Chemie van de liefde by New Scientist

Hoeveel controle hebben we over de liefde? Veel minder dan we denken. Al die geheimzinnigheid,

young alexander

al die poëzie, al dat complexe gedrag met betrekking ingrijpende beslissingen leiden die we ooit zullen nemen, wordt in gang gezet door enkele moleculen in onze hersenen en zonder dat we ons hiervan bewust zijn.

Chemie van de liefde

De wetenschap achter Hoe begint liefde? Hoe kunnen twee vreemden tot de conclusie komen dat het niet alleen prettig liefde, seks en zou zijn hun leven met elkaar te delen, maar dat ze het móeten delen? Waarom zegt een man dat aantrekkingskracht hij van zijn vrouw houdt, terwijl hij haar bedriegt? Waarom houden anderen hun relatie in stand, ook al is de romantiek verdwenen? Hoe is het mogelijk om verliefd te worden op de ‘verkeerde’ persoon? Waarom zijn er bepaalde typen mensen? De raadsels rond lichamelijke aantrekkingskracht, jaloezie, ontrouw, de band tussen moeder en kind – alle gedrag dat vaak zo veel vragen oproept – worden nu opgehelderd door de moderne neurowetenschappen. Larry Young, een van ’s werelds meest vooraanstaande onderzoekers op dit gebied, legt samen met journalist Brian Alexander uit hoe deze ontdekkingen op ons van toepassing zijn.

larry young is directeur van het Centrum voor Translationele Sociale Neurowetenschappen, hoogleraar psychiatrie aan de Emory-universiteit in de Verenigde Staten en hoofd van de afdeling psychiatrische stoornissen en neurowetenschap van gedrag aan het Yerkes Nationaal Centrum voor Primatenonderzoek aldaar. Young woont in Atlanta. brian alexander is een bekroond journalist en heeft enkele boeken op zijn naam staan, waaronder Rapture: How Biotech Became the New Religion en America Unzipped: In Search of Sex and Satisfaction. Hij woont in San Diego.

‘Dit geestige boek, geschreven door een groot neurowetenschapper en kundig schrijver, is het eerste populaire werk dat onze kennis over de chemie van seks, liefde en gezinsrelaties met elkaar verbindt. De vooruitgang in dit vakgebied kun je rustig adembenemend noemen en Larry Young is er de belangrijkste pionier. De manier waarop de hersenen reageren als een jongen een meisje ontmoet, bepaalt de stabiliteit van het huwelijk en de toekomst van de menselijke soort.’

frans de waal, primatoloog

Chemie liefdeomslag.indd 1

omslagontwerp: sagor – graﬁsche producties

Chemie van de liefde

tot sociale binding die tot de meest

Chemie van de liefde De wetenschap achter liefde, seks en aantrekkingskracht

larry young en brian alexander

www.veenmedia.nl ISBN 9789085714149 NUR 915 9 789085 714149

02-08-13 08:51

Hoeveel controle hebben we over de liefde? Veel minder dan we denken. Al die geheimzinnigheid,

young alexander

Chemie van de liefde

frans de waal, primatoloog

Chemie liefdeomslag.indd 1

omslagontwerp: sagor – graﬁsche producties

Chemie van de liefde

tot sociale binding die tot de meest

Chemie van de liefde De wetenschap achter liefde, seks en aantrekkingskracht

larry young en brian alexander

www.veenmedia.nl ISBN 9789085714149 NUR 915 9 789085 714149

02-08-13 08:51

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 7

Inhoud

Inleiding

De constructie van een seksueel brein

De chemie van het verlangen

De macht der begeerte

Het mamacircuit

103

Be My Baby

137

Het mannelijk territorium

169

Verslaafd aan liefde

201

De paradox van de ontrouw

227

Het verhaal van de liefde herschreven?

