Duong dau voi aids 849

Àûúng àêìu vúái AIDS: Nhûäng ûu tiïn cuãa chñnh phuã trong möåt dõch bïånh toaân cêìu Nguyïn baãn: CONFRONTING AIDS: PUBLIC PRIORITIES IN A GLOBAL EPIDEMIC A WORLD BANK POLCY RESEARCH REPORT Published for the World Bank 1997 Oxford University press Ngûúâi dõch: Nguyïîn Xuên Hiïëu Phaåm Hoaâng Anh Lûúng Quang Luyïån Hiïåu àñnh: Nguyïîn Vùn Minh

MUÅC LUÅC

LÚÂI TÛÅA LÚÂI NOÁI ÀÊÌU LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU NHOÁM CHUYÏN GIA LAÂM BAÁO CAÁO LÚÂI CAÃM ÚN CAÁC ÀÕNH NGHÔA TOÁM TÙÆT CHÛÚNG 1: AIDS: MÖÅT THAÁCH THÛÁC ÀÖËI VÚÁI CHÑNH PHUÃ Bïånh AIDS laâ gò vaâ lan truyïìn nhû thïë naâo?

AÃnh hûúãng cuãa AIDS túái tuöíi thoå vaâ sûác khoeã AIDS vaâ sûå phaát triïín Vai troâ cuãa chñnh phuã trong cöng cuöåc àûúng àêìu vúái AIDS Nhûäng chuêín mûåc xaä höåi vaâ chñnh trõ laâm cho AIDS trúã nïn thaách thûác Àiïím laåi cuöën saách Phuå luåc 1.1. Nhûäng ûúác tñnh khaác nhau vïì quy mö hiïån taåi vaâ tûúng lai cuãa dõch HIV/AIDS

CHÛÚNG 2: NHÛÄNG BAÂI HOÅC CHIÏËN LÛÚÅC RUÁT RA TÛÂ ÀÙÅC ÀIÏÍM DÕCH TÏË HOÅC CUÃA HIV Tyã lïå nhiïîm múái, tyã lïå hiïån nhiïîm vaâ tyã lïå tûã vong do HIV Baãn chêët sinh hoåc cuãa viruát vaâ haânh vi caã thïí coá aãnh hûúãng túái sûå lan truyïìn HIV ÛÁng duång vaâo chñnh saách cöng cöång Mûác àöå vaâ phên böë tònh hònh nhiïîm HIV úã caác nûúác àang phaát triïín

CHÛÚNG 3: CAÁC CHIÏËN LÛÚÅC COÁ HIÏÅU QUAÃ VAÂ CÖNG BÙÇNG PHOÂNG NGÛÂA HIV/AIDS Gêy aãnh hûúãng túái caác lûåa choån cuãa caá nhên Núái loãng caác haån chïë xaä höåi àöëi vúái haânh vi an toaân Àùåt caác ûu tiïn cuãa chñnh phuã trong phoâng chöëng HIV Phaãn ûáng cuãa caác quöëc gia

2

CHÛÚNG 4: ÀÖËI PHOÁ VÚÁI TAÁC ÀÖÅNG CUÃA AIDS

tònh

Chùm soác y tïë cho ngûúâi bõ AIDS Nhûäng lûåa choån chñnh saách y tïë khoá khùn trong möåt dõch bïånh AIDS nghiïm troång AIDS vaâ àoái ngheâo: Ai cêìn giuáp àúä?

Chñnh phuã laâm thïë naâo àïí àöëi phoá vúái taác àöång cuãa HIV/AIDS àöëi vúái chùm soác y tïë vaâ traång àoái ngheâo

CHÛÚNG 5:PHÖËI HÚÅP HAÂNH ÀÖÅNG NHÙÇM ÀÛÚNG ÀÊÌU

VÚÁI

HIV/AIDS

Chñnh phuã, caác nhaâ taâi trúå vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã Vöën taâi trúå song phûúng vaâ àa phûúng vaâ giai àoaån cuãa dõch bïånh Ai seä laâ ngûúâi àêìu tû vaâo kiïën thûác vaâ cöng nghïå múái?

Khùæc phuåc nhûäng trúã ngaåi chñnh trõ àöëi vúái chñnh saách AIDS hiïåu quaã

CHÛÚNG 6:CAÁC BAÂI HOÅC TÛÂ QUAÁ KHÛÁ, CAÁC CÚ HÖÅI CHO TÛÚNG LAI Caác baâi hoåc kinh nghiïåm tûâ hai thêåp kyã qua Vai troâ cuãa chñnh phuã Caác cú höåi laâm thay àöíi tiïën trònh cuãa dõch bïånh Nhûäng thaách thûác cho cöång àöìng quöëc tïë

PHUÅ LUÅC Phuå luåc A: Möåt söë àaánh giaá vïì caác can thiïåp phoâng ngûâa lêy truyïìn HIV úã caác nûúác àang phaát triïín Phuå luåc B: Möåt söë nghiïn cûáu vïì hiïåu quaã vaâ chi phñ cuãa caác can thiïåp phoâng chöëng úã caác nûúác àang phaát triïín Phuå luåc thöëng kï

CAÁC TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO CHOÅN LOÅC

3

LÚÂI TÛÅA

Nhû nhiïìu nûúác àang phaát triïín khaác, HIV/AIDS khöng coân laâ möåt hiïím hoaå xa vúâi àöëi vúái Viïåt Nam maâ thûåc tïë àang laâ möåt thaách thûác ngaây caâng lúán. Theo söë liïåu múái nhêët, trong nùm 1998 cuäng àaánh dêëu laâ nùm àêìu tiïn nhiïîm HIV àaä taác àöång àïën têët caã 61 tónh vaâ thaânh phöë úã Viïåt Nam. Dûå baáo àïën nùm 2000 seä coá 250 000 ngûúâi úã Viïåt Nam bõ nhiïîm HIV vaâ 24 000 ngûúâi seä chïët vò AIDS. Viïåt Nam àaä haânh àöång súám vaâ nhanh choáng trûúác thaách thûác vïì HIV/AIDS. Chñnh phuã Viïåt Nam àaä thïí hiïån cam kïët cao àöëi vúái cöng cuöåc phoâng chöëng AIDS, àaä kõp thúâi àïì ra vaâ triïín khai caác biïån phaáp phoâng chöëng trûúác khi dõch bïånh tiïën triïín àïën mûác hiïån taåi. Viïåt Nam khöng àún àöåc trong cuöåc chiïën àêëu cuãa mònh chöëng laåi àaåi dõch naây.

Caác töí chûác cuãa Liïn húåp quöëc, caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ àa phûúng, caác töí chûác phi chñnh phuã àaä cöång taác chùåt cheä vaâ höî trúå maånh meä caác nöî lûåc phoâng chöëng HIV/AIDS cuãa chñnh phuã Viïåt Nam. Ngoaâi höî trúå vïì taâi chñnh cho caác hoaåt àöång phoâng chöëng HIV/AIDS cuãa chñnh phuã, caác nhaâ taâi trúå coân giuáp tiïëp cêån nhûäng kinh nghiïåm quöëc tïë vïì chñnh saách vaâ caác biïån phaáp can thiïåp coá hiïåu quaã. Trïn tinh thêìn àoá Ngên haâng Thïë giúái taåi Viïåt Nam àaä taâi trúå cho viïåc dõch thuêåt vaâ in êën baáo caáo chñnh saách múái àêy nhêët cuãa möåt nhoám chuyïn gia Ngên haâng Thïë giúái vïì HIV/AIDS nhan àïì: “Àûúng àêìu vúái AIDS: Nhûäng ûu tiïn cuãa chñnh phuã trong möåt dõch bïånh toaân cêìu”. Viïåc dõch vaâ in êën baáo caáo naây laâ möåt phêìn cuãa chûúng trònh haânh àöång chung cho nùm 1998 – 1999 thoaã thuêån giûäa Uyã ban quöëc gia phoâng chöëng AIDS Viïåt Nam vaâ Chûúng trònh phöëi húåp cuãa Liïn húåp quöëc vïì HIV/AIDS (UNAIDS) maâ Ngên haâng Thïë giúái laâ möåt thaânh viïn. Àêy laâ cuöën saách àêìu tiïn àûúåc dõch ra tiïëng Viïåt àïì cêåp àïën cöng taác dûå phoâng, khùæc phuåc taác àöång cuãa HIV/AIDS vaâ chùm soác ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS vúái caác chiïën lûúåc töíng thïí quöëc gia, nhûäng chiïën lûúåc can thiïåp coá hiïåu quaã, cêìn àûúåc ûu tiïn trong tûâng thúâi kyâ diïîn biïën cuãa dõch bïånh vaâ trong khuön khöí nguöìn lûåc hiïån coá. Nhûäng vêën àïì nïu trong cuöën saách hïët sûác thñch húåp vúái Viïåt Nam. Vò vêåy noá thûåc sûå cêìn thiïët cho caác nhaâ lêåp chñnh saách, caác töí chûác vaâ caác caá nhên àang hoaåt àöång trong lônh vûåc phoâng chöëng HIV/AIDS úã Viïåt Nam. Chuáng töi chên troång giúái thiïåu cuöën saách naây túái caác baån àoåc Viïåt Nam. PGS.TS Chung AÁ Phoá Chuã tõch Uyã ban quöëc gia phoâng chöëng AIDS

4

Andrew Steer Giaám àöëc quöëc gia Ngên haâng thïë giúái taåi Viïåt Nam

LÚÂI NOÁI ÀÊÌU

AIDS àaä gêy ra nhûäng töín thêët khuãng khiïëp cho con ngûúâi, khöng chó trong söë nhûäng ngûúâi àaä chïët, maâ coân gia àònh vaâ cöång àöìng cuãa hoå. Do khöng coá phûúng caách chûäa khoãi bïånh coá thïí chõu àûúåc vïì mùåt kinh tïë, töín thêët do dõch bïånh naây seä coân tùng. Chñn mûúi phêìn trùm trûúâng húåp lêy nhiïîm HIV xaãy ra taåi caác nûúác àang phaát triïín, núi maâ nguöìn lûåc àïí àûúng àêìu vúái AIDS hïët sûác khan hiïëm. Thïë nhûng khöng phaãi khöng thïí àaão ngûúåc àûúåc chiïìu hûúáng diïîn biïën cuãa dõch bïånh naây.

Baãn baáo caáo naây lêåp luêån rùçng àaåi dõch HIV/AIDS trïn toaân cêìu laâ coá thïí vûúåt qua àûúåc. Caác chñnh phuã quöëc gia coá nhûäng troång traách coá möåt khöng hai trong viïåc ngùn ngûâa sûå lêy lan hún nûäa cuãa HIV vaâ giaãm thiïíu taác haåi cuãa AIDS. Thïë nhûng chó riïng caác chñnh phuã khöng thöi thò khöng thïí vûúåt qua àûúåc dõch bïånh naây vaâ caác chñnh phuã khöng phaãi luác naâo cuäng coá àuã khaã nùng àïí laâm àûúåc nhiïåm vuå naây. Caác töí chûác phi chñnh phuã vaâ caác nhoám khaác trong xaä höåi dên sûå, bao göìm caã nhûäng ngûúâi àang nhiïîm HIV, àaä àoáng vai troâ vaâ phaãi tiïëp tuåc àoáng vai troâ söëng coân trong viïåc hònh thaânh nïn haânh àöång cuãa chñnh phuã vaâ trong viïåc mang nhûäng biïån phaáp phoâng ngûâa vaâ chûäa trõ túái nhûäng ngûúâi dên maâ chñnh phuã khöng thïí dïî daâng tiïëp cêån àûúåc. Cöång àöìng quöëc tïë cuäng coá thïí laâm àûúåc nhiïìu viïåc àïí höî trúå caác nûúác vaâ caác khu vûåc àang phaát triïín trong viïåc taâi trúå caác chûúng trònh àaãm baão phoâng ngûâa vaâ caãi thiïån sûå cöng bùçng trong viïåc tiïëp cêån vúái dõch vuå chùm soác. Cöång àöìng quöëc tïë cuäng coá thïí höî trúå viïåc saãn xuêët vaâ quaãng baá thöng tin trïn toaân thïë giúái, àêìu tû nghiïn cûáu caác biïån phaáp phoâng ngûâa, caác vacxin, caác liïåu phaáp y hoåc dûå phoâng vaâ àiïìu trõ hiïåu quaã vïì chi phñ maâ coá thïí sûã duång àûúåc cho caác nûúác àang phaát triïín.

Baãn baáo caáo naây tûå noá àaä laâ möåt vñ duå vïì nhûäng lúåi ñch tiïìm taâng cuãa sûå húåp taác quöëc tïë àaáp ûáng laåi naån dõch. Viïåc soaån thaão cuöën saách trïn cú súã baãn baáo caáo naây búãi nhûäng nhaâ nghiïn cûáu cuãa Ngên haâng Thïë giúái àaä têån duång àûúåc nhiïìu àoáng goáp kyä thuêåt, nhûäng yá kiïën cöë vêën, vaâ sûå taâi trúå cuãa Chûúng trònh höîn húåp cuãa Liïn húåp quöëc vïì HIV/ AIDS (UNAIDS) vaâ Uyã ban chêu Êu. Baãn baáo caáo nghiïn cûáu naây laâ möåt àoáng goáp coá giaá trõ cho cuöåc thaão luêån quöëc tïë vïì vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc àöëi phoá vúái dõch AIDS taåi caác nûúác àang phaát triïín. Nhûäng khuyïën nghõ cuãa baãn baáo caáo laâ cuãa taác giaã vaâ khöng nhêët thiïët phaãn aánh quan àiïím lêåp trûúâng cuãa caác cú quan tûúng ûáng cuãa chuáng töi.

Thïë giúái coá thïí vûúåt qua HIV. Vúái thöng tin, phûúg tiïån cêìn thiïët, vaâ sûå höî trúå cuãa cöång àöìng, caác caá nhên coá thïí vaâ àang thay àöíi haânh vi cuãa mònh àïí giaãm búát ruãi ro bõ

5

nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Thïë nhûng, coá möåt söë haânh àöång nhêët àõnh maâ chó chñnh phuã múái coá thïí àaãm traách àûúåc, vaâ hiïån coân àang thiïëu caác cam kïët chñnh trõ. Caái giaá phaãi traã cho viïåc khöng ra tay haânh àöång coá thïí hïët sûác to lúán. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, nhûäng ngûúâi àaä thïí hiïån sûå cam kïët cuãa mònh thöng qua laâm viïåc möåt caách saáng taåo vúái nhûäng ngûúâi bõ taác àöång nùång nïì nhêët búãi HIV/AIDS, coá möåt cú höåi àöåc nhêët vö nhõ àïí kiïìm chïë naån dõch toaân cêìu vaâ cûáu söëng haâng triïåu sinh maång con ngûúâi.

James D. Wolfensohn Chuã tõch Ngên haâng Thïë giúái

6

Joao de Deus Pinheiro Uyã viïn Uyã ban Chêu Êu

Peter Piot, Töíng giaám àöëc chûúng trònh Höîn húåp cuãa Liïn hiïåp quöëc vïì AIDS

LÚÂI GIÚÁI THIÏÅU

Caác nûúác àang phaát triïín khöng thïí coi thûúâng dõch HIV/AIDS. Theo UNAIDS, khoaãng 1,5 triïåu ngûúâi àaä chïët vò AIDS trong nùm 1996. Möîi ngaây coá khoaãng 8500 ngûúâi, bao göìm khoaãng 1000 treã em, bõ nhiïîm múái. Khoaãng 90% söë nhiïîm naây xaãy ra taåi caác nûúác àang phaát triïín, laâ nhûäng núi maâ naån dõch coá khaã nùng laâm töìi tïå thïm naån ngheâo khöí vaâ sûå bêët bònh àùèng. Thïë nhûng HIV/AIDS khöng phaãi laâ vêën àïì duy nhêët àoâi hoãi phaãi coá sûå chuá yá cuãa chñnh phuã. Àùåc biïåt taåi caác nûúác ngheâo nhêët, viïåc àûúng àêìu vúái AIDS coá thïí tiïu töën caác nguöìn lûåc khan hiïëm coá thïí àûúåc sûã duång cho nhûäng nhu cêìu cêëp baách khaác.

Laâm thïë naâo chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín vaâ cöång àöång quöëc tïë coá thïí xaác àõnh àûúåc caác ûu tiïn cöng cöång trong viïåc àûúng àêìu vúái naån dõch toaân cêìu naây?

Cuöën saách naây cung cêëp thöng tin vaâ caác phên tñch giuáp caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, caác chuyïn gia phaát triïín, caác chuyïn gia y tïë vaâ nhûäng ngûúâi khaác, laâ nhûäng ngûúâi taåo dûång sûå àaáp ûáng cöng cöång àöëi vúái HIV/AIDS, thiïët kïë möåt chiïën lûúåc hiïåu quaã àûúng àêìu vúái naån dõch. Noá dûåa trïn kiïën thûác cuãa 3 ngaânh khoa hoåc: dõch tïî hoåc HIV; nhûäng nguyïn tùæc y tïë cöng cöång vïì phoâng chöëng bïånh; vaâ àùåc biïåt laâ y tïë cöng cöång - möåt khoa hoåc têåp trung àaánh giaá nhûäng giaãi phaáp töëi ûu trong viïåc phên böí caác nguöìn lûåc cöng ñt oãi.

Baãn baáo caáo àûa ra chûáng cûá thuyïët phuåc rùçng, àöëi vúái 2.3 tyã ngûúâi àang söëng taåi nhûäng núi trïn thïë giúái maâ dõch bïånh múái úã vaâo giai àoaån sú khai, thò möåt phaãn ûáng tñch cûåc vaâ súám cuãa chñnh phuã trong viïåc khuyïën khñch haânh vi an toaân trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát nhêët coá tiïìm nùng ngùn chùån nhûäng àau khöí khöng thïí taã xiïët vaâ coá thïí cûáu söëng àûúåc haâng triïåu sinh maång. Thêåm chñ ngay caã nhûäng núi maâ viruát àaä lan truyïìn röång raäi trong toaân thïí dên cû chung, thò viïåc phoâng ngûâa trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát nhêët vêîn coá thïí laâ caách thûác hiïåu quaã chi phñ nhêët àïí giaãm búát tyã lïå nhiïîm bïånh.

Têët nhiïn caác chñnh phuã quöëc gia khöng àún àöåc trong cuöåc chiïën cuãa mònh chöëng laåi bïånh naây. Caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ àa phûúng cung cêëp sûå laänh àaåo vaâ nguöìn taâi trúå to lúán cho caác chûúg trònh phoâng chöëng AIDS quöëc gia, àùåc biïåt taåi caác nûúác àang phaát triïín ngheâo hún, cuäng nhû cho viïåc nghiïn cûáu cú baãn vïì möåt vacxin vaâ möåt phûúng caách chûäa khoãi bïånh. Caác töí chûác phi chñnh phuã trong nûúác vaâ quöëc tïë àaä thûúâng höî trúå vaâ àöi khi cuäng laänh àaåo cuöåc chiïën chöëng laåi naån dõch. Caác chñnh phuã coá thïí caãi thiïån nhiïìu hún nûäa tñnh hiïåu quaã cuãa sûå àaáp ûáng cuãa mònh thöng qua phöëi húåp cöng viïåc vúái nhûäng àöëi taác trïn.

Thïë nhûng chó coá chñnh phuã múái coá sûá mïånh vaâ phûúng tiïån àïí cung cêëp caái maâ caác nhaâ kinh tïë hoåc vêîn goåi laâ haâng hoaá cöng cöång. Trong trûúâng húåp HIV/AIDS, nhûäng haâng hoaá àoá bao göìm caã thöng tin vïì sûå phên böí cuãa caác trûúâng húåp nhiïîm bïånh vaâ caác 7

haânh vi laâm lêy lan bïånh, kiïën thûác vïì caác chi phñ vaâ tñnh hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh phoâng ngûâa vaâ giaãm nheå taác haåi. Tûúng tûå, caác chñnh phuã coá möåt traách nhiïåm coá möåt khöng hai trong viïåc giaãm búát caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa caác haânh vi ruãi ro, thöng qua khuyïën khñch haânh vi an toaân hún trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng truyïìn viruát sang ngûúâi khaác nhêët.

Mùåc duâ laâ nhûäng chñnh saách saáng suöët, thïë nhûng nhûäng chñnh saách trïn coá thïí vêëp phaãi khoá khùn vïì mùåt chñnh trõ. Thêåt vêåy, do sûå lan truyïìn cuãa HIV liïn quan túái caác haânh vi riïng tû maâ nhiïìu ngûúâi lïn aán – coá nhiïìu baån tònh vaâ tiïm chñch ma tuyá - nhûäng chñnh phuã naâo cöë gùæng giaãm búát nhûäng hoaåt àöång naây coá thïí khiïën cho dên chuáng cuãa mònh nghô rùçng hoå thao tuáng nhûäng haânh vi phi àaåo àûác. Caác chñnh phuã phaãi laâm roä rùçng caách töët nhêët baão vïå moåi ngûúâi khoãi HIV laâ giuáp nhûäng ngûúâi tham gia vaâ caác haânh vi ruãi ro traánh bõ nhiïîm bïånh.

