε τις πρώτες της επιτυχίεςκαιάρχισεναμεγαλώνεισυγκεντρώνονταςόλοκαι περισσότερους κατοίκους, και στρέφοντας το ενδιαφέρον σε όλο και περισσότερα θέματα. Τα κύρια προβλήματα που απασχολούν την επιτροπή είναι: • οι κεραίες κινητής τηλεφωνίας • οι ελεύθεροι χώροι των Εξαρχείων • η προκλητική και ανούσια αστυνομοκρατία • το παράνομο παρκάρισμα και η παρεμπόδιση των πεζών • η ηχορύπανση • ηκαθαριότητατωνδημόσιωνχώρωνκαιηανακύκλωση των απορριμμάτων Η επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων είναι ανοικτή σε όλους τους κατοίκους και τους εργαζόμενους στα Εξάρχεια και τη Νεάπολη, που τους απασχολούν τα ίδια προβλήματα. Δράσεις Ο σύλλογος διοργανώνει διάφορες δράσεις για την αναβάθμιση της περιοχής, συνελεύσεις-συζητήσεις και επιλογή λύσεων. Μερικές από τις δράσεις της επιτροπής περιλαμβάνουν αφίσες κινητοποίησης για διάφορα θέματα, όπως την αστυνομοκρατία και την καθαριότητα, εκδηλώσεις για τους ελεύθερους χώρους με ομιλίες και γιορτές για

133 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Ε π ι τ ρ ο π ή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων

134 • Μέρος Δεύτερο

παιδιά, συμμετοχή σε διάφορες πορείες και τον καθαρισμό του Λόφου του Στρέφη. Η επιτροπή, επίσης, πολλές φορές διοργανώνει εκδηλώσεις σε συνεργασία με άλλες ομάδες που στεγάζονται στα Εξάρχεια όπως το Σκόρο και στηρίζει δυναμικά τις δράσεις που γίνονται στο πάρκο της Ναυαρίνου και στην πλατεία Εξαρχείων. Το νέο εγχείρημα της επιτροπής είναι η Τράπεζα χρόνου Εξαρχείων "συν χρόνω". Οι αποφάσεις για την δράση παίρνονται πάντοτε μετά από συζήτηση από την ολομέλεια της επιτροπής. Δεν επιδιώκειναυποκαταστήσεικανέναναπότουςυπάρχοντες συλλόγουςκαιαποδέχεταικάθεπολίτηόποιαςιδεολογίας, αρκεί στην επιτροπή να συμπεριφέρεται και να εκφράζεται σαν αυτόνομη προσωπικότητα.

Πληροφορίες Κατηγορία: κοινωνική και επίπεδο γειτονιάς Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις κάθε βδομάδα

Πού? Καλλιδρομίου 50

> >Λ α ϊ κ ή Σ υ ν έ λ ε υ σ η Ε ξ α ρ χ ε ί ω ν

"Σεμίαεποχήηθικήςκαιοικονομικήςπαρακμής,αποξένωσης και αδράνειας, επιχειρούμε να ενεργοποιηθούμε, να αυτοοργανωθούμε,ναπάρουμετιςζωέςμαςσταχέριαμας." Δράσεις Η Λαϊκή Συνέλευση διοργανώνει εκδηλώσεις με θέματα που αφορούν και πλήττουν την γειτονιά όπως ναρκωτικά, αστυνόμευση.Οιδράσειςτηςπεριλαμβάνουνσυμμετοχήκαι κάλεσμακινητοποιήσεων,θέατραδρόμου,προβολέςταινιών, βιβλιοπαρουσιάσεις, φεστιβάλ στην πλατεία Εξαρχείων, συναυλίες, ανταλλακτικό παζάρι, αναγνώσεις ποίησης με σκοπό να την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των κατοίκων και της κοινωνίας.

Πληροφορίες Κατηγορία: κοινωνική και επίπεδο γειτονιάς Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: άτυπη Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις κάθε βδομάδα

Πού? Το Στέκι βρίσκεται στην Ανδρέου Μεταξά 12.

137 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

Η Λαϊκή Συνέλευση Εξαρχείων λειτουργεί ένα χρόνο καιαποτελείταιαπόκατοίκους,θαμώνες,καταστηματάρχες, συλλογικότητες που δραστηριοποιούνται στην περιοχή και γενικά από κάθε άτομο που αγαπά τα Εξάρχεια. Όπως διαβάζουμε και στο site της συνέλευσης :

Η Τράπεζα Χρόνου είναι ένα δίκτυο αλληλέγγυας οικονομίας, ένα δίκτυο ανταλλαγής υπηρεσιών με μέσο συναλλαγής τον Χρόνο και λειτουργεί στην περιοχή των Εξαρχείωνεδώκαιδύοχρόνια.ΟθεσμόςτηςΤράπεζαςχρόνου λειτουργείεδώκαικαιρόσεχώρεςόπωςηΑργεντινή,ηΑγγλία, η Ισπανία, οι Η.Π.Α. και έχει σημαντική κοινωνική χρησιμότητα εφόσονμπορείνακαλύψειβασικέςκαθημερινέςανάγκεςτου κάθεσπιτιούχωρίςτημεσολάβησητουχρήματος.Επιπλέον, στόχος της είναι η επικοινωνία μεταξύ των συμμετεχόντων, ηδημιουργίαδεσμώναλληλεγγύηςκαικυρίωςηανακάλυψη και ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων τους. Η τράπεζα Χρόνου ανταλλάσσει υπηρεσίες με μονάδα συναλλαγής την ώρα. Όλες οι υπηρεσίες έχουν ίση αξία, είτε είναι χειρωνακτικές είτε πνευματικές, είτε απαιτούν εξειδίκευση είτε όχι. Κατά την εγγραφή κάθε μέλους συμπληρώνει τα στοιχεία του και δηλώνει στην ηλεκτρονική πλατφόρμα τι θα μπορούσε να προσφέρει,αλλάκαιτιυπηρεσίεςχρειάζεται.Οισυναλλαγές πραγματοποιούνται μετά από απευθείας επικοινωνία των ενδιαφερομένων. Στόχος της Τράπεζας Χρόνου είναι να γίνουν τα Εξάρχεια μια μεγάλη, ανοιχτή γειτονιά με κατοίκουςπουγνωρίζονται,εμπιστεύονταιοέναςτονάλλον, αλληλοστηρίζονται και αγωνίζονται μαζί.

Πληροφορίες

Πού?

Κατηγορία: εθελοντική σε επίπεδο γειτονιάς

Πληροφορίες στο Στέκι Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων στην διεύθυνση Καλλιδρομίου 50.

Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις κάθε μήνα

139 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Σ υ ν Χ ρ ό ν ω _ Τ ρ ά π ε ζ α Χ ρ ό ν ο υ

Η Αυτοοργανωμένη Δομή Υγείας Εξαρχείων (ΑΔΥΕ) αποτελεί μια προσπάθεια κοινοτικής πρωτοβάθμιας περίθαλψης, η λειτουργεί δύο χρόνια στην περιοχή των Εξαρχείων και στελεχώνεται από γιατρούς, ψυχολόγους, νοσηλευτές, φαρμακοποιούς και κατοίκους. Ως κοινωνικό εγχείρημα είναι ανοικτόσεκάθεεπιστήμονατουχώρουτης υγείαςπουθαήθελεναπροσφέρειτιςυπηρεσίεςτουδωρεάν προςτηνκοινωνία,ανεξαιρέτωςγιαόλους,καιαποδέχεταιτις οριζόντιες διαδικασίες ως πλαίσιο λειτουργίας. Σαν στόχο δεν προσπαθεί να υποκαταστήσει το υπάρχον κρατικό σύστημαυγείας,αλλάούτεπροσφέρειφιλανθρωπία.Θεωρεί τησημερινήπολιτικήκαιοικονομικήσυγκυρίαωςκατάσταση έκτακτης ανάγκης, ως πόλεμο ενάντια στην κοινωνία. Γι’ αυτό, συμμετέχει στο πλευρό των αδυνάτων και του αγωνιζόμενου λαού για την κοινωνική χειραφέτηση. Η ΑΔΥΕ έχειχαρακτήρακινηματικόκαιαντιθεσμικό,διέπεταιαπότον αντιιεραρχικότρόπολειτουργίαςτης,τηνισότιμησυμμετοχή και τον αμεσοδημοκρατικό τρόπο λήψης αποφάσεων. Δεν συνεργάζεται με κρατικούς φορείς, δημόσια ή ιδιωτικά σώματα ασφαλείας και ΜΚΟ, ούτε αποτελεί συνιστώσα κανενόςκόμματος.Δενπροσφέρειαπλώςιατροφαρμακευτική περίθαλψη και ψυχολογική βοήθεια στους φτωχούς και τους αποκλεισμένους,αλλάπροσπαθείνασυνεργαστείμαζίτους για τη χειραφέτηση όλων. Βασικός στόχος και πεποίθηση της είναι ότι η αλληλεγγύη προσφέρεται με βάση την αμοιβαιότητα και όχι εγωιστικά, δεδομένου ότι όλοι είμαστε εν δυνάμει, μετανάστες, άστεγοι, άνεργοι, επισφαλώς εργαζόμενοι, χωρίς πρόσβαση σε υγειονομική περίθαλψη. Για τον λόγο αυτό βρίσκονται αλληλέγγυοι με τα κοινωνικάεγχειρήματαπουέχουνσανστόχοτηδημιουργία μιας κοινωνίας, όπου όλοι ανεξαιρέτως θα έχουν πρόσβαση στην εργασία, στην υγεία, στη στέγη, στη μάθηση και στον

141 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Α υ τ ο ο ρ γ α ν ω μ έ ν η Δομή Υγείας Εξαρχείων (Α.Δ.Υ.Ε.)

πολιτισμό.ΟιβασικέςλειτουργίεςτηςΑΔΥΕείναιηπροσφορά πρωτοβάθμιας ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, άμεσης βοηθείας (λ.χ. σε περιπτώσεις διαδηλώσεων), ψυχολογικής υποστήριξης και η προαγωγή της υγείας όλων, χωρίς καμία διάκριση φυλής, χρώματος, καταγωγής, σεξουαλικής ταυτότητας ήθρησκείας.ΟιαποφάσειςτηςΑΔΥΕλαμβάνονται στη γενική συνέλευσή της αμεσοδημοκρατικά, κατόπιν διαβούλευσης, κατά σειρά με ομοφωνία / συναίνεση και ευρεία πλειοψηφία τριών τετάρτων (¾) των παρόντων.

142 • Μέρος Δεύτερο

Δράσεις Η ΑΔΥΕ έχει διοργανώσει τρία σεμινάρια πρώτων βοηθειών που αφορούν το τραύμα, καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση και αθλητικές κακώσεις. Διοργανώνει επίσης, ομιλίες με θεματολογίες ιατρικού περιεχομένου αφύπνισης και ενημέρωσης των πολιτών καθώς και για κοινωνικά θέματα όπως η διαχείριση του νοσοκομείου των φυλακώνΚορυδαλλού.Στοχώροτηςλειτουργείεβδομαδιαίο πρόγραμμα ιατρικών επισκέψεων και φαρμακείο.

Πληροφορίες Κατηγορία: εθελοντική Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις κάθε βδομάδα

Πού? Στεγάζεται στο ισόγειο του κοινωνικού κέντρου Κ*ΒΟΞ το οποίο τελεί υπό κατάληψη.

Το πάρκο Ναυαρίνου είναι ένα ελεύθερο, αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο που βρίσκεται στο οικοδομικό τετράγωνομεταξύτωνοδώνΧαριλάουΤρικούπη,Ναυαρίνου, Ζωοδόχου Πηγής και Διδότου, το οποίο λειτουργεί εδώ και έξι χρόνια. Στο οικόπεδο αυτό ήταν χτισμένη από το 1907 το «Γερουλάνειον Ίδρυμα», η μετέπειτα «Κλινική Σμπαρούνη» που το 1972 έπαψε να λειτουργεί και αγοράστηκε από το ΤεχνικόΕπιμελητήριοτηςΕλλάδας.Στηδεκαετίατου΄80το 4όροφοκτίριογκρεμίστηκεμεσκοπόναχτιστείστηθέσητου μέγαρο που θα στέγαζε τα γραφεία του ΤΕΕ, το σχέδιο αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Το 1990, το ΤΕΕ προσφέρει το οικόπεδο στο Δήμο Αθηναίων για να γίνει πλατεία, ζητώντας να αποζημιωθεί με τίτλο μεταφοράς συντελεστή δόμησης σε ιδιοκτησία του στο Μαρούσι. Λόγω καθυστερήσεων και αλλαγής του πολεοδομικού κώδικα, η ανταλλαγή δεν υλοποιείται κι έτσι το οικόπεδο παραμένει για χρόνια, νοικιασμένο σαν πάρκινγκ . Με τη λήξη της μίσθωσης του πάρκινγκ στο τέλος του 2008 το ΤΕΕ επαναφέρει το θέμα οικοδόμησης του οικοπέδου. Η Επιτροπή Πρωτοβουλίας ΚατοίκωνΕξαρχείωνπουγια1,5χρόνοασχολούτανήδημετο συγκεκριμένο χώρο, ενημερώνει τη γειτονιά, κινητοποιείται και ζητάει άμεσα τη μετατροπή του οικοπέδου σε χώρο υψηλού πρασίνου. Στις 7 Μαρτίου 2009 μαζί με τη συλλογικότητα «Εμείς, Εδώ και Τώρα και για Όλους Εμάς» οργανώνει εκδήλωσηόπουοικάτοικοικαιυποστηρικτέςαπό άλλες γειτονιές καταλαμβάνουν το χώρο και απαιτούν το πάρκινγκ να γίνει πάρκο. Σπάνε την άσφαλτο με κομπρεσέρ και κόφτες, φέρνουν φορτηγά με χώμα, φυτεύουν δέντρα και λουλούδιακαιτοαρχίζουννατοδιαμορφώνουν.Ηλειτουργία της ανοιχτής συνέλευσης, που η συχνότητά της μέσα στο χρόνοδιαφοροποιείταιαπ΄τιςανάγκεςκαιτιςδιαθεσιμότητες, είναι καθοριστική για την πορεία της κατάληψης. Κάθε πρόταση για τη χρήση ή τη διαμόρφωση του χώρου, για εκδήλωση, για ανταπόκριση σε κάλεσμα κλπ αλλά και κάθε

