Waar ligt de grens? by Netwerk Vlaanderen vzw

Waar ligt de grens? Een onderzoek naar de financiĂŤle links tussen vijf bankgroepen en bedrijven die mensenrechten schenden

www.mijngeldgoedgeweten.be

Dit rapport kadert in de campagne ”Mijn Geld . Goed Geweten?”

Waar ligt de grens?

I NHOUDSTAFEL Inleiding ........................................................................................................................................................5 Hoofdstuk 1: Banken en dictatoriale regimes......................................................................................................7 1.1. Inleiding..................................................................................................................................................7 1.2. Schendingen van mensenrechten in Birma..................................................................................................9 1.3. De oproep tot het stopzetten van investeringen in Birma ............................................................................10 1.4. Multinationals in Birma en hun investeerders ............................................................................................11 1.5. Conclusie ..............................................................................................................................................16 Hoofdstuk 2: Banken en ernstige schendingen van de arbeidsrechten ................................................................17 2.1. Inleiding................................................................................................................................................17 2.2. De ILO Basisarbeidsrechten, een belangrijk onderdeel van de mensenrechten ..............................................19 2.3. Arbeidsrechtenschendingen in vrijhandelszones ........................................................................................19 2.4. Multinationals verantwoordelijk voor schendingen van arbeidsrechten en hun investeerders............................20 2.5. Besluit ..................................................................................................................................................27 Hoofdstuk 3: Banken en mensenrechtenschendingen bij grootschalige projecten..................................................29 3.1. Inleiding................................................................................................................................................29 3.2. De BTC oliepijplijn en haar financiers ......................................................................................................32 3.3. Andere controversiĂŤle projecten en hun financiers ......................................................................................35 3.4. Conclusie ..............................................................................................................................................37 Hoofdstuk 4: Uw bank en haar investeringen in mensenrechtenschendingen: vijf portretten en een groepsfoto ........39 4.1. Inleiding................................................................................................................................................39 4.2. AXA ......................................................................................................................................................41 4.3. Dexia....................................................................................................................................................43 4.4. Fortis ....................................................................................................................................................45 4.5. ING ......................................................................................................................................................47 4.6. KBC......................................................................................................................................................49 4.7. De groepsfoto........................................................................................................................................51 Hoofdstuk 5: Een andere koers is gewenst ......................................................................................................57 5.1. Positieve signalen vanuit de financiĂŤle sector ............................................................................................59 5.2. Klanten willen respect voor de mensenrechten ..........................................................................................59 5.3. VN subcommissie verklaart mensenrechten ook van toepassing op bedrijven ..............................................60 5.4. Alternatieven..........................................................................................................................................62 5.5. Campagne-eisen....................................................................................................................................63 Overzicht van de tabellen ..............................................................................................................................68 Bijlage ........................................................................................................................................................69 Voetnoten ....................................................................................................................................................70 Colofon ........................................................................................................................................................76

www.mijngeldgoedgeweten.be

I NLEIDING ◗ Een multinational legt een gaspijplijn aan in Birma, een land met een nietsontziend dictatoriaal regime. Het bedrijf gebruikt Birmese militairen, bekend om hun extreme brutaliteit, voor de vrijmaking van en de beveiliging langs het traject van de pijplijn. Zware mensenrechtenschendingen zijn het logische gevolg. ◗ Een grote distributieketen bedreigt vakbondsactivisten, laat zich goedkoop producten aanleveren die in erbarmelijke omstandigheden en voor bespottelijk lage lonen geproduceerd worden en lapt allerlei rechten van werknemers aan zijn laars. Het bedrijf ‘wint’ regelmatig prijzen als ‘meest onverantwoordelijk bedrijf inzake arbeidsrechten’. ◗ Een consortium van bedrijven legt een grote oliepijplijn aan die door verschillende landen loopt. Het consortium verjaagt mensen illegaal van hun gronden. Verzet hiertegen wordt hardhandig neergeslagen. Stuk voor stuk gaat het hier om goed renderende bedrijven. Maar toch zullen weinigen geneigd zijn geld te investeren in bedrijven die op dergelijke wijze de mensenrechten met voeten treden. Voor die mensen zal dit rapport niet echt een geruststelling zijn. Bovenstaande voorbeelden zijn immers gebaseerd op concrete praktijken van echte bedrijven. En het gaat hier om bedrijven waarin vijf bankgroepen zonder enig probleem investeren. Netwerk Vlaanderen heeft gedurende zes maanden onderzoek gevoerd naar de investeringen van de bankgroepen AXA, Dexia, Fortis, ING en KBC. In dit rapport kan je de onthutsende resultaten van dit onderzoek lezen. Deze vijf bankgroepen, die in België het grootste gedeelte van de markt in handen hebben, investeren in bedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrechtenschendingen. Voor meer dan acht miljard US dollar investeringen zijn er te vinden in dit rapport. En dat is nog niet eens verwonderlijk wanneer je er het investeringsbeleid van die bankgroepen op naleest. Respect voor mensenrechten is blijkbaar niet echt hun grote bezorgdheid. En zo wordt met het spaaren beleggingsgeld van nietsvermoedende klanten geïnvesteerd tegen het belang van mensen en hun rechten in. Het is dan ook hoog tijd voor een andere koers in de financiële wereld. Dat klanten respect voor mensenrechten willen, blijkt uit verschillende studies. Dat bankieren met respect voor mensenrechten kan, bewijzen meerdere alternatieven op de financiële markten. De campagne ‘Mijn Geld. Goed Geweten?’ van Netwerk Vlaanderen eist dan ook dat bankgroepen stoppen met investeringen in ernstige mensenrechtenschendingen. Verder eist Netwerk Vlaanderen ook dat bankgroepen hun mensenrechtenbeleid open en duidelijk communiceren en externe controle op de uitvoering van dit beleid mogelijk maken.

Waar ligt de grens?

www.mijngeldgoedgeweten.be

HOOFDSTUK 1:

" Toekijken hoe zakenmensen naar Birma komen met de bedoeling zichzelf te verrijken is zoals observeren hoe voorbijgangers in een boomgaard ruw de bloesems afrukken om hun kwetsbare schoonheid, blind voor de lelijkheid van geplunderde takken, vergetend dat ze met hun daden toekomstige vruchten in gevaar brengen en een onrecht begaan tegen de rechtmatige bezitters van de bomen." Aung San Suu Kyi Letters From Burma

Banken en dictatoriale regimes 1. 1. INLEIDING Veel multinationale bedrijven opereren in landen met ondemocratische regeringen of in gebieden die geteisterd worden door gewapende conflicten. Hoewel buitenlandse investeringen een positieve impact kunnen hebben op de plaatselijke bevolking, dragen de activiteiten van deze bedrijven soms bij tot

Waar ligt de grens?

een verslechtering van de situatie. Zo blijven veel dictatoriale regimes in het zadel dankzij de instroom van buitenlandse deviezen. De conflictregio's waarin multinationals hun activiteiten ontplooien, worden gekenmerkt door een algemeen klimaat van normvervaging en mensenrechtenschendingen. Bedrijven maken hier soms misbruik van of bestendigen deze situatie door hun gedrag. 7

www.mijngeldgoedgeweten.be

In dit hoofdstuk nemen we de bedrijfsactiviteiten in Birma als voorbeeld. We beschrijven de mensenrechtenschendingen in dat land en bespreken de oproep tot een investeringsboycot van Birma door de democratische oppositie van Nobelprijswinnares San Suu Kyi. En wat doen de Belgische banken? Investeren zij ons geld in bedrijven met dubieuze praktijken in één van de brutaalste regimes ter wereld?

ders die elkaar sinds de machtsgreep in 1962 opvolgen, hebben een triest palmares:

Investeren in dictaturen. Wat is het probleem? Bedrijven die actief zijn in een ondemocratisch land en via hun activiteiten: • een militaire dictatuur financieel ondersteunen; • gebruik maken van gewelddadige politiediensten of leger om projecten te beveiligen; • het autoritaire regime legitimiteit bezorgen en zelfs verdedigen; • gewapende conflicten en onderdrukking aanwakkeren, worden ondersteund door banken die deze bedrijven van investeringen voorzien.

1.2. SCHENDINGEN

VAN

MENSENRECHTEN I N

BIRMA

Birma (Myanmar) is sinds 1962 een militaire dictatuur. Na de gewelddadige onderdrukking van studentenprotesten in 1988, werden er door een nieuwe generatie militairen verkiezingen georganiseerd in 1990. Die werden met meer dan 80% van de stemmen gewonnen door de geweldloze oppositie, de Nationale Liga voor de Democratie (NLD). San Suu Kyi, Nobelprijswinnares voor de vrede in 1991, is het boegbeeld van die democratische oppositie. Na de overwinning van de NLD weigerde de militaire junta in Birma echter resoluut de macht over te dragen. Sindsdien worden de democraten nog harder onderdrukt. In tegenstelling tot wat sommige buitenlandse bedrijven in Birma beweren, wordt algemeen aangenomen dat de situatie in Birma uitzichtloos is. Een overgang naar de democratie op initiatief van de militaire junta lijkt onwaarschijnlijker dan ooit. Ondertussen wordt het land gekenmerkt door een bloedig bewind. De Birmese overheid maakt zich al jaren schuldig aan folteringen, dwangarbeid en andere ernstige mensenrechtenschendingen. De militaire lei-

Waar ligt de grens?

◗ Burgers worden verplicht mee te werken bij de aanleg van wegen en bruggen of het onderhoud en de bevoorrading van legerkampen. Deze dwangarbeid (ca. 800.000 slachtoffers) wordt door de Internationale Arbeidsorganisatie1 beschreven als een misdaad tegen de menselijkheid.2 ◗ Birma telt meer dan 1300 politieke gevangenen waarvan velen met de regelmaat van de klok worden gemarteld.3 Onder de gevangenen bevinden zich tientallen leden van de NLD. ◗ Tussen 600.000 en 1.000.000 mensen werden zonder financiële compensatie - verdreven van hun land.4 ◗ Verkrachting is een veel gebruikt oorlogswapen tegen vrouwen en kinderen van etnische minderheden.5 ◗ Birma heeft één van de grootste Aziatische legers ondanks het feit dat ze geen externe vijanden hebben.6 Hierdoor vloeit ongeveer 50% van het budget naar defensie-uitgaven en slechts een frac9

tie naar gezondheidszorg en onderwijs.7 â&#x2014;&#x2014; Het Birmese leger rekruteert grote aantallen kindsoldaten, in tegenspraak met de officiĂŤle uitspraken hierover.8 De Amerikaanse mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch schat dat kindsoldaten 35 tot 45 procent uitmaken van de nieuwe rekruten in het nationale leger. De kinderen worden gekidnapt en ingelijfd, brutaal behandeld tijdens hun training, onderworpen aan dwangarbeid en gedwongen deel te nemen aan gevechten.9

bevroren. De VS verzetten zich tegen multilaterale leningen aan het land. Sinds 1997 zijn ook investeringen verboden en is de niet-humanitaire bilaterale hulp opgeschort.10 Ook Europa heeft diverse sancties aangenomen: terugtrekking van het preferentieel handelsstatuut (1997), visumverbod voor autoriteiten, bevriezing van activa, reisverbod, wapenembargo (2002), opschorting van niet-humanitaire hulp en ontwikkelingsprogramma's (2003).11 De EU verbiedt sinds 2004 ook een aantal buitenlandse investeringen in Birma. Frankrijk, hierin bijgetreden door Duitsland en Oostenrijk, is er echter in geslaagd een aantal sleutelsectoren buiten dit investeringsverbod te krijgen: olie, gas en constructiehout zijn niet in de sancties opgenomen.12 Nochtans heeft de militaire dictatuur in Birma de formele economie quasi volledig in handen. Zo is het onderscheid tussen overheidsbedrijven en privĂŠ bedrijven in Birma nauwelijks relevant. Beide worden opgezet ten voordele van de junta, zij het direct of indirect. Bovendien kunnen buitenlandse bedrijven onder de huidige wetgeving geen aandelen kopen in Birmese bedrijven. Dit betekent dat, als men als buitenlands bedrijf activiteiten wil ontplooien in Birma, dit bijna altijd moet gebeuren in de vorm van een joint venture. Aangezien de Birmese economie volledig in handen is van de militaire dictatuur betekent dit dat men moet samenwerken met de militaire machthebbers en hun beschermelingen. Sterker nog, de inkomsten en winsten die via de samenwerking gegenereerd worden, ondersteunen de dictatuur financieel. Deze inkomsten worden op hun beurt gebruikt om het leger - dat de belangrijkste verantwoordelijke is voor de mensenrechtenschendingen - verder uit te bouwen.13

1.3. DE Een dorpeling die gedwongen werd te werken voor het Birmese leger. Nadat hij verwond werd, slaagde hij erin te ontsnappen. Hij durfde niet naar huis terug te keren uit angst om gestraft, gekidnapt of gedood te worden. Photo: Earth Rights International

Omwille van die systematische en ernstige schendingen van de mensenrechten veroordelen internationale instellingen en individuele landen het militaire regime in toenemende mate. Dat gebeurt niet alleen in woorden, maar ook door middel van sancties. Op dit moment hanteren de VS de strengste sancties. Sinds 2003 is er in de VS een invoerverbod op alle goederen die geproduceerd zijn in Birma. Alle activa van de belangrijkste leden van de junta zijn 10

www.mijngeldgoedgeweten.be

O PR O E P T O T H E T

STOPZETTEN V A N INVESTERINGEN IN

BIRMA

Om die reden lanceerde de enige legitieme vertegenwoordiging van het Birmese volk, de democratische oppositiepartij NLD een oproep tot terugtrekking van de investeringen uit Birma. De leidster van deze partij, de Nobelprijswinnares Aung San Suu Kyi, roept de zakenwereld en buitenlandse bedrijven op om Birma te verlaten en toeristen om het land niet te bezoeken.14 Zo moeten de inkomsten van de militaire leiders verminderen. Het regime hangt immers voor een substantieel deel van haar inkomen af van buitenlandse investeringen en buitenlandse handel. Dat die oproep steeds breder gedragen wordt, konden we in eigen land nogmaals afleiden uit een

opinieartikel dat verscheen in De Standaard van 20 juni 2005. Het artikel werd ondertekend door alle eredoctorandi van de Université Catholique de Louvain (UCL), waaronder prominente leden als Jean-Luc Dehaene, Jacques Delors, Leonel Jospin en Carla del Ponte. De eredoctorandi scharen zich achter de eis tot desinvesteren van hun collega-eredoctor Aung San Suu Kyi.15

1.4. MULTINATIONALS

BIRMA

E N H U N INVESTEERDERS Als gevolg van die oproep en de druk van de internationale gemeenschap hebben de meeste Westerse bedrijven zich al teruggetrokken uit Birma. Onder andere British American Tobacco, Heineken, Triumph International, Levi Strauss Inc, Aon Corporation en Premier Oil verlieten het land. Toch blijven enkele multinationals ter plaatse. Als voorbeeld gaan we in op Total, maar we belichten ook enkele andere bedrijven die nog in Birma actief zijn. San Suu Kyi noemde Total de grootste ondersteuner van het militaire regime van haar land.16

1.4.1. Total Total17 is het vierde grootste olie- en gasbedrijf ter wereld, met activiteiten in meer dan 130 landen. Het bedrijf is de grootste buitenlandse investeerder in Birma. Twee maanden na de onderdrukte verkiezingen van 1990 tekende Total een contract met de militaire

Waar ligt de grens?

machthebbers voor het uitvoeren van studies en proeven in Birma. In 1992 haalde Total uiteindelijk een contract binnen voor de ontginning van aardgas langs de Birmese kust. Total kreeg de exploitatie van het Yadana Gasveld in de Golf van Martaban, 350 km van de Birmese kust, in handen. De uitbating van dit gasveld gebeurt in joint venture met MOGE (een Birmees bedrijf in handen van de Junta), een Thais bedrijf18 en Unocal19. Het ontgonnen gas wordt niet enkel getransporteerd via een pijplijn onder de zee, maar ook langs een 63 km lange pijplijn over land van de Birmese kust naar Thailand. De overheid begon voorafgaand aan de constructie van de pijplijn de regio te militariseren. Dit veranderde het leven van de boeren, plantagearbeiders en vissers in het gebied drastisch. De aanleg van de pijplijn wordt in verband gebracht met ernstige mensenrechtenschendingen, waaronder dwangarbeid, gedwongen verhuizingen, gedwongen legerdienst, martelingen, verkrachtingen en het gebruik van burgers als levende 'ontmijners'.20 Duizenden soldaten, bekend om hun extreme brutaliteit, werden gestationeerd langs het traject en patrouilleerden in het gebied.21 Total stipuleerde immers, via een contract met haar Birmese partnerbedrijf MOGE, dat de Birmese militairen zouden instaan voor de beveiliging van de pijplijn. Total betaalde voor deze diensten. De bataljons die langs het traject werden gestationeerd kregen dan ook de bijnaam ‘Total Bataljons’. De soldaten vorderden dorpelingen op voor de aanleg van militaire infrastructuur langs de pijplijn. Total zag zich gedwongen een aantal van de slachtoffers van deze dwangarbeid te vergoeden. Dit kon echter niet verhinderen dat Total (net als de Amerikaanse partner Unocal in de VS) in Frankrijk en België juridisch wordt aangeklaagd omwille van betrokkenheid bij die mensenrechtenschendingen.22 Daarnaast worden de inkomsten uit de gasontginning ook in verband gebracht met wapenaankopen door het militaire regime, meer bepaald de aankoop van Russische MIG gevechtshelikopters en vliegtuigen. Het Total project voorziet in substantiële financiële steun aan de junta. Schattingen wijzen in de richting van 400 miljoen dollar jaarlijks.24 Total is het grootste bedrijf in Frankrijk en heeft sterke impact op de Franse overheid, waardoor Frankrijk strengere sancties tegen Birma vanuit de Europese Unie blokkeert.

" In het begin van de jaren ’90 heeft Total de militaire Junta, die met geweld de macht had veroverd, de hoop op aanzienlijke inkomsten geboden. Het engagement van Total was belangrijk om andere investeringen aan te trekken. Vandaag is de Yadana gasleiding een paradepaardje geworden van de dictatuur. Deze investering laat deze onder andere toe haar macht te legitimeren. (…) Wij zijn tegen buitenlandse investeringen in het land omwille van de politieke situatie en omdat alleen de militairen en een kleine groep zakenmensen hier winst uit slaan. Total heeft zijn verantwoordelijkheid opgenomen door massaal te investeren in Birma, terwijl anderen beslisten om zich terug te trekken omwille van ethische redenen. Het bedrijf zal er de gevolgen van moeten dragen. Het land zal niet altijd geregeerd worden door dictators." Aung San Suu Kyi Nouvel Observateur, 18-24 mei 2000

Total bataljons Het bataljon dat instond voor de veiligheid van de Total gaspijpleiding, kreeg volgens getuigen, net als de zeven andere 'Total-bataljons', van TotalFinaElf maandelijkse vergoedingen en voordelen in natura. Dat blijkt uit interviews met een journalist van De Morgen.25 Zijn verslag geeft een indicatie van enkele van de gevolgen van de activiteiten van Total op de plaatselijke bevolking van Birma. ‘ … Commandant Zaw Lwin weigert ook maar de minste aanwijzing te geven over het bedrag van deze 'schenkingen', maar zijn soldaten zijn minder discreet. Thein is een student die in 1989 verplicht werd ingelijfd door het Birmese leger, de Tatmadaw, en die sinds 1991 instaat voor de beveiliging van de pijplijn van TotalFinaElf. "Elke maand ontvangt de commandant geld maar ook voedsel, medicamenten, kleding en schoenen voor de manschappen", zegt hij. Een deserteur van het 402de bataljon is nog preciezer: "Onze commandant, Aung Than Hoo, heeft van Total twee auto's gekregen. Bovendien moest hij maar een radioboodschap sturen om de helikopter van de maatschappij nieuwe munitie te laten aanvoeren", zegt hij. "Ons bataljon heeft zo verschillende keren 60 mm- en 81 mm-granaten en kisten met munitie voor onze machinegeweren ontvangen." Deze bevoorradingen gebeurden op het hoogtepunt van de terreur die door het regeringsleger werd gezaaid in Karen-gebied. Een dorpeling die naar Thailand vluchtte uit het gebied waar de pijplijn doorheen loopt, vertelt zijn relaas. "In november 1999 zijn commandant Kyaw Soe en enkele mannen van het 273ste bataljon, dat voor de vei12

www.mijngeldgoedgeweten.be

ligheid van de mensen van Total instaat, in ons dorp toegekomen. Ze hebben alle mannen bevolen om mee te werken aan de aanleg van een weg tussen Kanbauk en Ongpin Gwin." Niet alleen werden de mannen verplicht om zonder vergoeding mee te werken aan de weg, elke familie in het dorp moest ook op eigen kosten de bouwmaterialen leveren. "Een maand lang hebben wij stenen verpulverd en gewerkt aan een weg die uitsluitend gebruikt wordt door de auto's van Total", zegt de vluchteling. Weigeren stond gelijk met gevangenisstraf maar zich schikken naar de bevelen van de militairen betekende "geen eten kunnen geven aan mijn kinderen omdat we zonder oponthoud moesten werken van zes uur ‘s ochtends tot vijf uur ‘s avonds." "Vluchten," besluit de man, "was het enige alternatief dat ons nog restte." Volgens verschillende, eensluidende bronnen zijn tientallen gehuchten die zich in de nabijheid van het traject van de pijpleiding bevonden met de grond gelijkgemaakt en zijn de bewoners weggejaagd. "Er werd hun gewoonweg gezegd dat ze binnen drie dagen de regio moesten verlaten en als ze dat niet deden, zouden we terugkomen om hun huizen in brand te steken", zegt Yé, een deserteur van het 402de bataljon. Wanneer hij hoort dat TotalFinaElf bij hoog en bij laag blijft volhouden dat er nooit mensen verplicht zijn om hun dorpen te verlaten, zegt Yé: "Daar kan ik niet mee akkoord gaan. Ik heb zelf deelgenomen aan dergelijke operaties toen ik voor hen werkte in Thepye Chaung." "Men zegt ons dat we blij moeten zijn met het Total-project omdat het goed is voor de ontwikkeling van de regio", zegt een gevluchte dorpeling. "Maar wij profiteren op geen enkele manier van de pijpleiding, het leger en Total daarentegen wel." TotalFinaElf noemt de beschuldigingen in dit artikel 'achterhaald en ongefundeerd'. Het bedrijf stelt dat de veiligheid rond zijn project in Birma, zoals in andere landen, de verantwoordelijkheid is van de militairen. De pijpleiding loopt over 60 km door dunbevolkt gebied, van verplichte verplaatsing van de bevolking is dus geen sprake, aldus TotalFinaElf, van dwangarbeid evenmin. Het bedrijf meldt ook dat het jaarlijks twee miljoen dollar besteedt aan hulp aan de bevolking. Omwonenden van de pijpleiding van Total worden weggejaagd of verplicht tot dwangarbeid. Mensenrechtenorganisaties en verschillende westerse landen hebben de dwangarbeid in Myanmar veroordeeld.’

Arbeiders leggen de Yadana gaspijplijn door de Tenasserim regio in Birma. Waar ligt de grens?

De links tussen Total en de bankgroepen

De links tussen Petronas en de bankgroepen

De onderzochte bankinstellingen investeren26 voor volgende bedragen in Total.27

Drie onderzochte bankinstellingen (AXA, ING en KBC) investeren32 voor volgende bedragen in Petronas. Tabel 2: Investeringen in Petronas33

Tabel 1: Investeringen in Total28

Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v. Petronas

Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v. Total AXA DEXIA FORTIS ING KBC

4.966.019 1.100.671.093 1.165.429 258.303.089 896.414 198.679.203 2.892.216 616.331.230 971.300 215.276.769

0,78% 0,18% 0,14% 0,46% 0,15%

AXA DEXIA FORTIS ING KBC

Totaal

10.891.378 2.389.261.384

1,72%

Totaal

De vijf onderzochte bankgroepen investeren samen bijna 2,4 miljard US dollar in Total, goed voor 1,72% van de aandelen van dat bedrijf. In januari 2005 gaf Total Capital S.A. op de Benelux-kapitaalmarkt zesjaarlijkse obligaties uit ter waarde van 100 miljoen Australische dollar (56 miljoen euro). Deze emissie werd geleid door Fortis Bank.29

1.4.2. Andere multinationals in Birma 1.4.2.1. Energiesector In 1989 stelde het Birmese ministerie van energie de markt open voor internationale bedrijven, een aanbod waarop niet alleen Total, maar ook Mitsui, Nippon Oil, Petronas en andere Amerikaanse en Aziatische firma’s ingingen. Petronas30 uit Maleisië is via dochterondernemingen zoals Petronas Gas en Petronas Dagangan actief in verschillende landen met ernstige mensenrechtenproblemen. Petronas Gas bezit een bedrijf dat gas en olie exploreert en produceert in Birma. Het bedrijf heeft een aandeel in de Yetagun gaspijplijn, in de buurt van de Yadana pijplijn (een project van Total en Unocal) en verschillende leverings- en exploitatieafspraken met de Birmese overheid. Petronas wordt door mensenrechtenorganisaties ook bekritiseerd omwille van haar activiteiten in Soedan, Tsjaad en Thailand.31

www.mijngeldgoedgeweten.be

972.000 0 0 17.000 107.200

1.069.200 0 0 31.763 200.295

1.096.200

1.301.258

0,10%° 0,00%¨ 0,15%¨

¨ = belang in Petronas Gas ° = belang in Petronas Dagangan Het Japanse Mitsui34 heeft een uitgebouwde relatie met de Birmese autoriteiten. Het bedrijf ontwikkelde onder meer een industriezone, gericht op Japanse bedrijven, in samenwerking met de overheid.35 Mitsui is ook betrokken bij de Yadana gasontginning. Het bedrijf bereikte een overeenkomst met de overheid voor de constructie van een elektriciteitscentrale en een productie-eenheid voor kunstmest in de Birmese hoofdstad Rangoon. Mitsui mag het project, goed voor zo’n 700 miljoen US dollar, coördineren en een 250 km lange pijplijn aanleggen tussen de Yadana gasvelden en deze bedrijven.36 De links tussen Mitsui en de bankgroepen De onderzochte bankinstellingen investeren37 voor volgende bedragen in Mitsui. Tabel 3: Investeringen in Mitsui38 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v. Mitsui AXA DEXIA FORTIS ING KBC Totaal

8.601.220 274.000 969.930 424.000 137.000

77.809.202 2.478.775 8.774.593 3.835.769 1.239.388

0,54% 0,02% 0,06% 0,03% 0,01%

10.406.150

94.137.727

0,66%

Nippon Oil39, eveneens Japans, heeft ook aanzienlijke belangen in de Birmese olie- en gassector. Nippon verwierf een aandeel van 19% in een project met het overheidsbedrijf MOGE, een Thaise gasdistributeur en Petronas, dat gas levert aan elektriciteitsbedrijven in Thailand.40 De links tussen Nippon Oil en de bankgroepen Vier onderzochte bankinstellingen (AXA, Dexia, ING en KBC) investeren41 voor volgende bedragen in Nippon Oil. Tabel 4: Investeringen in Nippon Oil42

De links tussen DLH en de bankgroepen

Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen v. US dollar Nippon Oil AXA DEXIA FORTIS ING KBC Totaal

1.673.275 274.000 0 1.822.000 691.650

11.054.250 1.810.142 0 12.036.780 4.569.286

0,11% 0,02% 0,12% 0,05%

4.460.925

29.470.458

0,30%

1.4.2.2. Houtsector Ook de houtindustrie vormt een belangrijke bron van inkomsten voor de Birmese overheid. Vooral Chinese en Thaise bedrijven ontginnen het hout en brengen het op de markt. Birmese Teak is wereldwijd heel erg gegeerd omwille van de hoge kwaliteit. Het hout wordt onder andere verwerkt tot tuinmeubelen en in bootdekken. De bosbouwsector in Birma is in handen van de junta en bevriende netwerken en wordt gekarakteriseerd door corruptie, illegaliteit en massale vernietiging van de bossen. Bewoners van de wouden worden van hun land verdreven en gedwongen voor de militairen te werken. Honderdduizenden zijn gevlucht en leven in kampen in Thailand. De ontbossing verloopt in een razendsnel tempo. Birma heeft het hoogste ontbossingpercentage van heel Zuidoost Azië. In 1999-2000 geeft Birma als officiële houtexport 806.000 m3 op, terwijl ontvangende landen 1,72 miljoen m3 aan import opgeven. Het verschil geeft een indicatie van de illegale houtkap en heeft een geschatte waarde van 200 miljoen US dollar.43 Hout uit Birma valt onder de internationaal geaccepteerde definitie van ‘conflicthout’.44 Veel bedrijven die Birmees hout ontginnen zijn Thais of Chinees, vaak schimmig en veelal niet beursgenoWaar ligt de grens?

teerd. De internationale handel daarentegen gebeurt wel door bekende internationale bedrijven. Ondanks de illegaliteit van de houtkap en de sociale en ecologische gevolgen voor de Birmese bevolking, blijven deze bedrijven betrokken bij de handel in Birmees hout. De Deense houtdistributeur DLH45 is een wereldspeler in de handel in Birmese Teak. Het bedrijf staat onder internationale druk om de verdeling van dit hout stop te zetten, maar weigert verder te gaan dan een plafonnering van de import van Birmese Teak.46 Ook in België zijn er verscheidene houtdistributeurs die nog steeds Birmese Teak verhandelen.