257

Woord van dank

285

Literatuur

287

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 9

Inleiding

et idee van liefde als ‘mysterie’ zit zo in het menselijk voorstellingsvermogen ingebakken, dat het wellicht ons oudste cliché is. Plato noemde het ‘irrationeel verlangen’. Cole Porter leek voor bijna ieder van ons te spreken toen hij zijn handen in de lucht gooide en zich in een soort muzikale zucht van berusting afvroeg: ‘What is this thing called love?’ In dit klassieke nummer beschrijft iemand dat hij tevreden was, ook al leidde hij een saai leven, totdat de liefde op mysterieuze wijze zijn leven binnenvloog, alles veranderde en een malloot van hem maakte. Op een gegeven moment worden we allemaal weleens overweldigd door de dramatische wijze waarop ons gedrag kan veranderen wanneer de liefde ons leven binnendringt. En ons verlangen naar seks kan grenzeloos lijken. We hunkeren er zozeer naar dat we er veel geld voor overhebben, alleen maar om eraan te worden herinnerd, tot financieel welvaren van Hugh Hefner, Jimmy Choo en de economie van Las Vegas. De combinatie erotisch verlangen en de liefde waartoe deze leidt is wellicht de sterkste kracht op aarde. Sommigen plegen een moord uit liefde. We trouwen met iemand die kinderen heeft en gaan gewoon akkoord met de taak die kinderen op te voeden, hoewel we niet van plan waren om een leven met kinderen te gaan leiden toen we nog vrijgezel waren. We wisselen van godsdienst of vinden de Here. We verlaten een aangenaam klimaat en verhuizen van Nederland naar Siberië. We doen van alles waarvan we ons nooit hadden voorgesteld dat we het zouden doen, hebben onvoorstelbare gedachten of nemen een ongekende levenswijze aan, en dat alles onder de invloed van de liefde. En als het slecht gaat met de liefde vragen we ons met Cole Porter af waarom we niet langer tevreden kunnen zijn, wat er misging en hoe we zo dom hebben kunnen zijn. Wat is hier aan de hand? Hoe kunnen twee volslagen vreemden tot de conclusie komen dat het niet alleen prettig zou zijn hun levens te delen,

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 10

Chemie van de liefde

maar dat ze ze moeten delen? Hoe kan een man zeggen dat hij van zijn vrouw houdt en tegelijk seks hebben met een andere? Waarom handhaven we een relatie als de romantiek eruit verdwijnt? Hoe kunnen we verliefd worden op de ‘verkeerde’ persoon? Waarom vallen mensen op een bepaald ‘type’? Hoe begint liefde? Wat beweegt een moeder ertoe voor haar baby te zorgen? Wat is de reden dat we onze genegenheid richten op mensen van een bepaald geslacht? Wat betekent het überhaupt te zeggen dat je man of vrouw bent? Waar bevindt dat idee zich? Hoe ontstaat het? Toen Larry (de schrijver dezes) zijn promotieonderzoek in de neurologische wetenschappen begon bij de afdeling Zoölogie van de universiteit van Texas, was hij niet echt van plan dergelijke vragen te gaan beantwoorden. Tot hij met een ongewone soort hagedis aan het werk ging. (Op dit ongewoon zijn komen we later terug.) Hagedissen hebben ons misschien niet zoveel te vertellen over de menselijke liefde, maar Larry zag een overeenkomst toen hij ontdekte dat hij het seksuele gedrag van deze dieren volledig en uiterst nauwkeurig onder controle kon houden door slechts één chemische stof toe te voegen. Door de werking van slechts één molecuul in de hersenen ontstonden fundamentele wijzigingen in het paargedrag. Dit was voor Larry een zeer belangrijk moment, zowel persoonlijk als voor zijn wetenschappelijke carrière. Hij was niet de eerste die zich realiseerde dat slechts één chemische stof een dergelijke macht had. We zullen later zien dat vroegere generaties wetenschappers het pad al hadden geëffend. Maar terwijl Larry hun werk onderzocht, zijn eigen ontdekkingen deed, en hij en anderen bijdragen leverden aan de sociale neurowetenschappen (het onderzoek naar ons gedrag in relatie tot anderen), ontstond er in zijn hoofd een beeld van de hersenmechanismen die onderhevig waren aan de mysteriën waarover vele anderen zich zo lang het hoofd hadden gebroken. Dit boek is een poging dat beeld duidelijk te maken. Al sinds lange tijd hebben verhalenvertellers als Plato en Porter het verschijnsel liefde trachten te doorgronden. Het lijkt dan ook een vruchteloze onderneming de door hen gebaande paden opnieuw te betreden. Maar we zijn het samen toch gaan proberen omdat uit nieuw onderzoek blijkt dat het instinct van Larry tijdens zijn promotieonderzoek het bij het rechte eind had. Verlangen, liefde en de band tussen mensen zijn toch niet zo mysterieus. De liefde komt en gaat niet zomaar. Het complexe ge-