145 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Π ά ρ κ ο Ν α υ α ρ ί ν ο υ

146 • Μέρος Δεύτερο

πρόβλημα που προκύπτει συζητιέται στη συνέλευση. Το πάρκο συνεχίζει να διαμορφώνεται και να εμπλουτίζεται και αποτελεί έναν τόπο δημιουργίας, χειραφέτησης και αντίστασης, ανοιχτό σε δράσεις πολιτικές, πολιτιστικές, αντικαταναλωτικέςκλπ.Ηομάδαδιαχείρισηςτουφιλοδοξεί ναείναι,ακόμα,έναςκήποςτηςγειτονιάςπουφιλοξενώντας μέρος της κοινωνικής ζωής των κατοίκων της πέρα από λογικές κέρδους κι ιδιοκτησίας, να λειτουργεί σαν τόπος παιχνιδιού και περιπάτου, συνεύρεσης και επικοινωνίας, άθλησης,δημιουργίαςκαιπροβληματισμού,καταργώνταςτα στεγανά της διαφορετικής ηλικίας, καταγωγής, μορφωτικού επιπέδου, κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης. Δράσεις Στοπλαίσιοαυτόδιοργανώνονταιεκδηλώσεις,συναυλίες, ομιλίες, προβολές με σκοπό να παραμείνει το πάρκο ενεργό και να γίνει τόπος κοινωνικοποίησης κρατώντας τον αντικαταναλωτικό και εντιεμπορευματικό χαρακτήρα του. Το 2014, άρχισε να λειτουργεί περιβόλι με σκοπό την εκπαίδευση στην καλλιέργεια της γης, τη συνεργασία για συλλογικήπαραγωγήκαιτηναυτοδιαχείρισητηςτροφής.Δυο χρόνιατώρα,ηAνοιχτήΣυνέλευσητουΑυτοδιαχειριζόμενου Πάρκου Ναυαρίνου σε συνεργασία με φοιτητές της αρχιτεκτονικής, έχει αφιερώσει χρόνο και δυνάμεις στο συλλογικό σχεδιασμό, μεταποίηση και εγκατάσταση ενός κοντέινερ μέσα στο πάρκο το οποίο πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 1 Μαρτίου του 2015.

Πληροφορίες Κατηγορία: δημόσιος χώρος Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: αυτοοργάνωση Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις κάθε βδομάδα

Πού? Το πάρκο Ναυαρίνου βρίσκεται στο οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ των οδών Χαριλάου Τρικούπη, Ναυαρίνου, Ζωοδόχου Πηγής και Διδότου και τελεί υπό κατάληψη.

Ο Αθλητικός Όμιλος Αστέρας Εξαρχείων ιδρύθηκε το 1928 αλλά με το συγκεκριμένο όνομα υπάρχει από το 1967 και διαθέτει τμήματα ποδοσφαίρου και μπάσκετ. Έδρα του συλλόγου αποτελεί το κλειστό γυμναστήριο Στρέφη. Τον Μάιο του 2015, ύστερα από απαίτηση των παιχτών και οπαδών του συλλόγου απαιτείθηκε η παραίτηση του προέδρου και του διοικητικού συμβουλίου και παραδώθηκε η σφραγίδα του συλλόγου στους αθλητές. Από το 2005, επιχηρείται μια προσπάθεια αυτοοργάνωσης του σωματείου χωρίς παράγοντες και κάτω από αυτή την λογική η λειτουργία του πραγματοποιείται μέσα από γενικές συνελεύσεις των οπαδών και παιχτών.

Πληροφορίες Κατηγορία: αθλητισμός Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: αυτοοργάνωση Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις

Πού? Λόφος του Στρέφη.

149 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Α σ τ έ ρ α ς Ε ξ α ρ χ ε ί ω ν

Κατειλλημένοαπότιςαρχέςτου2012,τοΚ*Βοξείναιένας χώροςόπουπρωταγωνιστούνηαδιαμεσολάβητηεπικοινωνία, η ελεύθερη συναναστροφή και η συλλογική δημιουργία. Είναι ένα ανοιχτό κοινωνικό κέντρο, με πολλές δράσεις και δημιουργικέςπροσπάθειες.ΚάτοικοιτωνΕξαρχείων,διάφοροι πολιτικοί χώροι και συλλογικότητες έχουν αγωνιστεί και αγωνίζονται ενάντια σε ομάδες που δραστηριοποιούνται στα Εξάρχεια και προσπαθούν να καθιερώσουν το εμπόριο ναρκωτικών. Οι απειλές και τα χτυπήματα που κατά καιρούς έχει δεχθεί το Κ*Βοξ είναι πολλά, αλλά οι άνθρωποι που το στηρίζουν παραμένουν ενεργοί για μια καλύτερη γειτονιά. Δράσεις Συγκεκριμένα στον χώρο αυτό στεγάζεται: • Το Καφενείο Αλληλεγγύης για τη στήριξη των πολιτικών κρατούμενων και διωκόμενων αγωνιστών.

• Η Αυτοοργανωμένη Δομή Υγείας Εξαρχείων (ΑΔΥΕ), η οποία προσφέρει πρωτοβάθμια ιατροφαρμακευτική περίθαλψη,άμεσηβοήθειακαιψυχολογικήυποστήριξη και αποσκοπεί στην προαγωγή της υγείας όλων ανεξαρτήτουφυλής,χρώματος,καταγωγής,θρησκείας ή σεξουαλικής ταυτότητας.

• Βιβλιοθήκη Επίσης, στον χώρο συνελεύσεων και συζητήσεων του, οργανώνεται πληθώρα εκδηλώσεων και δράσεων από μαθήματαξένωνγλωσσώνκαιεκθέσειςμέχριπαραστάσεις, προβολές και συναυλίες.

151 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Κ * Β Ο Ξ

Πληροφορίες Κατηγορία: κοινωνική/πολιτική Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: αυτοοργάνωση Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις

Πού?

152 • Μέρος Δεύτερο

Πλατεία Εξαρχείων,

Σύμφωνα με την Αλε.Γρη.Α το σημερινό σχολείο δεν είναι απλά ένας ουδέτερος χώρος μάθησης αλλά μέρος που καλλιεργείτηνιεραρχίακαιτηνάκριτηπειθάρχηση,προάγει τον ανταγωνισμό και με αντάλλαγμα τους καλούς βαθμούς επιβραβεύει την παπαγαλία και την υποταγή σε κανόνες. Προτείνουν λοιπόν, μια δομή παιδείας, ένα άλλο σχολείο, που όλοι μπορούν να συμμετέχουν, ισότιμα, ο καθένας ανάλογα με τις επιθυμίες και τις δυνατότητες του, όπου η γνώση ανακαλύπτεται. Λέξεις που ξεχωρίζουν είναι η συνεργασία, η συλλογικοποίηση, η κριτική σκέψη και φυσικά το παιχνίδι. Το όνομα του σχολείου είναι ΑλεΓρηΑ που στα ισπανικά σημαίνει χαρά και προέρχεται συμβολικά από τις αρχικέςσυλλαβέςτουονόματοςτουΑλέξηΓρηγορόπουλου. Στόχος δεν είναι το κλασσικό φροντιστήριο που είναι μια συνέχεια του (ιδιωτικού) σχολείου όπως το γνωρίζουμε. Σκοπός τους είναι η Ελευθεριακή Παιδεία, η δημιουργία σκεπτόμενων ανθρώπων με φαντασία, πέρα από λογικές ανταγωνισμού και «αναγνώριση» μέσα από εξοντωτικές εξετάσεις.Μαθητές,γονείςκαιπαιδαγωγοίνααναζητούνκαι να αποφασίζουν από κοινού για νέο τρόπο οργάνωσης της μάθησης. Η αυτοδιαχείριση αυτή θα επιτευχθεί και μέσω της Συνέλευσης του Σχολείου, που θα συμμετέχουν παιδιά και ενήλικες. Πληροφορίες

Πού?

