Gom binhduong

VIEÄN KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VIEÄT NAM VIEÄN PHAÙT TRIEÅN BEÀN VÖÕNG VUØNG NAM BOÄ --------------

NGUYEÃN VAÊN THUÛY

NGHEÀ GOÁM ÔÛ BÌNH DÖÔNG

TÖØ CUOÁI THEÁ KYÛ XIX ÑEÁN NAÊM 1975

CHUYEÂN NGAØNH: LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM MAÕ SOÁ: 60.22.54

LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ KHOA HOÏC LÒCH SÖÛ HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: TS. BUØI CHÍ HOAØNG

THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH, THAÙNG 08/2008

LỜI CÁM ƠN Luận văn được hoàn thành là một quá trình tổng hợp các nguồn tư liệu lưu trữ, sự đóng góp của các đồng nghiệp đi trước, công tác điền dã, nhất là sự góp ý quí báu của các chủ lò gốm lâu đời của Bình Dương như: Chủ lò lu Đại Hưng của ông Bùi Xuân Giang ở xã Tương Bình Hiệp, chủ lò chén Lý Thỏ của ông Mai Văn Chính ở phường Chánh Nghĩa, về qui trình sản xuất gốm mà các ông đã tích luỹ hàng trăm năm kinh nghiệp trong nghề. Đặc biệt, xin chân thành cảm ơn thầy hướng dẫn - Tiến sĩ Bùi Chí Hoàng đã tận tình hướng dẫn phương pháp nghiên cứu suốt từ lúc lập đề cương đến khi luận văn hoàn thành những trang cuối cùng.

Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của các anh chị em, Ban quản lý di tích, Nhà bảo tàng, Thư viện, UBND phường Chánh Nghĩa, Thị trấn Lái Thiêu, Tân Phước Khánh,… đã cung cấp tư liệu, hình ảnh trong quá trình làm luận văn của tôi.

Bình Dương, tháng 08 năm 2008

Nguyễn Văn Thuỷ

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là sản phẩm khoa học do tôi thực hiện trên cơ sở xử lý tư liệu từ các nguồn tư liệu lưu trử ở Thư viện, Bảo tàng và Ban quản lý di tích,… cũng như quá trình đi điền dã xuống các lò gốm để gặp gỡ các nghệ nhân, nhân chứng là những người làm lò gốm lâu năm trong tỉnh Bình Dương để thu thập tư liệu, hình ảnh,….

Các số liệu kết quả là trung thực.

Bình Dương, tháng 08 năm 2008

Nguyễn Văn Thuỷ

Muïc luïc Trang Lôøi caùm ôn Lôøi cam ñoan Muïc luïc MÔÛ ÑAÀU .......................................................................................................01 1. Lyù do choïn ñeà taøi - muïc ñích nghieân cöùu ...........................................01 2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà .................................................................02 3. Ñoái töôïng - phaïm vi nghieân cöùu ........................................................03 4. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn taøi lieäu.................................04 5. Nhöõng ñoùng goùp môùi cuûa ñeà taøi .........................................................05

Chöông I NGHEÀ GOÁM BÌNH DÖÔNG TRONG BOÁI CAÛNH KINH TEÁ - CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA VUØNG ÑAÁT ÑOÀNG NAI - GIA ÑÌNH XÖA 1. Tình hình kinh teá - chính trò - xaõ hoäi cuûa vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh töø giöõa theá kyû XVII ñeán cuoái theá kyû XIX .....................................................06 1.1 Vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh töø giöõa theá kyû XVII - cuoái theá kyû XIX ........................................................................................................06 1.2 Bình Döông trong boái caûnh chính trò - kinh teá - xaõ hoäi cuûa vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh .....................................................................11 2. Ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån ngheà goám ôû Bình Döông ...................15 2.1 Ñieàu kieän töï nhieân .........................................................................15

2.2 Ñieàu kieän lòch söû ...........................................................................21 2.3 Ñieàu kieän xaõ hoäi ............................................................................26

Chöông II NGHEÀ GOÁM ÔÛ BÌNH DÖÔNG - CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN 1. Khôûi nguoàn ................................................................................................31 1.1 Goám thôøi tieàn - sô söû .....................................................................31 1.2 Nguoàn goác ra ñôøi cuûa goám söù Bình Döông....................................33 2. Ngheà goám ôû Bình Döông töø cuoái theá kyû XIX ñeán naêm 1954 ....................38 2.1 Vuøng phaân boá caùc loø goám..............................................................38 2.2 Kyõ thuaät truyeàn thoáng cuûa goám söù Bình Döông ...........................40 2.2.1 Nguyeân lieäu .......................................................................40 2.2.2 Xöû lyù nguyeân lieäu ...............................................................41 2.2.3 Taïo daùng saûn phaåm ..........................................................43 2.2.4 Myõ thuaät treân goám ............................................................44 2.3. Nung saûn phaåm .............................................................................48 2.3.1 Kyõ thuaät xaây loø oáng ...........................................................49 2.3.2 Kyõ thuaät xaây loø bao (loø baàu).............................................57 2.4 Caùc loaïi saûn phaåm goám söù Bình Döông .......................................58 2. 5 Thò tröôøng .....................................................................................60 2.5.1 Thò tröôøng trong nöôùc........................................................60 2.5.2 Thò tröôøng nöôùc ngoaøi .......................................................61 3. Ngheà goám ôû Bình Döông giai ñoaïn 1954 – 1975 ......................................62

3.1 Vuøng phaân boá ...............................................................................62 3.2 Kyõ thuaät truyeàn thoáng...................................................................63 3.2.1 Veà nguyeân lieäu vaø söï phaùt trieån ôû khaâu nguyeân lieäu trong saûn xuaát goám söù .............................................................................................64 3.2.2 Taïo daùng saûn phaåm ...........................................................62 3.2.3 Myõ thuaät treân goám .............................................................67 3.3 Nung saûn phaåm ..............................................................................68 3.4 Caùc loaïi hình saûn phaåm .................................................................69 3.5 Thò tröôøng goám Bình Döông ..........................................................72 3.5.1 Thị trường trong nước .......................................................72 3.5.2 Thị trường nước ngoaøi .......................................................73 Chöông III NGHEÀ GOÁM TRONG CÔ CAÁU KINH TEÁ – XAÕ HOÄI CUÛA BÌNH DÖÔNG TRONG GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUOÁI THEÁ KYÛ XIX – 1975 1. Caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông cuoái theá kyû XIX-1954..........................74 1.1 Ngaønh noâng nghieäp .......................................................................74 1.2 Ngaønh laâm nghieäp .........................................................................77 1.3 Ngaønh thuû coâng nghieäp .................................................................78 1.4 Ngheà goám ......................................................................................81 2. Cô caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông giai ñoaïn naêm 1954 – 1975.............83 2.1 Veà noâng nghieäp ............................................................................83 2.2 Veà ngaønh thuû coâng ........................................................................85 2.3 Vai troø cuûa ngheà goám ....................................................................86

2.4 Sö phaùt trieån ngheà goám goùp phaàn oån ñònh xaõ hoäi .........................86 2.4.1 Thu huùt lao ñoäng ................................................................ 86 2.4.2 Naâng cao tay ngheà ............................................................. 88 KEÁT LUAÄN ...................................................................................................90 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO .............................................................................94 PHUÏ LUÏC AÛNH, BAÛN ÑOÀ ...........................................................................95

1

MÔÛ ÑAÀU

1. Lyù do choïn ñeà taøi - muïc ñích nghieân cöùu Sôn maøi, ñieâu khaéc goã vaø ngheà laøm goám ôû Bình Döông laø nhöõng ngheà truyeàn thoáng laâu ñôøi, coù vò trí quan troïng trong cuoäc soáng coäng ñoàng cö daân Bình Döông sau hôn 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån.

Ngheà laøm goám khoâng chæ laøm ra nhieàu ñoà duøng caàn thieát cho cuoäc soáng con ngöôøi töø chieác toâ, baùt, ñóa… cho böõa côm haøng ngaøy, maø caû nhöõng lö höông, töôïng thôø, duøng ñeå trang trí trong Ñình, Chuøa, Mieáu maïo vaø trong nghi thöùc toân giaùo tín ngöôõng.

Nghieân cöùu ngheà goám ôû Bình Döông töø naêm cuoái theá kyû XIX - 1975 nhaèm phaùc hoïa böùc tranh ngheà goám trong một khoaûng thôøi gian nhaát ñònh vaø trong moät khoâng gian cuï theå ñeå thaáy ñöôïc söï keá thöøa truyeàn thoáng, söï hoäi tuï cuûa caùc doøng thôï bôûi nhöõng phong caùch, ñaëc ñieåm, kyõ thuaät, myõ thuaät khaùc nhau. Vaø cuõng ñeå phuïc döïng laïi moät ngheà tieåu thuû coâng nghieäp coù vai troø quan troïng trong tieán trình phaùt trieån cuûa vuøng ñaát Thuû Daàu Moät xöa.

Nghieân cöùu ngheà goám Bình Döông trong ñieàu kieän caû nöôùc ñang thöïc hieän coâng nghieäp hoùa - hieän ñaïi hoùa, nhöõng di saûn vaät theå - phi vaät theå töøng moät thôøi taïo neân Bình Döông xöa seõ bò mai moät vaø maát ñi. Do ñoù vieäc nghieân cöùu quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån ngaønh goám söù tænh Bình Döông cuøng vôùi vieäc coù nhöõng giaûi phaùp baûo toàn nhöõng di saûn vaên hoùa thuoäc ngaønh naøy seõ trôû neân raát caàn thieát. Ñoù laø lyù do ñeà taøi ñöôïc choïn vaø muïc ñích cuûa ñeà taøi höôùng tôùi.

2

2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà Nhìn chung, tö lieäu nghieân cöùu veà goám Ñoàng Nai - Gia Ñònh tröôùc giai ñoaïn tröôùc naêm 1975 khoâng nhieàu, nhaát laø caùc chuyeân khaûo phaûn aùnh ñaày ñuû caùc vaán ñeà veà quy trình saûn xuaát, toå chöùc saûn xuaát, kyõ thuaät vaø myõ thuaät.

Töø sau ngaøy thoáng nhaát ñaát nöôùc vieäc nghieân cöùu caùc ngaønh ngheà thuû coâng nghieäp môùi ñöôïc chuù yù nghieân cöùu, trong ñoù coù ngaønh goám söù nhö baøi vieát: “Vaøi neùt veà goám myõ thuaät Ñoàng Nai cuûa Nguyeãn Thò Tuyeát Hoàng”; “Goám söù Soâng Beù”ù cuûa Nguyeãn An Döông; “Ngaønh tieåu thuû coâng nghieäp goám taïi Taân Vaïn - Bieân Hoøa tröôùc naêm 1975” cuûa Dieäp Ñình Hoa hoaëc “Goám myõ ngheä Ñoâng Nam Boä - saéc thaùi vaên hoùa vaø yù nghóa kinh teá “ cuûa Voõ Coâng Nguyeän vaø coâng trình luaän aùn Phoù Tieán só Söû Hoïc (1993) “Tieåu thuû coâng vuøng Saøi Goøn - Chôï Lôùn - Gia Ñònh vaø vuøng phuï caän töø naêm 1954 – 1975” cuûa Huyønh Thò Ngoïc Tuyeát. Coâng trình khoa hoïc gaàn ñaây nhaát nghieân cöùu veà goám laø luaän aùn Tieán só söû hoïc (2005) “Ngheà goám ôû Thaønh Phoá Hoà Chí Minh töø theá kyû XVIII ñeán nay” cuûa Phí Ngoïc Tuyeán.

Hai coâng trình “Tieåu thuû coâng vuøng Sai Goøn – Chôï Lôùn – Gia Ñinh vaø vuøng phuï cận töø naêm 1954 – 1975” vaø “Ngheà goám ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh töø theá kyû XVIII ñeán nay” laø nhöõng coâng trình khoa hoïc toaøn dieän nhaát veà tieåu thuû coâng nghieäp vaø ngheà goám cuûa Ñoàng Nai - Gia Ñònh xöa, coøn treân ñòa baøn tænh Bình Döông laø Luaän Vaên Thaïc Só Nguyeãn Minh Giao “söï phaùt trieån cuûa ngaønh tieåu thuû coâng nghieäp goám söù Tænh Bình Döông trong thôøi kyø 1986 – 2000”, Luaän vaên Thaïc só Nguyeãn Xuaân Duõng “ Laøng ngheà goám söù Laùi Thieâu, huyeän Thuaän An”.

3

Ngoaøi nhöõng coâng trình khoa hoïc treân, coøn coù caùc baøi vieát veà töøng loaïi hình goám nhö "Loø goám Saøi Goøn", “09 boä töôïng goám nguõ haønh Chuøa Tröôøng Thoï” cuûa Ñaëng Vaên Thaéng, "Chaäu kieång cuûa goám Saøi Goøn xöa" "Ñoân goám Saøi Goøn" cuûa Maõ Thanh Cao hoaëc moät soá coâng trình vieát veà moät loø goám nhö “Goám Caây Mai Saøi Goøn xöa” cuûa Huyønh Ngoïc Traûng vaø Nguyeãn Ñaïi Phuùc vaø “Baùo caùo khai quaät di tích loø goám Höng Lôïi, quaän 8” cuûa Nguyeãn Thò Haäu, Phí Ngoïc Tuyeán, Traàn Sung (1998) Nhìn chung, caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngheà goám Ñoàng Nai - Gia Ñònh xöa khaù taäp trung vaøo giai ñoaïn töø sau naêm 1975. Ñaây laø nguoàn tö lieäu quan troïng laøm cô sôû cho coâng trình khoa hoïc naøy. Töø ñieåm xuaát phaùt naøy, taùc giaû luaän aùn mong muoán goùp phaàn vaøo vieäc khaéc hoïa toaøn dieän hôn böùc tranh ngheà goám ôû Ñoàng Nai - Gia Ñònh xöa noùi chung vaø Bình Döông noùi rieâng.

3. Ñoái töôïng - phaïm vi nghieân cöùu Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ñeà taøi laø ngheà laøm goám trong quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån vaø phaïm vi giôùi haïn thôøi gian ñeà taøi laø töø cuoái TK XIX ñeán 1975. Ñeå coù theå tieáp caän ñöôïc vôùi ngheà laøm goám ôû Bình Döông, luaän aùn phaûi phaân tích toång hôïp caùc söû lieäu thaønh vaên cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu, gia phaû cuûa caùc gia ñình laøm goám truyeàn thoáng. Beân caïnh ñoù luaän aùn coøn thoâng qua saûn phaåm goám caùc loaïi ñöôïc saûn xuaát qua caùc thôøi kyø, caáu truùc cuûa loø goám, phöông thöùc toå chöùc saûn xuaát, nhaân coâng lao ñoäng, ñeå taùi hieän

4

laïi quy trình saûn xuaát goám cuûa Bình Döông trong quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån.

Töø tö lieäu thu thaäp ñöôïc qua coâng taùc vaø töø nhieàu nguoàn, saùch baùo, taïp chí vaø caû ñieàn daõ taïi caùc loø goám, boä söu taäp ôû caùc Ñình, Chuøa, Baûo Taøng ñeå coù theå khaéc hoïa ñaày ñuû dieän maïo cuûa ngheà goám Bình Döông trong tieán trình hình thaønh vaø phaùt trieån, cuõng nhö ñaët ngheà goám Bình Döông trong boái caûnh phaùt trieån chung cuûa khu vöïc Nam Boä.

4. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn taøi lieäu - Phöông phaùp nghieân cöùu: Ngoaøi vieäc vaän duïng hai phöông phaùp lòch söû vaø logic, ñeà taøi duøng moät soá phöông phaùp chuyeân ngaønh nhö ñieàu tra, khaûo cöùu, ñieàn daõ. Phöông phaùp loaïi hình nhö thoáng keâ, so saùnh, phaân tích. Caùc phöông phaùp khaûo coå hoïc, daân toäc, vaên hoùa hoïc, kinh teá hoïc,… seõ ñem laïi nhöõng hieäu quaû xaùc thöïc cho luaän aùn.

- Nguoàn taøi lieäu: Nguoàn tö lieäu thaønh vaên coù lieân quan ít hay nhieàu ñeán ñeà taøi ñaõ ñöôïc coâng boá nhö trong thö tòch, saùch, baùo, taïp chí, gia phaû doøng hoï….töø thôøi caùc chuùa Nguyeãn, vua Nguyeãn ñeán nay, caùc loaïi chæ duï, vaên kieän cuûa cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc qua caùc thôøi kyø.

Nguoàn tö lieäu quan troïng laø nhöõng hieän vaät goám bao goàm nhieàu loaïi hình töø cuoái theá kyû XIX - ñeán 1975 ñöôïc löu giöõ taïi caùc coâng trình kieán truùc, di tích lòch söû vaên hoùa, cô sôû tín ngöôõng, trong caùc baûo taøng hay söu

5

taäp tö nhaân. Trong caùc cô sôû saûn xuaát ñang toàn taïi hoaëc caùc loø ñaõ trôû thaønh pheá tích ñöôïc khaûo coå hoïc khai quaät, phuïc hoài.

5. Nhöõng ñoùng goùp môùi cuûa ñeà taøi Ñeà taøi taäp hôïp vaø heä thoáng khoái löôïng caùc tö lieäu, thö tòch, hieän vaät, tö lieäu ñieàn ñaõ döôùi goùc ñoä söû hoïc. Taøi lieäu lòch söû phaùt trieån cuûa ngheà goám ôû Bình Döông cuoái theá kyû XIX - ñeán 1975 gaén lieàn vôùi ñaëc ñieåm, yù nghóa veà kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa tænh Bình Döông trong quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån. Mong moûi cuûa ngöôøi thöïc hieän ñeà taøi laø ghi laïi hoaëc laøm soáng laïi moät phaàn böùc tranh cuûa ngheà goám Bình Döông trong lòch söû.

Beân caïnh ñoù vieäc khaéc hoïa quy trình saûn xuaát ñoà goám qua nhieàu coâng ñoaïn cuõng nhö vieäc caûi tieán quy trình saûn xuaát qua töøng thôøi kyø cuõng goùp phaàn vaøo vieäc tích luõy kinh nghieäm trong quaù trình saûn xuaát. Vaø nhöõng taùc ñoäng cuûa ngheà goám ñoái vôùi cô caáu kinh teá - chính trò - xaõ hoäi cuûa Bình Döông trong tieán trình lòch söû cuõng laø nhöõng ñoùng goùp môùi trong phaïm vi, khaû naêng moät ñeà taøi khoa hoïc nhoû naøy

6

CHÖÔNG 1.

NGHEÀ GOÁM BÌNH DÖÔNG TRONG BOÁI CAÛNH KINH TEÁ - CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA VUØNG ÑAÁT ÑOÀNG NAI - GIA ÑÌNH XÖA

1. Tình hình kinh teá - chính trò - xaõ hoäi cuûa vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh töø giöõa theá kyû XVII ñeán cuoái theá kyû XIX 1.1. Vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh töø giöõa theá kyû XVII - cuoái theá kyû XIX Ñoàng Nai - Gia Ñònh cho ñeán cuoái theá kyû XVI ñaàu theá kyû XVII vaãn laø vuøng ñaát hoang daõ, röøng raäm traøn lan, chæ coù moät số daân toäc ít người như Stieâng, Chaâu Ro, Chaâu Maï, Mô noâng, Khô-Me sinh soáng. Hoï soáng chuû yeáu nhôø vaøo phaù röøng laøm nöông, tæa luùa, theo phöông thöùc du canh du cö, keát hôïp vôùi haùi löôïm vaø saên baét, soáng raõi raùc ñaây ñoù theo töøng buoân soùc caùch xa nhau. Ñaïi boä phaän ñaát ñai coøn laïi ñeàu laø röøng raäm chöa heà ñöôïc khai phaù. “Ñoàng Nai xöù sôû laï luøng Döôùi soâng saáu loäi treân bôø coïp um” Hai caâu ca dao treân ñaõ khaùi quaùt moät caùch cô baûn veà vuøng ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh vaøo nhöõng ngaøy ñaàu khai phaù. ÔÛ ñaây thöïc söï laø moät vuøng ñaát hoang daõ, ñaày nhöõng baát traéc khoù khaên ñoái vôùi nhöõng ai coù yù chinh phuïc noù. Ñeán giöõa theá kyû XVIII hieän traïng ñoù vaãn ñöôïc Leâ Quyù Ñoân ghi nhaän trong saùch Phuû Bieân taïp luïc cuûa oâng raèng: "ÔÛ phuû Gia Ñònh, ñaát Ñoàng Nai, töø caùc cöûa bieån Caàn Giôø, Loâi Laïp (Soaøi Raïp) Cöûa Ñaïi, Cöûa Tieåu trôû vaøo toaøn laø röøng raäm haøng ngaøn daëm"

7

Vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh baét ñaàu ñöôïc khai thaùc töø ñaàu theá kyû XVII, vôùi söï xuaát hieän cuûa lôùp cö daân môùi - löu daân ngöôøi Vieät töø mieàn Thuaän Quaûng nhaäp cö vaøo. Ñaây laø soá noâng daân ngheøo khoå khoâng chòu noåi söï aùp böùc, boùc loät cuûa cheá ñoä phong kieán haø khaéc, buoäc phaûi vaøo ñaây tìm ñöôøng sinh soáng. Ngoaøi taàng lôùp noâng daân, coøn coù nhöõng ngöôøi maéc toäi "nghòch maïng vôùi trieàu ñình" bò löu ñaøy ñeán ñaây, coù nhöõng ngöôøi troán traùnh quaân ñòch, binh lính, ñaøo giaûi nguõ… cuõng laàn löôït vaøo ñaây sinh soáng. Ñaëc bieät, trong thôøi kyø tình hình cuoäc chieán tranh dieãn ra khoác lieät giöõa Chuùa Trònh vaø chuùa Nguyeãn, thì tieán trình di cö cuûa ngöôøi Vieät vaøo phöông Nam, dieãn ra thöôøng xuyeân vaø ngaøy moät nhieàu hôn.

Soá löu daân ngöôøi Vieät khi vaøo tôùi ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh ñòa ñieåm döøng chaân ñaàu tieân cuûa hoï, theo söû cuõ "Gia Đònh Thaønh thoâng chí" laø vuøng Moãi Xuy (coøn goïi laø Moâ Xoaøi) - Baø Ròa vì ñaây laø ñaát ñòa ñaàu naèm treân truïc giao thoâng ñöôøng boä töø Bình Thuaän vaøo Nam, laïi ôû giaùp bieån. Roài töø Moâ Xoaøi - Baø Ròa, hoï tieán daàn leân Ñoàng Nai (Bieân Hoøa) vôùi caùc ñieåm ñònh cö sôùm nhaát laø Baøn Laân, Beán Goã, Cuø Lao Phoá, Cuø Lao Ruøa…

"Tieán trình nhaäp cö cuûa löu daân ngöôøi Vieät vaøo ñaát Ñoàng Nai - Saøi Goøn ñaõ dieãn ra lieân tuïc trong suoát theá kyû XVII vaø ñeán cuoái theá kyû naøy thì daân soá ñaõ hôn 40.000 hoä (khoaûng 200.000 ngöôøi) phaân boá gaàn nhö khaép vuøng maëc duø maät ñoä daân cö coøn töông ñoái thaáp" [28.44] Trong quaù trình di daân vaøo Ñaøng Trong, ngoaøi ngöôøi Vieät coøn coù ngöôøi Hoa. Ngöôøi Hoa di cö vaøo Ñaøng Trong bao goàm nhieàu ñôït vaø moãi ñôït ôû vaøo nhöõng giai ñoaïn lòch söû khaùc nhau vôùi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi khaùc nhau. "Trong nhöõng giai ñoaïn aáy, ñaùng chuù yù laø giai ñoaïn töø naêm

8

1678 - 1685 khi phong traøo "Khaùng Thanh Phuïc Minh" ôû Ñaøi Loan tan vôõ (1683) thì caùc di thaàn Nhaø Minh keùo nhau ra ñi ñeán Ñaøng Trong ñònh cö laâu daøi vôùi khoaûng 3.000 binh lính cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Döông Ngaïn Ñòch". [21.22] Cuõng trong giai ñoaïn lòch söû naøy ngöôøi Hoa ñöôïc pheùp vöôït bieån ñi caùc nöôùc buoân baùn. Ñieàu ñaùng löu yù laø, thaønh phaàn di daân cuûa ngöôøi Hoa giai ñoaïn naøy bao goàm caû thöông gia, trí thöùc nho giaùo, caùc nhaø sö…Maët khaùc ñaïi ña soá ñeán Ñaøng Trong baèng ñöôøng bieån, ñieàu ñoù coù nghóa laø trong soá hoï ña soá laø nhöõng cö daân ôû caùc vuøng duyeân haûi phía nam Trung Quoác. Nhö vaäy, hoï laø nhöõng ngöôøi coù hieåu bieát veà bieån, gioûi veà giao thöông treân bieån, veà kyõ thuaät ñoùng thuyeàn, coù kinh nghieäm trong vieäc giao löu tieáp xuùc… Ñoù laø nhöõng ñieàu kieän quan troïng ñeå phaùt huy, taïo döïng moät cuoäc soáng treân vuøng ñaát môùi. Moät ñôït di daân quan troïng khaùc cuûa ngöøôi Hoa vaøo mieàn Nam ñaõ dieãn ra sau Hoøa Öôùc Thieân Taân (1885) ñöôïc kyù keát giöõa Phaùp vaø trieàn ñình Maõn Thanh.

Tieán trình nhaäp cö cuûa ngöôøi Vieät dieãn ra lieân tuïc suoát theá kyû thöù XVII. Ñeå chính thöùc hoùa moät tình hình thöïc teá veà daân cö vaø haønh chính, muøa xuaân naêm Maäu Daàn (1698) Chöôûng cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh löôïc vuøng ñaát Phöông Nam, xaùc laäp cöông thoå, xaây döïng thieát cheá haønh chính laäp Phuû Gia Ñònh goàm hai huyeän Phöôùc Long vôùi Dinh Traán Bieân (goàm toaøn boä mieàn Ñoâng Nam Boä ngaøy nay) vaø huyeän Taân Bình vôùi dinh Phieân Traán (goàm Taây Ninh, Thaønh Phoá Hoà Chí Minh, Tieàn Giang, Long An… ngaøy nay). Ñaây laø ñôn vò haønh chaùnh ñaàu tieân ñöôïc xaùc laäp treân vuøng ñaát môùi khai khaån cuûa ngöôøi Vieät ôû phöông Nam. Töø ñoù, vuøng ñaát môùi daàn daàn sinh soâi vaø phaùt trieån soâi ñoäng. Cö daân ngaøy caøng

9

ñoâng, ñaát hoang ngaøy caøng bò ñaåy luøi, nhöôøng choã cho xoùm laøng, ruoäng ñoàng truø phuù, phoá chôï saàm uaát nhoän nhòp.

Mieàn Gia Ñònh coù raát nhieàu luùa gaïo….nhöõng luùc bình thöôøng, ngöôøi ta chuyeân chôû luùa gaïo ra baùn ôû Thaønh Phuù Xuaân ñeå ñoåi chaùc hay mua saém nhöõng haøng voùc, nhieãu, ñoaïn cuûa ngöôøi Taøu ñem veà may maëc, neân quaàn aùo cuûa hoï toaøn laø haøng hoa maøu töôi toát ñeïp ñeõ.

Naêm 1802, sau khi ñaùnh baïi trieàu Taây Sôn, Nguyeãn AÙnh döïng leân Trieàu Nguyeãn, laáy nieân hieäu laø Gia Long, ñònh ñoâ ôû Phuù Xuaân. Gia Ñònh khoâng coøn laø trung taâm chính trò cuûa taäp ñoaøn phong kieán Nguyeãn AÙnh, Thaønh Phuïng bò thaùo dôõ laáy vaät lieäu ñem veà Phuù Xuaân xaây döïng kinh thaønh môùi. Ñeå oån ñònh tình hình chính trò, traät töï xaõ hoäi, Gia Long baét tay xaây döïng heä thoáng chính quyeàn töø trung öông xuoáng ñòa phöông, phaân ñònh ranh giôùi, saép xeáp vaø töøng böôùc kieän toaøn caùc ñôn vò haønh chính ôû vuøng Ñoàng Nai - Gia Ñònh (töùc toaøn vuøng Nam Boä ngay nay).

Döôùi trieàu Nguyeãn, vieäc khaån hoang baèng hình thöùc laäp ñoàn ñieàn ñöôïc khaån tröông thöïc hieän, Gia Long ñaõ cho laäp ñoàn ñieàn ôû caû boán phuû thuoäc Gia Ñònh thaønh: phuû Taân Bình (töùc traán Phieân An), phuû Phöôùc Long (töùc traán Bieân Hoøa) phuû Ñònh Vieãn (töùc traán Vónh Thanh), phuû Kieán An (töùc traán Ñònh Töôøng), coù nghóa laø treân toaøn vuøng Ñoàng Nai - Gia Ñònh.

Sang trieàu Minh Maïng, chuû tröông tieáp tuïc phaùt trieån ñoàn ñieàn ñöôïc ñaåy maïnh hôn trieàu Gia Long vaø ñöôïc laäp ôû nhieàu nôi, ñaëc bieät ôû vuøng gaàn bieân giôùi nhö Haø Tieân, traán Taây Thaønh, haûi ñaûo Coân Loân. Döôùi trieàu Thieäu Trò khoâng bieát vì leõ gì vieäc laäp ñoàn ñieàn bò ñình chæ, nhöng sang trieàu Töï Ñöùc, vieäc laäp ñoàn ñieàn laïi ñöôïc quan taâm trôû laïi. "Nguyeãn Tri Phöông

10

ñöôïc giao nhieäm vuï moä daân laäp ñoàn ñieàn vaø chæ trong moät thôøi gian raát ngaén (khoaûng 01 naêm), 25 cô ñoàn ñieàn, moãi cô khoaûng treân 300 ngöôøi, ñöôïc laäp leân treân toaøn laõnh thoå Nam Kyø"[36 . 65].

Trong suoát theá kyû XIX, chính quyeàn nhaø Nguyeãn vaãn duy trì caùc chính saùch thoâng thoaùng veà khaån hoang, cho pheùp daân xieâu taùn ngöôøi Vieät töï khai khaån, laäp vöôøn, döïng nhaø maø hoaøn toaøn khoâng coù baát cöù moät söï can thieäp naøo cuûa chính quyeàn. Caùc chính saùch ñaëc bieät öu ñaõi treân cuûa nhaø Nguyeãn ñaõ khuyeán khích maïnh meõ daân di cö ngöôøi Vieät töø caùc tænh mieàn Trung tieán vaøo phöông Nam. Töø ñaây ñaõ baét ñaàu xuaát hieän söï phaân hoùa giaøu ngheøo, caùc thaønh phaàn daân cö xuaát hieän, ñoù laø giôùi ñòa chuû, noâng daân, thôï thuû coâng, quan chöùc ñòa phöông… Nhöng taát caû hoï ñeàu coù moät muïc ñích chung laø, cuøng nhau goùp phaàn laøm cho vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh trôû thaønh vöïa luùa lôùn trong caû nöôùc. Do vaäy Leâ Quyù Ñoân trong Phuû Bieân taïp luïc coù ñoaïn: "Ngaøy tröôùc vieäc buoân baùn vôùi Ñoàng Nai ñöôïc löu thoâng, neân nhaân daân ôû Thuaän Hoùa chöa heà phaûi löu taâm chuù yù ñeán vieäc laøm ngheà" Söï gia taêng daân soá khai hoang laäp aáp keùo theo söï phaùt trieån vaø bình oån veà ñôøi soáng kinh teá - xaõ hoäi cuûa ngöôøi daân ôû vuøng ñaát Bình An. Raát tieác cho ñeán nay, caùc nhaø khoa hoïc vaãn chöa tìm thaáy moät taøi lieäu naøo noùi roõ veà daân soá cuûa huyeän Bình An vaøo nöõa ñaàu theá kyû XIX. Tuy nhieân chuùng ta coù theå ñoaùn ñònh daân cö Bình An thoâng qua dieän tích ñaát thoå cö cuûa hoï so vôùi dieän tích ñaát thoå cö cuûa toaøn traán Bieân Hoøa. Theo soá lieäu ñòa baï coù ñöôïc töø cuoäc ñaïc ñieàn naêm 1836, dieän tích ñaát ôû cuûa toaøn traán Bieân Hoøa coù hôn 686 maãu thì rieâng Huyeän Bình An ñaõ coù gaàn 544 maãu chieám 79,26% dieän tích ñaát ôû cuûa toaøn traán Bieân Hoøa. Trong khi ñoù theo Ñaïi Nam thöïc luïc, traán Bieân

11

Hoøa naêm 1819 coù 10.600 daân ñinh, neáu theo kinh teá - xaõ hoäi Vieät Nam döôùi caùc vua Trieàu Nguyeãn cuûa Nguyeãn Theá Anh thì soá daân ñinh cuûa traán Bieân Hoøa naêm 1847 laø 16.949 daân ñinh.