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 11

Inleiding

drag dat met deze emoties gepaard gaat, wordt door enkele moleculen in onze hersenen aangestuurd. Deze moleculen, inwerkend op bepaalde neurale circuits, hebben een zeer sterke invloed op enkele van de belangrijkste en ingrijpendste beslissingen die we ooit zullen maken. We zijn geneigd het miasma aan symbolen, rituelen en, uiteindelijk, gedrag met betrekking tot liefde mysterieus te vinden omdat we er zo weinig invloed op hebben. Tegelijk willen we ook graag geloven dat we niet door onze primaire instincten worden gedreven, dat ons mens-zijn ons beschermt tegen de kracht van de passie. Mensen hebben tenslotte een erg grote en gecompliceerde hersenschors, de frontale kwabben. We hebben veel troost geput uit deze zetels van de rede en we feliciteren onszelf dat we gedurende een lange evolutie zijn uitgestegen boven onze niet-denkende, door impulsen gedreven dierlijke familie. De arts en neurowetenschapper Josef Parvizi van Stanford University noemt deze houding het ‘corticocentrische vooroordeel’. De hersenen bestaan in feite uit een aantal structuren die op een grote hoeveelheid neurochemische stoffen reageren. In tegenstelling tot de heersende mening bestaan er geen hersengebieden die ‘hoger’ of ‘lager’ zijn dan andere. Gedrag ontwikkelt zich niet altijd als deel van een stapsgewijs hiërarchisch proces; het heeft meer weg van een parallel verschijnsel. Dat betekent niet dat we volkomen aan de genade van onze irrationele drijfveren zijn overgeleverd en daar gaan we in dit boek ook niet van uit. De rede kan inderdaad als een rem werken, maar we moeten de kracht van die drijfveren evenmin onderschatten. De hersencircuits van verlangen en liefde hebben zo’n enorme invloed dat ze ons rationele ik geregeld overrulen en ons gedrag onderhevig maken aan de kracht van evolutionaire drijfveren. Parvizi schreef al dat in de negentiende eeuw ‘de mens als strikt verschillend van het dier werd beschouwd vanwege zijn vermogen tot belemmering van instinctmatige verlangens dankzij zijn rationaliteit en zuivere rede. De tijden zijn echter veranderd. We hebben recentelijk de biologische basis van onze menselijke kernwaarden, zoals empathie, cultuur en gevoel voor rechtvaardigheid, bij andere dieren onderkend.’ Je zult in dit boek veel over zowel dieren als mensen lezen. Daar is een aantal redenen voor. Dieren kunnen ons veel vertellen over ons eigen seksuele gedrag en sociale banden, over menselijke liefde. Men heeft de neiging om banale uitspraken te doen als ‘dieren zijn geen mensen’ om het

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 12

Chemie van de liefde

belang van onderzoek van diergedrag voor mensen naast zich neer te kunnen leggen. Natuurlijk zijn dieren geen mensen. Maar dieren, zelfs zogenaamde primitieve dieren, staan onder invloed van dezelfde neurochemische stoffen als mensen als het om paren en voortplanting gaat. Deze stoffen zetten dieren tot hetzelfde gedrag aan als mensen. Dit dierlijke gedrag is vaak nauw verwant met dat van de mens en de gemeenschappelijke neurochemische stoffen en neurale circuits zijn tijdens de evolutie bewaard gebleven. Bij de mens zijn ze vaak voor een ander doel ingezet of is eraan gesleuteld, maar desondanks zijn ze aanwezig en zetten ze ons tot actie aan. Misschien heb je wel eens op tv fMRI-apparatuur (functionele kernspintomografie) of andere technologieĂŤn gezien in een experiment waarin een menselijk brein door muziek, een wiskundeprobleem of voetbal werd gestimuleerd. Vervolgens werden beelden in fantastische televisievriendelijke kleuren getoond van reagerende breingebieden die in rood of groen oplichtten. Dit zijn waardevolle experimenten, en sommige worden verderop besproken. fMRI en andere beeldvormende technieken zijn echter niet de enige, en zeker niet de krachtigste, technieken waarmee het hoe en waarom van gedrag kan worden ontward. Ze worden zo vaak en zo graag gebruikt omdat er maar weinig andere ethische manieren zijn om in een functionerend menselijk brein te kijken. Helaas kunnen de resultaten van dergelijke tests vaak meer suggestief dan definitief zijn. Aan de andere kant wordt gebruikgemaakt van nieuwe technieken waarmee wetenschappers de hersencircuits van levende dieren kunnen manipuleren om te zien hoe dit het gedrag verandert, welke chemische stoffen erbij zijn betrokken en welke verschijnselen zich in de hersenen voordoen. Dankzij dergelijke dierproeven, die soms later zijn bevestigd met beelden van verschijnselen in menselijke hersenen, hebben wetenschappers meer inzicht gekregen in de ontwikkeling van emoties als angst en bezorgdheid. Deze resultaten hebben geleid tot de productie van geneesmiddelen voor de behandeling van menselijke fobieĂŤn en posttraumatische stressstoornis. Er zijn mensen die beweren dat seks en liefde zo enorm complex zijn, zo mysterieus, dat het wel erg ver gaat om te vertrouwen op dieren als we meer willen weten over ons eigen seksuele en romantische gedrag. We respecteren dergelijke kritiek volledig. Je zult echter zien dat sommige