Κατηγορία: εκπαίδευση

Ανδρεά Μεταξά 12

Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση:αυτοοργάνωση Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις

155 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Α λ ε . Γ ρ η . Α .

Το καρπούζι είναι μια δικτύωση ανθρώπων που έχουν ως αναφορά και μεράκι τα Εξάρχεια, την αριστερά και τη μεγάλη οθόνη. Σκοπός του είναι να χρησιμοποιήσουν τον κινηματογραφικόλόγοκαικυρίωςτιςλιγότεροπροβεβλημένες μορφέςτουόπωςτοντοκιμαντέρκαιτιςμικρούμήκουςταινίες ως αφορμές συζήτηση και επικοινωνία. Επιλέγονται ταινίες μικρούμήκουςκαιντοκιμαντέρελληνικήςπροέλευσηςώστε μετά το τέλος της ταινίας να ανοίξουν συζητήσεις με τους δημιουργούς ή τους ηθοποιούς τους. Δράσεις Χαρακτηριστικό παράδειγμα των προβολών που διοργανώνει αποτελεί η προβολή του "Βασιλιά" στις 26 Ιουνίου, όπου στο χώρο βρέθηκαν o σκηνοθέτης Νίκος Γραμματικός και ο ηθοποιός Βαγγέλης Μουρίκης. Μετά την προβολή συζήτησαν τα συμπεράσματα του κόσμου και απάντησαν σε ερωτήσεις του.

Πληροφορίες Κατηγορία: πολιτιστική Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: αυτοοργάνωση Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις

Πού? Κήπος Τσαμαδού 15

157 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Κ α ρ π ο ύ ζ ι

ΗΣέσουλαείναιέναΚοινωνικόΣυνεταιριστικόΠαντοπωλείο και δημιουργήθηκε από μια ομάδα ανθρώπων που ζει και εργάζεται στην περιοχή των Εξαρχείων και λειτουργεί δύο χρόνια. Στόχος τους είναι η πώληση αγροτικών και άλλων προϊόντων διατροφής υψηλής ποιότητας σε χαμηλές τιμές, στηρίζονταςταυτόχρονατουςπαραγωγούς.Υποστηρίζουν ότι η αλληλεγγύη και η συλλογική δράση είναι η δύναμή της κοινωνίας απέναντι στην κρίση. Έρχονται σε απευθείας συνεννόηση με τους παραγωγούς, καταργώντας τους μεσάζοντες, εξασφαλίζοντας έτσι χαμηλές τιμές. Σκοπός τους είναι να αναπτύξουν σταθερή συνεργασία και να οικοδομήσουν σχέσεις εμπιστοσύνης, από τις οποίες θα ωφεληθούμεκαιοικαταναλωτέςκαιοιπαραγωγοί.Ηποιότητα των προϊόντων εξασφαλίζεται από την άμεση σχέση με τους παραγωγούς. Στόχος τους είναι να προσφέρουν υψηλής ποιότητας βασικά προϊόντα διατροφής καθώς και βιολογικάλαχανικάεποχής.Η«ΣέσουλασταΕξάρχεια»είναι ένας κοινωνικός συνεταιρισμός, τα μέλη της είναι ισότιμα και οι αποφάσεις της παίρνονται δημοκρατικά. Αν υπάρξει πλεόνασμα επανεπενδύεται στο συνεταιρισμό για την καλύτερη εκπλήρωση των σκοπών του. Δράσεις Διοργανώνει εκδηλώσεις που αφορούν τους συνεταιρισμούς και διατροφικές συνήθειες με σκοπό την ενημέρωση της κοινωνίας. Επίσης, συμμετέχει και συνεργάζεται με άλλες συλλογικότητες που δρουν στην περιοχή.

159 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Σ έ σ ο υ λ α

Πληροφορίες Κατηγορία: παραγωγής και κατανάλωσης Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις

Πού?

160 • Μέρος Δεύτερο

Λειτουργεί καθημερινά στην οδό Μαυρομιχάλη 98 & Σμολένσκη.

Η Σβούρα ξεκίνησε την λειτουργία της τον Μάρτιο του 2013 και είναι ένας συνεταιρισμός εναλλακτικής και αλληλέγγυας οικονομίας. Είναι μια ανοιχτή εθελοντική ομάδα που λειτουργεί στραμμένη προς το κοινωνικό της περιβάλλον. Μια αυτόνομη ομάδα χωρίς πολιτικές και κομματικές δεσμεύσεις, που το κυρίαρχο όργανό της είναι η συνέλευση των μελών και οι αποφάσεις λαμβάνονται με συναινετικές διαδικασίες. Υποστηρίζουν τη δημιουργία συνεταιριστικών μορφών οργάνωσης στον πρωτογενή τομέαπαραγωγήςκαιμεταποίησης,ενισχύουντουςμικρούς παραγωγούς-καλλιεργητέςγηςκαιείναιαλληλέγγυοιστους εργαζόμενουςπουαναλαμβάνουντηναυτοδιαχείρισητων παραγωγικώνμονάδωνόπουαπασχολούνται.Έτσιέρχονται σε άμεση επικοινωνία με τους παραγωγούς που τους τροφοδοτούν με τα προϊόντα τους, συγκρατώντας όσο το δυνατόνχαμηλότερατιςτιμέςμεσκοπόνακαλύπτουνμόνο τααναγκαίαλειτουργικάέξοδατουχώρουςτους.Στόχοςτους είναι η εφαρμογή νέων εναλλακτικών μορφών οικονομικών σχέσεων, όπως οι αχρήματες ανταλλαγές, οι τράπεζες χρόνου, τα δίκτυα αλληλεγγύης που αναπτύσσονται σε σχολεία, γειτονιές και αλλού, καθώς και οποιαδήποτε άλλη μορφήέχουνεπινοήσειεναλλακτικέςομάδεςστηνΕλλάδα καισ’ολόκληροτονκόσμομέσαστηδιαδικασίααναζήτησης ισότιμου, αμεσοδημοκρατικού και συμμετοχικού μοντέλου κοινωνίας. Δράσεις Οιδράσειςτηςπεριλαμβάνουνεκδηλώσειςμεθεματολογία τους συνεταιρισμούς, τις τροφές καθώς και διοργάνωση λαϊκών αγορών από μικροπωλητές και παραγωγούς στην πλατείατωνΕξαρχείων.Επίσης,στηρίζουνκαισυμμετέχουν απεργίες, αντιρατσιστικές εκδηλώσεις, κινηματικές διαδικασίες (πορείες), προσπάθειες αυτοδιαχείρισης των

163 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Σ β ο ύ ρ α

παραγωγικών μονάδων από τους εργαζομένους τους κ.α.