Töø nhöõng ñieàu trình baøy treân, ta thaáy caùc chuùa Nguyeãn vaø caùc vua Nguyeãn ít nhieàu ñeàu quan taâm ñeán vieäc thuùc ñaåy coâng cuoäc khaån hoang ôû ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh vaø ñaõ ban haønh nhieàu chính saùch vaø bieän phaùp coù yù nghóa tích cöïc trong vieäc môû roäng dieän tích canh taùc maø chæ tính ñeán naêm 1836, theo keát quaû ño ñaïc cuûa phaùi ñoaøn Tröông Ñaêng Queá, Nguyeãn Kim Baûng (sau do Tröông Minh Giaûng thay), toång dieän tích ñaát ñai troàng troït ñöôïc treân toaøn Nam boä ñaõ noùi leân tôùi hôn 630.075 maãu, moät con soá ñaùng keå trong ñieàu kieän kyõ thuaät vaø coâng cuï luùc baáy giôø.

1.2. Bình Döông trong boái caûnh chính trò - kinh teá - xaõ hoäi cuûa vuøng ñaát Ñoàng Nai - Gia Ñònh Danh xöng tænh Bình Döông chæ môùi xuaát hieän vaøo naêm 1956, nhöng vuøng ñaát Bình Döông (Thuû Daàu Moät) ñeán nay ñaõ coù maáy traêm naêm. Ban ñaàu vuøng ñaát Bình Döông ñöôïc bao phuû bôûi röøng vaø laø nôi sinh soáng cuûa caùc daân toäc M’Nong vaø STieâng, raûi raùc trong caùc vuøng Phuù Hoøa vaø Beán Suùc. Tuy nhieân, töø cuoái theá kyû XVI ñaàu theá kyû XVII, do daân soá ít, soáng thöa thôùt neân vuøng ñaát mieàn Ñoâng Nam Boä noùi chung vaø vuøng ñaát Bình Döông noùi rieâng veà cô baûn vaãn coøn laø moät vuøng ñaát hoang daõ chöa ñöôïc khai phaù.

Vaøo ñaàu theá kyû XVII, mieàn Ñoâng Nam boä baét ñaàu ñoùn nhaän böôùc chaân cuûa nhöõng ngöôøi Vieät ñaàu tieân vaøo ñaây khai phaù ñaát hoang. Vaøo naêm

12

1620 moät soá di daân ngöôøi Vieät vaøo khai thaùc vuøng ñaát Moâ Xoaøi (Baø Ròa) vaø Ñoàng Nai (Bieân Hoøa). Nhöõng vuøng ñaát phì nhieâu naèm hai beân bôø soâng Ñoàng Nai - Saøi Goøn (Phöôùc Long - Taân Bình), An Thaïnh, Phuù Cöôøng chaéc chaén ñaõ coù ngöôøi Vieät ñeán sinh soáng bôûi ñieàu kieän ñi laïi thuaän lôïi vaø chæ caùch Saøi Goøn hôn 15km, caùc di tích lòch söû vaên hoùa ñöôïc xaây döïng nhö chuøa nuùi Chaâu Thôùi - Dó An (1681) chuøa Höng Long - Taân Uyeân (1695) vaãn coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay.

Töø giöõa theá kyû XVII treân caû vuøng ñaát Bình Döông, nhaát laø nhöõng vuøng truõng baõi boài ven soâng, löu daân ngöôøi Vieät ñaõ ñònh cö vaø khai phaù.

Tuy daân soá ít, dieän tích khai thaùc coøn khieâm toán, nhöng ñaây laø vuøng ñaát ñai maøu môû, con ngöôøi caàn cuø chòu khoù, neân vieäc saûn xuaát noâng nghieäp nhö troàng luùa, ñaäu, baép (ngoâ) khoai... cho naêng suaát cao, cuoäc soáng oån ñònh, taïo cô sôû quan troïng cho quaù trình phaùt trieån maïnh meõ sau naøy. Song song vôùi saûn xuaát noâng nghieäp, caùc ngaønh ngheà khaùc cuõng coù ñieàu kieän phaùt trieån nhö chaên nuoâi, ñaùnh baét, khai thaùc laâm saûn, saûn xuaát duïng cuï lao ñoäng, ñoà duøng sinh hoaït nhö ñoùng ghe… phaùt trieån khaù nhanh.

Daân soá ngaøy caøng ñöôïc boå sung khi coù soá ngöôøi Hoa ñeán laøm aên sinh soáng vaøo naêm 1679 vaø vuøng ñaát naøy ñaõ ñònh hình khi chuùa Nguyeãn xaùc laäp quyeàn quaûn lyù vaøo naêm 1698.

Sang theá kyû XVIII vuøng ñaát hieän nay cuûa tænh Bình Döông luùc ñoù töông öùng vôùi laõnh thoå cuûa Toång Bình An thuoäc huyeän Phöôùc Long, goàm coù caùc xaõ thoân sung tuùc nhö Phuù Cöôøng, Laùi Thieâu, An Thaïnh. Giai ñoaïn naøy caùc coâng trình kieán truùc quan troïng ñöôïc xaây döïng vaø coøn toàn taïi ñeán

13

ngaøy nay nhö: chuøa Hoäi Khaùnh (1741)- Phuù Cöôøng , Long Thoï (1756) – Chaùnh Nghóa - Thò xaõ Thuû Daàu Moät; Long Höng (1768) – Beán Caùt.

Giai ñoaïn naøy coâng cuoäc khaån hoang ñöôïc môû roäng nhanh hôn maø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính laø do chính quyeàn caùc chuùa Nguyeãn ñaõ thi haønh moät chính saùch khaù thoaùng nhö "laäp vöôøn troàng cau vaø laøm nhaø ôû" hoaøn toaøn khoâng coù baát cöù moät söï can thieäp, haïn cheá hoaëc raøng buoäc naøo vaø hoï seõ laø chuû sôû höõu phaàn ñaát maø hoï coù coâng khai khaån.

Treân cô sôû neàn noâng nghieäp troàng luùa vaø hoa maøu khaù phaùt trieån, saûn xuaát thoùc gaïo coù nhieàu dö thöøa so vôùi nhu caàu, neân taïo ñieàu kieän ñeå moät soá ngheà thuû coâng cuûa Bình Döông sôùm hình thaønh nhö: ngheà moäc chaïm, ngheà sôn maøi, ngheà goám, ngheà naáu ñöôøng mía ñeå phuïc vuï cho nhu caàu cuoäc soáng nhö nhaø cöûa, aên maëc vaø phöông tieän ñi laïi. Khoâng coù soá lieäu thoáng keâ soá ngaønh ngheà thuû coâng cuûa Bình Döông trong theá kyû XVIII, nhöng tö lieäu lòch söû ghi nhaän vaøo naêm 1791 Nguyeãn AÙnh sau khi chieám laïi Gia Ñònh töø tay Taây Sôn, ñaõ ra leänh tröng taäp nhöõng thôï gioûi thuoäc caùc ngaønh ngheà khaùc nhau trong taát caû caùc ñòa phöông ñöa veà lî sôû Gia Ñònh Kinh phieân cheá thaønh 62 Ty, Cuïc, Töôïng - moät loaïi toå chöùc taäp hôïp nhöõng ngöôøi thôï cuøng ngheà ñöôïc quaûn lyù theo kieåu quaân ñoäi (moãi Ty hay Cuïc, Töôïng laø moät ngheà) phuïc vuï cho vieäc xaây döïng cung öùng cho nhu caàu cuûa taàng lôùp quan laïi töôùng lónh luùc baây giôø.

Vaøo cuoái theá kyû XVIII trong nhieàu vuøng Bình An ñaõ sôùm xuaát hieän nhieàu tuï ñieåm buoân baùn nhö chôï Phuù Cöôøng, chôï Buùng, chôï Beán Caùt, chôï Beán Suùc, chôï Taân Uyeân… Heä thoáng chôï phaân boá nhieàu khu vöïc treân ñaát

14

Bình Döông cuõng laø nhaân toá tích cöïc goùp phaàn ñaåy nhanh quaù trình khai phaù vuøng ñaát Bình Döông noùi rieâng vaø Nam boä noùi chung.

Trong hai theá kyû khai phaù vaø phaùt trieån saûn xuaát ñaõ laøm thay ñoåi caên baûn boä maët kinh teá - xaõ hoäi vuøng Bình An xöa maø trong ñoù söï phaân boá laøng xaõ cuûa cö daân ngöôøi Vieät ôû Bình An tröôùc ñaây phuï thuoäc chuû yeáu vaøo vò trí ñòa lyù, ñieàu kieän töï nhieân, ñoàng thôøi phuï thuoäc vaøo söï thuaän lôïi cuûa heä thoáng ñöôøng giao thoâng thuûy boä. Nhöng trong quaù trình phaùt trieån caùc yeáu toá treân khoâng coøn ñoùng vai troø quyeát ñònh. Löu daân ngöôøi Vieät môùi ñeán khoâng chæ tuï cö nhöõng vuøng ñaõ oån ñònh maø coøn khai phaù theâm nhöõng vuøng ñaát môùi, vì vaäy vieäc laäp laøng, laäp aáp vaø daân soá vaãn khoâng ngöøng taêng leân, ñaëc bieät laø vuøng ñaát thuoäc toång Bình Chaùnh.

Theo thoáng keâ cuûa trieàu Nguyeãn, ñeán cuoái theá kyû XVIII, toång Bình An (nay laø hai Tænh, Bình Döông vaø Bình Phöôùc) coù ñeán 119 xaõ thoân.

Naêm 1808 dinh Traán Bieân ñöôïc ñoåi thaønh Traán Bieân Hoøa, vaø treân cô sôû cuûa söï phaùt trieån veà kinh teá - xaõ hoäi, daân soá taêng leân, huyeän Phöôùc Long ñöôïc naâng leân thaønh Phuû Phöôùc Long, caùc Toång cuõ Bình An, Phöôùc Chaùnh, Long Thaønh, Phöôùc An ñöôïc naâng leân thaønh huyeän. Vuøng ñaát thuoäc tænh Bình Döông ngaøy nay naèm trong ñòa phaän Huyeän Bình An cuûa Phuû Phöôùc Long, Traán Bieân Hoøa.

Naêm 1837 huyeän Bình An chia ra 2 huyeän Bình An (Thuû Daàu Moät) vaø Ngaõi An (Thuû Ñöùc).

Trong hôn 50 naêm döôùi trieàu nhaø Nguyeãn, huyeän Bình An (Bình Döông) khoâng ngöøng phaùt trieån, daân cö moãi ngaøy theâm ñoâng, laøng xoùm ngaøy caøng nhieàu, sinh hoaït trôû neân nhoän nhòp, nhöõng thò töù ñoâng ñuùc vaø taáp

15

naäp. Ñaëc bieät chôï Phuù Cöôøng luùc ñoù ñaõ laø moät trung taâm khai thaùc vaø cheá bieán laâm saûn quan troïng, doøng soâng luoân luoân ñaày chaät beø goã, treân bôø coù nhieàu xöôûng ñoùng thuyeàn.

Naêm 1861 khi thöïc daân Phaùp ñaùnh chieám, Bình Döông luùc ñoù ñaõ coù 61 xaõ thuoäc huyeän Bình An, phuû Phöôùc Long, tænh Bieân Hoøa cuõ, daân soá öôùc khoaûng 60.000 ñeán 90.000 ngöôøi, coù khoaûng 2.000 ngöôøi Hoa. Sau ñoù tænh Bieân Hoøa chia laøm naêm ñòa haït, ñòa haït Bình An ñaët lî sôû taïi Thuû Daàu Moät, ñòa haït Bình An chia laøm 7 toång vôùi 71 xaõ, thoân.

Ngaøy 20/12/1899 haït Thuû Daàu Moät ñoåi thaønh tænh Thuû Daàu Moät (treân ñòa baøn luïc tænh cuõ Phaùp chia thaønh 20 tænh môùi). Thuû Daàu Moät laø teân moät ñoàn canh phoøng ñaët beân taû ngaøn soâng Saøi Goøn.

Sau khi oån ñònh tình hình, thöïc daân Phaùp baét ñaàu thöïc hieän chính saùch thöïc daân, tieán haønh xaây döïng boä maùy cai trò, heä thoáng cô sôû haï taàng cuaû neàn kinh teá thuoäc ñòa ñöôïc thieát laäp nhaèm ra söùc vô veùt taøi nguyeân, boùc loät söùc ngöôøi söùc cuûa.

Cuoái theá kyû XIX Tænh Thuû Daàu Moät laø trung taâm thöông maïi lôùn coù Sôû Thöông chính, tröôøng hoïc tænh, tröôøng haønh toång, traïi kieåm laâm, traïm coâng chính, traïm böu chính, beänh vieän Phuù Cöôøng (1898).

2. Ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån ngheà goám ôû Bình Döông 2.1. Ñieàu kieän töï nhieân Treân baûn ñoà Vieät Nam, tænh Bình Döông naèm trong khu vöïc mieàn Ñoâng Nam boä, coù dieän tích 2.716 km2, chieám 0,83% dieän tích caû nöôùc.

16

Vò trí ñòa lyù cuûa tænh Bình Döông ñöôïc giôùi haïn bôûi caùc toïa ñoä: 100 52’00” – 11030’00” vó ñoä Baéc. 106020’00” – 106057’00” kinh ñoä Ñoâng, phía Baéc tieáp giaùp tænh Bình Phöôùc, phía Ñoâng tieáp giaùp tænh Ñoàng Nai, phía Nam tieáp giaùp thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø phía Taây tieáp giaùp tænh Taây Ninh.

Thieân nhieân ñaõ taïo cho tænh Bình Döông moät ñòa theá raát thuaän lôïi ñoái vôùi cuoäc soáng con ngöôøi, ñoù laø beà maët ñòa hình chuû yeáu laø ñoàng baèng vaø ñoài nuùi thaáp vôùi möùc cheânh leäch ñoä cao giöõa caùc vuøng khoâng quaù lôùn.

- Ñòa hình: Nhìn töø treân cao xuoáng, ñòa hình Bình Döông töông ñoái baèng phaúng coù hieän töôïng boài thaáp löôïn soùng yeáu ôû phía Baéc, chuû yeáu laø daïng ñòa hình ôû nhöõng daõy ñoài phuø sa coå noái tieáp nhau. Caù bieät cuõng coù moät vaøi ñoài nuùi thaáp, nhoâ leân giöõa ñòa hình baèng phaúng nhö Nuùi Chaâu Thôùi (huyeän Thuaän An), nuùi OÂng 251m, nuùi Tha La (Daàu Tieáng) 203m – daáu veát cuûa caùc hoaït ñoäng nuùi löõa muoän. Ñi doïc töø phía Nam leân phía Baéc, theo ñoä cao coù theå thaáy caùc vuøng ñòa hình sau ñaây: Vuøng thung luõng baõi boài – chuû yeáu phaân boá doïc theo caùc con soâng Ñoàng Nai, Soâng Beù, soâng Saøi Goøn. Töø Daàu Tieáng, Beán Caùt, xuoâi xuoáng thò xaõ Thuû Daàu Moät, Thuaän An vaø töø Laïc An xuoáng Thaïnh Phöôùc, Thôùi Hoøa huyeän Taân Uyeân. Ñaây laø nhöõng mieàn ñaát thaáp, phuø sa môùi, baèng phaúng cao töø 6m – 10m, ñaát khaù phì nhieâu, thöïc vaät xanh toát.

Vuøng ñòa hình baèng phaúng: naèm keá tieáp ngang sau caùc vuøng thung luõng baõi boài, ñòa hình töông ñoái baèng phaúng, ñoä doác 30 – 120, ñaát phì nhieâu,

17

raát thích hôïp vôùi caùc loaïi caây coâng nghieäp nhö hoà tieâu, khoai mì… thuaän tieän cho vieäc cô giôùi hoùa noâng laâm nghieäp.

Vuøng ñòa hình ñoài thaáp coù löôïn soùng yeáu: naèm treân caùc neàn phuø sa coå chuû yeáu laø caùc ñoài thaáp, ñænh baèng phaúng, lieân tieáp nhau coù ñoä doác 50 – 120 töø Thuaän An ñeán thò xaõ Beán Caùt, Daàu Tieáng qua Taân Uyeân ñoä cao phoå bieán 30m – 60m.

Nhìn chung ñòa hình Bình Döông töông ñoái baèng phaúng, neàn ñòa chaát oån ñònh vöõng chaéc, vaéng haún caùc suoái saâu, soâng roäng, ñeøo cao nhö moät soá tænh khaùc neân raát thuaän tieän cho vieäc phaùt trieån caùc coâng trình coâng nghieäp vaø giao thoâng vaän taûi, taïo ñieàu kieän cho Bình Döông noái vôùi caùc tænh baïn trong heä thoáng giao thoâng xuyeân Vieät, xuyeân AÙ trong töông lai.

- Khí haäu: Löôïng möa trung bình haøng naêm 1.800mm – 2.000mm vaøo loaïi cao so vôùi caû nöôùc nhöng phaân boá khoâng ñeàu qua caùc naêm vaø trong caùc vuøng cuûa tænh. ÔÛ khu vöïc phía Baéc cuûa tænh, do ñòa hình cao hôn ñoùn gioù Taây Nam neân thöôøng möa sôùm vaø coù nhöõng traän möa lôùn döôùi daïng möa raøo naëng haït, löôïng möa leân tôùi 2.117 mm/naêm.

Höôùng gioù thònh haønh trong ñòa baøn tænh vaøo muøa möa laø höôùng Taây Nam, Taây Taây Nam vaø Nam Taây Nam, coøn trong muøa khoâ laø höôùng Baéc, Taây Baéc vaø Ñoâng Baéc.

Bình Döông, cuõng nhö caùc tænh khaùc thuoäc Nam boä, laø tænh naèm trong vuøng caän xích ñaïo, neân khí haäu mang ñaày ñuû saéc thaùi cuûa nhieät ñôùi khí haäu caän xích ñaïo. Ñaëc tröng cuûa khí haäu naøy laø neàn nhieät ñoä khí haäu cao, quanh naêm noùng aåm. Hôn nöõa, Bình Döông cuõng laø tænh chòu aûnh höôûng

18

cuûa cheá ñoä khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Ñaëc tröng noåi baät nhaát laø söï phaân hoùa cheá ñoä khí haäu thaønh hai muøa töông phaûn nhau roõ reät, laø muøa möa vaø muøa khoâ.

Neàn nhieät ñoä ôû Bình Döông cao vaø haàu nhö khoâng coù nhöõng thay ñoåi ñaùng keå trong naêm. Trong ñoù, nhieät ñoä trung bình naêm ñaït ñeán 260C – 270C, cheânh leäch khoâng quaù 40C – 50C. Bình Döông coù soá giôø naéng trung bình laø 2.381 giôø. ÔÛ Bình Döông ñòa hình thoaûi vaø khoâng phaûi laø thuûy nguoàn, caùc con soâng chaûy qua tænh thöôøng ôû ñoaïn trung löu hoaëc gaàn haï löu neân toác ñoä doøng chaûy trung bình loøng soâng môû roäng vaø löu löôïng khoâng lôùn ngoaïi tröø soâng Ñoàng Nai. - Taøi nguyeân thieân nhieân: Bình Döông coù nguoàn taøi nguyeân khoaùng saûn doài daøo nhö kaolin, seùt laøm gaïch ngoùi, caùt, cuoäi,... Ñaát seùt traéng (Kaolin) laø nguoàn nguyeân lieäu ñaõ ñöôïc söû duïng phoå bieán ôû Bình Döông töø xöa. Caùc moû ñaát seùt Ñaát Cuoác (Taân Uyeân), Chaùnh Löu (Beán Caùt) Bình Hoøa, An Phuù (Thuaän An) laø moät trong nhöõng nguoàn nguyeân lieäu khoaùng coù giaù trò cuûa tænh Bình Döông. Töø laâu nguoàn nguyeân lieäu seùt cao lanh ñaõ ñöôïc nhaân daân ñòa phöông khai thaùc söû duïng saûn xuaát ñoà goám vaø ñaõ hình thaønh neân nhöõng laøng goám noåi tieáng trong vuøng. Khu vöïc Laùi Thieâu – Thuû Daàu Moät laø moät trong hai trung taâm goám söù noåi tieáng ôû vuøng ñaát Nam boä, ñaõ toàn taïi haøng traêm naêm.

Moû cao lanh (Kaolin) phaân boá roäng daøi ôû haàu heát caùc huyeän trong tænh, nhöng taäp trung nhieàu nhaát ôû vuøng Taân Uyeân vaø Beán Caùt. Caùc moû cao

19

lanh hieän coù goàm: Ñaát Cuoác, Taân Laäp, Taân Thaønh, Suoái Voi, Beán Saén (Taân Uyeân); Phöôùc Vónh (Phuù Giaùo); Chaùnh Phuù Hoøa, Taân Ñònh, Myõ Phöôùc, Lai Höng (Beán Caùt) Ñònh Hieäp, Minh Thaïnh (Daàu Tieáng); Bình Hoøa, Thuaän Giao, An Phuù, An Thaïnh (Thuaän An), Phuù Hoøa (thò xaõ Thuû Daàu Moät).v.v...

Keát quaû ñieàu tra cho thaáy, trong toaøn tænh, toång tröõ löôïng ñöôïc ñaùnh giaù laø 104 trieäu taán vaø tröõ löôïng döï baùo laø 260 trieäu taán.

Ngoaøi cao lanh (Kaolin), seùt ñeå saûn xuaát gaïch ngoùi phaân boá khaù roäng raõi treân ñòa baøn caùc huyeän trong tænh: Khaùnh Bình, Ñaát Cuoác, Vónh Taân, Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân); Myõ Phöôùc, Thôùi Hoøa, Chaùnh Phuù Hoøa (Beán Caùt); Thuaän An, Dó An, Thò xaõ Thuû Daàu Moät, coù tröõ löôïng 500 trieäu m3 vaø tröõ löôïng döï baùo 890 trieäu m3.

Bình Döông xöa voán laø röøng nhieät ñôùi, chieám phaàn lôùn dieän tích töï nhieân, coù röøng daøy vaø röøng thöù sinh phuû kín, phaân nöõa coøn laïi laø traûng coû, ñoàn ñieàn, ruoäng luùa vaø vöôøn caây aên traùi. Ñoù laø röøng thuoäc heä thoáng ñoàng baèng cuûa mieàn Ñoâng Nam Boä, noåi tieáng giaøu nhaát nöôùc veà caùc loaøi caây goã quí. Vaøo caùc naêm 1930 röøng bò khai phaù döõ doäi, moät phaàn laø do thöïc daân Phaùp laäp ñoàn ñieàn cao su, phaàn khaùc laø do daân khai thaùc, nhöng vaãn coøn moät dieän tích khaù quan troïng "coù dieän tích phaân boá khoaûng 91.000ha” [22.45] “ Trôû laïi quaù khöù 50 naêm veà tröôùc hôn phaân nöûa dieän tích cuûa tænh Bình Döông coù röøng daøy vaø röøng thöù sinh phuû kín… röøng mang tính phong phuù baäc nhaát, chöùa nhieàu loaïi danh moäc vaø caây goã toát”, “soá ngöôøi soáng

20

baèng ngheà laâm nghieäp vaø coâng nghieäp ñoâng hôn soá ngöôøi soáng baèng ngheà noâng nghieäp troàng luùa” [17. 69].

Bình Döông laø ñòa ñieåm quan troïng maø thöïc daân Phaùp löïa choïn trong caùc cuoäc khai thaùc thuoäc ñòa. Ñoù cuõng chính laø lyù do laøm cho röøng Bình Döông bò khai thaùc caïn kieät. Trong quaù trình khai thaùc thuoäc ñòa thöïc daân Phaùp ñaõ ra söùc phaù röøng cuûa Thuû Daàu Moät ñeå laäp ñoàn ñieàn cao su. Sau khi troàng thöû nghieäm thaønh coâng, ñaàu theá kyû XX haøng loaït Coâng Ty tö baûn Phaùp ñoå xoâ vaøo Ñoâng Döông thaønh laäp caùc ñoàn ñieàn cao su. Thuû Daàu Moät laø ñòa baøn taäp trung nhieàu ñoàn ñieàn cao su nhaát ôû Vieät Nam. Veà caây cao su, tænh Bình Döông coù dieän tích caây cao su lôùn nhaát mieàn Ñoâng Nam boä, dieän tích vöôøn caây cao su naêm 1948 laø 33.342 ha [67 .74] Hôn nöõa trong 30 naêm chieán tranh giaûi phoùng, ñaëc bieät laø trong 21 naêm khaùng chieán choáng Myõ, bom ñaïn, chaát ñoäc hoùa hoïc, thuoác khai hoang cuûa ñeá quoác Myõ ñaõ huûy dieät treân 50% caùc khu röøng nguyeân sinh ôû Bình Döông.

- Heä thoáng giao thoâng thuûy- boä: Bình Döông ñöôïc bao boïc bôûi 3 soâng lôùn: soâng Saøi Goøn ôû phía Taây laøm ranh giôùi vôùi tænh Taây Ninh, Soâng Beù ôû phaàn phía Baéc tieáp giaùp vôùi tænh Bình Phöôùc vaø soâng Ñoàng Nai ôû phía Ñoâng, laøm ranh giôùi vôùi tænh Ñoàng Nai. Töø ñaây, khieán cho Bình Döông deã daøng noái ranh caùc caûng bieån lôùn ôû phía Nam Toå quoác. Vôùi heä thoáng doøng chaûy treân ñaõ taïo cho Bình Döông moät heä thoáng giao thoâng thuûy raát toát cho quaù trình giao thương buoân baùn vaù phaùt trieån.

21

Veà ñöôøng soâng, coù theå ñi töø Saøi Goøn ñeán Thuû Daàu Moät treân soâng saøi Goøn (soâng Taân Bình) chæ maát ba giôø.

“Coù theå ñi töø Saøi Goøn ñeán Thuû Daàu Moät baèng moät Sa-lup (chaloupe) cuûa chuû taøu ngöôøi Hoa Yeng Seng, moãi saùng ñeán Saøi Goøn luùc 10h, vaø ngöôïc laïi xuaát phaùt töø Saøi Goøn luùc 3h,30’ chieàu ñeán Thuû Daàu Moät luùc 6h,30’ chieàu, khöù hoài coù theå gheù laïi beán Laùi Thieâu”. [67. 61] Bình Döông coù heä thoáng giao thoâng ñöôøng boä phaùt trieån sôùm, töông ñoái thuaän lôïi vaø oån ñònh. Töø thò xaõ Thuû Daàu Moät coù: quoác loä 13 ñi Bình Phöôùc noái vaøo quoác loä 14 ñi Taây Nguyeân vaø caùc tænh mieàn Trung, noái vaøo Quoác loä 1 ñi thaønh phoá Hoà Chí Minh. Trong ñòa baøn tænh coøn coù caùc tænh loä 742, 743, 744, 745, 746… taïo thaønh maïng löôùi giao thoâng lieân hoaøn, thoâng suoát.

Vôùi thuaän lôïi veà vò trí ñòa lyù, thoå nhöôõng, khí haäu thuaän lôïi cho neân töø laâu Bình Döông ñaõ laø moät trong hai vuøng coù ngheà goám söù phaùt trieån, khoâng chæ ñaùp öùng nhu caàu ñòa phöông, khu vöïc vaø xuaát khaåu ra nhieàu nöôùc treân theá giôùi.

2.2. Ñieàu kieän lòch söû Treân vuøng ñaát Bình Döông töø coå xöa caùch nay haøng ngaøn naêm ñaõ coù con ngöôøi sinh soáng. Khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän moät soá coâng cuï ñaù taïi di chæ khaûo coå hoïc Vöôøn Duõ (Taân Myõ - Taân Uyeân) naèm ven bôø soâng Ñoàng Nai coù nieân ñaïi caùch nay 20.000; 30.000 naêm "Treân beà maët daõy ñoài beân bôø soâng Ñoàng Nai roäng lôùn, tuyeån choïn nhöõng hoøn cuoäi nhoû, goïn, vöøa tay, coù hình daùng oån ñònh, roài tieán haønh gheø, ñeõo, taïo neân rìa löôõi hoaëc ñaàu nhoïn

22

ñeå tieän duïng trong cuoäc soáng haøng ngaøy" [4. 8]. Nhìn chung, cuoäc soáng cuûa cö daân thôøi bay giôø coøn ñôn sô moäc maïc. Hoï quy tuï thaønh nhöõng coäng ñoàng nhoû treân theàm soâng hoaëc treân nhöõng ñoài goø thaáp thoâng thoaùng.

Sau di tích Vöôøn Duõ, coäng ñoàng cö daân coå Bình Döông ñaõ xaùc laäp moät phöùc heä phaùt trieån qua caùc giai ñoaïn: Cuø Lao Ruøa I – Goø Ñaù – Doác Chuøa – Phuù Chaùnh. Traõi qua moät dieãn trình 4000naêm– 2000naêm caùch ngaøy nay, coäng ñoàng cö daân coå treân ñaát Bình Döông xöa ñaõ ñònh hình caùc hoaït ñoäng kinh teá- xaõ hoäi cuûa mình vôùi caùc ngaønh ngheà thuû coâng khaù phaùt trieån. Coâng xöôõng cheá taùc Haøn OÂng Ñaïi phaân boá treân moät khu vöïc coù dieän tích khoaûng moät hecta treân bôø höõu ngaïn cuûa doøng Soâng Beù ñaõ cho ra ñôøi haøng ngaøn coâng cuï saûn xuaát baèng ñaù nhö cuoác, rìu, dao phuïc vuï cho nhu caàu soáng cuûa toaøn vuøng. Caùc cuoäc khai quaät ñaõ tìm thaáy nhöõng coâng cuï saûn xuaát töø coâng xöôõng naøy ôû nhöõng di chæ cö truù khaùc treân vuøng ñaát Bình Döông nhö di tích Cuø Lao Ruøa, Di tích Baø Luïa, di tích Vònh baø Kyø, di tích Cuø Lao Ruøa, di tích Myõ Loäc,…

Moät di tích khaûo coå hoïc ñaëc bieät khaùc phaùt hieän treân ñòa baøn tænh Bình Döông – ñoù laø di tích cö truù – moä taùng Cuø lao Ruøa. Taïi ñaây khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän nhieàu tö lieäu quan troïng cho thaáy ñaây laø moät coäng ñoàng cö daân coù trình ñoä phaùt trieån raát cao treân taát caû caùc maët cuûa ñôøi soáng. Vaøo giai ñoaïn sôùm, coäng ñoàng cö daân naøy ngoaøi vieäc söû duïng caùc coâng cuï baèng ñaù trong saûn xuaát, hoï coøn laø nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng laøm goám vôùi trình ñoä raát cao. Coù theå noùi ñaây laø di tích khaûo coå hoïc thuoäc giai ñoaïn sôùm cuûa tieàn söû Ñoâng Nam boä coù soá löôïng ñoà goám nhieàu loaïi hình khaùc nhau ñöôïc phuïc nguyeân nhieàu nhaát vaø cuõng laø di tích coù tyû leä ñoà goám ñöôïc trang trí

23

nhieàu motype hoa vaên nhaát. Beân caïnh ñoù moät tyû leä khaù lôùn goám ñöôïc phuû moät “lôùp men” vôùi nhieàu maøu khaùc nhau nhö maøu ñoû, maøu naâu, maøu xaùm,... treân maët ngoaøi laãn maët trong cuûa ñoà goám. Coù theå xem moät trong nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa noãi neùt cuûa di tích Cuø Lao Ruøa laø töø nhöõng tö lieäu goám phong phuù vaø ña daïng phaùt hieän trong taàng vaên hoùa. Ngoaøi ra, ôû giai ñoaïn muoän coäng ñoàng cö daân Cuø Lao Ruøa cuõng ñaõ bieát ñeán ngheà luyeän kim. Ñoái vôùi ngheà luyeän kim, di tích khaûo coå hoïc Doác Chuøa treân ñaát Bình Döông laø moät di tích gaây aán töôïng cho giôùi khoa hoïc nhaát vôùi soá löôïng khuoân ñuùc ñoàng vaø coâng cuï vuõ khí baèng ñoàng phaùt hieän ñöôïc trong taàng vaên hoùa.

