België - Belgique PB 1000 Brussel 1 1/1366
DECEMBER 2008 - JANUARI - FEBRUARI 2009
Magazine Netwerk Vlaanderen verschijnt driemaandelijks, 26e jaargang, nr 4
ANDERS OMGAAN MET GELD
Voorkomen van een volgende financiële zeepbel
Tijd voor structurele
verandering Afgiftekantoor 1099 Brussel X, P2A8306 - Afzender: Netwerk Vlaanderen, Vooruitgangstraat 333/9, 1030 Brussel
De (on)logica EDITO “Het is niet moeilijk te voorspellen dat er ooit een zware aardbeving of een beurscrash zal plaatsvinden. De enige relevante voorspellingen zijn wanneer en waar”, aldus minister Reynders van Financiën in een interview met zakenkrant De Tijd. Het weer kunnen we voorspellen, het DNA aanpassen, een hart transplanteren en op Mars kunnen we landen. Vooruitgang hebben we geboekt dankzij het economisch en financieel systeem. Een apparaat dat opgezet is door mensen en nu de hele wereld omspant vanwege de globalisering. Het is een kapitalistisch systeem in een vrije markt context en klinkt als het enige deugdelijke systeem: ‘TINA’ (There Is No Alternative). Uitgangspunten zijn economische groei en winstmaximalisatie, alsof de bomen tot in de hemel groeien.
INHOUD Edito. De (on)logica van
2
banken in crisis
In de kijker. Groene New Deal. Rol van banken bij groen
4
hervormingsprogramma
In de kijker. Quotes over de
6
financiële crisis
In de kijker. N€P bankieren: van Niet Echt Proper naar Nieuw Echt
8
Principieel
Blik op nieuws. Alle klokken luiden…in antwoord op de
11
financiële crisis
Interview. Duurzame bank geen schade door financiële crisis
13
Portofolio. Vijf tewerkstellingsprojecten kunnen droom waarmaken
14
Achter de schermen. Dromen over de wondere wereld van het geld
2
16
De hoogste boom, een Sequoia, wordt maximaal 115m hoog en wel 2000 jaar oud. Dat is duurzame groei. In de financiële wereld verloopt groei op een andere wijze, bijvoorbeeld door elk jaar 3,25 procent interest erbij te doen. Als je dat 2000 jaar volhoudt, groeit een florijn (3,5 gram goud) uit tot een goudbol die net iets groter is dan de aarde! Dat kan niet? Natuurlijk niet, en zo verloopt het ook niet. Maar dit voorbeeld duidt wel op het systeem van groei dat vele economen ons voorhouden. In de werkelijkheid botst deze exponentiële toename altijd op zijn grenzen. V rgelijk de economie even met Ve een autorace waarbij je systematisch per ronde vier procent sneller rijdt. De eerste ronden verlopen normaal, de vierde gaat al spannend hard. In de vijfde klinken gierende banden (economie oververhit), tijdens de zesde raken we de vangrail (lichte recessie) om bij zeven finaal uit de bocht te gaan (algemene depressie). Dat accident was natuurlijk te voorzien.
van banken in crisis Volgens onze verantwoordelijke minister van Financiën is het de kunst om te voorspellen in welke ronde en in welke bocht de bolide in het decor verdwijnt. Kortom, de minister aanvaardt blijkbaar dat we een economisch systeem hebben dat periodiek in crisis geraakt. Netwerk Vlaanderen aanvaardt dit dus niet en gelooft dat er wel degelijk alternatieven zijn. In de economie speelt geld een dominante rol in het sturen en verdelen van de productie. Als systematisch meer geld naar aandelen, kapitaal of rente vloeit, gaat dat geld niet naar lonen. De koopkracht daalt in dat geval. Door krediet te geven, kunnen banken de koopkracht tijdelijk opvangen. Maar als de lonen te laag blijven, kan het krediet niet terug betaald worden en is er enkel uitstel van executie. Op zo’n moment belanden we in een crisis. Is de huidige crisis te vergelijken met de crisis van de jaren dertig uit de vorige eeuw? Het gaat al flink die kant uit: eerst kredietcrisis en nu crisisalarm in de auto-industrie… Het geeft aan dat er overcapaciteit is. Er is te veel productie. Wereldwijd groeit de groep mensen die dit ‘teveel’ niet meer kan kopen, die ronduit een tekort heeft. De overheid schiet te hulp met miljarden euro’s die in roekeloze banken gepompt worden, maar tegelijkertijd stuuurt het gerecht een deurwaarder naar het stakersp picket dat strijdt tegen loonvermindering en voorr de koopkracht. Mensen hebbben gezamenlijk en wereldwijd een systeem gem maakt, dat er in slaagt om een taart te bakken diie jaar na jaar groter wordt, maar dat er niet in sllaagt om deze billijk te verdelen. Zo’n kritiek op on nze economie is niet nieuw. Bij de Engelse human nist Thomas More lag het al zwaar op de maag en hij wijdde zijn ‘Utopia’ eraan, het boek waarin hij h het politieke systeem van een ideale niet bestaan nde eilandstaat beschrijft. Vandaag, nee al veel langer, ligt het ook bij de Belgische criticus Dirkk Barrez op de maag. In zijn boek ‘Van eiland tot weereld’ stelt hij een programma voor een menselijke samenleving voor en geeft hij concrete suggesties. Netwerk Vlaaanderen spitst zich toe op de financiële wereld en dringt aan op transparantie. Zichtbaar maken hoe een waar het geld stroomt. De samenleving heeftt geen banken en beurzen nodig waar adrenaline dde speculatie stuwt. Nee, gokken hoort
thuis in het casino of bij de lotto in de krantenwinkel. Banken horen datgene te doen waar ze ooit voor uitgevonden zijn, namelijk deposito’s in ontvangst nemen en kredieten verstrekken. Krediet voor particulieren, voor overheden en voor bedrijven. De richting van dat krediet hoort niet door het winstbejag bepaald te worden, maar door de keuze voor een mens- en milieuvriendelijke economie. Nog niet lang geleden hadden we dergelijke banken in Belgie: ASLK, BAC, CERA CODEP en OKI’s. Duurzame banken als Triodos Bank, de Nederlandse ASN bank en The Co-operative Bank uit het Verenigd Koninkrijk passen precies deze principes toe. Ze lijden niet onder de crisis. Het devies voor de bankwereld: back to basics.