Πληροφορίες Κατηγορία: παραγωγής και κατανάλωσης Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις

Πού?

164 • Μέρος Δεύτερο

Λειτουργεί καθημερινά στην οδό Σπύρου Τρικούπη 21

Δημιουργήθηκε από μια ομάδα κατοίκων τον Οκτώβρη του 2013 και είναι ένα χαριστικό παζάρι όπου ο καθένας μπορεί να πάρει ή να αφήσει πράγματα και ρούχα χωρίς οικονομικό αντίτιμο. Αποτελεί μια απάντηση και μια πρόταση σε μια καθημερινότηταπουπαράγει,καταναλώνει,πετάει,μολύνει, πλήττει και γίνεται όλο και πιο μονότονη και ομοιόμορφη Η κριτική στην υπερκατανάλωση ήρθε σαν φυσική συνέπεια των προβληματισμών και προσπαθειών της ομάδας για την δημιουργίαδομώναλληλέγγυαςοικονομίας.Μιαςοικονομίας που δενθα βασίζεταιστηνεκμετάλλευσητωνανθρώπωνκαι της φύσης αλλά θα στοχεύει στην κοινωνική δικαιοσύνη. Οι δημιουργείτουΣκόρουεπισημαίνουνότι:«Τοπαζάριμαςδεν είναιφιλανθρωπικό.Δεχρειάζεταιναείστεφτωχός,άτομομε μειωμένη αγοραστική δύναμη. Η επαναχρησιμοποίηση και η μεταποίηση δεν είναι ούτε μειονέκτημα ούτε μιζέρια. Είναι αντίσταση και μάλιστα δημιουργική σ’ έναν πολιτισμό που δίνει αξία στο περιτύλιγμα αλλά χάνει την ουσία. Η πρότασή μας, μάς αφορά όλους. Έχει να κάνει με την αμφισβήτηση τηςκατανάλωσης,τηναπόρριψητουδόγματοςκαταναλώνω άρα υπάρχω, κατανάλωση = ευτυχία = πληρότητα. Το παζάριμαςείναιαλληλοχαριστικό,είναιαλληλέγγυο,είναι αντικαταναλωτικό». Δράσεις Στοχώροτου,εκτόςαπότοχαριστικόπαζάριλειτουργούν και οι εξής ομάδες μαθημάτων: μεταποίησης ρούχων, κουρείου,συλλογικήςκουζίνας,makea(ομάδαμεταποίησης επίπλων). Επίσης, διοργανώνονται ομιλίες που αφορούν τον καταναλωτισμό, την αποανάπτυξη, την αλληλέγγυα οικονομία.

167 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Σ κ ό ρ ο ς

Πληροφορίες Κατηγορία: παραγωγής και κατανάλωσης Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις

Πού?

168 • Μέρος Δεύτερο

Λειτουργεί καθημερινά στην οδό Ζ. Πηγής και Ερεσσού.

Ξεκίνησε το 2009 ως μια εκδοτική πρωτοβουλία στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Συλλόγου Υπαλλήλων Βιβλίου-Χάρτου Αττικής και σταδιακά αυτονομούμενο και διευρυμένο μετεξελίχθηκε σε μια αυτοδιαχειριζόμενη κοινότητα για προώθηση ενός διαφορετικού πολιτισμού και μιας άλλης σχέσης με το βιβλίο, έξω από την στυγνή λογική της «αγοράς» και του κέρδους, έξω από τα δεσμά της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης. Ως εκ τούτου, οι Εκδόσεις των Συναδέλφων παρότι είναι μια κοινωνική συνεταιριστικήεπιχείρησηλειτουργείαντιιεραρχικά,χωρίς διευθύνοντεςκαιδιευθυνόμενους,αποφασίζεισυλλογικάκαι δεν αποσκοπεί στο κέρδος και στον πλουτισμό των μελών της αλλά στον ισότιμο και αξιοπρεπή βιοπορισμό τους. Δράσεις Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων δεν είναι ένα εγχείρημα που αποσκοπεί στον πλουτισμό των μελών του, ως εκ τούτου κάποιο κομμάτι από τα έσοδά τους πηγαίνει σε συλλογικότητες του κοινωνικού κινήματος με σκοπό να βοηθήσει στις περεταίρω δράσεις τους. Πληροφορίες Κατηγορία: παραγωγής και κατανάλωσης Ανοιχτή/κλειστή: κλειστή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: συνελεύσεις Πού? Λειτουργεί καθημερινά στην οδό Καλλιδρομίου 30.

171 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Ο ι Ε κ δ ό σ ε ι ς τ ω ν Σ υ ν α δ έ λ φ ω ν

Ο χώρος Βηθλεέμ δημιουργήθηκε για τις συναντήσεις ανοιχτών κύκλων που με την εναλλακτική εκπαίδευση και άσκηση έχουν σκοπό την ισορροπία, την υγεία, την ευεξία, την ανάπτυξη και την εξέλιξη των μελών της. Στο χώρο τους προσφέρονται δωρεάν μαθήματα Laughter Yoga, Asanas Swadhisthana Yoga, Yoga for everyone, καθώς διοργανώνονται και μαθήματα Lagheter Yoga στον Εθνικο Κήπο. Επίσης φιλοξενεί στον χώρο της ομάδα χορωδίας.

Πληροφορίες Κατηγορία: πολιτιστική Ανοιχτή/κλειστή: ανοιχτή Οργάνωση: τυπική Διαδικασία λήψης αποφάσεων: ατομική

Πού? Λειτουργεί τις ώρες των μαθημάτων στην οδό Μαυρομιχάλη 131.

173 • Το παράδειγμα των Εξαρχείων

> >Β Η Θ Λ Ε Ε Μ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Παρατηρήθηκε ότι, η σύγχρονη πόλη βρίσκεται σε μια διαδικασία ριζικού μετασχηματισμού. Η κρίση αποκαλύπτει και εντείνει τις αδυναμίες των αστικών δομών και θέτει υπό αμφισβήτηση τις ισχύουσες διαδικασίες κατασκευής αλλά και πρόσληψης της πόλης. Η χωρική μετάλλαξη των πόλεων αποτελεί απόρροια της αστικοποίησης και της οικονομικής κρίσης με άμεση επίδραση στο κοινωνικό σύνολο. Το «δικαίωμα στην πόλη», αρχικά κάνει λόγο για μια πόλη ωςέργοτωνκατοίκωντης,όχιμόνοχωρικάαλλάκαιπολιτικά, με κεντρικό στόχο την ευημερία των πολιτών. Η σύγχρονη αναβίωση του δικαιώματος αυτού δεν προέρχεται μόνο από την αναβίωση των θεωριών του Henri Lefebvre, αλλά έχει τις ρίζες της στην έξαρση των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων της πόλης. Πεδίο δράσης και διεκδίκησης των αστικών κοινωνικών κινημάτων αποτελεί ο δημόσιος χώρος. Σύμφωνα με τον David Harvey, «η συλλογική δύναμη των ανθρώπων στο δημόσιο χώρο αποτελεί το πιο αποφασιστικό μέσο αντίστασης των πολιτών.» (Harvey, 281) Αναδύονται λοιπόν, σταδιακά μέσα στην πόλη συλλογικότητες και ομάδες πολιτών που επεμβαίνουν στον ιστό της και στο κοινωνικό-πολιτικό της χαρακτήρα. Οι συλλογικότητεςαυτέςβρίσκουντηβάσητουςστιςθεωρίες για κοινωνική δικαιοσύνη, για διεκδίκηση των κοινών, σε αυτό που ονομάσαμε «δικαίωμα στην πόλη», ορίζοντας τους δυναμικούς χώρους δράσης τους μέσα στην πόλη.