Eén onderzochte bankinstelling (AXA) investeert47 in DLH. Tabel 5: Investeringen in DLH48 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v. DLH AXA DEXIA FORTIS ING KBC Totaal

11.400 0 0 0 0

1.049.680 0 0 0 0

0,66% -

11.400

1.049.680

0,66%

1.4.2.3. Mijnbouwsector Een andere belangrijke bron van inkomsten is de mijnbouw. Birma is rijk aan grondstoffen zoals zilver, lood, zink, koper en edelstenen. Artisanale mijnwerkers ontginnen deze voorraden al eeuwenlang. Maar het ontbreekt Birma aan het nodige kapitaal en de knowhow om de rijkdommen op grotere schaal te ontginnen. De generaals weten dat ze buitenlandse hulp nodig hebben om de onontgonnen reserves aan te boren. Daarom zetten ze vanaf het begin van de jaren ‘90 partnerships op met internationale firma’s. Friedland, een Canadese avonturierzakenman ging met de generaals in zee. Eén van zijn vele bedrijven, Ivanhoe Mines49, runt er ondertussen de Monywa kopermijn. Het gaat hier over de grootste mijninvestering in Birma, net als bij andere buitenlandse investeringen in een joint venture structuur met de Birmese overheid. Ivanhoe Mines heeft ongeveer 60 miljoen US dollar geïnvesteerd in Birma. Terwijl de druk op Westerse bedrijven in Birma groeide, verdiepte Ivanhoe zijn engagement in de Birmese mijnbouw en ging op zoek naar andere projecten. De mijnbouw in 15

Birma wordt, net als de olie- en gasindustrie, geassocieerd met dwangarbeid bij het aanleggen van de infrastructuur.50 De Monywa mijn is deels gefinancierd door het Japanse bedrijf Marubeni, dat samen met Nissho Iwai Corp. 90 miljoen US dollar op tafel legde voor de realisatie van de eerste fase van het project.51 Marubeni52 is actief in sectoren zoals olie, gas, kledij en hout. Marubeni rijfde onder meer een bestelling van ruwe olie53, en één van constructiemachines voor de Birmese overheid binnen. Omdat Birma op het tijdstip van deze bestelling geen officieel ontwikkelingsgeld meer mocht ontvangen van Japan, kreeg de overheid van Marubeni een uitstel van betaling van drie jaar.54 Het bedrijf heeft een afdeling in Birma en heeft een goede band met de Birmese overheid.55 De links tussen Marubeni en de bankgroepen Vier onderzochte bankinstellingen (AXA, Dexia, ING en KBC) investeren56 voor volgende bedragen in Marubeni. Tabel 6: Investeringen in Marubeni57 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen v. US dollar Marubeni AXA DEXIA FORTIS ING KBC

3.323.000 187.000 0 52.000 147.000

10.637.300 598.608 0 166.458 470.564

0,22% 0,00% 0,00% 0,00%

Totaal

3.709.000

11.872.930

0,25%

1. 5. CONCLUSIE Tot onze verbazing vonden we de meeste hierboven beschreven bedrijven terug in de portefeuilles van de onderzochte Belgische banken. De Belgische banken hebben er blijkbaar geen problemen mee om spaaren beleggingsgeld van hun klanten door te sluizen naar bedrijven die actief zijn in Birma, hoewel er een internationale consensus bestaat om juist daar níet aanwezig te zijn. Dit soort investeringen dragen bij tot mensenrechtenschendingen in één van de ergste dictaturen in de wereld.

www.mijngeldgoedgeweten.be

Annex: De Birmese volksvertegenwoordigers roepen de Belgische banken op tot desinvestering. Bij monde van Daw San San, een parlementslid dat net als haar collega's werd opzij geschoven door de militaire poutchplegers, roept de National League for Democracy de Belgische banken op om niet te investeren in Birma. De partij van Aung San Suu Kyi is van mening dat Belgische banken geen enkele vorm van financiële steun mogen verlenen aan bedrijven die weigeren zich terug te trekken uit het land. "Naar ik begrijp hebben een aantal Belgische banken geen investeringsbeleid in voege dat investeringen in deze bedrijven vermijdt. Ik ben ervan overtuigd dat dit niet te wijten is aan een gebrek aan bereidheid om ethische principes te integreren in hun kredieten financiële beleid. Ongetwijfeld zijn zij het met mij eens dat het respect voor mensenrechten een integraal onderdeel moet uitmaken van de beslissing om al dan niet in een bedrijf te investeren. Daarom vraag ik hen een beleid te ontwikkelen dat financiële steun aan bedrijven die actief zijn in Birma vermijdt." stelt Daw San San (de volledige brief van Daw San San vind je als bijlage bij dit rapport)

HOOFDSTUK 2:

Banken en ernstige schendingen van de arbeidsrechten 2. 1. INLEIDING In 1890 werkte de bevolking van Aalst onder erbarmelijke omstandigheden in de textielfabrieken. Misbruikt en uitgebuit door de rijke fabrieksdirecteuren omwille van de winst. We kennen allemaal het pareltje uit de Belgische filmgeschiedenis die deze dramatische situatie in beeld brengt: Daens. Maar wat als zulke werkomstandigheden zich nog steeds voordoen. Waar ligt de grens?

Niet in Aalst, maar in Guadalajara of Dongguan. De winsten vloeien niet meer naar "fabrieksdirecteuren" maar via de banken naar spaarders en beleggers wereldwijd. In dit hoofdstuk gaat Netwerk Vlaanderen na in hoeverre de Belgische banken financiĂŤle links hebben met omstreden bedrijven in vrijhandelszones in lageloonlanden. Waren de banken aandeelhouder ten tijde van gedocumenteerde schendingen van de arbeidsrechten?

www.mijngeldgoedgeweten.be

Investeren in vrijhandelszones. Wat is het probleem? Bedrijven die actief zijn in vrijhandelszones in lageloonlanden schenden soms de arbeidsrechten van werknemers, omdat: • groepen die de belangen verdedigen van werknemers, zoals onafhankelijke vakbonden, er vaak verboden zijn of onderdrukt worden • de lokale overheid niet optreedt tegen slechte arbeidsomstandigheden in die productiezones • de lonen en arbeidszekerheid voor de werknemers er extreem laag zijn. De banken delen in de winst die bedrijven dankzij zulke arbeidsomstandigheden maken.

2.2. DE I L O B ASISARBEIDSRECHTEN, E E N BELANGRIJK ONDERDEEL V A N D E MENSENRECHTEN Een mens brengt een groot deel van zijn tijd al werkende door. Schendingen van zijn rechten als arbeider, zoals gedwongen of onveilige arbeid, zijn mensenrechtenschendingen.58 Maar wat zijn precies zijn rechten op de werkvloer? Een internationale organisatie die deel uitmaakt van de Verenigde Naties, de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO)59, beantwoordt die vraag. Sinds haar oprichting heeft de ILO bijna 200 conventies ten aanzien van werkomstandigheden uitgebracht. Ze werpen een licht op de rechten van arbeiders en werknemers. Om de centrale kern van de arbeidsrechten af te lijnen, nam de ILO in 1998 de belangrijke verklaring over ‘De fundamentele principes en rechten op het werk’ aan.60 Die verklaring formuleert vier fundamentele arbeidsnormen die terug gaan op acht ILO conventies. Kinderarbeid, dwangarbeid, discriminatie op de werkvloer en het vervolgen of verbieden van vakbonden zijn uit den boze. Daarnaast biedt de ILO tripartiete verklaring over ‘De principes voor multinationale ondernemingen en sociaal beleid’ 61een aantal aanvullende belangrijke arbeidsnormen, die onder de verantwoordelijkheid van ondernemingen vallen. Ondernemingen die systematisch één of meer van deze fundamentele normen overschrijden, begaan grove schendingen van de arbeidsrechten. Ze respecteren de mensenrechten niet.

Waar ligt de grens?

Fundamentele principes en rechten op het werk Recht op vereniging en collectief onderhandelen (ILO conventies 87 en 98) Afschaffing van dwangarbeid en verplichte arbeid (ILO conventies 29 en 105) Afschaffing van kinderarbeid (ILO conventie 138) Afschaffing van discriminatie op de werkvloer (ILO conventie 100 en 111) Principes voor multinationale ondernemingen en sociaal beleid Het recht op arbeidszekerheid Het recht op een leefbaar loon (ILO conventies 26 en 131) Het recht op veilige en gezonde werkomstandigheden (ILO conventie 155) In acht nemen van het maximale aantal werkuren (48+12) (ILO conventie 1)

2.3. A RBEIDSRECHTENSCHENDINGEN

VRIJHANDELSZONES Sinds de jaren zeventig zijn vrijhandelszones of export verwerkende zones aan een opmars bezig in de lageloonlanden. De ILO definieert die vrijhandelszones als "industriële zones met speciale stimuli om buitenlandse investeerders aan te trekken, en waar geïmporteerde materialen een zekere graad van bewerking ondergaan alvorens ze opnieuw geëxporteerd worden".62 De speciale stimuli worden door de ontvangende landen toegekend omdat ze hopen met vrijhandelszones werkgelegenheid te creëren en inkomsten te genereren. De gunsten in die zones gaan van een lakse wetgeving, onder andere over arbeidsrechten en milieubescherming, tot vrijstelling van belastingen. In 2004 waren er wereldwijd al 5174 vrijhandelszones, waarin ongeveer 42 miljoen mensen werken (voor het overgrote deel vrouwen).63 Meer dan de helft van die arbeidsters is aan de slag in China. De bedrijven in de vrijhandelszones fabriceren voornamelijk textiel en elektronica voor de Westerse afzetmarkten.64 Vrijhandelszones dragen substantieel bij aan de werkgelegenheid in vele landen, en heel wat ondernemingen in die zones gaan naar lokale maatstaven redelijk te werk. Maar sommige export verwerkende zones genieten een kwalijke reputatie. De beelden van jonge meisjes die 16 uur per dag werken voor een hongerloon zijn door de Schone Kleren Campagne op ons netvlies gebrand. Het blijft niet bij lange werkdagen en lage lonen. De voorbije tien jaar werden in 19

vrijhandelszones ernstige overtredingen van elk van de basisnormen van de ILO gedocumenteerd.65 Dwangarbeid, kinderarbeid, verbod op vakbonden en collectief onderhandelen, werkonzekerheid, discriminatie bij de aanwerving of op het werk en ongezonde werkomstandigheden vinden plaats in deze enorme productiezones. De redenen voor de overtredingen van de arbeidsnormen zijn velerlei. Het is vooreerst niet moeilijk om arbeidskrachten te vinden die zogezegd vrijwillig in onmenselijke omstandigheden willen werken. Wereldwijd leven één miljard mensen van minder dan één euro per dag, en ondervoeding treft bijna evenveel mensen. Bovendien laat de (lokale) overheid in veel lageloonlanden de inbreuken op de arbeidsrechten begaan. Ze heeft een ontoereikende sociale wetgeving, of kan haar regulerende functie niet waarmaken door een tekort aan middelen of daadkracht. De inbreuken tegen de arbeidsrechten in vrijhandelszones nemen de laatste jaren niet af, zelfs in tegendeel.66 De verklaring daarvoor ligt in de verhevigde concurrentie op de markt van de toeleveranciers en de druk die grote afnemers zoals Nike of Wal-Mart uitoefenen om in de productiekosten te knippen. Een keten als Wal-Mart koopt haar producten bij duizenden toeleveranciers in lageloonlanden.67 Deze producenten concurreren om in de gunst van Wal-Mart te vallen. De laatste kost waarop de toeleveranciers kun-

een textielarbeidster in een vrijhandelszone

www.mijngeldgoedgeweten.be

nen besparen is die van de arbeid.68 Arbeiders kunnen daartegen weinig inbrengen. Zeker niet als ze geen onafhankelijke vakbonden hebben. Die zijn verboden in veel vrijhandelszones, zoals in Bangladesh en China. Dat alles maakt investeringen in vrijhandelszones op zijn minst risicovol en vaak controversieel, als het op respect voor de mensenrechten aankomt.

2.4. MULTINATIONALS VERANTWOORDELIJK V O O R SCHENDINGEN V A N D E ARBEIDSRECHTEN E N H U N INVESTEERDERS De meeste producten uit vrijhandelszones komen op de Westerse consumptiemarkt terecht. De productiefaciliteiten in lageloonlanden zijn vaak geen eigendom van de multinationale ondernemingen die de producten verkopen. Maar zoals internationale instellingen en mensenrechtenorganisaties beklemtonen: de verantwoordelijkheid voor de arbeidsomstandigheden loopt wel degelijk parallel met het zakelijke belang.69 Multinationals die de productie wereldwijd zo goedkoop mogelijk trachten te organiseren, maar geen verantwoordelijkheid opnemen voor de arbeidsomstandigheden die daaruit voortvloeien, getuigen van een 19de eeuwse attitude die bij een ‘wild kapitalisme’ hoort. In dit rapport hebben we ondernemingen opgenomen waarvan, naast arbeidsrechtenschendingen bij hun toeleveranciers, ook grove inbreuken tegen diezelfde rechten binnen de onderneming werden opgetekend. Het gaat over bedrijven die door internationale rapporten in opspraak kwamen. Ze begingen zware schendingen van de arbeidsrechten in vrijhandelszones of in andere productiefaciliteiten in lageloonlanden of in het Westen. We gingen telkens na of de vijf onderzochte bankgroepen aandelen hebben in deze ondernemingen. Op dit ogenblik is immers al een tijdje publiek geweten dat deze ondernemingen de basis ILO normen hebben geschonden. Naast de in dit rapport behandelde multinationals, zijn er nog tientallen anderen die om gelijkaardige praktijken in vrijhandelszones in opspraak zijn geraakt.

Dat de banken beseffen dat er iets misloopt, en dat ze hun klanten de informatie niet kunnen weerhouden als de poppen aan het dansen gaan, bewees een recent voorval. Een artikel van de South China Morning Post onthulde op 19 augustus van dit jaar dat zes grote banken, waaronder ING, de belangrijkste aandeelhouders waren in Henan Rebecca Hair products.70 Die beursgenoteerde onderneming is nummer één op de markt van pruiken in China, en exporteert naar het westen. Een deel van de productie van Henan gebeurt, volgens bewijzen van de journalist, in Chinese heropvoedingskampen. De arbeid die daar plaatsvindt, wordt door de ILO, Human Rights Watch en andere organisaties bestempeld als dwangarbeid. Vier dagen na de onthulling reageerde ING bank in een schrijven aan de site Business & Human Rights Resource Center, waar de gegevens over de zaak verzameld worden.71 Mevr. de Wolff-Janssen, Head Corporate Responsibility van ING schreef:

"Forced labour is regarded as unacceptable by the international community. Several international treaties (e.g. UDHR) strictly forbid the use of forced labour.(…) In this particular case ING has passed on all relevant information about the alleged controversial activities of the company to all clients invested in the company and has been informed that the clients are now urgently reviewing the situation." Met deze open houding in dit specifiek geval was ING het meest vooruitstrevend van alle in opspraak geraakte banken. Benieuwd of de banken in de toekomst van die openheid over arbeidsrechtenschendingen een beleid maken en niet enkel een noodoplossing als het fout loopt.

2.4.1. Wal-Mart De eerste onderneming die we onder de loep nemen is Wal-Mart. Wal-Mart Stores is de grootste distributieketen ter wereld met een omzet van 285 miljard US dollar in 2004. Het bedrijf telt 1,6 miljoen werknemers in 3600 warenhuizen, voornamelijk in de VS.72 Omwille van de erbarmelijke arbeidsomstandigheden bij Wal-Mart en haar leveranciers won het bedrijf in januari 2005 de Public Eye Award 2005 voor het meest onverantwoordelijke bedrijf op het vlak van de arbeidsrechten.73 Wal-Mart was voor die prijs voorgedragen door de Internationale Schone Kleren Campagne. Voordien won Wal-Mart al drie van de vier keer de weinig begerenswaardige prijs Sweatshop retailer of the year uitgereikt door het Maquila Solidarity Network.74 Wal-Mart beging de vorige vijf jaar onder andere de

Waar ligt de grens?

Het onbedoelde cynisme van het Wal-Mart logo

volgende goed gedocumenteerde inbreuken tegen de basisnormen van de ILO: ◗ Het Labor Department in de VS bezocht tussen 1998 en 2001 25 Wal-Mart warenhuizen. In de warenhuizen waren 85 minderjarigen aan de slag met gevaarlijke taken. Voor die overtreding van de wet op de kinderarbeid kreeg Wal-Mart begin 2005 een boete opgelegd van 135.540 US dollar.75 ◗ Nog in de VS zijn er tientallen zaken hangende voor ‘union-busting’. Managers van Wal-Mart registreren, bedreigen en ontslaan regelmatig op illegale wijze vakbondsactivisten en besparen zich geen moeite om vakbonden de pas af te snijden. De vakbond die de zaken opvolgt is de United Food and Commercial Workers Union (UFCW). Tussen 1998 en 2003 kwam het tot 45 klachten ingediend door de National Labor Relations Board (NLRB) tegen Wal-Mart voor overtredingen van de arbeidswetgeving op het vlak van recht op vrije vereniging en collectief onderhandelen. In tien zaken werd Wal-Mart reeds door het Labor Department veroordeeld, acht zaken werden in overeenstemming opgelost en de andere zijn nog hangende.76 ◗ In 2001 dienden zes vrouwen in California een klacht in tegen Wal-Mart omdat ze geen kans maakten op promotie en voor hetzelfde werk minder betaald werden dan mannen. De klacht groeide uit tot de grootste rechtszaak op grond van de antidiscriminatie wetgeving in de VS: 1.6 miljoen vrouwen, huidige en oude werknemers van het bedrijf, klagen Wal-Mart aan.77 ◗ Op 16 januari 2003 gingen duizenden arbeiders in de Ruaranka vrijhandelszone in Kenia voor één dag in staking. Ze dienden zestien klachten in bij het ministerie voor arbeid, waaronder de volgende: wanbetaling, repressie van de vakbond, seksuele 21

intimidatie, excessieve werkuren en onbetaalde overuren. Ze organiseerden zich op wettelijke basis maar vonden op 3 februari 2003 de poorten van hun fabrieken gesloten met een bericht dat ze ‘allen ontslagen waren’. Meer dan 8000 arbeiders verloren zo hun job. Wat later werden de arbeiders die geen deel uitmaakten van de vakbond weer aangeworven. Die duidelijke overtreding van de basisarbeidsnormen werd gedocumenteerd door de Clean Clothes Campaign.78 Van de vijf geviseerde fabrieken leverden er drie producten aan Wal-Mart: Baraka, Kentex en Jar. ◗ Tussen januari 2001 en maart 2002 leverde het Salvadoraanse bedrijf Cofecciones Ninos, actief in de San Marcos vrijhandelszone, aan o.a. WalMart. Door Human Rights Watch werden volgende schendingen van de arbeidsrechten in het bedrijf uitgebreid gedocumenteerd: illegale discriminatie van de vakbond en vakbondsleden, illegale ontslagen, geen of vertraagde uitbetaling van lonen en ontslagvergoedingen en geen uitbetaling van overwerk en legaal verplichte jaarpremies.79 ◗ Een gelijkaardige klacht kwam er van de Lesotho Clothing and Allied Workers Union (LECAWU) die in januari 2003 de mistoestanden in 21 fabrieken die voor Wal-Mart produceren, aanklaagde. Inbreuken tegen de arbeidsnormen gingen van te lange werkdagen, verbale en fysieke intimidatie, slechte behandeling van zwangere vrouwen en inbreuken tegen de vrijheid van vereniging. Werknemers in de zweetateliers verdienen er 54 dollar per maand.80 In Malawi bereikten de lonen zelfs een dieptepunt van 14 dollar per maand.81 ◗ Op 13 september 2005 startte er in Californië een nieuwe rechtszaak tegen Wal-Mart omdat de arbeidsomstandigheden in fabrieken in Indonesië, Bangladesh, China, Nicaragua en Swaziland volgens de klagers indruisen tegen de gedragscode die Wal-Mart zelf beweert te respecteren.82

De arbeidsrechtenactiviste Aisha Bahadur vatte de houding van Wal-Mart als volgt samen:

"After years of informing Wal-Mart of labour conditions in its supply chain and urging the multinational to take responsability for and change its policy, amend its code of conduct and make sure its code is implemented, Wal-Mart has hardly ever responded to allegations and has hardly taken any action to correct terrible labour conditions. They lag far behind other companies in this regard." 83 22

www.mijngeldgoedgeweten.be

Het verhaal van Lucy Lucy, een Keniaanse moeder met twee kinderen, naait jeansbroeken voor Wal-Mart in een vrijhandelszone. Ze vertelt: "Een jaar geleden werkte ik 48 uur non-stop want de baas verplichtte ons de deadline van de levering te halen. Mijn man ging ervandoor, waardoor ik met moeite de huur kan betalen van mijn appartement en mijn kinderen nu bij mijn ouders opgroeien. Ik heb ze al een half jaar niet meer gezien. Mocht ik in de vrijhandelszone beter behandeld worden, dan zou ik nu en dan vakantie krijgen en mijn kinderen kunnen bezoeken. (…) Opzichters in het atelier bedreigen ons regelmatig en schreeuwen ons toe ‘zwijg, want zelfs een kind kan wat jullie moeten doen’. We voelen ons als vrouwen enorm bedreigd, omdat we onze job niet kunnen verzekeren door een vakbondswerking, moeten we zekerheid met seks kopen" 84

De links tussen Wal-Mart en de bankgroepen De onderzochte bankinstellingen investeren85 voor volgende bedragen in Wal-Mart. Tabel 7: Investeringen in Wal-Mart86 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v.Wal-Mart AXA DEXIA FORTIS ING KBC

18.500.638 872.740 564.345 14.096.764 782.203

873.785.133 41.206.758 26.654.014 665.790.164 36.943.448

0,44% 0,00% 0,00% 0,33% 0,00%

Totaal

34.816.690 1.644.380.517

0,82%

Geen enkele van deze bankgroepen ziet in de barslechte reputatie van Wal-Mart op het vlak van het respect voor de arbeidsrechten een reden om stappen te zetten. Alle houden ze aandelen aan in deze enorme distributieketen, tezamen voor ongeveer 1,6 miljard US dollar. AXA en ING voeren de kop aan met participaties die in de honderden miljoenen US dollars lopen.

2.4.2. Flextronics, Solectron, Sanmina Sci, Jabil en Celestica In heel wat vrijhandelszones worden onderdelen en producten vervaardigd voor de elektronica industrie.