Beân caïnh nhöõng coâng cuï saûn xuaát vuõ khí baèng ñoàng thau cö daân Doác Chuøa vaãn khoâng ngöøng môõ roäng hoaït ñoäng cuûa ngheà laøm ñoà goám. Moät khoái löôïng khoaûng 260.000 maûnh goám thu thaäp trong taàng vaên hoùa cuûa di tích cuõng taïo aán töôïng maïnh meõ veà qui moâ, söï phaùt trieån ña daïng cuûa loaïi saûn phaåm goám. Vaø cuõng chính söu taäp naøy chöùng minh cho truyeàn thoáng laøm ñoà goám cuûa caùc coäng ñoàng cö daân coå treân vuøng ñaát naøy.

Treân ñaát Bình Döông, khaûo coå hoïc coøn phaùt hieän moät ñieåm cö daân môùi ôû Böng Sình (Phuù Chaùnh - Taân Uyeân) Di tích naèm trong vuøng sình laày, caïnh moät con suoái (Suoái Caùi) Ngoaøi nhöõng coâng cuï deät vaûi nhö truïc deät, kieám deät,..coøn coù nhieàu maõnh goám, ñoà goám nhö noài baùt, chaäu… ñaëc bieät trong khu vöïc Böng Sình - Phuù Chaùnh coøn laàn löôït phaùt hieän 05 troáng ñoàng Ñoâng Sôn loaïi I (trong moät ñòa ñieåm ñöôïc phaùt hieän nhieàu troáng ñoàng nhaát ôû Nam Boä). Qua ñoù cho ta thaáy cuoäc soáng cuûa cö daân Böng Sình - Phuù

24

Chaùnh coù nhieàu ñieàu raát môùi. Töø truyeàn thoáng phaùt trieån ôû caùc giai ñoaïn tröôùc ñaõ khôûi döïng neân loái soáng môùi, cö truù nhaø saøn treân coïc goã trong ñieàu kieän töï nhieân vaø moâi tröôøng khaùc tröôùc. Hoï ñaõ ñònh hình loái choân caát môùi, baèng nguyeân vaät lieäu môùi, ñoà vaät choân theo cuõng hoaøn toaøn môùi laï. Coù theå noùi, cö daân Phuù Chaùnh ñaõ böôùc vaøo moät boái caûnh xaõ hoäi ñaõ coù söï thay ñoåi lôùn.

“Töø nhöõng tö lieäu thu thaäp ñöôïc trong caùc cuoäc ñieàu tra, thaùm saùt vaø khai quaät treân, tieán trình phaùt trieån lieân tuïc cuûa thôøi ñaïi tieàn - sô söû Bình Döông ñöôïc xaùc ñònh caùc giai ñoaïn phaùt trieån nhö sau: Cuø Lao Ruøa I – Goø Ñaù (Cuø Lao Ruøa II )- Doác Chuøa - Phuù Chaùnh töø 3.500 naêm - 2.000 naêm caùch ngaøy nay”. [26.27] Thôøi tieàn - sô söû Bình Döông traûi qua hôn 1.500 naêm toàn taïi vaø phaùt trieån ñaõ tích tuï nhöõng veát tích vaät chaát vaø tinh thaàn chöùng minh ñöôïc ñaây laø moät coäng ñoàng cö daân baûn ñòa coù trình ñoä toå chöùc cao, caùc ngaønh ngheà tieåu thuû coâng nghieäp coù tính chuyeân hoùa cao, xoay quanh truïc noâng nghieäp troàng luùa treân nöông raãy vaø ven caùc thung luõng soâng suoái, ñaõ tích tuï moät löôïng löông thöïc thöïc phaåm ñaùng keå ñöôïc caát tröõ trong caùc chum voø coù kích thöôùc lôùn ñeå coù theå baûo ñaûm nuoâi soáng mình vaø nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng phi noâng nghieäp trong coäng ñoàng nhö nhöõng ngöôøi thôï luyeän kim ñuùc ñoàng. Cô taàng kinh teá oån ñònh treân cuõng goùp phaàn vaøo vieäc naâng cao ñôøi soáng tinh thaàn cuûa cö daân nhö cheá taùc ñaøn ñaù phuïc vuï cho sinh hoaït tinh thaàn cuûa coäng ñoàng, cheá taùc voøng tay ñeå laøm ñeïp cho mình vaø caû choân theo ngöôøi sang theá giôùi beân kia nhöõng ñoà vaät quyù giaù nhö nhöõng coâng cuï vuõ khí baèng ñoàng. Ngoaøi ra cuõng chính töø tính oån ñònh trong cuoäc soáng cuûa

25

mình laø ñieàu kieän thuùc ñaåy quaù trình giao löu vaên hoùa vaø trao ñoåi saûn phaåm vôùi nhau khoâng chæ trong khu vöïc haï löu soâng Ñoàng Nai maø caû nhöõng vuøng xa hôn nhö vaên hoùa Ñoâng Sôn ôû phía Baéc, vaên hoùa Sa Huyønh ôû mieàn Trung, vuøng Ñoâng Baéc Thaùi Lan vaø caû vuøng Hoa Nam Trung Quoác ôû nhöõng giai ñoaïn muoän hôn.

Con ñöôøng ñi tôùi cuûa nhöõng coäng ñoàng cö daân baûn ñòa naøy vaøo nhöõng theá kyû ñaàu coâng nguyeân ñöôïc xuaát phaùt töø moät taàm cao khoâng keùm nhöõng coäng ñoàng cö daân ôû nhöõng vuøng vaên hoùa coå khaùc. Nhöõng taùc nhaân ngoaïi nhaäp seõ ngaøy caøng taêng leân vaø coäng ñoàng cö daân baûn ñòa naøy coù ñaày ñuû baûn lónh ñeå tieáp nhaän, bieán ñoåi vaø hoäi nhaäp ñeå seõ laø nhöõng nhaân toá quan troïng quyeát ñònh söï ra ñôøi caùc quoác gia sôùm treân ñòa baøn Nam Boä trong lòch söû.

Thaät vaäy, Bình Döông vôùi nhöõng phaùt hieän Khaûo coå hoïc cho thaáy ñaây laø vuøng ñaát coù moät löïc huùt ñaùng keå ngay töø 3000 – 4000 naêm tröôùc.

Taïi ñaây caùc ngaønh ngheà ñaõ taïo neân moät cô caáu xaõ hoäi oån ñònh maø trong ñoù caùc ngaønh ngheà tieåu thuû coâng nghieäp phuï trôï cho noâng nghieäp gaàn nhö ñaõ ñaït ñeán tính chuyeân hoùa nhaát ñònh. Ñaây cuõng laø vuøng ñaát coù nhöõng tieáp xuùc vaên hoùa raát maïnh meõ trong quaù khöù nhö nhöõng khuoân ñuùc, coâng cuï- vuõ khí baèng ñoàng coù nhöõng quan heä vôùi vuøng Ñoâng baéc Thailand hoaëc nhöõng troáng ñoàng Phuù Chaùnh coù nguoàn goác Ñoâng Sôn - Vieät coå. Bình Döông trong lòch söû laø moät trong nhöõng vuøng vaên hoùa coå troïng ñieåm cho caû khu vöïc Nam boä vaø cuõng laø vuøng ñaát cuûa nhöõng giao löu vaên hoùa töø raát sôùm.

Bình Döông cuõng laø moät trong nhöõng vuøng ñaát ñoùn nhaän nhöõng löu daân ngöôøi Vieät tieán vaøo phöông Nam, roài ngöôøi Hoa ñeán. Hoï cuøng hoäi

26

nhaäp vaø phaùt trieån treân vuøng ñaát truø phuù vaø ñaày höùa heïn cho moät töông lai töôi saùng. Hình nhö nhöõng ñieàu kieän aét coù vaø ñuû cho ngheà goám phaùt trieån taïi Bình Döông ñaõ coù töø trong lòch söû nhieàu ngaøn naêm tröôùc – ñoù laø moâi tröôøng, laø nguoàn nguyeân lieäu, laø heä thoáng giao thoâng ñeå taïo laäp caùc quan heä giao thöông vaø cuoái cuøng laø con ngöôøi. Taát caû thuaän lôïi ñoù haàu nhö taäp trung taïi vuøng ñaát Bình Döông nhö nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát. Vaø ngheà goám Bình Döông ñaõ coù ñuû ñieàu kieän ñeå ra ñôøi, caém saâu vaø lan toûa saâu roäng töø sau theá kyû XIX. Vaø khoâng phaûi ngaãu nhieân Bình Döông trôû thaønh moät vuøng ñaát ñoùn nhaän nhieàu döï aùn ñaàu tö töø nhieàu quoác gia khaùc nhau treân theá giôùi vaø ñöôïc xeáp vaøo moät trong nhöõng vuøng kinh teá naêng ñoäng nhaát trong nhöõng thaäp nieân cuoái theá kyû XX vaø ñaàu theá kyû XXI.

2.3. Ñieàu kieän xaõ hoäi Vuøng ñaát Bình Döông ngaøy nay, thuôû xa xöa laø moät nôi hoang vu, nuùi röøng raäm raïp. Qua caùc di chæ khaûo coå ñöôïc khai quaät taïi Vöôøn Duõ, Goø Ñaù, Cuø Lao Ruøa, Doác Chuøa (Taân Uyeân) caùc nhaø khaûo coå ñaõ phaùt hieän töø thôøi kyø ñoà ñaù môùi ñeán thôøi kyø ñoà ñoàng, ñaõ töøng laø ñòa baøn sinh tuï cuûa moät coäng ñoàng cö daân coå. Cuõng treân ñòa baøn khu vöïc naøy, caùc nhoùm daân toäc baûn ñòa: Stieâng, Mô Noâng, Chaâu Ro, Chaâu Maï….töøng böôùc ñöôïc hình thaønh, quy tuï khai phaù ñaát ñai vaø sinh soáng ôû ñaây. Ñeán ñaàu theá kyû XVII treân vuøng ñaát phuø truù naøy daân daàn xuaát hieän theâm nhöõng lôùp cö daân môùi. Ñoù laø nhöõng di daân ngöôøi Vieät töø caùc tænh phía Baéc thuoäc taàng lôùp noâng daân vaø thôï thuû coâng ngheøo khoå khoâng chòu ñöïng noåi cô cöïc, laàm than choán queâ nhaø, laø nhöõng ngöôøi chaïy troán söï truy ñuoåi cuûa chính quyeàn phong

27

kieán, nhöõng ngöôøi troán lính, troán thueá.v.v… Nhìn chung laø vì böùc xuùc cuûa cuoäc soáng maø baát chaáp nguy hieåm ñi tìm nôi nöông thaân, möu laäp cuoäc soáng môùi. Coù leõ ngay töø nhöõng naêm thaùng ñaàu tieân, Bình Döông laø moät trong nhöõng nôi döøng chaân cuûa ñoaøn daân di cö ngöôøi Vieät. Bôûi ngaøy aáy, daân di cö thöôøng theo nhöõng cöûa bieån, con soâng ñeå tìm nhöõng vuøng ñaát ñònh cö. Vaø Bình Döông, ñaëc bieät laø vuøng chung quanh thò xaõ Thuû Daàu Moät voán laø vuøng giaùp soâng Ñoàng Nai, soâng Saøi Goøn laø nhöõng nôi ñònh cö lyù töôûng thuôû ñaàu khai phaù.

Tieán trình nhaäp cö cuûa ngöôøi Vieät dieãn ra lieân tuïc suoát theá kyû XVII. Ñeå chính thöùc hoùa moät tình hình thöïc teá veà daân cö vaø haønh chính, muøa xuaân naêm Maäu Daàn (1698), Chöôûng cô Leâ Thaønh Haàu, Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh löôïc vuøng ñaát phöông Nam, xaùc laäp cöông thoå, xaây döïng thieát cheá haønh chính laäp phuû Gia Ñònh goàm hai huyeän Phöôùc Long vôùi dinh Traán Bieân (goàm toaøn boä mieàn Ñoâng Nam boä ngaøy nay) vaø huyeän Taân Bình vôùi dinh Phieân Traán (goàm Taây Ninh, thaønh phoá Hoà Chí Minh, Tieàn Giang, Long An… ngaøy nay). Ñaây laø ñôn vò haønh chính ñöôïc xaùc laäp ñaàu tieân treân vuøng ñaát môùi khai khaån cuûa ngöôøi Vieät ôû phöông Nam. Töø ñoù, vuøng ñaát môùi daàn daàn sinh soâi vaø phaùt trieån soâi ñoäng. Cö daân Ngaøy caøng ñoâng, ñaát hoang ngaøy caøng bò ñaåy luøi, nhöôøng choã cho xoùm laøng, ruoäng ñoàng truø phuù, phoá chôï saàm uaát nhoän nhòp. Treân ñaát Bình Döông thôøi ñoù, nhöõng teân ñaát, teân laøng ñaõ sôùm xuaát hieän vôùi daùng voùc rieâng bieät. Laùi Thieâu, chôï Buùng, chôï Phuù Cöôøng, chôï Taân Ba (Ñoàng Vaùn), chôï Taân Uyeân (Ñoàng Söù), chôï Thò Tính, chôï Beán Suùc (Daàu Tieáng)… laø bieåu hieän cuûa söùc soáng maïnh meõ

28

vaø sinh ñoäng trong quaù trình saûn xuaát vaø trao ñoåi haøng hoùa treân vuøng ñaát môùi Bình Döông.

Sang theá kyû XIX, cö daân Bình Döông ñaõ phaùt trieån nhanh hôn, ñaëc bieät trong thôøi kyø naøy, coäng ñoàng ngöôøi Hoa di daân ñeán Bình Döông ngaøy moät nhieàu hôn. Hoï ñeán ñaây töø Cuø Lao Phoá – Bieân Hoøa vaø Beán Ngheù – Gia Ñònh. Nhöõng laøng goám cuûa ngöôøi Hoa xuaát hieän ôû vuøng Laùi Thieâu, Phuù Cöôøng, Taân Uyeân vôùi nhöõng saûn phaåm ñöôïc taïo ra ñaõ coù söï chuyeån hoùa khaù roõ neùt. Cho ñeán nay, ngöôøi Hoa ôû Bình Döông vaãn taäp trung ôû moät soá vuøng “ñònh cö truyeàn thoáng” cuûa hoï nhö thò xaõ Thuû Daàu Moät, Laùi Thieâu – (Thuaän An), Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân). Ngoaøi ngheà buoân baùn, hoï coøn chung thuûy vôùi nhöõng ngheà truyeàn thoáng, maø tröôùc heát laø ngheà goám töø thuôû ban ñaàu, taïo neân moät neùt sinh hoaït vaên hoùa ñaëc saéc cho ngöôøi Bình Döông qua caùc thôøi kyø.

Töø khi tænh Thuû Daàu Moät ñöôïc thieát laäp thì daân cö ôû vuøng naøy ñaõ phaùt trieån nhanh choùng. Nhieàu aáp, nhieàu laøng môùi ñöôïc hình thaønh theo söï taêng tröôûng cuûa daân cö. Ñaëc bieät nhieàu laøng ngheà treân ñaát Thuû Daàu Moät ñöôïc ra ñôøi, trong ñoù ñaùng chuù yù nhaát laø nhöõng laøng moäc vaø nhöõng cô sôû saûn xuaát sôn maøi. Cö daân ngöôøi Vieät ôû mieàn Baéc, mieàn Trung voán coù tay ngheà vaø kyõ thuaät khaûm xaø cöø treân tuû thôø, gheá töïa, traøng kyû, höông aùn… ñaõ laàn löôït ñeán Bình Döông khai thaùc theá maïnh ôû ñaây laø giaøu goã quyù (goõ, caåm lai, giaùng höông… ) taïo neân moät ngheà ñoäc ñaùo vaø noåi tieáng cho Bình Döông. Ngheà goám ôû Laùi Thieâu, caùc laøng ngheà moäc ôû Phuù Thoï, Chaùnh Nghóa laø nhöõng cuïm daân cö ñoäc ñaùo cuûa Bình Döông. Sau naøy Phaùp môû tröôøng Baù Ngheä ôû Thuû Daàu Moät, ngheà moäc Bình Döông caøng coù nhieàu

29

ñieàu kieän phaùt trieån treân cô sôû tieáp thu nhöõng kyõ thuaät hieän ñaïi, keát hôïp vôùi nhöõng truyeàn thoáng voán ñaõ coù taïo neân nhöõng saûn phaåm noåi tieáng khoâng nhöõng trong nöôùc maø coøn caû quoác teá.

Ngheà sôn maøi laø moät theá maïnh cuûa cö daân Bình Döông voán ñöôïc nhöõng ngöôøi löu daân Vieät töø Baéc vaø Trung mang theo khi ñeán ñònh cö ôû vuøng ñaát naøy. Töông Bình Hieäp ôû huyeän Bình An xöa voán laø moät laøng tranh coå ñaõ tieáp nhaän nhöõng löu daân coù ngheà töø Baéc vaø Trung vaøo ñaây laäp nghieäp, daàn daàn ñaõ trôû thaønh “trung taâm sôn maøi” cuûa Bình Döông qua caùc thôøi kyø.

Moät ñaëc ñieåm quan troïng khaùc trong söï bieán ñoåi thaønh phaàn daân cö cuûa Bình Döông vaøo thôøi kyø naøy laø söï xuaát hieän moät ñoäi nguõ coâng nhaân cao su ngaøy caøng nhieàu theo nhieàu môû roäng caùc ñoàn ñieàn cao su cuûa thöïc daân Phaùp treân ñòa baøn Thuû Daàu Moät – Ñoâng Nam boä. Töø ñaàu theá kyû XX, Thuû Daàu Moät ñaõ trôû thaønh tænh daãn ñaàu veà troàng cao su ôû Nam boä. Theo ñoù caùc laøng cao su laàn löôït ñöôïc moïc leân treân ñaát Thuû Daàu Moät ngaøy caøng nhieàu, nhaát laø xung quanh caùc ñoàn ñieàn cao su noåi tieáng nhö Daàu Tieáng….

Daân cao su Thuû Daàu Moät ña soá laø nhöõng ngöôøi noâng daân ôû mieàn Baéc, mieàn Trung, voán bò khaùnh kieät ruoäng ñaát, thaát cô lôõ vaän buoäc phaûi boû xöù ñi laøm “phu coâng tra” cho caùc chuû Taây.

Treân ñaây laø nhöõng neùt cô baûn veà quaù trình hình thaønh coäng ñoàng daân cö töø thôøi kyø vuøng ñaát Bình Döông baét ñaàu ñöôïc khai phaù ñeán cuoäc khaùng chieán choáng Myõ cöùu nöôùc cuûa nhaân daân ta keát thuùc thaéng lôïi.

Trong lòch söû phaùt trieån xaõ hoäi, Bình Döông laø vuøng ñaát chuû yeáu ngöôøi daân sinh soáng baèng ngheà saûn xuaát noâng nghieäp. Noâng daân chieám

30

treân 80% daân soá. Vôùi tinh thaàn lao ñoäng caàn cuø, saùng taïo, soáng treân vuøng ñaát ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi veà khí haäu vaø ñaát ñai, coâng vieäc khai phaù, troàng troït cuûa ngöôøi daân Bình Döông ñöôïc tieán haønh töông ñoái thuaän lôïi.

Qua quaù trình lao ñoäng, ôû Bình Döông tuy coù söï phaân hoùa xaõ hoäi nhöng khoâng ñaùng keå. Thaønh phaàn baàn noâng vaø trung noâng nhoû chieám ña soá; taàng lôùp treân ôû noâng thoân chuû yeáu laø phuù noâng vaø moät soá raát ít ñòa chuû töø nôi khaùc ñeán, nhöng hoï thöôøng bò boïn tö baûn thöïc daân, ñeá quoác cheøn eùp.

Bình Döông vôùi ñieàu kieän khí haäu, ñòa lyù, ñòa chaát, thoå nhöôõng vôùi ñaëc ñieåm lòch söû xaõ hoäi, löu daân ngöôøi Vieät vaø caùc coäng ñoàng cö daân baûn ñòa, caùc coäng ñoàng di daân khaùc nhö ngöôøi Hoa, ñaõ chung löng ñaáu caät, khai döïng cuoäc soáng cuøng vôùi söï giao thoa vaên hoùa nhieàu mieàn ñeå keát tinh thaønh baûn saéc vaên hoùa ñaëc tröng cuûa ngöôøi Bình Döông maø ñieån hình laø caùc ngaønh ngheà truyeàn thoáng. Neùt ñeïp, neùt vaên hoùa, trình ñoä caûm thuï kyõ thuaät vaø khaû naêng taïo döïng cuoäc soáng cuûa ngöôøi Bình Döông ñöôïc theå hieän roõ treân caùc hoïa tieát cuûa ngheà ñieâu khaéc goã, ngheà goám söù, ngheà sôn maøi vaø ngheà tranh kieáng… ñaõ chinh phuïc traùi tim vaø trí tueä cuûa nhieàu ngöôøi thuoäc nhieàu mieàn khaùc nhau trong nöôùc vaø treân theá giôùi.

31

CHÖÔNG 2.

NGHEÀ GOÁM ÔÛ BÌNH DÖÔNG - CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN 1. Khôûi nguoàn 1.1. Goám thôøi tieàn - sô söû Bình Döông ñöôïc bao boïc bôûi 3 con soâng Ñoàng Nai, Saøi Goøn vaø Soâng Beù, taïo neân moâi tröôøng sinh thaùi thuaän lôïi cho con ngöôøi xöa sinh soáng. Doïc theo caùc trieàu soâng naøy khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän nhieàu di chæ quan troïng nhö Myõ Loäc, Cuø Lao Ruøa, Doác Chuøa, Phuù Chaùnh, Baø Luïa, Vònh Baø Kyø… Nhöõng di chæ naøy phaùt hieän haøng vaïn maûnh goám coå coù ñieåm chung veà chaát lieäu, kyõ thuaät cheá taùc, loaïi hình kích thöôùc nhö nhöõng chieác noài, voõ, baùt boàng baèng goám coù hoa vaên trang trí gioáng nhau.

Khu vöïc Bình Döông coù ngöôøi xöa sinh soáng caùch nay haøng ngaøn naêm, vaø ngheà goám cuõng ra ñôøi töø luùc ñoù. Taïi Cuø Lao Ruøa (Thaïnh Hoäi-Taân Uyeân) naèm treân bôø soâng Ñoàng Nai, qua khai quaät khaûo coå ñaõ phaùt hieän nhieàu ñoà goám coù giaù trò cao. Qua vieäc chænh lyù 85.000 ngaøn maûnh goám ñöôïc phaùt hieän, caùc nhaø Khaûo coå hoïc ñaõ phuïc döïng laïi moät boä söu taäp ñoà goám hoaøn chænh goàm noài, toâ toä, ly, baùt boàng. Ñaëc bieät laø 16 hieän vaät baùt boàng vôùi nhieàu chuûng loaïi, ñöôïc phaùt hieän nhieàu nhaát töø tröôùc ñeán giôø ôû khu vöïc Nam boä. Töø nhieàu maûnh goám chaùy xaùm ñen vaø bò bieán daïng khi ñöa vaøo nung ôû nhieät ñoä cao ñöôïc tìm thaáy trong di tích, chöùng toû Cuø Lao Ruøa laø moät trung taâm saûn xuaát ra nhöõng saûn phaåm ñoà goám lôùn, nhieàu chuûng loaïi, ñöôïc trang trí nhieàu motype hoa vaên ñeïp, ñöôïc giao löu trao ñoåi haøng hoùa trong khu vöïc vaø caùc vuøng laân caän, coù nieân ñaïi sôùm töø 3500 – 3.000 naêm caùch ngaøy nay.

32

Keá ñeán laø di tích Doác Chuøa ngheà goám tieáp tuïc phaùt trieån vôùi hôn 250.000 maûnh goám ñuû loaïi vaø 594 hieän vaät goám coøn nguyeân veïn ñöôïc phaùt hieän ôû di tích, bao goàm raát nhieàu loaïi hình khaùc nhau. Di tích Doác Chuøa thaät söï taïo aán töôïng ñoái vôùi caùc nhaø khoa hoïc veà söï ña daïng vaø quy moâ raát lôùn cuûa ngheà laøm goám ôû ñaây thôøi baáy giôø. Trong ñoù moät soá chuûng loaïi goám ñaõ ñaït ñeán ñoä hoaøn chænh cao veà chaát lieäu, kieåu daùng vaø thaåm myõ, ñieån hình nhö noài, voø, bình, baùt, chaäu, thoá laø nhöõng loaïi hình thoâng duïng nhaát cuûa di tích Doác Chuøa.

Tuy goám Doác Chuøa khoâng coù nhieàu veà chuûng loaïi, nhöng kieåu daùng vaø chaát löôïng saûn phaåm goám ñaõ minh chöùng cho söï phaùt trieån cao veà nhu caàu söû duïng. Cuøng vôùi vieäc saûn xuaát ñoà goám phuïc vuï cuoäc soáng thöôøng nhaät, cö daân Doác Chuøa coøn saûn xuaát ra nhieàu saûn phaåm khaùc baèng goám phuïc vuï cho caùc ngaønh thuû coâng, ñaëc bieät laø deät vaûi. Vôùi 479 chieác doïi se sôïi maø cö daân Doác Chuøa coøn löu laïi, minh chöùng raèng, cö daân thôøi baáy giôø raát chuù troïng ñeán vieäc se sôïi, ñan sôïi vaø deät vaûi – moät coâng vieäc khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng cuûa cö daân thôøi sô söû. Cuõng taïi Doác Chuøa, lôùp cö daân coå coøn cheá ra voâ soá vieân ñaïn baèng loaïi ñaát seùt coù pha caùt mòn.

Cuøng vôùi nhieàu haøng coïc goã caém saâu vaøo loøng ñaát vuøng sình laày – daáu tích Nhaø saøn cuûa cö daân Phuù Chaùnh, caùc nhaø khoa hoïc coøn phaùt hieän ra nhieàu ngoâi moä ñöôïc choân caát theo daïng hình chum, goïi laø moä chum.

Cuøng vôùi moä chum laø hieän vaät tuøy taùng theo ngöôøi quaù coá cuûa cö daân coå Phuù Chaùnh, bao goàm troáng ñoàng, kieám goã, noài goám, baùt boàng, coác goám, quaû baàu, moâi döøa, göông ñoàng, vaûi thoâ maøu traéng, löôïc bí, quaû cau, nan tre.

Qua ñoù, chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc phaàn naøo ñôøi soáng thaät cuûa cö daân

33

Phuù Chaùnh xöa. Nhöõng hieän vaät tuøy taùng nhö noài goám, baùt boàng, coác goám… cuûa cö daân Phuù Chaùnh nhö minh chöùng raèng, cö daân ôû ñaây khoâng theå queân ngheà goám coå truyeàn cuûa chính hoï. . Vì raèng, luùc naøy cö daân Phuù Chaùnh ñaõ bieát söû duïng nhieàu loaïi chaát lieäu laøm goám nhö seùt phaù caùt mòn, seùt troän baõ thöïc vaät, xöông maøu ñen tuyeàn, xöông maøu naâu ñen…

Thôøi tieàn sô söû, ngheà goám ôû Bình Döông coù moät trình ñoä kyõ thuaät nhaát ñònh, qua soá löôïng goám ñöôïc qua caùc cuoäc khai quaät khaûo coå, ôû khaép nôi cuûa haï löu 3 con soâng Ñoàng Nai, Saøi Goøn vaø Soâng Beù cho thaáy ngheà goám phaùt trieån ñeå phuïc vuï cho ñôøi soáng xaõ hoäi thôøi tieàn sô söû. Noù phaûn aùnh nhöõng böôùc tieán veà trình ñoä nhaän thöùc, khaû naêng saùng taïo vaø möùc tieán boä veà kinh teá, xaõ hoäi cuûa caùc coäng ñoàng cö daân soáng ôû vuøng Ñoâng Nam boä, coù theå töøng coù trao ñoåi giao löu, hoïc hoûi caùch laøm saûn phaåm naøo ñoù giöõa caùc coäng ñoàng.

Nhöõng khaùi löôïc veà thaønh töïu cuûa ngheà goám Bình Döông trong quaù khöù nhö ñeå nhaán maïnh nhöõng thuaän lôïi cô baûn veà vuøng ñaát naøy nhö ñieàu kieän ñòa lyù, heä thoáng giao thoâng, nguoàn nguyeân lieäu ñaõ laø nhöõng tieàn ñeà quan troïng cho quaù trình xaùc laäp ngheà saûn xuaát ñoà goám ôû Bình Döông vaø thuùc ñaåy noù phaùt trieån nhanh hôn trong caùc giai ñoaïn sau.

1.2. Nguoàn goác ra ñôøi cuûa goám söù Bình Döông Hieän nay ôû Bình Döông coù ba giaû thuyeát veà nguoàn goác cuûa goám söù cuûa Bình Döông, caùc giaû thuyeát ñeàu ñöa ra nhöõng laäp luaän ñeå giaûi thích baûo veä quan ñieåm cuûa mình.