Hugo Wanner Investeren in duurzaamheid
Hoe voorkomen we een
volgende financiële zeepbel? Een vangnet spannen voor onze financiële instellingen is niet voldoende. Er is nood aan fundamentele verandering in de financiële wereld. Het tijdschrift ‘Anders omgaan met geld’ gaat dieper op deze zaken in, geeft kritische analyses en reikt voorstellen aan voor verandering. Meer weten? Kies dan voor een abonnement. Maak 10 euro over op rekeningnummer 001-1353313-45 van Netwerk Vlaanderen (mededeling magazine). Anders omgaan met geld verschijnt vier keer per jaar en is een uitgave van Netwerk Vlaanderen vzw. www.netwerkvlaanderen.be
3
IN DE
KIJKER
Groene New Deal Rol van banken bij groen hervormingsprogramma Onze economie stevent af op een recessie. Werknemers luiden de alarmbel. Wat moet er nu gebeuren? Vanuit verschillende hoeken wordt er gepleit voor een groene New Deal, een programma dat de economie groener moet maken en bijkomende jobs kan creëren. Dat klinkt als een aantrekkelijk programma waarin ook financiële instellingen een rol kunnen spelen.
Groene New Deal De idee van een groene New Deal duikt op veel plaatsen tegelijk op. Het milieuprogramma van de VN (UNEP) deed een studie naar de kansen van jobcreatie in groene sectoren. De nieuw verkozen president van de Verenigde Staten, Barack Obama, wil massaal inzetten op hernieuwbare energie en ecotechnologie. In het Europees Parlement pakt de groene fractie ermee uit. In eigen land is zelfs de VLD aanhanger van een groene economie. In een persbericht van 20 november jl. schreven VLD-senatoren Paul Wille, Margriet Hermans en Jean-Jacques De Gucht het volgende: “Achterblijven zou getuigen van korte termijn denken en dit zullen onze toekomstige generaties cash betalen zowel wat betreft hun leefwereld als wat betreft de economische positie van Vlaanderen en ons land. Wat de industrialisering was voor de 20e eeuw is de duurzame economie voor de 21e eeuw. Aan ons om deze kansen snel te grijpen.” Het oorspronkelijke voorstel van een groene New Deal gebeurde in een rapport geschreven onder de vleugels van de New Economics Foundation (NEF). 4
Het rapport stelt een omvattende strategie voor om de energie-, klimaat- en kredietcrisis het hoofd te bieden. De naam New Deal refereert aan het samenhangende antwoord van President Roosevelt op de depressie van 1930. De groene New Deal wil middelen ophalen en die dan investeren in arbeidsintensieve, groene sectoren zoals energiebesparing, ecotechnologie of hernieuwbare energie. Een dergelijk investeringsprogramma kan ervoor zorgen dat we minder olie nodig hebben. Onze afhankelijkheid van dit zwarte goud maakt ons immers kwetsbaar voor een piek in de productie en van de snelle en ontwrichtende prijsstijgingen nadien. Ook zou het project de klimaatcrisis afwenden doordat we het milieu minder vervuilen met broeikasgassen. Tenslotte kunnen veel mensen aan de slag in de groeiende groene economie. Zo wordt een economische depressie mogelijk afgewend.
Voorstellen voor de financiële wereld Meer concreet staan er zes aanbevelingen voor de financiële wereld in het rapport van de New Economics Foundation:
“In eigen land is zelfs de VLD aanhanger van een groene economie.” 1. De creatie van een breed gamma aan financiele innovaties en stimuli om de miljarden bijeen te brengen die nodig zijn voor het groen hervormingsprogramma. 2. De rentevoet van de Nationale Bank verlagen, zodat iedereen die leent om een nieuw energie- en transportsysteem op te zetten, geholpen wordt. Om de infl atie tegen te gaan dient er tegelijk een veel strengere controle op de kredietverlening en de private geldcreatie te komen. 3.Een opsplitsing van de ongeloofwaardige financiële instellingen. Ze hebben enorm veel belastingsgeld nodig om op de been te blijven tijdens deze kredietcrisis. Het retailbankieren zou afgesplitst moeten worden van het zakelijk- en investeringsbankieren. 4.Het reguleren van de financiële wereld en het herstellen van de beleidsautonomie van de democratisch verkozen overheden, impliceert het opnieuw invoeren van kapitaalcontroles. Deze zijn broodnodig als centrale banken en overheden een van de meest belangrijke hefbomen in de economie willen bepalen en hanteren: de rentevoet. 5.Alle afgeleide producten en andere bizarre financiële instrumenten onder officieel toezicht brengen. De handel moet zich beperken tot de goedgekeurde producten. Uiteindelijk is het de bedoeling om de financiële sector ordentelijk in omvang te laten afnemen, zodat die weer in gelijke pas loopt met de reële economie. 6.De ontwijking en ontduiking van belastingen minimaliseren door komaf te maken met belastingparadijzen en de gangbare financiële rapportering van ondernemingen.
Economist neemt voorstel op de korrel “Groen, gemakkelijk en verkeerd.” Onder die kop probeerde het weekblad de Economist in haar editie van 6 november jl. het voorstel van een groene New Deal de grond in te boren. Het tijdschrift argumenteert dat het verkeerd is om hernieuwbare energie te subsidiëren: “Subsidies zijn populair. Maar zowel de theorie als de praktijk bewijzen hun falen. Hernieuwbare energie subsidiëren betekent dat politici moeten beslissen welke technologie ze verkiezen. Politici hebben meer kans om de bal mis te slaan dan de markt.” Daarna beschrijft de Economist subsidies voor zonnepanelen in Duitsland en ethanol productie in de VS. In het eerste geval is gebleken dat een land met weinig zon, nu vol staat met panelen. In het tweede geval wordt ver-
wezen naar de ontwikkeling dat de voedselprijzen wereldwijd werden ontwricht doordat maïs massaal omgezet werd in ethanol. De klimaatscepticus Bjørn Lomborg deed de argumentatie van de Economist nog eens dunnetjes over in een eigen opinie tegen de groene New Deal. Hoewel het tijdschrift gelijk heeft met haar kritiek op verkeerde subsidies, is het geen goede argumentatie tegen een groene New Deal. Blijkbaar vonden de lezers van de Economist dat ook. Er ontstond haast een rebellie op het forum van het magazine. Uit die honderden reacties op het artikel valt heel wat te leren. Zo argumenteren lezers dat sommige vernieuwende technologieën een hoge initiële kost hebben, maar daarna goedkoop worden. Ook worden sommige kosten zoals de aanleg van een nieuw elektriciteitsnet voor windmolens en zonnepanelen, niet zomaar door de markt gedragen. Bij alle nuttige maar initieel dure projecten hebben investeringen van de overheid zin. De private sector begint er toch niet aan. Bovendien zijn er manieren om de marktverstorende effecten van subsidies te milderen. Tenslotte is het programma van een groene New Deal veel meer dan een groen subsidieprogramma.