Van de export uit de ontwikkelingslanden naar de Westerse landen groeide die van elektronica onderdelen en producten de laatste jaren het snelst. Bovendien is de toegevoegde waarde van die uitvoer voor de ontwikkelingslanden veel groter dan die van bijvoorbeeld textielproducten.87 De arbeidsomstandigheden in ateliers die schoenen of kleding vervaardigen voor het Westen, kregen reeds ruimschoots media-aandacht. Anders gaat het met de bedrijven die onderdelen vervaardigen voor elektronicaproducten. In 2004 publiceerde de Britse NGO CAFOD88 het onderzoeksrapport ‘Clean up your computer. Working conditions in the electronics industry’.89 Een primeur. Het rapport was gebaseerd op veldwerk in Mexico, Thailand en China. In het dossier worden arbeidsrechtenschendingen gedocumenteerd bij de toeleveranciers van IBM, HP en Dell. CAFOD wou die computerfabrikanten en andere stakeholders onder druk zetten om de arbeidsomstandigheden bij de toeleveranciers en subcontractanten van computerfabrikanten te verbeteren. Driekwart van het productieproces van computers gebeurt immers niet in faciliteiten van de gekende merken maar bij die toeleveranciers en subcontractanten. De grootste toeleveranciers zijn de volgende beursgenoteerde ondernemingen: Flextronics, Solectron, Sanmina Sci, Jabil en Celestica.90 Het is in de fabrieken van die toeleveranciers in Guadalajara (Mexico) en in de Parelrivier Delta (China) dat door CAFOD verschillende inbreuken tegen de basis ILO normen werden gedocumenteerd: ◗ Jabil, Sanmina en Flextronics hebben productiefaciliteiten in de provincie Jalisco, Mexico, in en om de stad Guadalajara. De meeste arbeidsters in die fabrieken worden gerekruteerd en tewerkgesteld door lokale tewerkstellingsagentschappen. De discriminerende praktijken van die agentschappen grensden aan het onwaarschijnlijke en werden bekend door het rapport van CAFOD. Een psycholoog die de aanwervinginterviews afnam, somde de volgende redenen op die tot weigering konden leiden in 2002 en 2003:

"Redenen voor weigering tot de job op basis van het psychologisch interview: komt op voor arbeidsrechten, homoseksueel, asociaal, lesbisch, meer dan twee tatoeages, gaat niet akkoord met de politiek van IBM, respecteert geen autoriteiten, assertieve houding, is een actief lid van een politieke partij, wil geen overuren werken, de vader is een advocaat, werkte voor een advocaat, werkte voor een vakbond, travestiet, heeft oorringen, heeft lang haar,…" 91 Daarnaast werden zwangere vrouwen en personen Waar ligt de grens?

ouder dan 30 hoe dan ook geweigerd. Er werden illegaal zwangerschapstests afgenomen, werknemers kregen kortlopende contracten en ze werden ontslagen als ze zich verenigden.92 ◗

Op 10 mei 2004 ontstond er een kleine brand in een productiefaciliteit van Sanmina SCI in Guadalajara, Mexico. Er kwamen giftige, chemische dampen vrij in de fabriek. Omdat de managers echter geen tijd wilden verliezen, riepen ze de arbeiders een uur na de brand weer naar binnen. Een twintigtal arbeiders werd bedwelmd door de dampen, werd duizelig en moest braken. Twee mensen werden opgenomen in het ziekenhuis met ademhaling- en zenuwproblemen.93

◗ Jabil, Solectron, Sanmina SCI, Flextronics en Celestica hebben productiefaciliteiten in de Parelrivier Delta in China. Onafhankelijke en vrije vakbonden zijn in China onbestaande. Bijgevolg druisen de arbeidsomstandigheden er sowieso in tegen de basis ILO normen. CAFOD documenteerde volgende arbeidsrechtenschendingen bij de computerfabrikanten in de Parelrivier Delta: -

In 2002 schommelde het basisloon rond de 35 US dollar per maand, wat onder het wettelijke minimum van 54 US dollar per maand lag. Enkel door meer dan 12 uur per dag te werken, verdienden de arbeiders het minimumloon. In het pieksiezoen liepen overuren op tot 120 uur per maand en moesten de arbeiders 7 dagen per week werken. Allerlei systemen van schuldvordering, vertraagde uitbetaling en financiële straffen zorgden ervoor dat de arbeiders gedwee in dienst bleven hoewel ze door de afwezigheid van contracten op ieder moment konden afgedankt worden. Ongezonde werkomstandigheden: arbeiders die onderdelen soldeerden, werden blootgesteld aan chemische dampen, ondervonden huidirritatie en ademhalingsproblemen. Anderen moesten 11 uur per dag, 150 beeldschermen per uur testen.

Arbeidster bij toeleverancier electronica in Azië 23

Ten gevolge van de controverse die op de publicatie van het CAFOD rapport volgde, ontwierpen en ondertekenden HP, IBM, Dell, Solectron, Sanmina SCI, Jabil, Celestica en Flextronics in oktober 2004 een Electronic Industry Code of Conduct.94 Die code leidde tot enkele verbeteringen, bijvoorbeeld op het vlak van de praktijken van de tewerkstellingsagentschappen. Hoewel CAFOD de code verwelkomde, wees ze op enkele ernstige inhoudelijke tekortkomingen. De code werd recent weer aangepast, maar de belangrijkste bezorgdheden, aangebracht door investeerders, NGO's en vakbonden bleven. Zo is er in de code geen verwijzing naar het recht op collectief onderhandelen zoals dat in de ILO normen wordt omschreven, blijft verplicht overwerk mogelijk en worden uitzonderingen op de 60 uren week evenmin uitgesloten.95 96 Zonder een aanpassing van de code die op die tekortkomingen ingaat, en zonder een strenge controle op de uitvoering van de code, blijft het risico bestaan dat de arbeidsrechten geschonden worden in de computerindustrie. De links tussen Flextronics, Solectron, Sanmina SCI, Jabil, Celestica en de banken Vier onderzochte bankinstellingen (AXA, Dexia, ING en KBC) investeren97 voor volgende bedragen in Flextronics. Tabel 8: Investeringen in Flextronics98 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen v. US dollar Flextronics AXA DEXIA FORTIS ING KBC

173.601.615 2.218.628.640 310.109 3.963.193 0 0 8.200 104.796 327.617 4.186.945

30,49% 0,05% 0,00% 0,06%

Totaal

174.247.521 2.226.883.574

30,61%

De onderzochte bankinstellingen investeren99 voor volgende bedragen in Solectron. Tabel 9: Investeringen in Solectron100 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v. Solectron AXA DEXIA FORTIS ING KBC

280.641.829 1.024.342.676 70.302 256.602 409.884 1.496.077 1.543.336 5.633.176 37.757 137.813

28,87% 0,01% 0,04% 0,16% 0,00%

Totaal

282.703.108 1.031.866.344

29,08%

De onderzochte bankinstellingen investeren101 voor volgende bedragen in Sanmina Sci. Tabel 10: Investeringen in Sanmina Sci

Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar Sanmina Sci AXA DEXIA FORTIS ING KBC

100.514.234 72.302 6.360 1.262.929 48.326

512.622.593 368.740 32.436 6.440.938 246.463

19,13% 0,01% 0,00% 0,24% 0,01%

Totaal

101.904.151

519.711.170

19,39%

De onderzochte bankinstellingen investeren103 voor volgende bedragen in Jabil. Tabel 11: Investeringen in Jabil104 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v. Jabil AXA DEXIA FORTIS ING KBC Totaal

www.mijngeldgoedgeweten.be

102

353.125 11.397 4.479 829.057 20.645

10.321.844 333.134 130.921 24.233.336 603.453

0,17% 0,01% 0,00% 0,41% 0,01%

1.218.703

35.622.688

0,60%

Vier onderzochte bankinstellingen (AXA, Dexia, ING en KBC) investeren105 voor volgende bedragen in Celestica. Tabel 12: Investeringen in Celestica106 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v. Celestica AXA DEXIA FORTIS ING KBC

4.333.713 17.529 0 82.800 15.820

54.665.980 221.113 0 1.044.449 199.555

2,31% 0,00% 0,04% 0,00%

Totaal

4.449.862

56.131.097

2,37%

De vijf onderzochte multinationals produceren voornamelijk in vrijhandelszones wereldwijd. Zoals men op hun websites kan zien strekt hun productienetwerk zich uit van Mexico over Hongarije tot in China. Het is in die vrijhandelszones in lageloonlanden dat er ernstige schendingen van de arbeidsrechten werden gedocumenteerd. Maar de productie mag dan al elders gebeuren, het geld komt voornamelijk uit het Westen. Vooral de positie van AXA springt in het oog. Ze heeft meer dan een vijfde van de aandelen van Flextronics, Solectron en Sanmina Sci in handen. Met participaties van die grootteorde in deze controversiële producenten van computeronderdelen kon AXA geijverd hebben voor een verantwoord arbeidsrechtenbeleid vooraleer de poppen aan het dansen gingen door een onderzoeksrapport van de NGO Cafod! Uit de andere cijfers blijkt dat geen enkele Belgische bank investeringen in deze ondernemingen uitsluit, hoewel het percentage van de aandelen die ze bezitten veel kleiner is.

2.4.3. Pou Chen en Yue Yuen The Pou Chen groep werd in 1969 opgericht in Taiwan door de familie Tsai. De groep legde zich toe op de productie van en handel in schoenen. In de loop van de jaren kwam de eigenlijke productie voornamelijk onder hoede van de onderneming Yue Yuen, waarvan haast 70% van de aandelen in handen zijn van Pou Chen en de Tsai familie. Yue Yuen is de grootste (sport)schoenenproducent ter wereld en heeft naar schatting 16% van de markt in handen. Yue Yuen produceert onder andere voor Nike, Adidas, Reebok, Puma en andere grote merknamen. Eind jaren tachtig verhuisden de productiesites

Waar ligt de grens?

uit Taiwan naar China, en later ook naar Indonesië en Vietnam. Daar produceerden in 2004 in totaal een kwart miljoen arbeiders 167 miljoen paar schoenen per jaar.107 Een groot deel van de arbeidsrechtenschendingen in de schoenindustrie die vanaf de jaren negentig onder de aandacht kwamen, vonden plaats in fabrieken van Pou Chen of Yue Yuen. De meest voorkomende klachten van arbeiders gaan over de militaristische management stijl, seksuele intimidatie, gedwongen overwerk, lonen lager dan het wettelijk minimum, onveilige werkomgeving, onwettige contracten en intimidatie en repressie van de vakbonden.108 Een getuige typeerde de gigantische productie-eenheden van Yue Yuen, waar regelmatig meer dan tienduizend arbeiders in een omheind terrein met fabrieken en slaapzalen wonen en werken, als goed beheerde gevangenisinstellingen. Hoewel dat misschien nog een optimistische inschatting is: de arbeiders verdienen met lonen rond de 35 dollarcent per uur gemiddeld minder dan wat Belgische gedetineerden ontvangen voor gevangenisarbeid!109 Ondanks het feit dat Pou Chen en Yue Yuen onder druk van de grote merken hun beleid wat hebben bijgestuurd, kwamen de afgelopen jaren toch nog deze schendingen van de arbeidsnormen van de ILO aan het licht:

Bewakers bij toegangspoort van fabriek in vrijhandelszone

◗ In de PT Nikomas Gemilang fabriek in West-Java, Indonesië werken 24.000 arbeiders voor Pou Chen. In twee opeenvolgende rapporten Like cutting Bamboo (2000) en We are not machines (2002)110 onderzocht researcher Timothy Connor er de werkomstandigheden, via diepte-interviews met arbeiders. De meest voorkomende klachten gaan over de uiterst lage lonen, de intimidatie waarmee het vormen van een vakbond wordt voorkomen en de mensonwaardige behandeling door het management. De arbeiders verdienden in 2001 een 25

basisloon tussen de 37 en 44 US dollar per maand, een loon waarmee ze hun basisbehoeften naar eigen zeggen niet konden dekken. Enkel door overuren te kloppen, kon men overleven. In 2002 steeg het loon door een nieuwe wet van de Indonesische overheid op de minimumlonen, naar 57 US dollar per maand, maar de prijzen stegen in dezelfde periode ook drastisch. Door het lage loon kunnen tot de helft van de ouders niet samenwonen met hun kinderen, en groeien de kinderen op bij familie op het platteland.111 Intimiderende voorvallen waren de nog niet opgehelderde aanval op een vakbondsleider door een groep gewapend met machetes voor de poorten van de fabriek (21/03/2001), de inzet van Indonesische militairen voor de controle op de werkvloer en het gebruik van geweld door die militairen tegen arbeiders.112

• verplichte shift tussen de 13,5 en 16,5 uur per dag en minstens 6 werkdagen per week • het uurloon schommelt rond de 35 US dollarcent per uur en een maandloon tussen de 50 tot 70 US dollar per maand. • Arbeiders die zich uitspreken tegen hun opzichter, die verbeteringen voorstellen in het management van de fabriek, die praten of die 5 minuten te laat beginnen werken, worden zwaar bestraft of ontslagen. • Er wordt arbitrair geknipt in de lonen als de productiedoelstellingen niet gehaald worden.

Het verhaal van Leily, werkneemster in de Nikomas Gemilang fabriek113 Leily begon in juli 1997 in de fabriek te werken. In 1998 behaalde haar team tweemaal de productiedoelstellingen niet. Ze kreeg door een opzichter een schoenzool naar haar gegooid en moest als straf op een vernederende manier de fabrieksvloer kuisen. Bij de jaarovergang naar het nieuwe millennium werd ze met ontslag bedreigd omdat ze een meeting van arbeiders had bijgewoond. Wachters braken haar persoonlijk kastje in de slaapzaal op het fabrieksterrein open om naar notities van de meeting te zoeken. Vanaf dan heeft ze nooit meer de bijeenkomsten durven bijwonen. In oktober 2000 werd een vriendin van Leily zeer ziek. De manager dwong de persoon om verder te werken. Pas als ze flauwviel werd ze naar het ziekenhuis gebracht. Ook zag Leily vaak geweld tegen arbeiders maar durfde ze zich niet uit te spreken omwille van de kans op jobverlies. De laatste jaren behandelen de opzichters de arbeiders beter, maar toch klaagt Leily nog over het feit dat ze haar twaalf vakantiedagen per jaar niet heeft kunnen opnemen omdat de opzichter het niet toeliet. ◗ De Pou Yuen fabriek F is één van de zeven fabrieken op een enorm industriepark van Pou Chen in Dongguan, China. Er werken 30.000 arbeiders in het industriepark. Onafhankelijke en vrije vakbonden zijn in China verboden. Bijgevolg druisen de arbeidsomstandigheden er sowieso in tegen de basis ILO normen. In PouYuen F werken er 3000 mensen. Door de National Labor Commitee en China Labor Watch werden in 2004 de volgende arbeidsomstandigheden vastgesteld:114 26

www.mijngeldgoedgeweten.be

Een slaapplaats van arbeidsters in een vrijhandelszone in China

De links tussen Pou Chen en Yue Yuen en de banken

2 .5 . BE S LUI T

Drie onderzochte bankinstellingen (AXA, ING en KBC) investeren115 voor volgende bedragen in Pou Chen. Tabel 13: Investeringen in Pou Chen116

De laatste jaren haalden arbeidsrechtenschendingen in ondernemingen in lageloonlanden regelmatig het nieuws. Maar de onderzochte bankgroepen hebben blijkbaar geen enkel probleem met investeringen in Wal-Mart, een bedrijf dat alom gekend is voor haar ernstige overtredingen van de belangrijkste arbeidsrechten. Uit dit hoofdstuk blijkt ook dat zij investeren in andere bedrijven die gerelateerd worden aan ernstige schendingen van deze rechten. Op zijn minst gezegd wordt er slordig omgesprongen met arbeidsrechten in het investeringsbeleid van deze bankgroepen. Erger nog, als zelfs bedrijven als Wal-Mart door de mazen van het net glippen, kunnen we waarschijnlijk zelfs spreken van een compleet gebrek aan beleid terzake.

Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen v. US dollar Pou Chen AXA DEXIA FORTIS ING KBC

62.000 0 0 50.669 219.200

50.812 0 0 41.526 179.646

0,00% 0,00% 0,01%

Totaal

331.869

271.984

0,02%

De onderzochte bankinstellingen investeren117 voor volgende bedragen in Yue Yuen. Tabel 14: Investeringen in Yue Yuen118 Aantal Waarde van Percentage aandelen de aandelen in aandelen US dollar v. Yue Yuen AXA DEXIA FORTIS ING KBC Totaal

263.000 70.000 224.200 307.000 186.000

763.138 203.117 650.553 890.811 539.710

0,02% 0,00% 0,01% 0,02% 0,01%

1.050.200

3.047.329

0,06%

Onder invloed van de jarenlange campagnes omwille van onmenselijke arbeidsomstandigheden in de sportschoenenindustrie, mogen we dan misschien wel als consument ons gedrag bijgestuurd hebben. De onderzochte bankgroepen vonden het alleszins niet nodig om hun participaties in de grootste sportschoenenproducent ter wereld bekend te maken of bij te sturen. Het gaat over twee ondernemingen die bekend staan om hun militaristische managementstijl en overtredingen van de belangrijkste arbeidsrechten. Hoewel de Belgische banken niet veel aandelen in handen hebben van deze twee Taiwanese bedrijven, heeft iedere bank van ĂŠĂŠn of alle twee de bedrijven aandelen.

Waar ligt de grens?

www.mijngeldgoedgeweten.be

HOOFDSTUK 3:

Banken en mensenrechtenschendingen bij grootschalige projecten 3. 1. INLEIDING Elk land heeft het recht op economische ontwikkeling. Maar over hoe die er moet uitzien zijn de meningen sterk verdeeld. Daar waar milieugroeperingen en burgerrechtengroepen pleiten voor kleinschalige initiatieven en lokale investeringen,

Waar ligt de grens?

kiezen veel regeringen en internationale bedrijven voor grote ontginning- en energieprojecten. Grootschalige mijnbouw, ontginning van olie en gas, en het winnen van energie via stuwdammen wordt over het algemeen gezien als een logische stap in de ontwikkeling van een land. Maar de aanleg en de aanwezigheid van pijplijnen, dammen en andere grootschalige projecten brengen een aantal ernstige 29

www.mijngeldgoedgeweten.be

problemen met zich mee. Naast de impact op het milieu is er ook een grote kans op de verhoging van regionale spanningen, onderdrukking van tegenstanders van het project, militarisering van de site of de regio waarin de werken worden uitgevoerd, het onttrekken van plaatselijke rijkdommen ten koste van de bevolking, en een escalatie van plaatselijke conflicten. De protesten van de plaatselijke bevolking, milieugroeperingen en mensenrechtenorganisaties tegen deze projecten, verhinderen niet dat internationale financiële groepen nog steeds brood zien in de financiering ervan. Het gaat immers om financieel relatief veilige investeringen, veelal ondersteund door internationale financiële instellingen zoals de Wereldbank en andere ontwikkelingsbanken, waardoor het risico op verlies voor de investeerders klein is. Daarom wordt al eens een oogje dicht geknepen bij de schending van mensenrechten of schade aan het milieu waarmee de projecten worden geassocieerd. Projectfinanciering? De term "projectfinanciering" duikt meestal op bij grootschalige projecten zoals oliepijplijnen, aanleg van dammen en grote infrastructuurwerken. De bedrijven die deze projecten opzetten gaan op de internationale markt op zoek naar financiers. Ze kunnen leningen loskrijgen op basis van de te verwachten winst die zal gemaakt worden eens de werken zijn voltooid, bijvoorbeeld via de verkoop van elektriciteit of olie. De banken die een lening toezeggen, rekenen op het slagen van het project voor de terugbetaling. De financiering gebeurt meestal door een bankensyndicaat, dit is een groep banken die de lening verschaft, onder leiding van één of meerdere hoofdfinanciers. Langzaam aan groeit binnen de financiële wereld het besef dat bepaalde projecten niet zomaar kunnen worden gefinancierd. In juni 2003 lanceerden tien banken de Evenaarsprincipes.119 Onder leiding van Citigroup, ABN AMRO, Barclays en West LB, presenteerden de banken een gezamenlijke benadering van de sociale en ecologische risico's die verbonden zijn aan het financieren van grootschalige projecten. Het initiatief kende een succesvolle start. De eerste banken die de principes ondertekenden waren onder meer ABN AMRO, Barclays, Citigroup, Crédit Lyonnais, Credit Suisse FB en Rabobank. Twee jaar na de lancering hebben 31 financiële instellingen de Evenaarsprincipes aangenomen. Onder hen ook de meeste belangrijke spelers op de markt van projectfinanciering, zoals BNP Paribas, Société Générale en Sumitomo Mitsui Banking.120

beloven bij hun financieringsbeslissing rekening te houden met sociale en ecologische overwegingen. Projecten worden onderverdeeld volgens de graad van sociale en ecologische risico's. Voor de meest risicovolle projecten wordt een systeem van rapportering over de gevaren voor het milieu voorzien. Dit milieurapport moet onder meer verslag uitbrengen over het gebruik van schadelijke stoffen, gedwongen verhuizingen, impact op inheemse volkeren, bedreiging van gezondheid en schade aan cultureel eigendom. De banken verwachten dat bij de planning en uitvoering van het project met dit rapport rekening wordt gehouden. Het is de eerste keer dat banken een gezamenlijk standpunt innemen over hun verantwoordelijkheid bij de financiering van projecten die maatschappelijke schade kunnen berokkenen. Een brede groep niet-gouvernementele organisaties pleit al geruime tijd voor dit soort initiatieven. In 2003 lanceerde een internationale coalitie van milieu- en mensenrechtengroepen hun ‘Collevecchio verklaring over financiële instellingen en duurzaamheid’, waarin ze de banken opriepen om winst niet te laten primeren op respect voor mens en milieu.121 De organisaties oefenen, onder de vleugels van de organisatie BankTrack, druk uit op de commerciële banken om niet te investeren in controversiële en schadelijke bedrijven en projecten. BankTrack verwelkomde de verklaring over de Evenaarsprincipes met voorzichtig enthousiasme. Zouden de verklaringen leiden tot een effectieve verandering?122

Investeren in grootschalige projecten. Wat is het probleem? Banken financieren grootschalige olie, gas en mijnpro jecten, dammen en andere infrastructuurwerken. Deze komen in opspraak omwille van : • ernstige milieuschade • gedwongen verhuizingen van de bevolking die in het getroffen gebied woont • ontbrekende of onvoldoende vergoeding van de slachtoffers • bedreiging van voedselbronnen en leefomgeving van inheemse volkeren • militarisering van het gebied waar het project wordt ontwikkeld • repressie van de tegenstanders • aanwakkeren van gewapende conflicten

De ondertekenaars van de Evenaarsprincipes Waar ligt de grens?

De eerste grote test van de Evenaarsprincipes was de zogenaamde Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) oliepijplijn in Centraal Azië. Dit controversiële project was ten tijde van de lancering van de Principes op zoek naar leningen op de internationale geldmarkt. Niet-gouvernementele organisaties waarschuwden de banken voor de negatieve impact van het project op de plaatselijke bevolking en de potentiële milieuschade. Ze stelden vast dat de plannen ernstig in strijd waren met de Evenaarsprincipes en andere internationale standaarden en riepen de banken op om geen lening toe te zeggen.123 Dit belette echter niet dat verschillende banken toch in zee gingen met BTC.

3. 2. DE B T C

OLIEPIJPLIJN E N

H A A R FINANCIERS

3.2.1. Het project De Baku-Tbilisi-Ceyhan oliepijplijn is het grootste en meest complexe transnationale infrastructuurproject in de wereld, de grootste buitenlandse investering in elk van de gastlanden. De BTC pijplijn heeft als doel ruwe olie uit de Kaspische zee naar de Middellandse zee te transporteren. De olie wordt ontgonnen in Azerbeidzjan en legt een traject af van 1.700 km doorheen Georgië tot aan de Turkse kuststad Ceyhan, van waaruit de olie verder per schip de wereld wordt ingestuurd. De pijplijn, die over het hele traject wordt ingegraven, heeft een capaciteit van één miljoen vaten olie per dag. In mei 2005 begon de productie, met de inwijding van de hoofdpomp in Azerbeidzjan door de presidenten van Georgië, Azerbeidzjan en Turkije. De Amerikaanse overheid steunt de aanleg van de pijplijn, die British Petroleum (BP) toelaat om enorme hoeveelheden olie en gas te transporteren van Centraal Azië naar de Middellandse Zee zonder gebruik te moeten maken van Russisch of Iraans

grondgebied.

www.mijngeldgoedgeweten.be

British Petroleum is de leider van het BTC consortium, dat eigenaar en uitbater is van de pijplijn. In Turkije wordt de aanleg uitgevoerd door BOTAS, een genationaliseerd Turks bedrijf. Hoewel waarnemers stellen dat BP en de andere betrokken oliebedrijven dit soort projecten met eigen middelen kunnen financieren, wordt een groot deel van het nodige kapitaal aangetrokken bij internationale financiële instellingen.