Do nguöìn lûåc khan hiïëm, ngûúâi ta phaãi cên nhùæc caách naâo laâ töët nhêët àïí phên böí caác nguöìn lûåc. Hêåu quaã cuãa nhûäng quyïët àõnh naây àöëi vúái tûâng caá nhên coá thïí hïët sûác to lúán.

Vaâ coá nhûäng vêën àïì nan giaãi àau àúán. Taåi caác nûúác maâ HIV àaä lan ra röång raäi, dõch bïånh seä laâm tùng nhanh choáng nhu cêìu àöëi vúái chùm soác y tïë vaâ yïu cêìu höî trúå àoái ngheâo. Caác chñnh phuã cuãa nhûäng nûúác ngheâo àöëi mùåt vúái möåt thaách thûác phaãi àaáp ûáng laåi nhûäng nhu cêìu múái cuãa nhûäng ngûúâi ngheâo bõ mùæc AIDS trong khi àoá laåi khöng àûúåc sao nhaäng caác nhu cêìu cuãa nhûäng ngûúâi ngheâo mùæc caác bïånh têåt khaác vaâ nhûäng nguyïn nhên ngheâo àoái khaác. Ruát kinh nghiïåm cuãa caác nûúác àaä phaãi àöëi mùåt vúái vêën àïì nan giaãi naây, baãn baáo caáo gúåi ra nhûäng àaáp ûáng vûâa coá tñnh nhên baãn laåi vûâa coá tñnh khaã thi. Àûúng àêìu vúái AIDS: Nhûäng ûu tiïn cuãa chñnh phuã trong möåt dõch bïånh toaân cêìu laâ cuöën saách thûá saáu trong möåt loaåt caác Baáo caáo Nghiïn cûáu Chñnh saách àûúåc thiïët kïë nhùçm àûa caác kïët quaã phaát hiïån cuãa cöng trònh nghiïn cûáu cuãa Ngên haâng Thïë giúái vïì möåt vêën àïì phaát triïín then chöët àïën vúái àöng àaão àöåc giaã. Àêy laâ möåt saãn phêím cuãa àöåi nguä chuyïn gia cuãa Ngên haâng Thïë giúái; caác àaánh giaá trong baáo caáo khöng nhêët thiïët phaãn aánh quan àiïím cuãa caác giaám àöëc hay caác chñnh phuã maâ hoå àaåi diïån.

Joseph E. Stiglitz Phoá chuã tõch cao cêëp vaâ Chuyïn viïn kinh tïë trûúãng Kinh tïë hoåc phaát triïín Ngên haâng thïë giúái

Nhoám chuyïn gia laâm baáo caáo Taác giaã chñnh cuãa baáo caáo naây laâ Martha Ainsworth vaâ Mead Over. Nina Brooks vaâ Samantha Forusz viïët nhiïìu khung minh hoåa, soaån caác phuå luåc thöëng kï vaâ cung cêëp höî trúå nghiïn cûáu.

Kathleen Mantila cung cêëp höî trúå nghiïn cûáu böí sung. Deon Filmer cung cêëp tû liïåu cho khung minh hoåa 3.3 vaâ caác kïët quaã khaác dûåa trïn söë liïåu Àiïìu tra Nhên khêíu hoåc vaâ Y tïë. Tim Brown vaâ Werasit Sittirai viïët khung minh hoåa 3.11. Eduard Bos soaån thaão caác dûå baáo cho khung minh hoåa 6.1. Julia Dayton vaâ Michael Merson soaån thaão phuå luåc; A. Lawrence MacDonald biïn têåp baãn baáo caáo. Baãn baáo caáo àûúåc soaån thaão dûúái sûå chó àaåo cuãa Lyn Squire vaâ Joseph Stiglitz.

Nhoám saãn xuêët-biïn têåp baáo caáo laâm viïåc dûúái sûå chó àaåo cuãa Deirdre T. Rufino, vúái sûå trúå giuáp thïm cuãa Paola Brezny, Joyce Gates, Audrey Heiligman, Brenda Mejia vaâ Anthony Pordes.

Jeffrey Lecksell soaån thaão caác baãn àöì trong caác Chûúng 1 vaâ 2. Grace O. Evans höî trúå trong viïåc soaån thaão baãn thaão, vúái sûå àoáng goáp cuãa Thomas Hastings vaâ Jim Shafer. Joanne Fleming cuäng àoáng goáp höî trúå thû kyá.

8

LÚÂI CAÃM ÚN

Baáo caáo naây nhêån àûúåc sûå húåp taác chùåt cheä, àaánh giaá kyä thuêåt vaâ taâi trúå cuãa Chûúng trònh HIV/AIDS cuãa Uyã ban chêu Êu (EC) vaâ cuãa Chûúng trònh Höîn húåp cuãa Liïn hiïåp quöëc vïì HIV/AIDS (UNAIDS). Chuáng töi xin baây toã sûå trên troång vaâ loâng biïët ún àùåc biïåt túái caác Tiïën sô Lieve Fransen cuãa EC vaâ Stefano Bertozzi cuãa UNAIDS vò àaä coá nhûäng àoáng goáp caá nhên xuêët sùæc trong viïåc baão trúå caác höåi thaão vaâ caác cuöåc hoåp àaánh giaá, giaám saát quaãn lyá caác nghiïn cûáu phuå trúå vaâ raâ soaát dûå thaão baáo caáo.

Chuáng töi xin baây toã sûå biïët ún túái Chûúng trònh HIV/AIDS cuãa Uyã ban chêu Êu àaä baão trúå hêìu hïët caác baáo caáo phuå trúå vaâ möåt höåi thaão vúái caác taác giaã taåi Limelette, Bó, thaáng Saáu 1996. Nhûäng nhêån xeát cuãa caác thaânh viïn dûå caác höåi thaão hïët sûác hûäu ñch: Tony Barnette, David Bloom, Marijke Bontinck, Jean-Claude Deheneffe, Domique Dellicour, Deon Filmer, Michel Garenne, Paul Gertner, Dick Hebbema, King Holmes, Roberto Iunes, Joseá Antonio Izazola, Wattana Janjareon, Emmanuel Mimenez, Tony Klouda, Tieákoura Koneá, Sukontha Kongsin, Michael Kremer, Ajay Mahal, Allechi M’bet, Rekha Menon, Anne Mills, Martina Morris, Phare Mujinja, Amadon Noumbissi, I. O. Orubuloye, Nocholas Prescott, Pamela Rao, Innocent Seali, Zmarak Shalizi, Donald Shapard, Lyn Squire, John Stover, Paula Tibandebage, Inge Van Den Bussche, Peter Way, Marc Wheeler, Alan Whiteside, vaâ Debrework Zewdie. Möåt baãn danh saách àêìy àuã nhûäng baáo caáo phuå trúå àûúåc cung cêëp taåi phêìn cuöëi cuãa baáo caáo naây.

Chuáng töi xin biïët ún nhûäng àoáng goáp kyä thuêåt quan troång cuãa nhûäng chuyïn gia UNAIDS sau: Bai Bagasao, Michel Carael, Renu Chahil-Graf, Suzanne Cherney, Mark Connolly, Sally Cowal, Isabelle de Vincenzi, Joseá Esparza, Purnima Mane, Peggy McEvoy, Rob Moodie, Joseph Perriens, Peter Piot, Joseph Saba, Bernhard Schwarlander, Werasit Sittitrai, vaâ caác Cöë vêën Chûúng trònh Quöëc gia laâ nhûäng ngûúâi àaä àaáp ûáng laåi cuöåc àiïìu tra nïu taåi Chûúng 3. Chuáng töi cuäng xin biïët ún UNAIDS àaä baão trúå cuöåc hoåp àaánh giaá vïì baãn thaão hoaân chónh àêìu tiïn cuãa baáo caáo naây taåi Geveva, vaâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách quöëc gia laâ nhûäng ngûúâi àaä cung cêëp nhûäng nhêån xeát sêu röång vaâo luác bêëy giúâ nhû: Akan Akanov, (Ka-dùæc-xtan), Papa Fall (Sï-nï-gan), Mary Muduuli (U-gan-àa); vaâ Jaime Sepulveda (Mï-hi-cö).

Ngoaâi nhûäng ngûúâi àûúåc nïu tïn úã trïn ra, nhiïìu ngûúâi khaác bïn ngoaâi hay bïn trong Ngên haâng Thïë giúái cuäng àaä cung cêëp nhûäng àoáng goáp hay nhûäng nhêån xeát quyá baáu nhû: Peter Aggleton, Sevgi Aral, Natalie Beáchu, Seth Berkeley, Dorothy Blake, John Bongaarts, 9

Kenneth Bridbord, Denis Broun, Tim Brown, Richard Bumgarner, Tony Burton, Anne Buveá, Julia Dayton, David de Ferranti, Jacquelin Dubow, Richard Feachem, Steven Forsythe, Mark Gersovtz, Ronald Gray, Jacque du Guerny, Salim Habayeb, Jeffrey Hammer, David Heymann, Philip Harvey, Richard Hayes, Estelle James, Dean Jamison, Prabhat Jha, Christine Jones, Arata Kochi, Kees Kostermans, Maureen Lewis, Samuel Liberman, Bernard Liese, Georges Malempreá, Jacque Martin, Raymond Martin, Clyde McCoy, Tom Merrick, Michael Merson, David Metzger, Norman Miller, Susan Mlango, Stephen Moses, Philip Musgrove, Jeffrey O’Malley, Junko Otani, Cheryl Overs, David Paltiel, Lant Pritchett, Hnin Hnin Pyne, Bill Rao, Wendy Roseberry, Lewis Schrager, Thomas Selden, Guy Stallworthy, Karen Stanecki, Daniel Tarantola, Kitty Theurmer, Anne Tinker, Dominique van de Walle, Carina Van Vliet, Maria Waver, Roger Yeager, vaâ Fernado Zacarias. Caác yá kiïën vaâ kïët luêån thïí hiïån trong baáo caáo naây khöng nhêët thiïët phaãn aánh lêåp trûúâng cuãa Ngên haâng Thïë giúái, caác chñnh phuã thaânh viïn cuãa töí chûác naây, hay caác töí chûác húåp taác hoùåc baão trúå khaác.

Chuáng töi cuäng ghi nhêån vúái loâng biïët ún sûå höî trúå taâi chñnh cuãa caác chñnh phuã UÁc vaâ Thuåy Sô.

10

CAÁC ÀÕNH NGHÔA

Caác ghi chuá vïì söë liïåu: Caác söë liïåu lõch sûã trong cuöën naây coá thïí khaác vúái söë liïåu trong caác êën phêím khaác cuãa Ngên haâng Thïë giúái nïëu nhû àaä coá caác söë liïåu àaáng tin cêåy hún, nïëu nhû möåt nùm cú súã àûúåc duâng cho söë liïåu tñnh theo giaá cöë àõnh, hoùåc nïëu nhû caác nûúác àûúåc phên loaåi möåt caách khaác.

Nûúác Zai-a trûúác kia giúâ àûúåc goåi laâ Cöång hoâa Dên chuã Cöng-gö, vaâ Höìng Köng (àûúåc goåi laâ Trung Quöëc kïí tûâ 1/7/1997) àöi khi vêîn àûúåc goåi laâ Höìng Köng.

• Têët caã söë lûúång tiïìn àö la laâ tiïìn àö la Myä hiïån taåi trûâ phi àûúåc cuå thïí hoáa khaác ài.

• Tyã coá nghôa laâ möåt nghòn triïåu.

Nhûäng chûä viïët tùæt vaâ gheáp tùæt AIDS

Höåi chûáng suy giaãm miïîn dõch mùæc phaãi

AIDSCAP

Dûå aán Kiïím soaát vaâ Ngùn ngûâa AIDS

CSM

Tiïëp thõ xaä höåi bao cao su (xem phêìn Ngûä vûång dûúái àêy)

DALY DHS DOTS

Nùm söëng àiïìu àaä chónh theo mûác àöå taân phïë Àiïìu nhên khêíu hoåc vaâ y tïë Phûúng phaáp àiïìu trõ liïåu phaáp ngùæn àûúåc quan saát trûåc tiïëp (àöëi vúái bïånh lao)

EC

UÃy ban chêu Êu

FSU

Liïn Xö cuä

GAPC

Liïn minh Chñnh saách AIDS Toaân cêìu

GDP

Töíng saãn phêím quöëc nöåi (xem phêìn Ngûä vûång dûúái àêy)

GNP

Töíng saãn phêím quöëc dên (xem phêìn Ngûä vûång dûúái àêy)

11

GPA

Chûúng trònh Toaân cêìu vïì AIDS

HIV

Viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi

IDU

Ngûúâi sûã duång ma tuáy dûúái daång tiïm (ngûúâi tiïm chñch ma tuáy)

IEC

Thöng tin, giaáo duåc, truyïìn thöng

MSM

Nam giúái coá tònh duåc vúái nam giúái (xem phêìn Ngûä vûång dûúái àêy)

NEP

Chûúng trònh trao àöíi kim tiïm

NGO

Töí chûác phi chñnh phuã (xem phêìn Ngûä vûång dûúái àêy)

OECD

Töí chûác Húåp taác vaâ Phaát triïín Kinh tïë

ODA

Cú quan Phaát triïín Haãi ngoaåi (Anh quöëc)

OI

Nhiïîm cú höåi

PAHO

Töí chûác Y tïë Toaân Myä

PCP

Bïånh pneumocystis carinii pneumonia (möåt daång viïm phöíi)

PSI

Töí chûác Dõch vuå Dên söë Quöëc tïë (haäng tû nhên)

SOMARC

Haäng Tiïëp thõ Xaä höåi vò sûå Thay àöíi (haäng tû nhên)

STD

Bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc (LQÀTD)

TB

Bïånh lao

UNAIDS

Chûúng trònh Höîn húåp cuãa Liïn hiïåp quöëc vïì HIV/AIDS

UNDP

Chûúng trònh Phaát triïín cuãa Liïn hiïåp quöëc

UNESCO

Töí chûác Giaáo duåc, Khoa hoåc, vaâ Vùn hoáa cuãa Liïn hiïåp quöëc

UNFPA Quyä Dên söë cuãa Liïn hiïåp quöëc UNICEF

Quyä Nhi àöìng cuãa Liïn hiïåp quöëc

USAID Cú quan Phaát triïín Quöëc tïë cuãa Hoa Kyâ WHO

Töí chûác Y tïë Thïë giúái

WHO/GPA

Chûúng trònh Toaân cêìu vïì AIDS cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái

Baãng tûâ vûång Adverse selection: sûå lûåa choån coá haåi (cho haäng baão hiïím) - sûå lûåa choån tham gia vaâo nhoám ngûúâi maâ chùæc seä yïu cêìu böìi thûúâng cao hún nhûäng ngûúâi khaác.

Assortative sexual mixing: höîn giao àöìng nhoám; nïëu nhûäng ngûúâi coá söë baån tònh giöëng nhau cùåp àöi vúái nhau.

Asymptomatic: khöng coá triïåu chûáng; bõ nhiïîm möåt taác nhên gêy bïånh nhûng khöng coá biïíu hïån nhûäng triïåu chûáng y hoåc naâo; cêån lêm saâng.

12

Commersial sex: maåi dêm, viïåc baán caác dõch vuå tònh duåc àïí lêëy thuâ lao; naån àô àiïëm.

Concurrent partnership: quan hïå àöìng thúâi; nhûäng möëi quan hïå baån tònh cuâng diïîn ra möåt luác.

Disassortative sexual mixing: höîn giao dõ nhoám; mûác àöå nhûäng ngûúâi coá nhiïìu baån tònh cùåp àöi vúái nhûäng ngûúâi coá ñt baån tònh.

Discordant couple: möåt cùåp traái ngûúåc; möåt cùåp baån tònh maâ trong àoá möåt baån tònh bõ nhiïîm HIV vaâ ngûúâi kia thò khöng.

Endemic: dõch bïånh úã quy mö àõa phûúng; thöng thûúâng coá tñnh chêët lan traân; dai dùèng taåi caác mûác àöå tûúng àöëi khöng thay àöíi.

Epidemic: dõch bïånh; möåt sûå gia tùng bêët thûúâng àöåt xuêët vïì caác trûúâng húåp nhiïîm bïånh vûúåt con söë dûå kiïën trïn cú súã kinh nghiïåm.

Epidemic, concentrated: dõch bïånh úã giai àoaån têåp trung; möåt dõch HIV taåi möåt nûúác maâ taåi àoá coá nùm phêìn trùm hoùåc hún caác caá thïí trong caác nhoám coá haânh vi nguy cú cao, nhûng coá chûa àêìy nùm phêìn trùm phuå nûä àïën thùm khaám thai taåi caác phoâng khaám úã àö thõ bõ nhiïîm.

Epidemic, generalized: dõch bïånh úã vaâo giai àoaån lan röång; möåt dõch HIV taåi möåt nûúác maâ taåi àoá coá nùm phêìn trùm hoùåc hún söë phuå nûä àïën thùm khaám thai taåi caác phoâng khaám úã àö thõ bõ nhiïîm bïånh; tyã lïå nhiïîm bïånh trong söë nhûäng caá thïí trong caác nhoám coá haânh vi nguy cú cao cuäng coá khaã nùng vûúåt nùm phêìn trùm taåi caác nûúác coá möåt dõch HIV lan röång.

Epidemic, nascent: dõch bïånh úã vaâo giai àoaån sú khai; dõch HIV taåi möåt nûúác maâ úã àoá dûúái nùm phêìn trùm caác caá thïí trong caác nhoám coá haânh vi nguy cú cao bõ nhiïîm.

Epidemiology: dõch tïî hoåc; viïåc nghiïn cûáu sûå phên böí vaâ caác taác nhên gêy bïånh vaâ thûúng têåt trong caác quêìn thïí ngûúâi.

Externality: taác àöång ngoaåi vi; möåt hiïåu quaã phuå khöng àõnh giaá àûúåc àöëi vúái bïn thûá ba cuãa möåt giao dõch giûäa hai bïn.

Gross domestic product: töíng saãn phêím quöëc nöåi; möåt ào lûúâng thö vïì sûå thõnh vûúång kinh tïë quöëc gia: töíng chi tiïu cuãa cû dên cuãa möåt nûúác hoùåc haâng hoáa vaâ dõch vuå cuöëi cuâng daânh cho tiïu thuå, àêìu tû, vaâ caác dõch vuå cuãa chñnh phuã.

Gross national product: töíng saãn phêím quöëc dên; möåt sûå thay thïë cho töíng saãn phêím quöëc nöåi trong viïåc ào lûúâng sûå thõnh vûúång kinh tïë quöëc gia. Cöång vúái thu nhêåp vïì töíng saãn phêím quöëc nöåi àaåt àûúåc búãi nhûäng cöng dên tûâ lao àöång hay taâi saãn bïn ngoaâi möåt nûúác vaâ trûâ ài thu nhêåp cuãa nhûäng ngûúâi nûúác ngoaâi cû truá taåi nûúác àoá.

High-risk behavior: haânh vi nguy cú cao; sûå giao húåp khöng coá baão vïå (tûác laâ khöng duâng bao cao su) vúái nhiïìu baån tònh, hoùåc duâng chung caác duång cuå tiïm chñch khöng àûúåc khûã truâng.

HIV-positive: HIV dûúng tñnh; coá caác khaáng thïí àöëi vúái HIV. Incidence of HIV: tyã lïå nhiïîm HIV; con söë nhûäng trûúâng húåp HIV múái taåi möåt giai àoaån thúâi gian naâo àoá, thûúâng àûúåc biïíu thõ bùçng söë phêìn trùm trïn möåt söë cho trûúác caác caá thïí cuãa nhoám ngûúâi coá khaã nùng lêy nhiïîm.

13

Low-risk individuals: nhûäng caá thïí coá nguy cú thêëp; nhûäng caá thïí coá haânh vi khiïën chñnh hoå vaâ nhûäng baån tònh cuãa hoå coá ruãi ro lêy nhiïîm HIV thêëp; tuy nhiïn tuây thuöåc vaâo mûác àöå hoå tiïëp xuác vúái nhûäng caá thïí nguy cú cao hoå vêîn coá thïí coá nguy cú cao bõ nhiïîm bïånh.

Men who have sex with men: nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái nam giúái; nhûäng ngûúâi nam giúái thuöåc loaåi àöìng tñnh luyïën aái nam, lûúäng tñnh luyïën aái vaâ tònh duåc khaác giúái, coá quan hïå tònh duåc vúái nhûäng nam giúái khaác.

Merit good: haâng hoáa haão têm; haâng hoáa (hay dõch vuå) maâ viïåc ngûúâi ngheâo duâng chuáng àûúåc caã xaä höåi trên troång.

Moral hazard: sûå gia tùng vïì töín thêët trung bònh gêy ra búãi nhûäng ngûúâi coá baão hiïím so vúái nhûäng nhûäng ngûúâi khöng coá baão hiïím; thuêåt ngûä naây àûúåc sûã duång búãi caác cöng ty baão hiïím y tïë àïí noái vïì nhu cêìu tùng lïn vïì chùm soác y tïë cuãa nhûäng ngûúâi coá baão hiïím.