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 13

Inleiding

dieren, zoals de bescheiden prairiewoelmuis, opvallend gelijkwaardig gedrag met ons vertonen. Ze vormen monogame verbintenissen. Ze worden ‘verliefd’. Ze rouwen over het verlies van een partner. Ze hebben last van heimwee. Ze hebben seks als reactie op chemische stoffen. Ze bedriegen hun ‘echtgenoten’. Mannetjes gedragen zich als mannetjes en vrouwtjes als vrouwtjes omdat hun hersenen zich op een bepaalde manier ontwikkelen, net als bij de mens. En het blijkt dat sommige genen die bij dit gedrag zijn betrokken ook hun invloed uitoefenen op het menselijk gedrag. We zullen natuurlijk ook gebruikmaken van de laatste resultaten van tests en experimenten met mensen. Zoals je zult zien is het recentelijk mogelijk geworden menselijke emoties te manipuleren met dezelfde neurochemische stoffen die bij onderzoek in dieren worden gebruikt. Weliswaar is de menselijke romantische liefde erg belangrijk, maar de gevolgen van wat je in dit boek zult lezen strekken zich helemaal uit tot in het hart van onze samenleving. Wat de sociale neurowetenschap ons over de liefde vertelt is ook van toepassing op de manier waarop we de rest van ons leven zullen leven en op het type wereld waarin we zullen leven. Menselijke aandoeningen als autisme, sociale angststoornis en schizofrenie geven alle aanleiding tot elementaire gebreken bij menselijke interacties. Dergelijke aandoeningen verminderen de mogelijkheid tot sociale betrokkenheid. Samenlevingen en culturen zijn opgebouwd uit de bouwstenen van de sociale betrokkenheid, van de eerste blikken die moeders met hun baby’s uitwisselen, het handen schudden en het naar elkaar glimlachen tussen klanten en winkelbedienden, tot de eerste kus van een verliefd stel. Alles wat deze bouwstenen verzwakt kan daarom dezelfde krachtige invloed uitoefenen op een samenleving als op een individu. Het maakt ons wat nerveus als we zeggen dat we een theorie van alles van het brein, seks en liefde gaan schrijven, dat we gaan proberen antwoord te geven op vragen waaraan zowel de antieke filosofen als Cole Porter hebben geroken. Dat komt deels doordat sommige dingen in dit boek controversieel kunnen blijken te zijn. We willen graag benadrukken dat een deel van wat we hebben geschreven voorstellen zijn, een groep hypothesen voor een model voor de liefde. De hypothesen zijn op wetenschap gebaseerd maar ze zijn geen vastgestelde wetenschappelijke feiten. Desondanks zijn we van mening dat dit boek een stoutmoedige poging is het voorheen onverklaarbare te verklaren. Uiteindelijk zullen critici en lezers

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 14

Chemie van de liefde

uitmaken of we onze doelen hebben bereikt. In elk geval zul je een hele hoop meer over liefde te weten komen, dat liefde helemaal niet idioot is, maar dat we nu eenmaal zo in elkaar zitten. We geven echter toe dat dergelijke kennis weinig soelaas biedt als je op een dag in februari wakker wordt in SiberiĂŤ.