179 • Συμπεράσματα

Μέσωτηςιστορικήςαναδρομήςτηςεξέλιξηςτωνπόλεων, προέκυψε πως η πόλη αποτελεί ένα πολυσύνθετο σύστημα καιηανάλυσητηςεξαρτάταιαπόδιαφορετικούςπαράγοντες, οιοποίοιεπιδρούνπάνωστηνδομήτηςμεταλλάσσονταςτην διαχρονικά. Η αστικοποίηση είναι μια διαδικασία, μέσα από τηνοποία,ταπιοβασικάστοιχείατηςπόληςμεταλλάχθηκαν.

180 • Συμπεράσματα

Μέσω της ανάλυσης των συλλογικοτήτων που δρουν στα Εξάρχεια, εξετάσαμε κατά πόσο αυτές οι θεωρίες εφαρμόζονται στην Ελληνική πραγματικότητα και την αλληλεπίδρασητουςμετοναστικόχώρο. Οισυλλογικότητες καιοιομάδεςδράσεωνκαιπολιτικώνπράξεωνείναικομμάτιτης ιστορίαςτωνΕξαρχείωνκαιτηςδιαμόρφωσηςτηςιδιαίτερης ταυτότητας και ιδιαιτερότητας αυτής της γειτονιάς. Το εκτόπισμα αυτών των δράσεων και η συνολική τους σημασία μοιάζειναατονείσήμεραεξαιτίαςτηςαδυναμίαςαυτώντων ομάδων να οργανωθούν, να σταματήσουν να εκφράζονται μονομερώς, στιγμιαία και με στατικό τρόπο ώστε να αναδειχτούν σε μόνιμη συνθήκη – κατάσταση δημιουργικής σχέσηςμετηνπόληκαιτηνγειτονιάκαινασυσχετιστούνμε πραγματικά προβλήματα και ουσιαστικές κρισιμότητες. Οι ομάδες και οι συλλογικότητες που αναλύθηκαν, στο σύνολό τους γίνονται μάλλον αντιληπτές σαν συστήματα εσωτερικά και κλειστά και χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες σύμφωνα με την λειτουργία τους και την δομή της. Υπάρχει μια πληθώρα ομάδων που έχουν κοινωνικό πολιτικό και πολιτιστικό χαρακτήρα, στις οποίες όμως διακρίνεται μια αδυναμία να εξωτερικευτούν και να καταπιαστούν με ζητήματα που αφορούν ουσιαστικά την περιοχή και τις αληθινέςανάγκεςτωνκατοίκωντης.Ηδραστηριοποίησήτους μοιάζει πιο ξεκάθαρη μέσα από εφαρμογές μεμονωμένων περιπτώσεων-περιστατικών όπως η διαμόρφωση του πάρκου στο parking της Ναυαρίνου ή σε περίπτωσεις αντιμετώπισηςτηςπαρουσίαςτωνναρκωτικώνστηνπλατεία Εξαρχείων περιστατικά που χρειάστηκαν ιδιαίτερα μεγάλη οργάνωση και πολύισχυρέςπρωτοβουλίες προκειμένου να πραγματοποιηθούν.Στηνσυνέχεια,υπάρχουνοιομάδεςπου ασχολούνται με την ανταλλακτική οικονομία και παραγωγή καθώς και λίγες περιπτώσεις ομάδων που έχουν ως στόχο την υγεία, την ευεξία και την περίθαλψη των πολιτών. Αυτές οι ομάδες, ενώ αποτελούν πιο κλειστά συστήματα όσο αναφορά την δομή τους και την συμμετοχή στην λήψη

Έναεπιπρόσθετοζήτημα,πουέχειπολλέςιδιαιτερότητες και θα μπορούσε να αποτυπώσει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στον αστικό ιστό αποτελούν οι καταλήξεις. Παρατηρείται, όμως τα τελευταία χρόνια, σημαντική μείωση των ενεργών καταλήψεων. Όσες έχουν απομείνει, ίσως κάτω από το νέο κλίμαεπιφυλακήςκαικαχυποψίας,χάνουντον«ελευθεριακό» τους χαρακτήρα, είτε περιορίζοντας όλο και περισσότερο την πολιτική τους δραστηριότητα και τους συσχετισμούς τουςμεάλλεςομάδες,είτεεπειδήμετατρέπονταισεόλοκαι πιο κλειστά συστήματα που λειτουργούν κάτω από ομάδες μεσυγκεκριμέναπολιτικάκριτήρια.Επομένως,οικαταλήψεις χάνουν τον δημόσιο χαρακτήρα τους και λειτουργούν ως μεμονομένες κινήσεις μιας ομάδας ατόμων κάτω από συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία. Καταλήγουμε λοιπόν ότι, οι συλλογικότητες, σήμερα με λίγεςεξαιρέσεις,μοιάζουνασυντόνιστες,απομονωμένεςκαι χωρίς ουσιαστική επικοινωνία και διάδραση μεταξύ τους. Αν και οι ιδεολογικές διαφωνίες ή οι πολιτικές αποστάσεις και απόψεις δεν είναι απαγορευτικά μακρινές και αγεφύρωτες μιαςκαιοιπερισσότερεςομάδεςπροέρχονταιαπόσυγγενείς ή τουλάχιστον ανάλογους χώρους, η αδυναμία ταύτισης και συνεργασίας τους γίνεται ενδεικτική της αδυναμίας της κοινωνίας στην Ελλάδα γενικότερα, να συντονιστεί, να παραμελήσειιδεολογικέςαποκλείσειςκαινασυνεργαστεί δραστικά και εύστοχα για να διεκδικήσει το «δικαίωμα» των πολιτών της για μια πόλη που θα πληροί τις ανάγκες και θα ικανοποιεί τις επιθυμίες όλων των κατοίκων της. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, γίνεται όλο και δυσκολότερο να συντηρηθούν τα ιδανικά της ταυτότητας της πόλης, της ιδιότητας του πολίτη, της αίσθησης του ανήκειν, μιας συνεκτικής πολιτικής για την πόλη. Ακόμα και η ιδέα ότι η πόλη μπορεί να λειτουργήσει ως συλλογικό πολιτικό σώμα,

181 • Συμπεράσματα

αποφάσεων,έχουνουσιαστικότερηαλληλεπίδρασημετους κατοίκους και δρουν αποφασιστικά στην γειτονιά.