Nongovernmental organization: töí chûác phi chñnh phuã; caác haäng võ lúåi nhuêån vaâ caác töí chûác phi lúåi nhuêån tû nhên.

Opportunistic illness: caác bïånh cú höåi; bïånh maâ nhûäng ngûúâi coá hïå miïîn dõch yïëu mùæc.

Pandemic: àaåi dõch; möåt naån dõch cuâng luác xaãy ra taåi nhiïìu nûúác.

Prevalence of HIV: tyã lïå hiïån nhiïîm HIV; con söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV taåi möåt thúâi àiïím thûúâng àûúåc biïíu thõ bùçng con söë phêìn trùm cuãa töíng dên söë.

Public good: haâng hoáa cöng cöång; möåt haâng hoáa hoùåc möåt dõch vuå coá hai àùåc tñnh sau: (1) viïåc sûã duång haâng hoáa cuãa möåt ngûúâi khöng laâm suy giaãm söë lûúång sùén coá cuãa haâng hoáa àoá cho ngûúâi khaác, vaâ (2) khöng thïí hoùåc rêët töën keám nïëu loaåi trûâ moåi ngûúâi khoãi viïåc sûã duång haâng hoáa àoá.

Reproductive rate: töëc àöå lêy nhiïîm; con söë trung bònh nhûäng ngûúâi coá khaã nùng lêy nhiïîm bõ lêy nhiïîm búãi möåt ngûúâi àaä bõ nhiïîm trong cuöåc àúâi cuãa ngûúâi naây.

Seroprevalence: tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh; tyã lïå hiïån nhiïîm viruát àûúåc phaát hiïån trong huyïët thanh.

Sex worker: ngûúâi haânh nghïì maåi dêm; möåt ngûúâi chaâo baán dõch vuå tònh duåc vò tiïìn.

Social marketing of condoms: tiïëp thõ xaä höåi bao cao su; caác chûúng trònh àûúåc thiïët kïë nhùçm nêng cao viïåc sûã duång bao cao su thöng qua caãi tiïën sûå chêëp nhêån cuãa xaä höåi àöëi vúái bao cao su, khiïën cho bao cao su caâng phöí biïën thöng qua caác núi baán khöng truyïìn thöëng vaâ baán chuáng vúái caác giaá bao cêëp.

Susceptible: dïî bõ lêy nhiïîm.

Symptomatic: coá triïåu chûáng; thïí hiïån àêìy àuã triïåu chûáng àoâi hoãi phaãi coá àiïìu trõ y hoåc.

14

TOÁM TÙÆT

Hai thêåp kó sau khi viruát laâm suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi (HIV) xuêët hiïån, ngûúâi ta ûúác tñnh coá 30 triïåu ngûúâi àaä bõ nhiïîm viruát vaâ 6 triïåu ngûúâi àaä chïët vò höåi chûáng suy giaãm miïîn dõch (AIDS). Khoaãng 90% nhiïîm viruát nùçm úã caác nûúác àang phaát triïín maâ taåi àoá cùn bïånh naây àaä, àang laâm giaãm tuöíi thoå trung bònh, úã möåt söë nûúác tuöíi thoå trung bònh àaä bõ giaãm túái hún 10 nùm. HIV àaä lan röång úã nhiïìu nûúác vuâng Cêån Xa-ha-ra chêu Phi vaâ coá nguy cú buâng nöí úã nhiïìu khu vûåc khaác. Vò hêìu hïët nhûäng ngûúâi mùæc AIDS laâ ngûúâi lúán àang úã tuöíi sung sûác nhêët nïn cùn bïånh naây gêy mêët maát to lúán àöëi vúái nhûäng thaânh viïn coân laåi cuãa gia àònh, àùåc biïåt laâ treã em vaâ laâm töìi tïå hún tònh traång àoái ngheâo vaâ bêët bònh àùèng. Roä raâng laâ sûå mêët maát vïì ngûúâi do bïånh dõch naây laâ rêët lúán. Nhûng caác nûúác thu nhêåp thêëp coân gùåp phaãi sûác eáp nhiïìu mùåt vïì nhu cêìu nhên lûåc. Vêåy chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín vaâ cöång àöìng quöëc tïë àöëi phoá nhû thïë naâo vúái tònh hònh naây? Àïí traã lúâi cêu hoãi naây, cuöën saách Àûúng àêìu vúái AIDS: Nhûäng ûu tiïn cuãa chñnh phuã trong möåt dõch bïånh toaân cêìu àaä dûåa vaâo kiïën thûác cuãa ba ngaânh khoa hoåc: dõch tïî hoåc HIV; nhûäng nguyïn tùæc y tïë cöng cöång vïì phoâng chöëng bïånh; vaâ àùåc biïåt laâ kinh tïë cöng cöång - möåt khoa hoåc têåp trung àaánh giaá nhûäng giaãi phaáp töëi ûu trong viïåc phên böí caác nguöìn lûåc cöng ñt oãi. Bùçng viïåc dûåa chuã yïëu vaâo kinh tïë cöng cöång, chuáng töi khöng coá yá àõnh baác boã giaá trõ cuãa nhûäng quan àiïím khaác. Àaä coá nhiïìu ngûúâi viïët vïì dõch bïånh naây tûâ khña caånh y tïë cöng cöång, khoa hoåc y hoåc vaâ quyïìn con ngûúâi. Baãn Baáo caáo Nghiïn cûáu Chñnh saách naây khaác úã chöî noá àïì cêåp àïën dõch bïånh theo möåt caách thûác gêìn guäi hún xeát trïn phûúng diïån caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách ngoaâi ngaânh y tïë, nhûäng ngûúâi àõnh hûúáng caác nöî lûåc quöëc gia àïí chöëng laåi cùn bïånh naây. Àöëi vúái nhûäng àöåc giaã naây, baãn baáo caáo lêåp luêån rùçng AIDS laâ möåt vêën àïì lúán, àang phaát triïín vaâ rùçng caác chñnh phuã coá thïí vaâ phaãi àûúng àêìu vúái dõch bïånh bùçng caách ngùn chùån nhûäng trûúâng húåp nhiïîm múái vaâ giaãm thiïíu taác àöång do viïåc lêy nhiïîm gêy ra. Baáo caáo cho thêëy möåt söë chñnh saách naây hûäu hiïåu hún caác chñnh saách khaác trong viïåc giaãm lêy lan HIV vaâ giaãm thiïíu taác àöång cuãa viïåc nhiïîm viruát naây. Baáo caáo cuäng cung cêëp cú súã cho viïåc phên biïåt giûäa caác hoaåt àöång maâ caác höå gia àònh vaâ khu vûåc tû nhên kïí caã caác töí chûác phi chñnh phuã coá thïí tiïën haânh vúái caác hoaåt àöång maâ chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín phaãi khúãi xûúáng vaâ nhûäng hoaåt àöång maâ cöång àöìng phaát triïín quöëc tïë phaãi uãng höå maånh meä nhêët.

Mùåc duâ coá nhûäng luêån cûá roä raâng uãng höå sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã àïí laâm giaãm sûå lêy lan HIV, nhûäng chuêín mûåc xaä höåi vaâ chñnh trõ laâm cho chñnh saách vïì AIDS trúã thaânh

15

möåt chñnh saách thaách thûác àùåc biïåt. Àiïìu naây àùåc biïåt àuáng trong nhûäng giai àoaån àêìu cuãa dõch bïånh khi maâ nhûäng lúåi thïë cuãa can thiïåp cuãa chñnh phuã laâ rêët lúán nhûng tñnh nghiïm troång tiïìm taâng cuãa vêën àïì coân chûa àûúåc thêëy roä. Baãn baáo caáo lêåp luêån rùçng caác chñnh phuã coá traách nhiïåm uãng höå vaâ trúå cêëp cho caác can thiïåp phoâng ngûâa laâm giaãm nguy cú, àùåc biïåt àöëi vúái nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët trong khi vêîn baão vïå hoå khoãi bõ kyâ thõ.

Baãn baáo caáo naây laâ möåt taâi liïåu mang tñnh chiïën lûúåc. Noá àûúåc viïët ra àïí cung cêëp thöng tin vaâ thuác àêíy caác nhaâ laänh àaåo chñnh trõ, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ caác chuyïn gia vïì phaát triïín höî trúå cöång àöìng y tïë cöng cöång, xaä höåi dên sûå liïn quan nhûäng ngûúâi àang chung söëng vúái AIDS trong viïåc àûúng àêìu vúái dõch AIDS. Möåt söë àöåc giaã àaä biïët nhiïìu vïì chñnh saách cöng cöång vaâ HIV/AIDS, nhûäng ngûúâi khaác coá thïí xem xeát dõch bïånh naây lêìn àêìu tiïn tûâ goác àöå chñnh trõ. Baãn baáo caáo cuäng phuâ húåp vúái caác nûúác coân àang úã trong giai àoaån sú khai cuãa dõch bïånh cuäng nhû caác nûúác àaä chõu sûå taân phaá cuãa dõch bïånh tûâ hún möåt thêåp kyã nay. Mùåc duâ dêîn ra nhûäng vñ duå vïì caác chûúng trònh úã nhiïìu nûúác trong àoá möåt söë chûúng trònh àaä rêët thaânh cöng, baáo caáo khöng nhùçm muåc àñch àûa ra möåt hûúáng dêîn laâm thïë naâo àïí thiïët kïë vaâ thûåc hiïån nhûäng chûúng trònh cuå thïí. Coá rêët nhiïìu nguöìn thöng tin khaác nhû vêåy vaâ toám tùæt caác thöng tin naây vûúåt ra ngoaâi phaåm vi cuãa baáo caáo. Chuã yïëu baãn baáo caáo àûa ra möåt khung phên tñch àïí quyïët àõnh nhûäng can thiïåp naâo chñnh phuã phaãi daânh ûu tiïn cao hún àïí giaãi quyïët dõch HIV/ AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ dûåa trïn khung naây baáo caáo àaä àïì ra möåt chiïën lûúåc röång lúán àïí caác nûúác coá thïí aáp duång tuyâ theo caác nguöìn lûåc vaâ giai àoaån dõch bïånh taåi nûúác hoå.

Chûúng 1: AIDS möåt thaách thûác àöëi vúái Chñnh phuã Chûúng naây cung cêëp caác thöng tin cú baãn vïì baãn chêët cuãa HIV/AIDS, mûác àöå cuãa dõch bïånh, nhûäng taác àöång cuãa dõch bïånh hiïån nay vaâ nhûäng taác àöång coá thïí trong tûúng lai túái nhûäng thûúác ào vïì phuác lúåi nhû tuöíi thoå trung bònh, sûác khoeã vaâ sûå tùng trûúãng kinh tïë. Vò AIDS àaánh vaâo ngûúâi lúán àang úã àöå tuöíi sung sûác vïì kinh tïë vaâ mùåc duâ coá nhûäng tiïën böå vïì y hoåc gêìn àêy nhûäng ngûúâi mùæc bïånh naây hêìu hïët seä chïët, do àoá bïånh laâm giaãm tuöíi thoå trung bònh (úã möåt söë trûúâng húåp laâm giaãm àaáng kïí), laâm tùng nhu cêìu vïì chùm soác y tïë vaâ chùæc chùæn laâm töìi tïå hún tònh traång ngheâo khöí vaâ bêët bònh àùèng. Möëi quan hïå giûäa caác chñnh saách phaát triïín kinh tïë vaâ HIV laâ rêët phûác taåp: caác söë liïåu liïn quöëc gia vaâ caác bùçng chûáng khaác chó ra rùçng dõch AIDS vûâa aãnh hûúãng àïën vaâ vûâa bõ aãnh hûúãng búãi phaát triïín kinh tïë.

Tuy nhiïn, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách thûúâng miïîn cûúäng trong viïåc can thiïåp.

Phaãi àûúng àêìu vúái nhûäng nhu cêìu gay gùæt àöëi vúái caác nguöìn lûåc cöng cöång khan hiïëm vaâ laåi biïët rùçng HIV/AIDS chuã yïëu truyïìn nhiïîm qua àûúâng quan hïå tònh duåc riïng tû vaâ tiïm chñch ma tuyá, caác chñnh phuã coá thïí kïët luêån rùçng bïånh khöng phaãi laâ möåt ûu tiïn cöng cöång. Dûåa trïn nhûäng nguyïn tùæc àûúåc sûå chêëp nhêån röång raäi vïì vai troâ cuãa chñnh phuã maâ nhûäng nguyïn tùæc naây laâ chuã àïì cuãa mön hoåc vïì kinh tïë cöng cöång, chûúng naây giaãi thñch taåi sao caác chñnh phuã phaãi tham gia möåt caách tñch cûåc vaâo cöng cuöåc phoâng chöëng AIDS. Bùæt àêìu tûâ quan àiïím rùçng chñnh phuã mang möåt sûá maång vïì phaát triïín phuác lúåi kinh tïë vaâ thuác àêíy phên phöëi cöng bùçng caác saãn phêím cuãa xaä höåi, chûúng naây aáp duång kinh tïë hoåc cöng cöång àïí lêåp luêån rùçng chñnh phuã khöng thïí boã trêån àõa phoâng chöëng HIV/AIDS cho khu vûåc tû nhên àaãm nhiïåm. Thûá nhêët, àöëi vúái nhûäng nûúác muöën trúå cêëp 16

phêìn lúán caác chi phñ vïì chùm soác y tïë, AIDS seä taåo ra nhûäng khoaãn chi phñ y tïë khöíng löì cho chñnh phuã, riïng àiïìu naây cuäng àuã àïí lyá giaãi cho viïåc phoâng bïånh súám vaâ hiïåu quaã.

Thûá hai, bêët kyâ úã àêu möåt giao dõch giûäa hai bïn taåo ra nhûäng taác àöång tiïu cûåc hoùåc nhûäng taác àöång ngoaåi vi àöëi vúái bïn thûá ba nhû trong trûúâng húåp khi quan hïå tònh duåc giûäa hai ngûúâi laâm tùng nguy cú lêy nhiïîm HIV cho nhûäng ngûúâi baån tònh khaác thò kinh tïë cöng cöång lêåp luêån cêìn phaãi coá sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã. Thûá ba, viïåc cung cêëp thöng tin vïì giai àoaån cuãa dõch hoùåc vïì tñnh hûäu hiïåu cuãa caác phûúng phaáp chûäa trõ, theo àõnh nghôa cuãa caác nhaâ kinh tïë laâ haâng hoaá cöng cöång; àoá laâ nhûäng gò mang laåi lúåi ñch cho xaä höåi maâ caác doanh nghiïåp tû nhên khöng quan têm àïën viïåc saãn xuêët ra chuáng bùçng nguöìn vöën cuãa hoå. Kinh tïë cöng cöång cho rùçng caác chñnh phuã thûúâng coá thïí nêng cao àûúåc phuác lúåi xaä höåi bùçng caách àaãm baão viïåc cung cêëp àêìy àuã caác dõch vuå nhû vêåy. Thûá tû, sûå cöng bùçng vaâ tònh thûúng àöëi vúái ngûúâi ngheâo àaãm baão cho chñnh phuã möåt vai troâ trong caã phoâng bïånh lêîn giaãm nheå taác àöång cuãa dõch bïånh. Cuöëi cuâng caác chñnh phuã thûúâng gêy aãnh hûúãng àöëi vúái caác quy chuêín xaä höåi vaâ ban haânh luêåt phaáp coá aãnh hûúãng túái quyïìn cuãa caã nhûäng ngûúâi àaä bõ nhiïîm vaâ nhûäng ngûúâi chûa bõ nhiïîm HIV. Nhûäng biïån phaáp baão vïå nhûäng ngûúâi khöng coá quyïìn lûåc khoãi bõ thaânh kiïën, bõ àöëi xûã heåp hoâi vaâ boác löåt seä àöìng thúâi giuáp cho viïåc baão vïå moåi ngûúâi khoãi dõch AIDS. Chûúng 2: Nhûäng baâi hoåc chiïën lûúåc ruát ra tûâ àùåc àiïím dõch tïî hoåc cuãa HIV ÚÃ möåt söë nûúác HIV chó lêy nhiïîm trong möåt tó lïå phêìn trùm rêët nhoã dên chuáng vaâ nhûäng taác àöång cuãa noá hêìu nhû khöng nhòn thêëy; úã nhûäng nûúác khaác viruát lan röång túái mûác chó möåt söë rêët ñt caác gia àònh thoaát khoãi bi kõch cuãa öëm àau vaâ chïët choác do AIDS. Àiïìu gò taåo ra sûå khaác nhau naây. Bùçng caách àiïím laåi viïåc HIV lêy truyïìn trong caác quêìn thïí dên cû nhû thïë naâo vaâ caác yïëu töë vïì haânh vi vaâ sinh hoåc àùçng sau dõch, chûúng naây xaác àõnh nhûäng nguyïn tùæc quan troång cho möåt haânh àöång hûäu hiïåu dûåa trïn dõch tïî hoåc cuãa HIV. Nhûäng nguyïn tùæc naây cung cêëp cú súã cho viïåc xem xeát caác ûu tiïn cuãa chñnh phuã nhùçm ngùn chùån sûå lêy lan cuãa HIV (Chûúng 3). Àïí HIV töìn taåi àûúåc trong möåt quêìn thïí dên cû thò möåt ngûúâi bõ nhiïîm trung bònh phaãi truyïìn viruát cho ñt nhêët laâ möåt ngûúâi trong cuöåc àúâi cuãa anh ta hoùåc chõ ta. Caã nhûäng yïëu töë haânh vi lêîn sinh hoåc aãnh hûúãng àïën tyã lïå lêy lan cuãa HIV thöng qua quêìn thïí dên cû. Nhûäng yïëu töë sinh hoåc chuã yïëu bao göìm thúâi gian daâi khöng coá triïåu chûáng cuãa HIV, nguy cú nhiïîm trïn möåt lêìn tiïëp xuác theo caác àûúâng lêy truyïìn khaác nhau vaâ caác àöìng yïëu töë nhû lêy nhiïîm caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc. Tuy nhiïn coá thïí laâm chêåm laåi möåt caách àaáng kïí sûå lêy truyïìn cuãa HIV bùçng thay àöíi haânh vi: nhû giaãm söë baån tònh vaâ baån tiïm chñch ma tuyá, sûã duång bao cao su trong giao húåp vaâ duâng duång cuå tiïm chñch àûúåc tiïåt truâng. Cho àïën khi coá àûúåc möåt vacxin hoùåc thuöëc àiïìu trõ maâ caác nûúác àang phaát triïín coá thïí chõu àûúåc vïì taâi chñnh, caách hûäu hiïåu nhêët àïí ngùn chùån dõch bïånh seä laâ taåo àiïìu kiïån cho caác caá nhên giaãm àûúåc caác haânh vi nguy cú coá thïí dêîn àïën nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Caác biïån phaáp àùåc biïåt coá thïí laâm àïí giaãm haânh vi nguy cú úã caác caá nhên vaâ úã quy mö xaä höåi àûúåc thaão luêån trong Chûúng 3.

Dõch tïî hoåc HIV àïì ra hai muåc tiïu quan troång cho caác chûúng trònh cöng cöång nhùçm laâm chêåm laåi vaâ chùån àûáng sûå lêy truyïìn cuãa HIV, àoá laâ: Haânh àöång caâng súám caâng töët. Gêìn möåt nûãa dên söë thïë giúái söëng trong nhûäng vuâng maâ úã àoá HIV coân hiïëm, ngay caã trong söë nhûäng ngûúâi maâ haânh vi cuãa hoå coá thïí àùåt hoå trûúác nguy cú nhiïîm bïånh cao. Bùçng viïåc àêìu tû vaâo phoâng bïånh trong khi chó möåt söë ñt ngûúâi bõ nhiïîm HIV, trûúác khi AIDS trúã thaânh möåt vêën àïì y tïë àaáng kïí, caác chñnh phuã coá 17

thïí kiïím soaát àûúåc dõch vúái chi phñ khaá thêëp. Ngay taåi caác nûúác maâ úã àoá viruát àaä lêy lan röång raäi, phoâng bïånh hûäu hiïåu bêy giúâ coá thïí cûáu àûúåc sinh maång cuãa nhiïìu ngûúâi maâ nïëu khöng coá phoâng bïånh hoå seä bõ nhiïîm viruát.

Ngùn ngûâa lêy nhiïîm trong nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Khöng phaãi têët caã moåi ngûúâi trong quêìn thïí dên cû bõ nhiïîm HIV àïìu coá thïí laâm lêy truyïìn viruát sang nhûäng ngûúâi khaác vúái mûác àöå nhû nhau. Nhûäng ngûúâi coá söë baån tònh nhiïìu nhêët vaâ coá tó lïå thêëp nhêët vïì haânh vi baão vïå (nhû duâng bao cao su hoùåc caác duång cuå tiïm chñch àûúåc tiïåt truâng) laâ nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm nhêët vaâ vö yá laâm lêy truyïìn HIV. Möîi trûúâng húåp nhiïîm HIV àûúåc ngùn ngûâa trûåc tiïëp trong nhûäng ngûúâi thûåc haânh caác haânh vi nguy cú cao seä giaán tiïëp ngùn ngûâa àûúåc nhiïìu trûúâng húåp nhiïîm thûá phaát trong phêìn coân laåi cuãa quêìn thïí dên cû - möåt loaåi taác àöång kiïíu “cêëp söë nhên”.