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 15

De constructie van een seksueel brein uim zestig jaar geleden schreef Simone de Beauvoir in haar boek De tweede sekse: ‘Men wordt niet als vrouw geboren, men wordt vrouw.’ Sindsdien is De Beauvoirs epigram verworden tot een algemeen bruikbare bumpersticker voor zowel feministes als fashionista’s. De fashionista’s begrijpen De Beauvoirs bedoeling waarschijnlijk niet helemaal. Zij beweerde dat geslachtsafhankelijk gedrag van vrouwen hun wordt opgelegd door een patriarchaat, terwijl fashionista’s vinden dat vrouwelijkheid door een avondjurk van Ralph Lauren met een paar hoge hakken wordt verleend, maar het algemene idee is hetzelfde: mannelijk of vrouwelijk gedrag heeft zijn oorzaak in een externe kracht. De Beauvoir had echter ongelijk, zoals de kinderen uit het dorpje Las Salinas in de Dominicaanse Republiek hebben aangetoond. Luis Guerrero had niet de bedoeling in te gaan tegen de grote Franse intellectueel; hij was gewoon geïntrigeerd door een raadsel. Eind jaren zestig van de vorige eeuw werkte hij als een jonge arts in een ziekenhuis in Santo Domingo en trof hij er de merkwaardige levensgeschiedenissen van enkele kinderen uit Las Salinas. Hij vroeg zich af waarom er meisjes in jongens veranderden. Guerrero beschikte, als inwoner van de Dominicaanse Republiek, over te weinig geavanceerde hulpmiddelen om diepgaand onderzoek te kunnen doen naar het door hem ontdekte verschijnsel. Maar hij bracht zijn nieuwsgierigheid met zich mee toen hij in de Verenigde Staten een opleiding in de endocrinologie ging volgen aan het Cornell University Medical College (nu het Weill Cornell Medical College in New York). Guerrero, nu een arts in Miami, wist de onderzoekers aan de universiteit geïnteresseerd genoeg

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 16

Chemie van de liefde

te krijgen om een reis naar Las Salinas te maken om met eigen ogen te zien wat er aan de hand was. De lange tocht van Santo Domingo, de hoofdstad van de Dominicaanse Republiek, naar Las Salinas was een bloedstollende ervaring. Begin jaren zeventig waren de wegen meestal nog onverhard. ‘Trucks met opleggers kwamen gierend door de bocht,’ herinnert Guerrero zich. ‘Het was verschrikkelijk.’ Las Salinas was een arm dorp. De daken waren gemaakt van palmbladeren. De hoofdstraat, Calle Duarte, bestond uit een stoffig pad. Huizen hadden geen waterleiding en soms zelfs geen buiten-wc. De mensen wasten zich in de rivier. De mannen die niet in de zoutmijn werkten, waaraan het dorp zijn naam te danken heeft, hakten bomen om voor houtskool om op te koken of bewerkten kleine stukjes land. Ook tegenwoordig is er maar weinig wat toeristen lokt. Het meest nabijgelegen tropische strand van het type dat de Dominicaanse Republiek tot favoriete vakantiebestemming heeft gemaakt, ligt verderop. Een begraafplaats vormt de westelijke kant van het dorp. Daarbuiten ligt de oude open zoutmijn te kijk, een zilte scheur in het landschap. De Calle Duarte is nu bestraat en de meeste huizen hebben golfplaten daken en een eenvoudige waterleiding. Verder is er weinig veranderd. Het onderzoeksteam van Cornell ontdekte al gauw dat de enkele tientallen meisjes die in jongens waren veranderd, bij hun geboorte gewoon meisjes hadden geleken. Ze hadden vrouwelijke geslachtsorganen, met schaamlippen en clitoris. Ze werden natuurlijk als meisjes opgevoed. Ze droegen een strik in het haar en een jurk, als ze die hadden. Ze deden de huishoudelijke klusjes die meisjes in Las Salinas nu eenmaal moesten doen, terwijl de jongens met elkaar ravotten en buiten het dorp op onderzoek gingen. Tijdens hun pubertijd ontstond er bij de meisjes een penis. Dat gebeurde al generaties lang, zo lang zelfs dat de bewoners er een naam voor hadden: guevedoces, oftewel ‘penis op je twaalfde’. De veranderde meisjes werden machihembra genoemd (eerst vrouw, dan man). De meisjes leken inderdaad man te worden. Hun schaamlippen veranderden in een balzak met teelballen, hun stemmen werden zwaarder en hun spieren sterker. Een foto van een machihembra van een jaar of negentien toont het gebeeldhouwde lichaam van een pronkerige middengewicht bokser. Het gedrag van deze jongeren veranderde ook. Ze gingen zich stoer ge-