- Laøng goám ôû Laùi Thieâu (Huyeän Thuaän An):

34

Laùi Thieâu laø trung taâm phaùt trieån cuûa goám söù Bình Döông töø cuoái theá kyû XIX (1867) Theo nhaø vaên Sôn Nam: Laùi Thieâu chæ caùch Caây Mai 15km (loø goám coå cuûa Thaønh Phoá Hoà Chí Minh) khi caùc loø ôû Caây Mai phaùt trieån thieáu nguoàn nguyeân lieäu, trong ñoù ôû Laùi Thieâu coù ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi nhö heä thoáng giao thoâng thuûy boä, coù nguoàn ñaát seùt truø phuù, röøng baït ngaøn thuaän lôïi trong vieäc saûn xuaát, vaän chuyeån neân moät soá loø goám ôû Caây Mai ñaõ dôøi veà Laùi Thieâu "Caên cöù vaøo naêm thaønh laäp vaø truøng tu chuøa Baø ôû Laùi Thieâu ta ñoaùn chaéc ngheà goám ôû ñaây khôûi ñaàu töø naêm 1867” [65.11] Trong moät coâng trình veà goám Bieân Hoøa cuûa Phan Ñình Duõng cuõng noùi veà goám Laùi Thieâu nhö sau: “Vaøo khoaûng giöõa theá kyû XIX, nguyeân lieäu ñaát seùt vuøng Ñeà Ngaïn / Chôï Lôùn caïn kieät, nhieàu chuû loø goám Caây Mai ngöôøi Hoa ñaõ trôû veà Bieân Hoøa, Thuû Daàu Moät (vuøng Laùi Thieâu, Buùng, Taân Uyeân) môû loø goám. Hoï chaáp haønh söï chæ ñaïo phaân coâng chung cuûa caùc bang tröôûng ngöôøi Hoa trong saûn xuaát goám: Bieân Hoøa laøm lu, vaïi, huõ baèng saønh naâu, Thuû Daàu Moät laøm cheùn, baùt, ñóa, Caây Mai (Chôï Lôùn) laøm saûn phaåm myõ ngheä (töôïng, chaäu….)” [11 . 54] Trong khi ñoù Nguyeãn Minh Giao trong luaän vaên thaïc só cuûa mình naêm 2003 ñaõ baùc boû quan nieäm naøy vì cho raèng goám Caây Mai chuyeân saûn xuaát töôïng trang trí trong Ñình chuøa, coøn goám ôû Bình Döông chuû yeáu laø goám phuïc vuï daân duïng "YÙ kieán naøy khoâng ñuû ñoä tin caäy laém, vì goám Caây Mai (theo caùc taøi lieäu khaûo coå gaàn ñaây) chuû yeáu saûn xuaát ra saûn phaåm trang trí trong caùc ñình chuøa cuûa ngöôøi Hoa ôû Vieät Nam, trong khi ñoù goám

35

Laùi Thieâu saûn xuaát ra caùc saûn phaåm thoâng duïng cung caáp cho nhaân daân söû duïng. Nhö vaäy treân thöïc teá töø caùc saûn phaåm saûn xuaát ra cuûa goám Caây Mai, vaø goám Laùi Thieâu khaùc nhau hoaøn toaøn, neân khoù coù theå khaúng ñònh raèng ngheà goám Laùi Thieâu laø do goám Caây Mai dôøi leân ñeå saûn xuaát ôû ñaây ñöôïc" Trong luaän vaên Thaïc só cuûa mình, Nguyeãn Xuaân Duõng naêm 1997 moät laàn nöõa khaúng ñònh Laùi Thieâu nôi ra ñôøi ñaàu tieân cuûa goám Bình Döông "Nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi trong thaân toäc cuûa loø goám Kieán Xuaân keå laïi raèng: caùch ñaây khoaûng 130 ñeán 140 naêm coù OÂng Vöông Toå ngöôøi tænh Phöôùc Kieán ñaõ töø Trung Quoác qua Gia Ñònh vaø sau ñoù leân Laùi Thieâu môû loø goám laäp nghieäp ñaàu tieân. Nôi naøy sau thuoäc aáp Bình Ñöùc, Xaõ Bình Nhaâm, Huyeän Thuaän An (Quaän Laùi Thieâu cuõ) OÂng Vöông Toå voán laø oâng noäi cuûa Vöông Theá Huøng, chuû cô sôû loø goám Kieán Xuaân, moät trong nhöõng loø goám cha truyeàn con noái taïi Laùi Thieâu. Ngoaøi ra moät soá cuï giaø lôùn tuoåi ôû vuøng naøy cuûng cho raèng loø Kieán Xuaân ngaøy xöa chuyeân saûn xuaát caùc loaïi nhö lu, khaïp, vaïi, huû laø nôi xuaát hieän ñaàu tieân cuûa ngheà goám taïi Laùi Thieâu noùi rieâng vaø taïi Bình Döông (Thuû Daàu Moät) noùi chung” Trong ñòa chí Thuû Daàu Moät 1910 cuõng xaùc ñònh luùc ñoù tænh coù 40 loø goám thì Laùi Thieâu coù 17 loø (trong ñoù An Thaïnh 5 loø, Höng Ñònh coù 8 loø, Taân Thôùi coù 01 loø, Bình Chuaån coù 02 loø… xöôûng chính ôû Laùi Thieâu vaø xem Laùi Thieâu laø trung taâm phaùt trieån nhaát veà goám “Töø xöôûng naøy ñaõ cho ra saûn phaåm vôùi hieäu "Caây Mai" thaønh coâng raát tuyeät vôùi chaát lieäu ñöùng ñaàu” [63.10] Nhìn chung vuøng ñaát Laùi Thieâu coù ñieàu kieän phaùt trieån raát sôùm, ngöôøi Vieät coù maët töø theá kyû XVI vaø tuï cö nhanh hôn vaøo theá kyû XVII.

36

Ngaøy nay ôû Laùi Thieâu coøn 02 ngoâi moä coå cuûa töôùng thôøi Chuùa Nguyeãn Phuùc Lan (1635-1648) laø: Huyønh Coâng Trònh khu phoá Ñoâng Töï, vaø Laêng Trung Voû Töôùng Quaân (Laêng OÂng Hoà Vaên Vui) aáp Bình Phöôùc, xaõ Bình Nhaâm, moät danh töôùng phoø chuùa Nguyeãn Phuùc AÙnh.

"Goám Caây Mai" cuûa ngöôøi Hoa töø Saøi Goøn ñaõ chuyeån leân vuøng Laùi Thieâu ngaøy nay ñeå laäp nghieäp. Baèng kinh nghieäm trong ngheà, hoï ñaõ phaùt hieän vuøng nguyeân lieäu chaát löôïng cao cuøng vôùi moät tröõ löôïng lôùn ôû ñaây coù theå duøng laøm saønh söù. Ñoù laø cô sôû cho vieäc hình thaønh ngheà goám ôû Bình Döông töø Laùi Thieâu vaø lan roäng ñeán caùc vuøng laân caän thuoäc An Thaïnh, Höng Ñònh (Thuaän An) Chaùnh Nghóa (Thò Xaõ TDM) Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân) [21.32]

- Laøng goám Chaùnh Nghóa (Baø Luïa) (Phuù Cöôøng - Thò Xaõ TDM): Caên cöù vaøo caùc chöùng tích cuï theå coøn laïi ôû laøng goám Chaùnh Nghóa vaøo khoaûng nhöõng naêm 1840, 1850 coù ba loø goám xuaát hieän ñaàu tieân Thöù nhaát laø loø Vöông Löông coøn goïi laø loø "OÂng Tía" Loø ñöôïc xaây treân ngoïn ñoài thaáp beân caïnh moät con raïch raát thuaän tieän cho vieäc vaän chuyeån saûn phaåm ra soâng Saøi Goøn "OÂng Vöông Laêng (UÙt Laêng 92 tuoåi maát naêm 1998) khi coøn soáng coù cho bieát raèng oâng noäi cuûa oâng teân goïi Vöông Löông töø Phöôùc Kieán ( Trung Quoác ), ñaõ xaây döïng neân daõy loø goám naøy töø nhöõng naêm 1845" Ñaëc bieät, con raïch loø goám ñeán nay vaãn coøn laø teân "Raïch Vaøm OÂng Tía" [43.325] Keá ñeán laø loø Kyù Kíp do oâng chín Thaän, moät ngöôøi Vieät coù kieán thöùc, kinh nghieäm veà ngheà goám söù, xaây döïng ñaàu tieân ôû khu Saøo Ño (Chaùnh

37

Nghóa) ñeå laøm ngheà. Gia phaû cuûa hoï Nguyeãn ôû aáp Chaùnh Trong, Xaõ Chaùnh Nghóa coøn löu laïi cho bieát: OÂng Chín Thaän sinh vaøo khoaûng naêm 1815, nguyeân quaùn Hoác Moân - Gia Ñònh ñeán sinh cô laäp nghieäp taïi ñaây vaøo naêm 1842.

Caên cöù theo caùc lôøi keå cuûa caùc ngheä nhaân cao tuoåi cuûa caùc loø coå cuûa Chaùnh Nghóa khaúng ñònh Chaùnh Nghóa laø nguoàn goác cuûa goám söù Bình Döông caùch ngaøy nay hôn 150 naêm (1855)

- Laøng goám Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân): Trong soá caùc thöông thuyeàn nöôùc ngoaøi, Chuùa Nguyeãn coù öu aùi hôn ñoái vôùi caùc thöông thuyeàn ngöôøi Trung Hoa, neân hoï ñöôïc ñi saâu hôn vaøo ñaát lieàn ñeå tìm mua haøng. Coù moät thöông nhaân ngöôøi Hoa thöôøng ñöa thuyeàn buoân cuûa mình vaøo cöûa raïch Beán Ngheù roài ngöôïc leân thöôïng löu soâng Ñoàng Nai, ñeán Taân Uyeân (ngaøy nay) thì baét gaëp nhöõng ngöôøi trong boä toäc thöôøng xoa ñaát traéng treân ngöôøi. Thaáy laï oâng ta quan saùt, ñi tìm vaø thaáy ñoù laø loaïi ñaát quyù, laøm ñöôïc goám söù. Töø ñoù caùc chuyeán haøng sau oâng ta mang moät soá ngöôøi Hoa khaùc ñeán vuøng naøy ñònh cö, môû loø saûn xuaát goám söù. Saûn phaåm laøm ra baùn cho kinh ñoâ Hueá vaø thaønh Gia Ñònh söû duïng, soá khaùc ñöa leân thuyeàn mang veà baùn ôû Trung Hoa. Trong khi ñoù nhöõng ngöôøi Hoa goác Quaûng Ñoâng ôû Taân Phöôùc Khaùnh noùi raèng ôû Taân Phöôùc Khaùnh loø goám ra ñôøi raát sôùm. Theo hoï sau söï kieän Noâng naïi Ñaïi phoá bò Taây Sôn taán coâng naêm 1776, nhöõng ngöôøi Hoa ôû ñaây ngöôïc soâng Ñoàng Nai veà vuøng Taân Phöôùc Khaùnh chæ caùch Bieân Hoøa moät con soâng vaø laïi coù vuøng ñaát seùt (ñaát cuoác) voâ taän, röøng baït ngaøn (Chieán

38

khu Ñ) laø ñieàu kieän töï nhieân thuaän lôïi ñeå phaùt trieån ngaønh goám söù. "Nhöõng ngöôøi Hoa goác Quaûng Ñoâng ôû Taân Phöôùc Khaùnh giôùi thieäu raèng loø goám Thaùi Xöông Hoøa laø cô sôû goám söù laâu naêm nhaát ôû Bình Döông [10.13] Nhìn chung nguoàn goác ra ñôøi cuûa ngheà goám ôû Bình Döông ñeán nay vaãn chöa theå khaúng ñònh. Trong quaù trình hình thaønh cuûa mình ngheà goám ñaõ coù ba vuøng troïng ñieåm treân ñaát Bình Döông xöa. Ba vuøng troïng ñieåm naøy ñeàu coù nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi gaàn gioáng nhau nhö ñieàu kieän ñòa lyù, vuøng nguyeân lieäu. Vaø chuùng toâi nghæ raèng, ñoä cheânh veà nieân ñaïi hình thaønh khoâng nhieàu chæ khoaûng moät hay hai thaäp nieân. Nhöng thöïc teá lòch söû cho thaáy ngay giöõa theá kæ XIX, caùc trung taâm saûn xuaát goám cuûa Bình Döông ñaõ hình thaønh vaø ñaõ khaúng ñònh vò trí cuûa mình baèng moät maïng löôùi goám söù thöông maõi khoâng chæ treân thò tröôøng noäi ñòa maø treân caû thò tröôøng quoác teá vôùi caùc taøu buoân cuûa Anh, Nhaät, Phaùp, Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha…ñeán töø caùc nöôùc phöông taây thoâng qua caûng Beán Ngheù cuûa vuøng ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh xöa.

2. Ngheà goám ôû Bình Döông töø cuoái theá kyû XIX ñeán naêm 1954 2.1. Vuøng phaân boá caùc loø goám Töø cuoái theá kyû XVIII ôû vuøng ñaát Bình Döông ñaõ hình thaønh caùc loø goám, ñaàu tieân laø ôû Taân Vaïn tröôùc thuoäc tænh Bieân Hoøa, nay laø xaõ Bình Thaéng, Huyeän Dó An. Soá loø goám naøy ñöôïc moät taùc giaû ngöôøi Phaùp ñaêng trong taïp chí nghieân cöùu veà ngheà goám ôû Nam Kyø naêm 1882 vôùi “Bieân Hoøa coù 05 loø goám naèm ôû laøng Bình Döông vaø An Xuaân vaø caùc ngheà khaùc vôùi coâng nhaân laø 30 ngöôøi [53. 6]

39

“Naêm 1776 Taây Sôn ñaùnh phaù Cuø Lao Phoá soá thôï goám thuû coâng ngöøôi Hoa daït qua Taân Vaïn laäp nghieäp, khieán nôi ñaây moät thôøi noåi tieáng saûn xuaát lu huõ lôùn nhaát Phöông Nam” [11.203] Ñeán cuoái theá kyû XIX Bình Döông hình thaønh ba laøng goám vaø noåi tieáng ñeán ngaøy nay laø Laùi Thieâu (Thuaän An) Chaùnh Nghóa – Phuù Cöôøng (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân).

Nhöõng loø goám ñaàu tieân cuûa Bình Döông ñeàu hình thaønh vaøo nhöõng naêm 80 cuûa theá kyû XIX beân caùc bôø soâng vaø keânh raïch nhö: Raïch Laùi Thieâu (Raïch Taân Thôùi) vaø Raïch Baø Luïa, Raïch OÂng Tía (Thò xaõ Thuû Daàu Moät)…

Trong ñòa chí Thuû Daàu Moät 1910 (Monographie de la Province de Thu Dau Mot) ñöôïc xuaát baûn laàn ñaàu tieân vaøo ñaàu naêm 1910, in trong taäp san Hoäi nghieân cöùu Ñoâng Döông, nhaø in Saøi Goøn coù ghi "Trong Tænh coù ñöôïc khoaûn 40 loø goám, trong ñoù An Thaïnh 05 loø, Höng Ñònh coù 08 loø, Taân Thôùi coù 01 loø, Phuù Cöôøng coù 11 loø, Bình Chuaån coù 03 loø vaø 09 loø ôû Taân Khaùnh. Xöôûng chính ôû Laùi Thieâu laø trung taâm phaùt trieån nhaát veà goám. Töø xöôûng naøy ñaõ cho ra saûn phaåm vôùi hieäu "Caây Mai" vôùi chaát lieäu ñöùng ñaàu”.

“Soá loø goám ôû trong vuøng huyeän Laùi Thieâu trong tænh Thuû Daàu Moät ñoä 60 caùi, söû duïng khoaûng 10.000 coâng nhaân. Ngoaøi ba loø cuûa ngöôøi Vieät soá coøn laïi laø cuûa tö saûn Hoa Kieàu. Caùc loø naøy cung caáp ñoà goám cho caû Nam Kyø, cho caùc vöôøn cao su”. [17. 480 ] Ngoaøi ra caùc loø goám, hoaït ñoäng khai thaùc ñaát seùt cuõng heát söùc quan troïng theo thoáng keâ ñaõ töøng 6 ñieåm khai thaùc seùt traéng: Chaùnh Löu (Beán

40

Caùt) Taân Phöôùc Khaùnh (Taân Uyeân) Bình Hoøa, An Thaïnh , Thuaän Giao (Thuaän An) “Xaõ Thuaän Giao thuoäc huyeän Laùi Thieâu (Thuaän An) daân soá 1.356 ngöôøi, heát 60% gia ñình soáng vôùi ngheà khai thaùc haàm ñaát. Khi loø goám phaùt trieån nhu caàu nguyeân lieäu, ñaát seùt khai thaùc taïi choã khoâng ñuû cung öùng neân ngöôøi daân mua ñaát soáng töø caùc nôi khaùc ñem veà xaõ ñeå loïc thaønh hoà (ñaát chín) cung caáp cho caùc chuû loø.

- Haàm ñaát Bình Ñaùng - Xaõ Bình Nhaâm – Laùi Thieâu (Thuaän An) ñaát seùt taïi ñaây ñöôïc khai thaùc töø laâu, soá tröõ löôïng raát doài daøo, thuoäc loaïi ñaát seùt ñoû raát toát. Ñòa ñieåm khai thaùc laø moät goø ñaát cao, thieáu nöôùc neân ngöôøi daân thöôøng ñaøo laáy ñaát soáng baùn cho caùc chuû haàm hay caùc loø ôû Laùi Thieâu.

Ngoaøi ra coøn coù caùc haàm ñaát ôû xaõ Chaùnh Phuù Hoøa (Beán Caùt) phuïc vuï cho caùc loø ôû xaõ Taân An vaø Töông Bình Hieäp vaø caùc haàm ñaát seùt ôû xaõ An Myõ (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) haàm ñaát Goø Ñình (Thò Traán An Thaïnh – Thuaän An).

Haøng ngaøy coù töø 25m3 ñeán 30m3 (khoaûng 70 taán) đñất seùt soáng vaø hoà ñöôïc cung caáp cho caùc khu loø goám ôû Taân Phöôùc Khaùnh, Laùi Thieâu vaø Phuù Cöôøng” [22 .99]

2.2 Kyõ thuaät truyeàn thoáng cuûa goám söù Bình Döông Vieäc saûn xuaát goám söù ôû Bình Döông chuû yeáu tieán haønh một caùch thuû coâng töø khaâu khai thaùc cheá bieán cao lanh, chuaån bò phoái lieäu, taïo daùng, saáy khoâ men nung vaø ra thaønh phaåm.

2.2.1 Nguyeân lieäu

41

Ñaát seùt Bình Döông laøm goám coù thaønh phaàn chuû yeáu laø khoaùng Kaolinit (Al2 03 2S103 2H20) coù nguoàn goác laø saûn phaåm phong hoùa cuûa caùc ñaù saùng maøu nhö Granit, Riolit, Andexit, nhaân daân thöôøng goïi laø seùt traéng hoaëc cao lanh. ÔÛ Bình Döông ñaát seùt laøm goám coù ôû khaép nôi, nhaát laø ôû Thò Xaõ Thuû Daàu Moät vaø 04 huyeän Phía Nam (Thuaän An, Dó An, Taân Uyeân vaø Beán Caùt) töø coâng ñoïan laáy ñaát seùt thoâ ñeán vaän chuyeån chuû yeáu baèng söùc ngöôøi vaø suùc vaät. Ñaát cuoác laø moû ñaát seùt loä thieân noåi tieáng töø ñaàu theá kyû XX, duøng cuoác coù theå laáy ñaát seùt nguyeân lieäu ôû saùt maët ñaát. Söû duïng nguyeân lieäu cuûa vuøng ñaát cuoác saûn phaåm ít khi bieán daïng duø ñoâi khi nhieät ñoä loø cao hôn 13000c. Do ñoù nguyeân lieäu ñaát seùt cuûa Ñaát Cuoác raát ñöôïc caùc loø goám cuûa caùc nôi ñeán laáy ñeå saûn xuaát.

2.2.2. Xöû lyù nguyeân lieäu Quy trình khai thaùc goàm coù caùc coâng ñoaïn sau: Boác ñaát phuû Æ thoaùt nöôùc Æ xuùc boác Æ vaän chuyeån Æ baõi chöùa Moãi loø coù moät maët baèng roäng raõi ñeå chöùa ñaát seùt thoâ, ñaát ñöôïc "phôi aåm" döôùi trôøi möa vaø aùnh saùng maët trôøi ñeå phaân huûy heát chaát pheøn chua.

Sau khi phôi möa naéng ôû moät thôøi gian nhaát ñònh, ñaát ñöôïc ñöa vaøo hoà nöôùc ñeå xöû lyù ñöôïc goïi laø "xoái hoà" Keát thuùc giai ñoaïn "xoái hoà" ñeå loaïi taïp chaát, ñaát ñöôïc nghieàn ñeå coù ñoä mòn caàn thieát, nghieàn thoâ (vôùi goám thoâ) hoaëc nghieàn mòn (vôùi saûn phaåm saønh mòn vaø söù). Thôøi xöa ngöôøi thôï söû duïng coái ñaù, coái ñaäp ñeå nghieàn vaø

42

hoï xaây döïng nhöõng beå ñeå laéng loïc ñaát cho saïch caùt, chaát höõu cô vaø taïp chaát tröôùc khi ñöa vaøo saûn xuaát. Moãi loø thöôøng xaây nhieàu beå loïc ñaát ñeå söû duïng.

Qua giai ñoaïn nghieàn vaø laéng loïc ngöôøi ta phaân loaïi phoái lieäu: phoái lieäu eùp deõo, phoái lieäu eùp baùn thoâ, ñoà ñoå roùt…

Daây chuyeàn chuaån bò phoái lieäu söù ñieån hình ôû caùc loø goám sau:

Tröôøng thaïch

Cao lanh, seùt

Thaïch anh

Choïn röûa

Maùy nghieàn thoâ

Nung sô boä

Daäp

Ñaùnh tôi

Tuyeån löïa

Nghieàn

Saøng

Daäp

Saøng

Khuaáy vaø laéng

Nghieàn

Kho chöùa

UÛ

Kho chöùa

Caân

Caân

Caân

Ô

Ð

Ó

Nghieàn bi Khöõ saét Beå khuaáy Luyeän lentoâ chaân khoâng Taïo hình deûo

43

2.2.3. Taïo daùng saûn phaåm Taïo daùng saûn phaåm laø moät khaâu raát quan troïng trong quaù trình cheá taïo ñoà goám, ôû khaâu naøy khoâng chæ ñoøi hoûi baøn tay kheùo leùo maø caû oùc saùng taïo, oùc thaåm myõ.

Ngay töø thôøi tieàn söû vôùi giai ñoïan ñaàu laø nhöõng chieán noâi voø thoâ thieån töø chaát lieäu ñeán kieåu daùng. theo thôøi gian caùc saûn phaåm naøy caøng ñöôïc naâng leân vôùi nhieàu kieåu daùng, nhieàu loaïi hình phuø hôïp vôùi töøng loaïi chaát lieäu.

Töø nhöõng saûn phaåm chæ ñôn thuaàn phuïc vuï cho nhu caàu cuoäc soáng nhö ñun naáu, taøng tröõ löông thöïc ñeán nhöõng saûn phaåm phuïc vuï cho nhu caàu cao hôn cho cuoäc soáng vaø cho caùc nghi thöùc tín ngöôõng cuûa coäng ñoàng.

Taïo daùng saûn phaåm laø moät khaâu ñaày saùng taïo. Vaø cuõng chính khaâu naøy taïo neân nhöõng ñaëc tröng rieâng cho moät ngheà, moät laøng ngheà vaø caû moät thöông hieäu.

Taïo hình baèng phöông phaùp xoay tay laø phöông phaùp coå ñieån ñaõ ñöôïc thôï goám thöïc hieän töø xa xöa ñeå laøm caùc saûn phaåm hình troøn. Phöông phaùp naøy goàm coù taùm coâng ñoaïn lieân heä maät thieát vôùi nhau, ngöôøi thöïc hieän baét buoäc phaûi laøm toát, ñuùng qui trình kyõ thuaät töøng coâng ñoaïn, ñeå khi chuyeån sang ñoaïn keá tieáp khoâng bò trôû ngaïi: laøm ñaát, nhoài ñaát, bo ñaát, khui loã, leân ñaát, xoay oáng thaúng, xoay oáng baàu, laøm nguoäi.

- Laøm ñaát: ñaát seùt thoâ loïc laáy chaát tinh, luùc naøy chaát tinh ôû daïng hoà loaõng, chuyeån ñaát hoà leân vaät huùt nöôùc, ñaát tinh ñaëc laïi thaønh hoà deõo vaø uû kín ñeå giöõ ñoä aåm. Sau ñoù duøng chaân ñaïp cho ñaát quyeän laïi vôùi nhau vaø neân thaønh töøng khoái ñöôïc uû kín.

44

- Nhoài ñaát: laáy moät löôïng ñaát chöøng 02kg, hai tay nhoài cuoän theo hình xoaén oác, ñeán khi naøo ñaát mòn ñeàu, khoâng coøn boït khoâng khí, ñaát khoâng dính tay laø coù theå söû duïng ñöôïc.

- Bo ñaát: ñaët khoái ñaát vaøo ngay taâm baøn xoay, ñeå quaù trình xoay khoâng laøm chao ñaûo .

- Khui loã: khui moät loã ñuùng ngay taâm khoái ñaát laø thao taùc quyeát ñònh ñoä daøy moûng cuûa saûn phaåm.

- Leân ñaát: keùo ñaát leân ñeå thaønh hình oáng, toác ñoä baøn xoay quay chaäm (100 voøng / phuùt) - Xoay oáng thaúng: ñaây laø böôùc cô baûn nhaát ñeá xoay caùc baûn phaåm nhieàu kieåu daùng khaùc nhau, caét oáng laøm ñoâi ñeå kieåm tra ñoä daøy moûng.

- Xoay hình coù hoâng baàu: töø oáng thaúng, ngöôøi thôï chuyeån thaønh oáng coù hoâng baàu ñeå thöïc hieän caùc böôùc: ra hoâng, voâ eo coå, beû laù mieäng - Laøm nguoäi: ñaây laø khaâu cuoái cuøng trong quaù trình taïo daùng saûn phaåm, ngöôøi thôï caïo cho maát laèn vaân tay treân maët saûn phaåm, mieát laùng, moùc ñaùy…

2.2.4. Myõ thuaät treân goám Tö lieäu thu ñöôïc töø caùc cuoäc khai quaät khaûo coå ôû Bình Döông, ñaõ xaùc nhaän raèng ñeå taïo maøu cho goám ngöôøi xöa ñaõ bieát troän theâm chaát phuï gia vaø söï taùc ñoäng cuûa nhieät ñoä khi nung laøm cho maøu cuûa xöông vaø aùo goám ñoåi thaønh caùc gam maøu khaùc nhau nhö maøu naâu ñoû, maøu naâu ñen, maøu ñen vaø maøu xaùm ñen. Ñieàu ñoù coù nghóa ñeå laøm cho goám ñeïp hôn, beàn hôn, kyû thuaät naøy khoâng ngöøng ngaøy caøng ñöôïc hoaøn thieän.

45

Goám Bình Döông töø khi môùi xuaát hieän ñaõ söû duïng men maøu, ngöôøi ta duøng traáu vaø voâi nung chín giaõ nguyeãn, troän vôùi nöôùc hoà (ñaát seùt tinh quaáy loaõng) nhuùng saûn phaåm vaøo, sau khi ñöa vaøo loø nung saûn phaåm seõ cöùng, aùo goám coù maøu ñen, hoaëc maøu da lươn. Loaïi saûn phaåm coù men loaïi naøy thöôøng duøng cho ñoà saønh. Ñeán naêm 1925 tröôøng Myõ Ngheä Bieân Hoøa ñaõ nghieân cöùu cho ra loaïi men môùi goïi laø "men ta" taïo söï chuù yù cho ngöôøi söû duïng vaø ñaùp öùng thò tröôøng luùc baáy giôø.

- Traùng men: Men goám laø daïng thuûy tinh bao boïc maët ñoà goám, do taùc duïng nhieät neân bò noùng chaûy, khi nguoäi ñoâng cöùng thaønh lôùp aùo treân saûn phaåm goám.

Men taïo veõ ñeïp cho ñoà goám, ñoàng thôøi laøm saûn phaåm khoâng thaám nöôùc.

Thaønh phaàn cuûa men goàm ba thaønh phaàn chuû yeáu sau ñaây: - Chaát taïo kieáng Oxit Silic (Si02) laø caùt nguyeân chaát noùng chaûy ôû 17000c. Ñeå haï nhieät noùng chaûy, ngöôøi ta theâm chaát chaûy vaøo - Chaát chaûy (RO hay RO2R laø kim loaïi) laøm haï nhieät noùng chaûy cuûa men do söï töông taùc phoái hôïp cuûa caùc nguyeân lieäu laøm men goám - Chaát chòu nhieät Oxit nhoâm (Al203) laøm men cöùng vaøo taïo cho men ñoä nhôùt laøm men chín ôû nhieät ñoä cao Ngöôøi ta ví ba thaønh phaàn treân laø "xöông, maùu, thòt" cuûa cô theå con ngöôøi, thieáu moät trong ba thaønh phaàn treân khoâng thaønh men.

Toa men: ngöôøi ta duøng caùc khoaùng chaát, caùc hôïp chaát hoùa hoïc trong thieân nhieân phoái hôïp vôùi nhau ñeå ñieàu cheá men. Coâng thöùc phoái lieäu thöôøng ñöôïc thôï goám goïi laø toa men.

46

Moät toa men cô baûn (men caùi) goàm caùc phaàn sau: voâi, caùt, ñaát, kaolin nung Oxit keõm, tan (talc) nung Muoán coù maøu, ngöôøi ta chæ caàn theâm vaøo men caùi caùc oxit maøu. Tyû leä phaàn traêm coù theå thay ñoåi do hoùa chaát noäi hay ngoaïi; maøu ñaäm hay nhạt, men caùi… Töø moät soá nguyeân toá kim loaïi nhö cobalt, ñoàng, saét, mangan, crome, niken ngöôøi thôï coù theå taïo ra voâ soá maøu men

-Ñoàng vôùi cobalt

cho saéc saùng cuûa maøu luïc hôi döông

- Cobalt vaø saét

cho maøu luïc cuûa ñoàng (xanh ñoàng)

- Cobalt vaø mangan

maøu hôi ñoû tía

- Mangan vaø saét

maøu naâu hôi ñoû vaøng, naâu hôi ñoû

- Crome vaø cobalt

maøu döông hôi xanh (luïc)

- Crome vaø saét

naâu ñoû, naâu ngaõ ñen

Caùc phöông phaùp traùng men: - Traùng loøng saûn phaåm - Chaám men - Nhuùng men - Xoái men Vieäc taïo ra moät maøu men vöøa yù, phaûi toán nhieàu coâng phu, noù mang yeáu toá vöøa kyõ thuaät vöøa myõ thuaät, ñoàng thôøi cuõng laø bí quyeát ngheà nghieäp.

- Trang trí:

47

Veà kyõ thuaät trang trí, veõ hoa vaên thöôøng coù caùc phaàn sau: - Vaên veõ chìm: khaéc noåi treân xöông goám döôùi men, veõ khaéc xong roài môùi nhuùng men, sau khi nung saûn phaåm caùc hoa vaên seõ noåi leân töï nhieân, nhö caëp roàng, phuïng treân caùc lu lôùn, vaïi to maøu da löôn maø chuùng ta thöôøng gaëp.

- Vaên veõ noåi: duøng maøu veõ leân saûn phaåm, sau khi saûn phaåm ñaõ nung xong, caùch naøy maøu saéc töôi, phong phuù hôn, nhöng khoâng beàn, söû duïng laâu ngaøy, seõ bong, troùc bay maøu.

- Chaïm khaéc laø duøng vaät nhoïn, cöùng taïo caùc ñöôøng ñoaïn, neùt treân xöông ñaát cuûa saûn phaåm. Caùc ñöôøng neùt chaïm khaéc khoâng saâu, ñuû taïo caûm giaùc phaân caùch caùc hoïa tieát - Khaéc chìm: duøng caây khaéc saéc nhoïn khaéc leân xöông goám, ñöôøng neùt to, nhoû khaùc nhau. Neùt khaéc ñeå trang trí saûn phaåm, cuõng laø ñöôøng phaân caùch maøu men khaùc nhau. Ñöôøng neùt caàn löôïn ñeàu, khoâng gaãy gaáp, ñoä saâu vöøa phaûi.

- Chuû ñeà trang trí hoa vaên vaø veõ hình treân goám Bình Döông: Trang trí goám Bình Döông, ngoaøi yeáu toá ñöôøng neùt hình hoïc, hồi văn, soùng nöôùc. Ngoaøi ra coøn trang trí treân goám theo caùc chuû ñeà hình töù linh: Long, Laân, Qui, Phuïng; töù quí: Mai, Lan, Cuùc, Truùc… Hoa vaên daây laù.

Ngoaøi ra veõ trang trí theo coát truyeàn thuyeát: AÂu cô, Laïc Long Quaân, Hai baø Tröng, Luïc Vaân Tieân, Tình maãu töû, Phaät Baø Quan Theá Aâm… nhieàu ñoäng vaät gaàn guõi vôùi cuoäc soáng ñöôïc caùch ñieäu ñöa vaøo trang trí: Caù, Toâm, Dôi, Coïp, Höôu, Nai, Traâu… Hoa vaên troáng ñoàng, hoa vaên thoå caåm caùc daân toäc… hoaëc hình töôïng Phöôùc, Loäc, Thoï… Caùc loaïi thaûo moäc, raëng tre, caây tuøng…

48

Ngoaøi ra do ñaëc ñieåm nhieàu chuû loø goám ôû Bình Döông voán goác Hoa neân hoï ñaõ moâ phoûng raát nhieàu caùc phong caûnh ôû Trung Quoác ñeå theå hieän treân saûn phaåm (y maãu)

2.3. Nung saûn phaåm Nung laø khaâu voâ cuøng quan troïng trong kyõ thuaät saûn xuaát goám söù coù aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán chaát löôïng saûn phaåm. Tröôùc khi nung, saûn phaåm ñöôïc saép ñeàu treân taám vaùn moûng phôi naéng, coù chieàu daøi khoaûng 3,0m moät ngöôøi coù theå naâng ñöôïc ñeå ñem ra phôi naéng cho khoâ tröôùc khi ñem nung ñöôïc goïi laø saûn phaåm soáng.