3.2.2. Het gevaar voor mensenrechten Naarmate de plannen voor de pijplijn vorderden, werd voor burgerrechtengroepen en milieuorganisaties steeds duidelijker dat het project een steun zou zijn voor ondemocratische regimes, regionale conflicten zou aanwakkeren en zou leiden tot schending van mensenrechten en milieuvernietiging. Amnesty International waarschuwde al van bij de opstart van het project voor de gevaren ervan. Zo zou de uitvoering van het akkoord tussen BP en de Turkse overheid leiden tot de gedwongen onteigening van zo'n 30.000 dorpelingen en tot ernstige inbreuken op de gezondheid en veiligheid van de plaatselijke bevolking.124

3.2.2.1. Protest onmogelijk Tegenstanders en slachtoffers hebben weinig middelen om te protesteren tegen de BTC pijplijn. De betrokken landen hebben immers een slechte reputatie op het vlak van vrije meningsuiting. Enkele dagen voor de openingsceremonie van het pompstation bij Baku, verhinderde de Azerbeidjaanse politie een vreedzame betoging, met de argumentatie dat deze ongepast zou zijn bij de aanwezigheid van de buitenlandse gasten van het evenement. Dertig leden van de oppositie werden preventief gearresteerd en vijfenveertig demonstranten werden tijdens de manifestatie opgepakt, terwijl tientallen anderen ernstige slagen kregen van de ordetroepen.125 Azerbeidzjan wordt geleid door een autoritair regime. De regering van Aliyev werd doorgegeven van vader op zoon na verkiezingen die worden beschouwd als frauduleus.126 De leiders van de oppositie werden vervolgd op beschuldiging van het starten van de protesten en geweld dat hierop volgde. In de speech bij zijn aanstelling, beloofde Aliyev dat hij het leger zou versterken en sprak in dreigende taal over het territoriale conflict met Armenië.127

Enkele weken later brak in buurland Georgië een revolutie uit, die algemeen wordt beschouwd als een reactie op het corrupte regime van Shevardnadze. Ook Georgië heeft nog een lange weg af te leggen in haar democratiseringsproces. De mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch maakt melding van martelingen in gevangenschap waartegen de overheid geen maatregelen neemt.128 Het land wordt ook geplaagd door corruptie en gewapende territoriale conflicten. Toch kwamen in Georgië mensen op straat om te protesteren tegen de pijplijn. Tegen december 2003 waren er al 80 demonstraties en wegblokkades geweest langs de route van het project, vooral door getroffen gemeenschappen en arbeiders die niet tevreden waren met de compensatie en betalingsvoorwaarden.129 In Turkije leven 15 miljoen Koerden die verstoken blijven van fundamentele menselijke en culturele rechten. De pijplijn loopt door gebieden in Noordoost Turkije waar Koerden 40 procent van de bevolking uitmaken. In deze gebieden heeft de Turkse staat ernstige mensenrechtenschendingen begaan, met de onderdrukking van het recht op vrije meningsuiting, lastigvallen en gevangennemen van democratisch verkozen Koerdische vertegenwoordigers en leden van officiële Koerdische politieke partijen.130 Een internationale observatiemissie, die het Turkse deel van het BTC project bezocht, rapporteerde over voortdurende bewaking door veiligheidsagenten in burger en geüniformeerde politieagenten, verschillende arrestaties en intimidatie door veiligheidstroepen. De missieleden konden niet op een veilige manier hun interviews afnemen en spraken hun bezorgdheid uit over de behandeling achteraf van hun gesprekspartners. Een van de leden van de missie verklaarde: "Wat de missie heeft meegemaakt tijdens het verloop van ons bezoek heeft ons een kleine indicatie gegeven van wat de plaatselijke bevolking in deze regio dagelijks ondergaat. Het maakt de beweringen van BP dat er geen problemen zijn met veiligheid langs het Turkse deel van de pijplijn belachelijk. Het duidelijke gebrek aan vrijheid van meningsuiting roept ernstige vragen op bij de legitimiteit van het hele proces van consultatie."131 Verder wordt sterke bezorgdheid uitgesproken over het feit dat de Turkse Gendarmerie instaat voor de beveiliging van de pijplijn. BTC heeft via een akkoord met de Turkse regering bedongen dat de Turkse veiligheidsdiensten optreden in geval van ‘burgeroorlog, sabotage, vandalisme, blokkade, revolutie, opstand, burgerlijke verstoring, terrorisme, … en andere destructieve gebeurtenissen.’132 Nick Hildyard van The Cornerhouse133 stelt dat "de uitzonderlijke vaagheid van de term ‘burgerlijke verstoring’ al zorgwekkend genoeg zou zijn in een regio met een Waar ligt de grens?

degelijke reputatie op vlak van respect voor mensenrechten." De Raad van Europa veroordeelde in 2002 via een resolutie de ernstige en aanhoudende mensenrechtenschendingen begaan door Turkse veiligheidsdiensten en noemde de Gendarmerie als één van de diensten in dringende nood tot hervorming.134

3.2.2.2. Militarisering en aanwakkeren van gewapende conflicten Naast het feit dat de landen die bij BTC zijn betrokken niet onbesproken zijn op het vlak van het respect voor mensenrechten, kampt BP hier ook met het gevaar betrokken te raken bij de opflakkering van de gewapende conflicten die dit gebied teisteren.135 De pijplijn loopt door of langs zeven verschillende oorlogsgebieden. Het traject passeert in de buurt van Nagorno-Karabach, de streek in Azerbeidzjan die wordt bezet door Armenië, waar een bloederig conflict ten minste 25.000 mensen doodde en een miljoen mensen deed op de vlucht slaan. Het loopt verder door Georgië, dat nog altijd onstabiel is, met afscheidingsbewegingen in Abchazië en Zuid-Ossetië. Net over de grens met Rusland wordt het conflict over Tsjetsjenië uitgevochten. In Turkije loopt de route langs een conflictgebied tussen de Turkse Staat en de Koerdische beweging PKK. Tegen de achtergrond van deze aanhoudende conflicten worden Azerbeidzjan, Georgië en Turkije steeds verder gemilitariseerd. De Westerse grootmachten die hun strategische oliebelangen veilig willen weten, verstrekken de betrokken staten militaire steun, wat volgens de tegenstanders de ondemocratische regimes van deze staten versterkt in hun positie. Verder spreken deze hun bezorgdheid uit over de verregaande militarisering van de pijplijnroute, die het doelwit is van separatistische bewegingen.136

3.2.2.3. Onteigeningen De pijplijn loopt door een zeer uitgestrekt gebied, waarvan veel stukken gebruikt worden voor landbouw. De harde leefomstandigheden en strenge winters in het Turkse deel van het projectgebied, beperken de mogelijkheden tot landbouwkundige ontwikkeling en industriële groei. De welvaart van veel gemeenschappen hier is wankel en veel families houden net het hoofd boven water. Dit betekent dat verstoringen zoals het afnemen van graasgronden voor het vee, het afsnijden van de toegang tot een bron, of het verlies van een oogst door constructiewerken op landbouwareaal, desastreuze gevolgen kunnen hebben voor de bevolking. De fysieke en sociale impact van 33

de BTC pijplijn voor degenen die zich al in de economische marges bevinden, is bovendien extra problematisch als de compensaties voor het verlies van grond laag zijn. Internationale waarnemers stelden herhaaldelijk vast dat mensen die leven van het land dat door de constructie van de pijplijn wordt opgeëist, onvoldoende of niet worden vergoed voor de geleden schade. Het rapport van de boven vermelde observatiemissie, die één van de getroffen gebieden bezocht, brengt getuigenissen van dorpelingen die stelden dat ze 1 miljoen Turkse lire ontvingen per vierkante meter grond. Een som die ‘niet eens genoeg is voor een pakje van de goedkoopste sigaretten.’137 Landeigenaren die in beroep willen gaan tegen de onteigeningen hebben veelal niet de middelen om zich juridisch te verdedigen, omwille van het gebrek aan onafhankelijke advocaten en te weinig financiële middelen om de procedures te bekostigen. Bovendien wordt verzet beantwoord met intimidatie en arrestaties. Zo werd een lid van een plaatselijke Koerdische partij, die opkomt voor de belangen van de onteigende landeigenaars in zijn regio, gevangen genomen en gemarteld.138 In januari 2004 verzamelde een internationale groep vertegenwoordigers van niet-gouvernementele organisaties verklaringen van getroffen dorpelingen langs het traject van de pijplijn. Hun initiatief resulteerde in een rechtszaak bij het Europees Hof voor Mensenrechten, aangespannen door 38 mensen die het BTC project aanklagen voor meervoudige overtredingen van de Europese Conventie voor Mensenrechten.139

3. 2. 3. De financiers van BTC Niet alleen het BTC consortium en de initiatiefnemer British Petroleum liggen onder vuur. Ook de banken die de pijplijn mee bekostigen krijgen kritiek voor hun rol in de realisatie van de pijplijn. Al van in de planningsfase werden potentiële financiers gewezen op de risico's van het BTC project. In oktober 2003 brachten een tiental organisaties, waaronder Friends of the Earth, Kurdish Human Rights Project, Platform en Netwerk Vlaanderen verscheidene banken op de hoogte van de gevaren verbonden aan de BTC pijplijn. Een aantal van deze banken – waaronder KBC, Dexia en ING – ondertekenden de Evenaarsprincipes. Deze vrijwillige gedragscode bepaalt aan welke sociale en ecologische voorwaarden een project moet voldoen, wil het voor financiering in aanmerking komen. Het BTC project is volgens de organisaties in strijd met

www.mijngeldgoedgeweten.be

deze principes.140 Desondanks legden de banken de oproep om de pijplijn niet te financieren naast zich neer. De totale investering wordt geschat op 4 miljard US dollar. Zeventig procent van de kosten van het project worden gedekt door leningen van publieke ontwikkelingsbanken en commerciële banken.141 Naast de Wereldbank, de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) en verschillende exportkrediet- en verzekeringsagentschappen (Export Credit Agencies, ECA’s), staan ook commerciële banken in voor de financiering. In februari 2004 kondigde de projectleider aan dat 15 grote commerciële banken een lening hadden toegezegd. De leiders van de groepslening zijn ABN AMRO (Ndl), Citibank (US), Mizuho (Japan) en Société Générale (Fr). Bij de andere financiers vinden we onder meer KBC, Dexia en ING, die alledrie de Evenaarsprincipes hebben onderschreven.142 De inkt van de contracten was nog niet helemaal droog, of opnieuw kwam BTC in opspraak. Ditmaal werd BP beschuldigd van het achterhouden van cruciale informatie bij het zoeken naar financiering. Het betreft het rapport van een adviseur op het vlak van pijplijnconstructies. Hij werd aangesproken door BP om de ‘coating’ die gebruikt wordt bij de constructie van de pijplijn te onderzoeken. Deze coating is een soort verf die de verbindingsstukken van de pijplijn tegen corrosie beschermt en is daardoor cruciaal indien men lekken wil voorkomen. Het oordeel van de adviseur liet niets aan de verbeelding over: hij stelde dat hij met zijn 41 jaar ervaring al veel fouten heeft gezien, maar dat deze werkelijk 'uniek’ is. Hij meende dat het gebruik van deze coating tot serieuze problemen zou leiden. Het gebruik van de verf kan leiden tot olielekken met een ecologische ramp tot gevolg. Verder meldde The Sunday Times dat er sprake was van fraude. De verantwoordelijke voor de keuze van de verf was tegelijkertijd –via zijn consultancy bureau vertegenwoordiger van de producent van de coating.143 Onder druk van de aanhoudende kritiek op het BTC project heeft één van de financiers, de Italiaanse Banca Intesa, zich inmiddels teruggetrokken uit het bankensyndicaat. Greg Muttit, van Platform, een lid van een coalitie van mensenrechten- en milieuorganisaties die het BTC project van dichtbij opvolgen, stelt "Dit buitengewone initiatief toont hoe sterk de bezorgdheid over de veiligheid bij het BTC project is. Als een belangrijke financier zich terugtrekt uit een project, toont dit dat er iets ernstig verkeerd zit: de private sector neemt dergelijke beslissingen niet zonder een zeer goede reden."144

KBC, Dexia en ING blijven echter BTC ondersteunen. Een Belgische niet-gouvernementele organisatie, Proyecto Gato, heeft in 2004 een klacht ingediend tegen de drie Belgische banken omwille van inbreuken op de OESO richtlijnen voor multinationale ondernemingen.145 Deze richtlijnen stellen dat bedrijven die investeren in het buitenland, zich moeten houden aan een aantal minimumnormen op vlak van het respect voor mens en milieu. Jan Capelle, woordvoerder van Proyecto Gato stelt dat België zich, als land dat de richtlijnen onderschrijft, heeft geëngageerd om banken die in België werkzaam zijn, aan te moedigen om de richtlijnen na te leven bij buitenlandse investeringen.146 Ondanks de protesten tegen de betrokkenheid van Belgische banken bij de BTC pijplijn, tonen deze vooralsnog geen bereidheid om zich terug te trekken uit het project.

3.3. AN D E R E

CONTROVERSIËLE

PROJECTEN E N H U N FINANCIERS De BTC pijplijn is maar één van de vele grootschalige projecten die in opspraak komen omwille van mensenrechtenschendingen. Gelijkaardige problemen komen voor bij andere projecten die door banken worden gefinancierd. Enkele voorbeelden.

3.3.1. De Trans Thai-Maleisië pijplijn De Maleisische en Thaise oliemaatschappijen Petronas (zie ook hoofdstuk 1) en PTT begonnen in 1999 een gezamenlijk project om tegen 2005 een aardgasinstallatie en bijhorende pijplijn te bouwen. Deze pijplijn moet aardgas van de Golf van Thailand aan land brengen, waar de LPG van het gas wordt gescheiden en verkocht in Thailand. Het gezuiverde aardgas wordt via een pijplijn naar de Maleisische grens getransporteerd en daar verder gedistribueerd via het gasnetwerk. Het project heeft vertraging opgelopen door het verzet ertegen. De plaatselijke bevolking van de regio's in het Zuiden van Thailand waar de pijplijn doorheen loopt, hebben vanaf het begin tegen dit project geprotesteerd. Ze stellen dat de pijplijn hun manier van leven bedreigt, hun voedselbronnen vernietigt en een hypotheek legt op de voedselzekerheid van het land. De bewoners zijn bezorgd om het afvalwater en de uitstoot van gassen. De kleinschalige vissers en zangvogelkwekers zijn sterk afhankelijk van zuivere lucht en proper water.147

Waar ligt de grens?

Tijdens een protest tegen de TTM pijplijn op 11 november 2003 werd Phoowis To-Lee geslagen door de politie

Verschillende demonstraties en blokkades zijn op hardhandige manier gestopt door Thaise militairen en politietroepen, met gewonden en arrestaties tot gevolg. De demonstranten worden geconfronteerd met zware rechtszaken. Hina Jilani, die in mei 2003 als VN mensenrechtenobservator de regio bezocht, bekritiseerde het lastigvallen en intimideren van mensen die gebruik maken van hun recht op vrije meningsuiting door een ‘klimaat van angst’ te creëren.148 Sindsdien is de situatie niet verbeterd. In november 2003 was het aantal politieagenten dat het project permanent bewaakt, verhoogd tot 400.149 Ondanks de protesten heeft het project toch financiering gevonden. Barclays (VK) is de leider van een projectfinanciering ter waarde van 524,3 miljoen US Dollar, gestart in april 2004. Barclays zelf zorgde voor 257,1 miljoen US Dollar, terwijl 13 andere banken elk een kleiner bedrag inbrachten. Fortis voorzag 13,03 miljoen US Dollar, ING en KBC elk 19,55 miljoen US Dollar. ING en KBC ondertekenden de Evenaarsprincipes.150

3.3.2. Sakhalin II Wat? Het Sakhalin project bevat de ontwikkeling van twee olie- en gasvelden langs het Russische eiland Sakhalin, die ontdekt werden in de jaren ’80. 35

De projectleiders gaan prat op de aanwezigheid van meer dan 1 miljard vaten ruwe olie en meer dan 500 miljard m3 gas in dit gebied.151 In 1999 werd de eerste olie geproduceerd. Fase twee (Sakhalin II) is nu in volle gang. Twee offshore gasplatformen staan via pijplijnen met het eiland in verbinding. Het gas zal daarna via een pijplijn over land vervoerd worden naar een haven in het Zuiden van het eiland, van waaruit het transport naar de afnemers vertrekt. Shell is de hoofdaandeelhouder van de Energy Investment Company die de tweede fase van het Sakhalin project uitvoert. Andere partners zijn Mitsui (zie ook hoofdstuk 1) en Mitsubishi, twee Japanse zakenbedrijven. Sakhalin II is de grootste directe buitenlandse investering in Rusland, een multimiljarden dollar project, waarvoor de initiatiefnemers op zoek gaan naar investeringen op de internationale financiële markt. Publieke internationale banken zoals de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD), de U.S. Export Import Bank en de Japanse Bank voor Internationale Samenwerking steunen het project. ABN AMRO en Crédit Suisse treden op als adviesverleners. Deze banken krijgen kritiek te verduren omwille van hun betrokkenheid bij Sakhalin. Problemen Sakhalin II ligt onder vuur omwille van de bedreiging van het voortbestaan van de uiterst zeldzame grijze walvis, en de schade aan de visbestanden en natuurlijke omgeving van de plaatselijke bevolking van het eiland. Sinds de start van Sakhalin heeft de inheemse bevolking van het eiland getuigd over de negatieve gevolgen van het project, waaronder massale vissterfte in de buurt van Shell boorplatform en een sterke daling van het visbestand in de buurt waar afval in het water werd gedumpt. Ze vrezen verdere schade bij de aanleg van pijplijnen. De pijplijn van Sakhalin II wordt geconstrueerd dwars door een heilige begraafplaats en lawaai van de constructie heeft Kariboe herders ertoe verplicht hun kuddes weg te leiden uit de traditionele kalverplaatsen. Er werd een hoger sterftecijfer bij pasgeboren Kariboes vastgesteld. De herders verklaren dat de verstoring door olie- en 36

www.mijngeldgoedgeweten.be

gasprojecten hiervan de oorzaak zijn.152 Vissers getuigen dat in de laatste jaren de vis vaak naar olie of andere ongekende stoffen ruikt en smaakt. In de woorden van de vissers ‘chemicaliën’, ‘medicijnen’, ‘drugs’ of ‘rottend hooi’. De vis moet regelmatig weggegooid worden omdat het onmogelijk is hen op te eten.153

Plaatselijke protestactie tegen het Sakhalin-project

De getroffen bevolkingsgroepen hebben via brieven en deelname aan publieke vergaderingen met de bedrijven en overheidsinstanties geprobeerd verbeteringen aan te brengen in het project. Toen ze vaststelden dat deze initiatieven niet het verhoopte resultaat hadden, besloten ze tot directe actie over te gaan.154 Door middel van demonstraties en wegblokkades toonden ze hun ongenoegen. "Terwijl wij onze blokkades en verzet tegen dit vernietigende project op ons land verder zetten, roepen we alle financiële instellingen, zeker degene die de Evenaarsprincipes hebben ondertekend, op om dit project te verwerpen", zei Dmitry Lisitsyn van Sakhalin Environment Watch, een plaatselijke milieuorganisatie. "de toekomst van ons land en onze levenswijze staat op het spel en er is een duidelijke kans hier om te investeren in de lange termijn gezondheid van onze gemeenschappen en ons milieu, eerder dan te kiezen voor korte termijn winsten uit vernietigende olieprojecten".

De financiers van Sakhalin Een internationale coalitie van mensenrechten- en milieuorganisaties vraagt aan de bankwereld om dit project niet te ondersteunen. Alle potentiële financiers werden aangeschreven. De adviesverlenende bankgroep Crédit Suisse kreeg herhaalde malen actievoerders over de vloer. In juni 2005 plaatsen 8 maatschappelijke organisaties een paginagrote advertentie in de Financial Times met de oproep aan Credit Suisse First Boston (CSFB) om haar duurzaamheidengagementen hard te maken en haar relatie met Sakhalin te verbreken. Deze advertentie liep samen met nieuwe demonstraties en blokkades en een week van solidariteitsevenementen in New York, Londen en Moskou. De Algemene Vergadering van Shell in Londen en de kantoren van Crédit Suisse in Moskou werden geconfronteerd met directe acties. "Sakhalin II is een ecologische tijdsbom," zie Ilyse Hogue, directrice van de Global Finance Campaign bij Rainforest Action Network (VS). "Dit soort grondstofwinning is juist het type projecten die de Evenaarsprincipes zouden moeten vermijden. Het Shell consortium geeft blijk van roekeloos negeren van het voorzorgsprincipe. Dit is duidelijk een keuze van olie boven leven. Crédit Suisse First Boston en alle andere Evenaars Banken hebben geen andere ethische keuze dan zich volledig terug te trekken uit Sakhalin II." Onmiddellijk na Shell’s aankondiging dat het Sakhalin II project 20 miljard US dollar zou kosten, twee maal de oorspronkelijke schatting, werden alle banken nogmaals opgeroepen om het project niet te financieren.157 Dit was de derde keer dat 25 potentiële financiers gewezen werden op de ecologische en sociale bezorgdheden over Sakhalin II. Tot nu toe heeft echter nog geen enkele bank zich formeel gedistantieerd van dit controversiële project. Volgens de publicatie Project Finance International zouden 8 banken naar voor geschoven zijn als potentiële leiders van de groep financiers voor Sakhalin II: Bank of Tokyo Mitsubishi, Mizuho, SMBC (Japan), ABN AMRO en ING (Ndl), Hypovereinsbank en West LB (D), Royal Bank of Scotland.

Tabel 15: Betrokkenheid bij de financiering van controversiële projecten

BTC pijplijn TransThai Maleisië pijplijn Sakhalin II

AXA Dexia Fortis ING KBC X X X X X X X?°

° In oktober 2005 waren de financiers van Sakhalin II nog niet bekend. ING staat echter wel op de shortlist van 8 banken waaruit binnenkort de 4 banken zullen gekozen worden die de financiering via een bankensyndicaat zullen leiden.

Blijkbaar hebben bovengenoemde banken weinig problemen met het financieren van grote projecten die de mensenrechten van de lokale bevolking met voeten treden. Ook banken die de Evenaarsprincipes ondertekenden, zoals KBC, ING en Dexia, blijven toch geld pompen in dergelijke projecten. De oproep van plaatselijke bevolkingsgroepen en mensenrechtenorganisaties om bepaalde projecten niet te steunen of tenminste ten goede te beïnvloeden, valt spijtig genoeg veelal in dovemansoren. Nochtans biedt projectfinanciering aan financiële groepen de kans om een verschil te maken. Als een bank geen gezichtsverlies wil leiden bij haar klanten, moet ze erop toezien dat de strengste ethische normen worden toegepast. Ze kan haar engagement hard maken door bepaalde projecten niet van een lening te voorzien. Als ze ervoor kiest een project, ondanks de kritieken, toch te financieren, dan kan ze haar macht als financier gebruiken om ervoor te zorgen dat de getroffen bevolking voordeel haalt uit het project. De langdurige band met de betrokken bedrijven, samen met de afhankelijkheid van de toekomstige inkomsten, maakt dat een financier er alle belang bij heeft geen risico's te nemen en de uitvoerders van het project van heel dichtbij op te volgen. Zo kan vermeden worden dat mensen van hun land worden verdreven, van hun bronnen van inkomsten worden beroofd of het slachtoffer worden van repressie en geweld.

3.4. CONCLUSIE Vier van de onderzochte banken (DEXIA, Fortis, ING en KBC) zijn betrokken bij de financiering van één of meerdere van de hierboven besproken controversiële projecten.

Waar ligt de grens?

www.mijngeldgoedgeweten.be

HOOFDSTUK 4:

Uw bank en haar investeringen in mensenrechtenschendingen: vijf portretten en een groepsfoto 4. 1. INLEIDING Wie als klant wil weten of zijn bank de mensenrechten in rekening brengt bij zijn investeringsbeslissingen zal daar op de website van zijn bank zelden een klaar antwoord op vinden. Wie duidelijkheid wenst moet op onderzoek uit. In vorige hoofdstukken vernam je meer over ons onderzoek naar de financiële links tussen de vijf grote bankgroepen in België en bedrijven betrokken bij mensenrechtenschendingen. Je kon al opmaken dat dit onthutsende resultaten opleverde. Alle vijf de bankgroepen investeren in bedrijven die betrokken zijn bij mensenrechtenschendingen. Waar ligt de grens?

In dit hoofdstuk schetsen we het beleid dat de grootbanken hanteren. Netwerk Vlaanderen verdiepte zich daarvoor in de jaarverslagen, duurzaamheidverslagen en deontologische codes van AXA, Fortis, KBC, Dexia en ING. Die bankgroepen kregen ook een vragenlijst opgestuurd waarin o.m. gevraagd werd om toe te lichten hoe in hun investeringsbeleid rekening gehouden wordt met de mensenrechten. We zullen u in dit hoofdstuk een schets geven van hun (gebrek aan) beleid en confronteren met de investeringen die we in de vorige hoofdstukken blootlegden. Na elke bankgroep apart onder de loupe genomen te hebben, maken we een groepsfoto van de financiële sector. De onderzochte bankgroepen staan immers in voor meer dan 80% van de markt. 39

www.mijngeldgoedgeweten.be

4.2. AXA

de investeringsrelatie. Worden de rechten van de mens in rekening gebracht?

4.2.1. Korte voorstelling AXA158 is een wereldwijd actieve banken verzekeringsgroep. Ze realiseerden in 2004 een omzet van 72,2 miljard euro, beheren 869 miljard euro en realiseerden in 2004 een operationeel resultaat van 2,7 miljard euro.159

4.2.2. Mensenrechten in het algemeen beleid van AXA AXA onderschreef in februari 2003 de Global Compact - principes160 van de Verenigde Naties. Het jaarverslag van 2004161 van AXA stelt dat de ondertekenaars van Global Compact zich verbinden om universele principes op het vlak van werk, mensenrechten, milieu en corruptie te ondersteunen. Het duurzaamheidverslag vermeldt dat : "AXA een Sustainable Development Department heeft opgezet. Deze afdeling is verantwoordelijk voor de ontwikkeling van een politiek en de coördinatie van de implementatie. In de uitwerking worden ook mensenrechtenexperten geconsulteerd."162 Tevens lezen we dat het AXA bestuur een externe audit heeft laten uitvoeren m.b.t. het duurzaamheidbeleid en de daaraan verbonden praktijken van AXA. O.m. ook de mensenrechten worden daarbij bekeken.163 Of deze initiatieven enige invloed zullen hebben op het investeringsbeleid is onduidelijk.

4.2.3. Mensenrechten in het investeringsbeleid Worden mensenrechtenschendingen uitgesloten?

Kredieten Wat de kredieten betreft kregen we als antwoord een verwijzing naar het feit dat elke kredietofferte onderworpen is aan deontologische regels en aan wetgeving. Bovendien moet erover gewaakt worden dat het kredietdoel geen middel is om wettelijke bepalingen te omzeilen. Volgens AXA is het respect voor de sociale wetgeving en de rechten van de mens op die manier gewaarborgd.164 Beleggingen en verzekeringen Op geen enkele manier wordt ons door AXA duidelijk gemaakt dat ze bij de selectie van haar beleggingen en bij het herbeleggen van verzekeringsreserves bijzondere aandacht heeft voor mensenrechtenschendingen. AXA IM is zelfs zeer expliciet en stelt : "AXA IM integreert het criterium van de mensenrechten niet in de criteria die ze gebruikt bij de selectie van haar effecten".165 Wie wel wil dat er met de mensenrechten rekening gehouden wordt, wordt doorverwezen naar de duurzame beleggingsproducten van AXA. Engagement166 AXA stelt dat ze een verantwoordelijke aandeelhouder wil zijn in het gebruiken van haar stemrecht. In haar schriftelijk antwoord aan Netwerk stelt AXA dat het stemrecht een efficiënt middel is om bedrijven te sanctioneren die de tien basisprincipes van de Global Compact niet respecteren.167 Vreemd is wel dat op de website168 die toelichting geeft over het stembeleid, geen sprake is van mensenrechten of van Global Compact. Het gaat voornamelijk over zaken die verband houden met Corporate Governance: aanwezigheid van onafhankelijken in het bestuur, verloning top, problemen bij overnames, … Uit de beschikbare informatie m.b.t. de uitgebrachte stemmen is niet op te maken of AXA ooit vanuit een bezorgdheid om de mensenrechten gestemd heeft. Laat staan dat bekend is bij welk bedrijf en wat de concrete inhoud daarvan was.

AXA stelt nergens expliciet dat investeringen in bedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrechtenschendingen in tegenspraak zijn met haar bedrijfsprincipes. Ze stellen nergens dat, indien ze weet hebben van ernstige mensenrechtenschendingen, dit aanleiding geeft tot het stopzetten of afbouwen van Waar ligt de grens?

4.2.4. De investeringen van AXA Tabel 16: Investeringen van AXA in bedrijven die mensenrechten schenden169 Aantal aandelen

Waarde van Percentage de aandelen in aandelen v.

US dollar

bedrijven

Dictaturen (Birma) Total 4.966.019 Nippon Oil 1.673.275 Mitsui 8.601.220 Petronas 972.000 DLH 11.400 Marubeni 3.323.000 Schendingen van arbeidsrechten Wal Mart 18.500.638 Flextronics 173.601.615 Solectron 280.641.829 Sanmina Sci 100.514.234 Jabil 353.125 Celestica 4.333.713 Pou Chen 62.000 Yue Yuen 263.000

1.202.290.725 1.100.671.093 11.054.250 77.809.202 1.069.200 1.049.680 10.637.300

0,78% 0,11% 0,54% 0,10%° 0,66% 0,22%

4.695.180.816 873.785.133 2.218.628.640 1.024.342.676 512.622.593 10.321.844 54.665.980 50.812 763.138

0,44% 30,49% 28,87% 19,13% 0,17% 2,31% 0,00% 0,02%

TOTAAL

5.897.471.541

AXA investeert in alle bedrijven uit dit rapport, en dat samen voor een bedrag van bijna 5,9 miljard US dollar. Opvallend zijn ook de heel hoge belangen van AXA in sommige bedrijven: 30,49% in Flextronics, 28,87% in Solectron en 19,13% in Sanmina Sci. Ook de investering van meer dan 1 miljard US dollar in Total is opvallend. AXA heeft geen rechtstreekse financieringen lopen bij de grote controversiële infrastructuurprojecten die in dit rapport behandeld werden.