Van financiële crisis naar ecologische economie Voodoo finance, schaduwbankieren, financiële hocus pocus, casinokapitalisme, aasgierfondsen of herverpakte rommelhypotheken… De nieuwe woordcombinaties die ons inzicht moeten verschaffen in de werking van de bankwereld hebben één ding gemeen: ze roepen meer associaties op met de Ndrangheta, de Cosa Nostra of andere maffiabendes dan met de vriendelijke bankier om de hoek. Net zoals maffiapraktijken floreren ze als de staat afwezig is, zo ook heeft de vrijgeleide voor de financiële sector een klimaat van angst en onzekerheid gecreëerd. Het voorstel van een groene New Deal is een eerste poging om een progressieve visie te introduceren op het terug invoeren van democratische controle over de financiële sector en investeringen. Het lijkt erop dat na het liberale tijdperk een gezonde democratische controle op de bankwereld gepaard zal gaan met de mobilisatie van massa’s investeringen voor een snelle overgang naar een ecologische economie.
Mathias Bienstman Campagne & Investeren in duurzaamheid 5
Quotes over “Alle Alles A les is tegelijk te aan het cra crashen. ashen. Dee vastgoedprijzen bereikteen een hooogtepunt in 2006, de aandelenmarkteen in 20077. Met het uiteenspatten van deze zeepbelllen, zal err voor 10 biljoen dollar aan waarde verloren gaan n. Maar misschien gaat er wel 15 biljoen in rook op. Dat is 15 duizend m miljard US dollar. De VS zal het hardst getroffen worden.. Maar an ndere landen waar de huizenprijzen en de consumptie de afgeloppen jaren hoge toppen scheerden zoals het Verenigd Koninkrijk jk, Ierland, Australië, Canada en Spanje zullen ook getroffen worden. IJ IJslaand privatiseerde en dereguleerde zijn banken enkele jaren geleden. n. Nu stevent het land af op een nationaal bankroet. De banken zijn eerr n niet meer in staat hun schulden af te lossen bij buitenlandse kreedietv tverleners. Het is echt geen toeval dat al de voornoemde laanden, beh toeva behalve Spanje, fervente fe erv aanhangers waren n van de vrije je mar m rkt ideologie d ologie g uit de VS en hun financiële systemen men te weinig reguuleerden.” Topeconoom To Top opeconoom Jeeffrey D. Sachs opp websitee proje projec pr ecct--sy syndicate.org, syn yndi d oktober t er er 2008 200 08
“Het Het louuter koppelen van spaargeld aan invesinves teringen of het traditioneel bankieren is al lang niet meer de dominante activiteit in onze banken. Vooral de h handelaars of zogenaamde ‘traders’ worden vergoed opp manieren die te gek om los te llop open en zzij ijn. n. ZZek eker er iin n de zzooog ogen enaa aamd mdee he hefb fboo oomf mfon onds dsen en kunnen ze op één jaar voldoeende verdienen om de rest van hun leven rond te komen. Heet enige wat je daarvoor moet doen, is in de juiste businesss handelen. De voorbije jaren waren dat de herverpakte rommelkredieten r of obligaties van opkomende landen landen. De voorzichtige handelaars worden in de praktijk daaren ntegen vaak afgestraft. En de hefboomfondsen waren de voorbije jaren al te vaak de benchmark waarmee verggoedingen voor financiële whizzkids werdden vergeleken.” Ivan De Cloot inn De Standaard van 24 oktoober 2008
6
de financiële crisis “Deze crisis is geen subprime crisis meer. Wat bij die hypotheken voor armlastige mensen gebeurde, zie je nu bij gewone hypotheken, bij autoleningen, creditcardleningen, bedrijfsleningen. Er is te veel geld geleend. Er zijn historisch gezien veel te hoge rendementen gehaald. Er was een schaduwbankensysteem ontstaan van instellingen die helemaal niet onder toezicht stonden, zoals zakenbanken, private-equity firma’s en hedgefundsen. Het systeem was volledig ondoorzichtig. Het was voodoo finance. Nu beseffen mensen dat als je er rotzooi in stopt, er ook rotzooi uitkomt. Niemand vertrouwt elkaar nog.” Nouriel Roubini in De Standaard van 30 oktober 2008
IN DE
KIJKER
“Het is voor eenieder evident dat de financiële markten vandaag niet meer dezelfde zijn als een jaar geleden. Dus zullen we nog meer creatief moeten zijn dan in het verleden voor de financiering van de volgende fasen van het windpark op de Thorntonbbank. Dexia heeft de eerste reeks van zes windmolens gefinancierd en vervolgens gesyndiceerd in een consorge tium van vijf banken. Vandaag vinden we geen enkele bank meer die het volledige financieringsrisico van de volgende fasen wil of zomaar alleen zou kun unne nen n dragen om het daarna te kunnen nen en pplaatsen l aatsen bij ande and dere re bbanken.” nken.” Algemeen een directeur d ecte r C-power C-po Filipp Mart Martens in De Sta Standaard aaard van v n 15 nnovember 2 2008
“Omdat “Omd Omdat er geen ge spr sprake spra pprake ake is van an nat nationan natiion lisatie, atiee, financiert iert dee rregering haar ha h aarr kapita kapi kka kapitaalinbreng app aal a bre alinbreng reengg vviaa lenin leningen niinge gen die die buiten bu n het budget b dget vallen. valle . Banken Bank B k n zullen zulle llen er dde grootste onderschrijvers j ers van zijn. ij M Mett “Het was mijn andere woorden, de banken b fi financieren nanc nancieren zichch eerste bet betoging en het zelf en dankzij de tussenschakell van de schatschat deed me toch wat. Met een paar kist toveren ze kredieten om in kapitaal… Wat mensen gepraat (vooral Franstaligen). er dus vandaag plaatsvindt, is niets anders Eén mevrouw die het niet meer zag zitdan de privatisering van de schatkisten ten omdat al haar geld op Kaupthing staat door het bankwezen.” zowel zicht- als spaarrekening. Da’s miserie Jean-Pierre Avermaete in “De achtbaan van hé. Ben blij dat ik geweest ben. Ik vond het Cash van 6 november liquiditeitsproblemen belangrijk, ook al was het niet gemakkelijk om 2008 waarin banken als Fortis en Dexia alleen met mijn zoontje te gaan (dochtertje terecht zouden komen, vindt eigenlijk bij oma). We moeten solidair zijn met zijn oorsprong in het feit dat beide banelkaar!” Klant van failliete Kaupthing Bank ken voor de financiering van hun activiteiop forum van spaargids.be ten enorm afhankelijk geworden waren van de internationale geldmarkt. Net als elders in de financiële wereld leenden beide banken massaal geld bij andere banken en grote institutionele investeerders om dat te investeren in tal van ingewikkelde en risicovolle kredietderivaten, die meestal buiten de balans werden gehouden.” Bijlage over financiële crisis in De Standaard van 15 november 2008
7
bankieren Niet Echt Proper De banken hebben de laatste decennia ‘carte blanche’ gekregen van de spaarders en de overheid. De mensen dropten er hun spaarcenten en vertrouwden erop dat ze die goed zouden beheren. Niks bleek minder waar. Zonder dat veel klanten er erg in hadden, speelden ze lucratieve maar gevaarlijke spelletjes met het geld. Niet Echt Proper dus. Bovendien sleurden ze het economisch systeem mee in de vrije val en staan er nu jobs op het spel. Met de nieuwe N€P campagne wil Netwerk Vlaanderen mensen een megafoon geven om het signaal te geven dat het zo niet langer kan. Banken zijn lang genoeg hun én ons boekje te buiten gegaan. De N€P campagne geeft aan dat we de controle terug willen over ons spaargeld. Het is hoog tijd voor Nieuw Echt en Principieel bankieren. De campagne reikt actiemiddelen aan voor spaarders en formuleert eisen voor banken en overheden.