Nung laø coâng ñoaïn cuoái cuøng cuûa quaù trình saûn xuaát goám: loø laø moät coâng ñoaïn kỹ thuaät raát quan troïng ñeå ngöôøi thôï cho ra ñôøi caùc saûn phaåm ñaït veà soá löôïng cuõng nhö chaát löôïng.

Loø goám khôûi ñaàu töø heä thoáng nung ñöôøng möông coù voøm caûn nhieät.

Caáu truùc loø goám ngaøy nay phöùc taïp hôn nhieàu, nhöng nguyeân lyù thì khoâng thay ñoåi. Nhieät ñöa vaøo buoàng loø (buoàng nung) chöùa caùc saûn phaåm. Nhieät ñoä taêng leân, löôïng oxy trong loø ñöôïc kieåm soaùt, khoáng cheá theo yeâu caàu cuûa men vaø saûn phaåm.

Quaù trình nung saûn phaåm goàm coù caùc giai ñoaïn sau: Ñoát nung saûn phaåm (200 - 9500) haàm nhieät (9500-1050) nung kheû hay hoaøn nguyeân (10500 - 13000) duy trì trong khoùi loø 2-5% CO, sau ñoù nung laùng. Keá ñeán laøm nguoäi, cuoái cuøng saûn phaåm ra loø coù nhieät ñoä thöôøng 600.

Töø vieäc nung ñôn giaûn ôû nhieät ñoä thaáp (baèng cuõi chaø, caønh caây nhoû, laù caây) caùc vaät duïng naáu nöôùng (noài, om, traõ, traùch) loø ñöôïc caûi tieán qua

49

haøng theá kyû nhaèm muïc ñích taêng nhieät cho buoàng nung. Nhieät ñoä ñöôïc duy trì coù hieäu quaû hôn quanh caùc saûn phaåm baèng caùch: xaây vaùch ngaên buoàng nung, laøm caùc maét loø ñeå ñöa theâm chaát ñoát vaøo vaø xaây oáng khoùi laøm taêng söùc huùt. ÔÛ Bình Döông ngöôøi ta xaây caùc kieåu loø oáng hoaëc loø bao ñaëc ñieåm caùc loaïi loø naøy laø xaây caùc buoàng daøi theo söôøn doác taïo ñöôøng daãn nhieät töï nhieân cuûa hôi noùng. Ñeå tieát kieäm chaát ñoát, caùc loø ñöôïc caûi tieán nhieàu khí thaûi noùng ôû buoàng tröôùc taän duïng ñoát noùng cho saûn phaåm ôû buoàng sau.

Kieåu daùng cuûa loø coù hình troøn hoaëc hình chöõ nhaät ñöôïc ñoát baèng cuõi.

2.3.1. Kyõ thuaät xaây loø oáng - Caáu taïo cuûa loø oáng: Loø coù hình daùng nhö moät ñöôøng oáng naèm daøi treân maët phaúng nghieâng, doác töø 130- 250 tuøy theo ngöôøi söû duïng Coù hai loaïi loø oáng: loø laøi coù ñoä doác thaáp 130- 150 ñeå nung lu, khaïp, goám myõ ngheä; loø cheùn (hay loø tam caáp) coù ñoä doác 180- 250 neàn loø xaây theâm baäc tam caáp ñeå nung loø goám daân duïng.

Loø oáng coù ba phaàn: ñaàu loø, thaân loø, cuoái loø laø oáng khoùi.

- Ñaàu loø (caên ñaàu tieân) laø nôi ñoát khôûi ñoäng cho moät kyø nung: thieát keá ñaàu loø phuø hôïp caùc yeâu caàu sau: + Laø nôi chöùa nhieàu cuõi, khi ñoát + Mieäng loø ñuû lôùn, thoaùng, ñaåy ñöôïc cuõi lôùn.

- Ñaàu loø - tuøy thieát keá, xaây theo hai caùch:

50

+ Theo kieåu cuõ thì neàn baàu loø baèng phaüng, thaáp hôn neàn thaân loø tieáp giaùp 0,5m nhö vaäy khi than nhieàu leân thì löõa ñaàu loø vaãn ngang neàn thaân loø, seõ khoâng huït löõa chaân. + Mieäng loø chia laøm hai phaàn: phaàn döôùi lôùn ñeå ñaåy cuõi goäc khi xoâng loø vaø cuõi lôùn khi phaùt löõa lôùn; phaàn treân ngaên caùch haún vôùi phaàn döôùi baèng moät caây ñaø, ñoù laø loå nhoû hôn duøng ñeå leân löõa trung hueâ. Hai beân vaùch, saùt neàn loø laø hai loã nhoû (muõi) ñeå thoâng gioù.

Traûi qua quaù trình nghieân cöùu, caûi tieán ngöôøi ta thieát keá kieåu ñaàu loø oáng môùi vôùi haøng raõnh löõa vaø vó löõa. Vó löõa xaây baèng gaïch chòu löõa, naèm treân caùc raõnh löõa. Vó löõa coù ñoä chuùc xuoáng nôi giaùp neàn thaân loø. Thieát keá theâm raõnh löõa vaø væ löõa taïo thoâng gioù nhieàu hôn khi ñoát ôû ñaàu loø. Nhôø raõnh löõa, oâxi cung caáp töø döôùi boác leân laøm cuõi chaùy deã daøng hôn, maët khaùc laøm giaûm ñaùng keå löôïng tro tham khi ñoát ôû ñaàu loø.

- Thaân loø laø phaàn lôùn nhaát, quan troïng nhaát cuûa loø goám. Thaân loø coù daïng oáng thaúng loe daàn phía cuoái loø, tuy nhieân ñeán gaàn oáng khoùi thì soá ño chieàu ngang, chieàu cao cuûa loø khoâng ñoåi.

Chieàu daøi thaân loø phuï thuoäc qui moâ saûn xuaát, thöôøng daøi töø 30 -50m.

Thaân loø chia laøm nhieàu caên, moãi caên laø moät khoang (buoàng) loø. Nôi tieáp giaùp giöõa hai caên coù loå nhoû ôû hai beân vaùch ñeå cho cuõi nhoû vaøo.

Kích thöôùc caên loø nhö sau: + Caên ñaàu daøi 0,9m; roäng 1,4m; cao 1,2m + Caên giöõa thaân loø daøi 1,4m; roäng 1,8m; cao 2m + Caên gaàn cuoái thaân loø daøi 1,6m; roäng 2,0m; cao 2,2m

51

- Caên cuoái cuøng coù kích thöôùc nhoû hôn daøi 1,2m; roäng 2,0m; cao 2,2m.

Moãi caên khoâng daøi quaù 1,6m ñeå nhieät ñoä nung ñöôïc ñeàu Hai hoâng loø coù nhöõng cöûa hoâng tieän cho vieäc ra vaøo loø - OÁng khoùi ñeå thoaùt khí thaûi, chieàu cao tæ leä thuaän vôùi söï löu thoâng khoâng khí trong loø. Tuøy thuoäc chieàu daøi vaø ñoä doác cuûa loø maø ngöôøi ta laøm oáng khoùi thaáp hay cao, thöôøng moät loø oáng daøi 50m, doác 150 thì oáng khoùi cao 6,0m.

Coù moät vaùch ngaên taøn ong giöõa oáng khoùi vaø caên cuoái cuøng thaân loø ñeå ñieàu chænh ñöôøng ñi caùc luoàng khí, laøm nhieät ñoä nung trong loø phaân phoái ñeàu.

- Vaän haønh cuûa loø oáng: Caùc böôùc vaän haønh: - Vieäc ñaàu tieân laø doïn deïp saïch xaø baàn, trong ngoaøi loø, khoûa caùt neàn loø. Sau kyø nung, lôùp caùt neàn loø chai cöùng laïi, vì theá thôï loø phaûi duøng xeûng xaén laøm meàm neàn, ñoå theâm lôùp caùt ñuû daøy 8cm-10cm. Lôùp caùt coù hai taùc duïng: giuùp ngöôøi vaøo loø deã daøng ñieàu chænh thaúng caùc caây hoäp (bao chuïp) ñöùng vöõng khi nung, lôùp caùt coù ñoä xoáp cao deã huùt nhieät khi nung, lôùp caùt naøy noùng leân seõ duy trì nhieät ñoä neàn loø oån ñònh, traùnh hieän töôïng maát löõa chaân.

- Xeáp gaïch caên ñaàu. Caên ñaàu loø höùng löõa tröïc tieáp töø ñaàu loø phaùt ra neân nhieät ñoä nôi naøy thöôøng raát cao. Maët khaùc caàn söï thoâng thoaùng thích hôïp ñeå ngoïn löõa chuyeån ñoäng veà phía oáng khoùi, vì vaäy ngöôøi thôï thöôøng

52

boû moät hoặc hai caên (tuøy ñoä daøi loø) ñeå xeáp gaïch chòu löõa. Tröôùc thaäp nieân 80 theá kyû XX, thôï loø thöôøng duøng oáng khaåm ñeå xeáp vaøo nhöõng maét ñaàu tieân. Nhöng thöïc teá cho thaáy xeáp oáng khaåm khoâng taïo ñöôïc ñöôøng ñi cuûa löõa toát vaø ñeàu nhö xeáp gaïch.

- Chuaån bò soá löôïng bao chuïp (bao hoäp) vöøa ñuû phuø hôïp nhieàu chuûng loaïi saûn phaåm vaøo loø - Khaâu chuaån bò cuõi cuõng heát söùc quan troïng: cuõi phaûi khoâ, cheû theo ba côõ khaùc nhau: cuõi nhoû ñeå leân caên, cuõi vöøa (baèng coå chaân) ñeå phaùt lôùn, leân trung hueâ, cuõi to ñeå xoâng loø.

Vaøo loø: laø coâng ñoaïn saép xeáp, phaân boá saûn phaåm chöa nung vaøo loø (ñeå nung) vôùi caùc yeâu caàu sau: - Taän duïng trieät ñeå tieát dieän (cho pheùp) cuûa loø ñeå xeáp saûn phaåm, haï giaù thaønh nung saûn phaåm moät kyø ñoát loø - Baûo ñaûm caùc luoàng khí löu thoâng hôïp lyù trong loø, khoâng ngheït löõa song cuõng khoâng troáng quaù ñeå löõa ñi heát. Söï thoâng thoaùng vöøa phaûi vôùi haøng chaën hôïp lyù taïo söï chaùy toát, nhieät ñoä taêng theo yù ñoà cuûa thôï löõa.

- Xeáp saûn phaåm theo caùc loaïi men. Thôï löõa gioûi bieát roõ men naøo deã chaûy, men naøo deã bay, caàn xeáp saûn phaåm ñoù ôû choå thích hôïp trong loø. Ví duï: men xanh döông chòu nhieät cao thì saûn phaåm ñeå ôû nôi coù nhieät ñoä cao, men vaøng hoaëc hoàng deã bò bay, saûn phaåm ñeå ôû nôi coù nhieät ñoä thaáp hôn.

- Hoäp ñöïng laø saûn phaåm phuï trôï ñeå chöùa caùc chính phaåm coù men trong loø. Nhôø hoäp ñöïng, saûn phaåm ñöôïc xeáp töø chaân leân ngoïn khoâng ñuïng vaøo nhau. Naèm trong hoäp ñöïng, beà maët men traùnh ñöôïc tro vaø ngoïn löõa tröïc tieáp phaû vaøo. Tröôùc ñaây, ngöôøi ta xeáp hoäp leân neàn loø, sau naøy caûi tieán,

53

thôï keâ gaïch roài môùi xeáp hoäp leân, taïo söï thoâng thoaùng, giuùp löõa chaân ñeàu hôn so vôùi löõa ngoïn.

Hoäp xeáp thaønh caây ngay ngaén noái lieàn nhau thaønh haøng heát chieàu ngang cuûa loø. Tuøy kích thöôùc bao chuïp vaø loø, caùc caây caùch nhau 4cm 10cm vaø caùch hai beân thaønh loø 10cm - 15cm ñeå löõa chuyeån ñoäng toát vuøng thaønh loø.

Thôï thöôøng thaû traàn ñænh caùc caây hoäp chöùa saûn phaåm nhoû vaø saûn phaåm coù men chòu nhieät cao. Tuy nhieân ngay saùt loã chuïm cuõi vaãn phaûi che moät soá hoäp beå ñeå traùnh tro, than rôi vaøo. Coù tröôøng hôïp khoâng coù saûn phaåm vöøa, ngöôøi thôï vaãn phaûi ñeå moät phaàn hoäp ñöïng leân nhaèm traùnh treân ngoïn troáng nhieàu quaù.

Moät caên loø thöôøng xeáp 2-3 haøng vaø moät haøng beù. Haøng beù thaúng vôùi hai loã maét treân thaønh loø, noù chính laø vaùch ngaên taïm thôøi giöõa hai caên loø.

Ngöôøi thôï vaøo haøng beù coù hai muïc ñích: ñoù laø haøng caûn löõa nhaèm taêng nhieät ñoä caàn thieát cho caên tröôùc, ñoàng thôøi cuõng laø noái ñeå chuïm cuõi leân caên keá tieáp.

Haøng beù thöôøng coù soá caây ít hôn caùc haøng khaùc vaø so le vôùi haøng tröôùc noù. Neáu caùc haøng trong moät caên loø coù theå ñaët saùt vôùi thì khoaûng caùch giöõa haøng beù vaø keá noù phaûi töø 20cm - 25cm, ñoù chính laø raõnh chuïm cuõi caên vaø gaït than xuoáng. Hai caây beân caàn caùch thaønh loø laø 25cm - 40cm ñeå deã chuïm cuõi chaân. Haøng beù xeáp gaàn ngang loã maét, beân treân loùt lôùp gaïch hoaëc naép lu ñeå deã chuïm löõa, cuõi khoâng rôi xuoáng chaân vaø saûn phaåm haøng beù khoâng chaùy mieäng do than nhieàu.

54

Khi loø ñang nung, caùc luoàng khí beân trong loø chuyeån ñoäng raát maïnh, hoäp ñöïng chaën giaûm löïc naøy khi nhieät ñoä cao, deã gaây ñoå beå, neân caàn choïn hoäp ñöïng chaéc chaén xeáp ôû döôùi. Caùc caây hoäp caàn thaúng ñöùng, cheøn chaéc vôùi nhau vaøo thaønh loø baèng caùc mieãng hoäp beå.

Mieáng thöû laø thöù khoâng theå thieáu giuùp thôï löõa bieát ñoä chín cuûa men.

Tröôùc ñaây, ngöôøi ta duøng caây moâng (montre coøn goïi laø coân (cone: ñoàng hoà löõa) phoái lieäu thaønh phaàn theo coâng thöùc nhaát ñònh, ñuùng ñoä nhieät cao naøo ñoù thì moâng seõ guïc xuoáng. Veà sau, thôï duøng caùc mieáng saûn phaåm men chöa nung laøm mieáng thöû, thöôøng ñaët nhieàu mieáng thöû vôùi nhieàu loaïi men, maøu chòu nhieät ñoä khaùc nhau. Maët men cuûa mieáng thöû höôùng veà loã maét, sao cho thôï löõa coù theå quan saùt, gaép ra deã daøng ngay khi ñang nung. Vaøo loø xong, ngöôøi ta bòt caùc cöûa vaøo loã maét ñeå tieán haønh nung saûn phaåm.

Kyõ thuaät nung: Traûi qua hai giai ñoaïn: Khi ñoát, caùc cöûa ñeàu bít laïi, chæ chöøa moät loã chöõ nhaät kích thöôùc 10cmx15cm. Khi leân caên môùi môû ra ñeå neùm cuõi vaøo. Veà nguyeân taéc, qui trình hoaït ñoäng cuûa loø oáng: xoâng loø, löõa lôùn, leân caên… Ñoát ñaàu loø nhaèm -Xoâng töø töø ñeå hôi nöôùc trong saûn phaåm bay hôi -Taïo nhieät ñoä cao ôû caùc caên ñaàu, tích nhieät ôû caùc caên keá tieáp laøm ñaø cho gia ñoaïn leân caên. Ñoát ñaàu loø goàm ba giai ñoaïn: + Xoâng loø: keùo daøi 6 giôø - 12 giôø tuøy theo saûn phaåm xeáp beân trong.

Saûn phaåm lôùn vaø daøy thì thôøi gian xoâng loø daøi ñeå hôi nöôùc thoaùt heát ra

55

ngoaøi. Ngöôøi ta thöôøng ñoát cuõi goäc vôùi ngoïn löõa nhoû sao cho nhieät ñoä ôû caùc caên ñaàu khoaûng 1000c. Cuoái giai ñoaïn xoâng loø, nhieät seõ taêng töø töø. + Giai ñoaïn phaùt löõa lôùn: daøi töø 10 giôø - 18 giôø (tuøy ñoä daøi loø) Nhieät ñoä ñöôïc taêng töø töø, löôïng cuõi taêng daàn sau moãi laàn chuïm Phaân chia giai ñoïan (khoaûng caùch hai laàn chuïm) tuøy theo cuõi loaïi naøo, thöôøng töø 15 phuùt - 20 phuùt. Ngöôøi thôï nhìn ngoïn löõa loø ñeå xaùc ñònh luùc caàn tieáp theâm cuõi.

Khi môùi chuïm löõa thöôøng ñaày, chaïy daøi veà phía oáng khoùi, sau ñoù ngoïn löõa ngaén daàn cuøng vôùi cuõi trong loø suïp xuoáng. Neáu cuõi khoâng khoâ, ñoùng than nhieàu, phaûi duøng caây saét daøi xôùi leân cho cuõi chaùy toát hôn.

Cuoái giai ñoaïn phaùt löõa lôùn, löôïng than baàu loø töông ñoái nhieàu thì ngöôøi ta bít mieäng loø, leân löõa trung hueâ. Loø khoâng coù löõa trung hueâ thì bít moät nöûa döôùi mieäng loø. + Löõa trung hueâ: laø giai ñoaïn cuoái cuûa ñoát ñaàu loø, keùo daøi töø 2 giôø 12 giôø. Cuõi nhoû hôn, coù ñoä phaùt löõa cao hôn giai ñoaïn tröôùc, Moãi laàn chuïm, löôïng cuõi ñaåy vaøo loø nhieàu hôn töø 0,2m3 - 0,4m3 (tuøy loø lôùn / nhoû). Ngöôøi thôï caên cöù ñoä daøi ngoïn löõa höôùng veà phía oáng khoùi maø quyeát ñònh löôïng cuõi vaø thôøi gian cuûa giai ñoaïn naøy. Söï tích nhieät caùc caên ñaàu loø raát quan troïng cho giai ñoaïn leân caên. Loø daøi maø löõa ñaàu loø khoâng ñuû ñoä daøi caàn thieát, khi leân maét seõ coù hieän töôïng maát löõa, saûn phaåm deã soáng. Loø daøi 25m thì löõa ñaàu phaûi boø tôùi caên thöù möôøi trôû leân ñaït yeâu caàu.

Khi mieáng thöû ôû loã caên thöù nhaát chín giaø, mieáng thöû ôû loã maét thöù hai rôùm chaûy thì keát thuùc giai ñoaïn löõa ñaàu loø, chuyeån sang giai ñoaïn tieáp theo.

56

- Ñoát löõa caên: laø giai ñoaïn quyeát ñònh keát quaû kyø nung loø. Ñoát löõa caên caàn ñaït caùc yeâu caàu: - Ñieàu chænh nhieät ñoä trong moät caên loø phuø hôïp ñoä chaûy cuûa men - Ñieàu chænh nhieät ñoä trong loø sao cho ñeàu giöõa chaân vaø ngoïn, giöõa loø vaø rìa thaønh loø.

-Traùnh öù ñoïng nhieàu than laøm aûnh höôûng tôùi saûn phaåm Cuõi ñoát caên loø ñöôïc cheû nhoû đdeã chaùy. Taïi nhöõng caên giöõa vaø cuoái loø, nhieät ñoä khi baét ñaàu khui vaø ñoát ñaõ ôû vaøo khoaûng 8000c - 10000c Cuõi nhoû naâng nhieät ñoä caên ñoù leân ñoä chaûy cuûa men khoaûng 12000c hoaëc hôn .

Khi khu loã maét treân, ngöôøi ta vaãn ñoát lửa vöøa vaø nhoû ôû caên döôùi ñeå löu nhieät ôû caên ñaõ chín vaø hoã trôï cho hai caên treân.

Khi leân maét, löôïng cuõi naâng daàn theo töøng chaän ôû caû ngoïn vaø chaân, löôïng cuõi ôû chaân ít hôn ngoïn. Trong luùc ñoát, thôï quan saùt löõa ôû loã maét loø ñeå ñieàu chænh nhiệt đñộ cho phuø hôïp vaø ñeàu. Ví du: löõa chaân vaø bìa yeáu hôn thì phaûi taêng löôïng cuõi nôi ñoù vaø neo ngoïn laïi chôø cho ñeàu (hoaëc ngöôïc laïi) Thôï loø thöôøng chôø ngoïn löõa haï xuoáng, quan saùt deã, chính xaùc hôn. Ñeå xaùc ñònh nhieät ñoä, caàn chuù yù caùc bieåu hieän sau: löõa maøu vaøng bieåu hieän nhieät ñoä gaàn tôùi, maøu traéng bieåu hieän nhieät ñoä cao… nhöng maøu löõa phuï thuoäc cuõi, ngöôøi thôï coøn phaûi nhìn vaøo caùc keõ hoäp nung, caùt khi löõa trong. Cuoái cuøng, mieáng thöû giuùp thôï bieát men chín, chöa chín vaø chín giaø, non hoặc vöøa tôùi. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù giuùp hoï quyeát ñònh vieäc ñoát löõa caên ôû ñoù ñaõ hoaøn thaønh chöa. Thôøi gian ñoát ôû mỗi caên töø 40 phuùt - 60 phuùt.

Moät laàn nung saûn phaåm phaûi maát töø 36 ñeán 48 giôø môùi xong vaø phaûi ñoát lieân tuïc.

57

2.3.2 Kyõ thuaät xaây loø bao (loø baàu) Loø bao laø loaïi loø duøng ñeå nung caùc saûn phaåm lôùn. Loø coù ñoä doác töø 150- 20 0 saøn loø daïng baäc thang, coù nhieàu caên (buoàng nung) coøn goïi laø bao nung hay bao loø. Bao nung hình chöõ thaät khoaûng 5,5m x 2,0m moät caïnh laø beà ngang thaân loø, caïnh kia laø beà ngang bao nung. Loø thöôøng ñöôïc thieát keá 11 bao nung vôùi chieàu daøi khoaûng 25m, choå cao nhaát beân trong bao nung khoaûng 2,8m Cuoái moãi bao loø, döôùi chaân xeáp gaïch taïo loã ñeå ñöôøng löõa ñi goïi laø haøm raêng löõa. Moãi bao coù hai cöûa ñoái nhau ñeå thôï vaøo, ra saûn phaåm deã daøng. Treân bao coù moät loã quan saùt löõa, döôùi chaân cuõng coù loå quan saùt mieáng men hay coân (caây moâng) Baàu löõa hình chöõ nhaät coù caùc loå thoâng hôi cho khoâng khí ñi vaøo, kích thöôùc 1,0m x 1,5m beà ngang thaân loø, coù ba choã ñoát cuøng moät luùc.

Saûn phaåm nung thaønh coâng quyeát ñònh bôûi nhieàu yeáu toá sau: khaâu chuaån bò cuõi, caùch ñoát loø, xem löõa trong loø thoâng qua caùc "hoûa nhaûn" neáu khoâng ñuû löõa saûn phaåm seõ soáng, quaù löõa saûn phaåm seõ bò hö. Nhieät löôïng qui ñònh thöôøng töø 4000c - 8000c ñoái vôùi ñoà ngang, töø 8000c ñeán 12000c ñoái vôùi ñoà söù vaø moät laàn nung saûn phaåm phaûi maát töø 36 giôø ñeán 48 giôø môùi xong vaø phaûi ñoát lieân tuïc. [25.33] Ña soá caùc loø goám taïi Bình Döông laø loø bao xaây treân moät dieän tích khaù lôùn, caáu taïo nghieâng theo ñoä doác ñeå ngoïn löõa coù theå di chuyeån töø caên thöù nhaát cho ñeán caên cuoái cuøng. Loø xaây baèng gaïch chòu löõa sa moát keát hôïp vôùi gaïch theû loaïi ñaëc bieät. Khi ñoát löõa seõ töø döùôi thaáp boác leân cao, moãi caên

58

loø ñeàu coù chöøa moät loã nhoû goïi laø maét loø (hoûa nhaõn) ñeå ngöôøi thôï loø quan saùt.

Nung loø khaâu cuoái cuøng, cuõng laø khaâu quan troïng nhaát. Trong giai ñoaïn naøy, khaâu nung hoaøn toaøn laø thuû coâng, döïa theo kinh nghieäm laø chính, neân ngöôøi thôï nung loø raát ñöôïc coi troïng, neáu laø thôï gioûi ñöôïc troïng voïng.

2.4. Caùc loaïi saûn phaåm goám söù Bình Döông Goám söù truyeàn thoáng treân ñaát Bình Döông, giai ñoaïn naøy chuû yeáu laø goám daân duïng nhaèm phuïc vuï nhu caàu trong ñôøi soáng sinh hoaït haøng ngaøy, laø nhöõng loaïi saûn phaåm coù coát goám beàn chaéc, chuû yeáu ñaùp öùng cho nhu caàu söû duïng trong gia ñình nhö: cheùn, ñóa, toâ, bình caém hoa… thöôøng ñöôïc goïi laø goám ñaù vôùi neàn traéng men xanh. Qui trình saûn xuaát, kyõ thuaät nung, chaát lieäu, hình thöùc traùng men vaø trang trí hoa tieát cho loaïi goám naøy ñôn giaûn, khoâng phöùc taïp, caàu kyø neân giaù thaønh saûn phaåm reõ phuø hôïp vôùi ñieàu kieän kinh teá cuûa nhieàu ngöôøi, nhieàu taàng lôùp. Caùc loø goám Trieàu Chaâu, Phöôùc Kieán luoân coù öu theá về caùc loaïi saûn phaåm naøy.

Coøn caùc loaïi khaïp, lu, cheù, sieâu nöôùc, aám traø hay chaäu kieång, oáng nöôùc…. coù men maøu ñen, maøu da löôn thöôøng ñöôïc goïi laø saønh do coù ñoä beàn chaéc raát cao, maøu saéc trang nhaõ tieän duïng cho sinh hoaït gia ñình ôû noâng thoân keå caû trong lónh vöïc xaây döïng. Saûn phaåm saønh thöôøng laø theá maïnh cuûa caùc laøng goám Phöôùc Kieán.

- Lu: tieáng ñòa phöông goïi laø "maùi" ngöôøi mieàn Taây goïi laø "kieäu"

59

Lu goàm coù 5 loaïi. Ñoù laø lu nhaát, lu nhì, lu ba, lu tö vaø lu naêm. Trong ñoù lu nhaát laø loaïi lu lôùn nhaát, ñöïng ñöôïc khoaûng 200 lít nöôùc, coøn caùc loaïi lu keá tieáp caøng theo thöù töï caøng veà sau caøng nhoû, lu naêm laø nhoû nhaát.

Hoa vaên trang trí treân lu thöôøng laø hình roàng, phuïng ñaáp noåi. Lu coù men maøu vaøng da boø, da löôn. Ñaây laø loaïi men chuû yeáu luùc baáy giôø. Lu nhì duøng ñöïng ñöôøng taïi caùc loø ñöôøng luùc baáy giôø, loaïi lu naøy coù men maøu ñen.

Khaïp coù 3 loaïi: khaïp hai, khaïp ba lôùn vaø khaïp ba nhoû - Khaïp: laø loaïi saûn phaåm nhoû hôn lu, khoâng coù hoa vaên, chæ ñöôïc phuû moät lôùp men maøu da boø hoaëc da löôn, khaïp coù hình daïng khaùc vôùi lu. Neáu lu coù phaàn mieäng vaø ñeá nhoû hôn phaàn buïng nhieàu thì khaïp coù hình daïng gaàn nhö thon daøi, ñöôøng kính mieäng, ñeá vaø buïng coù ñoä cheânh khoâng lôùn.

- Huõ laø loaïi coù kích thöôùc nhoû hôn lu, mieäng thaét, maøu men gioáng nhö maøu cuûa lu. Huõ ñöôïc taïo taùc raát ña daïng veà kieåu daùng, kích thöôùc, ñoä daøy, moûng khaùc nhau. Coù loaïi vai lôùn, thaønh mieäng ñöùng, gôø mieäng baèng, huû men naâu coù ba tai hình böôùm nhoû gaén treân vai vaø loaïi men vaøng da löôn khoâng gaén tai. Coù loaïi huõ nôû ra giöõa thaân, nhìn maët caét doïc gaàn gioáng hình thoi, loaïi naøy phuû men maøu. Cuõng coù loaïi phuû men da löôn, thaønh mieäng hôi vaùt, huõ thöôøng duøng ñöïng röôïu, nöôùc maém, maät… Số löôïng ít hôn caùc loaïi lu, khaïp.

- Chaäu: laø ñoà duøng ñöôïc saûn xuaát nhieàu do nhu caàu söû duïng, vì theá coù nhieàu loaïi khaùc nhau. Mieäng chaäu hôi loe, baèng, thaân vaùt daàn xuoáng döôùi, ñaùy baèng hay loõm. Ñaëc ñieåm cuûa chaäu hôi daøy, naëng, ñoä nung cao,

60

chaéc chaén. Chaäu coù raát nhieàu coâng duïng khaùc nhau nhö:ñöïng nöôùc röûa maët, röûa caùc loaïi rau quaû, laøm maùng cho lôïn aên.

- Toâ, dóa laø loaïi duøng trong vieäc aên, uoáng haøng ngaøy. Loaïi naøy thöôøng coù men traéng veõ lam.

- Noài: noài coù 2 loaïi noài coù tay vaø noài tay caàm (nhö tay caàm cuûa sieâu naáu nöôùc). Vaø moãi loaïi ñöôïc chia laøm 2 kieåu laø noài lôùn vaø noài nhoû. Nồi khoâng coù men vaø ñöôïc nung ôû nhieät ñoä cao neân khoâng theå ngaám nöôùc.

- Sieâu: nhìn toång theå, phaàn thaân cuûa sieâu gioáng hình truï, hôi phình ra ôû ñoaïn giöõa, thu heïp phaàn ñaùy vaø mieäng, ñöôøng kính mieäng vaø ñaùy baèng nhau. Sieâu coù voøi vaø tay caàm ñöôïc cheá taùc rieâng, sau ñoù gaén vaøo thaân. Năáp hình troøn laøm baèng khuoân in, coù moät nuùm nhoû, deït phía treân, coù hai loaïi traùng men.

Thôøi gian sau naøy laøng goám Bình Döông laøm theâm caùc loaïi saûn phaåm môùi nhö cheùn (baùt). Cheùn coù 02 loaïi: Loaïi 1: laøm baèng ñaát seùt deûo vaø phuû men traéng vôùi hoa vaên gôïn soùng doïc theo thaân, ñöôïc ngöôøi Phaùp goïi laø Kaibat (caùi baùt).