Nhûäng ngûúâi khaác trong quêìn thïí dên cû thûåc haânh nhûäng haânh vi nguy cú thêëp nhû coá ñt baån tònh hún, thûúâng xuyïn duâng bao cao su hoùåc duâng nhûäng duång cuå tiïm chñch àûúåc tiïåt truâng thûúâng ñt coá khaã nùng laâm lan truyïìn HIV ngay caã nïëu baãn thên hoå àaä bõ nhiïîm HIV. Khaã nùng möåt caá nhên seä bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV àûúåc xaác àõnh búãi mûác àöå cuãa caác haânh vi nguy cú cuãa caá nhên àoá. Caác nghiïn cûáu vïì haânh vi cho thêëy rùçng nhûäng àùåc àiïím caá nhên coá thïí quan saát àûúåc nhû nghïì nghiïåp, tuöíi, thiïn hûúáng tònh duåc coá thïí phêìn naâo dûå àoaán àûúåc haânh vi nguy cú vaâ do àoá seä rêët hûäu ñch trong viïåc hûúáng dêîn caác nöî lûåc phoâng bïånh. Tuy nhiïn, nhûäng ngûúâi vúái haânh vi nguy cú hún cuäng khaác nhau giûäa caác nûúác vaâ theo thúâi gian. Vñ duå, gaái maåi dêm coá söë lûúång baån tònh lúán vaâ nïëu hoå khöng duâng bao cao su thò hoå laâ nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm viruát vaâ vö yá laâm lêy truyïìn viruát. Tuy nhiïn úã nhûäng núi maâ viïåc sûã duång bao cao su trong söë gaái maåi dêm àaä trúã thaânh quy tùæc thò nhûäng ngûúâi khaác laåi coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát nhiïìu hún.

Chûúng naây kïët thuác vúái möåt töíng quan vïì mûác àöå vaâ sûå phên böë cuãa HIV trong caác nûúác àang phaát triïín, theo vuâng. ÚÃ nhûäng nûúác vúái caác dõch úã giai àoaån “sú khai”, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV laâ rêët thêëp ngay caã trong söë nhûäng ngûúâi maâ haânh vi cuãa hoå àùåt hoå trûúác nguy cú lêy nhiïîm cao. ÚÃ nhûäng nûúác vúái caác dõch “têåp trung”, HIV àaä tùng lïn túái mûác àöå cao trong söë nhûäng ngûúâi thûåc haânh nhûäng haânh vi coá nguy cú hún vaâ àûúåc cho laâ nhûäng ngûúâi laâm lan truyïìn HIV röång raäi ra phêìn coân laåi cuãa cöång àöìng dên cû. ÚÃ nhûäng nûúác vúái dõch “lan röång”, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cao ngay caã trong söë nhûäng ngûúâi maâ haânh vi cuãa hoå khoá coá thïí laâm viruát lêy truyïìn sang nhûäng ngûúâi khaác. Giai àoaån cuãa dõch bïånh coá nhûäng yá nghôa quan troång àöëi vúái caác ûu tiïn cuãa chñnh phuã trong viïåc ngùn chùån sûå lêy lan cuãa HIV, nhûäng àiïìu naây àûúåc thaão luêån trong Chûúng 3.

Chûúng 3: Caác chiïën lûúåc hiïåu quaã vaâ cöng bùçng phoâng ngûâa HIV Liïåu chñnh saách cöng cöång coá aãnh hûúãng àïën nhûäng haânh vi rêët riïng tû laâm lêy truyïìn HIV khöng? Nïëu coá, caác chñnh phuã phaãi theo àuöíi nhûäng haânh àöång naâo nhû laâ möåt ûu tiïn àïí àaåt àûúåc taác àöång röång lúán nhêët? Chûúng naây àïì cêåp àïën hai vêën àïì chñnh àoá.

Mùåc duâ baãn chêët riïng tû cuãa nhûäng haânh vi laâm lêy truyïìn viruát HIV, caác chñnh phuã phaãi coá nhûäng lûåa choån àïí taác àöång àïën nhûäng quyïët àõnh cuãa nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng mùæc vaâ laâm lan truyïìn viruát. Chñnh saách cöng coá thïí trûåc tiïëp aãnh hûúãng àïën haânh vi nguy cú cao cuãa caác caá nhên bùçng caách giaãm “chi phñ” àöëi vúái nhûäng haânh vi an toaân hún (vñ duå bùçng viïåc trúå cêëp nhiïìu loaåi thöng tin, bao cao su vaâ tiïëp cêån àûúåc caác duång cuå tiïm chñch saåch) hoùåc bùçng caách tùng “chi phñ” àöëi vúái nhûäng haânh vi maâ coá thïí laâm lêy truyïìn HIV (vñ duå nhû haån chïë maåi dêm vaâ sûã duång ma tuyá). Chûúng naây nïu 18

bêåt caác vñ duå thaânh cöng cuãa caác chûúng trònh thuöåc loaåi naây. Mùåc duâ caách tiïëp cêån thûá hai àöi khi hêëp dêîn vïì chñnh trõ nhûng caác haânh àöång cûúäng eáp coá thïí laâm xêëu ài tònh hònh dõch bïånh do viïåc khoá tiïëp cêån hún túái nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng mùæc vaâ laâm lan truyïìn viruát àïí coá thïí khuyïën khñch hoå chêëp nhêån thûåc haânh nhûäng haânh vi an toaân hún.

Möåt caách tiïëp cêån böí sung quan troång laâ thuác àêíy viïåc thay àöíi haânh vi möåt caách giaán tiïëp thöng qua caác chñnh saách nhùçm loaåi boã nhûäng caãn trúã vïì kinh tïë xaä höåi cho viïåc chêëp nhêån nhûäng haânh vi an toaân hún. Möåt nhoám caác hoaåt àöång khuyïën khñch caác quy tùæc xaä höåi dêîn àïën haânh vi an toaân hún bao göìm viïåc caãi thiïån sûå chêëp nhêån cuãa xaä höåi vïì bao cao su. Möåt nhoám thûá hai hoaåt àöång nhùçm caãi thiïån àõa võ cuãa phuå nûä, nhûäng ngûúâi maâ do võ trñ thêëp keám vïì xaä höåi vaâ kinh tïë cuãa hoå àaä laâm giaãm ài khaã nùng àoâi hoãi sûå chung thuyã vïì tònh duåc vaâ khaã nùng thûúng lûúång vïì tònh duåc an toaân. Nhûäng chñnh saách naây bao göìm: múã röång giaáo duåc daânh cho phuå nûä vaâ caác cú höåi vïì viïåc laâm; àaãm baão quyïìn cú baãn vïì thûâa kïë, taâi saãn, nuöi dêåy con caái; cêëm vaâ phaåt nùång nhûäng haânh vi bùæt laâm nö lïå, hiïëp dêm, laåm duång vúå vaâ maåi dêm treã em. Cuöëi cuâng caác chñnh saách giaãm ngheâo seä laâm dõu ài nhûäng khoá khùn maâ ngûúâi ngheâo àang gùåp phaãi trong viïåc traã tiïìn cho caác dõch vuå phoâng ngûâa HIV nhû àiïìu trõ caác bïånh lêy lan qua àûúâng tònh duåc vaâ bao cao su. Nhûäng haânh àöång naây nhùçm vaâo caác muåc tiïu cú baãn vïì phaát triïín vaâ coá nhiïìu lúåi ñch khaác ngoaâi viïåc laâm giaãm sûå lêy lan cuãa HIV. Nhûäng lúåi ñch cuãa nhûäng haânh àöång naây àöi khi khoá coá thïí lûúång hoaá àûúåc nhûng coá taác duång höî trúå cao àöëi vúái caác chñnh saách coá aãnh hûúãng trûåc tiïëp àïën chi phñ vaâ lúåi ñch cuãa haânh vi nguy cú cao.

Caác chñnh phuã phaãi theo àuöíi chiïën lûúåc phoâng bïånh naâo àïí coá àûúåc taác àöång töëi àa vúái caác nguöìn lûåc haån chïë? Theo nhûäng nguyïn tùæc vïì kinh tïë cöng cöång, caác chñnh phuã hoùåc laâ phaãi àaãm baão cung cêëp taâi chñnh hoùåc laâ trûåc tiïëp thûåc hiïån nhûäng can thiïåp àûúåc coi laâ cú baãn àïí ngùn chùån sûå lêy lan cuãa HIV maâ nhûäng caá nhên vaâ caác haäng tû nhên khöng coá àuã khuyïën khñch àïí tûå chi traã. Nhû àaä lûu yá trong Chûúng 1, ba lônh vûåc chuã yïëu àoá laâ laâm giaãm taác àöång ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa haânh vi nguy cú, cung cêëp hoùåc àiïìu chónh haâng hoaá cöng cöång vaâ baão vïå ngûúâi ngheâo khoãi bõ nhiïîm HIV. Caác chûúng trònh àïì cêåp àïën nhûäng vêën àïì naây seä nêng cao hiïåu quaã vaâ sûå bònh àùèng cuãa caác nöî lûåc phoâng bïånh cuãa chñnh phuã. Ngoaâi ra, theo nhûäng nguyïn tùæc vïì dõch tïî hoåc àûúåc thaão luêån trong Chûúng 2, hiïåu quaã cuãa chûúng trònh seä àûúåc caãi thiïån nïëu caác chñnh phuã haânh àöång caâng súám caâng töët vaâ nïëu hoå thaânh cöng trong viïåc ngùn ngûâa sûå lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Nhû vêåy caã kinh tïë cöng cöång vaâ caác nguyïn tùæc vïì dõch tïî hoåc àïìu uãng höå maånh meä viïåc daânh ûu tiïn cho nhûäng biïån phaáp ngùn chùån sûå lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Hiïåu quaã cuãa caác thaânh töë cuãa caác chûúng trònh cuå thïí coá thïí laâ trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp vaâ taác àöång cuãa chuáng cuäng coá thïí laâ ngay lêåp tûác hoùåc lêu daâi nhûng taác duång cuãa chuáng trong viïåc laâm chêåm ài sûå phaát triïín cuãa dõch bïånh seä phuå thuöåc vaâo mûác àöå maâ theo àoá nhûäng thaânh töë cuå thïí cuãa chûúng trònh àoáng goáp cho viïåc thûåc hiïån muåc tiïu naây. Nhûäng khuyïën nghõ naây khöng nhùçm giúái haån phaåm vi tham gia cuãa chñnh phuã nïëu coá nhiïìu nguöìn lûåc vaâ cöng chuáng mong muöën laâm nhiïìu hún nûäa. YÁ àõnh cuãa nhûäng khuyïën nghõ naây nhùçm chó ra möåt loaåt töëi thiïíu caác hoaåt àöång maâ têët caã caác chñnh phuã phaãi tham gia àïí nêng cao hiïåu quaã vaâ bònh àùèng cuãa caác chûúng trònh phoâng bïånh vaâ möåt thûá tûå húåp lyá àïí múã röång caác hoaåt àöång nïëu nguöìn lûåc cho pheáp.

Caác chñnh phuã coá rêët nhiïìu cöng cuå àïí thûåc hiïån chiïën lûúåc naây nhû trûåc tiïëp cung cêëp caác dõch vuå, trúå cêëp, thuïë vaâ thêím quyïìn àiïìu tiïët. Àïí àaåt àûúåc bêët kyâ möåt muåc tiïu

19

naâo thûúâng seä àoâi hoãi möåt sûå kïët húåp cuãa caác biïån phaáp can thiïåp böí sung cho nhau. Àïí sûã duång töëi àa caác nguöìn lûåc khan hiïëm, caác chûúng trònh phoâng bïånh cöng cöång phaãi ngùn chùån caâng nhiïìu caâng töët nhûäng trûúâng húåp nhiïîm HIV thûá phaát àöëi vúái möîi àöìng àö la chi phñ cöång. Ngoaâi ra cêìn daânh ûu tiïn cho nhûäng can thiïåp laâm tùng thïm (chûá khöng thay thïë) caác dõch vuå cuãa khu vûåc tû nhên. Caác chûúng trònh phoâng chöëng HIV thûúâng coá nhûäng lúåi ñch àaáng kïí àöëi vúái xaä höåi ngoaâi nhûäng lúåi ñch ngùn ngûâa dõch bïånh, nhûäng lúåi ñch naây vaâ hiïåu quaã tûúng taác giûäa caác biïån phaáp can thiïåp vaâ caác chñnh saách phaãi àûúåc tñnh àïën khi àaánh giaá chi phñ vaâ lúåi ñch. Möåt söë can thiïåp nhû sûác khoeã sinh saãn vaâ giaáo duåc HIV/AIDS taåi caác trûúâng hoåc mang laåi nhûäng lúåi ñch xaä höåi lúán lao ngoaâi nhûäng lúåi ñch ngùn ngûâa HIV nhûng laåi khöng töën keám vaâ vò vêåy nhûäng can thiïåp naây luön laâ àêìu tû àaáng laâm. Caác tiïu chñ nhùçm vaâo caác àöëi tûúång cuãa chûúng trònh laâ khöng hoaân haão vaâ tiïëp cêån nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao vïì nhiïîm bïånh vaâ laâm lan truyïìn HIV coá thïí laâ rêët khoá. Chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh cuãa chñnh phuã vïì phoâng chöëng HIV thûúâng coá thïí àûúåc caãi thiïån thöng qua laâm viïåc vúái caác töí chûác phi chñnh phuã vaâ nhûäng ngûúâi bõ aãnh hûúãng nùång nïì búãi dõch bïånh trong viïåc thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác chûúng trònh.

Chiïën lûúåc phoâng chöëng röång raäi dûåa trïn dõch tïî hoåc vaâ kinh tïë cöng cöång naây àaä cung cêëp sûå hûúáng dêîn àöëi vúái caác nûúác úã trong têët caã caác giai àoaån cuãa dõch. Vñ duå, caã dõch tïî hoåc vaâ nhu cêìu giaãm caác taác àöång ngoaåi vi cuãa haânh vi nguy cú cao àïìu uãng höå viïåc trúå cêëp töëi àa cho caác haânh vi an toaân hún trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Riïng haânh àöång naây cuäng àuã laâm chêåm ài möåt caách àaáng kïí sûå lan röång cuãa dõch múái xuêët hiïån naây. ÚÃ caác nûúác vúái dõch têåp trung vaâ dõch lan röång, viïåc ngùn ngûâa HIV trong söë nhûäng ngûúâi coá nhûäng cú höåi nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát cao nhêët vêîn laâ biïån phaáp cú baãn àïí laâm dõch chêåm laåi vaâ laâ biïån phaáp mang tñnh chi phñ - hiïåu quaã nhêët. Tuy nhiïn, thïm vaâo àoá viïåc thay àöíi haânh vi trong söë nhûäng ngûúâi khaác thûåc haânh nhûäng haânh vi nguy cú cuäng seä cêìn thiïët àïí coá thïí laâm àaão ngûúåc tiïën trònh dõch bïånh. Khi dõch lan röång, vêën àïì chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa viïåc phoâng bïånh trong söë nhûäng ngûúâi thûåc haânh haânh vi nguy cú vûâa phaãi laåi caâng tùng. Vïì vêën àïì bònh àùèng cuãa caác chûúng trònh phoâng ngûâa HIV, úã nhûäng vuâng maâ HIV chûa lan röång, caác chñnh phuã coá thïí baão vïå ngûúâi ngheâo möåt caách töët nhêët bùçng viïåc thûåc hiïån súám caác haânh àöång phuâ húåp àïí ngùn ngûâa dõch bïånh. ÚÃ nhûäng nûúác vúái dõch lan röång, caác chñnh phuã coá thïí àaãm baão cho nhûäng ngûúâi ngheâo tiïëp cêån àûúåc vúái kiïën thûác, caác kyä nùng vaâ caác phûúng tiïån àïí ngùn ngûâa HIV. Mùåc dêìu chûúng naây xaác àõnh möåt söë nguyïn tùæc cú baãn nhêën maånh vïì möåt chiïën lûúåc quöëc gia hiïåu quaã vaâ bònh àùèng nhùçm phoâng ngûâa sûå lêy lan HIV, möîi nûúác vêîn phaãi tûå xaác àõnh cho mònh möåt têåp húåp cuå thïí cuãa caác chûúng trònh, caác chñnh saách vaâ caác biïån phaáp can thiïåp àïí thûåc hiïån chiïën lûúåc naây theo caách àaåt àûúåc hiïåu quaã chi phñ cao nhêët. Nhûäng lûåa choån chûúng trònh cêìn phaãi dûåa vaâo àiïìu kiïån cuå thïí cuãa tûâng nûúác vò chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác biïån phaáp can thiïåp thûúâng rêët khaác nhau trong caác hoaân caãnh khaác nhau, tuyâ thuöåc vaâo nhûäng yïëu töë nhû giai àoaån cuãa dõch bïånh, nhûäng mö hònh cú baãn cuãa haânh vi tònh duåc vaâ tiïm chñch ma tuyá, nhûäng haån chïë vïì kinh tïë xaä höåi àöëi vúái caác haânh vi an toaân, chi phñ taåi chöî vaâ khaã nùng thûåc hiïån chûúng trònh. Nhûäng àùåc àiïím vaâ khaã nùng tiïëp cêån vúái nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët cuäng rêët khaác nhau giûäa caác nûúác.

Caác chñnh phuã àaä thûåc hiïån chiïën lûúåc do chûúng naây àïì ra vúái mûác àöå nhû thïë naâo?

Nhiïìu nûúác àang phaát triïín àaä phaát àöång caác chûúng trònh phoâng chöëng HIV vúái möåt

20

nhoám caác biïån phaáp can thiïåp nhûng ngûúâi ta coân biïët ñt vïì liïåu nhûäng can thiïåp àoá coá cuâng àïën àûúåc nhûäng ngûúâi thuöåc nhoám nguy cú cao nhêët bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV vaâ giuáp cho hoå chêëp nhêån nhûäng haânh vi an toaân hún hay khöng. Xem xeát laåi nhûäng bùçng chûáng ñt oãi vïì vêën àïì naây ngûúâi ta thêëy nhûäng àiïìu sau àêy: Thûá nhêët, nhûäng söë liïåu cú baãn vïì caác mö hònh nhiïîm HIV vaâ haânh vi tònh duåc laâ àiïìu cú baãn àïí àûa ra àûúåc nhûäng quyïët àõnh húåp lyá vïì phên böí nguöìn lûåc cho caác can thiïåp dûå phoâng laâ vö cuâng ñt oãi. Nhiïìu chñnh phuã, àùåc biïåt laâ úã nhûäng nûúác maâ dõch múái xuêët hiïån hoùåc chûa coá nhûäng söë liïåu thöëng kï vïì dõch bïånh, cêìn múã röång viïåc thu thêåp vaâ phên tñch söë liïåu vïì caác mûác àöå nhiïîm HIV trong caác nhoám dên cû khaác nhau vaâ vïì baãn chêët vaâ mûác àöå cuãa caác mö hònh haânh vi coá thïí laâm lêy lan viruát. Nhûäng thöng tin naây laâ rêët thiïët yïëu cho viïåc thiïët lêåp möåt àõnh nghôa taác nghiïåp vïì nhûäng ngûúâi àïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát. ÚÃ nhûäng nûúác vúái dõch têåp trung hay dõch lan röång, caác chñnh phuã cêìn àaãm baão rùçng chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp phaãi àûúåc theo doäi saát sao àïí nêng cao àûúåc hiïåu quaã - chi phñ cuãa phoâng ngûâa.

Thûá hai, mùåc duâ àaä coá nhûäng cöë gùæng to lúán cho àïën ngaây nay, caác chûúng trònh nhùçm thay àöíi haânh vi cuãa nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát nhêët chó àïën àûúåc möåt söë rêët ñt trong söë hoå. Hònh nhû coá rêët ñt caác chûúng trònh quöëc gia àaánh giaá àûúåc möåt caách hïå thöëng diïån bao phuã cuãa caác chûúng trònh do chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã thûåc hiïån, coá nghôa laâ tyã lïå nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV àûúåc caác can thiïåp phoâng ngûâa vúái túái. Caác nhoám nghïì nghiïåp nhû quên àöåi vaâ caãnh saát maâ nhên viïn cuãa hoå úã rêët nhiïìu núi coá söë baån tònh trung bònh nhiïìu hún nhûäng ngûúâi khaác trong dên chuáng laâ nhûäng nhoám maâ chñnh phuã dïî vúái túái vaâ khöng töën keám. Tuy nhiïn caác chûúng trònh nhùçm cung cêëp bao cao su vaâ nhûäng thöng tin phoâng ngûâa cho caác thaânh viïn cuãa caác nhoám naây thûúâng khöng àêìy àuã hoùåc khöng phuâ húåp.