Hoe heeft het zo ver kunnen komen? De klassieke rol van bankieren, namelijk het verzamelen van spaargelden en die investeren in maatschappelijke en economische noden, is lang niet meer de belangrijkste bezigheid van de banken. Nochtans boerden de banken erg goed. Elk kwartaal kondigden ze hogere miljardenwinsten aan. Deze opwaartse spiraal had echter nog weinig te maken met investeringen in de reële economie. De banken waren in de ban van ‘voodoo finance’. Bankieren stond synoniem aan ondoorzichtige bezweringsrituelen rond beurskoersen, renteschommelingen, wisselkoersen of virtuele grondstoffentransaact ctie ies. Uiteindelijk we werd duide-
lijk dat er geen vaste grond zat onder die geboekte miljardenwinsten. De banken hadden risico’s verpakt en nog eens herverpakt in complexe financiële instrumenten. Daardoor waren de risico’s niet verdwenen, ze werden juist ongrijpbaar en onbeheersbaar. Het bancaire systeem ontspoorde en sleurde ook de klassieke bankierfunctie in haar val mee. Investeren in de reële economie kwam op de tweede plaats.
Banken zijn belangrijk Als het establishment de bal misslaat en het onderspit delft, is een portie leedvermaak vaak een onderdeel van het spel. Maar nu is er weinig sprake van leedvermaak. Dat is logisch, want de banksector speelt een heel belangrijke rol in de maatschappij. Mensen laten er hun spaarcenten achter, geld waar ze later hun pensioen mee willen realiseren, geld waar ze de studies van hun kinderen mee willen betalen, of eindelijk die droomreis mee willen maken. Als het geld voor onze toekomstdromen in verkeerde handen blijkt te zijn, zijn is de tijd van onzekerheid, angst, frustratie en zelfs paniek aangebroken. Ondanks het feit dat banken door hun risicovolle gedrag en slecht beheer van de kaart worden geveegd, snelt de overheid de banksector te hulp. Dat heeft een dubbel belang: aan de ene kant het vrijwaren van de spaargelden, aan de andere kant de nood aan financiële injecties in onze economie. Overheden hebben zich dan ook borg gesteld voor de banken, kapitaal gestort, leningen verstrekt en zijn soms zelfs (mede-)eigenaar geworden. Deze actt iess zijn jn te verklaren, vanuitt de ged e achte
De financiële zeepbel Een misvatting is dat de zeepbel economie slechts een Amerikaans fenomeen is. Niets is minder waar. Ook in België hebben banken gejongleerd met complexe en gevaarlijke financiële instrumenten: in 2007 ging het reeds om transacties met onderliggende risicowaarde van 9.789 miljard euro (dit is geen schrijffout). Slechts 4 procent daarvan had te maken met echte risico’s uit bankpraktijken, de andere 96 procent was speculeren, gokken of hoe je het ook wil noemen. Het bedrag van bijna 10.000 miljard euro steekt schril af tegen de 666,2 miljard euro leningen die diezelfde banken in 2007 geleend hebben aan particulieren, bedrijven en overheden.
8
Windmolens vangen geen financiering dat banken te belangrijk zijn om failliet te laten gaan. Maar opvallend is het wel dat de verliezen gedragen worden door de maatschappij, terwijl de winsten van de vorige jaren geïncasseerd werden door de ‘happy few’ in de bankwereld. Het redden van de banken kan geen vrijgeleide zijn voor hen om opnieuw de draad op te pakken waar ze hem hebben laten liggen, om opnieuw met hetzelfde risicovolle gedrag ons geld in gevaar te brengen. Als de overheid nu geen krachtige eisen koppelt aan haar steun, riskeert het vangnet voor de banken een hangmat te worden. De reddingsoperatie van de overheid mag geen blanco cheque zijn. Journalist Dirk Barrez verwoordt het als volgt: “Dat is ook de reden waarom ik geen vrede kan nemen met het antwoord van onze politici. Zij zeggen: ‘We gaan de financiële wereld door haar crisis helpen, en daarna geven we het roer terug uit handen’. Maar beeld je in dat er iemand met een bus aan de meest waanzinnige snelheid door de straten van de stad raast en iedereen wegmaaai a t, een n da d t wij da daarop zeggen: ‘We W gaa We aan he h t ro roer er o erne ov n me men en als de bu b s terug noorm rmaa aall rijddt, dan aa krij kr ijgt gtt ddee ch chau auff f eu ff e r het ssttuu uurr te t ru ug’ g’.. Ik zzeg eg g llie ieve ie v r: ve ‘D D iee bban a ke an ken n zi zijn jn nh hun un rrijjbewiijs kkwi wijt jtge gesp spee eeeld l ’..” Meer Me er dan oooi oitt he oi hebb bben bb en ove verhed eden ed den e n nuu de mog ogel elij el ijkij kh id oom he m tee gaa aan n vo oor eeen e ban en anca cair ca iree se ir s ct ctor or ddie ie tten en dien di enst en s e stt aa st a t va v n dee maa aats tssch chap appi piij, j die tten en die iennstee stt aa st a t van van de eeco va cono co nomi no mie. mi e. e.