Loaïi 2: goïi laø cheùn con gaø (veõ hình con gaø ôû thaønh cheùn) caû hai loaïi naøy ñöôïc nung nheï löõa neân xöông goám coù ñoä xoáp. Beân caïnh loaïi cheùn coù theâm caùc loaïi khaùc nhö toâ, toä, ñóa, thoá…

2. 5. Thò tröôøng 2.5.1. Thò tröôøng trong nöôùc Töø giöõa theá kyû XIX trôû veà tröôùc ngheà goám Bình Döông chæ saûn xuaát goám gia duïng. Trong ñoù, saûn phaåm laøm cho ngheà goám Bình Döông noåi

61

tieáng baáy giôø khoâng chæ taïi thò tröôøng trong tænh maø coøn caùc khu vöïc mieàn Taây, mieàn Trung laø caùc loaïi lu, khaïp, huû, vaïi, ñaëc bieät laø caùc loaïi lu. Trong luùc ñoù ôû laøng goám Bieân Hoøa cuõng laøm lu, nhöng lu cuûa Bieân Hoøa laïi to, naën baèng tay neân raát daøy vaø laïi khoâng coù men, ñaát laøm loaïi lu naøy laø ñaát buøn neân lu coù maøu naâu saãm khoâng cöùng baèng lu do thôï Bình Döông laøm ra.

Do goïn, nheï, coù traùng men vaø baàu cao neân vieäc vaän chuyeån ñi xa cuõng nhö söû duïng raát tieän. Do vaäy lu Bình Döông daàn daàn chieám lónh thò tröôøng trong nöôùc luùc baáy giôø.

Hieän nay, tuy coù nhieàu maët cuøng chöùc naêng söû duïng nhö caùc loaïi thuøng nhöïa, thuøng inox, song caùc loaïi lu cuûa laøng goám Bình Döôngvaãn ñöôïc tieâu thuï roäng raõi.

Ngoaøi nhöõng saûn phaåm treân, caùc loaïi nhö cheùn ñaù, baùt con gaø cuûa laøng goám Bình Döông cuõng ñöôïc thò tröôøng luùc baáy giôø (töø mieàn Trung trôû vaøo) tieâu thuï raát maïnh. Ñoái vôùi caùc loaïi saûn phaåm laø goám myõ ngheä nhö chaäu caûnh, ñoân voi, töôïng... thò tröôøng tieâu thuï chuû yeáu laø caùc trung taâm tænh lî, trung taâm huyeän vaø caùc thaønh phoá.

Ngaøy nay, thò tröôøng tieâu thuï cuûa goám Bình Döông coøn ñöôïc môû roäng ra moät soá tænh phía Baéc, chuû yeáu laø moät soá goám söù myõ ngheä vaø moät soá saûn phaåm duøng trong xaây döïng nhö ñeà caäp ôû treân.

2.5.2. Thò tröôøng nöôùc ngoaøi Caùc saûn phaåm goám Bình Döông ban ñaàu ra ñôøi chuû yeáu ñeå phuïc vuï nhu caàu cuûa ngöôøi daân trong vuøng, daàn daàn baïn haøng ôû vuøng laân caän tìm

62

ñeán do ñoù, thò tröôøng cuûa goám Bình Döông ñöôïc môû roäng theâm, khoâng chæ trong nöôùc maø coù maët caû thò tröôøng caùc nöôùc khaùc.

Tröôùc thôøi Phaùp thuoäc, thò tröôøng Campuchia laø thò tröôøng nöôùc ngoaøi chuû yeáu cuûa goám Bình Döông. Thöông laùi buoân Vieät Nam vaø Campuchia sau khi mua caùc saûn phaåm taïi ñaây xong thì cho thuyeàn ngöôïc doøng theo soâng Saøi Goøn ñeå qua Campuchia tieâu thuï, caùc saûn phaåm ñöôïc thò tröôøng Campuchia tieâu thuï chuû yeáu luùc baáy giôø nhö: caùc loaïi lu, caùc loaïi khaïp, huû caùc loaïi, noài, sieâu... ngoaøi ra coøn coù caùc laø nhö cheùn ñaù, cheùn con gaø, toâ, toä, dóa... Theo caùc chuû loø goám thì hieän nay thò tröôøng naøy vaãn coøn duøng caùc loaïi saûn phaåm cuûa goám Bình Döông. Ñeán thôøi Phaùp thuoäc thò tröôøng goám Bình Döông laïi ñöôïc môû roäng sang Phaùp, thò tröôøng Phaùp chuû yeáu tieâu thuï caùc loaïi saûn phaåm daân duïng, saûn phaåm daân duïng cao caáp maø goám Bình Döông saûn xuaát nhö boä taùch traø, cheùn, ñóa... Taát caû caùc loaïi saûn phaåm naøy chæ söû duïng hai maøu xanh vaø traéng, maø nhö moät soá nggheä nhaân trong ngheà taïi ñaây noùi ñoù laø maøu cuûa quoác kyø Phaùp neân ngöôøi Phaùp muoán nhöõng loaïi saûn phaåm xuaát sang thò tröôøng naøy chæ ñöôïc duøng hai maøu treân maø thoâi.

3. Ngheà goám ôû Bình Döông giai ñoaïn 1954 - 1975 3.1. Vuøng phaân boá “Töø naêm 1954- 1975 khaép Saøi Goøn – Chôï Lôùn – Gia Ñònh quaù trình ñoâ thò hoùa nhanh choùng daãn ñeán nhaø cöûa, phoá xaù moïc leân san saùt, keânh raïch bò laáp ñi haøng loaït aûnh höôûng lôùn ñeán hoaït ñoäng cuûa caùc loø goám … hoï phaûi di dôøi loø ñeán Thuû Ñöùc vaø khu vöïc laân caän” [61.74]

63

Trong coâng trình ñòa chí Bình Döông xuaát baûn naêm 1975 coù thoáng keâ soá loø goám ôû Bình Döông laø 108 caùi goàm: Thò Xaõ Thuû Daàu Moät coù 53 (Phuù Cöôøng 43, Phuù Hoøa 2, Töông Bình Hieäp 1 vaø Taân An 7); Thuaän An 28 (Bình Nhaâm 18, Höng Ñònh 10) vaø Taân Uyeân laø 27 (Taân Phöôùc Khaùnh 21, Vónh Tröôøng 6) Theo chuùng toâi soá lieäu treân ñaây chöa chính xaùc vì vaøo naêm 1935 ôû Laùi Thieâu ñaõ coù khoaûng 60 loø goám vôùi 10.000 ngöôøi lao ñoäng trong ngaønh goám [11.480].

Trong giai ñoaïn naøy cô sôû haï taàng phaùt trieån, nhaát laø ñöôøng boä, ngheà goám ñöôïc trang bò maùy moùc trong khaâu khai thaùc nguyeân lieäu, xöû lyù ñaát…loø goám phaùt trieån maïnh ôû nhöõng khu vöïc truyeàn thoáng cuûa tænh nhö: Chaùnh Nghóa, Phuù Thoï, Phuù Hoøa (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) Thuaän Giao, Taân Thôùi, Höng Ñònh, An Thaïnh, Bình Nhaâm (Thuaän An) An Bình (Dó An) Taân Phöôùc Khaùnh, Taân Vónh Hieäp (Taân Uyeân) Ñeå phuïc vuï cho söï phaùt trieån loø goám vieäc khai thaùc nguyeân lieäu cuõng phaùt trieån theo ngoaøi caùc khu vöïc khai thaùc truyeàn thoáng nhö: Thuaän Giao, Bình Nhaâm, An Thaïnh, An Phuù (Thuaän An) Chaùnh Löu (Beán Caùt) Phuù Myõ, Phuù Hoøa (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) Ñoàng An (Dó An) môû roäng theâm ôû Taân Phöôùc Khaùnh, Taân Vónh Hieäp, Ñaát Cuoác, Taân Laäp (Taân Uyeân).

“Nhöõng væa ñaát söù traéng vaø caùc lôùp caùt giaøu ñaát söù ñang ñöôïc khai thaùc ôû Ñaát Cuoác, Laùi Thieâu, Chaùnh Löu, Bình Hoøa…. cung öùng nguyeân lieäu doài daøo cho caùc loø goám Bình Döông, Bieân Hoøa “ [11.145]

3. 2. Kyõ thuaät truyeàn thoáng

64

3.2.1. Veà nguyeân lieäu vaø söï phaùt trieån ôû khaâu nguyeân lieäu trong saûn xuaát goám söù ÔÛ giai ñoaïn naøy vieäc ñöa nguyeân lieäu töø moû ñaát seùt veà nôi saûn xuaát, ngoaøi söû duïng xe traâu boø keùo, ngöôøi ta ñaõ söû duïng xe cô giôùi vaøo vieäc vaän chuyeån.

Khi vaän chuyeån nguyeân lieäu veà, ngöôøi ta phaûi nghieàn giaõ nhuyeãn ñaát ra, sau ñoù töôùi nöôùc vaøo ñeå loïc boû taïp chaát, coøn laïi ñaát seùt tinh laøm goám.

Tröôùc ñaây nghieàn ñaát laøm baèng thuû coâng, giai ñoaïn naøy ngöôøi ta ñaõ duøng maùy moùc thay theá, ban ñaàu duøng maùy xay, caùn, chaïy baèng ñoäng cô xaêng daàu, giai ñoaïn sau duøng moteur ñieän. Vieäc xoái hoà cuõng theá, ngöôøi ta ñaõ bieát duøng bôm nöôùc baèng ñieän ñeå xoái hoà, chöù khoâng duøng tay nhö tröôùc.

Thay theá maùy moùc vaøo caùc khaâu naøy ñaõ laøm taêng naêng suaát lao ñoäng, chaát löôïng ñaát seùt ñöôïc tinh luyeän hôn vaø saûn phaåm ra ñôøi chaát löôïng cao hôn.

Vaán ñeà choïn nguoàn nguyeân lieäu cho saûn xuaát goám söù cuõng khaù coâng phu, phaûi tích luõy kinh nghieäm töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, cha truyeàn con noái, môùi coù keát quaû, khoâng phaûi ñaát seùt naøo, baát cöù ôû ñaâu cuõng laøm goám söù ñöôïc maø moãi loaïi saûn phaåm saønh, söù ñeàu coù loaïi nguyeân lieäu choïn loïc rieâng daønh cho noù.

3.2.2. Taïo daùng saûn phaåm Ngoaøi vieäc taêng cöôøng söû duïng maùy moùc gia coâng phoái lieäu, thôøi kyø naøy phaûi keå ñeán vieäc söû duïng khuoân in thaïch cao, maùy xoay baøn tua coù ñoäng cô cho vieäc taïo daùng saûn phaåm.

- Veà caùi baøn xoay:

65

Ñoà goám thôøi tieàn söû nhöõng coäng ñoàng cö daân coå ñaõ heát söû duïng baøn xoay ñeå taïo hình saûn phaåm goám vaø ñöôïc xem noù laø moät coâng cuï quan troïng vaø luoân ñöôïc caûi tieán treân con ñöôøng phaùt trieån. Veà hình daùng maët baøn xoay, nguyeân taéc taïo hình saûn phaåm treân baøn xoay vaãn nhö cuõ, nhöng caûi tieán quan troïng nhaát naèm ôû khaâu laøm cho maët baøn xoay chaïy. Tröôùc ñaây muoán cho baøn xoay chaïy, ngöôøi ta phaûi laáy tay ñaåy, hoaëc keùo noù, laøm maát nhieàu söùc löïc vaø cuõng khaù baát tieän, hieäu quaû lao ñoäng khoâng cao, vì ngöôøi thôï vöøa phaûi chuù yù vuoát, naén saûn phaåm treân maët baøn xoay vöøa phaûi keùo cho baøn xoay chaïy.

Cho ñeán cuoái nhöõng naêm 40 ñaàu naêm 50 cuûa theá kyû XX, ngöôøi ta ñaõ duøng phöông phaùp truyeàn löïc cuûa boä phaän truïc giöõa vaø daây xích cuûa xe ñaïp gaén vaøo ñeå ñaïp cho baøn xoay chaïy baèng ñoâi baøn chaân ngöôøi thôï, töø ñoù ñaõ giaûi phoùng ñöôïc ñoâi tay, ñoâi tay ngöôøi thôï chæ taäp trung chaêm chuùt vaøo vieäc taïo hình daùng ñeïp cho saûn phaåm goám.

Vaøo giöõa thaäp nieân 70, vieäc khôûi ñoäng, chaïy baøn xoay ñaõ töï ñoäng hoaøn toaøn, yeáu toá kyõ thuaät tieân tieán ñöôïc ñöa vaøo baèng caùch duøng moteur ñieän ñeå keùo baøn xoay chaïy, duy chæ coù ñoäng taùc taïo hình saûn phaåm treân baøn xoay vaãn coøn vaø chaéc coù leõ khoâng coù gì coù theå thay theá ñöôïc ñoâi baøn tay taøi hoa cuûa ngöôøi thôï goám.

Phöông phaùp taïo daùng baèng kyõ thuaät môùi nhö ñoå roùt, in khuoân thaïch cao ñöôïc aùp duïng: * Khuoân roùt: duøng cho saûn phaåm nhieàu chi tieát, saûn phaåm khoâng quaù lôùn, chi tieát ñôn giaûn , coù loã döôùi ñaùy ñeå roùt ñaát nguyeân lieäu vaøo. Saûn xuaát saûn phaåm haøng loaït, nhanh, saûn phaåm ñeàu, ít hoûng

66

Phöông phaùp taïo hình baèng caùch roùt hoà ñaát vaøo khuoân ñöôïc saùng taïo ñaàu tieân ôû Phaùp naêm 1780, tuy nhieân hôn 100 naêm sau vaøo naêm 1890 môùi phoå bieán roäng raõi. Naêm 1960 phương phaùp naøy ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc cô sôû goám ôû mieàn Nam. - Hoà roùt baùm vaøo khuoân khoâ taïo lôùp ñaát treân maët khuoân, beà daøy lôùp ñaát phuï thuoäc thôøi gian roùt hoà vaøo khuoân - Phöông phaùp roùt khuoân goàm coù caùc coâng ñoaïn sau: khuoân roùt + chuaån bò hoà roùt + roùt hoà vaøo khuoân + laøm nguoäi saûn phaåm - In saûn phaåm baèng khuoân thaïch cao In laø duøng tay eùp ñaát vaøo khuoân cho hieän roõ hoïa tieát trong khuoân hoaëc caùc hình caàn trang trí trong khuoân + Caùc loaïi khuoân in: Khuoân in baèng xi maêng, khuoân in baèng kim loaïi, khuoân in baèng thaïch cao. + In khuoân •

Nguyeân lieäu: Taïo khuoân baèng thaïch cao

•

Ñoå khuoân ñôn giaûn: + Maãu saûn phaåm coù theå laø maãu ñaát, maãu thaïch cao, maãu goã + Khuoân ñôn giaûn coù theå chia moät hay nhieàu maõnh * Khuoân in: Khuoân in ra ñôøi laø ñeå ñaùp öùng vieäc saûn xuaát ra caùc saûn

phaåm coù kích thöôùc lôùn, coù hình daùng phöùc taïp nhö nhieàu goùc caïnh, loài loõm. Tröôùc nay vaät lieäu taïo ra khuoân ñöôïc laøm baèng goã hoaëc kim loaïi vaø sau ñoù laø thaïch cao.

67

Khuoân ñöôïc laøm nhieàu maõnh, khôùp noái nhau phaûi thaät kín. Cuõng coù nhöõng khuoân ñöôïc thieát keá cuøng luùc nhieàu saûn phaåm hoaëc töøng phaàn cuûa saûn phaåm. Sau khi ñöa ñaát seùt vaøo khuoân taïo hình vaät maãu, ngöôøi ta raùp noái caùc phaàn cuûa saûn phaåm tröôùc khi nung. Nhìn chung, vieäc saûn xuaát ñoà goám baèng khuoân in thöôøng maát nhieàu thôøi gian maø luoân phaûi thay ñoåi laøm cho giaù thaønh saûn phaåm cao hôn.

3.2.3. Myõ thuaät treân goám Ñeán giai ñoaïn töø nhöõng naêm 1950 - 1970 kyõ thuaät pha cheá men maøu ñaõ coù söï phaùt trieån ñaùng keå. Ñeå phaùt trieån ngaønh ngheà ngöôøi chuû phaûi töï maøy moø pha cheá thöû nghieäm nhieàu, coù khi gaàn caû ñôøi ngöôøi môùi tìm ra maøu men ñoäc ñaùo, do vaäy nhöõng khoù khaên trong quaù trình taïo men ñaõ bieán coâng ñoaïn naøy trôû thaønh moät coâng ñoaïn then choát trong quaù trình caïnh tranh giöõa caùc loø goám vôùi nhau do vaäy hoï giöõ raát kyõ khoâng löu truyeàn cho ngöôøi ngoaøi. Neáu truyeàn kyõ thuaät naøy cho con thì chæ truyeàn cho moät ñöùa con trai ñöôïc tin töôûng, con gaùi döùt khoaùt khoâng ñöôïc truyeàn bí quyeát ngheà.

Ngoaøi nöôùc men ñôn giaûn (da boø, da löôn cuûa ñoà saønh luùc ñaàu) ngöôøi ta ñaõ bieát duøng caùc loaïi ñaù traøng thaïch, thaïch anh, oâxyùt coban, ñaù voâi, sicilat, oxyt ñoàng, nhoâm, keõm laøm chaát phuï gia… ñeå pha cheá men, laøm cho men coù nhieàu loaïi game maøu khaùc nhau nhö: maøu xanh, maøu traéng hoàng, maøu vaøng, maøu naâu, maøu ñoû raát ña daïng phong phuù.

Trong khoaûng töø naêm 1958 ñeán naêm 1970 caùc loø goám ôû Bình Döông thöôøng söû duïng men cuûa OÂng Lyù Vaïn Töôøng (chuû cô sôû goám söù Thaïch Dung) vôùi caùc maøu xanh, xanh reâu, xanh choùi baïc, ñen baïc, naâu [10.39].

68

Ñaëc bieät laø goám myõ thuaät cuûa xí nghieäp Thaønh Leã söû duïng men giaû coå, cuøng vôùi caùc taïo daùng, chaám men, veõ hoa vaên trang trí... taïo cho caùc saûn phaåm goám trôû thaønh taùc phaåm myõ thuaät, chieám ñöôïc caùm tình cuûa khaùch haøng trong vaø ngoaøi nöôùc.

Töø naêm 1971, OÂng Lyù Ngoïc Minh - Döông Vaên Long ñaõ nghieân cöùu vaø cheá taïo thaønh coâng men chaûy (nung baèng cuõi) goùp phaàn laøm phong phuù hoùa caùc loaïi men goám [10.39]. Ñaëc bieät caùch duøng men maøu chaûy ñeå trang trí hoa vaên laø böôùc nhaûy voït veà kyõ thuaät vaø ngheä thuaät ôû giai ñoaïn naøy, noù khaéc phuïc ñöôïc vieäc söû duïng laâu ngaøy saûn phaåm bò bong, bay maøu nhö ôû giai ñoaïn tröôùc.

- Veà taïo hình vaø trang trí treân ñeá goám: ÔÛ giai ñoaïn sau töø 1960 ñeán naêm 1975 vieäc trang trí, veõ hoa vaên coù nhieàu kieåu caùch hôn, tuøy theo hình daùng saûn phaåm, tuøy theo chaát lieäu, theå loaïi maø ngöôøi ta duøng caùch naøy, hay caùch khaùc ñeå taïo hoa vaên treân goám cho phuø hôïp, coù giaù trò.

- Chaïm loäng (chaïm thuûng) Duøng dao muõi nhoïn caét xöông ñaát thaønh caùc loå hoång. Ngöôøi ta thöôøng chaïm loäng ôû caùc saûn phaåm nhö: ñeøn, voi, ñoân, loâ, bình…

3.3. Nung saûn phaåm - Veà kyõ thuaät xaây loø: Cô baûn veà nguyeân taéc vaãn giöõ nhö cuõ khoâng thay ñoåi, nhö loø vaãn xaây treân ñoä doác nghieâng 150 -200 nhöng veà chaát löôïng loø coù taêng leân nhö loø baàu noái daøi coù nhieàu baàu hôn, töø baûy leân ñeán treân 10 baàu loø, chaát löôïng gaïch

69

chòu löõa ñeå xaây loø cuõng ñöôïc caûi thieän hôn, thôøi gian söû duïng daøi hôn. Veà soá löôïng khi nung, moãi baàu loø chöùa töø vaøi traêm ñeán hôn ngaøn saûn phaåm tuøy loaïi, loaïi saûn phaåm nhoû nhö cheùn, baùt thì chöùa nhieàu hôn, loaïi lôùn nhö lu, khaïp chöùa ít hôn. Ñaëc bieät ngoaøi loø baàu, ôû giai ñoaïn naøy ngöôøi ta ñaõ caûi tieán vaø xaây moät loaïi loø khaùc hôn loø baàu ñoù laø loø oáng. Loø oáng xaây theo daïng daøi, gioáng nhö loø gaïch, ñoä nghieâng vaãn phaûi tuaân thuû nhö loø baàu. Veà nguyeân taéc ñoä nghieâng naøy ñaõ coù töø raát laâu, caùc loø goám noåi tieáng töø thời nhaøThanh (Trung Quoác) nhö Caûnh Ñöùc Traán, hay caùc loø goám Baùt Traøng ôû Vieät Nam cuõng coù chung nguyeân taéc ñoù.

Taïi Bình Döông ñeán naêm 1975 chöa coù loø naøo söû duïng nhieân lieäu xaêng hay daàu ñeå ñoát loø maø chæ duøng cuõi. Töø sau naêm 1972 cuõi röøng ít ñi, caùc chuû loø thay baèng cuõi cao su reû tieàn hôn nhöng phaûi ñoát trong thôøi gian laâu hôn [22.112]

3.4. Caùc loaïi hình saûn phaåm Ñeán giai ñoaïn naøy ngoaøi saûn phaåm daân duïng ña daïng hôn so vôùi giai ñoaïn tröôùc, Bình Döông baét ñaàu saûn xuaát loaïi goám myõ ngheä vaø ngaøy caøng ñöôïc tieâu thuï roäng raõi.

Caên cöù vaøo caùc tieâu chuaån: maøu men (hieám, laï, môùi) kieåu daùng, kieåu thöùc (coù söï saùng taïo phong phuù) vaø ngheä thuaät trang trí ñaït yeâu caàu veà myõ thuaät ñeå phaân ñònh ñaâu laø goám söù daân duïng vaø ñaâu laø goám söù myõ thuaät.

Goám söù myõ thuaät coù theå chia laøm nhieàu daïng tuøy thuoäc vaø theå loaïi ñeà taøi nhö:

70

- Goám myõ ngheä phuïc cheá, giaû coå: ñaây laø nhöõng loaïi saûn phaåm chuû yeáu duøng vaøo muïc ñích trang trí noäi thaát, ít söû duïng trong sinh hoaït haøng ngaøy. Nhöõng chieác bình, dóa, aám, cheùn, boä ñoà traø, ñoäc bình, bình caém hoa… ñöôïc phuïc cheá vôùi loaïi men quí hieám nhö: men lam, men ngoïc, men baïc, men luïc, men ñen. Ñeå coù ñöôïc nhöõng saûn phaåm cho thaät gioáng vaø ñaït hieäu quaû myõ thuaät, caùc ngheä nhaân, caùc thôï goám khoâng chỉ phaûi coù baûn lónh ngheà nghieäp ñieâu luyeän maø coøn phaûi coù söï hieåu bieát saâu saéc veà nieân ñaïi, lòch söû, kieán thöùc veà myõ thuaät. Khoù khaên lôùn nhaát ñoái vôùi caùc loaïi saûn phaåm naøy laø söï chính xaùc veà kieåu thöùc, kieåu daùng, maøu men, hoïa tieát trang trí nhaèm ñaït ñöôïc söï trung thöïc cuûa saûn phaåm giaû coå, thuyeát phuïc ñöôïc ngöôøi mua. Do tính chaát ñaëc bieät cuûa saûn phaåm neân soá löôïng saûn xuaát caùc maët haøng naøy thöôøng khoâng nhieàu, giaù thaønh laïi ñaét, ít ñöôïc ngöôøi bình daân söû duïng, phaàn lôùn ñöôïc caùc gia ñình giaøu coù hay coù thu nhaäp kinh teá cao, caùc cô sôû vaên hoùa, dinh thöï söû duïng ñeå trang trí noäi thaát hoaëc xuaát khaåu ra nöôùc ngoaøi ñeå ñaùp öùng nhu caàu söu taäp , laøm quaø taëng…

Moät vaøi cô sôû saûn xuaát goám ôû Laùi Thieâu,Taân Phöôùc Khaùnh trong ñoù ñaëc bieät nhaát laø cô sôû Thanh Leã (Thuû Daàu Moät) luoân ñöôïc khaùch haøng öa chuoäng vôùi maët haøng goám söù giaû coå naøy.

- Goám myõ ngheä daân duïng: ñaây laø nhöõng saûn phaåm thoâng duïng, raát gaàn guõi trong cuoäc soáng ñôøi thöôøng, vöøa coù giaù trò söû duïng, vöøa coù giaù trò thaåm myõ, ñaëc bieät nhaát laø trong lónh vöïc trang trí moâi tröôøng noäi thaát vaø ngoaïi thaát.

Saûn phaåm goám myõ ngheä ôû Bình Döông raát ña daïng, phong phuù veà chuûng loaïi vaø maët haøng, coù theå keå caùc daïng chính nhö sau:

71

- Töôïng goám myõ ngheä: ôû lónh vöïc naøy coù söï keát hôïp giöõa goám vaø caùc ngheä nhaân ñieâu khaéc trong vieäc saùng taïo maãu maõ. Beân caïnh caùc maãu cuõ ñöôïc sao cheùp nhieàu laàn ñeå saûn xuaát haøng loaït vôùi muïc ñích lôïi nhuaän, caùc ngheä nhaân ñieâu khaéc vôùi y thöùc tìm toøi, saùng taïo nhaèm taïo ra nhieàu maãu môùi, phuø hôïp vôùi thò hieáu thaåm myõ cuûa ngöôøi tieâu duøng trong hoaøn caûnh xaõ hoäi cuï theå. Bình Döông ngheà laøm töôïng goám myõ ngheä thaät söï phaùt ñaït trong nhöõng naêm 1950, 1960 vaø tieáp tuïc phaùt trieån cho ñeán sau naøy vôùi caùc theå loaïi töôïng nhö: + Töôïng coù ñeà taøi toân giaùo ñeå phuïc vuï nhu caàu tín ngöôõng nhö caùc töôïng: Phaät Thích Ca, Quan aâm Boà taùt, Caùc vò La haùn, oâng Ñòa, Thaàn taøi, caùc loaïi töôïng Thaùnh, Chuùa, Ñöùc Meï ñoàng trinh, caùc töôïng Nöõ thaàn, Phöôùc Loäc thoï, ñeå thôø trong chuøa, nhaø thôø hay trong gia ñình, lam hoa vaên trang trí… ñeå cung caáp cho nhu caàu xaây döïng caùc cô sôû toân giaùo + Töôïng vôùi ñeà taøi vôùi con ngöôøi, ñaëc bieät laø hình töôïng ngöôøi phuï nöõ nhö: coâ gaùi ñoïc saùch, ñaùnh ñaøn, phuï nöõ ba mieàn, khoûa thaân, ngöôøi caù, caùc coâ gaùi ngöôøi daân toäc, muïc ñoàng, maãu töû. + Töôïng vôùi ñeà taøi loaøi vaät vôùi caùc loaïi con vaät gaàn guõi trong ñôøi soáng con ngöôøi nhö: meøo, choù, gaø, vòt, ngoãng, ngöïa, chim, coø, sö töû, coïp… nhaèm muïc ñích trang trí ngoaïi thaát hay caùc con vaät soáng döôùi nöôùc nhö caù eách, toâm, cua… ñeå trang trí cho caùc beå caûnh, non boä - Ñoân voi vaø Chaäu caûnh Ñaây laø hai loaïi maët haøng truyeàn thoáng vaø cuõng laø hai saûn phaåm chính cuûa moät vaøi cô sôû saûn xuaát goám myõ ngheä ôû Tænh Bình Döông trong vaøi naêm gaàn ñaây. Ñoân voi ñöôïc saûn xuaát vôùi nhieàu kích thöôùc khaùc nhau,

72

chuû yeáu ñeå trang trí hoaëc duøng laøm gheá ngoài. Kieåu daùng hoa vaên hoïa tieát trang trí treân thaân voi ñöôïc veõ kyõ löôõng, ñaêng ñoái maøu saéc haøi hoøa. Caùc chuû loø saûn xuaát thöôøng söû duïng caùc loaïi men toång hôïp vôùi nhieàu caùch pha troän phöùc taïp duøng laøm maøu cho ñoân voi vaø chaäu caûnh. Ñoân voi, boä baøn gheá ñoân voi laø nhöõng maët haøng maø khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc raát öa chuoäng.

Cuøng vôùi ñoân voi, chaäu caûnh cuõng laø moät maët haøng thieát yeáu phuïc vuï ñôøi soáng tinh thaàn, ñôøi soáng taâm hoàn con ngöôøi. Vôùi quan nieäm con ngöôøi toàn taïi khoâng theå khoâng hoøa ñoàng vôùi thieân nhieân, haøng traêm loại hình chaäu hoa caûnh cuûa tænh Bình Döông luoân hieän dieän ôû caùc saân nhaø, coâng vieân, caùc coâng trình vaên hoùa, toân giaùo, ñeå trang trí laøm ñeïp moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi.

Töø nhöõng ñeà taøi, caùc loaïi goám söù neâu treân, chuùng ta nhaän thaáy roõ vôùi ngheà truyeàn thoáng ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån töø hôn moät theá kyû, goám söù Bình Döông ñaõ laøm ra nhöõng saûn phaåm goám myõ thuaät phuïc vuï nhieàu lónh vöïc khaùc nhau cho moïi ngöôøi, giuùp con ngöôøi höôûng thuï caû veà nhu caàu vaät chaát, nhu caàu söû duïng vaø coøn ñöôïc thoûa maõn nhu caàu höôûng thuï caùi ñeïp trong ñôøi soáng cuûa mình.

3.5. Thò tröôøng goám Bình Döông 3.5.1. Thị trường trong nước Trong nhöõng thaäp nieân 1954 – 1975 ngheà goám ñöôïc ñaàu tö maïnh meõ veà voán vaø kyõ thuaät, cuõng nhö löïc löôïng lao ñoäng coù tay ngheà cao. Ngheà goám Bình Döông baét ñaàu môû roäng thò tröôøng vaø giao löu vôùi caùc tænh trong khu vöïc, vì theá saûn phaåm ña daïng vaø phong phuù hôn.

73

Ngoaøi ra nhieàu xí nghieäp goám cuûa Bình Döông tieáp tuïc ñaàu tö nhaø xöôûng, cô sôû vaät chaát, kyõ thuaät, tay ngheà lao ñoäng. Nhö xí nghieäp goám Thanh Leã coù xöôûng ñoà goám chuyeân saûn xuaát goám myõ thuaät cao caáp. Xí nghieäp môøi goïi haøng chuïc ngheä nhaân töø Bieân Hoøa sang traû löông raát cao (01 thaùng 3600 ñoàng, maø 01 löôïng vaøng luùc ñoù chæ coù 2800 ñoàng).

Nhöõng loaïi goám myõ thuaät phaàn nhieàu laø nhöõng vaät duïng duøng trang trí trong nhaø vaø laøm caûnh nhö: ñoäc bình caém hoa, töôïng voi, kyø laân, chaäu kieång, ñoân, ñoà traø, bình tích nöôùc, cheùn kieåu.v.v... chieám ñöôïc caûm tình cuûa khaùch haøng.

Ngoaøi ra, coøn coù saûn phaåm töôïng thaïch cao ñuû loaïi nhö: Phaät baø Quan Aâm, Chuùa Gieâsu, Ñöùc baø Maria, Phöôùc Loäc Tho, Quan Coâng, Thaàn Taøi, oâng Ñòa, caùc loaïi chim thuù... Ñaëc bieät laø nhöõng saûn phaåm goám giaû coå, moät böôùc ñoät phaù trong söû duïng men, söï kheùo tay, kinh nghieäm nhöõng ngheä nhaân cuûa xí nghieäp goám Thanh Leã ñaõ saùng taïo ra nhieàu maãu maõ khaù ñeïp, giaøu giaù trò thaåm myõ vaø ngheä thuaät, raát hôïp vôùi thò hieáu khaùch haøng trong vaø ngoaøi nöôùc.