182 • Συμπεράσματα

ως μέρος μέσα από το οποίο θα μπορούσαν να προκύψουν κοινωνικάκινήματα,φαντάζει,επιφανειακάτουλάχιστον,όλο και πιο ανέφικτη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνικές Εκδόσεις __ Lefebvre, Henry, 2007, “Δικαίωµα στην πόλη”, Αθήνα, εκδ. Κουκίδα. __ Ψηµίτης, Μιχάλης, 2006, “Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήµατα”, Αθήνα, εκδ. Ατραπός __ Harvey, David, 2013, “Εξεγερµένες πόλεις: Από το δικαίωµα στην πόλη στην επανάσταση της πόλης, Αθήνα, εκδ. ΚΨΜ

186 • Βιβλιογραφία

__ Σ. Νικολαϊδου, 1993, «Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου», Αθήνα, Εκδ. Παπαζήση __ Π. Καζάκος, 2006, “Ανάµεσα σε Κράτος και Αγορά – ΟικονοµίακαιοικονοµικήπολιτικήστηµεταπολεµικήΕλλάδα 1944-2000”, Αθήνα, εκδ. Πατάκη __ Σ. Αντωνοπούλου, 1991, “Ο Μεταπολεµικός µετασχηµατισµόςτηςΕλληνικήςΟικονοµίαςκαιτοΟικιστικό φαινόµενο 1950-1980”, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση __ Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου, 2005, “Αυθαίρετη δόµηση: Μονόδροµος σε αδιέξοδο; Αναλυτική προσέγγιση του αστικού χώρου”, Αθήνα, εκδ. Παπαζήση __ Rem Koolhaas, 2001, “Η Γενική πόλη, Μετάπολις 2001/ Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη”, Αθήνα, επιµ. Γ. Αίσωπος, Γ. Σηµαιοφορίδης, εκδ. Atermon __ Aldo Rossi, 1991, “Η αρχιτεκτονική της πόλης”, Θεσσαλονίκη, εκδ. University Studio Press __ Ντίνα Βαϊου, Κωστής Χατζηµιχάλης, 2012, “Ο Χώρος στην Αριστερή Σκέψη”, Αθήνα, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς|νήσο __ Σ. Σταυρίδης, 1996, “Η διαφήµιση και το νόηµα του χώρου”, Αθήνα, εκδ. Στάχυ

__ Δηµήτρης Ν. Καρύδης, 2008, “Τα επτά βιβλία της Πολεοδοµίας”, Αθήνα, Παπασωτηρίου __ ΜάνοςΓ.Μπίρης,2003,“ΑθηναϊκήΑρχιτεκτονική18751925”, Αθήνα, Μέλισσα __ Σαρηγιάννης Γ., 2000, “Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδοµία, µεταφορές”, Αθήνα, Συµµετρία __ Κ. Βαρβαρέσος, 1952, “Έκθεσις επί του οικονοµικού προβλήµατος της Ελλάδος”, Αθήνα

__ Γιάννης Καιροφύλας, Η Ωραία Νεάπολη και τα παρεξηγημένα Εξάρχεια, Αθήνα, εκδ. Φιλιππότης, 2002

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφια __ Marcuse, Peter, 2009, “Searching for the just City: Debates in urban theory and practice” , New York, εκδ. Routledge __ “Urban Sprawl in Europe: The ignored challenge”, report by European commission __ Ricky Burdett & Philipp Rode, 2007, “The Urban Age Project”, The Endless City __ Lefebvre, Henri, 1976, “The Survival of Capitalism: Reproduction of the Relations of Production”, London, Alison & Busby __ Park, Robert, 1967, “On Social Control and Collective Behavior”, Chicago, Chicago University Press __

B.Hillier, J.Hanson, 1984, Social Logic of Space, New

187 • Βιβλιογραφία

__ Δηµ. Φιλιππίδης, 1984, “Νεοελληνική Αρχιτεκτονική”, Αθήνα, Μέλισσα

York, Press Syndicate of the University of Cambridge __ Edward Soja & Miguel Kanai, 2007, “The Urbanization of the World”, The Endless City

Περιοδικά __ ΕλένηΠορτάλιου,21/12/2008,“Εξάρχεια:Ηταυτότητα µιας δυναµικής γειτονιάς”, “Εντός Εποχής”, τ.36

188 • Βιβλιογραφία

__ Ελένη Πορτάλιου, 2008, “Εξάρχεια: µια πολύµορφη γειτονιά”, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08 __

Πολύχρωμα Εξάρχεια, στο Γαλέρα, Νοέμβριος 2008

__ Ν τ. Βαΐου, 2006, “Μετανάστριες και µετανάστες στην Αθήνα:ΕπιβίωσησταΚενάκαιΕίσοδοςστηνπόλη”,Γεωγραφίες τ.11, Αθήνα

Διαλέξεις __ Ελένη Πορτάλιου, 2011, “Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείµενο και πεδίο πολιτικής: Αστικά Κοινωνικά Κινήµατα”, Αθήνα __ Ταγκαλίδου, Τ., 2006, “Δηµόσιες Στιγµές: Ο δηµόσιος χώρος ως ιδιωτικός”, Αθήνα

Διαδικτυακός Ιστός __

http://autonomosteki.espivblogs.net/

__

http://parkingparko.espivblogs.net/

__

http://dikaex.blogspot.gr/

https://exarhia.wordpress.com/

__

http://tsamadou13-15.espivblogs.net/

__

http://syl-kat-exarcheion.espivblogs.net/

__

http://exarchia.pblogs.gr/gia-ta-exarheia.html

__

http://syntwxronw.org/

__

http://adye.espivblogs.net/

__

http://www.be8leem.org/

__

http://migrant.diktio.org/

__

http://www.diktio.org/

__

https://ekdoseisynadelfwn.wordpress.com/

__

http://www.sma-athens.org/

__

http://sesoula-exarcheia.blogspot.gr/

__

http://www.svoura-svoura.gr/

__

https://skoros.espivblogs.net/

__ http://www.avgi.gr/article/3456842/ena-diaforetiko-karpouzi-drosizei-ta-bradia-sta-exarxeia __

http://www.nosotros.gr/

__ http://gr.contrainfo.espiv.net/2015/02/18/afisa-alegria-exarxeia/ __

http://katalipsivox.espivblogs.net/

189 • Βιβλιογραφία

__

Εινογράφηση __ σελ. 9 : https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/ originals/6b/e8/a3/6be8a3ef3ed147382351b7a88319fcdb. jpg __

σελ. 16 : http://www.lifo.gr/team/pinakothiki/51585

__

σελ. 19 : ΕΙΚ 1_http://www.infokids.gr/2012/11/

ΕΙΚ 2_http://users.sch.gr/gkritikos/fl/pics/1760_1.jpg

190 • Βιβλιογραφία

__ σελ. 20 : ΕΙΚ 1_ https://tce-live2.s3.amazonaws.com/ media/media/7c9afe53-8b95-44b1-abc7-b461a5a0c5c2.jpg

ΕΙΚ 2_ http://bnr.bg/elpost/100499326/1963-enarono-orosimo-gia-tin-ekviomianisi-tis-voulgarias __

σελ. 27 : http://www.lifo.gr/team/pinakothiki/51585

__ σελ. 28 : http://www.thegreekfoundation.com/photography/athens-spread-by-yiorgis-yerolymbos __ σελ. 34 : https://s-media-cache-ak0.pinimg. com/736x/52/0c/21/520c21b3f7b3ec2db55d613045ad19a4. jpg __ σελ. 40 : ΕΙΚ 1_ http://casadabiqueira.tumblr.com/ post/93140430385/diagonal-steps-paris-robert-doisneau-1953