In de Noordzee bouwt het Belgische windenergiebedrijf C-Power zestig windturbines die groene stroom zullen voorzien voor 600.000 gezinnen. Dat is tien procent van de Belgische inwoners. Het project zal één derde van de Kyoto hernieuwbare energie doelstelling van België tegen 2010 waarmaken. Het is voor de overheid een sleutelproject in de noodzakelijke omschakeling naar een koolstofarme energievoorziening. Maar na de bouw van zes windmolens, vindt C-Power nu geen banken die bereid zijn om alleen de volgende fase te financieren. Nochtans zijn dat klimaatoplossingen die banken zouden moeten financieren.
Nieuw Echt en Principieel De N€P campagne trekt een duidelijke lijn waar de opdracht ligt voor banken. Banken dienen (op) nieuw te gaan bankieren. Dat betekent: a investeren in echte activiteiten. Geen geld voor rommelhypotheken of casinospelletjes, wel voor de reële economie, bijv: een krediet voor de bakkerij op de hoek, een financiering voor nieuw onderzoek naar kankerbestrijding, startkapitaal voor een ICT-bedrijf, leningen om werken aan de waterleiding te bekostigen, uitbreidingsinvesteringen voor een zetelfabrikant enz. a pro-actief en aan voordelige tarieven investeren in n aacctiv c t ivit v it itei eite ei ten te n di diee de oove v rgang naar een ve e ggro roen ro oen ne e on ec onom omie om ie waa aarm rmak rm aken ak en n. Met massale, voord rdel del e ig i e inve in vest ve stter erin inge in gen ge n wo word rden rd en ssne n l groene job ne obbs ge gecr c eëëer cr ed e wor en ordt dt eerr ee e n om omsl slag sl ag n naa aarr een ko aa kool olst ol ssttof o ar arme econ ec o om on omie ie gem gem emaa aakt aa kt.. Zo w kt wor orddt tegel or elijjke el kert rtij rt ijdd de ij econ ec o om on omis isch is chee ne ch neer erga er gang ga ng en ee een n klimaaa aatccat atas asstr t ofe geco ge comp co mpen mp ense en seer se erd. er d. EEen en eeco colo co logi lo g sche ecoono nomi mie is mi to oek e om omst stge st geri ge rich ri cht: ch t: ze pu putt de aardee n nie iett ui ie u t, maar houd ho udtt ze iin ud n vo vorm rm voo oorr de vvol o gend de gene geene nera raati t es e .
» 9
“Als het geld voor onze toekomstdromen in verkeerde handen blijkt te zijn, is de tijd van onzekerheid, angst, frustratie en zelfs paniek aangebroken.”
»
a niet langer investeren in maatschappelijk schadelijke activiteiten en stoppen met speculeren. Banken moeten komaf maken met investeringen die de mens, milieu en maatschappij schade berokkenen. Bedrijven die samenwerken met meedogenloze dictators, mijnbouwprojecten die de rechten van de omwonenden met voeten treden en rivieren vergiftigen, wapenexporten naar repressieve regimes of bedrijven die werknemers uitbuiten etc. verdienen ons spaargeld niet. Banken dienen in alle openheid te werken. Dat betekent: a een duidelijk inzicht geven in hun investeringen. Spaarders hebben het recht om te weten wat er met hun geld gebeurt. Daarom dienen banken duidelijkheid te geven over de projecten en bedrijven waarin het spaargeld wordt geïnvesteerd. Ons spaarboekje is geen ‘carte blanche’ om gelijk wat te doen met het geld. a zich afhouden van activiteiten in of met belastingsparadijzen. Belastingsontduiking berooft de gemeenschap van miljarden euro euro’ss aan inkomsten. Banken werken daaraan mee als ze activiteiten in belastingsparadijzen ontplooien. Nochtans werden diezelfde banken met gemeenschapsgeld gered. Het is een minimum dat ze nu ophouden met het vergemakkelijken van belastingontduiking en -ontwijking. De samenleving heeft dringend nood aan dit soort nieuwe banken. Er is geen tijd om opnieuw jaren af te wachten of banken zelf wel bereid zijn deze rol op te nemen. Het is aan de spaarders en de politici om aan te dringen op Nieuwe Echte Principi ci piël pi ëlee banken en om banken te ccre ël reër re ëren ër en ddie ie een bela be lang la ngri ng r jke rol ku ri k nn nen e spelen in n de om omsl slag sl ag n naa aarr de aa s ci so c iaa aall-ecologis isch is chee ma ch maat a schapppij i iin n dee 21ee eeu euw.
10
Opnieuw gaf journalist Dirk Barrez een inspirerend voorbeeld: “Neem nu een stad als Brussel, waar de werkloosheid en de armoede zeer hoog zijn, en waar je tegelijkertijd met een huizenbestand zit dat zeer oud en ecologisch zeer inefficiënt is. Met een massaal vernieuwbouwprogramma kan je drie vliegen in één klap slaan. Je kan vernieuwen en verbouwen volgens de strengste ecologische normen, zodanig dat het energieverbruik terugvalt met een factor tien. Dat kan. Ondertussen haal je de werkloosheid structureel naar beneden, want je geeft aan een pak werkloze mensen de mogelijkheid om te werken, en dan nog vlak bij huis. Daarmee genereer je bovendien een ontzettende inkomensstroom, zodanig dat die mensen ook in die huizen kunnen gaan wonen, terwijl ze nu veroordeeld zijn om zich deze winter blauw te betalen aan de energie die door de muren en het dak ontsnapt. Als je een overheidsbank hebt met middelen, zoals vroeger de ASLK, dan kan je dat doen.” Vind je ook dat het welletjes is geweest? Dat banken hun en ons boekje te buiten zijn gegaan, dat het tijd is voor structurele veranderingen? Geef dan samen met Netwerk Vlaanderen het signaal dat het tijd is voor Nieuw Echt en Principieel bankieren. Hoe je dat concreet kan doen... Check www.nepbankieren.be voor de laatste update van onze acties.