3.5.2. Thị trường nước ngoaøi Ñaëc bieät giai ñoïan naøy coù xí nghieäp goám Thaønh Leã taïo ra nhöõng saûn phaåm phuø hôïp vôùi thò hieáu khaùch haøng (nhaát laø Chaâu AÂu). Haøng goám söù Thaønh Leã saûn xuaát vöøa coù chaát löôïng vöøa coù hình thöùc ñeïp taïo ra caùc saûn phaåm coù giaù trò myõ thuaät cao, baùn treân caùc thò tröôøng Taây Ñöùc, Bæ, Hoàng Koâng, Uùc, Phaùp, Myõ... vaø moät soá nöôùc ôû Chaâu Phi.

74

CHÖÔNG 3.

NGHEÀ GOÁM TRONG CÔ CAÁU KINH TEÁ – XAÕ HOÄI CUÛA BÌNH DÖÔNG TRONG GIAI ÑOAÏN LÒCH SÖÛ CUOÁI THEÁ KYÛ XIX – 1975 1. Caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông giai ñoaïn cuoái theá kyû XIX-1954 1.1. Ngaønh noâng nghieäp Vôùi ñieàu kieän thuaän lôïi veà ñòa lyù, ñaát ñai, soâng ngoøi vaø khí haäu vuøng ñaát Bình Döông sôùm ñöôïc khai phaù, dieän tích noâng nghieäp taêng nhanh choùng, daân cö tuï hoïp ngaøy caøng ñoâng “Vuøng ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh xöa ngay töø raát sôùm ñaõ trôû thaønh döïa luùa lôùn trong caû nöôùc” [3.206]. Rieâng Bình Döông laø vuøng coù daân soá phaùt trieån nhanh, vaøo cuoái theá kyû XIX daân soá khoaûng 60.000 ñeán 90.000 ngöôøi, kinh teá phaùt trieån, luùa gaïo khoâng nhöõng ñuû cung caáp cho ñòa phöông maø coøn cung caáp cho vuøng mieàn Trung – Phuù Xuaân. Ngay töø raát sôùm luùa gaïo ñaõ ñöôïc saûn xuaát dö thöøa so vôùi nhu caàu löông thöïc trong vuøng. Vaø soá luùa dö thöøa aáy ñaõ bieán thaønh haøng hoùa ñöôïc mang ñi caùc nôi khaùc trong nöôùc chuû yeáu laø caùc phuû phía ngoaøi xöù Ñaøng trong, nhaát laø xöù Thuaän Hoùa vaø baùn caû ra Ñaøng ngoaøi. “Dieän tích ñaát cuûa caû Bieân Hoøa laø 689 maãu, thì Bình An coù toái 543 maãu chieám 79% ñaát cuûa toaøn tænh Bieân Hoøa” [5.8]. Duø vaäy, “Traùi vôùi ña soá caùc vuøng khaùc cuûa Nam Kyø, Thuû Daàu Moät khoâng phaûi laø xöù sôû ruoäng luùa phì nhieâu, maëc daàu vuøng ñaát thaáp cuûa Tænh coù ñaëc ñieåm ñòa lyù nhö caùc vuøng khaùc cuûa Nam Kyø”.[63.8] Dieän tích ñaát troàng luùa 13.305ha , dieän tích troàng troït caùc loaïi caây khaùc laø 11.579ha. Bình Döông khoâng coù nhöõng caùnh ñoàng coø bay thaúng caùnh maø laø nhöõng khu ñaát nhoû thích hôïp vôùi caùc loaïi caây coâng nghieäp vaø

75

caây aên quaû, mang nhieàu tính chaát vöôøn hôn laø ruoäng. “Vôùi loaïi hình ñaát ñai nhö vaäy, kinh teá noâng nghieäp chæ coù theå boù heïp ôû kinh teá gia ñình, neáu thieáu thì chæ thueâ möôùn theo thôøi vuï, vì theá noâng daân Bình Döông ñaõ coù tính töï do, thích hôïp vôùi loaïi hình kinh teá kieåu keát hôïp noâng nghieäp – dòch vuï – tieåu thuû coâng nghieäp” [5.7] Ngoaøi caây luùa, coøn coù caây khoai mì (saén) khoai lang, baép (ngoâ) ñaäu phoïng (laïc)… Raát thích hôïp vôùi cuøng ñaát ñoài goø, deã troàng vaø chaêm soùc neân phaùt trieån raát toát. Ñaëc bieät laø caây aên traùi ñöôïc troàng raát sôùm vaø phaùt trieån nhanh vì phuø hôïp vôùi thoå nhöôõng vaø khí haäu nôi ñaây nhö: chanh, böôûi, cam, quít, chuoái, mít, döøa… Veà sau coù theâm saàu rieâng, maõn caàu, maêng cuït, choâm choâm, mít toá nöõ… caây aên traùi cuûa Bình Döông phaùt trieån raát laâu ñôøi vaø noåi tieáng cuûa vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh khoâng nhöõng cung caáp ñaùp öùng nhu caàu cuûa ñòa phöông maø coøn ñöôïc trao ñoåi, buoân baùn trong khu vöïc.

Tuy laø caây aên quaû chæ ôû möùc kinh teá vöôøn, nhöng töø raát sôùm, kinh teá vöôøn ñaõ vöôït quaù giôùi haïn cuûa neàn kinh teá töï caáp töï tuùc vaø ñaõ mang tính saûn xuaát haøng hoùa. Kinh teá vöôøn ñaõ coù söï trao ñoåi, mua baùn vaø ngaøy caøng coù vò trí kinh teá cao trong cô caáu caây troàng cuûa ngöôøi daân Bình Döông thôøi kyø khai phaù. “Ngöôøi ta öôùc ñoaùn raèng Maêng Cuït cuûa caùc vuøng Bình Chaùnh (Thuaän An) vaø Bình Ñieàn (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) ñöôïc cung caáp cho toaøn mieàn Nam Kyø Vieät Nam. Ngöôøi Vieät cuõng troàng cheø vôùi chaát löôïng cao vaø chuû yeáu laø troàng döùa vôùi qui moâ. Ngöôøi ta thaáy ñöôïc nhieàu caùnh ñoàng troàng mía treân caùc vuøng mang laïi lôïi ích cao “ [63.9] Khi thöïc daân Phaùp thoân tính mieàn Nam, chuùng lieàn tieán haønh ngay chính saùch khai thaùc thuoäc ñòa, do ñoù ngaønh noâng nghieäp Bình Döông coù

76

nhieàu thay ñoåi quan troïng. Söï thay ñoåi ñoù theå hieän ôû nhieàu maët nhö dieän tích troàng troït, phaân boá, cô caáu, naêng suaát vaø saûn löôïng caùc loaïi caây troàng. Ñaëc bieät laø xuaát hieän nhieàu gioáng caây môùi, cuõng nhö phöông phaùp cheá bieán, baûo quaûn saûn phaåm. Taát caû laøm thay ñoåi dieän maïo ngaønh noâng nghieäp Bình Döông.

Söï thay ñoåi ñaàu tieân mang tính ñoät phaù, laø söï ra ñôøi cuûa heä thoáng ñoàn ñieàn cao su. Noù taïo ra taùc phong coâng nghieäp veà nhu caàu lao ñoäng, cung caùch quaûn lyù saûn xuaát môùi, taïo ra moät löïc löôïng coâng nhaân ñoâng ñaûo laøm vieäc ôû caùc ñoàn ñieàn, taïo neân moät böôùc nhaûy voït veà nhu caàu löïc löôïng lao ñoäng cuûa ñòa phöông. “Bình Döông laø tænh noåi tieáng veà ngaønh saûn xuaát cao su thieân nhieân, dieän tích cao nhaát laø naêm 1941 ñaït 45.000ha [16.101] caây cao su trôû thaønh theá maïnh trong ngaønh noâng nghieäp cuûa Bình Döông.

“Töø naêm 1953 cao su laø moät trong nhöõng ngaønh ñem laïi nhieàu ngoaïi teä nhaát cho Vieät Nam. Naêm 1959 cao su chieám 62% soá haøng xuaát caûng maø moät phaàn quan troïng do Bình Döông cung caáp” [22.102] Ngoaøi caây cao su, caây coâng nghieäp coøn coù caây mía, coù maët raát sôùm vaø trôû thaønh phoå bieán nhö thöû haøng hoùa noâng saûn thöïc söï. Caây thuoác laù xuaát hieän ôû Vieät Nam vaøo ñaàu theá kyû XX, nhöng laø loaïi caây deã troàng, ít saâu beänh, coù theå troàng treân nhöõng vuøng ñaát xaáu, ngheøo dinh döôõng, neân chæ phaùt trieån khoaûng 5.000ha Töø laâu treân ñaát Bình Döông caây tieâu ñöôïc xaùc ñònh laø moät trong nhöõng caây quan troïng, keá ñeán laø caây ñieàu vaø caây caø pheâ. Coù theå noùi trong quaù trình phaùt trieån ngaønh noâng nghieäp Bình Döông coù söï thay ñoåi caên baûn vaø khaúng ñònh theá maïnh cuûa mình. Ñaëc bieät laø choïn caùc loaïi caây troàng phuø

77

hôïp vôùi ñaëc ñieåm khí haäu thoå nhöôõng, ñòa hình vaø caû taäp quaùn canh taùc, taïo cho noâng nghieäp Bình Döông khaùc nhieàu vôùi caùc tænh khaùc cuûa Nam boä.

1.2. Ngaønh laâm nghieäp Cuõng nhö khu vöïc mieàn Ñoâng Nam Boä, caùch nay ba theá kyû Bình Döông ñöôïc bao phuû bôûi röøng nhieät ñôùi raäm raïp, hoang sô. Taøi nguyeân raát phong phuù nôi cung caáp goã vaø thuù röøng, ngheà khai thaùc röøng phaùt trieån raát sôùm.

“Khai thaùc röøng laø moät nguoàn lôïi lôùn, vieäc baùn goã khoâng nhöõng laø moät muïc tieâu lôùn cuûa hoaït ñoäng kinh doanh maø ngöôøi ta coøn chuù troïng ñeán vieäc khai thaùc caùc saûn phaåm töø goã nhö daàu, khai thaùc nhöïa daàu ñaõ ñem laïi lôïi nhuaän raát cao. Noùi chung caùc nhaø buoân goã xöa cuûa tænh laø nhöõng nhaø giaøu ñaùng keå. Röøng bao goàm nhieàu loaïi caây quí nhö: Goû, Traéc, Sao, Veân Veân, Caåm Lao, Bôøi Lôøi, Gaùo vaø Daàu” [63.9] Sau khi hoaøn thaønh cuoäc xaâm löôïc, thöïc daân Phaùp baét ñaàu chính saùch khai thaùc thuoäc ñòa, laøm caïn kieät taøi nguyeân vaø thoå saûn cuûa Bình Döông.

Cho ñeán ñaàu nhöõng naêm 1930, coù khoaûng gaàn 10.000ha röøng bò phaù ñeå troàng caây cao su, chuû yeáu laø ôû Daàu Tieáng, Beán Caùt, Taân Uyeân…

“Töø raát sôùm Thuû Daàu Moät cuõng coù nhöõng chuû xöôûng than haàm ñöôïc laáy töø caùc khu röøng bò chaùy, ñeå cung caáp nhieân lieäu cho Saøi Goøn, Bieân Hoøa vaø caùc tænh mieàn Trung” [5.81] Khi böôùc vaøo thôøi kyø khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp xaâm löôïc, döôùi söï kieåm soaùt cuûa chính quyeàn caùch maïng, khai thaùc goã ñeå xaây döïng nhaø cöûa, doanh traïi…. phuïc vuï khaùng chieán. Cuõng coù moät vaøi hoaït ñoäng

78

kinh teá nhö toå chöùc baùn khoaùn laâm saûn, thu tieàn ñeå xaây döïng ngaân saùch khaùng chieán.

Chaên nuoâi laø moät trong nhöõng boä phaän chính yeáu ñeå caáu thaønh neàn kinh teá noâng nghieäp, do vaäy coù theå noùi chaên nuoâi ñöôïc hình thaønh ôû ñaây töø khaù sôùm. Tuy nhieân chaên nuoâi ñöôïc coi laø thöù yeáu trong cô caáu noâng nghieäp, noù chæ mang tính gia ñình, hoä noâng daân caù theå manh muùn, nhoû beù.

1.3. Ngaønh thuû coâng nghieäp Vaøo giöõa theá kyû XIX, theá maïnh kinh teá ôû vuøng ñaát Bình Döông xöa, chuû yeáu taäp trung vaøo caùc nguoàn löïc nhö laâm saûn, cheá bieán goã, ngheà moäc, ngheà goám söù daân duïng, ngheà sôn maøi myõ thuaät.

“Nhôø vaøo nguoàn nguyeân lieäu doài daøo, luùc noâng nhaøn, cö daân ngöôøi Vieät ñaõ tham gia laøm caùc ngheà cöa, xeû, moäc, sôn maøi, ñieâu khaéc, goám. Saûn phaåm caùc ngheà thuû coâng khoâng chæ ñaùp öùng nhu caàu tieâu duøng cuûa cö daân haøng ngaøy maø noù coøn ñöôïc ñem buoân baùn, trao ñoåi vôùi cö daân caùc ñòa phöông khaùc treân caû nöôùc, nhaát laø Nam Kyø Luïc Tænh. Chính caùc ngheà thuû coâng naøy, chieám moät vò trí quan troïng trong ñôøi soáng kinh teá cuûa ngöôøi daân luùc baây giôø, noù coøn ñaùnh daáu söï phaân coâng lao ñoäng vaø quaù trình chuyeân moân hoùa lao ñoäng trong coäng ñoàng daân cö Bình Döông luùc baây giôø” [3.207] Ban ñaàu thôï moäc tham gia laøm ghe thuyeàn phuïc vuï cho hoaït ñoäng saûn xuaát vaø nhu caàu ñi laïi treân vuøng soâng nöôùc. Ngheà naøy nhanh choùng phaùt trieån ñeå ñaùp öùng yeâu caàu vaän taûi, giao thoâng, trao ñoåi haøng hoùa….caùc

79

traïi ñoùng thuyeàn cuûa nhaø nöôùc, tö nhaân ñöôïc môû ra qui tuï nhieàu thôï thuû coâng gioûi.

Bình Döông hình laøng nhöõng laøng ngheà hôn 100 naêm nhö: laøng ñieâu khaéc, laøng laøm guoác, laøng sôn maøi, laøng goám... Taïi Thuû Daàu Moät ñaõ hình thaønh raûi raùc caùc laøng ngheà nhö laøng Phuù Cöôøng laø Trung taâm cuûa xeû goå, ñoùng thuyeàn lôùn nhaát nhì Nam kyø “An Nhaát Thuyeàn” (nôi ñoùng thuyeàn lôùn nhaát xöù Bình An töùc Bình Döông Ngaøy nay) chaïy doïc theo trieàu soâng Saøi Goøn ñeán thoân Chaùnh Hieäp [5.145] Ngheà ñieâu khaéc myõ thuaät Ngheà moäc (cöa xeû, ñoùng môùi, chaïm troå, ñieâu khaéc) noùi chung xuaát hieän ñaát Bình Döông raát sôùm. Theo chaân nhöõng ngöôøi thôï mieàn ngoaøi ngheà moäc vaøo Nam Boä vaø phaùt trieån raát nhanh. Ñaát môùi, ngöôøi môùi, vôùi söï nhaãn naïi vaø oùc saùng taïo vôùi ñoâi baøn tay kheùo leùo, ngöôøi Vieät treân ñaát Bình Döông xöa ñaõ taän duïng ñöôïc söï öu ñaõi cuûa thieân nhieân, goùp söùc mình vaøo coâng cuoäc khai phaù, hình thaønh ñöôïc caùc khu daân cö, laøng ngheà cho ñeán ngaøy nay.

Taøi nguyeân röøng ñaõ ban phaùt nguoàn lôïi cho bao lôùp cö daân ñeán sinh soáng, laäp nghieäp vaø coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn nhieàu theá heä sau. Hoï ñaõ bieán goã thaønh nhaø, xaây döïng caùc coâng trình coâng coäng ñaàu tieân nhö: ñình, chuøa taïo daáu aán myõ thuaät trong neáp sinh hoaït haøng ngaøy. Vôùi nguoàn goã doài daøo vaø phong phuù veà chuûng loaïi nhö: sao, goõ, ñaøn, giaùng höông, trai… Cö daân nôi ñaây ñaõ tìm caùch khai thaùc söû duïng nguoàn taøi nguyeân, taïo thaønh caùc saûn phaåm cung caáp cho nhu caàu tieâu duøng trong ñòa phöông vaø caùc tænh laân caän. “Doïc theo bôø raïch Laùi Thieâu,

80

coù daõy nhaø chuyeân veõ kieáng, thôï caùi (thô caû) veõ moâ hình, phuï nöõ, treû con thì toâ nöôùc sôn, roài thôï caùi ñieàu chænh laàn choùt. Thôï caån, thôï tieän, thôï moäc töø Baéc Boä vaøo soáng ôû quanh chôï” [17.345] Ngheà moäc xuaát hieän vaø phaùt trieån taïi vuøng ñaát thuoäc tænh Bình Döông laø taát yeáu cuûa söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi trong quaù trình phaùt trieån cuûa vuøng, do ñieàu kieän töï nhieân hoäi ñuû, coäng vôùi söï linh hoaït, nhaïy caûm cuûa löu daân Vieät. Ñoà goã gia duïng cuûa vuøng ñaát Thuû töø laâu ñaõ ñöôïc öa chuoäng do kieåu daùng ñeïp, chaát löôïng goã toát, khoâng pha taïp nhö ôû nhöõng vuøng hieám goã khaùc. Thôï chaïm troå goã Bình Döông bieát chaïm, troå, khaéc hoïa caùc hoa vaên, moâtip trang trí daân daõ nhö tuøng, baùch, caùc loaïi hoa nhö hoa cuùc, maãu ñôn… Laø vuøng ñaát thu huùt caùc thôï moäc töø mieàn Baéc vaø mieàn Trung coù tay ngheà cao laàn löôït di daân vaøo Bình Döông. Haønh trang cuûa hoï mang theo laø söï kheùo leùo, oùc saùng taïo vaø caùc kinh nghieäm veà kyõ thuaät chaïm, khaûm xaø cöø treân caùc tuû thôø, gheá döïa, tröôøng kyû, höông aùn…cuõng nhö caùc loaïi hoaønh phi, caâu ñoái. Vaø, Ñaát Thuû Daàu Moät töøng ñöôïc coi laø caùi noâi cuûa ngheà moäc gia duïng.

Ngheà sôn maøi Sôn maøi coù nguoàn goác töø Trung Quoác vaø ñöôïc truyeàn vaøo Vieät Nam vaøo khoaûng theá kyû thöù XV, vôùi daïng ban ñaàu laø tranh sôn son theùp vaøng nhö vaät duïng thôø ôû cung ñình nhö hoaønh phi, caâu ñoái, ñieän thôø, höông aùn thôø. Sau ñoù vôùi söï phaùt hieän ra caây Sôn ôû ñaát Phuù Thoï, cho moät loaïi nhöïa maøu saéc ñeïp, laùng boùng, beàn, caùc ngheä nhaân ñaõ daàn thay theá cho chaát lieäu sôn cuûa Trung Quoác tröôùc ñoù ñeå taïo neân nhöõng böùc sôn maøi mang ñuû maøu saéc daân gian Vieät Nam. Qua cuoäc di daân töø Baéc vaøo Nam vaøo theá kyû XVII,

81

moät doøng ngöôøi daân goác Nguõ Quaûng xuoâi theo soâng Saøi Goøn ñeán huyeän Bình An ñaõ mang theo ngheà sôn maøi laäp nghieäp, sinh soáng vaø truyeàn ngheà sôn maøi ôû ñaây coù ñieàu kieän toàn taïi vaø phaùt trieån. Ñaát Töông Bình Hieäp (Thò xaõ Thuû Daàu Moät) laø nôi coù nhieàu ngheä nhaân gioûi ñaõ taäp hôïp thaønh moät laøng ngheà sôn maøi cha truyeàn con noái. Ñeán naêm 1901 Phaùp thaønh laäp tröôøng Baù Ngheä thöïc haønh ôû Thuû Daàu Moät, chuû yeáu daïy veà ngheà chaïm troå, trang trí, sôn maøi. Töø ñoù ngheà sôn maøi ñaõ phaùt trieån nhanh choùng vaø roäng khaép nhö hieän nay. Ngheà sôn maøi ñaõ taïo ra löïc löôïng lao ñoäng ñoâng ñaûo, ñoùng goùp tích cöïc cho söï phaùt trieån cuûa Bình Döông.

Hoaït ñoäng tieåu coâng nghieäp Bình Döông coù moät vai troø vaø vò trí kinh teá quan troïng cho ñòa phöông vaø khu vöïc. Caùc ngheà thuû coâng nghieäp ñaõ giaûi quyeát cho moät löïc löôïng lao ñoäng coù coâng aên vieäc laøm töông ñoái oån ñònh. Thuû coâng nghieäp laø moät hoaït ñoäng kinh teá quan troïng goùp phaàn cho Bình Döông phaùt trieån.

Bình Döông laø moät vuøng coù nhieàu ngaønh ngheà thuû coâng noåi tieáng, ñoäi nguõ thôï thuû coâng khaù ñoâng vaø taäp trung ngheà thuû coâng thu huùt moät löïc löôïng lao ñoäng ñaùng keå chuû yeáu taäp trung ôû Laùi Thieâu vaø Thò xaõ Thuû Daàu Moät dieän tích ñaát chæ chieám 12% cuûa caû tænh, trong khi ñoù daân soá chieám 70% (190.000 ngöøôi / 260.000 ngöôøi) taäp trung nhöõng laøng ñoâng daân nhö Phuù Cöôøng, Töông Bình Hieäp, Taân An, An Thaïnh, Taân Phöôùc Khaùnh [22.58]

1.4. Ngheà goám

82

Ngheà goám cuûa Bình Döông coù moät vai troø vaø vò trí kinh teá quan troïng cuûa ñòa phöông vaø khu vöïc so vôùi söï phaùt trieån cuûa ngaønh ngheà treân, ngheà goám ñoùng vai troø raát lôùn trong vieäc phaùt trieån kinh teá cuûa Tænh Bình Döông. Ngoaøi khu vöïc Taân Vaïn (Dó An) phaùt trieån ngheà goám töø theá kyû VIII, keá ñeán laø khu vöïc Laùi Thieâu, Phuù Cöôøng, Taân Phöôùc Khaùnh hình thaønh moät trung taâm phaùt trieån goám töø cuoái theá kyû XIX. “Thuû Daàu Moät laø moät trong hai trung taâm saûn xuaát goám lôùn nhaát mieàn Nam” [43.113] Vuøng daân cö döïa treân yeáu toá ñòa dö vaø kinh teá ñaõ ñöôïc thaønh laäp töø laâu vaø coù tính caùch vónh vieãn. Nhöõng ñòa danh Laùi Thieâu, Taân Thôùi, Buùng, Phuù Cöôøng ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc söû lieäu nhö laø caùc vuøng truø phuù, thöông maïi phaùt trieån, daân cö ñoâng ñuùc. Phuù Cöôøng ñaõ trôû thaønh huyeän lî Bình An (nay laø Bình Döông); Buùng coù thôøi ñaõ laø thuû phuû cuûa Thuû Daàu Moät. Laùi Thieâu, Taân Thôùi ñöôïc xem nhö laø moät trong nhöõng vuøng ñònh cö ñaàu tieân cuûa ngöôøi Vieät xöù Ñoàng Nai [22.57] “Laùi Thieâu laø tuï ñieåm giao löu thuûy boä neân chôï phaùt trieån nhanh, tieäm aên taáp naäp, cheø chaùo, caø pheâ baùn suoát ñeâm, vôùi nhieàu khaùch vaõng lai, khoâng keùm moät tænh lî. Theo nieân giaùm Ñoâng Döông naêm 1912, Chôï Laùi Thieâu ñöùng ñoàng haïng vôùi caùc chôï sung tuùc phía ñoàng baèng nhö OÂ Moân, Bình Thuûy (Caàn Thô) ngang vôùi tænh lî Traø Vinh, Thuû Daàu Moät, Long Xuyeân, Chaâu Ñoác, Bieân Hoøa” [40.350].

Theo söû saùch coøn ñeå laïi trong theá kyû XVIII vaø XIX ñaõ coù taøu buoân cuûa Anh, Nhaät, Phaùp, Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nhaø, Trung Quoác…. Ñeán Vieät Nam buoân baùn. Goám söù Bình Döông laø moät trong nhöõng maët haøng ñöôïc löu thoâng töø thôøi gian ñoù [43.121]

83

Treân ñöôøng Thuû Daàu Moät ñeán Saøi Goøn, chuùng ta ñi qua caùc vuøng ñòa phöông nhö Buùng, Laùi Thieâu moät trong nhöõng chôï quan troïng nhaát cuûa mieàn Ñoâng Nam boä. ÔÛ ñaây ngöôøi ta buoân baùn ñoà goám vaø haøng ñan laùt [55.7] Töø 40 loø goám coù töø ñaàu theá kyû XX ôû ba vuøng Laùi Thieâu, Phuù Cöôøng, Taân Phöôùc Khaùnh… Laàn löôït phaùt trieån ra caùc vuøng laân caän nhö Thuaän Giao, Phuù Hoøa, Taân An… Ñeán nhöõng naêm 30 Bình Döông phaùt trieån gaàn 100 loø goám thu huùt haøng chuïc ngaøn daân lao ñoäng. “Soá loø goám ôû trong vuøng huyeän Laùi Thieâu trong tænh Thuû Daàu Moät ñoä 60 caùi, duøng khoûang 10.000 coâng nhaân. Tröø ba loø cuûa ngöôøi Vieät thì taát caû laø cuûa tö saûn Hoa Kieàu. Caùc loø naøy cung caáp ñoà goám cho caû Nam Kyø, cho caùc vöôøn cao su. Loø goám Laùi Thieâu thaønh laäp töø 1888 [17.480] Khi loø goám phaùt trieån nhu caàu nguyeân lieäu, ñaát seùt khai thaùc taïi choã khoâng ñuû cung öùng neân ngöôøi daân mua ñaát soáng töø caùc nôi khaùc ñem veà xaõ ñeå loïc thaønh hoà (ñaát chín) cung caáp cho caùc chuû loø. “Xaõ Thuaän Giao thuoäc huyeän Laùi Thieâu (Thuaän An) daân soá 1356 ngöôøi, heát 60% gia ñình soáng vôùi ngheà khai thaùc haàm ñaát. Haøng ngaøy coù töø 25m3 ñeán 30

m3

(khoaûng 70 taán)

Ñaát seùt soáng vaø hoà ñöôïc cung caáp cho caùc loø goám ôû Taân Phöôùc Khaùnh, Laùi Thieâu vaø Phuù Cöôøng” [22. 99]

2. Cô caáu kinh teá – xaõ hoäi Bình Döông giai ñoïan naêm 1954 - 1975 2.1. Veà noâng nghieäp Trong khaùng chieán choáng Myõ do chieán tranh dieän tích ñaát noâng nghieäp bò suy giaûm naëng, nhöng trong saûn xuaát noâng nghieäp böôùc ñaàu

84

ñöôïc ñaàu tö voán, kyõ thuaät canh taùc, ñöa maùy moùc cô giôùi hoùa noâng nghieäp, cho vay voán ñaàu tö töø ngaân haøng... Caøng phaùt huy maïnh meõ theá maïnh vaãn laø caây coâng nghieäp ngaén vaø daøi ngaøy.

“Naêm 1968 do chieán tranh dieän tích ñaát cuûa caây löôïng thöïc bò suy giaûm naëng, 16.667 ha ruoäng vöôøn bò boû hoang” [22.99] Töø naêm 1965 ñeán naêm 1975, Ñeá quoác Myõ ñaõ thöïc thi chính saùch vieän trôï kinh teá, ñöa vaøo moät soá thieát bò maùy moùc noâng nghieäp, gioáng môùi, xaêng daàu, phaân boùn, phaùt trieån tín duïng, ngaân haøng noâng nghieäp ñöa ra moät soá öu ñaõi cho noâng daân... Bôûi vaäy troàng troït vaø chaên nuoâi ñaõ coù moät soá thay ñoåi nhaát ñònh, luùa vaø caây hoa maøu ñöôïc taêng cöôøng, dieän tích taêng töø 12.000ha ñeán 15.000ha [5.26] Trong taäp quaùn chaên nuoâi cuûa daân gian, heo thuoäc loaïi deã nuoâi, nuoâi trong chuoàng laø phoå bieán. “Thôøi kyø 1954 coù caùc chöông trình ñònh canh ñònh cö vaø khuyeán noâng trôï voán cho caùc hoä noâng daân ñaàu tö lôùn chuoàng traïi, nuoâi theo kieåu coâng nghieäp, coù nhaø maùy thöùc aên gia suùc keøm theo vaø nhö vaäy coù caû khu vöïc cheá bieán, loø moå vaø vaän chuyeån nguoàn thöïc phaåm taïi choã” [5.65] Trong giai ñoïan 1954 – 1975, Bình Döông trôû thaønh ñòa baøn noâng nghieäp quan troïng, laø nôi cung caáp nguoàn löông thöïc, thöïc phaåm quantroïng cho thnaøh phoá Saøi Goøn. Caùc traïi heo gioáng vaø chaên nuoâi phaùt trieån theo kieåu coâng nghieäp ñaïi traø, caûi tieán kyõ thuaät phoái gioáng, traïi gia suùc vaø caùc xöôûng cheá bieán thöùc aên gia xuùc, cheá bieán vaø laøm ñoâng laïnh nguoàn thòt töôi töø caùc boø moå ñaõ ñöôïc xaây döïng ôû Thuaän An, Dó An, Thuû Daàu Moät... goùp phaàn laøm cho soá löôïng ñaøn heo taêng nhanh “vaøo naêm 1972 traâu 18.500

85

con, boø 19.500 con vaø heo 120.000 con, gia xuùc gia caàm 1.500.000 con” [5.66] Cuoái naêm 1973, coù ba ñoàn ñieàn hoaït ñoäng, ñoàn ñieàn Michelin (Daàu Tieáng) thu duïng 1100 nhaân coâng, ñoàn dieàn Phöôùc Hoøa (Phuù Giaùo) söû duïng 400 nhaân coâng vaø ñoàn ñieàn Lai Kheâ thu duïng 70 nhaân coâng [16.102] Trong khaùng chieán choáng Myõ, tình hình dieãn bieán phöùc taïp veà chính trò neàn kinh teá laâm nghieäp cuõng aûnh höôûng nhieàu. Do chieán tranh bom ñaïn, chaát ñoäc phaù hoaïi, naïn chaùy röøng. Röøng Bình Döông kieät queä vaø suy thoaùi.