Cuöëi cuâng, hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh chñnh phuã nhùçm àaãm baão sûå tiïëp cêån phoâng ngûâa cho nhûäng ngûúâi ngheâo ñt àûúåc àaánh giaá. Vñ duå viïåc tiïëp thõ xaä höåi bao cao su (xuác tiïën baán bao cao su vúái giaá trúå cêëp) rêët coá hiïåu quaã trong viïåc tùng sûã duång bao cao su. Tuy nhiïn mûác àöå nhûäng chûúng trònh naây mang laåi lúåi ñch cho ngûúâi ngheâo laâm tùng sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi coá tó lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët vaâ coá böí sung hay laâ loaåi trûâ viïåc cung cêëp bao cao su tû nhên khöng àïìu chûa àûúåc xaác àõnh.

Göåp laåi, caã Chûúng 2 vaâ Chûúng 3 àïìu cho rùçng hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh phoâng ngûâa HIV cuãa chñnh phuã phuå thuöåc chñnh vaâo mûác àöå chuáng coá laâm giaãm àûúåc haânh vi nguy cú cuãa nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV hay khöng.

Chûúng 3 kïët luêån rùçng nhûäng trúã ngaåi lúán nhêët trong viïåc caãi thiïån hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng HIV cuãa chñnh phuã laâ thiïëu cam kïët chñnh trõ: trûúác tiïn, àïí thu thêåp söë liïåu vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV, caác haânh vi nguy cú, chi phñ vaâ hiïåu quaã cêìn thiïët àïí thiïët lêåp caác chûúng trònh hûäu hiïåu vaâ thûá hai phaãi laâm viïåc möåt caách xêy dûång vúái nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Chûúng 4: Àöëi phoá vúái taác àöång cuãa AIDS Trong khi möåt söë nûúác vêîn coân cú höåi àïí traánh möåt dõch AIDS quy mö lúán thò nhûäng nûúác khaác àang úã trong tònh traång phaãi àöëi phoá vúái nhûäng hêåu quaã cuãa viïåc lêy nhiïîm HIV àaä lan röång. Nhûäng gò coá hiïåu quaã vaâ vûâa vúái khaã nùng taâi chñnh coá thïí laâm àûúåc àïí giuáp àúä nhûäng ngûúâi bõ AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín? ÖËm àau vaâ tûã vong do AIDS seä coá

21

nhûäng hêåu quaã nhû thïë naâo lïn hïå thöëng y tïë vaâ sûå àoái ngheâo? Xaä höåi vaâ caác chñnh phuã coá thïí laâm gò àïí giaãm nhûäng taác àöång àoá? Àêy laâ nhûäng vêën àïì àûúåc àïì cêåp àïën trong Chûúng 4.

Taác àöång àêìu tiïn vaâ cú baãn nhêët cuãa HIV/AIDS laâ àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm bïånh. Chûúng naây thaão luêån viïåc àiïìu trõ bùçng thuöëc giaãm caác triïåu chûáng vaâ àiïìu trõ caác nhiïîm truâng cú höåi coá thïí laâm giaãm àau àúán vaâ keáo daâi cuöåc söëng hûäu ñch cuãa nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV nhû thïë naâo, vaâ àöi khi vúái giaá thaânh thêëp. Nhûng khi hïå thöëng miïîn dõch suåp àöí thò nhûäng phûúng phaáp àiïìu trõ hiïån coá trúã nïn ngaây möåt töën keám vaâ cöng hiïåu cuãa chuáng khöng chùæc chùæn. Trõ liïåu chöëng retroviruát, phûúng phaáp àaä àaåt àûúåc nhûäng tiïën böå àaáng kïí àöëi vúái sûác khoeã cuãa möåt söë ngûúâi úã nhûäng nûúác coá thu nhêåp cao, hiïån nay coân quaá àùæt vaâ àoâi hoãi caác dõch vuå lêm saâng quaá lúán àïí coá thïí mang laåi möåt hy voång thûåc tiïîn trong möåt tûúng lai gêìn cho haâng triïåu ngûúâi ngheâo bõ nhiïîm bïånh úã caác nûúác àang phaát triïín. Möåt phên tñch nhûäng lûåa choån vïì àiïìu trõ vaâ chùm soác kïët luêån rùçng viïåc chùm soác taåi nhaâ dûåa vaâo cöång àöìng, mùåc dêìu thûúâng chuyïín dõch chi phñ do nhûäng ngûúâi àoáng thuïë quöëc gia trûúác àêy chõu xuöëng cho cöång àöìng àõa phûúng àaãm nhêån, cuäng laâm giaãm ài àaáng kïí chi phñ chùm soác vaâ nhû vêåy mang laåi hy voång caãi thiïån chêët lûúång cuöåc söëng coá thïí chi traã àûúåc cho nhûäng nùm cuöëi cuâng cuãa cuöåc àúâi nhûäng ngûúâi bõ AIDS. Thûá hai, dõch bïånh seä laâm tùng nhu cêìu chùm soác y tïë vaâ giaãm khaã nùng cung cêëp caác dõch vuå y tïë vúái chêët lûúång vaâ giaá caã àaä cho. Khi söë ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS tùng lïn thò viïåc tiïëp cêån àûúåc sûå chùm soác y tïë seä trúã nïn khoá khùn hún vaâ töën keám hún àöëi vúái têët caã moåi ngûúâi kïí caã nhûäng ngûúâi chûa bõ nhiïîm HIV vaâ töíng chi phñ vïì y tïë seä tùng lïn.

Caác chñnh phuã seä bõ thuác eáp phaãi tùng chi phñ y tïë vaâ cêëp nhûäng khoaãn trúå cêëp àùåc biïåt cho àiïìu trõ HIV/AIDS. Àiïìu khöng may laâ do caác nguöìn lûåc khan hiïëm, do sûå bêët lûåc hoùåc thiïëu thiïån chñ cuãa caác chñnh phuã trong viïåc tùng chi phñ cho y tïë cöng cöång àuã àïí buâ àùæp cho nhûäng sûác eáp naây, caã hai chñnh saách naây coá thïí laâm töìi tïå hún caác taác àöång cuãa dõch bïånh àöëi vúái ngaânh y tïë vaâ laâm cho àaåi àa söë nhûäng ngûúâi chûa bõ nhiïîm HIV khoá coá àûúåc sûå chùm soác y tïë. Tuy nhiïn coá nhûäng àiïìu maâ caác chñnh phuã coá thïí laâm. Caác chñnh phuã phaãi àaãm baão rùçng nhûäng bïånh nhên nhiïîm HIV àûúåc hûúãng sûå tiïëp cêån vúái chùm soác y tïë giöëng nhû nhûäng bïånh nhên khaác vúái mûác àöå öëm àau vaâ khaã nùng chi traã tûúng tûå. Àöi khi do sûå kyâ thõ, nhûng ngûúâi bõ nhiïîm HIV bõ tûâ chöëi àiïìu trõ hoùåc gùåp phaãi caãn trúã trong tòm kiïëm sûå chùm soác maâ nhûäng ngûúâi khaác khöng gùåp phaãi. Trong nhûäng trûúâng húåp khaác, nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV laåi àûúåc tiïëp cêån vúái nhûäng phûúng phaáp trõ liïåu tiïn tiïën àûúåc trúå cêëp trong khi nhûäng ngûúâi khaác bõ öëm vúái nhûäng bïånh trêìm troång khoá chûäa laåi khöng àûúåc hûúãng nhûäng biïån phaáp trõ liïåu vúái giaá tûúng tûå. Mùåc duâ nhûäng bïånh nhên bõ nhûäng bïånh liïn quan àïën HIV cêìn vaâ phaãi nhêån àûúåc nhûäng dõch vuå khaác nhau hún laâ àöëi vúái nhûäng bïånh nhên ung thû, àaái àûúâng hoùåc bïånh thêån, hoå cuäng phaãi traã tó lïå chi phñ y tïë tûúng tûå tûâ tiïìn tuái cuãa hoå nhû caác bïånh nhên bõ caác bïånh khaác. Caác biïån phaáp khaác maâ caác chñnh phuã coá thïí vaâ phaãi laâm bao göìm cung cêëp thöng tin vïì cöng hiïåu cuãa caác phûúng phaáp àiïìu trõ khaác nhau àöëi vúái caác nhiïîm truâng cú höåi vaâ AIDS, àiïìu trõ trúå cêëp caác bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc vaâ caác nhiïîm truâng cú höåi, trúå cêëp cho viïåc bùæt àêìu chûúng trònh maáu an toaân vaâ caác chûúng trònh chùm soác AIDS vaâ àaãm baão cho nhûäng ngûúâi ngheâo nhêët tiïëp cêån àûúåc dõch vuå chùm soác y tïë bêët kïí tònh traång nhiïîm HIV cuãa hoå.

Taác àöång chuã yïëu thûá ba cuãa dõch bïånh laâ àöëi vúái caác höå gia àònh vaâ vïì töíng thïí, noá taác àöång àïën mûác àöå vaâ chiïìu sêu cuãa sûå àoái ngheâo cuãa quöëc gia. Caác höå gia àònh vaâ caác

22

gia àònh nhiïìu thïë hïå phaãi àöëi phoá möåt caách töët nhêët vúái sûå mêët ài nhûäng ngûúâi lúán àang trong àöå tuöíi sung sûác nhêët vò bïånh AIDS. Hoå phaãi phên böí laåi caác nguöìn lûåc trong gia àònh, vñ duå nhû thöi khöng cho con caái hoå tiïëp tuåc ài hoåc àïí úã nhaâ giuáp àúä gia àònh, laâm viïåc nhiïìu giúâ hún, àiïìu chónh caác thaânh viïn trong gia àònh hoùåc baán ài caác taâi saãn cuãa gia àònh vaâ hoå phaãi tòm àïën baån beâ vaâ hoå haâng àïí nhúâ giuáp àúä vïì tiïìn nong vaâ vêåt chêët.

Nhûäng höå gia àònh ngheâo hún coá ñt taâi saãn hún thò gùåp rêët nhiïìu khoá khùn trong viïåc àöëi phoá. Con caái hoå coá thïí vônh viïîn bõ thiïåt thoâi búãi tònh traång suy dinh dûúäng töìi tïå ài hoùåc bõ thöi hoåc. Tuy nhiïn àïí àaáp laåi, caác chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã khöng àûúåc quïn rùçng caác nûúác thu nhêåp thêëp coá rêët nhiïìu höå gia àònh ngheâo chûa traãi qua chïët choác do AIDS nhûng laåi quaá ngheâo nïn con caái hoå cuäng phaãi chõu nhûäng thiïåt thoâi tûúng tûå. Àöìng thúâi, möåt söë höå gia àònh seä coá àuã nguöìn lûåc àïí àöëi phoá vúái caái chïët cuãa möåt ngûúâi lúán maâ khöng cêìn sûå giuáp àúä cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã. Muåc tiïu bònh àùèng cuãa chñnh phuã seä àûúåc sûã duång möåt caách hûäu hiïåu hún bùçng viïåc daânh sûå giuáp àúä cho caác àöëi tûúång dûåa trïn caác chó söë àoái ngheâo trûåc tiïëp vaâ sûå hiïån diïån cuãa AIDS trong höå gia àònh hún laâ chó dûåa vaâo möåt trong hai chó söë maâ thöi. Chûúng naây kïët thuác bùçng nhûäng khuyïën nghõ cuå thïí nhùçm àaãm baão rùçng caác nguöìn lûåc coá sùén àïën àûúåc caác höå gia àònh cêìn sûå giuáp àúä nhêët bùçng viïåc phöëi húåp caác cöë gùæng xoaá àoái giaãm ngheâo vúái caác chûúng trònh laâm giaãm taác àöång cuãa dõch bïånh.

Chûúng 5: Phöëi húåp haânh àöång nhùçm àûúng àêìu vúái HIV/AIDS Chñnh phuã caác quöëc gia chõu traách nhiïåm baão vïå cöng dên cuãa hoå khoãi sûå lêy lan cuãa dõch bïånh HIV vaâ giaãm thiïíu nhûäng taác àöång xêëu nhêët khi dõch àaä lan röång. Nhûng hoå khöng àún àöåc trong cöë gùæng naây. Caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ àa phûúng àaä cung cêëp caã sûå laänh àaåo lêîn nhûäng khoaãn kinh phñ chuã yïëu cho caác chûúng trònh phoâng chöëng AIDS quöëc gia, àùåc biïåt úã nhûäng nûúác thu nhêåp thêëp. Caác töí chûác phi chñnh phuã quöëc tïë vaâ quöëc gia àaä àêíy maånh viïåc giuáp àúä vaâ àöi khi thuác giuåc caác chñnh phuã coân miïîn cûúäng phaãi haânh àöång. Thaách thûác àöëi vúái caác chñnh phuã quöëc gia laâ xaác àõnh vai troâ cuãa hoå trong cuöåc àêëu tranh chöëng dõch bïånh trong khi cuâng phöëi húåp vúái nhûäng àöëi taác khaác.

Chûúng naây chuyïín tûâ caác chñnh saách quöëc gia cuå thïí sang caác vai troâ chiïën lûúåc do nhiïìu töí chûác khaác nhau àoáng trïn vuä àaâi chñnh saách. Trûúác hïët, chûúng naây xem xeát nhûäng vai troâ maâ caác chñnh phuã quöëc gia vaâ caác nhaâ taâi trúå àoáng trong viïåc cung cêëp taâi chñnh cho caác chñnh saách vïì AIDS trong phaåm vi caác nûúác àang phaát triïín, chûúng naây cho rùçng caác chñnh phuã cuãa nhiïìu nûúác thu nhêåp thêëp phaãi àûúng àêìu vúái dõch bïånh maånh meä hún nûäa caã trûåc tiïëp lêîn phöëi húåp vúái vúái caác töí chûác phi chñnh phuã. Nhiïìu töí chûác phi chñnh phuã laâ nhûäng ngûúâi àoáng goáp coá tiïìm nùng vaâ thûåc sûå cho cöë gùæng naây kïí caã nhûäng töí chûác vuå lúåi lêîn nhûäng töí chûác khöng vuå lúåi, caác töí chûác tûâ thiïån tû nhên vaâ “caác nhoám cuâng caãnh ngöå” cuãa nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV/AIDS. Thûá hai, chûúng naây lêåp luêån rùçng, mùåc duâ nhûäng àoáng goáp àaáng kïí cuãa hoå trong cuöåc àêëu tranh chöëng dõch bïånh, caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ caác töí chûác àa phûúng coân àêìu tû quaá ñt vaâo caác haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë bao göìm nhûäng kiïën thûác vïì caách tiïëp cêån phoâng ngûâa vaâ caác phûúng phaáp àiïìu trõ vaâ nghiïn cûáu vïì möåt loaåi vacxin maâ seä coá taác duång taåi caác nûúác àang phaát triïín. Hún nûäa, caã caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ àa phûúng phaãi coá traách nhiïåm trong viïåc phöëi húåp caác hoaåt àöång cuãa hoå möåt caách hûäu hiïåu hún úã cêëp àöå quöëc gia.

Cuöëi cuâng, chûúng naây thaão luêån viïåc cöng luêån vaâ chñnh trõ àaä hònh thaânh nïn caác chñnh saách vïì AIDS nhû thïë naâo vaâ chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín coá thïí lùæng nghe vaâ cuâng laâm viïåc vúái nhiïìu àöëi taác khaác nhau nhû thïë naâo àïí giaãm thiïíu vaâ vûúåt qua nhûäng caãn trúã àöëi vúái caác chñnh saách töët àïí chöëng laåi AIDS.

23

Chûúng 6: Nhûäng baâi hoåc tûâ quaá khûá, caác cú höåi cho tûúng lai Chûúng cuöëi cuâng toám tùæt nhûäng khuyïën nghõ chñnh saách chuã yïëu cuãa baãn baáo caáo vaâ thaão luêån nhûäng cú höåi cho caác nûúác laâm thay àöíi tiïën trònh cuãa dõch bïånh úã caác giai àoaån khaác nhau.

24

CHÛÚNG 1

AIDS: MÖÅT THAÁCH THÛÁC ÀÖËI VÚÁI CHÑNH PHUÃ

Àaä hún möåt thêåp niïn tröi qua kïí tûâ khi viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi (HIV) lêìn àêìu tiïn àûúåc xaác àõnh laâ nguyïn nhên cuãa Höåi chûáng Suy giaãm miïîn dõch mùæc phaãi (AIDS), bïånh àaä àûúåc ghi nhêån úã hêìu hïët caác nûúác àang phaát triïín vaâ caác nûúác cöng nghiïåp1. UNAIDS, chûúng trònh phöëi húåp cuãa Liïn hiïåp quöëc nhùçm chöëng laåi dõch AIDS, ûúác tñnh rùçng àïën cuöëi nùm 1996, khoaãng 23 triïåu ngûúâi trïn thïë giúái àaä bõ nhiïîm HIV vaâ hún 6 triïåu ngûúâi àaä chïët vò bïånh AIDS. Hún 90% nhûäng trûúâng húåp nhiïîm HIV úã ngûúâi lúán xaãy ra úã caác nûúác àang phaát triïín (hònh 1.1). Hún 800.000 treã em úã caác nûúác àang phaát triïín hiïån àang chung söëng vúái HIV; coá ñt nhêët 43% ngûúâi lúán bõ nhiïîm bïånh úã caác nûúác àang phaát triïín laâ phuå nûä (AIDSCAP vaâ caác taác giaã khaác, 1996).

Hònh 1.1: Ûúác lûúång söë ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS, theo vuâng, 1997

Baãn àöì naây do phoâng thiïët kïë baãn àöì cuãa Ngên haâng Thïë giúái cung cêëp. Biïn giúái, maâu sùæc, tyã lïå phên chia vaâ bêët cûá thöng tin naâo in trïn baãn àöì vïì phña Ngên haâng Thïë giúái, khöng aám chó sûå phaán xeát vïì tònh traång phaáp lyá cuãa bêët cûá laänh thöí naâo, hoùåc sûå cöng nhêån hoùåc chêëp nhêån caác àûúng biïn giúái àoá

25

ÚÃ nhiïìu nûúác àang phaát triïín, dõch HIV/AIDS àang lan röång möåt caách nhanh choáng.

Taåi caác thaânh phöë lúán cuãa Ac-hen-ti-na, Bra-xin, Campuchia, ÊËn Àöå vaâ Thaái Lan, hún 2% phuå nûä mang thai hiïån mang viruát HIV. Mûác àöå naây tûúng àûúng vúái mûác àaä àûúåc xaác àõnh 10 nùm trûúác taåi caác nûúác úã chêu Phi nhû Dam-bi-a, Ma-la-uy, núi hiïån nay coá hún 1/4 söë phuå nûä mang thai bõ nhiïîm bïånh. ÚÃ hai thaânh phöë chêu Phi, Fran-cis, Bötxoa-na vaâ Ha-ra-rï, Dim-ba-bu-ï, 40% phuå nûä àïën khaám taåi caác nhaâ höå sinh bõ nhiïîm bïånh. Hònh 1.2 trònh baây ûúác tñnh caác trûúâng húåp múái nhiïîm bïånh úã ngûúâi lúán theo vuâng vaâ theo thúâi gian cuãa UNAIDS. Trong khi nhûäng trûúâng húåp nhiïîm truâng múái àûúåc coi laâ chûäng laåi úã möåt mûác öín àõnh trïn toaân vuâng Cêån Xa-ha-ra, chêu Phi, thò úã möåt söë nûúác, caác xung àöåt vuä trang vaâ nöåi chiïën coá thïí laâm cho naån dõch lan ra. Trong khi àoá, bïånh lêy lan nhanh úã chêu AÁ. Suy tûâ àöì thõ trong hònh 1.2 àaä àûa möåt söë nhaâ quan saát túái yá nghô cho rùçng chêu AÁ àaä coá thïí vûúåt chêu Phi vïì söë nhûäng trûúâng húåp múái nhiïîm haâng nùm. ÚÃ caác nûúác Myä Latinh vaâ vuâng Ca-ribï, söë caác trûúâng húåp múái nhiïîm bïånh öín àõnh trong nhiïìu nùm úã mûác 200000 trûúâng húåp/nùm, trong khi caác nûúác úã Àöng Êu vaâ Trung AÁ àang nïëm traãi nhûäng bûúác khúãi àêìu cuãa thúâi kyâ bïånh lêy lan nhanh (khöng àûúåc chó ra trong hònh). Chó úã Bùæc Myä vaâ Têy Êu söë caác trûúâng húåp múái nhiïîm bïånh giaãm so vúái àónh cao vaâo nùm 1986, nhûng ngay caã úã caác nûúác àoá, tûúng lai cuãa naån dõch vêîn chûa roä raâng búãi vò bïånh thêm nhêåp vaâo têìng lúáp coá thu nhêåp thêëp, nhûäng ngûúâi maâ trònh àöå hoåc vêën vaâ khaã nùng tiïëp cêån vúái chùm soác y tïë gêìn giöëng vúái tònh hònh cuãa ngûúâi dên úã caác nûúác àang phaát triïín.

Hònh 1.2: Söë ngûúâi lúán múái nhiïîm HIV, theo vuâng, 1977-1995

Nguöìn: Söë liïåu cuãa UNAIDS 1997

Bïånh AIDS roä raâng àang gêy ra töín thêët to lúán ngaây caâng tùng àöëi vúái loaâi ngûúâi.