Christophe Scheire, Esther Vandenbroucke, Mathias Bienstman Campagne
Alle klokken luiden…
BLIK
in antwoord op de financiële crisis
OP
NIEUWS
De financiële crisis laat ons niet koud. Wereldwijd vinden er meetings, conferenties en studiedagen over de financiële crisis plaats. Initiatieven waarin niet alleen banken en beleidsmakers een rol spelen, maar ook academici, NGO’s en burgers. Ze laten veelal een andere en kritische stem horen en kwamen de afgelopen tijd met interessante initiatieven op de proppen.
Casino Crash Casinocrash.org is een website met participanten vanuit de hele wereld. De site biedt kritische standpunten en discussies aan over de crisis. Ook kun je de ‘Beijing Declaration’ over de financiële en economische crisis bekijken. De verklaring is opgemaakt in negen talen en waarschuwt voor de recessie die deze crisis nog met zich mee zal brengen. Ze bevat vele voorstellen op het vlak van banken, belastingen, publieke investeringen, internationale handel, het milieu en landbouw en industrie. De rode draad in al die voorstellen is dat er een democratische controle moet komen over financiële instellingen en dat het welzijn van mens en milieu centraal moet staan in onze economische activiteiten. Concrete voorbeelden zijn: a het creëren van banken die gedragen worden door een samenleving en zich richten op de belangen van die samenleving a het versterken van leensystemen die gebaseerd zijn op solidariteit a de toepassing van sociale en ecologische criteria op alle leningen a volledige transparantie van de bankboeken, ook voor middenveldorganisaties a taxatie van speculatieve investeringen. www.casinocrash.org
Vakbonden bezorgt over faillissement van landen Voor de vakbondskoepel European Trade Union Confederation (ETUC) lijdt het geen twijfel dat de crisis veroorzaakt is door ‘de roekeloosheid en hebzucht van Wall Street’. Hun London Declaration stelt dat veranderingen hard nodig zijn, zodat financiële instellingen landen nooit meer dicht bij het faillissement kunnen brengen. De ETUC pleit onder meer voor injecties van overheidsgeld in financiële in-
stellingen om zo fundamentele gedragswijzigingen te kunnen realiseren. De ETUC komt ook op voor een betere controle en strakkere regelgeving. Ook pleit de organisatie voor een overheidsoptreden om investeringen in groene jobs en duurzame ontwikkeling te bevorderen. www.etuc.org
BankTrack gaat voor groene New Deal BankTrack, het internationaal forum van NGO’s die bankinvesteringen op de voet volgen, lanceert een ‘Bank to the future’ verklaring. Daarin spreekt de koepelorganisatie van drie crisissen: de financieel-economische, de sociaal-ecologische en de bestuurscrisis. Het forum wil de financieel-economische crisis onder meer aanpakken via de afschaffing van fiscale paradijzen en het aan banden leggen van risicovolle financiële producten. Tevens willen ze het schaduwbankieren en de vergoedingssystemen die onverantwoorde risico-investeringen aanwakkeren aan banden leggen. In hun zoektocht naar oplossingen voor de bestuurscrisis pleit de organisatie voor sociaal-ecologische vergunningsvoorwaarden voor banken en een democratische participatie in de noodzakelijke hertekening van het financiële landschap. Voor de aanpak van het sociaal-ecologisch aspect pleit BankTrack voor betere supervisie en meer transparantie. BankTrack stelt voor om duurzaamheidscriteria te hanteren bij het verstrekken van vergunningen aan banken. Bijvoorbeeld door het opleggen van hogere kapitaalsvereisten voor in-
» 11
» vesteringen in de maatschappelijk riskante olie- en gassector. BankTrack gaat uiteindelijk voor een groene New Deal. Deze groene New Deal houdt in dat de overheid gaat voor investeringen die kiezen voor sociale rechtvaardigheid, duurzame productie en consumptie. Banken kunnen bijdragen door bijvoorbeeld te kiezen om de broeikasgasemissies in al hun portefeuilles te reduceren. www.banktrack.org
Het Belgisch Financieel Actie Netwerk (FAN) streeft naar meer reglementering, democratische controle en transparantie. Ze gaan voor de opheffing van fiscale paradijzen en het fiscaal bestraffen van speculatieve activiteiten en producten. Ook menen ze dat financiële instellingen sociale en ethische criteria dienen te hanteren bij hun investeringen. MO* magazine heeft een webdossier geopend met diverse bijdragen over de financiële crisis: www.mo.be/index.php?id=358
Klokkenluiders in België
Geen gokfeestjes meer
Dichter bij huis is een gelijkaardige stem te horen. Tijdens de Vlaams-Nederlandse expertmeeting over duurzame en solidaire economie vorig jaar stelden ze in de ’Verklaring van Tilburg’ dat het tijd is voor een transformatie van onze economie in de richting van duurzaamheid en internationale solidariteit. In de motie ‘Juist Nu!’ over de kredietcrisis roepen het Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO) en het Nederlands Platform Duurzame en Solidaire Economie op tot een drastische hervorming van het financiële stelsel. Ze vragen om een herziening van het internationale geldstelsel om tomeloze geldschepping en speculatie een halt toe te roepen. Ze bepleiten dat het financiële wereldstelsel dienstbaar gemaakt wordt aan de reëële economie, binnen de grenzen van natuur en n milieu en met prioriteit voor de belangen van de armen in de wereld.
Al deze genoemde initiatieven hebben gemeen dat ze vinden dat het afgelopen moet zijn met de gokfeestjes binnen de bankwereld. Het is hoog tijd voor structurele veranderingen in de financiële wereld.