4.2.5. Conclusie AXA biedt onvoldoende garantie dat uw geld niet gebruikt zal worden voor investeringen in mensenrechtenschendingen. Dat blijkt zowel uit de afwezigheid van een specifiek beleid terzake, als uit de door ons vastgestelde investeringen in controversiële bedrijven.

www.mijngeldgoedgeweten.be

4.3. DE X I A

4.3.1. Korte voorstelling Dexia170 is een grote speler op het vlak van ‘Public & Project Finance’ en financiële dienstverlening aan lokale besturen. Door haar fusies met Artesia en Bacob werd de bank ook een grote speler op het vlak van dienstverlening aan particulieren en versterkte ze haar positie op het vlak van verzekeringen, financiële markten, social profit, … De Dexia-groep werkt met een balanstotaal van 389 miljard euro en realiseerde in 2004 een winst van 1,8 miljard euro171.

4.3.2. Mensenrechten in hun algemeen beleid Het duurzaamheidverslag meldt de ondertekening van de Global Compact Principles172. We hebben noch in hun jaarverslag, noch in hun duurzaamheidverslag verder een expliciete verwijzing naar de mensenrechten in hun financieringsbeleid teruggevonden. Het dichtst in de buurt komt nog volgende uitspraak van de gedelegeerd bestuurder in het voorwoord van hun duurzaamheidverslag van 2004: "Samen met onze Europese dimensie, ons langetermijndenken en onze gehechtheid aan humanistische waarden, maakt duurzame ontwikkeling deel uit van het gemeenschappelijke fundament van waarden waarop onze identiteit gebouwd is" 173.

4.3.3. Mensenrechten in hun financieringsbeleid Worden mensenrechtenschendingen uitgesloten?

Dexia heeft wel een initiatief opgezet, Portfolio21 genaamd, dat verzekeringsmaatschappijen de mogelijkheid biedt om te vermijden dat de verzekeringsreserves belegd worden in bedrijven en overheden betrokken bij ernstige overtredingen van de basisarbeidsnormen. De reserves van de bij Portfolio21 aangesloten maatschappijen worden niet belegd in bedrijven die betrokken zijn bij ernstige schendingen van de basisarbeidsrechten of in overheden die de overeenkomsten met betrekking tot die arbeidsrechten niet geratificeerd hebben. Een groot deel van de verzekeringsmaatschappijen van de Dexia-groep heeft voor deze werkwijze gekozen. Indien u dus een verzekering afsluit die deelneemt aan het Portfolio21-systeem wordt u gegarandeerd dat de reserves van de verzekering niet belegd worden in bedrijven betrokken bij ernstige schendingen van arbeidsrechten of in overheden die de desbetreffende overeenkomsten niet geratificeerd hebben. Worden de rechten van de mens in rekening gebracht? Kredietverlening Het jaarverslag, noch het duurzaamheidverslag noch het antwoord op de door ons gestelde vragen maken duidelijk of en hoe in de gewone kredietverlening rekening gehouden wordt met de mensenrechten. Projectfinanciering Dexia ondertekende de Evenaarsprincipes174.175 Beleggingen Dexia geeft niet aan dat ze bij de doorsnee beleggingen van door haar aangeboden en/of beheerde beleggingsfondsen en/of m.b.t. tot de beleggingen die ze voor eigen rekening doet, rekening houdt met de mensenrechten. Wie dat wenst wordt doorverwezen naar de duurzame producten van Dexia. Engagement Dexia oefent stemrecht uit voor de fondsen onder haar beheer. Ze doet dit op basis van een aantal principes. Het respect voor de mensenrechten in de door de fondsen gefinancierde bedrijven is daarbij geen aandachtspunt.176

Dexia stelt nergens expliciet dat investeringen in bedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrechtenschendingen in tegenspraak zijn met haar bedrijfsprincipes. Ze stellen nergens dat, indien ze weet heeft van ernstige mensenrechtenschendingen, dit aanleiding geeft tot het stopzetten of afbouwen van de investeringsrelatie. Waar ligt de grens?

4.3.4. De investeringen van Dexia Tabel 17: Investeringen van Dexia in bedrijven die mensenrechten schenden177 Aantal aandelen

Waarde van Percentage de aandelen in aandelen v.

US dollar

bedrijven

Dictaturen (Birma) Total 1.165.429 Nippon Oil 274.000 Mitsui 274.000 Petronas 0 DLH 0 Marubeni 187.000 Schendingen van arbeidsrechten Wal Mart 872.740 Flextronics 310.109 Solectron 70.302 Sanmina Sci 72.302 Jabil 11.397 Celestica 17.529 Pou Chen 0 Yue Yuen 70.000

263.190.614 258.303.089 1.810.142 2.478.775 0 0 598.608

0,18% 0,02% 0,02% 0,00%

46.552.657 41.206.758 3.963.193 256.602 368.740 333.134 221.113 0 203.117

0,00% 0,05% 0,01% 0,01% 0,01% 0,00% 0,00%

TOTAAL

309.743.271

Dexia investeert in 11 van de 14 bedrijven uit dit rapport voor een gezamenlijk bedrag van bijna 310 miljoen US dollar. Dexia is ook financier van de zeer controversiĂŤle BTC-pijplijn. Het bedrag van deze financiering is onbekend.

4.3.5. Conclusie Dexia biedt onvoldoende garantie dat uw geld niet gebruikt zal worden voor investeringen in mensenrechtenschendingen. Dat blijkt uit de door ons vastgestelde investeringen in controversiĂŤle bedrijven. Ook de verstrekte toelichting bij het beleid biedt onvoldoende garantie. Dexia is evenwel niet geheel onverschillig. Dat blijkt o.m. uit het Portfolio 21-initiatief en uit de ondertekening van de Evenaarsprincipes. Al heeft deze ondertekening niet belet dat men toch de BTC-pijplijn financiert.

www.mijngeldgoedgeweten.be

4.4. FO R T I S

4.4.3. Mensenrechten in het financieringsbeleid Worden mensenrechtenschendingen uitgesloten? Fortis stelt nergens expliciet dat investeringen in bedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrechtenschendingen in tegenspraak zijn met haar bedrijfsprincipes. Ze stelt nergens dat, indien ze weet heeft van ernstige mensenrechtenschendingen, dit aanleiding geeft tot het stopzetten of afbouwen van de investeringsrelatie.

4.4.1. Korte voorstelling Fortis178 is een wereldwijde dienstverlener in bankieren en verzekeren. Haar aanbod is gericht op zowel particuliere, zakelijke als institutionele klanten. Met een marktkapitalisatie van 26,5 miljard euro en een balanstotaal van 571 miljard euro behoort Fortis tot de 20 grootste financiële instellingen van Europa. Fortis stelt wereldwijd 51.000 mensen te werk.179 Ze realiseerden in 2004 een winst van 3,3 miljard euro180.

4.4.2. Mensenrechten in het algemeen beleid In het Governance Statement van Fortis lezen we o.m. volgende algemene gedragsregel : "We zijn van mening dat eerbiediging van de Rechten van de Mens zoals beschreven in de UVRM van 1948, een voorwaarde is voor een duurzame samenleving. Wij passen de relevante mensenrechten toe in onze verhouding met onze medewerkers en wij erkennen onze verantwoordelijkheid om de toepassing van de mensenrechten te bevorderen in alle gevallen waarin wij, als private onderneming, daarin een zinvolle bijdrage kunnen leveren". Het duurzaamheidverslag 2004 over de ontwikkelingen buiten de Benelux verduidelijkt dat Fortis dit principe hanteert over de hele wereld.181 Fortis stelt tevens dat het op diverse manieren overleg pleegt en advies vraagt aan in mensenrechten gespecialiseerde NGO’s, dat ze over mensenrechten in discussie gaan met andere bedrijven en dat het thema mensenrechten op hun intranetsite over Corporate Sustainablility nadrukkelijk aan de orde komt.182

Waar ligt de grens?

Worden de rechten van de mens in overweging genomen? Gewone kredietverlening Het duurzaamheidverslag van Fortis vermeldt dat : " in 2005 en 2006 een algemeen kredietbeleid t.a.v. duurzaamheid zal geïmplementeerd worden en dat aansluiting gezocht zal worden bij internationale standaarden".183 Tevens geeft Fortis aan dat haar ‘Global Credit Policy on Sustainability’ mensenrechten (in diverse dimensies) benoemt.184 Fortis licht niet toe over welke dimensies het gaat. Projectfinanciering Export- en projectfinanciering zijn geen bijkomstige activiteiten. Fortis heeft er een gespecialiseerde afdeling voor m.n. Global Export & Project Finance, die wereldwijd actief is. Fortis heeft de Evenaarsprincipes, een gedragscode die de financiële sector inzake projectfinanciering heeft opgesteld, niet ondertekend. Fortis gaat hierin haar eigen weg. Wanneer Fortis het heeft over export- en projectfinanciering stelt men dat zij alleen investeren in projecten die economisch zinvol zijn, die voldoen aan internationale milieuvereisten en een sociaal-economische bijdrage leveren. Fortis stelt expliciet dat dit evenwicht financieringen die door milieuorganisaties bekritiseerd worden, niet uitsluit.185 Beleggingen voor eigen rekening en verzekeringen Fortis geeft niet aan hoe ze voor deze producten de mensenrechten in overweging neemt. Beleggingen Fortis houdt niet enkel bij haar duurzame producten rekening met de mensenrechten. Fortis Investments, de vermogensbeheerder van Fortis, heeft de afgelopen twee jaar systematisch 45

duurzaamheidindicatoren opgenomen in haar beheersprocessen . Op het vlak van de mensenrechten worden volgende factoren geïntegreerd : toezicht op het sociaal beleid van de leveranciers, samenwerking met autoritaire regimes, procedures in geval van niet naleving van mensenrechten, controlesystemen en externe verificatie m.b.t. mensenrechten.187 Fortis Investments stelt dat ze deze risico's kwantificeert en vaststelt of ze voldoende verdisconteerd zijn in de huidige marktwaarde van de aandelen. Fortis heeft voor deze factoren gekozen omdat ze van oordeel is dat ze op middellange termijn van invloed kunnen zijn op de aandelenkoersen. We menen hieruit te mogen afleiden dat andere mensenrechtengebonden factoren, die volgens Fortis niet van invloed zijn op de aandelenkoersen, niet in aanmerking genomen worden. Alsook dat het gewicht dat aan de vaststellingen gegeven zal worden, in de eerste plaats ingegeven zal zijn door rendementsoverwegingen. Niet de ernst van de (potentiële) mensenrechtenschending zal bepalend zijn, maar wel de invloed die de schending kan hebben op het rendement. Engagement Fortis Investments oefent stemrecht uit op de aandeelhoudersvergaderingen van ondernemingen waarin zij belegt. Haar duurzaamheidverslag verduidelijkt dat ze dit stemrecht o.m. gebruikt om de rapportering over duurzaamheidvraagstukken goed of af te keuren. Men zal o.m. letten op de verslaggeving m.b.t. het milieu, human resources en het extern sociaal beleid.188 Als het om mensenrechtenschendingen gaat is het louter letten op ‘de rapportering’ wel erg mager. Hopelijk is er meer. Maar dat zullen we pas weten als Fortis haar intenties waarmaakt. Het Fortis Governance Statement stelt immers: "Standaardoverzichten van het stemgedrag heeft Fortis Investments tot nog toe niet gepubliceerd, maar men heeft wel voornemens dat in de nabije toekomst te gaan doen".191 Landenpolitiek Ten aanzien van landen waar Fortis of haar relaties in actief zijn stelt Fortis dat ze diverse ‘issues’ gerelateerd aan de mensenrechten beschouwt . Zonder te verduidelijken wat daarmee bedoeld wordt stelt Fortis dat ze daarbij gebruik maakt van "internationaal erkende standaards en indices" .

www.mijngeldgoedgeweten.be

4.4.4. De investeringen Tabel 18: Investeringen van Fortis in bedrijven die mensenrechten schenden192 Aantal aandelen Dictaturen (Birma) Total Nippon Oil Mitsui Petronas DLH Marubeni Schendingen van arbeidsrechten Wal Mart Flextronics Solectron Sanmina Sci Jabil Celestica Pou Chen Yue Yuen

Waarde van Percentage de aandelen in aandelen v.

US dollar

bedrijven

896.414 0 969.930 0 0 0

207.453.796 198.679.203 0 8.774.593 0 0 0

0,14% 0,06% -

564.345 0 409.884 6.360 4.479 0 0 224.200

28.934.001 26.654.014 0 1.496.077 32.436 130.921 0 0 650.553

0,00% 0,04% 0,00% 0,00% 0,01%

TOTAAL

236.387.797

Fortis investeert in 7 van de 14 bedrijven uit dit rapport voor een gezamenlijk bedrag van meer dan 235 miljoen US dollar. Fortis financiert voor 13,03 miljoen US dollar de zeer controversiële Trans Thai-Maleisië pijplijn. Fortis leidde in januari 2005 ook een obligatieemissie voor Total voor een waarde van 56 miljoen euro.

4.4.5. Conclusie In de toelichting bij hun beleid geeft Fortis aan dat ze, zowel in de kredietverlening als bij haar beleggingen, bezig is om de mensenrechten te integreren in haar investeringsbeleid. Eerste stappen, maar onvoldoende. Het beleid garandeert niet dat investeringen in bedrijven betrokken bij mensenrechtenschendingen uitgesloten worden en dat blijkt ook uit de door ons vastgestelde investeringen in controversiële bedrijven.

4.5. ING

4.5.1. Korte voorstelling ING193 is een wereldwijd actieve financiële dienstverlener van Nederlandse oorsprong. Haar 113.000 medewerkers zijn actief in meer dan 50 landen. ING geeft krediet, verzekert, doet aan vermogensbeheer, .. ING werkt zowel voor particulieren en bedrijven als voor overheden. In termen van beurswaarde behoort ze tot de 20 grootste financiële instellingen wereldwijd en tot de top-10 van Europa.194 Haar balanstotaal bedraagt 866 miljard euro. ING realiseerde in 2004 een winst van 5,9 miljard euro.195

4.5.2. Mensenrechten in het algemeen beleid In algemene termen stellen de Business Principles van ING: "Bij al onze commerciële activiteiten voelen wij ook onze verantwoordelijkheid voor de duurzame ontwikkeling van de samenleving. De voorwaarden die wij stellen bij onze kernactiviteiten zijn allereerst van economische aard. Met inachtneming van de wensen van onze klanten, houden wij ook rekening met sociale, ethische en milieuaspecten".196 In het maatschappelijk verslag van ING, ‘ING in de samenleving’, lezen we: "Het is onze verantwoordelijkheid om onze bedrijfsactiviteiten op een sociaal en milieutechnisch duurzame wijze uit te voeren".197 ING heeft in 2004 haar Business Principles uitgebreid met een concrete bepaling over de mensenrechten198. Onder de hoofding ‘wij stimuleren duurzame ontwikkeling en respecteren de mensenrechten’ staat dat "ING de doelstellingen van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens ondersteunt en ernaar streeft de daarin vastgestelde beginselen toe te passen bij alle activiteiten wereldwijd"199.

4.5.3. Mensenrechten in het financieringsbeleid Worden mensenrechtenschendingen uitgesloten? ING stelt nergens expliciet dat investeringen in bedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrechWaar ligt de grens?

tenschendingen in tegenspraak zijn met haar bedrijfsprincipes. ING stelt nergens dat, indien ze van dergelijke schendingen op de hoogte is, dat aanleiding is tot het stopzetten of afbouwen van de financieringsrelatie. Worden de rechten van de mens in overweging genomen? Kredieten ING stelt dat men ten aanzien van de kredietverlening, aan bedrijven die betrokken zijn bij zaken die niet in overeenstemming zijn met de sociale, ethische en milieutechnische normen van ING, een apart beleid heeft ontwikkeld. Dit beleid heeft o.m. betrekking op mensenrechten.200 Wat de concrete inhoud daarvan is, wordt niet verduidelijkt. In haar antwoord aan Netwerk beperkt ING zich tot een procedurele verduidelijking201. Projectfinanciering In juni 2003 heeft ING de Evenaarsprincipes ondertekend. Haar maatschappelijk verslag stelt dat "met de toepassing van de Equator Principles benadrukken wij dat wij milieu- en sociale aspecten in onze projectfinancieringen willen laten meewegen"202. Beleggingen en verzekeringen ING geeft niet aan dat ze bij de doorsnee beleggingen van door haar aangeboden en/of beheerde beleggingsfondsen en/of m.b.t. tot de beleggingen die ze voor eigen rekening doet, rekening houdt met de mensenrechten. ING biedt wel duurzame beleggingsproducten aan. Vermeldenswaard is ook dat ING het initiatief nam om haar betrokken klanten te informeren over een mensenrechtentopic. Een Chinees bedrijf, waar klanten via bemiddeling van ING in geïnvesteerd hadden, kwam immers omwille van mensenrechtenschendingen in opspraak.203 Engagement ING stelt dat haar ‘Global Voting Policy’ bepaalt dat bedrijven in hun portefeuille verantwoordelijk moeten handelen naar alle stakeholders. Dit impliceert o.m. dat ze in haar beslissingen o.m. rekening moet houden met sociale en mensenrechtenkwesties in de regio's waarin ze actief is. ING stelt dat het haar aandeelhoudersrechten gebruikt om, in het belang van een langetermijnrendement van de aandeelhouders, dit mee te realiseren.204 Over wat dit concreet inhoudt, hebben we geen info ontvangen.

4.5.4. De investeringen van ING Tabel 19: Investeringen van ING in bedrijven die mensenrechten schenden205 Aantal aandelen Dictaturen (Birma) Total 2.892.216 Nippon Oil 1.822.000 Mitsui 424.000 Petronas 17.000 DLH 0 Marubeni 52.000 Schendingen van arbeidsrechten Wal Mart 14.096.764 Flextronics 8.200 Solectron 1.543.336 Sanmina Sci 1.262.929 Jabil 829.057 Celestica 82.800 Pou Chen 50.669 Yue Yuen 307.000 TOTAAL

Waarde van Percentage de aandelen in aandelen v.

US dollar

bedrijven

632.402.000 616.331.230 12.036.780 3.835.769 31.763 0 166.458

0,46% 0,12% 0,03% 0,00% 0,00%

704.179.196 665.790.164 104.796 5 .633.176 6.440.938 24.233.336 1.044.449 41.526 890.811

0,33% 0,00% 0,16% 0,24% 0,41% 0,04% 0,00% 0,02%

1.336.581.196

ING investeert in 13 van de 14 bedrijven uit dit rapport voor een gezamenlijk bedrag van meer dan 1,3 miljard US dollar. Opvallend zijn de investeringen van meer dan 600 miljoen US dollar in Total en Wal Mart. ING is financier van zeer controversiële pijplijnen: de BTC-pijplijn en de Trans Thai Malaysia pijplijn. Het eerste bedrag is onbekend, het tweede betreft een financiering van 19,55 miljoen US dollar. ING staat ook op de shortlist van banken die kans maken ‘lead arranger’ te worden voor de financiering van het Sakhalin II project.

4.5.5. Conclusie In de toelichting bij haar beleid geeft ING aan dat ze in haar kredietverlening en projectfinanciering bezig is om de mensenrechten te integreren in haar beleid. Eerste stappen, maar onvoldoende. Het beleid garandeert niet dat investeringen in bedrijven betrokken bij mensenrechtenschendingen uitgesloten worden en dat blijkt ook uit de door ons vastgestelde investeringen in controversiële bedrijven. De ondertekening door ING van de Evenaarsprincipes heeft haar ook niet belet controversiële projecten zoals de BTC pijplijn en de Trans Thai Malaysia pijplijn te financieren.

www.mijngeldgoedgeweten.be

4.6. KBC 4.6.1. Korte voorstelling

sche, wettelijke en fiscale standaarden worden gerespecteerd. Criminele en andere maatschappelijk onaanvaardbare activiteiten worden uitgesloten.213 Veel zegt dit in feite niet. Wezenlijk is dan ook de verduidelijking die KBC terzake geeft in haar schrijven aan Netwerk. Daarin wordt letterlijk gesteld : "Wij staan geen kredieten toe aan klanten waarvan wij weten dat zij de mensenrechten niet respecteren"."Dit beleid betreft niet enkel bedrijven, maar ook overheden".214 Worden de rechten van de mens in overweging genomen?

KBC206 is een bankverzekeraar voor hoofdzakelijk particulieren en KMO's. KBC is voornamelijk actief in BelgiĂŤ en Centraal Europa. KBC heeft wereldwijd 46.500 werknemers207. Met een marktkapitalisatie van 17,6 miljard euro en een balanstotaal van 250 miljard euro is het zeker geen kleine speler op de Europese markt.208 In 2004 realiseerden ze een winst van 1,8 miljard euro.209

4.6.2. Mensenrechten in hun algemeen beleid Het jaarverslag van 2004 bevat geen uitdrukkelijke verwijzing naar de mensenrechten. Ook in o.m. haar beleidsverklaring, de gedragslijn voor de KBC Groep en de KBC-principes voor maatschappelijk verantwoord ondernemen troffen we geen uitdrukkelijke verwijzing naar de mensenrechten aan. KBC had, op moment van schrijven210, nog geen duurzaamheidverslag

Projectfinanciering KBC heeft voor haar projectfinanciering de Evenaarsprincipes ondertekend. KBC stelt dat ook kredietdossiers die daar niet onder vallen aan de Evenaarsprincipes getoetst worden. Wat betekent dat al haar kredieten aan deze principes moeten voldoen. Beleggingen - verzekeringen KBC geeft niet aan dat ze bij de doorsnee beleggingen van door haar aangeboden en/of beheerde beleggingsfondsen en/of m.b.t. tot de beleggingen die ze voor eigen rekening, rekening houdt met de mensenrechten. KBC biedt wel duurzame beleggingsproducten aan. Engagement KBC beslist binnenkort of en hoe ze van haar stemrechten gebruik zal maken.

Volgende bepalingen uit het jaarverslaghoofdstuk over 'maatschappelijk verantwoord ondernemen en personeel' komen misschien in de buurt. "KBC wil bijdragen tot economische en sociale vooruitgang, in respect met de geldende wetten en normen, rekening houdend met een evoluerend normbesef dat doorgaans vooruitloopt op de wetgeving." 211 "KBC houdt in zijn bedrijfsvoering rekening met economische, sociale en culturele effecten zowel op korte als op lange termijn. Dit beginsel wordt bewaakt door diverse richtlijnen en gedragscodes." 212

4.6.3. Mensenrechten in het financieringsbeleid Worden mensenrechtenschendingen uitgesloten? Jawel, in de kredietverlening KBC financiert alleen transacties waarbij men redelijkerwijze kan aannemen dat de normale ethiWaar ligt de grens?

4.6.4. De investeringen van KBC Tabel 20: Investeringen van KBC in bedrijven die mensenrechten schenden215 Aantal aandelen Dictaturen (Birma) Total Nippon Oil Mitsui Petronas DLH Marubeni Schendingen van arbeidsrechten Wal Mart Flextronics Solectron Sanmina Sci Jabil Celestica Pou Chen Yue Yuen

Waarde van Percentage de aandelen in aandelen v.

US dollar

bedrijven

971.300 691.650 137.000 107.200 0 147.000

221.756.302 215.276.769 4.569.286 1.239.388 200.295 0 470.564

0,15% 0,05% 0,01% 0,15% 0,00%

782.203 327.617 37.757 48.326 20.645 15.820 219.200 186.000

43.037.033 36.943.448 4.186.945 137.813 246.463 603.453 199.555 179.646 539.710

0,00% 0,06% 0,00% 0,01% 0,01% 0,00% 0,01% 0,01%

TOTAAL

264.793.335

KBC investeert in 13 van de 14 bedrijven uit dit rapport voor een gezamenlijk bedrag van bijna 265 miljoen US dollar. KBC is ook financier van twee zeer controversiële pijplijnen: de BTC-pijplijn en de Trans Thai Malaysia pijplijn. Het eerste bedrag is onbekend, het tweede betreft een financiering van 19,55 miljoen US dollar.

4.6.5. Conclusie In de toelichting bij haar beleid geeft KBC aan dat ze, voor zover ze ervan op de hoogte is, geen krediet verleent aan klanten die de mensenrechten niet respecteren. Een belangrijke stap, maar onvoldoende. Het beleid garandeert immers niet dat alle investeringen in bedrijven betrokken bij mensenrechtenschendingen uitgesloten worden en dat blijkt ook uit de door ons vastgestelde investeringen in controversiële bedrijven. De ondertekening door KBC van de Evenaarsprincipes heeft haar niet belet controversiële projecten zoals de BTC pijplijn en de Trans Thai Malaysia pijplijn te financieren.

www.mijngeldgoedgeweten.be

4.7. DE

GROEPSFOTO

4.7.1. Mensenrechten aanwezig in algemeen beleid van de grootbanken Er wordt ook op het vlak van ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ meer en meer aan imagebuilding gedaan. Op zich is het een goede zaak dat financiële instellingen zich ook op dat vlak van de concurrentie willen onderscheiden, hun verantwoordelijkheid erkennen, ... Maar het moet meer zijn dan imago natuurlijk. Wie louter zou afgaan op de algemene beleidsverklaringen denkt dat er niets aan de hand is. Iedere bankgroep schrijft immers, op één of andere manier in, dat ze willen bijdragen tot de realisatie van de mensenrechten. Wie daaruit zou concluderen dat zijn bankgroep niet betrokken is bij investeringen in ernstige mensenrechtenschendingen vergist zich deerlijk. De onderzochte bankgroepen zijn nog maar aan hun eerste stappen toe. Er is nog veel reden tot ongerustheid.