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 17

De constructie van een seksueel brein

dragen, speelden met de jongens mee en gingen zelfs achter de meisjes aan. De meesten trouwden. Sommigen verwekten kinderen. De overgang naar de mannelijkheid ging niet altijd gemakkelijk en de verschillen tussen de machihembra en andere mannen waren hun leven lang aanwezig. De machihembra hadden een wat kleinere penis dan gemiddeld, ze hadden nauwelijks baardgroei en hun haargrens week niet op latere leeftijd. Ze hadden ook last van sociale stigma’s. Je kunt je de pesterijen wel voorstellen die een puberjongen te verduren krijgt als zijn klasgenoten erachter komen dat hij ooit een meisje is geweest. Desondanks waren de machihembra, na de guevedoces, volledig mannelijk. Nog belangrijker was dat ze zichzelf als man zagen. Toen het team van Cornell ten slotte het mysterie van de machihembra had opgelost, kreeg het artikel erover enorm veel aandacht. Het verscheen in de uitgave van december 1974 van Science, het belangrijkste Amerikaanse wetenschappelijke vakblad, gepubliceerd door de AAAS (American Association for the Advancement of Science). Bijna precies een jaar voordat het onderzoek naar de machihembra verscheen, gaf John Money een voordracht tijdens de jaarlijkse vergadering van de AAAS over een geruchtmakend experiment dat hij had uitgevoerd. In 1955 had Money geopperd dat wat geslacht betreft, baby’s met een schone lei werden geboren. Ze kwamen weliswaar ter wereld met 46 chromosomen, waaronder twee X-chromosomen voor vrouwen en één X- en één Y-chromosoom voor mannen, en met de geslachtsorganen van hetzij een jongen, hetzij een meisje, maar Money beweerde dat deze biologische sekse niet bepalend was voor onze ‘geslachtelijke identiteit’, een door hem bedachte term. Evenals De Beauvoir was hij van mening dat geslachtsspecifiek gedrag door de ouders, de maatschappij en de cultuur werd opgelegd. Het was een stellingname die opvoeding (nurture) boven de genen (nature) stelde. In de Verenigde Staten wordt om verschillende redenen ruwweg een op de duizend baby’s geboren met afwijkende geslachtsorganen. Meisjes worden in zo’n geval geboren met een vergrote, penisachtige clitoris; jongens kunnen een micropenis hebben of helemaal geen penis en niet ingedaalde teelballen. Zelden worden baby’s geboren als echte hermafrodieten, die zowel de mannelijke als vrouwelijke voortplantingsorganen bezitten. Voor wat er met zulke kinderen gedaan moest worden

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 18

Chemie van de liefde

is nooit een duidelijke richtlijn geweest. Niets doen had maar weinig voorstanders. In 1973, echter, waren de inzichten van Money wijd en zijd en vaak van harte overgenomen. Dat kwam deels omdat zijn positie aan de prestigieuze universiteit van Johns Hopkins zijn inzichten een grote autoriteit verleende. Maar hij wist ook een grote hoeveelheid onzekerheid weg te nemen die er onder ouders en artsen heerste. Chirurgen die kinderen met afwijkende geslachtsorganen opereerden, zeiden vroeger vaak: ‘Je maakt makkelijker een gat dan een lat.’ Om een penis te maken voor een baby (46,XX) met een vergrote clitoris, voor een baby met een micropenis of voor een baby waarvan de geslachtsorganen zo afwijkend zijn dat ze nauwelijks te herkennen zijn, is uiterst moeilijk. Het verwijderen van een micropenis en het construeren van een pseudovagina is eenvoudiger. En dat deden de meeste artsen dan ook als ze het geslacht van baby’s chirurgisch aanpasten. De stelling van Money was dat dit geen probleem was, zolang je je leven lang hormonen gebruikte en je door je ouders en je omgeving goed werd begeleid, was voor ouders en artsen een welkome intellectuele rechtvaardiging voor de gangbare praktijk. Er waren er maar weinig die aan hem twijfelden. Hoewel Money zeker van zichzelf was en zijn theorie in praktijk werd gebracht, was er nooit een test geweest die een definitief uitsluitsel had gegeven dat de samenleving de geslachtelijke identiteit bepaalt. Hoe zou je zo’n experiment ook moeten opzetten? In het ideale geval zou je gebruik moeten maken van een baby met een volkomen normale chromosomale samenstelling en volkomen normale geslachtsorganen. Vervolgens zou je de geslachtsorganen moeten wijzigen in die van het andere geslacht, een tamelijk onethische gang van zaken. En zelfs dan nog zou er geen controle zijn (een niet behandelde baby die in hetzelfde milieu opgroeit) waartegen je eventuele successen zou kunnen afmeten. De familie Reimer verscheen op het juiste moment ten tonele. Bruce en Brian, een eeneiige tweeling uit Canada, waren in 1965 geboren als twee volstrekt normale jongens. Nadat wegens een mislukte chirurgische correctie van de voorhuid van de jonge Bruce zijn penis was beschadigd, namen de ouders contact op met Money. Deze realiseerde zich onmiddellijk dat zich met het ongelukje van Bruce het ideale gecontroleerde experiment voordeed. Bruce en Brian bezaten dezelfde genen, hadden zich in dezelfde baarmoeder ontwikkeld en zouden in hetzelfde gezin opgroeien.