Cùn bïånh laâ tai hoaå àöëi vúái haâng triïåu ngûúâi bõ nhiïîm, mùæc bïånh, vaâ chïët bêët chêëp nhûäng tin tûác àêìy hy voång múái àêy vïì khaã nùng chûäa khoãi. Bïånh cuäng laâ têën bi kõch àöëi vúái gia àònh caác naån nhên, nhûäng ngûúâi ngoaâi viïåc phaãi chõu àûång nhûäng töín thêët sêu sùæc vïì mùåt tònh caãm, coân coá thïí bõ bêìn cuâng hoaá nhû möåt kïët cuåc cuãa bïånh têåt. Vò bïånh AIDS giïët chuã yïëu nhûäng ngûúâi treã tuöíi, bïånh laâm gia tùng söë treã em möì cöi böë hoùåc meå hoùåc caã hai. Möåt söë treã möì cöi naây phaãi chõu nhûäng hêåu quaã vônh viïîn do khöng àûúåc nuöi dûúäng àêìy àuã hoùåc phaãi boã hoåc. Con söë àaä bùæt àêìu khöng thïí phaãn aãnh hïët nhûäng àau 26

khöí cuãa con ngûúâi do bïånh gêy nïn. Möîi trûúâng húåp bõ nhiïîm bïånh laâ möåt bi kõch caá nhên. Trong khung minh hoaå 1.1 mö taã nhûäng gò maâ möåt trong söë gêìn 30 triïåu ngûúâi bõ nhiïîm HIV àaä phaãi nïëm traãi.

Tuy nhiïn, AIDS khöng phaãi laâ nguyïn nhên duy nhêët khiïën con ngûúâi phaãi àau khöí. Àùåc biïåt úã caác nûúác ngheâo, nhiïìu vêën àïì cêëp baách cuäng àang caånh tranh vúái cùn bïånh naây vïì khaã nùng vaâ nguöìn lûåc khan hiïëm. Vaâo nùm 2000, suy dinh dûúäng vaâ bïånh têåt treã em - nhûäng cùn bïånh dïî phoâng ngûâa vaâ chûäa khoãi hún AIDS nhiïìu - ûúác tñnh seä cûúáp ài sinh maång cuãa 1,8 triïåu treã em úã caác nûúác àang phaát triïín. Bïånh lao ûúác tñnh seä giïët trïn 2 triïåu ngûúâi vaâ bïånh söët reát khoaãng 740000 ngûúâi. Trïn toaân thïë giúái, söë ngûúâi tûã vong do thuöëc laá haâng nùm ûúác tñnh seä tùng tûâ 3 triïåu ngûúâi vaâo nùm 1990 lïn 8,4 triïåu ngûúâi vaâo nùm 2020 vaâ gêìn nhû toaân böå sûå tùng lïn haâng nùm naây àûúåc ûúác tñnh seä xaãy ra úã caác nûúác àang phaát triïín (Murray vaâ Lopez 1996)2. Bïånh têåt chó laâ möåt trong nhiïìu vêën àïì maâ chñnh phuã caác nûúác phaãi àöëi mùåt trong quaá trònh caãi thiïån cuöåc söëng cuãa caác cöng dên cuãa hoå. Hiïån coân khoaãng möåt tyã ngûúâi chûa àûúåc tiïëp cêån vúái nûúác saåch vaâ khoaãng 40% phuå nûä vaâ möåt phêìn tû nam giúái úã caác nûúác àang phaát triïín coân muâ chûä.

Trïn toaân thïë giúái, giao thöng vaâ thöng tin liïn laåc chûa hoaân chónh gêy trúã ngaåi cho nhûäng cöë gùæng cuãa haâng tyã ngûúâi nhùçm caãi thiïån cuöåc söëng cuãa mònh.

Khung minh hoaå 1.1 Pauline, cêu chuyïån cuãa möåt phuå nûä Pauline, cö con gaái uát trong söë baãy àûáa con cuãa möåt gia àònh nöng dên úã Gha-na úã tuöíi 20 cuãa cuöåc àúâi khi coá möåt ngûúâi anh hoå lúán tuöíi hún hûáa seä thu xïëp cho cö möåt chên hêìu baân úã A-bi-giùng, búâ biïín Ngaâ, vaâ cho cö vay tiïìn veá xe buyát. Do khöng kiïëm àuã tiïìn àïí söëng bùçng nghïì buön baán caá gêìn nhaâ nïn cö àaä nhêån lúâi.

“Khi túái núi, töi nhêån ra rùçng khöng hïì coá chên hêìu baân. Öng anh hoå cuãa töi noái rùçng, töi phaãi haânh nghïì maåi dêm àïí lêëy tiïìn traã núå tiïìn veá xe. Töi söëng trong möåt ngöi nhaâ vúái nhiïìu cö gaái khaác cuäng laâm nghïì àoá.

“Töi haânh nghïì úã caác quaán bar, coá rêët nhiïìu phuå nûä laâm viïåc úã àoá, töi khöng àïëm xuïí. Coá nhûäng ngaây töi coá túái 4-5 ngûúâi khaách – con söë phuå thuöåc vaâo sùæc àeåp cuãa baån. Nhûng töi khöng thñch cöng viïåc àoá, nïn töi chó laâm àuã tiïìn ùn vaâ tiïìn traã núå röìi töi nghó viïåc ñt ngaây.

“Nïëu baån khöng traã tiïìn troå, chuã nhaâ seä chiïëm taâi saãn cuãa baån vaâ àuöíi baån ra khoãi àûúâng. Töi chó mong muöën kiïëm àuã tiïìn àïí ài vïì nhaâ.

“Sau ba thaáng töi àaä coá àuã tiïìn vaâ trúã vïì nhaâ. Chuyïån àoá xaãy ra àaä hai nùm trûúác. Sau möåt nùm, möåt caái nhoåt xuêët hiïån úã naách töi.

Chõ cuãa Pauline àûa cö túái möåt thêìy lang, ngûúâi àoá baán cho cö ñt thuöëc. Khi nhûäng thuöëc àoá khöng coá taác duång àïí chûäa caác triïåu chûáng ngaây caâng nùång lïn cuãa cö, cö àaä túái gùåp möåt baác sô tû vaâ àûúåc nùçm viïån ba thaáng. Caác baác sô àaä khöng noái vúái cö laâ cö àaä bõ AIDS maâ chó dùån “khöng àûúåc ài laåi vúái àaân öng”.

“Töi khöng bao giúâ duâng bao cao su khi töi úã A-bi-giùng. Caác võ khaách àaân öng khöng bao giúâ àoâi hoãi. Töi thêåm chñ chûa bao giúâ nghe noái túái AIDS cho maäi túái khi töi trúã vïì nhaâ vaâ gùåp nhûäng ngûúâi baån bõ bïånh àoá”, cö noái.

Taåi thúâi àiïím phoãng vêën, vaâo nùm 1991, Pauline rêët gêìy, coá nhûäng vïët loeát nhiïîm truâng trïn ngûåc vaâ vai vaâ phaãi chõu àûång thûúâng xuyïn caãm giaác ngûáa ngaáy úã tay vaâ chên. Cö laâ möåt trong söë saáu triïåu ngûúâi àaä chïët vò bïånh AIDS. Nguöìn: Hampton 1991

27

Nïëu tñnh túái têët caã nhûäng vêën àïì gêy sûác eáp àoá, liïåu caác quöëc gia phaãi daânh bao nhiïu thúâi gian, cöë gùæng vaâ nguöìn lûåc cho cuöåc àêëu tranh chöëng AIDS? Quan àiïím khaác nhau khaá xa. Möåt vaâi ngûúâi coi AIDS laâ caái Chïët Àen thuöåc thïë hïå cuöëi cuãa thïë kyã 20, caái chïët queát saåch ài phêìn lúán dên söë chêu Êu vaâo thïë kyã 14. Theo quan àiïím naây caác quöëc gia phaãi laâm têët caã nhûäng gò trong khaã nùng cuãa mònh àïí laâm chêåm laåi töëc àöå cuãa dõch bïånh naây. Nhûäng ngûúâi khaác cho rùçng, caác chñnh phuã chó phaãi laâm rêët ñt hoùåc khöng phaãi laâm gò caã, coá thïí búãi vò hoå nghô rùçng AIDS seä khöng phaãi laâ vêën àïì lúán úã àêët nûúác cuãa hoå hoùåc búãi vò hoå cho rùçng caác chñnh phuã khöng àuã khaã nùng thay àöíi haânh vi caá nhên nguyïn nhên lêy truyïìn viruát bïånh. Phêìn lúán moåi ngûúâi chùæc seä nhêët trñ rùçng chñnh phuã coá thïí cöë gùæng laâm möåt caái gò àoá. Nhûng ngay caã trong söë nhûäng ngûúâi chia seã yá kiïën naây, vêîn coá nhûäng quan àiïím khaác nhau vïì nhûäng haânh àöång phaãi àûúåc coi laâ ûu tiïn cöng cöång.

Cuöën saách naây daânh cho caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách, caác chuyïn gia phaát triïín, nhûäng ngûúâi laâm y tïë cöng cöång vaâ nhûäng ngûúâi laâm viïåc úã nhûäng võ trñ coá aãnh hûúãng túái phaãn ûáng cuãa cöång àöìng àöëi vúái HIV/AIDS. Cuöën saách cung cêëp möåt cú súã phên tñch cho viïåc cên nhùæc xem xaä höåi noái chung vaâ chñnh phuã noái riïng phaãi àûúng àêìu vúái dõch bïånh naây nhû thïë naâo. Trong khi laâm àiïìu àoá cuöën saách àaä dûåa trïn kiïën thûác cuãa ba ngaânh khoa hoåc: dõch tïî hoåc cuãa bïånh nhiïîm truâng HIV; nhûäng nguyïn tùæc Y tïë Cöng cöång vïì kiïím soaát bïånh; vaâ àùåc biïåt laâ kinh tïë cöng cöång, têåp trung vaâo nhûäng giaãi phaáp töëi ûu trong viïåc phên böí nhûäng nguöìn lûåc cöng cöång ñt oãi.

Baáo caáo cho rùçng AIDS laâ möåt vêën àïì àang ngaây caâng lúán vaâ caác chñnh phuã coá thïí vaâ phaãi tñch cûåc àûúng àêìu. Baáo caáo àaä cho thêëy rùçng möåt söë chñnh saách seä coá hiïåu quaã hún nhûäng chñnh saách khaác vaâ phên biïåt trong söë caác hoaåt àöång nhûäng hoaåt àöång gò caác höå gia àònh, khu vûåc tû nhên kïí caã caác töí chûác phi chñnh phuã coá thïí thûåc hiïån àûúåc; nhûäng hoaåt àöång maâ chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín phaãi thûåc hiïån vaâ nhûäng hoaåt àöång phaãi àûúåc sûå uãng höå tñch cûåc cuãa caác chñnh phuã caác nûúác viïån trúå vaâ cöång àöìng phaát triïín quöëc tïë.

Chûúng naây cung cêëp nhûäng thöng tin cú baãn cho phêìn coân laåi cuãa cuöën saách dûåa vaâo àïí phên tñch vai troâ cuãa chñnh phuã trong phoâng ngûâa vaâ giaãm thiïíu taác àöång cuãa dõch HIV/AIDS. Tiïëp theo phêìn toám tùæt ngùæn goån vïì baãn chêët sinh hoåc cuãa HIV vaâ cú chïë lan truyïìn cuãa viruát, chuáng töi seä thaão luêån vïì aãnh hûúãng cuãa bïånh AIDS àöëi vúái tuöíi thoå vaâ sûác khoeã vaâ so saánh chuáng vúái nhûäng möëi àe doaå vïì sûác khoeã khaác. Chuáng töi seä àùåt bïånh AIDS trong böëi caãnh cuãa sûå phaát triïín, chó ra rùçng bïånh vûâa gêy aãnh hûúãng vûâa chõu aãnh hûúãng búãi nhiïìu khña caånh cuãa tùng trûúãng kinh tïë. Tûâ nhûäng taâi liïåu naây chuáng töi phên tñch nhûäng luêån cûá khaác nhau cho sûå tham gia cuãa chñnh phuã vaâo cuöåc chiïën chöëng laåi bïånh AIDS; phên tñch naây seä àûa ra möåt hûúáng dêîn quan troång trong viïåc xaác àõnh caác ûu tiïn cuãa cöång àöìng trong dõch HIV/AIDS toaân cêìu maâ seä àûúåc àïì cêåp túái úã caác chûúng sau. Chûúng naây kïët luêån vúái thaão luêån vïì viïåc taåi sao nhûäng chuêín mûåc xaä höåi vaâ chñnh trõ coá thïí laâm cho chñnh saách vïì bïånh AIDS àùåc biïåt khoá khùn àöëi vúái chñnh phuã.

Bïånh AIDS laâ gò vaâ lan truyïìn nhû thïë naâo?

HIV laâ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc (LQÀTD) vaâ gêy tûã vong. Sau möåt àïën hai tuêìn àêìu coá caác triïåu chûáng giöëng bïånh cuám, bïånh khöng àïí laåi nhûäng hêåu quaã nhòn thêëy àûúåc trïn nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm bïånh trong thúâi kyâ khöng coá triïåu chûáng, khoaãng thúâi gian naây coá thïí ngùæn 2 nùm hoùåc daâi túái 20 nùm. Mùåc duâ, thúâi gian uã bïånh trung bònh vaâo khoaãng 10 nùm úã caác nûúác cöng nghiïåp, möåt söë thöng tin ñt oãi cho thêëy thúâi gian àoá coá thïí 28

chó chûâng 5 nùm úã nhûäng ngûúâi ngheâo nhêët thuöåc nhûäng nûúác ngheâo nhêët (Mulder, 1996). Sau àoá, trûâ möåt tyã lïå rêët nhoã trong moåi trûúâng húåp bïånh phaá huyã hïå thöëng miïîn dõch. Àiïìu àoá laâm cho ngûúâi bõ nhiïîm bïånh trúã nïn nhaåy caãm vúái caác bïånh nhiïîm truâng khaác vaâ thûúâng tûã vong trong voâng 6 àïën 24 thaáng (khung minh hoaå 1.2). Nhû seä àûúåc thaão luêån chi tiïët hún úã Chûúng 4, caác phaát minh y hoåc múái àêy vïì àiïìu trõ nhiïîm truâng HIV úã caác nûúác giaâu, mùåc duâ rêët khñch lïå, nhûng coân xa múái laâ nhûäng biïån phaáp vïì mùåt kyä thuêåt coá thïí thûåc hiïån àûúåc hoùåc coá thïí chêëp nhêån àûúåc vïì mùåt giaá caã úã caác nûúác àang phaát triïín.

Giöëng nhû nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác, HIV khoá lan truyïìn ngoaåi trûâ qua àûúâng tònh duåc hoùåc thöng qua tiïëp xuác trûåc tiïëp khaác vúái caác dõch tiïët tûâ cú thïí cuãa ngûúâi bõ nhiïîm bïånh. Caách thûác lan truyïìn chñnh laâ qua giao cêëu tònh duåc, sûã duång laåi caác búm tiïm bõ nhiïîm úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá, lan truyïìn trong khi sinh hoùåc khi cho buá tûâ meå sang con, sûã duång laåi kim tiïm bõ nhiïîm mêìm bïånh trong y tïë vaâ truyïìn maáu hoùåc caác saãn phêím maáu bõ nhiïîm bïånh. HIV khöng thïí truyïìn qua viïåc hùæt húi, bùæt tay hay caác tiïëp xuác ngêîu nhiïn khaác3.

Khoaãng 3/4 caác trûúâng húåp lêy truyïìn trïn thïë giúái laâ thöng qua tònh duåc; trong söë àoá 3/4 laâ do giao cêëu tònh duåc khaác giúái vaâ 1/4 do quan hïå tònh duåc giûäa nam giúái vúái nhau. ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín, tònh duåc thêåm chñ laåi coân chiïëm möåt tyã lïå lúán hún trong söë caác trûúâng húåp nhiïîm bïånh. ÚÃ vuâng Cêån Xa-ha-ra, chêu AÁ vaâ Ca-ri-bï, lan truyïìn chuã yïëu thöng qua quan hïå tònh duåc giûäa nam vaâ nûä giúái, chó möåt tyã lïå nhoã dûúái 1% laâ thuöåc quan hïå àöìng tñnh luyïën aái. Tuy nhiïn, úã Myä Latinh vaâ Àöng Êu, quan hïå tònh duåc giûäa nam giúái hiïån nay coân chiïëm phêìn lúán caác trûúâng húåp lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc cuäng nhû vaâo àêìu nhûäng nùm 90 (Mann, Taratonla, vaâ Netter 1992). Àûúâng lêy truyïìn quan troång thûá hai sau con àûúâng quan hïå tònh duåc laâ viïåc duâng chung kim tiïm chûa àûúåc tiïåt truâng trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá. Lêy truyïìn qua tiïm chñch ma tuyá laâ àûúâng lêy truyïìn quan troång nhêët úã Trung Quöëc, Nam AÁ, trûâ Thaái Lan quöëc gia maâ lêy truyïìn qua àûúâng quan hïå tònh duåc khaác giúái chiïëm ûu thïë hún so vúái lêy truyïìn qua duâng chung kim tiïm. Lêy truyïìn qua tiïm chñch ma tuáy cuäng chiïëm khoaãng 1/4 àïën 1/3 caác trûúâng húåp lêy truyïìn úã Bra-xin vaâ Ac-hen-ti-na. HIV coá thïí lan truyïìn trong cöång àöìng nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá möåt caách cûåc kyâ nhanh choáng. ÚÃ möåt söë núi, noá nhiïîm vaâo phêìn lúán nhûäng ngûúâi trong cöång àöìng tiïm chñch chó trong möåt vaâi thaáng.

Vai troâ cuãa viïåc lêy truyïìn tûâ meå sang con dao àöång giûäa caác nûúác. Kiïíu nhiïîm bïånh chñnh úã treã em xaãy ra trong tûã cung cuãa meå qua viïåc tiïëp xuác vúái maáu cuãa meå trong luác sinh hoùåc sau àoá, thöng qua viïåc cho con buá (xem khung minh hoaå 4.6). Do viïåc lêy truyïìn tûâ meå sang con chó coá thïí xaãy ra nïëu meå bõ nhiïîm bïånh, hònh thûác lêy truyïìn naây phöí biïën nhêët úã nhûäng vuâng coá dõch lêy truyïìn qua tònh duåc khaác giúái nhû vuâng chêu Phi Cêån Xa-ha-ra. Theo möåt ûúác tñnh, coá túái 15-20% caác trûúâng húåp nhiïîm HIV úã chêu Phi xaãy ra úã treã em do meå lêy sang. Trïn toaân thïë giúái, tyã lïå lêy tûâ meå sang con khoaãng 5-10% (Quinn, Ruff, Halsey, 1994).

HIV coá thïí lan truyïìn qua tiïm trong y tïë. ÚÃ möåt söë nûúác ngheâo nhêët, tiïm laâ hïå thöëng àûa thuöëc vaâo cú thïí àûúåc ûa chuöång àöëi vúái nhiïìu loaåi thuöëc, vaâ cuâng möåt búm tiïm coá thïí sûã duång cho nhiïìu ngûúâi trong möåt ngaây maâ khöng àûúåc vö truâng giûäa hai lêìn tiïm. Tuy nhiïn, ngay caã úã nhûäng nûúác naây, tiïm trong y tïë vúái kim tiïm bêín chó àûúåc coi chiïëm dûúái 5% caác trûúâng húåp nhiïîm truâng HIV.

29

Khung minh hoaå 1.2. Baãn chêët cuãa HIV/AIDS Höåi chûáng suy giaãm miïîn dõch hay coân goåi laâ AIDS laâ giai àoaån cuöëi cuâng cuãa nhiïîm HIV. HIV phaá huyã hïå thöëng miïîn dõch, vaâ khi hïå thöëng miïîn dõch trúã nïn khöng coân khaã nùng baão vïå cú thïí chöëng laåi nhûäng bïånh maâ thöng thûúâng vöën khöng gêy nguy hiïím cho tñnh maång, AIDS coá thïí àûúåc chuêín àoaán. Nhiïîm truâng HIV/AIDS do hai doâng viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi, HIV-1 vaâ HIV-2. Trong söë caác viruát HIV-1 coá ñt nhêët 9 nhoám nhoã khaác biïåt nhau chuát ñt, möîi nhoám chiïëm ûu thïë úã möåt vuâng khaác nhau trïn thïë giúái, mùåc duâ caác nhaâ nghiïn cûáu àaä tòm thêëy sûå khaác biïåt ngaây caâng tùng trong nhûäng nùm gêìn àêy, HIV-2 coá ñt khaã nùng gêy bïånh vaâ tiïën triïín chêåm hún, àûúåc tòm thêëy àêìu tiïn úã Têy Phi, mùåc duâ, sau àoá loaåi viruát naây cuäng lan ài caác vuâng khaác. HIV-1 laâ phöí biïën nhêët cuãa HIV vaâ vò thïë àûúåc goåi àún giaãn laâ HIV. Möåt khi àaä thêm nhêåp vaâo cú thïí con ngûúâi, HIV chuã yïëu têën cöng vaâo möåt nhoám tïë baâo miïîn dõch mang möåt phên tûã goåi laâ CD4. Àùåc biïåt, viruát liïn kïët vúái hai nhoám tïë baâo mang CD4; tïë baâo lymphö mang CD4+ T, vaâ úã quy mö nhoã hún, caác àaåi thûåc baâo. Caác tïë baâo naây thûåc hiïån caác nhiïåm vuå khaác nhau cûåc kyâ quan troång àöëi vúái chûác nùng thöng thûúâng cuãa hïå thöëng miïîn dõch. Caác àaåi thûåc baâo tiïu diïåt caác taác nhên xêm nhêåp tûâ bïn ngoaâi vaâ giuáp cho hïå thöëng miïîn dõch nhêån biïët chuáng trong tûúng lai, vaâ tïë baâo lymphö T mang CD4(+) töí chûác caác phaãn ûáng miïîn dõch bùçng caách tiïët ra caác húåp chêët hoaá hoåc giuáp cho caác tïë baâo miïîn dõch khaác laâm viïåc bònh thûúâng. Cú chïë hoùåc caác cú chïë maâ theo àoá HIV tiïu diïåt tïë baâo lymphö T mang CD4+ coân chûa àûúåc roä, nhûng caác nhêì khoa hoåc biïët rùçng hïå thöëng miïîn dõch coá khaã nùng kiïím tra sûå têën cöng cuãa HIV úã möåt mûác àöå naâo àoá, ñt nhêët laâ úã giai àoaån khúãi àêìu cuãa thúâi kyâ nhiïîm bïånh.