4.7.2. Mensenrechten in het investeringsbeleid Ernstige betrokkenheid bij mensenrechtenschendingen wordt niet uitgesloten!!. Geen enkele bankgroep stelt expliciet dat investeringen in bedrijven betrokken bij mensenrechtenschendingen niet thuishoren in de bankgroep. Ze garanderen geen van alle dat uw geld niet gebruikt zal worden om te investeren in bijvoorbeeld: ◗ bedrijven die kinderen uitbuiten of andere basisarbeidsrechten met voeten treden; ◗ bedrijven die samenwerken met dictatoriale regimes; ◗ projecten die volkeren tegen hun wil verdrijven van hun rechtmatige grond. KBC is de enige die de financiering van mensenrechtenschendingen wel expliciet uitsluit. Maar enkel voor haar kredieten. En voor zover ze ervan op de hoogte is. Het is dan ook opvallend dat net KBC de minst ‘ronkende’ verwijzingen naar de mensenrechten heeft in haar algemeen beleid. Het Portfolio21 initiatief van Dexia zorgt er voor dat vele verzekeringsreserves van de Dexia-groep niet in bedrijven of staten belegd worden die basisarbeidsWaar ligt de grens?

rechten met voeten treden. Wie als klant de garantie wil dat zijn bankgroep voor al haar producten investeringen in ernstige mensenrechtenschendingen uitsluit kan bij geen enkele van de onderzochte bankgroepen terecht. Worden mensenrechten in rekening gebracht? Daar waar mensenrechtenschendingen niet leiden tot uitsluiting van financiering (in zowat alle gevallen dus) worden ze misschien wel, naast andere criteria, in rekening gebracht bij de selectie van de bedrijven waarin de bankgroepen beleggen of bij het toekennen van kredieten? We stelden vast dat de grootbanken hier hun eerste stappen aan het zetten zijn. Lang niet voldoende om onze ongerustheid weg te nemen. Een overzicht. In de kredietverlening Naast KBC, geven enkel ING en Fortis uitdrukkelijk aan dat ze in hun kredietverlening rekening houden met mensenrechten. Zij het dat ze dit doen in zeer summiere termen. Termen waar we niet veel wijzer van worden.216 Aandacht voor mensenrechten bijna afwezig in hun beleggingen AXA, Dexia, Fortis, KBC en ING hanteren geen mensenrechtencriteria bij de selectie van de bedrijven waarin ze beleggen. Allen verwijzen ze hiervoor naar hun duurzame beleggingsproducten of hun service op maat van grote klanten. Wanneer u bij hen een gewoon beleggings- of verzekeringsproduct verwerft, krijgt u dus geen garantie dat uw geld niet gebruikt wordt ter financiering van bedrijven of overheden die betrokken zijn bij ernstige mensenrechtenschendingen. Zelfs niet dat er één of andere bijzondere aandacht aan besteed wordt. Op voorgaande zijn er twee uitzonderingen. De Fortis Groep is de enige die aangeeft dat ze de mensenrechten integreert in een deel217 van haar standaard aandelenportefeuilles. Maar wat dit concreet inhoudt als het op beslissen tot een investering aankomt, blijft onduidelijk. Dexia heeft via Portfolio21 bijzondere aandacht voor arbeidsrechten. Bij projectfinanciering Dexia, ING en KBC ondertekenden de Evenaarsprincipes. Het betreft hier een door de sector opgestelde gedragscode voor financieringen aan grote projecten. De ondertekenaars engageren zich om o.m. rekening te houden met de mensenrechtensituaties bij 51

de toekenning van de financiering. Een stap vooruit, maar onvoldoende. De Evenaarsprincipes lijken immers ook een perfecte dekmantel om toch te kunnen blijven financieren. We vinden de ondertekenaars immers terug als financiers van vele zorgwekkende projecten (zie hoofdstuk 3). Het feit dat deze principes vertrekken van relatief zwakke richtlijnen van het IFC 218 en niet van bijvoorbeeld de UN Norms voor Business (zie hoofdstuk 5) zou hier wel eens de oorzaak van kunnen zijn. BankTrack stelt dat de IFC richtlijnen zwak zijn op het vlak van de mensenrechten en derhalve de meewerkende banken niet voorzien van een degelijke dekking op dat vlak219. De gedragscode is nog jong en kan nog evolueren. Er is evenwel nog veel werk aan de winkel.

4.7.3. Engagement : ernstig gemeend of een alibi? Alle onderzochte financiële instellingen, op KBC na, vermelden dat ze gebruik maken van hun stemrecht. Maar spelen mensenrechtenkwesties daarbij een ernstige rol? Nauwelijks. Fortis stelt te letten op de rapportering m.b.t. het extern sociaal beleid (waaronder een aantal mensenrechtenkwesties). Dexia geeft aan dat engagement m.b.t. mensenrechten enkel bij hun duurzame producten een rol speelt. AXA en ING geven expliciet aan dat in hun stemgedrag mensenrechtenkwesties kunnen meespelen. Maar ze geven niet weer hoe en in welke concrete gevallen. Het is vanzelfsprekend een goede zaak dat financiële instellingen meer gebruik willen maken van hun stemrecht om ook sociale kwesties aan te kaarten. Men moet zich in deze echter geen al te grote broek aan trekken. Enig realisme is hier op zijn plaats. De actuele praktijk geeft aan dat mensenrechten niet echt een ‘hot item’ zijn bij het uitoefenen van het stemrecht. Bovendien vereist het specifieke dossierkennis en extra dialoog om met je stemrecht impact te kunnen uitoefenen op het beleid van een bedrijf. De tijd daarvoor is niet steeds beschikbaar. En zelfs al zou die er zijn dan nog is er lang niet steeds garantie op succes. Financiële instellingen hebben macht, maar ook weer geen almacht. In geval van ernstige mensenrechtenschendingen is het onverantwoord om via een investering de bestaande situatie gewoon in stand te houden, indien er geen voldoende aanwijzingen zijn dat ‘engagement’ een wezenlijke bijdrage tot de oplossing kan betekenen. Engagement is een extra instrument dat ingezet kan

www.mijngeldgoedgeweten.be

worden bij de uitwerking van een degelijk beleggingsbeleid. Engagement mag evenwel niet in de plaats komen van een kritische evaluatie van de mensenrechtensituatie bij een investeringsbeslissing. In dat geval is engagement immers een alibi dat het sociaal aanvaardbaar moet maken dat men blijft geld verdienen aan mensenrechtenschendingen. Stellingen zoals die van AXA, "wij kiezen voor dialoog in plaats van voor uitsluiting", klinken natuurlijk mooi. Maar bij nader inzien lijkt het evenwel verdacht veel op een alibi om te kunnen blijven geld verdienen aan het investeren in onfrisse praktijken. AXA geeft immers niet aan dat bedrijven van investeringen uitgesloten worden op basis van mensenrechtenkwesties.

4.7.4. Gebrek aan transparantie Onduidelijkheid betreffende het beleid en de implementatie De door de bankgroepen verstrekte informatie is niet op maat van de klant. Geen enkele bankgroep geeft op haar website of in een ander publiek document een gecoördineerd overzicht dat duidelijk maakt hoe ze met de mensenrechten omgaat in haar investeringspolitiek. Deze informatie is her en der verspreid in jaarverslagen, duurzaamheidverslagen, codes, … Bovendien is ze zeer onvolledig en zet ze klanten makkelijk op het verkeerde been. Wie bijvoorbeeld de algemene beleidsprincipes i.v.m. mensenrechten leest, verwacht niet dat daar in het feitelijke investeringsbeleid zo weinig aandacht aan besteed wordt. We hebben de financiële instellingen dan ook gevraagd hun beleid schriftelijk toe te lichten. Alle grote bankgroepen hebben ons een antwoord toegestuurd. En het dient gezegd: de antwoorden waren met de nodige aandacht voorbereid. We hebben meer informatie gekregen dan wat aan een doorsnee klant verstrekt wordt. Desondanks dienen we vast te stellen dat de verkregen antwoorden onvoldoende zijn. Verwijzingen naar niet uitgelegde of geconcretiseerde ‘deontologische regels’ zeggen niets. Ook al niet veel wijzer worden we van antwoorden als "onze global credit policy on sustainability benoemt mensenrechten in diverse dimensies" of "we hanteren een apart kredietbeleid voor bedrijven die betrokken zijn bij zaken die niet in overeenstemming zijn met onze normen (o.a. de mensenrechten)".

Dergelijke antwoorden geven geen duidelijkheid op pertinente vragen als ‘zal er met mijn spaar- of beleggingsgeld geïnvesteerd worden in: ◗ bedrijven die kinderen uitbuiten of andere (basis)arbeidsrechten aan hun laars lappen? ◗ bedrijven die onderdrukkende regimes versterken? Regimes die dwangarbeid gebruiken? ◗ grootschalige projecten die leiden tot gedwongen volksverhuizingen, het negeren van inspraakrechten van de lokale bevolking, … en andere schendingen van de mensenrechten van de inheemse bevolking?’ De investeringen zitten in een black box Met uitzondering van de beleggingsfondsen maken financiële instellingen niet bekend in welke concrete bedrijven en overheden ze investeren. De in dit dossier bekendgemaakte financieringen vereisen onderzoekswerk. Nochtans zijn het vooral de concrete investeringen die duidelijk maken wat het concrete resultaat is van het gevoerde beleid. Uitgebracht stemgedrag onbekend Bankgroepen die gebruik maken van hun stemrechten in bedrijven maken onvoldoende duidelijk hoe ze hun stem gebruikt hebben ten dienste van de mensenrechten. Concrete gegevens hierover ontbreken.

Waar ligt de grens?

4.7.5. De vastgestelde financieringen Tabel 21 : Investeringen van vijf bankgroepen in bedrijven die mensenrechten schenden (waarde van de aandelen in US dollar)220

Dictaturen (Birma) Total Nippon Oil Mitsui Petronas DLH Marubeni Schendingen van arbeidsrechten Wal Mart Flextronics Solectron Sanmina Sci Jabil Celestica Pou Chen Yue Yuen TOTAAL

AXA

Dexia

Fortis

ING

KBC

1.202.290.725 1.100.671.093 11.054.250 77.809.202 1.069.200 1.049.680 10.637.300

263.190.614 258.303.089 1.810.142 2.478.775 0 0 598.608

207.453.796 198.679.203 0 8.774.593 0 0 0

632.402.000 616.331.230 12.036.780 3.835.769 31.763 0 166.458

221.756.302 215.276.769 4.569.286 1.239.388 200.295 0 470.564

4.695.180.816 873.785.133 2.218.628.640 1.024.342.676 512.622.593 10.321.844 54.665.980 50.812 763.138

46.552.657 41.206.758 3.963.193 256.602 368.740 333.134 221.113 0 203.117

28.934.001 26.654.014 0 1.496.077 32.436 130.921 0 0 650.553

704.179.196 665.790.164 104.796 5 .633.176 6.440.938 24.233.336 1.044.449 41.526 890.811

43.037.033 36.943.448 4.186.945 137.813 246.463 603.453 199.555 179.646 539.710

5.897.471.541

309.743.271

236.387.797

1.336.581.196

264.793.335

Alle bankgroepen samen investeren meer dan 8 miljard US dollar in bedrijven die betrokken zijn bij erg controversiële mensenrechtenpraktijken.

Vier bankgroepen zijn betrokken bij de financiering van één of meerdere besproken controversiële projecten.

Tabel 22: Betrokkenheid van vijf bankgroepen bij de financiering van controversiële projecten AXA BTC pijplijn

Dexia

Fortis

TransThai Maleisië pijplijn Sakhalin II

ING

KBC

X?°

www.mijngeldgoedgeweten.be

4.7.6. De groepsfoto : samenvattend schema Tabel 23: De groepsfoto AXA

Dexia

Fortis

ING

KBC

+/-

(a)

+ -

+/-

+ (a) -

+/+/+/-

+ +/-

+ -

JA JA NEE

JA JA JA

Mensenrechten in algemeen beleid Ondertekening Compact Principles of wil tot ‘bijdragen aan realisatie mensenrechten’ aanwezig in andere beleidsdocumenten Beleid bevat verwijzing naar UN Human Rights Norms for Business of naar economische, sociale, culturele, civiele en politieke rechten Mensenrechten in het investeringsbeleid Financiering mensenrechtenschendingen uitgesloten • Bij kredieten • Bij beleggingen en verzekeringen (b) Bijzondere aandacht voor mensenrechten • Bij kredieten • Bij projectfinancieringen - ondertekening Evenaarsprincipes - andere aandachtspunten • Bij beleggingen en/of verzekeringen (b) Engagement (met aandacht voor mensenrechten) (b) Concrete investeringen in mensenrechtenschendingen • Bedrijven actief in Birma • Schendingen van arbeidsrechten • Controversiële projectfinancieringen Transparantie • Duidelijk investeringsbeleid m.b.t. mensenrechten op website • Gedane investeringen publiek bekend

(a): uitgesloten voor deel van verzekeringen en enkel m.b.t. overtredingen van basisarbeidsrechten (b): het betreft hier de gewone beleggingen en verzekeringen, niet de duurzame of ethische. Laatstgenoemde vormen het onderwerp van een volgend rapport. +/- : aanwezig, maar onduidelijk wat het concreet inhoudt.

Dit rapport maakt duidelijk dat er in het gevoerde beleid grote leemtes zijn: ondergrenzen ontbreken, er is te weinig duidelijkheid naar de klant, bijzondere aandacht voor mensenrechten in veel investeringspraktijken ontbreekt, … Het tekortschieten van het beleid wordt bevestigd in de door ons vastgestelde investeringen. Deze investeringen maken, op exemplarische wijze, conWaar ligt de grens?

creet dat het financieel rendement van de klant van de bankgroep ook gerealiseerd wordt via investeringen aan bedrijven die betrokken zijn bij ernstige mensenrechtenschendingen. Voldoende redenen om erg ongerust te zijn. Maar al deze tekortkomingen en leemtes zijn ook kansen. Kansen voor financiële instellingen om zich ook op dat 55

vlak te onderscheiden van de concurrentie, om hun verantwoordelijkheid op te nemen. Aan hen om deze kansen ook te grijpen. En vanzelfsprekend zullen we ook daarover in onze opvolging van dit dossier berichten.

www.mijngeldgoedgeweten.be

HOOFDSTUK 5:

Een andere koers is gewenst Voorgaande hoofdstukken maakten duidelijk dat verandering noodzakelijk is. Gelukkig staat Netwerk Vlaanderen met deze wens tot verandering niet alleen. In dit hoofdstuk zullen we dit illustreren aan de hand van een aantal voorbeelden. We belichten een aantal positieve signalen vanuit de financiĂŤle sector en vanwege de spaarder en belegger. En we geven ook aan dat gezaghebbende organen zoals bijvoorbeeld de Verenigde Naties meer respect voor de mensenrechten

Waar ligt de grens?

bij bedrijven wensen. Dat het ook echt anders kan geven we aan in het luik over de alternatieven. Het aanbod aan alternatieven is, zoals je zal merken, evenwel erg beperkt. Er is nog veel werk aan de winkel. Er is dus dringend nood aan actie. We sluiten dit rapport dan ook af met onze campagne-eisen.

www.mijngeldgoedgeweten.be

5.1. POSITIEVE

SIGNALEN VANUIT

5.2. KLANTEN

WILLEN RESPECT

D E FINANCIËLE SECTOR

V O O R D E MENSENRECHTEN

Het vrij verkeer van kapitaal heeft niet alleen extra financieringopportuniteiten met zich meegebracht, maar ook extra maatschappelijke verantwoordelijkheden. Kapitaal kan al enkele decennia relatief vrij over de wereld circuleren. Het inschrijven van de daarbij horende nieuwe verantwoordelijkheden (o.m. in verband met de mensenrechten) komt nu pas een beetje op gang: duurzaamheidverslagen worden eerder regel dan uitzondering, respect voor mensenrechten raakt ingeschreven in het algemeen beleid, de eerste stappen worden gezet om mensenrechtencriteria te incorporeren in de investeringspolitiek, … .

Een hedendaagse klant wenst niet dat zijn rendementen ten koste van alles behaald worden. Bijkomend onderzoek is hier zeker nog gewenst. Maar we willen u de resultaten van de reeds gevoerde onderzoeken toch niet weerhouden. Ze geven aan dat de moderne klant niet zomaar bereid is om te aanvaarden dat zijn rendement gehaald wordt uit uitbuiting of onderdrukking van zijn medemens. Respect voor de mensenrechten staat bovenaan zijn verlanglijstje.

Financiële instellingen beginnen meer en meer te beseffen dat slechte arbeidsomstandigheden tot sociale onlusten en dus inkomstendervingen kunnen leiden, dat actief zijn in landen met een dictatoriaal regime een financieringsrisico inhoudt, … In een onderzoek van CSR Europe, Deloitte en Euronext verklaarden 86% van de ondervraagde investeerders dat ze geloven dat sociaal en ecologisch risicomanagement de marktwaarde van een onderneming op lange termijn ten goede komt. Het respect voor de mensenrechten, zou volgens de studie, het belangrijkste sociaal-ecologisch criterium zijn dat ze in rekening brengen als ze investeringsaanbevelingen of -keuzes moeten maken. ‘Who Cares Wins’, is een rapport dat zich buigt over sociaal, ecologische en bestuurlijke items en hun impact op de waarde van aandelen. Onder de vleugels van de Verenigde Naties werkten vele vooraanstaande bankgroepen (o.a. AXA) hier mee aan een rapport dat bol staat van de aanbevelingen om meer en degelijker rekening te houden met deze items in investeringsbeslissingen. Er zijn dus redenen genoeg om alleen al uit ‘rendementsoverwegingen’ meer rekening te houden met de mensenrechten en dat besef dringt duidelijk door in de financiële wereld. En nu maar hopen dat woord en daad wat meer gaan samenvallen. De eerste stappen worden gezet.

5.2.1. Ethibel In 2004 deed Ethibel een onderzoek bij spaarders en beleggers. Aan de deelnemers werd o.m. gevraagd welk soort bedrijven men zou trachten te mijden in de beleggingsportefeuille. Koploper van te mijden bedrijven zijn zij die betrokken zijn bij wapenhandel of –productie. 84% van de respondenten gaf aan dit zeer belangrijk te vinden. Tweede en derde op het lijstje van te mijden bedrijven hebben te maken met overtredingen van de mensenrechten. 78% vindt het zeer belangrijk om het zich bedienen van kinderarbeid of het uitbuiten van werknemers te mijden. 77% wil bedrijven mijden die samenwerken met regimes die de mensenrechten schenden. Andere te vermijden praktijken zijn o.m. samenwerken met corrupte regimes (66%) en de conventies van de IAO niet toepassen (51%)

Maar daar kan het niet bij ophouden. Want lang niet alle mensenrechtenschendingen drukken op het rendement. Om ook hieraan iets te veranderen is er een mentaliteitswijziging nodig.

Waar ligt de grens?

5.2.2. DSR Begin 2004 publiceerde Dutch Sustainability Research (DSR) een rapport223 dat onderzocht hoe grote Nederlandse NGO’s tegen het beheer van hun eigen vermogen aankijken. Ze werden o.m. gevraagd welke aspecten onderdeel van het beleid over duurzaam of ethisch beleggen uitmaken. Kinderarbeid blijkt het meest frequent opgenomen in het duurzaam beleggingsbeleid. Meer in detail worden volgende met mensenrechten verbonden thema's door 50 % of meer van de respondenten in hun beleid opgenomen: ◗ kinderarbeid : 79% ◗ arbeidsomstandigheden (algemeen) : 71% ◗ mensenrechtenschending (algemeen) : 61% ◗ corruptie en samenwerking met dictatoriale regimes : 57% ◗ armoedebestrijding, discriminatie en ILO-conventies: 50% Ook belangrijk, in iets mindere mate ◗ gedwongen arbeid en vrijheid van vakbeweging (41%) ◗ milieugevaarlijke stoffen (33%) ◗ OESO richtlijnen (29%)

5.2.3. ING ING bank vroeg een niet nader gespecificeerd Nederlands publiek welke sectoren of activiteiten uitgesloten zouden moeten worden van investeringen. 71% van de ondervraagden vond dat mensenrechtenschendingen tot uitsluiting van investeringen zou moeten leiden. Mensenrechtenschendingen werden in deze ranglijst enkel voorafgegaan door herhaalde milieuschendingen.

aflijnen van de verantwoordelijkheden voor ondernemingen wereldwijd. Ze bieden ook een maatstaf voor financiële instellingen om het gedrag van ondernemingen aan af te meten bij investeringsbeslissingen. We lichten deze twee punten kort toe.

5.3.1. Waarom zijn er normen voor ondernemingen nodig? Het UN Charter van 1945 en de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM) uit 1948 legden voor het eerst een aantal mensenrechten vast. Deze rechten werden later verder uitgewerkt en aangevuld in bijkomende verdragen. Alle hadden ze in de eerste plaats betrekking op staten. Van hen werd en wordt verwacht dat ze de verdragen naleven en omzetten in lokale wetgeving. Toch werd er van bij de start van de UVRM ook verwacht dat de staten ‘ieder orgaan van de samenleving (dus ook bedrijven) zouden oproepen om de mensenrechten te verzekeren, respecteren en promoten’. Sinds de jaren ’80 hebben de economische globalisering en het vrij verkeer van kapitaal de macht van (multinationale) ondernemingen vergroot. Hun houding tegenover de mensenrechten wordt steeds belangrijker. Bovendien onthulden de media de afgelopen jaren bedenkelijke praktijken van ondernemingen die bijvoorbeeld in conflictgebieden en dictatoriale regimes enkel hun eigen zakelijk belang nastreefden, ten koste van de lokale bevolking. De actualiteitswaarde van de vraag hoe de groeiende vrijheid en macht van ondernemingen in balans kan gebracht worden met de mensenrechten, nam enkel toe.

5.3. VN SUBCOMMISSIE VERKLAART MENSENRECHTEN O O K V A N TOEPASSING O P BEDRIJVEN In augustus 2003 nam de ‘VN subcommissie voor de promotie en bescherming van de rechten van de mens’ unaniem de ontwerpnormen aan inzake de aansprakelijkheid van (transnationale) ondernemingen met betrekking tot de rechten van de mens.225 Deze UN Human Rights Norms for Business bundelen de internationale standaarden op het vlak van de mensenrechten en passen ze toe op het bedrijfsleven. De UN Norms werden door heel wat organisaties en NGO’s verwelkomd als een noodzakelijke stap in het 60

www.mijngeldgoedgeweten.be

Vandaar dat de UN Norms vanuit de overtuiging vertrekken dat - ook al rust de primaire verantwoordelijkheid hiervoor nog steeds op staten ook in hoofde van (transnationale) ondernemingen de verplichting bestaat om het respect voor de rechten

van de mens te bevorderen en de toepassing ervan na te leven. De UN Norms willen verder gaan dan de vrijwillige gedragscodes die sommige (in opspraak gekomen) ondernemingen al ontworpen hebben. Gedragscodes zijn positief omdat ze aantonen dat ondernemingen zich willen engageren voor de mensenrechten. Ze zijn echter ontoereikend. Ze zijn te divers, hun implementatie is zelden gegarandeerd of controleerbaar en bovenal… ze hebben geen betekenis voor de ondernemingen die er zich niets van aantrekken en gewoon zonder vrijwillige codes verder hun gang gaan. Het voorwoord van de UN Norms drukt de situatie diplomatisch uit: "Multinationale ondernemingen en andere bedrijven zijn dikwijls betrokken bij mensenrechtenkwesties zodat verdere standaardisering en implementatie nodig zijn(…)"226 Zo wordt stilaan de weg geplaveid voor een internationaal-rechtelijk instrument dat ondernemingen tot het respect voor de mensenrechten verbindt en ze hiervoor aansprakelijk stelt. Zo ver is het echter nog niet.

5.3.2. De actuele status en inhoud van de UN Norms Amnesty International beschouwt de UN Norms als de leidraad voor bedrijven die verantwoordelijk en duurzaam willen ondernemen. Ze vormen hét internationaal instrument, uitgaande van een gezaghebbende instelling, dat op systematische en omvattende wijze een overzicht geeft van de voor internationale ondernemingen geldende verplichtingen, en hoe ze toegepast kunnen worden.227 De UN Norms zijn evenwel nog niet automatisch juridisch afdwingbaar. Ze zijn unaniem goedgekeurd door de VN subcommissie voor de Rechten van de Mens, maar nog niet door het Hoog Commissariaat voor de Mensenrechten van de VN. Voornamelijk het bedrijfsleven, dat blijft zweren bij haar eigen vrijwillige gedragscodes, ligt dwars. Naast een aantal algemene verplichtingen bevatten de UN Norms een zestal ‘clusters’ van rechten: nondiscriminatie, het recht op veiligheid van een persoon, de fundamentele arbeidsrechten, het respect voor de nationale soevereiniteit, de bescherming van de consument en de bescherming van het leefmilieu. Voor de concrete uitwerking van de clusters wordt teruggegrepen naar bestaande internationale standaarden. Zo weerklinken in de cluster over de arbeidsrechten de fundamentele normen van de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO).228 De UN Norms bevatten op het vlak van arbeidsrechten o.m.: het verbod op dwang- en kinderarbeid, de nood aan een veilige en gezonde werkomgeving, het respect voor de vrijheid

Waar ligt de grens?

van associatie en collectief onderhandelen maar ook de nood aan een verloning die de werknemer toelaat om een gepaste levensstandaard te bereiken. De UN Norms spreken zich ook uit over de implementatie. Daarin wordt verduidelijkt dat iedere onderneming in eerste instantie haar gedragscodes moet afstellen op de normen, maar ook moet rapporteren over de voortgang en invoering ervan en enkel in een zakelijke relatie mag treden met andere ondernemingen die ook respect betonen voor de UN Norms.

5.3.3. Financiële instellingen dienen de UN Norms te hanteren in hun investeringsbeleid De algemene verplichtingen229 van de UN Norms zijn erg duidelijk over wat ze van bedrijven verwachten: binnen hun invloedsfeer hebben bedrijven de plicht om de mensenrechten te promoten, te respecteren en hun realisatie veilig te stellen. Voor wie nog twijfels heeft, maakt de commentaar bij de verplichtingen ontsnappen onmogelijk: ◗ bedrijven moeten er zorg230 voor dragen dat hun activiteiten niet direct of indirect bijdragen tot mensenrechtenschendingen231 ◗ bedrijven moeten er ook zorg voor dragen dat ze geen voordeel halen uit de schendingen waarvan zij op de hoogte zijn of zouden moeten zijn Van een financiële instelling die voorgaande bepalingen wenst te respecteren mag verwacht worden dat ze de UN Norms mee integreren in hun investeringsbeslissingen. Amnesty International drukt het zo uit: "evalueer bedrijven waarin u investeert door gebruik te maken van de UN Norms als een benchmark en gebruik de UN Norms bij de ontwikkeling van criteria om de mensenrechtenimpact van potentiële projecten in te schatten"

Om dat te realiseren dient in kaart gebracht te worden of en in welke mate concrete bedrijven en overheden beantwoorden aan de UN Norms. We hebben aan de aanbieders en onderzoekers van duurzame financiële producten gevraagd of ze konden garanderen dat de bedrijven waarin ze investeringen toelaten niet in overtreding handelen met de UN Norms. Een aantal onderzoekers en fondsen stelden dat ze hun beleggers een redelijke garantie terzake kunnen bieden. Waarom zou wat kan voor de duurzame beleggingsproducten, niet kunnen voor hun doorsnee producten?