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 19

De constructie van een seksueel brein

En omdat Bruce een heel normale jongen was geweest tot de mislukte operatie, stond zijn mannelijkheid buiten kijf, wat misschien niet het geval zou zijn geweest als hij met afwijkende geslachtsorganen of als hermafrodiet zou zijn geboren. Als Bruce opgroeide als een typisch meisje terwijl Brian zich als een typische jongen zou gedragen, zou niemand meer twijfelen aan Moneys argument dat de samenleving en niet de biologie de sterkste invloed uitoefent op hoe we ons gedragen als mannen en vrouwen. De Reimers volgden het advies van Money op. Ze lieten Bruce castreren en behandelen met oestrogeen. Ze voedden hem op als een meisje, noemden hem Brenda en zorgden ervoor dat Money de verpletterende voordracht kon houden tijdens de vergadering van de AAAS en die later bekend zou worden als de zaak John/Joan. Het experiment was geslaagd, zo vertelde Money zijn gehoor bij de AAAS. Hij vertelde dat Brian, de mannelijke broer, zich precies gedroeg zoals mag worden verwacht van de meeste achtjarige jongens. Volgens Money bestond hij uit kikkers, slakken en diepe broekzakken en hij hield ook van ravotten. Brenda, daarentegen, genoot van haar jurkjes en poppen. Volgens het tijdschrift Time verleende Moneys voordracht ‘sterke steun aan een belangrijke opvatting van de vrouwenbeweging: conventionele patronen in mannelijk en vrouwelijk gedrag kunnen worden gewijzigd… Money (…) is ervan overtuigd dat vrijwel alle verschillen cultureel worden bepaald en derhalve optioneel zijn.’ In haar verhandeling ‘Women and Economics’ verklaarde de pionier Charlotte Perkins Gilman: ‘Er is geen vrouwelijk brein. De hersenen zijn geen seksegerelateerd orgaan. Je zou net zo goed van een vrouwelijke lever kunnen spreken.’ Time opperde dat zowel zij als De Beauvoir hun gelijk hadden gekregen. Vrouwen van de tweede feministische golf omarmden Moneys ideeën als het wetenschappelijke bewijs dat boven de schouders er geen grote aangeboren verschillen zijn tussen mannen en vrouwen. Het leek erop dat de resultaten van het onderzoek in Las Salinas deze conclusies in twijfel trokken. Het team van Cornell vond in totaal 24 mannen in 13 verschillende gezinnen die aan guevedoces leden. Op een na konden alle gezinnen hun stamboom tot zeven generaties terug achter-