www.economischegroei.net ww www.vodo.be
De roep om hervorming klinkt momenteel uit vele monden, en dat is bemoedigend. Het is immers niet de bedoeling dat alles bij het oude blijft. Maar een drastische verandering is daarom nog niet vanzelfsprekend. Een groep behoudsgezinde mensen staat helemaal niet te springen om veranderingen. Daarom is het belangrijk dat er werk gemaakt wordt van een hertekening van het financiële landschap en de samenleving terug greep krijgt op het financiële systeem. Het bankwezen hoort niet langer in dienst te staan van de ‘ happy few’, maar juist van een mens- en milieuvriendelijke maatschappij. Luc Weyn Investeren in duurzaamheid Netw Vlaanderen is lid van FAN, VODO en Netwerk BankTrack. ck
12
Duurzame bank lijdt geen schade door financiële crisis
INTERVIEW
De schadelijke gevolgen van de kredietcrisis komen steeds beter aan het licht. Financiële instellingen dreigen kopje onder te gaan, terwijl de overheid optreedt als redder in financiële nood. Maar hoe zit het eigenlijk met de duurzame banken? Ondervinden zij nadelen of juist voordelen van de economische crisis? We vroegen het aan Lieve Schreurs, hoofd marketing & communicatie van Triodos Bank België. Heeft Triodos Bank last van de financiële crisis? “Nee, integendeel. We hebben méér klanten die méér geld aan ons toevertrouwen. In de maand oktober bijvoorbeeld hebben we vier tot vijf keer zoveel aanvragen voor nieuwe rekeningen ontvangen als voorheen.” Hoe komt het dat Triodos Bank relatief buiten schot blijft? “De missie van Triodos Bank is het bevorderen van een menswaardige samenleving. Daarom kiest Triodos Bank bewust om het spaargeld van de klanten rechtstreeks te investeren in bedrijven en projecten met een meerwaarde op sociaal, cultureel en milieugebied. Het zijn investeringen in de reële economie, in bedrijven waar de bank vaak een directe, persoonlijke relatie mee heeft. We investeren bewust niet in complexe financiële instrumenten, zoals de herverpakte hypotheekportefeuilles. Ons bankmodel gaat terug naar de essentie van bankieren: mensen en organisaties die geld opzij kunnen zetten, samenbrengen met bedrijven die het tijdelijk nodig hebben om hun activiteiten te kunnen ontplooien. 65 procent van de spaargelden lenen we uit aan ongeveer 6000 duurzame ondernemers. De gelden die niet voor de kredietverlening worden gebruikt, zet Triodos Bank uit bij ‘first class’ banken en in staatsobligaties. Bovendien is onze liquiditeit gebaseerd op een brede depositobasis en zijn we derhalve niet afhankelijk van leningen van banken of van garanties door de overheid.” “Triodos Bank is ook bewust niet beursgenoteerd. We zijn dus geen speelbal van speculatieve kortetermijnbeleggingen. Winst is voor Triodos Bank geen doel op zich, maar een maatstaf van goed beheer. We streven naar een degelijke risicovergoeding van onze aandeelhouders. We willen op middellange termijn zeven procent bieden, geen rendementen met dubbele cijfers. Speculatieve risicobeleggingen ter wille van maximale winsten zijn aan ons niet besteed. Al deze keuzes lonen nu blijkbaar.”
Geheel vrij van risico kunnen jullie toch niet zijn. Jullie zitten toch mee in het systeem? “Klopt, we werken binnen het systeem maar volgens onze eigen visie op bankieren die we transparant toepassen. We zijn een Nederlandse bank en vallen dus onder toezicht van De Nederlandsche Bank en onder de Nederlandse depositogarantieregeling die, net zoals de Belgische garantieregeling, spaartegoeden tot 100.000 euro per klant garandeert.” [Red: Triodos beleggingsfondsen vallen niet onder de garantieregeling en zijn wel onderhevig aan de waardedalingen op de beurs.] De financiële crisis onderstreept nog eens hoe belangrijk het is dat we weten waar ons spaargeld in geïnvesteerd wordt. Triodos Bank werkt transparant. Wanneer mogen we van Triodos Bank een brochure of website-pagina verwachten die een compleet overzicht geeft van de lopende verstrekte kredieten? “We informeren nu reeds onze klanten over de nieuw toegekende kredieten via het Triodos magazine. We bereiden een ruimere informatie voor via een brochure en onze website. Daar wordt aan gewerkt en daar zullen we in de loop van 2009 mee naar buiten komen.” Zal het nog lang duren vooraleer ook de Belgische particuliere klant een zichtrekening met bankkaart kan bemachtigen bij Triodos? In Nederland is hier al wel werk van gemaakt… “Het is een kwestie van tijd en schaalgrootte. Triodos Bank biedt in Nederland al de zichtrekening met debetkaart aan, maar de bank bestaat in Nederland dan ook al meer dan 25 jaar. Het is een logische stap in de groei van de bank, ook van de Belgische vestiging van Triodos Bank. Aan de snelheid waarmee we nu groeien, komt die stap sneller dichterbij, maar we zullen eerst ons huiswerk maken en dan een datum op die stap kleven.” Interview door Luc Weyn Investeren in duurzaamheid
13
PORTFOLIO
Netwerk Rentevrij cvba is een coöperatieve dochter van Netwerk Vlaanderen vzw en biedt rentevrije leningen aan voor maatschappelijke en ecologische initiatieven. Regelmatig doet Netwerk Rentevrij een oproep voor financiële leningen. Als sympathisant speel je een onmiskenbare rol in het verhaal. Jouw steun kan het verschil maken en zinvolle projecten waarmaken.
Vijf tewerkstellingsprojecten kunnen droom waarmaken dankzij investering HR-bedrijf SD Worx in Netwerk Rentevrij De kredietverlening van Netwerk Rentevrij neemt een hoge vlucht. Om blijvend te kunnen ingaan op de vraag naar rentevrij geld door initiatieven met een maatschappelijke meerwaarde, is Netwerk Rentevrij op zoek naar kapitaal. En er is goed nieuws: SD Worx, een onderneming die zich toelegt op Human Resource Management, heeft beslist om 250.000 euro vrij te maken voor Netwerk Rentevrij. Het geld komt uit een fonds dat de tewerkstelling van kwetsbare jongeren ondersteunt. Netwerk Rentevrij gaat het geld gebruiken voor leningen met die doelstelling. SD Worx is gespecialiseerd in Human Resources Management. Klanten krijgen bij de onderneming een complete dienstverlening: payroll, HR-diensten en juridisch advies. Door de jarenlange ervaring met loonberekening en personeelsbeleid is SD Worx in de Belgische en de Europese markt een referentie op het vlak van resultaatgericht personeelsbeleid. Sinds 1999 heeft SD Worx een fonds. Het SD Worx fonds heeft als doel financiële steun te verlenen aan concrete projecten van professionele organisaties die kansarme jongeren voorbereiden op tewerkstelling. Zo worden de jongeren geholpen volwaardig deel te nemen aan het economische leven. SD Worx manager Patric Serverius: “Met het fonds ondersteunden we al een kleine honderd organisaties.” SD Worx fonds heeft nu beslist om 250.000 euro rentevrij te lenen aan Netwerk Rentevrij. Op deze manier steunt het fonds hun doelstelling op een structurele wijze en geeft het bovendien Netwerk Rentevrij opnieuw ademruimte. Frederik Matthijs van Netwerk Rentevrij verwelkomt de beslissing: “Met dat bedrag kunnen we minstens een vijftal organisaties de kans geven om hun droomproject waar te maken. We zullen ermee rentevrije kredieten geven op het vlak van tewerkstelling van kansengroepen. Het is een groot voordeel dat het geld op termijn terugkomt, en telkens opnieuw voor dezelfde doelstelling kan gebruikt worden. We zijn dan ook erg blij dat SD Worx in onze werkwijze gelooft.”