Op het vlak van mensenrechten stelt deze Britse bank o.m. "We wensen de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens te ondersteunen. Als gevolg daarvan investeren we niet in: ◗ iedere regering of bedrijf dat er binnen zijn invloedsfeer niet in slaagt de mensenrechten te steunen ◗ ieder bedrijf wiens banden met een dictatoriaal regime een continue oorzaak van ongerustheid zijn"235 Dit beleid wordt verder op de website verduidelijkt.

Amnesty International beschouwt de UN Norms als dé leidraad voor ondernemingen die verantwoordelijk en duurzaam willen ondernemen. De UN Norms bieden voor het eerst een systematisch en omvattend instrument, uitgaande van een gezaghebbend internationaal orgaan: de VN. Ze stellen in algemene termen dat bedrijven binnen hun invloedsfeer de plicht hebben om de mensenrechten te promoten, te respecteren en hun realisatie veilig te stellen. En maken dat verder concreet door de kern van een dertigtal internationale verdragen te vertalen naar verplichtingen voor bedrijven.

Vergelijk even wat u op hun website236 hierover kan terugvinden en wat u op de websites van de door ons onderzochte bankgroepen kan terugvinden. U zal het met ons eens zijn: niet enkel het gevoerde beleid van onze banken, maar ook wat over het beleid bekend gemaakt wordt, kan veel beter.

5.4. ALTERNATIEVEN 5.4.1. Een buitenlands voorbeeld: The Co-operative Bank

5.4.2. Binnenland: producten die mensenrechtenschendingen uitsluiten van investering Voor klanten die willen vermijden dat hun spaaren/of beleggingsgeld gebruikt wordt om te investeren in ernstige mensenrechtenschendingen geven we enkele alternatieven. Half december publiceren we hierover een uitgebreider rapport. Hieronder alvast een aantal aanzetten. Spaarrekeningen

The Co-operative bank is een Britse banken verzekeringsgroep. Eind 2004 hadden ze meer dan 7 miljoen klanten en bijna 13.000 personeelsleden.232 Hun winst voor belastingen bedroeg 132 miljoen Britse pond.233 The Co-operative Bank beschikt over een sterk uitgewerkt ethisch beleid met belangrijke implicaties op hun investeringspolitiek. Deze implicaties hebben betrekking op de wijze waarin ze rekening houden met : mensenrechtenschendingen, wapenhandel, genetische manipulatie, impact op het milieu, dierenproeven, …Vele bij dergelijke activiteiten betrokken bedrijven worden uitgesloten van investeringen.234

www.mijngeldgoedgeweten.be

Volgende spaarproducten bieden de beste garantie dat uw geld niet gebruikt zal worden voor financieringen van bedrijven of overheden betrokken bij ernstige mensenrechtenschendingen. ◗ de spaaren termijnrekeningen bij Triodos Bank ◗ het Krekelsparen bij Fortis ◗ de VDK Solidariteitsspaarrekening

Al deze producten hanteren criteria die een financiering van bij ernstige mensenrechtenschendingen betrokken bedrijven bijna onmogelijk maken. Bovendien zijn ze voldoende transparant of beschikken ze over één of andere externe controle die het nakomen van de investeringsbelofte controleert en publiek bekendmaakt.237 Voor meer uitleg over deze producten kan u terecht op onze website : www.netwerkvlaanderen.be.

ze dat niet allemaal garanderen en dat je dat als klant niet steeds uit de productinformatie kan halen. Ook daar is extra onderzoek voor nodig. Onderzoek dat we momenteel uitvoeren en later bekend zullen maken. In afwachting zit er voor de bewuste klant niets anders op dan product per product uitdrukkelijk aan de aanbieder van het product te vragen of hij kan garanderen dat investeringen in bedrijven die betrokken zijn bij mensenrechtenschendingen uitgesloten zijn.

Beleggen Investeren in de sociale economie U kan zelf een initiatief uitkiezen waarin u wil beleggen. Hier zitten risico’s aan vast : kent u het initiatief wel voldoende, als het misloopt riskeert u (een deel van) uw gelden kwijt te zijn, is het financieel rendement wat uw wenst, …? Maar misschien wil de school van uw kinderen wel renoveren met een lening van enkele ouders, heeft de vereniging waar u lid van bent behoefte aan een lening voor zijn secretariaat, of hebben vrienden geld nodig om een sociaal bedrijfje te starten, ... U zou er verwonderd van zijn als u wist hoeveel verenigingen en bedrijfjes met leningen van hun sympathisanten het hoofd boven water houden. U kan ook investeren in organisaties die gespecialiseerd zijn in het financieren van initiatieven uit de sociale economie. Voorbeelden daarvan kan u vinden op onze website: www.netwerkvlaanderen.be. Zo bent u alvast ook zeker dat met uw geld geen mensenrechtenschendingen gefinancierd worden. Beleggingsfondsen en verzekeringsproducten Op onze website vindt u een overzicht van alle beleggings- en verzekeringsproducten die op de Belgische markt onder de noemer ‘duurzaam’, ‘ethisch’, ‘maatschappelijk verantwoord’, … aangeboden worden. Globaal genomen bieden deze producten een gelijkaardig financieel rendement als hun ‘klassieke’ soortgenoten. Let wel: ook via deze producten bent u aan het beleggen en heeft u geen gegarandeerd rendement en loopt u risico op verlies. Alle in dit rapport besproken bankgroepen bieden dergelijke producten aan. Ook een aantal kleinere financiële instellingen doen dat. Het merendeel van deze producten brengt met mensenrechten verbonden criteria in rekening bij de selectie van de bedrijven en/of overheden waarin ze beleggen. Ze doen dit evenwel niet allemaal en ook niet allemaal even degelijk. Het goede nieuws is dat de onderzoekers en fondsbeheerders van een aantal van die producten een redelijke garantie bieden dat uw geld niet geïnvesteerd wordt in bedrijven die betrokken zijn bij mensenrechtenschendingen. Het slechte nieuws is, dat Waar ligt de grens?

5.5. CAMPAGNE- E I S E N 5.5.1. Eisen aan de bankgroepen De campagne-eisen ◗ Stop investeringen in ernstige mensenrechtenschendingen Netwerk Vlaanderen vraagt dat bankgroepen hun investeringen in ondernemingen die in opspraak komen omwille van ernstige mensenrechtenschendingen onderzoeken en stopzetten. Ernstige mensenrechtenschendingen die door Netwerk Vlaanderen in dit rapport werden gedocumenteerd zijn: zorgwekkende samenwerking met dictatoriale regimes, overtreding van de basis arbeidsrechten en schending van de rechten van lokale bevolkingsgroepen. ◗ Duidelijk en controleerbaar investeringsbeleid Omdat spaarders en beleggers niet kunnen oordelen over het mensenrechtenprofiel van hun bankgroep zonder duidelijke informatie, vraagt Netwerk Vlaanderen aan de bankgroepen: - de bekendmaking van een duidelijk mensenrechtenbeleid en de methode van implementatie - bekendmaking van de ondernemingen en overheden waarin wordt geïnvesteerd Bovendien mag deze transparantie niet de vorm aannemen van window dressing: bankgroepen moeten zeggen wat ze doen en doen wat ze zeggen. Stop investeringen in ernstige mensenrechtenschendingen Netwerk Vlaanderen onderzocht enkele schendingen van de mensenrechten door ondernemingen wereld63

wijd. We toonden aan dat in België opererende bankgroepen investeren in ondernemingen die wreedaardige dictaturen steunen, werknemers mensonwaardig behandelen, vakbonden verbieden, lokale gemeenschappen ontwrichten en andere ernstige mensenrechtenschendingen begaan. Die voorbeelden tonen aan dat de onderzochte bankgroepen momenteel hun verantwoordelijkheid voor het respect van de mensenrechten niet opnemen. Nochtans hebben financiële instellingen een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid. Ze geven koers aan de samenleving door te beslissen wie wel en wie niet gefinancierd wordt, en aan welke voorwaarden. Als de financiële instellingen zich maatschappelijk verantwoord willen gedragen dan is het precies in die investeringsbeslissingen dat ze het verschil kunnen maken.

In de huidige context hebben die investeringsbeslissingen betrekking op ondernemingen die overal ter wereld actief zijn. Omdat er nog geen internationaal wettelijk afdwingbaar kader is dat het respect voor de mensenrechten door ondernemingen regelt, bewegen de banken zich in een grijszone. Meer dan eens investeren ze in bedrijven die volgens internationale normen de mensenrechten schenden. De klassieke houding van financiële instellingen biedt hier geen soelaas. Ze zeggen dat ze met hun investeringen de wet niet overtreden. Maar het probleem is nu net dat in landen die de mensenrechten aan hun laars lappen of waar de mensenrechten niet in degelijke wetgeving gegoten zijn, het perfect legaal is voor ondernemingen om de mensenrechten te overtreden. In dictaturen zoals Birma werkt het regime zelf actief mee aan die schendingen van de mensenrechten. Hoewel ze misschien niet illegaal zijn, kan je investeringen in ontginningsprojecten die gepaard gaan met dwangarbeid,

www.mijngeldgoedgeweten.be

gedwongen verhuizingen en repressie, bezwaarlijk wenselijk of verantwoord noemen. Het is één van de uitdagingen voor de 21ste eeuw om uit deze probleemsituatie te geraken. De vrijheden die aan het vrij verkeer van kapitaal zijn toegekend, zijn de wettelijke verplichtingen ver vooruit gelopen. Er zijn nog geen afdwingbare wetten voor ondernemingen op het vlak van de mensenrechten, maar er zijn wel normen, fatsoensregels. Deze zijn vastgelegd in internationale standaarden. De UN Norms (zie hoofdstuk 5.3.) zijn daarvan op dit moment het meest gezaghebbende voorbeeld. We vragen dan ook dat financiële instellingen deze UN Norms als richtsnoer voor hun handelen gebruiken. We vragen dat ze voor hun investeringen deze normen integreren bij de selectie van de bedrijven en overheden. Amnesty International drukt het zo uit: "evalueer bedrijven waarin u investeert door gebruik te maken van de UN Norms als een benchmark en gebruik de UN Norms bij de ontwikkeling van criteria om de mensenrechtenimpact van potentiële projecten in te schatten"238. Wie dit op een ernstige wijze doet zal op een punt stuiten waar de overtredingen en/of twijfels i.v.m. de mensenrechten dermate zijn dat men als financier dient te zeggen: "hier wil ik niets mee te maken hebben, hier investeer ik niet (meer) in". Deze ondergrens lijkt bij de onderzochte bankgroepen zowat onbestaande. Het onderzochte beleid, met uitzondering van de kredietverlening binnen KBC, geeft niet aan dat er een ondergrens is en waar die ligt. Zelfs bij de ergste in dit dossier aangekaarte mensenrechtenschendingen hebben we investeringen van de onderzochte bankgroepen gevonden. En dat is onaanvaardbaar. Daarom moeten financiële instellingen tot een beleid komen dat de investeringen in ernstige mensenrechtenschendingen evalueert en stopzet.

Duidelijk en controleerbaar investeringsbeleid Bekendmaking duidelijk investeringsbeleid Uit dit rapport is gebleken dat de klant onvoldoende duidelijk gemaakt wordt wat er met zijn spaaren beleggingsgelden gebeurt (zie hoofdstuk 4). Nochtans heeft bijna iedereen geld geplaatst bij een financiële instelling. De bank gebruikt spaargeld om er kredieten mee te verstrekken en om er mee te beleggen voor eigen rekening. Beleggingfondsen beleggen de van de belegger ontvangen middelen o.m. in beursgenoteerde bedrijven en overheidseffecten. Verzekeringsmaatschappijen doen hetzelfde met de ontvangen verzekeringspremies. Alle werken ze met gelden van hun klanten. De klant heeft het recht om te weten wat er met zijn geld gebeurt. De klant heeft die informatie ook nodig om een bewuste keuze te kunnen maken. Een klant moet immers kunnen bepalen of wat er met zijn geld gebeurt wel in overeenstemming is met zijn eigen overtuiging. De gevraagde transparantie is niet enkel nodig voor de individuele klant, maar ook voor de samenleving. Zoals hierboven al aangehaald, vervullen financiële instellingen een belangrijke maatschappelijke rol. De samenleving heeft het recht om te weten welke rol financiële instellingen opnemen. Werken ze mee aan de realisatie van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens? Zo ja, hoe? Of blijven ze in overtreders investeren? Burgers, bedrijven, gespecialiseerde NGO’s, overheden, … moeten kunnen sturen in het algemeen belang. Ze moeten o.m. kunnen nagaan in welke mate financiële instellingen bijvoorbeeld bijdragen tot de realisatie van de door de Belgische overheid ondertekende UVRM. Dat kunnen ze enkel indien ze toegang hebben tot relevante informatie terzake. Ook al kiest de financiële instelling voor internationale standaarden (bijvoorbeeld de UN Norms) om zijn beleid uit te werken, dan nog blijft transparantie nodig. Zelfs deze UN Norms zijn niet éénduidig. Het is niet aan financiële instellingen om in hun eentje te gaan bepalen in welke richting we met zijn allen zullen evolueren, hoe we de UN Norms moeten interpreteren. Een degelijke rapportering over het gevoerde beleid is noodzakelijk om bijsturing vanwege de samenleving mogelijk te maken. We vragen dan ook de bekendmaking van een duidelijk investeringsbeleid, in een klare en voor iedereen verstaanbare taal.

Waar ligt de grens?

In de eerste plaats vragen we de bekendmaking van de ondergrens. Welke ernstige mensenrechtenschendingen zijn niet te verzoenen met de principes van de bankgroep en leiden derhalve tot uitsluiting van investering? Een goede start zou zijn indien duidelijk gemaakt wordt wat het beleid is m.b.t. een aantal in dit dossier aangekaarte mensenrechtenschendingen : ◗ het versterken van een dictatoriaal regime ◗ het ernstig en/of systematisch overtreden van arbeidsrechten ◗ het niet respecteren van de rechten van inheemse volkeren Verder vragen we de bekendmaking van de concrete implementatie. In het bijzonder kijken we uit naar de bekendmaking van : ◗ de internationale standaarden en concrete mensenrechten die in rekening gebracht worden; ◗ de onderzoekswijze en de plaats van gespecialiseerde NGO’s daarin; ◗ het gewicht dat aan vastgestelde risico's en overtredingen gehecht wordt; ◗ de reikwijdte van het beleid: de ganse groep?, alle producten?, …; ◗ de beleidsverantwoordelijken; ◗ de wijze waarop publiek verslag uitgebracht zal worden. Het mag van de klant en de samenleving geen dagenlange studie vergen om hierover klaarheid te krijgen. Een duidelijke tekst op de website van de bankgroep zou hier al een goed begin zijn. Controleerbaar investeringsbeleid : bekendmaking investeringen en stemgedrag Pas wanneer gekend is in welke bedrijven en overheden de bankgroep investeert, wordt concreet duidelijk wat het gevoerde beleid betekent. Zo maken de in dit rapport vastgestelde investeringen de fundamentele tekortkomingen van de bankgroepen overduidelijk. Wie op basis van de beleidsverklaringen van deze groepen nog zou twijfelen, kan aan de hand van deze concreet vastgestelde investeringen de betrokkenheid van de onderzochte financiële instellingen niet meer ontkennen. Het uitvoeren van een dergelijke controle is evenwel aartsmoeilijk. De concrete investeringen van financiële instellingen zitten immers in een black box. Grootbanken maken niet bekend aan welke bedrijven en overheden ze krediet verstrekt hebben. Een aantal kleinere banken doet dat wel. 65

Er is wel een instantie die over deze gegevens van de banken beschikt, m.n. de kredietcentrale. Zij maakt deze gegevens evenwel niet publiek bekend. Privacy van bedrijven primeert hier onterecht op het algemeen belang. In de VS wordt daar, bijvoorbeeld in het kader van de Community Reïnforcement Act, anders tegen aangekeken. Deze act verplicht financiële instellingen om lokaal opgehaald geld ook in voldoende mate lokaal te herinvesteren. Om één en ander controleerbaar en publiek duidelijk te maken moeten financieringen publiek bekend gemaakt worden. Beleggingsfondsen moeten wel bekendmaken in welke effecten ze beleggen. De financiële sector brengt hun beleggingen trouwens gedetailleerd in kaart en commercialiseert deze gegevensverwerking. Gevolg: het kost handenvol geld om toegang tot die gegevens te verkrijgen. Verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen hebben terzake geen transparantieverplichting. Onze verzekerde toekomst en een deel van ons pensioen is in hun handen. Maar op welke bedrijven en overheden zij daarvoor hun hoop vestigen, daar hebben we het raden naar. Netwerk Vlaanderen heeft desondanks, via onderzoeksjournalistiek, exemplarisch een aantal controversiële investeringen kunnen blootleggen. Bij gebrek aan beter, is dit momenteel zowat het enige alternatief. Dit is evenwel niet wat de klant en de samenleving in de toekomst nodig hebben. Daarom vragen we een publieke bekendmaking van de concrete investeringen. De black box moet een glazen box worden. Tot slot vermelden we nog dat, van financiële instellingen die van hun stemrecht gebruik maken, verwacht mag worden dat ze concreet bekendmaken welke met mensenrechten verbonden stemmingen ze hebben uitgebracht. Ook hier hebben de klant en de samenleving recht op informatie. Informatie die als basis moet dienen voor hun keuze als bewuste consument of als basis voor controle en bijsturing.

5.5.2. Politieke campagne-eisen Belgische overheden Voorbeeldfunctie Netwerk Vlaanderen verwacht van de diverse overheden (gemeentes, gewest, federaal) dat ze een voorbeeldfunctie vervullen. Het is niet aanvaardbaar dat ze hun middelen beleggen in bedrijven en/of overheden die de mensenrechten ernstig met voeten treden. Dat is niet te verzoenen met hun opdracht om het algemeen belang te dienen. En de federale overheid draagt

www.mijngeldgoedgeweten.be

hiermee niet bij tot de realisatie van de door haar ondertekende UVRM. Daarom moeten de overheden een spaaren beleggingsbeleid uitwerken dat bijdraagt aan de realisatie van internationale verdragen, waaronder UVRM. Ook de gelden van de pensioenfondsen (van overheidspersoneel) zouden in harmonie met internationale verdragen moeten belegd worden. Verplichte transparantie en verantwoording De regelgeving zou een minimum aan transparantie en verantwoording moeten voorzien met betrekking tot ecologische, sociale en bestuurlijke items. Deze items kunnen bovendien van invloed zijn op de waarde van de aandelen van bedrijven en zouden dus moeten gekend zijn bij de spaarder/belegger. Hun bekendmaking vergemakkelijkt ook de integratie van deze items in de financiële analyse.239 Enkele voorbeelden: ◗ Pensioen- en beleggingsfondsen zijn wettelijk verplicht om publiek bekend te maken of en hoe ze in hun beleggingsbeleid rekening houden met sociale, ecologische en ethische overwegingen. Dezelfde verplichting zou ook voor andere financiële instellingen moeten gelden: o.m. voor banken en verzekeringsmaatschappijen. ◗ Beleggingsfondsen moeten publiek bekendmaken in welke bedrijven ze investeren, voor welke bedragen en hoe ze van hun stemrechten gebruik gemaakt hebben. Deze verplichting zou ook voor andere financiële instellingen en producten moeten gelden. ◗ Jaarverslagen en rapporten van (in eerste instantie) beursgenoteerde bedrijven zouden verslag moeten uitbrengen van hun aandacht voor sociale, ecologische, ethische en bestuurlijke items. Meer maatschappelijke verantwoordelijkheid Een absoluut minimum is dat de overheid uitdrukkelijk stelt dat bedrijven die op haar grondgebied opereren moeten handelen in overeenstemming met de internationale standaarden en het Internationaal Humanitair Recht. De overheid moet dan ook werk maken van het promoten van de toepassing van de UN Norms door bedrijven. Politici dienen zich ook te beraden over de vraag welke maatschappelijke verantwoordelijkheid financiële instellingen minimaal dienen op te nemen. Is het aanvaardbaar dat financiële instellingen ondernemingen financieren die de mensenrechten schenden? Hier moet een politiek aanvaardbare ondergrens bepaald worden en wettelijk vastgelegd worden.

Internationaal Transparantie en maatschappelijke verantwoordelijkheid Het spreekt voor zich dat ook op Europees niveau initiatieven genomen dienen te worden die de transparantie en maatschappelijke verantwoordelijkheid van financiĂŤle instellingen verhogen. De verwachtingen die we op nationaal niveau uitdrukten zouden ook op Europees niveau aangepakt moeten worden. De Belgische overheid kan er tevens bij haar diverse vertegenwoordigers op internationaal niveau (OESO, VN, â&#x20AC;Ś) op aandringen dat ze de UN Norms verdedigen. Internationale rechtspraak voor bedrijven Er is op dit moment nauwelijks een juridische basis om multinationale ondernemingen die mensenrechten ernstig schenden te berechten en te laten opdraaien voor de aangerichte schade. Zolang bedrijven de lokale wetgeving respecteren is er geen probleem. Extra inspanningen die bedrijven wereldwijd aansprakelijk kunnen maken voor hun activiteiten in overtreding met de mensenrechten zijn nodig. De verwijzing en erkenning van de UN Norms in diverse beleidsverklaringen en resoluties zijn daar een voorbeeld van.

Waar ligt de grens?

OVERZICHT VAN DE TABELLEN Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel

1: 2: 3: 4: 5: 6: 7: 8: 9: 10: 11: 12: 13: 14: 15: 16: 17: 18: 19: 20: 21:

Tabel 22: Tabel 23:

Investeringen in Total ............................................................................................................14 Investeringen in Petronas ......................................................................................................14 Investeringen in Mitsui ..........................................................................................................14 Investeringen in Nippon Oil ....................................................................................................15 Investeringen in DLH ............................................................................................................15 Investeringen in Marubeni......................................................................................................16 Investeringen in Wal-Mart ......................................................................................................22 Investeringen in Flextronics ....................................................................................................24 Investeringen in Solectron ......................................................................................................24 Investeringen in Sanmina Sci ................................................................................................24 Investeringen in Jabil ............................................................................................................24 Investeringen in Celestica ......................................................................................................25 Investeringen in Pou Chen ....................................................................................................27 Investeringen in Yue Yuen ......................................................................................................27 Betrokkenheid bij de financiering van controversiĂŤle projecten....................................................37 Investeringen van AXA in bedrijven die mensenrechten schenden ..............................................42 Investeringen van Dexia in bedrijven die mensenrechten schenden ............................................44 Investeringen van Fortis in bedrijven die mensenrechten schenden ............................................46 Investeringen van ING in bedrijven die mensenrechten schenden ..............................................48 Investeringen van KBC in bedrijven die mensenrechten schenden ..............................................50 Investeringen van vijf bankgroepen in bedrijven die mensenrechten schenden (waarde van de aandelen in US dollar) ..................................................................................54 Betrokkenheid van vijf bankgroepen bij de financiering van controversiĂŤle projecten ....................54 De groepsfoto ......................................................................................................................55

www.mijngeldgoedgeweten.be

Thailand, november 2005

To: the Board of Directors of AXA, Dexia, Fortis, ING and KBC cc: Call for disinvestment from Companies which are still active in Burma

Dear, As a democratically elected member of the National League for Democracy, I want to draw your attention to our call for disinvestment from Burma. My party, which won the elections in 1990 but was kept from power by the military, is convinced that banks should avoid any financial or moral support to one of the most oppressive regimes in the world. The Burmese government violates the basic human rights of its people. The military Junta, which seized power in 1990, is responsible for torture, forced labour, forced relocations and rape. These well documented and internationally condemned practices have led to several embargo's and economic sanctions. This is why the NLD calls for disinvestments. Our leader, the Nobel Price Winner Aung San Suu Kyi, states that international companies should stop investing in Burma. These companies perpetuate the violence by providing the military junta with substantial revenues and by giving moral support to the current regime. Several companies have already withdrawn from the country because of ethical reasons, but others have chosen to stay and are thus held responsible for support to the atrocities committed by the Burmese government. Amongst them are some well known companies like Total, Nippon Oil, Mitsui and Maribenu. I ask all companies to take up their responsibility and to stop all economic activities in Burma. I urge the Belgian banks and other investors to stop any financial support to companies which refuse to withdraw. I understood that you have no policy in place which avoids investments in these companies. I'm convinced that this is not due to a lack of willingness to integrate ethical principles in your credit- and financial policy. I'm sure that you agree that you have to take the violation of basic human rights into account when you decide which companies to invest in. Therefore, I want to ask you to develop a policy which avoids any financial links with the companies still active in Burma. Yours sincerely,

Daw San San Secretary NLD Elected as Member of Parliament in 1990 Founder and secretary of the Member of Parliament Union Imprisoned several times because of political activities Fled to Thailand after the Depayin massacre

Waar ligt de grens?