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 20

Chemie van de liefde

halen tot een vrouw genaamd Altagracia Carrasco, een aanwijzing dat de aandoening een genetische oorsprong had. Wat chromosomen betrof, waren de machihembra normale mannen. Ze waren 46,XY. Ze hadden bij de geboorte ook teelballen maar deze waren niet ingedaald en zaten verstopt in hun onderlichaam. Wat eruitzag als schaamlippen was in feite het ruwe materiaal voor een balzak. De clitoris was eigenlijk geen echte clitoris maar een penis die op instructies voor de ontwikkeling wachtte – instructies die tijdens de groei in de baarmoeder niet werden doorgestuurd. De machihembra werden als pseudohermafrodiet geboren. Ze leken op meisjes, maar het waren eigenlijk jongens. De oorzaak was een mutatie, een misdruk in een gen dat de instructies draagt waarmee een cel een enzym maakt (een eiwit dat chemische reacties katalyseert), genaamd 5-alfa-reductase. Een communicatieprobleem was het gevolg. Cellen beginnen niet uit zichzelf; ze hebben instructies nodig. Ze ontvangen die instructies via een systeem van signalen. De signalen bestaan uit chemische stoffen, bijvoorbeeld hormonen, die zich hechten aan receptoren, een soort koppelstations op of in de cel. Als een receptor voor steroïdhormonen zoals testosteron of oestrogeen door een aangekoppelde chemische stof wordt geactiveerd, bindt ze zich aan een gen. Deze binding zorgt er op haar beurt voor dat het doelgen wordt geactiveerd (of in bepaalde gevallen geïnactiveerd). Als het gen wordt geactiveerd wordt het recept ervan voor de productie van een eiwit als een tickertape overgeschreven (getranscribeerd) op een deel van het RNA. Het recept op de tickertape van het RNA belandt vervolgens in de ribosomen, de eiwitfabriekjes van de cel. De eiwitten die in de ribosomen worden gemaakt komen vervolgens naar buiten om hun functie te vervullen. De functie van het eiwit 5-alfa-reductase bestaat uit het omzetten van testosteron in het nog krachtiger androgeen (mannelijk hormoon) dihydrotesteron (DHT). Omdat DHT cellen het signaal geeft tot het vormen van de prostaat, de penis en de balzak, leidt een fout recept voor 5-alfa-reductase ertoe dat de foetale cellen van de machihembra nooit de boodschap ontvangen om mannelijke geslachtsorganen te maken. Testosteron zelf koppelt zich aan dezelfde receptoren als DHT, maar minder effectief. Dus ondanks dat de machihembra-foetussen testosteron maken, maken ze er niet genoeg van om voldoende DHT te kunnen pro-

CVDL.BW.D 30-07-13 10:06 Pagina 21

De constructie van een seksueel brein

duceren. Pas in de pubertijd, wanneer een massale productie van testosteron in de niet-ingedaalde teelballen op gang komt (met wat hulp van de bijnieren), is die grote hoeveelheid van dit hormoon voldoende om de receptoren te overspoelen in de cellen die verantwoordelijk zijn om uit te groeien tot de penis en de balzak. En voilà, meisjes lijken in jongens te veranderen. Na de pubertijd lijkt DHT niet meer zo belangrijk te zijn, maar sommige weefsels, zoals de structuren die zorgen voor de groei van lichaamsbeharing en de prostaat, reageren er nog wel op. In de machihembra krijgen die cellen alleen nog een afgezwakt signaal, hetgeen verklaart waarom de pseudohermafrodieten van Las Salinas weinig baardgroei kenden, een kleine prostaat en een zelfs op latere leeftijd niet-wijkende haargrens hadden. De haarzakjes van een mannelijk hoofd kunnen gevoelig zijn voor DHT. Afhankelijk van iemands genetische aanleg kan gevoeligheid voor DHT leiden tot de klassieke mannelijke kaalheid. (Als je op tv een man ziet dansen omdat hij nodig naar de wc moet of een aantrekkelijke vrouw die met haar handen door de weelderige haardos van een man woelt, is dat te danken aan de machihembra van Las Salinas. Geneesmiddelen als Avodart, tegen een vergrote prostaat, of Propecia, tegen beginnende kaalheid, zijn 5-alfa-reductase-remmers.) Het team van Cornell loste het ene mysterie op maar zinspeelde slechts op een oplossing voor een ander. Als Money gelijk had dat de samenleving geslachtelijke identiteit en geslachtelijk gedrag oplegt, waarom accepteerden de jonge mannen dan hun nieuwe mannelijkheid? Ze hadden immers de eerste paar jaar van hun leven op meisjes geleken, groeiden op als meisjes en waren jarenlang, dag in dag uit, bevestigd in hun vrouwelijke geaardheid. Hoewel ze met enkele problemen te maken kregen, leken ze niet bijzonder geschokt door hun transformatie. Niet alleen hun nieuwe penis liet hen geloven dat ze altijd al man waren geweest. Van de oorspronkelijke groep machihembra die door het team was onderzocht, was er uiteindelijk maar een die na de pubertijd een vrouwelijke geslachtelijke identiteit behield en volgens Guerrero werd dit uitzonderlijke individu ervan verdacht dat ‘ze’ alleen een vrouwelijke identiteit verkoos als een list om toegang te krijgen tot jonge vrouwen voor seks. Een jaar nadat het Salinas-artikel in Science was verschenen, schetste Money een mooie toekomst voor Brenda Reimer. ‘Ze is nu negen jaar oud en ze heeft een vrouwelijke geslachtelijke identiteit ontwikkeld die in