Giöëng nhû caác nhiïîm truâng viruát khaác, nhiïîm truâng HIV coá thïí àûúåc àùåc tñnh hoaá nhû möåt cuöåc chiïën giûäa hïå thöëng miïîn dõch vaâ viruát thêm nhêåp. Àiïìu laâm cho nhiïîm truâng HIV trúã nïn bêët thûúâng laâ noá dung hoaâ tûúng àöëi vúái hïå thöëng miïîn dõch àûa túái möåt thúâi kyâ khöng coá tranh àêëu, trung bònh tûâ 8-10 nùm, trong khoaãng thúâi gian àoá HIV phaát triïín chêåm chaåp nhûng khöng luâi bûúác.

Cuöëi cuâng HIV “chiïën thùæng” trong cuöåc chiïën, khi maâ ngûúâi bõ nhiïîm bïånh bùæt àêìu phaát caác bïånh cú höåi trêìm troång: bïånh AIDS. Cuöåc chiïën giûäa HIV vaâ hïå thöëng miïîn dõch chia laâm ba giai àoaån: giai àoaån thûá nhêët, àûúåc biïët nhû laâ giai àoaån nhiïîm truâng HIV tiïn phaát, bùæt àêìu vaâo thúâi àiïím bõ nhiïîm bïånh vaâ keáo daâi cho túái khi phaãn ûáng miïîn dõch ban àêìu cuãa cú thïí coá àûúåc biïån phaáp kiïím soaát tònh traång sinh söi cuãa virut, thûúâng laâ trong möåt vaâi tuêìn àêìu sau khi nhiïîm bïånh. Trong giai àoaån naây, söë tïë baâo lymphö T mang CD4 (+) giaãm ài rêët nhanh vaâ trong 30-70% caác trûúâng húåp bïånh nhên coá höåi chûáng giöëng nhû bõ cuám. Caác triïåu chûáng naây biïën mêët sau 3 tuêìn khi maâ söë lûúång tïë baâo lymphö T mang CD4 (+) phuåc höìi trúã laåi.

Sau àoá, bïånh bûúác sang giai àoaån 2, giai àoaån khöng coá triïåu chûáng vaâ thúâi gian keáo daâi chiïëm túái 80% toaân böå thúâi gian tûâ khi mùæc bïånh cho túái khi chïët. Chó trong thúâi kyâ àêìu cuãa giai àoaån 2, caác khaáng thïí cuãa HIV coá thïí tòm thêëy úã maáu ngoaåi vi. Do phêìn lúán caác xeát nghiïåm HIV nhùçm vaâo viïåc tòm kiïëm nhûäng khaáng thïí naây, trûúác giai àoaån naây thûúâng khöng thïí xaác àõnh àûúåc laâ àöëi tûúång coá bõ nhiïîm bïånh hay khöng.

Phêìn lúán caác àöëi tûúång nhiïîm HIV vïì mùåt lêm saâng tûúng àöëi khoeã maånh trong giai àoaån naây, trong khi hïå thöëng miïîn dõch tiïën haânh möåt cuöåc chiïën tñch cûåc nhûng khöng nhòn thêëy àûúåc chöëng laåi virut. Möîi ngaây, HIV tiïu diïåt möåt söë lûúång lúán tïë baâo lymphö T mang CD4 (+). Tuyã xûúng buâ àùæp sûå mêët maát naây bùçng viïåc tùng saãn xuêët nhûäng tïë baâo múái nhûng tyã lïå thay thïë khöng thïí buâ àùæp àûúåc tyã lïå mêët ài. Söë lûúång tïë baâo lymphö CD4 (+) thûúâng vaâo khoaãng 800-1000 trong möåt mililñt maáu cuãa ngûúâi khöng mùæc bïånh, giaãm dêìn khoaãng 50-70 tïë baâo möåt nùm. Khi söë tïë baâo T mang CD4 (+) giaãm chó coân 200 trong möåt mililñt maáu, tyã lïå suy giaãm tïë baâo lymphö T tùng nhanh vaâ cú thïí trúã nïn nhaåy caãm vúái caác nhiïîm truâng cú höåi vaâ caác bïånh khaác. Noá àaánh dêëu sûå bùæt àêìu giai àoaån cuöëi cuâng cuãa nhiïîm truâng HIV - bïånh AIDS trïn lêm saâng.

30

Möåt söë bïånh hay têën cöng ngûúâi bïånh AIDS laâ caác bïånh truyïìn nhiïîm nhû lao; nhûäng bïånh khaác nhû ung thû liïn quan vúái HIV thò khöng phaãi laâ bïånh truyïìn nhiïîm. Möåt vaâi loaåi nhiïîm truâng thöng thûúâng trúã nïn nghiïm troång möåt caách bêët thûúâng àöëi vúái ngûúâi bïånh AIDS nhû bïånh viïm xoang hoùåc viïm phöíi, trong khi nhûäng bïånh khaác rêët hiïëm gùåp úã nhûäng ngûúâi HIV êm tñnh. Möåt vaâi nhiïîm truâng coá liïn quan vúái HIV coá thïí àiïìu trõ bùçng khaáng sinh thöng thûúâng, àùåc biïåt úã giai àoaån àêìu cuãa AIDS. Tuy nhiïn, khi hïå thöëng miïîn dõch tiïëp tuåc bõ phaá huyã, viïåc àiïìu trõ trúã nïn ngaây caâng khoá khùn vaâ söë lûúång vaâ chuãng loaåi caác daång nhiïîm truâng tùng lïn dêîn túái tûã vong. Trong baãng 1.2 cuãa khung naây liïåt kï nhûäng bïånh coá liïn quan vúái AIDS àûúåc chêín àoaán úã caác nûúác àang phaát triïín.

Thúâi gian söëng sau khi bõ nhiïîm virut phuå thuöåc vaâo nhiïìu yïëu töë, kïí caã chuãng vaâ doâng virut, tònh traång sûác khoeã chung cuãa ngûúâi bïånh vaâ khaã nùng tiïëp cêån àiïìu trõ nhûäng bïånh cú höåi. Phêìn lúán caác nghiïn cûáu vïì vêën àïì naây têåp trung úã caác nûúác phaát triïín. Trûúác khi sûã duång phaác àöì ba loaåi thuöëc, thúâi gian söëng trung bònh tûâ khi nhiïîm HIV-1 àïën khi chïët úã caác nûúác phaát triïín laâ 12 nùm; hai giai àoaån phaát triïín àêìu cuãa bïånh keáo daâi 8-10 nùm vaâ giai àoaån cuöëi, AIDS trïn lêm saâng khoaãng 14-25 thaáng (Kitahata vaâ caác taác giaã khaác 1996).

Hiïíu biïët vïì tyã lïå söëng thïm cuãa nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV úã caác nûúác àang phaát triïín coân ñt oãi hún nhiïìu, nhûng caã hai khoaãng thúâi gian: tûâ khi nhiïîm bïånh túái khi phaát bïånh AIDS vaâ tûâ khi nhiïîm bïånh àïën khi chïët àïìu àûúåc coi laâ ngùæn hún nhiïìu so vúái caác nûúác phaát triïín vúái tyã lïå söëng thïm toaân thïí tûâ khi bõ nhiïîm bïånh túái khi chïët khoaãng 7 nùm. Ngoaâi caác nguyïn nhên do sûác khoeã vaâ tònh traång dinh dûúäng keám hún úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín, sûå thiïëu àiïìu kiïån àiïìu trõ úã caác bïånh nhiïîm truâng cú höåi hay gùåp úã giai àoaån àêìu cuãa bïånh AIDS laâ möåt yïëu töë laâm thúâi gian söëng ngùæn hún. Vñ duå, caác bïånh nhên bõ HIV úã caác nûúác àang phaát triïín hay bõ lao hún nhûäng ngûúâi bïånh úã caác nûúác giaâu vò bïånh lao hay gùåp vaâ ñt àûúåc àiïìu trõ úã caác nûúác naây. Thïm vaâo àoá, bïånh lao coá liïn quan vúái quaá trònh phaát triïín HIV. (De Cock 1993). ÚÃ têët caã caác nûúác AIDS laâ bïånh chùæc chùæn gêy tûã vong nhûng hún 15 nùm sau khi bïånh xuêët hiïån, vêîn chûa khùèng àõnh àûúåc rùçng nhiïîm truâng HIV luön gêy tûã vong. Dûúâng nhû thúâi gian söëng thïm sau khi nhiïîm truâng HIV theo àöì thõ hònh chuöng. Chó coá möåt söë ñt ngûúâi bïånh tiïën triïín thaânh AIDS vaâ chïët rêët nhanh, úã àêìu kia cuãa àöì thõ, möåt söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV hún 10 nùm nhûng vêîn coân khoeã maånh. Caác nhaâ nghiïn cûáu y hoåc rêët quan têm túái caác trûúâng húåp, theo caách goåi cuãa hoå, khöng tiïën triïín trong thúâi gian daâi naây búãi vò caác trûúâng húåp naây coá thïí laâm saáng toã phêìn naâo àùåc àiïím cuãa hïå thöëng miïîn dõch coá thïí àûúåc caãi thiïån búãi möåt loaåi vaccin àïí baão vïå möåt ngûúâi chöëng laåi nhiïîm truâng HIV. Tûúng lai vaâ têìm quan troång cuãa viïåc tòm kiïëm möåt loaåi vaccin àûúåc thaão luêån úã Chûúng 5.

Lêy qua àûúâng truyïìn maáu, möåt thúâi laâ nguyïn nhên lo ngaåi úã nhiïìu nûúác àaä àûúåc loaåi trûâ gêìn nhû hoaân toaân úã caác nûúác coá thu nhêåp cao vaâ vûâa thöng qua viïåc xeát nghiïåm saâng loåc maáu truyïìn. ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín viïåc lêy lan qua cung cêëp maáu vêîn coân tiïëp tuåc phaãi loaåi trûâ, àùåc biïåt úã nhûäng núi tyã lïå nhiïîm HIV cao trong söë nhûäng ngûúâi cho maáu vaâ nhûäng núi viïåc xeát nghiïåm saâng loåc maáu tòm HIV vêîn chûa trúã thaânh thûúâng quy. ÚÃ chêu Phi, treã em coá thïí àûúåc truyïìn maáu àïí àiïìu trõ bïånh thiïëu maáu liïn quan àïën söët reát laâm cho chuáng coá nguy cú bõ nhiïîm HIV. Trong khi, sûå lêy truyïìn qua maáu vaâ caác saãn phêím maáu tùng àaáng kïí nguy cú cuãa viïåc chùm soác y tïë vaâ coá thïí laâm HIV lan truyïìn nhanh choáng trong nhûäng quêìn thïí àùåc biïåt - vñ duå, trong nhûäng ngûúâi bõ bïånh ûa chaãy maáu úã caác nûúác cöng nghiïåp vaâo nhûäng nùm 1980 thò sûå lêy truyïìn HIV qua chuyïìn maáu chûa bao giúâ vûúåt quaá tyã lïå 10% toaân böå caác nhiïîm viruát HIV, ngay caã úã caác nûúác àang phaát triïín.

31

Baãng 1.2 Caác bïånh cú höåi thûúâng àûúåc chêín àoaán úã nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV, caác nûúác àang phaát triïín Tïn bïånh Lao

Caác bïånh do Pneumococ Viïm phöíi do Pneumocystic Carinii Toxoplasmosis

Bïånh nêë m Candida Bïånh do Cryptococ

Caác ung thû coá liïn quan vúái AIDS

Ghi chuá Do bïånh lao tiïìm êín khaá phöí biïën úã ngûúâi khöng bõ nhiïîm HIV taåi caác nûúác àang phaát triïín, àêy laâ loaåi nhiïîm truâng cú höåi hay gùåp nhêët úã caác nûúác naây, chiïë m khoaãng 40-60% caác trûúâng húåp nhiïî m truâng HIV. Cuäng giöëng nhû úã nhûäng ngûúâi khöng bõ nhiïî m HIV, daång thûúâng gùåp laâ lao phöíi mùåc duâ khaã nùng bõ lao caác böå phêå n khaá c úã caác bïå nh nhên bõ nhiïîm HIV cao hún Loaåi nhiïîm truâng naây laâ nguyïn nhên phöí biïën nhêët cuã a bïånh viïm phöíi úã nhûä ng ngûúâi khöng bõ nhiïîm HIV vaâ cuäng gêy ra nhiïîm truâng maáu, viïm xoang vaâ viïm naäo úã caác bïånh nhên bõ nhiïîm HIV Mùåc duâ hêìu nhû khöng gùåp úã nhûäng ngûúâi coá hïå miïîn dõch bònh thûúâng, loaåi kyá sinh truâng nhoã naây laâ nguyïn nhên phöí biïën nhêët cuãa bïånh viïm phöíi úã caác bïånh nhên nhiïî m HIV söëng úã bïn ngoaâi chêu Phi Trûúác àêy àûúåc coi laâ nguyïn nhên cuãa möåt loaåi dõ daång bêím sinh khi têë n cöng caá c phuå nûä coá thai bõ bïånh, úã nhûäng ngûúâi bõ AIDS àêy laâ nguyïn nhên phöí biïën nhêët cuãa bïånh viïm naäo, hoùåc nhiïîm truâng bïn trong naäo, gêy ra hön mï vaâ chïët Àûúåc biïët àïën nhû bïnh tûa miïång vaâ thûåc quaãn, loaåi nhiïîm trung nêëm naây gùåp úã caá c bïå nh nhên nhiïî m HIV vaâ laâm cho viïåc nuöët bõ àau Bïånh naâ y hêìu nhû khöng gùåp úã nhûäng ngûúâi khöng bõ nhiïîm HIV, nhiïîm truâ ng nêëm naây gùå p úã 5% caác bïå nh nhên AIDS trïn thïë giúái, thûúâng dûúái daång viïm maâng naäo vaâ viïm bïì mùåt naäo, dêîn túái tònh traång àau àêìu, söët, hön mï vaâ chïët Phöí biïën trong têì ng lúáp coá thu nhêåp vao úã caá c nûúác àang phaát triïín (nhûäng ngûúâi coá khaã nùng tiïëp cêån àiïìu trõ nhûäng loaåi bïånh cú höåi hay gùåp khaác)

Ghi chuá: Nhiïîm truâng phöëi húåp giûäa lao vúái möåt hay nhiïìu nhiïîm truâng cú höåi khaác coá thïí phöí biïën úã caác nûúác àang phaát triïín. Caác nhiïîm truâng cú höåi quan troång khaác nhû virut Cytomegalo (CMV) vaâ Mycobacterium avium (MAC) gùåp úã caác nûúác àang phaát triïín nhûng rêët ñt khi àûúåc chêín àoaán do thiïëu phûúng tiïån.

Nguöìn: Morrow, Colebondoes vaâ Chin 1989.

AÃnh hûúãng cuãa AIDS túái tuöíi thoå vaâ sûác khoãe AÃnh hûúãng roä raâng nhêët cuãa bïånh AIDS laâ túái tuöíi thoå vaâ sûác khoeã. Khoá maâ àaánh giaá vaâ tiïn lûúång àûúåc nhûäng aãnh hûúãng naây, khöng chó vò thiïëu caác söë liïåu maâ coân vò quy mö tûúng àöëi cuãa sûå aãnh hûúãng phuå thuöåc vaâo nhiïìu yïëu töë khaác ngoaâi sûå lan truyïìn AIDS, kïí caã nhûäng thaânh cöng trong àêëu tranh vúái nhûäng vêën àïì sûác khoeã khaác. Bùçng chûáng àûúåc thaão luêån dûúái àêy cho thêëy úã phêìn lúán caác nûúác bõ taác àöång nùång nïì cuãa dõch bïånh, AIDS àe doaå keáo luâi haâng thïë kyã nhûäng tiïën böå trong cuöåc àêëu tranh chöëng caác bïånh 32

truyïìn nhiïîm. ÚÃ nhûäng núi khaác bïånh dûúâng nhû laâm tùng thïm gaánh nùång cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm. Tuy vêåy, AIDS chó laâ möåt trong nhûäng vêën àïì sûác khoeã maâ nhên dên caác nûúác àang phaát triïín phaãi àûúng àêìu. Thêåt vêåy, àêët nûúác caâng ngheâo thò nhûäng vêën àïì khaác kïí caã nhûäng vêën àïì dïî giaãi quyïët nhû suy dinh dûúäng, óa chaãy caâng chiïëm möåt tyã lïå lúán trong gaánh nùång bïånh têåt.

Tuöíi thoå Tuöíi thoå laâ thûúác ào cú baãn phuác lúåi cuãa con ngûúâi vaâ aãnh hûúãng cuãa bïånh AIDS. Tûâ nùm 1900 - 1990 nhûäng tiïën böå to lúán trong cuöåc chiïën chöëng caác bïånh truyïìn nhiïîm àaä tùng tuöíi thoå úã caác nûúác àang phaát triïín tûâ 40 lïn 64 tuöíi, thu heåp khoaãng caách giûäa caác nûúác naây vaâ caác nûúác cöng nghiïåp tûâ 25 nùm xuöëng 13 nùm. AIDS àaä laâm chêåm laåi vaâ úã möåt söë nûúác àaä keáo luâi xu hûúáng naây. Vñ duå, tuöíi thoå úã Bu-ki-na Pha-sö, chó coân 46 tuöíi, 11 nùm ngùæn hún so vúái tuöíi thoå dûå kiïën nïëu àêët nûúác khöng bõ AIDS taân phaá (hònh 1.3). Tuöíi thoå úã nhiïìu nûúác bõ cùn bïånh naây taác àöång nùång nïì cuäng bõ àêíy luâi vïì mûác cuãa 10 nùm vïì trûúác. AÃnh hûúãng cuãa AIDS lïn tuöíi thoå úã Thaái Lan ñt hún vò tyã lïå nhiïîm bïånh thêëp hún caác nûúác khaác trong hònh.

Hònh 1.3: Taác àöång hiïån taåi cuãa AIDS lïn tuöíi thoå, 6 nûúác choån loåc, 1996

AIDS àaä laâm giaãm maånh tuöíi thoå úã möåt söë nûúác

Nguöìn: Töíng cuåc Thöëng kï Myä, 1996, 1997.

Söë nùm söëng àaä àiïìu chónh theo mûác àöå taân phïë (DALY) AIDS chiïëm khoaãng 1% caác trûúâng húåp tûã vong trïn thïë giúái trong nùm 1990, tyã lïå naây coá khaã nùng tùng lïn 2% vaâo nùm 2020 (Murrey vaâ Lopez 1996). Tuy nhiïn, tyã lïå tûã vong do möåt loaåi bïånh trong töíng söë tûã vong chung khöng phaãi laâ möåt minh hoaå lyá tûúãng cho gaánh nùång cuãa bïånh àöëi vúái xaä höåi, búãi vò noá boã qua aãnh hûúãng cuãa bïånh têåt vaâ khöng phên biïåt àûúåc nhûäng ngûúâi chïët úã nhûäng lûáa tuöíi khaác nhau.