ΕΙΚ 2_ http://murplejane.tumblr.com/ post/13451538330/%CE%B5%CE%B4%CF%89-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%85%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%B5%CE%B9%CE% BF-%CE%B1%CE%B2%CE%B5%CF%81%CF%89%CF%86-take-iii __

σελ. 44 : http://edosatwork.com/Truth

__ σελ. 48 : http://www.mymodernmet.com/profiles/ blogs/katrin-korfmann-count-for-nothing

__ σελ. 54 : ΕΙΚ 1_ https://en.wikipedia.org/wiki/Revolt_ of_the_Comuneros#/media/File:BatallaDeVillalar.jpg

ΕΙΚ 2_ https://en.wikipedia.org/wiki/Revolt_of_the_ Comuneros#/media/File:Comuneros.jpg

ΕΙΚ 3_ https://en.wikipedia.org/wiki/Revolt_of_the_ Comuneros#/media/File:Pend%C3%B3n_gigante_en_la_Plaza_Mayor_de_Villalar.jpg

ΕΙΚ 2_Ελένη Πορτάλιου, 2011, “Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείµενο και πεδίο πολιτικής: Αστικά Κοινωνικά Κινήµατα”, Αθήνα __ σελ. 61 : ΕΙΚ 1_ http://andrewmcfadyen. net/2013/05/07/on-the-march-wi-marys-army/

ΕΙΚ 2_ http://www.leftcom.org/en/articles/2015-02-03/class-war-on-the-homes-front-theglasgow-rent-strikes-of-1915 __ σελ. 64 : ΕΙΚ 1_Ελένη Πορτάλιου, 2011, “Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείµενο και πεδίο πολιτικής: Αστικά Κοινωνικά Κινήµατα”, Αθήνα

ΕΙΚ 2_Ελένη Πορτάλιου, 2011, “Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείµενο και πεδίο πολιτικής: Αστικά Κοινωνικά Κινήµατα”, Αθήνα __ σελ. 67 : ΕΙΚ 1_Ελένη Πορτάλιου, 2011, “Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείµενο και πεδίο πολιτικής: Αστικά Κοινωνικά Κινήµατα”, Αθήνα

ΕΙΚ 2_ http://t2.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcS5F2Zf-edXjAEix1GUX_34xynRrWIZF2yn-eIO-

191 • Βιβλιογραφία

__ σελ. 58 : ΕΙΚ 1_Ελένη Πορτάλιου, 2011, “Η πόλη ως κοινωνικό έργο, αντικείµενο και πεδίο πολιτικής: Αστικά Κοινωνικά Κινήµατα”, Αθήνα

isL97XkDU8zxZQ

ΕΙΚ 3_ http://www.nga.gov/collection/acquisitioninfo.shtm __ σελ. 68 : ΕΙΚ 1_ http://www.clevelandfoundation100. org/foundation-of-change/growth/reinvention/

ΕΙΚ 2_ http://blacknwhiteblog.com/ post/110525775016

192 • Βιβλιογραφία

ΕΙΚ 3_ http://www.rebel-city.com/

__ σελ. 76 : https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/ originals/35/e9/9d/35e99d2ccf98d0f3ed7c98b62311d29f. jpg __ σελ. 81 : ΕΙΚ 1_ Κώστας Η. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα, Αθήνα, 1995, Μέλισσα’

ΕΙΚ 2_ Δημήτρης Ν. Καρύδης, Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, Αθήνα, 2008, Παπασωτηρίου __

σελ 84 : http://www.eie.gr/archaeologia/gr

__

σελ. 87 : http://www.eie.gr/archaeologia/gr

__ σελ. 91 : Ελένη Πορτάλιου, 2008, “Εξάρχεια: µια πολύµορφη γειτονιά”, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08 __ age

σελ. 92 : http://www.retrovisions.gr/inv/gallery/im-

__ σελ. 95 : ΕΙΚ 1 & 2_ http://www.mygola.com/exarcheia-p69727/images __ σελ. 100 : http://www.kmoudatsos.gr/2012/03/blogpost_7333.html __

σελ. 106 : ιδιωτική συλλογή

__

σελ. 108 : ΕΙΚ 1 & 2_ιδιωτική συλλογή

__

σελ. 110 : ΕΙΚ 1_ιδιωτική συλλογή

ΕΙΚ 2_ https://instagram.com/p/33DcHjRUjv/

__

σελ. 112 : ΕΙΚ 1, 2 & 3_ιδιωτική συλλογή

__ σελ. 116 : ΕΙΚ 1_ https://scontent-fra3-1.xx.fbcdn.net/ hphotos-xfp1/v/t1.09/11665415_10153596560442497_874991 469217582651_n.jpg?oh=e3573ffa2c80e544b30e52740ceec601&oe=566B54D9 ΕΙΚ 2 & 3_ιδιωτική συλλογή

__ net/

σελ. 119 : ΕΙΚ 1-4_http://tsamadou13-15.espivblogs.

__

σελ. 120 : ΕΙΚ 1 & 2_http://www.sma-athens.org/

__

σελ. 123 : ΕΙΚ 1 & 2_http://www.sma-athens.org/

__

σελ. 124 : ΕΙΚ 1, 2 & 3_http://dikaex.blogspot.gr/

__ html

σελ. 126 : http://exarchia.pblogs.gr/gia-ta-exarheia.

__ σελ. 129 : ΕΙΚ 1 & 2_ http://exarchia.pblogs.gr/ gia-ta-exarheia.html __

σελ. 130 : ΕΙΚ 1 & 2_https://exarhia.wordpress.com/

__

σελ. 132 : ΕΙΚ 1-4_http://syntwxronw.org/

__

σελ. 134 : ιδιωτική συλλογή

__

σελ. 137 : ΕΙΚ 1 & 2_http://adye.espivblogs.net/

__ net/ __

σελ. 138 : ΕΙΚ 1 & 2_http://parkingparko.espivblogs. σελ. 141 : ΕΙΚ 1-4_ιδιωτική συλλογή

193 • Βιβλιογραφία

__ σελ. 142 ; ΕΙΚ 1 & 2_https://asteras1928.wordpress. com/ __

σελ. 144 : ΕΙΚ 1-3_ιδιωτκή συλλογή

__

σελ. 147 : ιδιωτική συλλογή

__ σελ. 148 : http://gr.contrainfo.espiv.net/2015/02/18/ afisa-alegria-exarxeia/

194 • Βιβλιογραφία

__ σελ. 150 : ΕΙΚ 1 & 2_ http://www.avgi.gr/article/3456842/ena-diaforetiko-karpouzi-drosizei-ta-bradia-sta-exarxeia __ σελ. 152 : ΕΙΚ 1 & 2_http://sesoula-exarcheia.blogspot.gr/ __

σελ. 156 : ΕΙΚ 1_http://www.svoura-svoura.gr/

ΕΙΚ 2 & 3_ιδιωτική συλλογή

__

σελ. 160 : ΕΙΚ 1 & 2_https://skoros.espivblogs.net/

__

σελ. 163 : ΕΙΚ 1 & 2_https://skoros.espivblogs.net/

__

σελ. 164 : ΕΙΚ 1-3_ιδιωτική συλλογή

__

σελ. 166 : ΕΙΚ 1 & 2_http://www.be8leem.org/