V OETNOTEN 1

4 5

8 9

17 18

De Internationale Arbeidsorganisatie of ILO is een VN agentschap dat internationale arbeidsstandaarden vastlegt en controleert via conventies en aanbevelingen, met het oog op het garanderen van degelijk werk en sociale vangnetten. ILO commission of enquiry, "Forced Labour in Myanmar", juli 1998 op www.ilo.org Amnesty International, "Public statement: AI’s Second Visit to Myanmar", 22 december 2003 Global IDP database. Updated nov 2003 Chiang Mai, "Licence to Rape", Shan Women’s Action Network en Shan Human Rights Foundation, mei 2002, op www.shanwomen.org en www.ibiblio.org/obl/docs/License_to_rape.pdf De Junta heeft het leger uitgebreid van 200.000 in 1988 tot 400.000 vandaag. Zie Andrew Selth, "Burma’s Armed Forces: Power without Glory", Norwalk: Eastbridge, 2002, pp. 77-79 cijfers van UNICEF, geciteerd in Oehlers, Alfred en Alice Khin Saw Win, "the Crisis in Burma’s Health System", niet gepubliceerd document (Burmacampaign UK), november 2003 Unicef, "Adult Wars, Child Soldiers", Unicef, 2002 Human Rights Watch, "My Gun as Tall as Me: Child Soldiers in Burma", Human Rights Watch, oktober 2002 Burmese Sanctions Regulation, Interim Final Rule, Office of Foreign Assets Control, Dept of Treasury, US, Tuesday aug 16th 2005, zie http://www.treas.gov/offices/enforcement/ofac/le gal/regs/fr05_16144.pdf zie Schone Kleren Campagne, www.schonekleren.be Conseil de l’Union Européenne, Position commune du Conceil, 2004/730/PESC, 25 oktober 2004, 2005/149/CFSP 21 februari 2005 en 2005/340/CFSP, 25 april 2005 "Doing Business in or with Burma", International Confederation of Free Trade Unions (ICFTU), januari 2005, www.icftu.org Zie het profiel van San Suu Kyi op de Nobelprijs website: http://nobelprize.org/peace/laureates/1991/kyi-bio.html zie Hélène Carrère d’Enccausse e.a., "Onze vrijheid moet de hare dienen", in De Standaard, 20 juni 2005 "La Firme française Total est devenue le principal soutien du système militaire birman" interview met Frédéric Bobin, in Le Monde, 20 juli 1996 www.total.com PTT-EP Petroleum Authority of Thailand –

www.mijngeldgoedgeweten.be

27 28

30 31

33 34 35

36 37

Exploration and Production Public Co. Ltd Een Amerikaans oliebedrijf overgenomen door Chevron Béatrice Laroche & Anne-Christine Habbard, "La Birmanie, Total et les droits de l’Homme: dissection d’un chantier", Rapport de Situation, Fédération International de Droits de l’Homme, oktober 1996 "Total Denial", ERI Field Data, Burmacampaign UK, juli 1996 Thierry Desmarest and Herve Madeo, "April , the 25th 2002, Civil action for Crimes against humanity and complicity in Crimes against humanity committed in Burma (Myanmar)", Lodged on Thursday April 25 2002 in the Brussels magistrates court against X, the company TOTALFINAELF S.A., zie www.birmanie.net "Totalitarian Oil, Total Oil: fuelling the oppression in Burma", Burmacampaign UK, februari 2005, pp. 25-26 Impe, Anne-Marie, "Silence Total", in Vivant univers no. 452, March-April 2001 & EIU, "Burma Country Report" Solomon Kane, "‘Total Bataljons’ zaaien terreur in Birma", in De Morgen, 6 april 2000 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 Van Total worden naast gewone aandelen ook American Depositary Receipts (ADR’s) verhandeld (in New York). Iedere ADR vertegenwoordigt een half aandeel. ADRs en gewone aandelen zijn bij elkaar opgeteld door de ADR’s terug te rekenen naar gewone aandelen. "Total Capital – Bonds", in Euroweek, Issue: 886, 14 januari 2005 www.petronas.com.my "Calpers Emerging Markets Company Reports", dec 2004 & "Sudan, Oil and Human Rights", Human Rights Watch Report, november 2003 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 www.mitsui.co.jp/tkabz/english www.aftaonline.com/aol%20archives/country/96%20below/myanmar_inv.htm AP-Dow Jones News 09-04-96 0354GMT Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten.

38 39 40 41

42 43

45 46

48 49 50

52 53

57 58

Shareworld databank, bezocht in juni 2005 www.eneos.co.jp/english www.pttep.com/en/operations/yetagun.asp Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 "A Conflict of Interests, the uncertain future of Burma’s forests", A Briefing Document by Global Witness, oktober 2003 Hout dat op enig moment van de handelsketen verhandeld is door bewapende groepen zoals rebellen, reguliere soldaten of regeringsinstanties, hetzij om conflicten te laten voortduren of om persoonlijke winst of voordeel uit de conflictsituaties te behalen. zie www.globalwitness.org www.dlh-group.com/en/index "Meeting with the Danish Burma Committee", report by DLH, 20 aug 2004, www.dlhgroup.com/en/index/nyheder_home/nyh-generellenyheder/nyh_shownews.htm?newsid=6985 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 www.ivanhoe-mines.com/s/Home.asp Roger Moody, Grave Diggers, "A report on mining in Birma", Nostromo Research, 2000 "Background to Ivanhoe Mines’ Investment in het Monywa Copper Mine", Ivanhoe Mines Ltd., june 2001, www.ivanhoemines.com/s/MonywaCopper.asp www.marubeni.com www.ibiblio.org/pub/academic/politicalscience/freeburma/ba/1996/ba1196.html www.ibiblio.org/freeburma/docs/misc-articles/96jan208.txt "Secretary-1 Lt-Gen Khin Nyunt receives Adviser and party of Marubeni Corporation", http://mission.itu.ch/MISSIONS/Myanmar/98nlm/n980206 .htm#01 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 Artikel 23 en 24 van de Universele verklaring van de rechten van de Mens gaan expliciet over arbeidsrechten. Zie: http://www.unhchr.ch/udhr/lang/dut.htm www.ilo.org De ILO is een tripartiete organisatie waarin zowel de vertegenwoordiging van werkgevers, werknemers als regeringen zetelt. Waar ligt de grens?

60 61 62 63 64

70 71 72 73 74 75

Zie www.ilo.org Zie www.ilo.org www.ilo.org www.ilo.org De laatste jaren wordt er een diversificatie van activiteiten in de vrijhandelszones opgetekend. Steeds meer producten en diensten worden er vervaardigd. www.ilo.org zie www.ilo.org "Employment and social policy in respect of export processing zones (EPZs)" Maart 2003 De Fair Labor Organisation die in opdracht van multinationale ondernemingen de naleving van de interne sociale codes in de toeleveringsbedrijven checkt, noteerde een stijging van het aantal overtredingen tegen de arbeidsnormen in haar laatste rapport. Zie www.fairlabor.org Meer dan tachtig procent van de 6000 fabrieken in de database van Wal-Marts toeleveranciers bevinden zich in China. Eén achtste van de export van China naar de VS is voor Wal-Mart. Zie: Peter S. Goodman en Philip P. Pan, "Chinese workers pay for Wal-Mart’s low prices" in Washington Post, 8 februari 2004, zie www.washingtonpost.com Zie het rapport van Make Trade Fair en Oxfam "Trading away our rights. Women working in global supply chains" , 2004 www.maketradefair.com "There is also an emerging consensus, evidenced in various corporate codes of conduct and instruments, such as the OECD guidelines and the UN norms, that corporations have a responsibility to take meaningful steps to ensure that labor rights are respected not only in their directly owned facities but throughout their supply chains." (Human Rights Watch) zie: www.hrw.org "Deliberate indifference: El Salvador’s failure to protect workers’ rights", December 2003 "Banks buy into jail labor" op www.laogai.org www.business-humanrights.org www.walmartstores.com zie www.cleanclothes.org zie www.maquilasolidarity.org "Wal-Mart fined for child labor violations", HRM guide ,15 februari 2005 www.hrmguide.com "Wal-Mart suppresses workers’ democratic right to choose a union" www.ufcw.org "Wal-Mart Sex Bias suit given class action status", New York Times, 23 juni 2004 en voor een opvolging van de zaak www.walmartclass.com http://www.cleanclothes.org/companies/walmart.htm "Deliberate indifference: El Salvador’s failure to protect workers’ rights", December 2003 pp.3742 en pp.76-77, www.hrw.org 71

86 87

94 95

98 99

100 101

Clean Clothes Campaign http://www.cleanclothes.org/companies/wal-mart.htm Aisha Bahadur, "Wal-Mart: Menace to social and labour standards worldwide" www.evb.ch "Class action complaint for injuctive relief and damages" op www.laborrights.org Aisha Bahadur, "Wal-Mart: Menace to social and labour standards worldwide" www.evb.ch getuigenis overgenomen en samengevat, zie Aisha Bahadur, "Wal-Mart: Menace to social and labour standards worldwide" www.evb.ch Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 UNCTAD, Trade and development report 2005, pp.148-150. www.unctad.org Catholic Agency For Overseas Development. www.cafod.org.uk Katherina Astill en Matthew Griffith, Clean up your computer. Working conditions in the electronics industry, Cafod report. 2003. Zie www.cafod.org ; zie ook John Auters en Allison Maitland, "The human cost of the computer age" in Financial Times 26/01/2004 zie op www.ban.org www.flextronics.com, www.solectron.com, www.sanmina-sci.com, www.jabil.com, www.celestica.com Eigen vertaling uit: Katherina Astill en Matthew Griffith, Clean up your computer. Working conditions in the electronics industry. Cafod report. 2003. P.24. Katherina Astill en Matthew Griffith, Clean up your computer. Working conditions in the electronics industry. Cafod report. 2003. pp.25-29. Zie www.cafod.org.uk "Ethical trade and electronics workers" Zie oa www.hp.com "Cafod’s comments on the electronic industry code of conduct" op www.cafod.org.uk Commentaren van Anne Lindsay, Private Sector Policy Analyst van Cafod, in persoonlijke correspondentie Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtwww.mijngeldgoedgeweten.be

102 103

104 105

106 107 108

109

110

111

112 113

114

115

116 117

118 119

120 121

122

streeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 zie www.yueyuen.com overgenomen uit: Clean Clothes Campaign, Sportwear industry data en company profiles. Background information for the play fair at the Olympics campaign, maart 2004, p.146. zie www.cleanclothes.org De minimumtarieven van de vergoedingen voor de werkende gedetineerden zijn vastgelegd bij omzendbrief 1687/X van 29 juli 1998. Naargelang het behaalde kwalificatieniveau variëren zij tussen 0,62 euro en 1,04 euro per uur. Zie Oxfam Australië rapporten van Timothy Connor, www.oxfam.org.au Timothy Connor, We are not machines , 2002, pp.21-23. Zie www.oxfam.org.au idem, pp.11-12 en p.28 idem, p.18 (samenvatting van de getuigenis, Leily is een schuilnaam) "Puma’s workers in China. Facing an olympian struggle to survive". augustus 2004, zie www.nlcnet.org Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Shareworld databank, bezocht in juni 2005 "Leading Banks Announce Adoption of Equator Principles, Pressrelease", 4 juni 2003, zie www.equator-principles.com zie www.equator-principles.com "Collevecchio Declaration, the Role and Responsability of Financial Institutions", BankTrack, januari 2003, www.banktrack.org "Principles, Profits or just PR? Triple P investments under the Equator Principles, An Anniversary Assessment", BankTrack, 4 juni 2004,

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

133

134

135

www.banktrack.org "Evaluation of compliance of the Baku-TbilisiCeyhan (BTC) pipeline with the Equator Principles, Supplementary Appendix to EIA Review – BTC pipeline (Turkey section)" , oktober 2003, www.ifiwatchnet.org "Human Rights on the Line, the Baku-TbilisiCeyhan pipeline project", Amnesty International, mei 2003 "As western heads of state gather in Baku for the opening of the Baku-Ceyhan pipeline, local demonstrators face more police clampdowns", Press Release, CEE Bankwatch Network, 22 mei 22, 2005 "Joint statement on presidential election in Azerbaijan", press release OSCE, 16 oktober 2003, www.osce.org "2003 Azeri president vows to continue father’s policies - text of speech", BBC Monitoring International Reports, 31 oktober, www.bakuceyhan.org.uk "Georgia: Uncertain Torture Reform", Human Rights Watch Briefing Paper, 12 april 2005, www.hrw.org Mott MacDonald, "BTC Project Lender Group, BTC Pipeline Project: Pre-Financial Close Environmental and Social Construction Monitoring, September Oktober 2003", 17 december 2003, p.30 Amnesty International, "Human Rights on the Line, the Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline project", mei 2003 & "Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline: Human Rights, Social and Environmental Impacts Turkey Section, Final Report of Fourth Fact Finding Mission", Kurdische Human Rights Project, The Corner House, Friends of the Earth, Environmental Defence, 19-27 september 2004 Deze missie bestond onder meer uit vertegenwoordigers van Campagna per la Riforma della Banca Mondiale, PLATFORM, Bar Human Rights Committee, Kurdish Human Rights Project en Corner House De Host Government Agreement tussen het BTC consortium en de Turkse overheid worden uitvoerig behandeld in het rapport "Human Rights on the Line, the Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline project", Amnesty International, mei 2003 The Cornerhouse is een Britse niet-gouvernementele organisatie die zich tot doel stelt democratische en gemeenschapsbewegingen voor sociale en ecologische rechtvaardigheid te ondersteunen. Resolution 1297 (2002), Implementation of decisions of the European Court of Human Rights by Turkey, www.assembly.coe.int Saulius Piksrys, "Caspian oil on the East-West Waar ligt de grens?

136

137

138

139

140

141 142

143

144

145

146 147

148

149

150

151 152

153

154

Crossroad, Issue Paper", CEE Bankwatch Network, Lithuania, december 2001, www.bankwatch.org "Conflict, Militarisation, Human Rights and the Baku-Tbilisi-Ceyhan pipeline", http://www.bakuceyhan.org.uk "Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline: Human Rights, Social and Environmental Impacts Turkey Section, Final Report of Fourth Fact Finding Mission", Kurdische Human Rights Project, The Corner House, Friends of the Earth, Environmental Defence, 19-27 september 2004, p. 25 "The Trials of Ferhat Kaya, Trial Observation Report", Kurdish Human Rights Project "Baku-Tbilisi-Ceyhan Oil Pipeline: Human Rights, Social and Environmental Impacts Turkey Section, Final Report of Fourth Fact Finding Mission", Kurdische Human Rights Project, The Corner House, Friends of the Earth, Environmental Defence, 19-27 september 2004, pp.13-15 "Evaluation of compliance of the Baku-TbilisiCeyhan (BTC) pipeline with the Equator Principles, Supplementary Appendix to EIA Review – BTC pipeline (Turkey section)", oktober 2003, www.ifiwatchnet.org www.carbonweb.org/BTC-finance.htm "Bank Syndicate Signs Off $1bln for Caspian BTC", in Reuters News Service, 31 januari 2004 "BP accused of cover-up in pipeline deal", in The Sunday Times, 15 februari 2004 "Major Private Backer Pulls out of Embattled BP Oil Pipeline, Italy’s Largest Bank Selling its $60 Million Stake in Baku-Ceyhan Project, press release", december 2004, www.baku.org.uk Belgian Business Watchdog, social and environmental Responsability, www.proyectogato.be Jan Capelle, Proyecto Gato, klacht 29 april 2004 Supara Janchitfah, "A Season of Discontent", Bangkok Post, Bangkok, 6 juli 2003 Marisa Chimprabha, "UN envoy cites climate of fear", in the Nation, Bangkok, 28 mei 2003 Vichayant Boonchote, "Another 100 police sent to guard site. Doctor says officer’s injuries exaggerated", in Bangkok Post, Bangkok, 13 november 2003 "Principles, Profits or just PR? Triple P investments under the Equator Principles, An Anniversary Assessment", BankTrack, 4 juni 2004, 151 www.banktrack.org www.sakhalinenergy.com http://www.pacificenvironment.org/russia/sakhalin_protest http://www.pacificenvironment.org/articles/oilandwater.htm “Indigenous Peoples Launch Protest Against Sakhalin Oil Projects, press release", Sakhalin 73

155

156

157

158 159 160

161 162

163

164

165 166

167 168

169

170 171 172 173 174

Environment Watch, 20 januari 2005 "Global Coalition on Environmental and Human Rights to CSFB: "Oil is Over, Fund the Future"", press release, Rainforest Action Network, 30 juni 2005. "Global Coalition on Environmental and Human Rights to CSFB: "Oil is Over, Fund the Future"", press release, Rainforest Action Network, 30 juni 2005. "Banks urged to back off from Sakhalin II; crucial test for Equator Principles", BankTrack, 20 juli 2005, www.banktrack.org www.axa.com www.axa.be/nl/bi_kerncijfers.html Global Compact is een door de Verenigde Naties gelanceerde vrijwillige gedragscode waardoor de ondertekenaar zich o.m. engageert om binnen zijn invloedsfeer de mensenrechten te respecteren en promoten en om ervoor te zorgen niet betrokken te raken bij mensenrechtenschendingen. Global Compact bevat ook het engagement om de 4 basisarbeidsrechten te promoten en te incorporeren in het beleid. "Jaarverslag Axa 2004", p. 77 AXA, "2004 Activity and Sustainable Development Report", p. 76 AXA, "2004 Activity and Sustainable Development Report", p. 77 Antwoord van AXA Bank België aan Netwerk Vlaanderen. In dit antwoord verwijst men ook nog naar het feit dat de Belgische kredietklanten niet tot risicogroepen horen. Het zijn particulieren en kmo’s. Dit antwoord geeft evenwel geen uitsluitsel over het beleid van de groep en geeft ook geen antwoord op de vraag of men een beleid heeft dat er op gericht is rekening te houden met de mensenrechten. Antwoord van AXA aan Netwerk Vlaanderen Financiële instellingen beheren en/of bezitten aandelen van vele bedrijven. Dit verleent hen stemrecht op de algemene vergaderingen van die bedrijven. Engagement houdt in dat men van dat stemrecht ook gebruik maakt. Antwoord van AXA aan Netwerk Vlaanderen www.axa-im.be/nl/index.cfm?pagepath=aboutaxa-im/votingpolicy Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. www.dexia.com "Dexia jaarverslag 2004", p. 66 en p. 57 Dexia, "Verslag duurzame ontwikkeling 2004", p. 5 Dexia, "Verslag duurzame ontwikkeling 2004", p. 3 Dexia, "Verslag duurzame ontwikkeling 2004", p. 3 www.mijngeldgoedgeweten.be

175

176 177

178 179 180 181 182 183 184 185 186

187 188 189 190 191 192

193 194

195 196 197

198 199 200

201

202

203 204 205

Dexia bezorgde ons een gedetailleerde beschrijving van de inhoud van deze principes en details over de wijze waarop ze binnen Dexia geïmplementeerd werden. Dexia, "Verslag duurzame ontwikkeling 2004", p 19 Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. www.fortis.com "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 4 "Fortis jaarverslag 2004", p. 9 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p.49 - 50 Antwoord van Fortis aan Netwerk Vlaanderen "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 6 Antwoord van Fortis aan Netwerk Vlaanderen "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 50 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 25. Het betreft beheersprocessen van alle Europese aandelenportefeuilles die worden beheerd door het Large Cap European Equity team. "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 25 "Fortis duurzaamheidverslag 2004", p. 26 "Fortis Governance Statement", p. 66 Antwoord van Fortis aan Netwerk Vlaanderen Antwoord van Fortis aan Netwerk Vlaanderen Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. www.ing.com "ING in de samenleving, maatschappelijk verslag over 2004", p. 2 "Jaarverslag 2004 ING", p. 11 www.ing.com, business principles "ING in de samenleving, maatschappelijk verslag over 2004", pp.13-14 "Jaarverslag 2004 ING", p. 36 www.ing.com, business principles "ING in de samenleving, maatschappelijk verslag over 2004", p. 13 "Transacties waarbij mogelijk sprake kan zijn van schending van mensenrechten moeten voor advies worden voorgelegd aan de afdeling Corporate Credit Risk Management (CCRM) en mogen alleen beoordeeld worden door het hoogste krediet comité binnen ING Groep. CCRM adviseert het kredietcomité en stelt zo nodig voorwaarden voor een aanvullend due diligence onderzoek" ING in de samenleving, maatschappelijk verslag over 2004", pp.13-14 Zie hoofdstuk 2.4. Antwoord van ING aan Netwerk Vlaanderen Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met

206 207 208

209 210 211 212 213 214 215

216 217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. www.kbc.com Uitgedrukt in voltijdse "Jaarverslag KBC 2004", Korte voorstelling + p. 92 "Jaarverslag KBC 2004", p. 109 begin oktober 2005 "Jaarverslag KBC 2004", p. 88 "Jaarverslag KBC 2004", p. 89 "Jaarverslag KBC 2004", p. 89 Antwoord van KBC aan Netwerk Vlaanderen Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten. Zie hun portretten hierboven alle Europese aandelenportefeuilles beheerd door het Large cap European Equity Team International Finance Corporation, een dochter van de Wereldbank. "BankTrack, Unproven Equator Principles, A BankTrack statement", juni 2005, pp. 11-12. BankTrack is een internationale beweging voor duurzaamheid in de financiële sector. Ze volgen o.m. de implementatie van de Evenaarsprincipes van nabij op. Zowel rechtstreeks als onrechtstreeks. Met rechtstreeks bedoelen we voor eigen portefeuille. Met onrechtstreeks bedoelen we via beleggingsfondsen die zij aanbieden aan hun klanten Euronext: The European Survey on Socially Responsible Investment and the Financial Community The Global Compact, Who Cares Wins : Connecting Financial Markets to a Changing World DSR en ING Investment Management, "Duurzaam beleggen bij charitatieve instellingen", maart 2004 ING Investment Management, "position paper on The Defense Industry", 2003 "Norms on the responsibilities of Transnational Corporations and Other Business Enterprises with Regard to Human Rights" (VN dOC/E/CN.4/Sub.2/2003/12/Rev.1) zie www.unhchr.ch In dit rapport gebruiken we de term ‘UN Human Rights Norms For Business’ of het kortere ‘UN Norms’. Zie "Norms on the responsibilities of Transnational Corporations and Other Business Enterprises with Regard to Human Rights" www.unhchr.ch Zie o.a. Amnesty International, "The UN Human Rights Norms For Business: towards Legal Accountability", Amnesty International Publication, 2004 www.amnesty.org & VBO, Kauri, Amnesty en Business& Society, "Belgische ondernemingen Waar ligt de grens?

228 229

230

231 232

233

234

235

236

237

238

239

en mensenrechten. Hoe kunnen Belgische ondernemingen greep krijgen op vraagstukken omtrent mensenrechten?", 2005, zie www.amnesty.be & Leen De Smet, "De VN ontwerpnormen inzake de aansprakelijkheid van transnationale ondernemingen en andere ondernemingen", http://www.law.kuleuven.ac.be zie hoofdstuk 2 Amnesty International, "The UN Human Rights Norms For Business: towards Legal Accountability", Amnesty International Publication, 2004, pp.21-22 de engelse tekst spreekt hier van ‘to use due dilligence’ Een begrip uit de zakenwereld dat slaagt op een inspanning waarbij een zorg (oordeel, voorzichtigheid, besluit) aangehouden wordt op het niveau dat redelijkerwijze mag verwacht worden in dergelijke omstandigheden. De inspanning heeft betrekking op het vermijden van schade bij een andere partij. Wie deze inspanning niet verricht kan beschouwd worden als ‘negligent’ engelse term = human abuses "A year in focus: Co-operative Financial Services Sustainability Report 2004" "A year in focus: The Co-operative Bank p.l.c. Financial Statements 2004" www.cooperativebank.co.uk/servlet/Satellite?cid=10775 24332960&pagename=CoopBank%2FPage%2Ft plPageStandard&c=Page www.cooperativebank.co.uk/servlet/Satellite?cid=10776 10044297&pagename=CoopBank%2FPage%2Ft plPageStandard&c=Page www.cooperativebank.co.uk/servlet/Satellite?cid=10776 10044301&pagename=CoopBank%2FPage%2Ft plPageStandard&c=Page De aandachtige lezer van dit rapport zal merken dat de spaaren termijnrekeningen bij KBC niet opgenomen zijn, ondanks dat KBC stelde dat ze mensenrechtenschendingen uitsluiten in hun kredietverlening. Een erg positieve stap. Op dit moment ontbreekt evenwel de garantie dat die uitspraak ook effectief nagekomen wordt. KBC maakt de namen van de gefinancierden niet gekend en er is geen enkele externe controle (bekend) die de bewering certificeert. Amnesty International, "The UN Human Rights Norms For Business: Towards Legal Accountability", 2004, p. 16 Dit is trouwens ook een aanbeveling die gedeeld wordt door een groep vooraanstaande financiële instellingen in onder de vleugels van de VN uitgebracht rapport: “Who Cares Wins”. 75

COLOFON Auteurs Inez Louwagie, Luc Weyn en Mathias Bienstman (Netwerk Vlaanderen vzw) Met dank aan: Nancy Govaerts (Netwerk Vlaanderen vzw) Anne Lindsay (Cafod UK) David Heller (Voor Moeder Aarde) Els Yperman (FOS – socialistische solidariteit) Frieda De Koninck (Schone Kleren Campagne) Karl Maeckelberghe (Netwerk Vlaanderen vzw) Benjamin Clarysse (Bond Beter Leefmilieu) Ronald Gijsbertsen (SOMO) Jan Willem Van Gelder (Profundo) Johan Frijns (BankTrack) Greg Muttit (PLATFORM) Jan Capelle (Proyecto Gato) Nyi Nyi Lwin (Arakan National Council)

Larry Lohmann Nicholas Hildyard (The Cornerhouse) Eindredactie: Christophe Scheire (Netwerk Vlaanderen vzw) Grafische vormgeving: Anne-Mie Carpentier amcmail@xs4all.be Verantwoordelijke uitgever: Kristien Vermeersch Netwerk Vlaanderen vzw Vooruitgangstraat 333b9 1030 Brussel November 2005

Anders omgaan met geld

Netwerk Vlaanderen vzw promoot het anders omgaan met geld. Geld is een instrument dat – als het goed wordt aangewend – een duurzame en eerlijke samenleving kan bevorderen. Netwerk voert sedert enkele jaren campagne met de slogan "Mijn Geld. Goed Geweten?" en wil zo het investeringsbeleid van de banken publiek maken en inspraak afdwingen voor de spaarder en belegger in de bestemming van zijn geld. Netwerk is ook een ethische wegwijzer op de markt van ethische of duurzame spaaren beleggingsvormen en ondersteunt en adviseert organisaties en bedrijven die mensen milieuvriendelijk (willen) omgaan met geld. Netwerk Vlaanderen vzw – Vooruitgangstraat 333b9 – 1030 Brussel – 0032 (0)2/201.07.70 – www.netwerkvlaanderen.be Netwerk Vlaanderen is lid van BankTrack, een internationale beweging voor duurzaamheid in de financiële sector. www.banktrack.org

Met de Campagne ‘Mijn Geld. Goed Geweten?’ wil Netwerk Vlaanderen samen met partnerorganisaties de financiële wereld op haar verantwoordelijkheid wijzen. Banken werken immers met jouw geld. Ze investeren dat geld in allerhande bedrijven, ook in wapenproducenten of in bedrijven die de mensenrechten schenden. We willen dat banken open kaart spelen en bekend maken welke bedrijven ze financieren. En we willen dat ze hun investeringen in wapenproducenten en bedrijven betrokken bij ernstige mensenrechtenschendingen stopzetten! Andere publicaties van Netwerk Vlaanderen in het kader van de campagne ‘Mijn Geld. Goed Geweten?’ Mijn Geld. Goed Geweten? – een onderzoek naar de financiële banden tussen banken en wapenproducenten, Christophe Scheire, oktober 2003 Clusterbommen, landmijnen, kernwapens en wapens met verarmd uranium – een onderzoek naar de financiële banden tussen banken en producenten van controversiële wapens, Christophe Scheire, april 2004 Banken ontwapenen – een overzicht van de resultaten van de campagne ‘Mijn Geld. Goed Geweten?’,Christophe Scheire en Luc Weyn, april 2005

www.mijngeldgoedgeweten.be

Waar ligt de grens?