2.2. Veà ngaønh thuû coâng nghieäp Trong thôøi kyø töø 1954 – 1975 tieåu thuû coâng nghieäp Bình Döông coù böôùc phaùt trieån nhaát ñònh. Treân ñòa baøn hình thaønh caùc laøng ngheà vaø xí nghieäp hoaït ñoäng noåi tieáng. Hình thöùc xí nghieäp trong ngaønh laø moät hình thöùc môùi. Taïi Bình Döông coù ba xöôûng saûn xuaát quan troïng hoaït ñoäng noåi tieáng: Thaønh Leã, Traàn Haø, Vaên Thoaït (Thò Xaõ Thuû Daàu Moät) Xí nghieäp sôn maøi Thaønh Leã coù naêm cô sôû: xöôûng moäc, xöôûng ñoà goám, xöôûng sôn maøi, xöôûng thaûm len vaø hai phoøng trieån laõm. Xí nghieäp thu huùt caû ngaøn coâng nhaân. Saûn phaåm baùn roäng raûi trong nöôùc vaø thò tröôøng theá giôùi nhö: Taây Aâu, Phaùp, Ñöùc… “Coù theå noùi khoâng quaù, Thuû Daàu Moät laø moät trung taâm veà ngheà sôn maøi. ÔÛ ñaây khoâng chæ coù caùc cô sôû sôn maøi noåi tieáng nhö Thaønh Leã… maø coøn coù caû laøng sôn maøi Töông Bình Hieäp… theo moät soá chuyeân gia, sôn maøi Thuû Daàu Moät chòu ñöôïc khí haäu vuøng haøn ñôùi Chaâu Aâu, khoâng bò bong nöùt hoaëc bieán daïng” [67.115]

86

Moät soá taøi lieäu phaûn aûnh töø naêm 1954 – 1960 moãi naêm caùc xöôûng sôn maøi ôû Thuû Daàu Moät saûn xuaát ñöôïc khoaûng 40.000 saûn phaåm lôùn nhoû, trò giaù 25 trieäu ñoàng mieàn Nam, Phaàn lôùn saûn phaåm ñöôïc xuaát caûng sang Phaùp, Myõ, Taây Ñöùc,Singapore”

2.3. Vai troø cuûa ngheà goám Ñeán giai ñoaïn naøy Bình Döông trôû thaønh moät trung taâm saûn xuaát goám lôùn nhaát ôû mieàn Nam. Treân ñòa baøn tænh coù hôn 100 loø goám, saûn phaåm khaù ña daïng goàm: caùc loaïi vaät lieäu xaây döïng nhö gaïch, ngoùi, caùc saûn phaåm daân duïng nhö cheùn, baùt, lu, vaïi, caùc saûn phaåm goám myõ thuaät nhö ñoân voi, töôïng ngöôøi, töôïng thuù, aåm cheùn, bình hoa… “Tænh Bình Döông hieän coù 108 loø goám lôùn, nhoû saûn xuaát caùc loaïi goám myõ thuaät vaø thöïc duïng” [16.110], “Naêm 1964-1975 treân toaøn Thò Xaõ Thuû Daàu Moät soá cô sôû goám ñaõ taêng leân 47 loø vôùi 93 chuû nhaân vaø 718 nhaân coâng laøm thueâ [25.7]. Ngheà goám ñöôïc ñaàu tö trang bò kyû thuaät cho caùc coâng ñoaïn khai thaùc nguyeân lieäu, khaâu troän ñaát, taïo maãu, taïo caùc chaát phuï gia, men trang trí vaø naâng cao trình ñoä hoïa hình leân saûn phaåm… Ñaëc bieät haøng goám giaû coå cuûa Xí Nghieäp Thaønh Leã ñöôïc nöôùc ngoaøi öa chuoäng.

“Hoaït ñoäng loø goám laø ngaønh tieåu coâng ngheä quan troïng nhaát Bình Döông (Bình Döông laø tænh hoaït ñoäng loø goám ñaïi dieän cho mieàn Nam thôøi baáy giôø)” [22.113]

2.4. Söï phaùt trieån ngheà goám goùp phaàn oån ñònh xaõ hoäi 2.4.1. Thu huùt lao ñoäng

87

Voán laø moät vuøng ñaát môùi, beân caïnh nhöõng cö daân baûn ñòa, töø theá kyû XVII ñaát Bình Döông ñaõ lieân tuïc ñoùn nhöõng cö daân töø moïi nôi ñeán laäp cö. Ñoù laø nhöõng ngöôøi Vieät ôû vuøng Nguõ Quaûng ñeán laäp nghieäp vì khoâng chòu noåi söï vô veùt boùc loät cuûa trieàu ñình cuõng nhö caûnh soáng cô cöïc, laàm than do cuoäc chieán tranh giöõa hai taäp ñoaøn phong kieán Trònh – Nguyeãn gaây ra. Beân caïnh ngöôøi Vieät, coøn coù moät boä phaän khoâng nhoû ngöôøi Hoa khoâng chòu laøm toâi cho nhaø Thanh, ñaõ xin chuùa Nguyeãn cho laøm daân Vieät ñaõ laùnh naïn taïi ñaát Bình Döông xöa. Lòch söû vuøng ñaát Thuû ñaõ chöùng minh raèng, chính töø nhöõng lôùp cö daân ñaàu tieân töø caùc vuøng khaùc nhau, xuaát phaùt töø nhieàu nguoàn vaên hoùa khaùc nhau ñaõ hình thaønh neân vaên hoùa vuøng ñaát Thuû – Bình Döông, theå hieän roõ neùt qua nhöõng saûn phaåm goám do con ngöôøi ñaát Thuû taïo neân. Vuøng ñaát môùi coù nhieàu öu ñaõi nhöng cuõng ñaày nhöõng khoù khaên thöû thaùch do ñòa hình goø, ñoài, nhieàu röøng, ít ruoäng neân ngoaøi caây luùa nöôùc truyeàn thoáng, coäng ñoàng cö daân Bình Döông phaûi soáng baèng moät soá ngaønh ngheà phuø hôïp vôùi ñieàu kieän töï nhieân cuûa vuøng ñaát. Chính vì vaäy maø töø raát sôùm Bình Döông ñaõ xuaát hieän ngheà goám noåi tieáng ñoøi hoûi söï saùng taïo vaø kheùo tay. “Söï hieän dieän cuûa ngöôøi Hoa ôû Thuû Daàu Moät, chaéc chaén coù moät vai troø quan troïng trong hoaït ñoäng ngheà goám cuûa Bình Döông” [67.114] Söï hình thaønh vaø phaùt trieån nhanh choùng cuûa ngheà goám ôû Bình Döông coù nguyeân nhaân laø trong soá löu daân coù moät boä phaän khoâng nhoû nhöõng ngöôøi thôï. Soá naøy ñaõ mang theo trong haønh tranh cuûa mình caùc kieán thöùc vaø kyõ xaûo cuûa caùc ngheà goám coå truyeàn töø nôi queâ höông baûn quaùn.

Vôùi tay ngheà saün coù laø ñöùng tröôùc khaû naêng raát lôùn veà ñieàu kieän, nhöõng ngöôøi naøy ñaõ bieát taän duïng nhöõng nguyeân lieäu taïi choã, vöøa mình haønh

88

ngheà, vöøa truyeàn ngheà laïi cho con chaùu, cho ngöôøi thaân nhöõng ai thaät söï tha thieát hoïc ngheà.

2.4.2. Naâng cao tay ngheà Beân caïnh nhöõng giaù trò veà kinh teá, ngheà goám truyeàn thoáng taïi Tænh Bình Döông coøn coù vai troø to lôùn veà maët xaõ hoäi. Tröôùc heát, ñoù laø vieäc giaûi quyeát vieäc laøm cho moät soá cö daân lao ñoäng trong vuøng. Ñeå laøm ngheà goám, ngöôøi thôï khoâng caàn coù nhieàu voán, khoâng caàn phaûi coù trình ñoä hoïc vaán cao, maø chæ caàn moät ít duïng cuï cuøng vôùi ñoâi baøn tay kheùo leùo vaø söï sieâng naêng caàn maãn. Vôùi ñieàu kieän nhö theá, laøng ngheà ñaõ thu huùt ñöôïc nhieàu lao ñoäng so vôùi caùc ngaønh ngheà khaùc. Ngheà goám ôû Bình Döông khoâng chæ taïo vieäc laøm cho cö daân trong laøng, maø coøn cung caáp ñöôïc nhieàu vieäc laøm cho nhöõng ngöôøi trong tænh vaø caùc vuøng laân caän qua vieäc cung caáp nguyeân lieäu, dòch vuï hoaøn chænh vaø tieâu thuï saûn phaåm. Caùc laøng ngheà veà goám söù, beân caïnh taïo vieäc laøm cho hôn möôøi ngaøn lao ñoäng vuøng, coøn taïo vieäc laøm cho nhöõng cö daân laân caän, chuyeân cung caáp nguyeân lieäu ñaát seùt vaø nhöõng ngöôøi daân buoân baùn ôû caùc chôï trong vuøng nhö Thuû Ñöùc, Bieân Hoøa..

Ngöôøi thôï Bình Döông xöa coù tieáng kheùo tay, coù ñaàu oùc myõ thuaät noåi tieáng khaép Nam Kyø luïc tænh. Saùch Gia Ñònh Thaønh thoâng chí ñaõ cheùp raèng “Quanh traán Gia Ñònh, töø phuû Taân Bình traûi daøi leân Bình An ñeán Traán Bieân, daân nhieàu ngöôøi kheùo tay, gioûi ngheà. Hoï chuyeân laøm caùc ñoà trang söùc, ñoà quyù hieám, khaûm chaïm ngaø voi, söøng teâ giaùc, veõ treân goã, cöa xeû, laøm goám, lu, huõ, khaïp… laáy keá sinh nhai thaät an nhaøn” Coù theå noùi, ngheà goám Bình Döông ñaõ phaùt huy ñöôïc nhöõng yeáu toá tinh thaàn cô baûn thoâng

89

qua caùc lôùp thôï ñaàu tieân naøy. Ngoaøi ra, ngheà goám söù coøn taïo coâng aên vieäc laøm cho haøng ngaøn thôï goám vaø gia ñình cuûa hoï, hình thaønh moät lôùp ngheä nhaân cho ñòa phöông, vöøa keá thöøa ñöôïc tinh hoa ngheà nghieäp cuûa cha oâng ñeå xaây döïng moät ngheà truyeàn thoáng coù vai troø ñaùng keå cho tieàm löïc phaùt trieån kinh teá ñòa phöông trong lónh vöïc tieåu thuû coâng nghieäp.

90

KEÁT LUAÄN Hôn 100 naêm (1861-1975) maûnh ñaát Bình Döông khoâng luùc naøo yeân tieáng suùng, do hoaøn caûnh ñoù, söï phaùt trieån kinh teá noùi chung vaø söï phaùt trieån ngheà goám noùi rieâng bò nhieàu söï chi phoái cuûa hoaøn caûnh lòch söû ñaáu tranh giaûi phoùng queâ höông giaønh ñoäc laäp cho daân toäc.

Trong suoát chieàu daøi lòch söû 100 naêm aáy, löu daân ngöôøi Vieät vaø caùc coäng ñoàng cö daân baûn ñòa, caùc coäng ñoàng di daân khaùc nhö ngöôøi Hoa, ñaõ chung löng ñaáu caät, khai döïng cuoäc soáng cuøng vôùi söï giao thoa vaên hoùa nhieàu mieàn ñeå keát tinh thaønh baûn saéc vaên hoùa ñaëc tröng cuûa ngöøôi Bình Döông, maø ñieån hình laø caùc ngaønh ngheà truyeàn thoáng. Neùt ñeïp, neùt vaên hoùa, trình ñoä caûm thuï myõ thuaät vaø khaû naêng taïo döïng cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân Bình Döông ñöôïc theå hieän roõ treân caùc hoïa tieát cuûa ngheà ñieâu khaéc goã, ngheà goám söù, ngheà sôn maøi vaø ngheà tranh kieáng… ñaõ chinh phuïc traùi tim vaø trí tueä cuûa nhieàu ngöôøi thuoäc nhieàu mieàn khaùc nhau trong nöôùc vaø treân theá giôùi. Ñaëc bieät laø ngheà truyeàn thoáng goám söù vôùi ñieàu kieän thieân nhieân öu ñaõi veà vò trí, ñòa hình, nguyeân lieäu (ñaát seùt vaø röøng doài daøo) con ngöôøi caàn cuø lao ñoäng ñaõ ñöa ngheà goâùm töø luùc hình thaønh, ñaõ khoâng ngöøng phaùt trieån trôû thaønh moät trung taâm goám söù noåi tieáng cuûa vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh ñeán Nam Kyø Luïc Tænh vaø hieän nay.

Kyõ thuaät saûn xuaát goám ôû Bình Döông ôû giai ñoaïn naøy vaãn coøn mang ñaäm tính thuû coâng. Haàu heát caùc coâng ñoaïn saûn xuaát, ngoaïi tröø moät soá ít chi tieát söû duïng maùy moùc, nhö caùc moâ tô ñeå quay caùc bôm phun, coøn haàu heát duøng söùc ngöôøi, duøng ñoâi tay kheùo leùo laø chính. Caùc thôï thuû coâng trong

91

ngaønh goám coù nhieàu haïng, moät soá ngöôøi coù tay ngheà, kyõ thuaät cao, coù thaâm nieân ngheà nghieäp, thöôøng laø nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi hoaëc chuû caùc loø goám.

Coøn laïi laø thôï thuû coâng treû tuoåi, ñang hoïc ngheà, thöïc hieän caùc thao taùc ñôn giaûn tuøy caùc coâng ñoaïn saûn xuaát. Beân caïnh ñoù, caùc loø goám trong giai ñoïan naøy ña soá söû duïng cuõi laøm nguoàn nguyeân lieäu. Nhöng giai ñoïan 1861 – 1975, thöïc söï laø ñaõ taïo moät daáu moác quan troïng trong quaù trình hình thaønh ngheà goám treân vuøng ñaát Bình Döông xöa.

Söï ña daïng nhöõng saûn phaåm töø nhöõng vaät duïng ñôn giaûn nhö lu, huõ, chaäu.v.v... ñeán nhöõng saûn phaåm coù chaát löôïng cao hôn ñöôïc duøng trong sinh hoaït nhö cheùn, baùt, ñóa ñeán nhöõng saûn phaåm duøng trong thôø cuùng vaø caû nhöõng saûn phaåm ñaït trình ñoä thaåm myõ cao duøng trong trang trí. Nhöõng saûn phaåm cuûa ngheà goám Bình Döông khoâng chæ ñöôïc söû duïng taïi choã maø coøn thoâng qua caùc caûng thò nhoû nhö Laùi Thieâu, Baø Luïa... vöôn xa hôn ñeå chieám moät thò phaàn quan troïng treân toaøn vuøng Nam boä, Taây Nguyeân vaø caû Trung boä. Khoâng döøng laïi ôû thò phaàn noäi ñòa, ngheà goám Bình Döông ñaõ vöôït bieân giôùi ñeán nhöõng vuøng xa hôn ôû caùc quoác gia Chaâu Aâu nhö: Phaùp, Boà Ñaøo Nha, Anh, Taây Ñöùc, Bæ, Hoàng Koâng, Uùc, Myõ...

Giai ñoïan 1861 – 1975, ngheà goám Bình Döông ñaõ ñaït moät neàn taûng quan troïng trong cô caáu kinh teá – xaõ hoäi cuûa Tænh, thu huùt moät nguoàn löïc lao ñoäng quan troïng. Vaø cuõng trong giai ñoïan naøy ngheà goám ñaõ thaâm nhaäp saâu hôn vaøo coäng ñoàng cö daân Vieät vaø löïc löôïng lao ñoäng coù tay ngheà ñaõ thaät söï coù moät söï chuyeån giao kyõ thuaät töø ngöôøi Hoa ñoái vôùi ngöôøi Vieät. Soá löôïng chuû loø goám ngöôøi Vieät taêng leân beân caïnh quaù trình thaám nhuaàn vaên hoùa Vieät vaøo trong töøng saûn phaåm cuûa ñoà goám Bình Döông. Hình nhö ñaây

92

cuõng laø giai ñoïan maø ngöôøi ta nhìn saûn phaåm cuûa ngheà goám Bình Döông laø cuûa ngöôøi Bình Döông maø khoâng truy nguyeân coäi nguoàn cuûa noù. Ñaàu naêm 1975, ngheà goám Bình Döông cuõng ñöùng tröôùc haøng loaït caùc thöû thaùch phaûi vöôït qua vaø cuõng coù moät giai ñoïan ngaén (1975 – 1986) bò döøng laïi. Nhöng töø sau naêm 1986, ngheà goám Bình Döông daàn phuïc hoài vaø ñaõ trôû laïi ñuùng vò trí cuûa mình trong cô caáu kinh teá - xaõ hoäi cuûa Tænh.

Ngaøy nay, Bình Döông laø moät trong nhöõng tænh thaønh naèm trong vuøng troïng ñieåm phaùt trieån kinh teá phía Nam. Trong giai ñoaïn hieän nay, ñeå coù theå hoäi nhaäp vaøo neàn kinh teá khu vöïc vaø theá giôùi cuøng vôùi caû nöôùc. Bình Döông ñaõ vaø ñang tieán haønh thöïc hieän coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa trong taát caû caùc ngaønh ngheà, trong ñoù ñaëc bieät laø caùc ngaønh goám. Cuøng vôùi noâng nghieäp, ngaønh goám ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong ñôøi soáng cuûa cö daân, vuøng ñaát naøy ngay töø khi môùi ñöôïc hình thaønh. Ñeán nay, vò trí cuûa ngaønh goám Bình Döông khoâng nhöõng khoâng maát ñi maø coøn taêng theâm giaù trò vaên hoùa tinh thaàn vaø coù yù nghóa quan troïng trong vieäc baûo toàn vaø phaùt huy baûn saéc daân toäc qua nhöõng saûn phaåm ngheà thuû coâng truyeàn thoáng.

Ngaønh saûn xuaát goám söù vaø vaät lieäu xaây döïng phaùt trieån keøm theo ñoù laø vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng. Ngoaøi vieäc quy hoaïch, ban haønh caùc chính saùch khuyeán khích di dôøi caùc cô sôû saûn xuaát leân vuøng phía baéc cuûa Tænh gaàn vuøng nguyeân lieäu, tænh coøn coù chính saùch khuyeán khích thay ñoåi coâng ngheä nung loø, cuï theå laø chuyeån sang söû duïng laø gas.

Bình Döông maûnh ñaát giaøu tieàm naêng, giaøu truyeàn thoáng caùch maïng, vôùi nhöõng noå löïc khoâng ngöøng cuûa chính quyeàn vaø nhaân daân trong tænh ñaõ goùp phaàn thuùc ñaåy kinh teá cuûa tænh nhaø hoøa nhòp vaøo söï phaùt trieån chung

93

cuûa caû nöôùc, Bình Döông seõ tieáp tuïc phaùt trieån, ñoùng goùp tích cöïc vaø xöùng ñaùng vôùi vò trí moät tænh trong vuøng kinh teá troïng ñieåm phía nam vaø khoâng nhöõng chuù troïng ñeán taêng tröôûng kinh teá, Bình Döông ñaõ coù nhieàu noã löïc trong vieäc gaén lieàn phaùt trieån kinh teá vôùi baûo veä moâi tröôøng moät caùch thieát thöïc. Maëc duø vaäy, vaãn toàn taïi nhieàu thaùch thöùc to lôùn phía tröôùc vaø ñoøi hoûi nhöõng coá gaéng hôn nöõa cuûa coäng ñoàng, doanh nghieäp, cô quan nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi ñeå Bình Döông coù theå ñaït ñöôïc phaùt trieån beàn vöõng.

94

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1.

Phan An (1999) "Veà caùc ngheà thuû coâng ôû Bình Döông" Thuû Daàu Moät -

Ñaát laønh chim ñaäu, Nxb Vaên Ngheä Thaønh Phoá Hoà Chí Minh.

2.

Ñaøo Duy Anh (2002) Lòch söû Vieät Nam töø nguoàn goác ñeán theá kyû XIX,

Nxb Vaên Hoùa - Thoâng Tin. 3.

Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Töï nhieân – Nhaân vaên, Ñòa chí Bình

Döông taäp 1 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông.

4.

Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Lòch söû truyeàn thoáng, Ñòa chí Bình

Döông taäp 2 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông 5.

Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Kinh teá, Ñòa chí Bình Döông taäp 3

(baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông 6.

Phan Xuaân Bieân (chuû bieân) (2008), Vaên hoùa – Xaõ hoäi, Ñòa chí Bình

Döông taäp 4 (baûn thaûo laàn 3), Uyû ban nhaân daân Tænh Bình Döông 7.

Traàn Khaùnh Chöông (2001), Goám Vieät Nam töø ñaát nung ñeán söù, Nxb

Myõ Thuaät, Haø Noäi.

8.

Quyønh Cö - Ñoã Ñöùc Huøng (2001), Caùc Trieàu ñaïi Vieät Nam, Nxb Thanh

Nieân.

9.

Nguyeãn Xuaân Duõng (1997), Laøng ngheà goám söù Laùi Thieâu Huyeän

Thuaän An, Tænh Bình Döông, Luaän vaên thaïc só Vaên hoùa hoïc, Tröôøng Ñaïi Hoïc Vaên hoùa Haø Noäi.

10. Nguyeãn An Döông (chuû bieân) (1992) Goám söù Soâng Beù, Nxb Toång hôïp Soâng Beù.

95

11. Phan Ñình Duõng, Nguyeãn Vaên Thoâng, Nguyeãn Yeân Tri (2004) Goám Bieân Hoøa, Nxb Toång Hôïp Ñoàng Nai. 12. Phaïm Ñöùc Döông, Chaâu Thi Haûi (1998), Böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoùa Vieät - Hoa trong lòch söû, Nxb Theá Giôùi Haø Noäi.

13. Nguyeãn Ñình Ñaàu (1998), Ñòa lyù haønh chính Tænh Bình Döông qua caùc thôøi kyø, Kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät - Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån”.

14. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia ñònh Thaønh thoâng chí, taäp trung, quyeån 3, Nhaø Vaên Hoùa, Phuû Quoác Vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn.

15. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí, taäp Haï, quyeån 4,5 & 6 Nha Vaên Hoùa, Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch Vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn.

16. Trònh Hoaøi Ñöùc (Tu trai Nguyeãn Taïo dòch) (1972), Gia Ñònh thaønh coâng chí, taäp Thöôïng, quyeån 1 & 2 Nha Vaên Hoùa, Phuû Quoác vuï Khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi goøn.

17. Traàn Baïch Ñaèng (chuû bieân) (1991), Ñòa chí Tænh Soâng Beù, Nxb Toång Hôïp Soâng Beù.

18. Huyønh Ngoïc Ñaùng (1999), Chính saùch cuûa chính quyeàn Ñaøng trong ñoái vôùi ngöôøi Hoa (töø 1600-1777), Luaän vaên Thaïc só Khoa hoïc Lòch söû, Tröôøng Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

19. Huyønh Ngoïc Ñaùng (1990), Phuù Cöôøng, lòch söû vaên hoùa vaø truyeàn thoáng caùch maïng, Sôû Vaên hoùa – Thoâng tin, Nxb toång hôïp Soâng Beù.

96

20. Phan Thanh Ñaøo (2004), Nhaø Coå Bình Döông - Hoäi Vaên Hoùa Ngheä Thuaät Bình Döông.

21. Ban chaáp haønh Ñaûng Boä Tænh Bình Döông (2003), Lòch söû Ñaûng Boä Tænh Bình Döông (1930-1975), Nxb Chính Trò Quoác Gia - Haø Noäi.

22. Ñòa phöông chí Tænh Bình Döông (1975) 23. Traàn Vaên Giaøu, Traàn Baïch Ñaèng, Traàn Vaên Traø (1998), Saøi Goøn xöa vaø nay, Nxb Treû Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

24. Traàn Vaên Giaøu (1961), Giai caáp coâng nhaân Vieät Nam söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa noù ñi töø giai caáp "Töï mình ñeán giai caáp cho mình", Nxb Söï Thaät - Haø Noäi.

25. Nguyeãn Minh Giao (2001), Söï phaùt trieån cuûa ngaønh tieåu thuû coâng nghieäp goám söù Tænh Bình Döông trong thôøi kyø 1986 – 2000, Luaän vaên Thaïc só Khoa hoïc lòch söû, Tröôøng Ñaïi Hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

26. Buøi Chí Hoaøng (2007), "Bình Döông vaø nhöõng vaán ñeà khaûo coå hoïc tieàn söû ", Thoâng tin Khoa hoïc Lòch söû soá 9 Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Bình Döông.

27. Nguyeãn Thò Tuyeát Hoàng (1989), Luaän vaên toát nghieäp Ñaïi hoïc, Khoa lòch söû, Ñaïi hoïc toång hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

28. Huyønh Löùa (1998), "Phaùc thaûo vaøi neùt veà ñaát Bình Döông thôøi khai phaù", Kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc “Thuû Daàu Moät - Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån”, Sôû Vaên Hoùa - Thoâng Tin tænh Bình Döông.

29. Huyønh Löùa (1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát nam boä, Nxb Thaønh Phoá Hoà Chí Minh .

97

30. Traàn Thò Mai (2007), Lòch söû Gia Ñònh – Saøi Goøn thôøi kyø 1802-1875, Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

31. Nhieàu taùc giaû (1998), Goùp phaàn tìm hieåu lòch söû - vaên hoùa 300 naêm Saøi Goøn - Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Treû Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

32. Nhieàu taùc giaû (1998), Bieân Hoøa - Ñoàng Nai 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån, Nxb Ñoàng Nai .

33. Nhieàu taùc giaû (2007), Nhöõng vaán ñeà khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân daân (chuyeân ñeà lòch söû), Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

34. Nhieàu taùc giaû (2007), Nhöõng vaán ñeà lòch söû Trieàu Nguyeãn, Taïp chí xöa vaø nay, Nxb Vaên hoùa Saøi Goøn.

35. Nhieàu taùc giaû (2007), Nam boä ñaát vaø ngöôøi taäp V, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh - Nxb Treû.

36. Nhieàu taùc giaû (2008), Nam boä ñaát vaø ngöôøi taäp VI - Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

37. Ñoã Vaên Ninh, Löu Tuyeát Vaân (1998), "Söï ñan xen giöõa caùc yeáu toá Hoa - Vieät trong ngheà saûn xuaát thuû coâng ôû Vieät Nam" böôùc ñaàu tìm hieåu söï tieáp xuùc vaø giao löu vaên hoùa Vieät - Hoa trong lòch söû, Nhaø xuaát baûn Theá Giôùi, trang 93 – 112.

38. Sôn Nam (1997), Bieân khaûo lòch söû khaån hoang mieàn Nam, Nxb Treû.

39. Sôn Nam (1984), Ñaát Gia Ñònh xöa, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

40. Tröôøng Cao Ñaúng Myõ Thuaät Trang trí Ñoàng Nai (1992), Giaùo trình goám Ñoàng Nai (duøng ñeå giaûng daïy trong tröôøng Myõ Thuaät Trang Trí)

98

41. Voõ Coâng Nguyeân (1993), "Goám myõ ngheä trong goám Ñoâng Nam Boä saéc thaùi vaên hoùa vaø yù nghóa kinh teá", Taïp chí Khoa hoïc Xaõ hoäi (soá 17/1993), trang 82- 85.

42. Nguyeãn Thò Nguyeät (1997), "Goám myõ ngheä Bieân Hoøa thaønh töïu cuûa vaên hoùa Ñoàng Nai" Vaên hoùa ngheä thuaät (soá 5/1997), trang 42- 44.

43. Nhieàu taùc giaû (2008), Di tích vaø danh thaéng tænh Bình Döông, Sôû Vaên hoùa - Thoâng tin Bình Döông, Xí nghieäp in Nguyeãn Minh Hoaøng.

44. Nhieàu taùc giaû (1999), Thuû Daàu Moät - Bình Döông ñaát laønh chim ñaäu, Nxb Vaên Ngheä Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

45. Nguyeãn Troïng Phaùp (2001), "Goám Bieân Hoøa vôùi ñeà taøi Phaät Giaùo".

Nguyeät San Giaùc Ngoä (soá 68) Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam, trang 36- 43.

46. Vuõ Huy Phuùc (1996), Tieåu thuû coâng nghieäp Vieät Nam 1858 – 1945, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi Haø Noäi.

47. Nguyeãn Phan Quang (1998), "Lòch söû tænh Bình Döông (qua nieâm giaùm vaø ñòa chæ Thuû Daàu Moät cuûa thöïc daân Phaùp)", Kyû yeáu Hoäi thaûo Khoa hoïc Thuû Daàu Moät – Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån.

48. Nguyeãn Phan Quang (2001), Theâm moät soá tö lieäu veà ngheà thuû coâng truyeàn thoáng ôû Nam Boä thôøi thuoäc Phaùp (1867-1945) nghieân cöùu lòch söû (5 & 6 /2001), trang 81 - 90.

49. Nguyeãn Phan Quang (2002), Vieät Nam Theá kyû XIX (1802-1884), Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

50. Nguyeãn Phan Quang (2004), Thò tröôøng luùa gaïo Nam Kyø 1860-1945, Nxb Toång Hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

99

51. Quoác söû quaùn Trieàu Nguyeãn (tö trai Nguyeãn Taïo dòch) (1973), Ñaïi Nam nhaát thoáng chí - Luïc tænh Nam Vieät, taäp thöôïng: Bieân Hoøa - Gia Ñònh, Nha vaên hoùa, Phuû Quoác Vuï Khanh phuï traùch vaên hoùa, Saøi Goøn.

52. Voõ Vaên Sen (1996), Söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû mieàn Nam Vieät Nam (1954 - 1975), Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

53. Huyønh Ngoïc Traûng, Nguyeãn Ñaïi Phuùc (1994), Goám Caây Mai Saøi Goøn xöa, Nxb Treû - Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

54. Huyønh ngoïc Traûng, Nguyeãn Ñaïi Phuùc (1997), Töôïng goám Ñoàng Nai Gia Ñònh.

55. Huyønh Ngoïc Traûng (chuû bieân) (1998), Cuø Lao Phoá lòch söû vaø vaên hoùa, Nxb Toång Hôïp Ñoàng Nai. 56. Huyønh Thò Ngoïc Tuyeát (1993), Tieåu thuû coâng nghieäp vuøng Saøi Goøn Chôï Lôùn - Gia Ñònh vaø phuï caän töø 1954 – 1975, Luaän aùn phoù tieán só Khoa hoïc Lòch söû - Vieän khoa hoïc Xaõ hoäi taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

57. Nguyeãn Quyeát Thaéng (2002), Tuyeån taäp Vöông Hoång Seån, Nxb Vaên hoïc.

58. Traàn Nhaát Taâm (chuû bieân) (1998), Myõ thuaät Bình Döông xöa vaø nay, Hoäi vaên hoïc Ngheä thuaät Bình Döông.

59. Thöôïng toïa Thích Hueä Thoâng, Phan Thanh Ñaøo, Nguyeãn Hieáu Hoïc (2008), Bình Döông Danh Lam Coå Töï, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Bình Döông.

60. Thích Hueä Thoâng (2000), Sô thaûo Phaät Giaùo Bình Döông, Nxb Muõi Caø Mau.

100

61. Phí Ngoïc Tuyeán (2005), Ngheà goám ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh töø theá kyû XVIII ñeán nay. Luaän aùn tieán só Khoa hoïc Lòch söû, Tröôøng Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh.

62. Nguyeãn Ñöùc Thaïch (1998), Ñaát seùt, Nxb Ñoàng Nai. 63. Thuû Daàu Moät xöa qua ñòa chí 1910 vaø böu aûnh (2007), Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Bình Döông, Xí nghieäp in Nguyeãn Minh Hoaøng.

64. Taøi lieäu veà, Bình Döông ñaát nöôùc - con ngöôøi (1998), Thö vieän tænh Bình Döông.

65. Taïp chí xöa vaø nay, thaùng 11 (1997), Bình Döông Moät Theá Kyû.

66. Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc - Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Thaønh Phoá Hoà Chí Minh, khoa lòch söû, Hoäi Khoa hoïc Lòch söû Thaønh phoá Hoà Chí Minh (2006), Coâng cuoäc ñoåi môùi ôû Vieät Nam, nhöõng vaán ñeà khoa hoïc vaø thöïc tieãn (Kyû yeáu Hoäi thaûo Khoa hoïc), Nxb Ñaïi Hoïc Quoác Gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh.

67. Sôû Vaên Hoùa - Thoâng Tin Tænh Bình Döông (1998), “Bình Döông 300 naêm hình thaønh vaø phaùt trieån”, Kyû yeáu hoäi thaûo Khoa hoïc Thuû Daàu Moät.

68. Sôû Vaên hoùa – Thoâng tin tænh Bình Döông, Sô khaûo veà tín ngöôõng, leã hoäi daân gian vaø truyeàn thoáng tænh Bình Döông (1998), Xí nghieäp in Tænh Bình Döông.