Wie meer informatie wil over de samenwerking kan Netwerk Rentevrij contacteren, ook als je organisatie of bedrijf geïnteresseerd is om in het aandelenkapitaal van Netwerk Rentevrij te stappen. Door (minimaal) twee aandelen van 100 euro te kopen steun je Netwerk Rentevrij. Met jouw steun kan Netwerk Rentevrij de financiering van mens- en milieuvriendelijke initiatieven blijven garanderen.
www. Netwerk Rentevrij 3 02/ 274 00 17 14
! info@rentevrij.be.
.be
elke
dag mo
ndiaal nieuws
surf naar www.mo.be i.s.m.
COLOFON Anders omgaan met geld Magazine van Netwerk Vlaanderen Verschijnt vier keer per jaar
Dromen over de wondere wereld van het geld
REDACTIE EN ADMINISTRATIE Vooruitgangstraat 333/9 1030 Brussel Tel: 02/201 07 70, Fax: 02/201 06 02 info@netwerkvlaanderen.be
Hebt u ook met rode oortjes en ook wel met schrik in het hart de nieuwsberichten over de monetaire crisis gevolgd? Ik wel; mijn zuurverdiende spaarcenten die het DE me mogelijk moeten maken binnen enkele jaren het magere pensioen wat aan te vullen, komen gelukkig zo verzekeren Leterme en Reynders me met de hand op het hart – niet in het gedrang. Daarnaast was die crisis een gelegenheid om me nog eens te verdiepen in de ware aard van het geld.
WERKTEN MEE AAN DIT NUMMER Mathias Bienstman, Christophe Scheire, Lieve Schreurs, Esther Vandenbroucke, Johan De Vriendt, Hugo Wanner, Luc Weyn.
Daarom diepte ik nog eens het wonderlijke boekje op van Silvio Gesell (Sankt Vith, 1862 -1930). In ‘Het wondereiland Barataria’ beschrijft hij de denkbeeldige geschiedenis van 500 Spaanse gezinnen die in 1612 het al even denkbeeldige eiland Barataria koloniseren. Ze proberen, afgesneden van de rest van de wereld, een economie op te bouwen. Oorspronkelijk was die communistisch georganiseerd. Al vlug werd duidelijk dat dit toch niet je dat was. In een stelsel dat groot altruïsme veronderstelde, bleek het hemd toch nader dan de rok. Daarop werd eigendom ingevoerd en geld als ruilmiddel. De voorraad aardappelen diende als dekking van het papiergeld. Die aardappelstandaard leidde tot een bepaalde organisatie van het maatschappelijk leven. En omdat men al vlug de nadelen ervan inzag, voerde men een notenstandaard in. Al die verschillende geldtypes creëerden tenslotte een kapitalistische markteconomie en een interest waarbij het gewone volk uiteindelijk de dupe werd.
VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Kristien Vermeersch Vooruitgangstraat 333/9 1030 Brussel
ACHTER
SCHERMEN
Verder was ik zelf betrokken bij de invoering van de eerste LETS-systemen (Local Exchange and Trading Systems het lokaal geld) in Vlaanderen. Mij werd nog duidelijker dat geld geen natuurfenomeen is, maar een afspraak tussen mensen. Het drukt een relatie tussen mensen uit. Of met een parafrase: ‘Zeg me wat de aard van uw geldsysteem is, en ik zeg u hoe uw samenleving er uit ziet’. In de meeste LETS-systemen wordt de waarde van het geld bepaald door de arbeid die samenhangt met het geruilde goed of dienst. Eén eenheid geld is één uur arbeid. En de ene arbeid is niet meer waard dan de andere. In die systemen bestaat rente niet en kan geld ook niet gebruikt worden als schatvormer. Op die manier creëert geld meer gelijkheid van kansen en een meer menswaardige samenleving. Ik ben ook betrokken in het bestuur van Netwerk Rentevrij, een coöperatieve dochter van Netwerk Vlaanderen. We stellen geld ter beschikking van socialprofit organisaties en kleine coöperatieven, compleet rentevrij. De enige kost die we aanrekenen is wat het ons kost om dat geld ter beschikking te stellen. Stel je voor: een samenleving waarin ik het geld dat ik niet onmiddellijk nodig heb, kosteloos ter beschikking kan stellen aan mijn kinderen die een huis willen bouwen, aan mijn ouders die hulpbehoevend zijn, aan een social-profit organisatie, aan een cultuurhuis... Ik moest me geen zorgen meer maken over mijn pensioen, over ziekte en tegenslag... Ik kon immers rekenen op de overschotten van anderen die er anders toch niets beters konden mee aanvangen. Ik droom ervan... Johan De Vriendt Bestuurslid Netwerk Vlaanderen
16
HOOFDREDACTIE Leontien Aarnoudse EINDREDACTIE Luuk Besamusca, Christophe Scheire
DRUKKER De Wrikker LAY-OUT Yichalal FOTOGRAFIE Bartlomiej Fulanty, Janusz Dymidziuk, Michal Nawala, Netwerk Vlaanderen, Nicolas Raymond, studiovancaspel COVER Maare Liiv ABONNEMENTEN Een jaarabonnement kost 10 euro. Interesse? Maak het bedrag over op 001-1353313-45 van Netwerk Vlaanderen met de mededeling magazine en je ontvangt de volgende nummers in je brievenbus. Een abonnement loopt van januari tot en met december. Word je midden in het jaar abonnee, dan worden voorgaande nummers uit het jaar alsnog toegestuurd.
Heb je vragen, opmerkingen of suggesties? Mail de redactie: redactie@netwerkvlaanderen.be Netwerk Vlaanderen vzw promoot het anders omgaan met geld. De organisatie voert campagne tegen onverantwoorde en schadelijke investeringen van banken en pleit voor duurzame investeringen die bijdragen aan een mens- en milieuvriendelijke samenleving.
Wilt u de activiteiten van Netwerk Vlaanderen steunen? Uw financiële bijdrage is van harte welkom. Stort uw gift op rekening 001-119225-90 op naam van Netwerk Vlaanderen met de mededeling gift nb.