Baãng 1.1 Gaánh nùång haâng nùm cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm vaâ HIV, dûåa vaâ söë trûúâng húåp tûã vong vaâ söë DALY mêët ài, caác nûúác àang phaát triïín, 1990 vaâ 2020 Murey vaâ Lopez (1996) àaä ûúác tñnh töín thêët do bïånh dûåa trïn nhûäng nùm söëng àaä àiïìu chónh theo mûác àöå taân phïë, hay DALY. Àûúåc àûa ra trong Baáo caáo vïì Phaát triïín Thïë giúái 1993 (Ngên haâng Thïë giúái 1993c), DALY tñnh túái caã hêåu quaã vïì taân têåt cuäng nhû tûã vong cuãa bïånh vaâ sûã duång tuöíi àiïìu chónh àïí loaåi boã vai troâ cuãa nhûäng trûúâng húåp tûã 33

Baãng 1.1 Gaánh nùång haâng nùm cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm vaâ HIV, dûåa vaâo söë trûúâng húåp tûã vong vaâ söë DALY mêët ài, caác nûúác àang phaát triïín, 1990 vaâ 2020 1990 Tûã vong Gaánh nùång haâng nùm cuãa bïånh têët Bïånh truyïìn nhiïîm (% cuãa gaánh nùång chung)

2020

DALY mêët ài Tûã vong

(% trïn töíng söë)

DALY mêët ài

(% trïn töíng söë)

30.7

24.5

14.3

13.7

HIV (% cuãa gaánh nùång chung)

0.6

0.8

2.0

2.6

HIV (% gaánh nùång do bïånh truyïìn nhiïîm )

2.0

3.2

13.6

19.3

HIV cöång vúái möåt phêìn lao (% gaánh nùång bïånh truyïån nhiïîm ) (a)

2.8

3.8

20.3

25.3

Töíng gaánh nùång trïn 1000 ngûúái

9.7

265.2

8.6

186.2

Gaánh nùång bïånh truyïìn nhiïîm /1000 ngûúâi

3.0

64.9

1.2

25.5

Gaánh nùång HIV trïn 1000 ngûúâi

0.1

2.1

0.2

4.5

(a). Haâng thûá tû cuãa baãng àûúåc tñnh bùçng caách thïm 5% gaánh nùång do lao cuãa nùm 1990 vaâ 25% gaánh nùång do lao cuãa nùm 2020 vaâo con söë cuãa HIV. Caác tyã lïå laâ ûúác tñnh cuãa caác taác giaã vïì tyã lïå chïët do lao úã ngûúâi HIV êm tñnh coá thïí khöng xaãy ra nïëu nhûäng ngûúâi HIV dûúng tñnh khöng tham gia vaâo viïåc truyïìn bïånh lao

vong úã treã em vaâ ngûúâi giaâ. Nùm 1990, ûúác tñnh sûác khoeã keám àaä laâm mêët ài khoaãng 265 DALY trïn 1000 ngûúâi trong möåt nùm úã caác nûúác àang phaát triïín, gêìn gêëp hai lêìn con söë 124 DALY trïn 1000 ngûúâi möåt nùm úã caác nûúác cöng nghiïåp. Do caác trûúâng húåp tûã vong do HIV/AIDS keáo theo sûå taân phïë àaáng kïí trûúác khi tûã vong vaâ àùåc biïåt taác àöång vaâo lúáp ngûúâi treã tuöíi nïëu àûúåc àaánh giaá bùçng DALY, HIV/AIDS coá aãnh hûúãng lúán hún vïì mùåt sûác khoeã so vúái viïåc àaánh giaá bùçng tyã lïå tûã vong. Tuy nhiïn sûå khaác biïåt khöng lúán: Murey vaâ Lopez ûúác tñnh rùçng HIV/AIDS seä chiïëm khoaãng 3% töíng söë DALY mêët ài úã caác nûúác àang phaát triïín vaâo nùm 2020, tùng 0.8% so vúái nùm 1990 (baãng 1.1)4. Möåt lyá do laâm bïånh AIDS khöng chiïëm möåt tyã lïå lúán hún vïì DALY laâ do nhûäng nguyïn nhên khaác gêy tûã vong úã caác nûúác àang phaát triïín cuäng gêy ra taân phïë àaáng kïí vaâ tûã vong súám. Hún nûäa, möåt söë aãnh hûúãng tùng lïn cuãa HIV/AIDS àûúåc buâ laåi búãi phêìn giaãm ài cuãa nhoám nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác trong quêìn thïí dên cû do chuyïín àöíi dên söë mang laåi.

HIV/AIDS möåt phêìn cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm Tyã troång cuãa HIV/AIDS trong gaánh nùång bïånh têåt toã ra lúán hún khi ta chuá yá túái bïånh truyïìn nhiïîm. Sûå chuá yá naây àùåc biïåt liïn quan túái muåc tiïu lúán cuãa chuáng ta - xaác àõnh vai troâ cuãa chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín trong cuöåc chiïën chöëng AIDS - búãi vò hoåc thuyïët kinh tïë, kiïën thûác hoåc àûúåc vïì y tïë cöng cöång vaâ thûåc tiïîn lêu daâi, têët caã khùèng àõnh rùçng caác chñnh phuã phaãi giûä möåt vai troâ quan troång trong ngùn ngûâa sûå lan truyïìn cuãa bïånh truyïìn nhiïîm.

Túái nùm 2020 caác bïånh truyïìn nhiïîm, maâ hiïån nay chiïëm vaâo khoaãng 30% caác trûúâng húåp tûã vong vaâ khoaãng 1/4 söë nùm söëng mêët ài do bïånh têåt (DALY) úã caác nûúác àang phaát triïín seä giaãm xuöëng 14% cho caã hai chó söë5. Nhûng vai troâ cuãa HIV/AIDS trong gaánh nùång cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm úã caác nûúác àang phaát triïín àûúåc dûå kiïën tùng lïn maånh tûâ khoaãng 2% caác trûúâng húåp tûã vong vaâ 3% söë DALY mêët ài lïn 14% caác trûúâng húåp tûã vong vaâ 1/5 söë DALY mêët ài. Hún nûäa, vò HIV laâ möåt yïëu töë ngaây caâng trúã nïn quan troång trong viïåc truyïìn bïånh lao, ngûúâi ta ûúác tñnh rùçng möåt trong böën trûúâng húåp tûã vong do 34

lao úã nhûäng ngûúâi coá HIV êm tñnh trong nùm 2020 coá thïí àaä khöng xaãy ra nïëu khöng coá dõch HIV6. Cöång 1/4 caác trûúâng húåp tûã vong do lao trong söë nhûäng ngûúâi coá HIV êm tñnh vaâo söë nhûäng ngûúâi tûã vong trûåc tiïëp do HIV cho thêëy rùçng HIV chõu traách nhiïåm khoaãng 1/5 caác trûúâng húåp tûã vong do caác bïånh truyïìn nhiïîm úã caác nûúác coá thu nhêåp thêëp vaâo nùm 20207. Thïm vaâo àoá HIV chõu traách nhiïåm vïì möåt phêìn caác trûúâng húåp tûã vong do möåt söë bïånh truyïìn nhiïîm khaác (hònh 1.4).

Hònh 1.4: Phên böí tyã lïå chïët vò caác bïånh truyïìn nhiïîm, Thïë giúái àang phaát triïín theo loaåi bïånh, 1990 vaâ 2020.

Khi dõch bïånh tiïën triïín, HIV seä chiïîm möåt tyã lïå tùng lúán trong töíng söë chïët vò bïånh truyïìn nhiïîm úã caác nûúác àang phaát triïín

Nguöìn: Murray vaâ Lopez, 1996

HIV/AIDS nguyïn nhên gêy tûã vong chñnh úã nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác Vò HIV/AIDS laâ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, AIDS thûúâng têën cöng nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác - thûúâng laâ nhûäng ngûúâi àang nuöi con vaâ nhûäng ngûúâi àang úã hoùåc gêìn àaåt túái àónh cao vïì thu nhêåp. Nïëu khöng bõ AIDS, nhûäng ngûúâi naây coá xu hûúáng ñt nhêåy caãm vúái bïånh têåt vaâ tûã vong so vúái treã em, thanh niïn, hoùåc nhûäng ngûúâi lúán tuöíi. Vò thïë, AIDS thêåm chñ coân taåo ra möåt boáng àen lúán hún lïn sûác khoeã cuãa nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác vaâ haånh phuác cuãa nhûäng ngûúâi phuå thuöåc vaâo hoå. Nùm 1990, HIV àûáng haâng thûá ba sau lao vaâ nhûäng bïånh viïm àûúâng hö hêëp khöng phaãi lao trong nguyïn nhên tûã vong cuãa ngûúâi lúán úã caác nûúác àang phaát triïín, àïën nùm 2020, HIV seä àûáng haâng thûá hai chó sau lao vïì nguyïn nhên tûã vong úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác úã caác nûúác àang phaát triïín (hònh l.5). Cöång thïm 1/4 söë trûúâng húåp tûã vong do lao trong söë nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác coá HIV êm tñnh seä laâm cho HIV/AIDS trúã thaânh nguyïn nhên gêy tûã vong lúán nhêët trong söë caác bïånh truyïìn nhiïîm úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác taåi caác nûúác àang phaát triïín vaâo nùm 2020, chiïëm möåt nûãa caác trûúâng húåp tû vong do bïånh truyïìn nhiïîm trong nhoám tuöíi quan troång naây.

Tyã lïå maâ bïånh HIV/AIDS chiïëm trong gaánh nùång do caác bïånh truyïìn nhiïîm úã ngûúâi lúán dao àöång giûäa caác khu vûåc àang phaát triïín khaác nhau. ÚÃ chêu Phi, núi maâ caác bïånh truyïìn nhiïîm giaãm chêåm hún caác vuâng khaác trïn thïë giúái vaâ tyã lïå nhiïîm HIV/AIDS àûúåc coi laâ chûäng laåi úã nhiïìu khu vûåc, HIV/AIDS seä chiïëm khoaãng 1/3 caác trûúâng húåp tûã vong do bïånh truyïìn nhiïîm (hònh l.6). Vò caác nûúác Myä Latinh vaâ vuâng Ca-ri-bï dûå kiïën seä coá nhûäng then böå to lúán trong viïåc giaãm tyã lïå caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác nhiïîm truâng HIV àûúåc tiïn lûúång seä tiïëp tuåc tùng. HIV seä chõu traách nhiïåm khoaãng 3/4 caác trûúâng húåp tûã vong do nhiïîm truâng úã vuâng naây9.

35

Hònh 1.5: Nguyïn nhên chïët vò caác bïånh truyïìn nhiïîm, trong söë ngûúâi lúán tuöíi 15 àïën 50, Thïë giúái àang phaát triïín, 1990 vaâ 2020 (%)

Giûäa trûåc tiïëp gêy tûã vong do bïånh AIDS vaâ giaán tiïëp taåo thuêån lúåi cho bïånh lao lan truyïìn vaâo nùm 2020 HIV seä chõu traách nhiïåm àöëi vúái gêìn möåt nûãa söë tûã vong ngûúâ i lúá n vò bïå n h truyïìn nhiïîm.

Nguöìn: Murray vaâ Lopez, 1996

Hònh 1.6: Tyã lïå HIV/AIDS chiïëm trong gaánh nùång cuãa bïånh truyïìn nhiïîm úã ngûúâi lúán, Thïë giúái àang phaát triïín, 2020

Nguöìn: Murray vaâ Lopez, 1996

AIDS vaâ phaát triïín Mùåc duâ aãnh hûúãng cuãa riïng bïånh naây àöëi vúái sûác khoeã àaä laâ möåt möëi lo lùæng sêu sùæc coân coá nhûäng lyá do böí sung khaác buöåc cöång àöìng phaát triïín noái chung vaâ caác nhaâ lêåp chñnh saách noái riïng phaãi quan têm àïën dõch HIV/AIDS. Trûúác hïët, sûå ngheâo àoái lan traân vaâ sûå phên phöëi thu nhêåp khöng àöìng àïìu, àùåc trûng cuãa quaá trònh chêåm phaát triïín laåi khuyïën khñch sûå lan truyïìn HIV. Thûá hai, sûå di cû cuãa ngûúâi lao àöång tùng lïn, quaá trònh àö thõ hoaá nhanh choáng vaâ hiïån àaåi hoaá vùn hoaá thûúâng ài keâm vúái sûå tùng trûúãng cuäng taåo thuêån lúåi cho viïåc lan truyïìn HIV. Thûá ba, úã quy mö höå gia àònh, tûã vong do AIDS laâm trêìm troång thïm sûå ngheâo àoái vaâ sûå bêët bònh àùèng trong xaä höåi dêîn túái naån dõch lan röång hún vaâ taåo nïn möåt voâng luêín quêín. Nhûäng nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách hiïíu àûúåc möëi quan hïå naây seä coá cú höåi phaá vúä nhûäng möëi liïn hïå naây thöng qua caác chñnh saách àûúåc àïì ra dûúái àêy vaâ seä àûúåc phên tñch möåt caách chi tiïët trong phêìn coân laåi cuãa cuöën saách.

36

Sûå ngheâo àoái vaâ sûå bêët bònh àùèng giúái tñnh laâm lan truyïìn bïånh AIDS Trong khi caác yïëu töë xaác àõnh hoaåt àöång tònh duåc cuãa möåt caá nhên laâ khoá thêëy vaâ phûác taåp, coá thïí giaã àõnh möåt caách húåp lyá laâ nhûäng àiïìu kiïån xaä höåi úã mûác töíng thïí aãnh hûúãng túái têìn xuêët cuãa caác haânh vi tònh duåc coá nguy cú cao vaâ do àoá dêîn àïën quy mö cuãa dõch bïånh. Möåt giaã thuyïët cho rùçng sûå ngheâo àoái vaâ sûå bêët bònh àùèng giúái tñnh laâm cho xaä höåi nhaåy caãm hún vúái HIV vò möåt ngûúâi phuå nûä ngheâo seä caãm thêëy khoá àoâi hoãi baån tònh cuãa mònh kiïng khöng quan hïå tònh duåc vúái caác àöëi tûúång khaác, hoùåc sûã duång bao cao su hay möåt biïån phaáp naâo àoá àïí tûå baão vïå mònh khoãi bõ nhiïîm HIV10. Ngheâo àoái cuäng coá thïí laâm cho möåt ngûúâi àaân öng thiïn vïì viïåc coá nhiïìu baån tònh ngêîu hûáng do noá ngùn caãn anh ta trúã nïn hêëp dêîn vúái ngûúâi mgûúâi vúå hoùåc buöåc anh ta phaãi rúâi boã gia àònh ài tòm viïåc. YÁ tûúãng cho rùçng sûå ngheâo àoái vaâ bêët bònh àùèng giúái tñnh laâm trêìm troång thïm bïånh AIDS àûúåc cuãng cöë qua phên tñch caác dûä liïåu quöëc gia vïì tyã lïå nhiïîm HIV. Taám biïën söë vïì dõch tïî hoåc, xaä höåi vaâ kinh tïë hoåc coá thïë giaãi thñch vïì 2/3 nhûäng biïën àöång vïì tyã lïå nhiïîm HIV giûäa caác nûúác. Hònh 1.7 chó ra möëi liïn quan cuãa 4 trong söë caác biïën söë naây vúái tyã lïå ngûúâi lúán úã thaânh phöë bõ nhiïîm HIV11. Hai hònh phña trïn chó ra rùçng, khi caác biïën söë khaác khöng àöíi, hai biïën söë thu nhêåp thêëp vaâ phên phöëi thu nhêåp thiïëu cöng bùçng coá liïn quan rêët roä rïåt vúái tyã lïå nhiïîm HIV cao. Àöëi vúái möåt nûúác àang phaát triïín loaåi trung bònh, nïëu tùng 2000 USD thu nhêåp theo àêìu ngûúâi seä tûúng ûáng vúái giaãm ài àûúåc khoaãng 4% tyã lïå nhiïîm HIV úã ngûúâi lúán úã thaânh phöë. Giaãm chó söë thiïëu cöng bùçng trong thu nhêåp tûâ 0.5 xuöëng 0.4 - sûå khaác biïåt vïì mêët cöng bùçng vñ duå giûäa Hön-durat vaâ Ma-la-uy, seä tûúng ûáng vúái sûå giaãm tyã lïå nhiïîm truâng àûúåc khoaãng 3%12. Caác kïët quaã naây gúåi yá rùçng sûå phaát triïín kinh tïë nhanh choáng vaâ sûå phên phöëi tùng trûúãng kinh tïë cöng bùçng seä coá taác duång rêët lúán trong viïåc laâm chêåm laåi dõch AIDS. Khi xem xeát aãnh hûúãng cuãa sûå thiïëu cöng bùçng trong giúái tñnh àöëi vúái nhiïîm HIV, ngûúâi ta phaãi cöë gùæng giûä öín àõnh caác aãnh hûúãng vùn hoaá khaác, nhû àaåo Höìi laâ yïëu töë coá thïí coá liïn quan vúái sûå mêët cöng bùçng giúái tñnh úã nhiïìu nûúác khaác nhau. Hai àöì thõ cuöëi trong hònh 1.7 chó ra rùçng, sau khi kiïím soaát tyã lïå dên cû theo àaåo Höìi (cuäng nhû töíng saãn phêím quöëc nöåi tñnh trïn àêìu ngûúâi; sûå bêët cöng trong thu nhêåp vaâ böën àùåc àiïím xaä höåi khaác), hai thûúác ào sûå mêët cöng bùçng giúái tñnh coá liïn quan túái tyã lïå nhiïîm HIV cao.

Thûúác ào thûá nhêët - tyã troång nam/nûä úã caác trung têm àö thõ, dao àöång möåt caách àaáng kïí giûäa caác nûúác: möåt söë nûúác coá söë nam söëng úã thaânh phöë thêëp hún nûä giúái vaâ úã möåt söë núi khaác tyã lïå nam giúái àöng hún nûä giúái 40%. Nïëu moåi yïëu töë khaác nhû nhau, ngûúâi ta coá thïí giaã àõnh rùçng úã nhûäng thaânh phöë coá söë nam giúái àöng hún nûä giúái, kinh doanh tònh duåc phaãi phöí biïën hún vaâ vò thïë mûác àöå nhiïîm HIV cao hún. Bùçng chûáng laâ úã àöì thõ dûúái bïn traái trong hònh 1.7, caác thaânh phöë trong àoá söë nam giúái tuöíi 20-39 àöng hún nûä giúái trïn thûåc tïë coá tyã lïå nhiïîm HIV cao hún. Àöëi vúái möåt nûúác trung bònh, viïåc tùng cú höåi viïåc laâm cho phuå nûä treã àïí cho tyã troång nam/nûä úã thaânh phöë giaãm xuöëng, vñ duå tûâ 1.3 xuöëng 0.9 seä laâm giaãm tyã lïå nhiïîm HIV khoaãng 4%.

Thûúác ào thûá hai liïn quan túái sûå mêët cöng bùçng giúái tñnh àûúåc àûa vaâo phên tñch laâ khoaãng caách vïì tyã lïå biïët chûä giûäa nam vaâ nûä. Möåt lêìn nûäa, coá möåt sûå khaác biïåt lúán giûäa caác nûúác. Tyã lïå biïët chûä cuãa nam giúái coá thïí cao hún úã nûä giúái 25% úã möåt söë nûúác. Khi phuå nûä ñt biïët chûä hún nam giúái, hoå coá thïí ñt coá khaã nùng àiïìu àònh möåt caách coá hiïåu quaã vúái nam giúái vò thïë coá nguy cú lúán hún trong caác möëi quan hïå tònh duåc. Hún thïë nhûäng ngûúâi phuå nûä muâ chûä seä coá khoá khùn trong tòm kiïëm viïåc laâm vaâ trúã nïn phuå thuöåc hún vaâo caác möëi quan hïå tònh duåc àïí kiïëm söëng vaâ vò thïë laâm giaãm khaã nùng àiïìu àònh cuãa hoå. Àöì thõ dûúái bïn phaãi trong hònh 1.7 àaä minh hoaå yá tûúãng naây bùçng caách cho thêëy rùçng úã möåt

37

Hònh 1.7: Möëi liïn giûäa böën biïën söë xaä höåi vúái tyã lïå ngûúâi lúán úã thaânh phöë nhiïîm HIV, 72 nûúác àang phaát triïín, khoaãng nùm 1995

Ghi chuá: Truåc thùèng àûáng ào tyã lïå nhiïîm HIV àaä àûúåc chuyïín thaânh logarit. Caác àiïím trïn àöì thõ àaåi diïån cho söë liïåu cuãa 72 nûúác sau khi àaä loaåi boã aãnh hûúãng cuãa baãy biïën söë khaác trong phên tñch höìi quy. Mûác àöå mêët cöng bùçng vïì phên phöëi thu nhêåp àûúåc ào bùçng hïå söë Gi-ni. Phûúng phaáp luêån vaâ kïët quaã thöëng kï chi tiïët trònh baây trong Over (baáo caáo phuå trúå, 1997) Nguöìn: ÛÁúc tñnh cuãa taác giaã

nûúác trung bònh, giaãm khoaãng caách biïët àoåc biïët viïët giûäa hai giúái ài 20% coá thïí giaãm mûác nhiïîm HIV àûúåc 4%.

Sûå nùng àöång cuãa nïìn kinh tïë àang tùng trûúãng coá thïí taåo thuêån lúåi cho sûå lan truyïìn bïånh AIDS Tûâ nhûäng bùçng chûáng úã hònh 1.7 nïëu möåt quöëc gia caãi thiïån thu nhêåp theo àêìu ngûúâi vaâ giaãm sûå bêët cöng bùçng caách aáp duång caác chñnh saách àêìu tû taåo viïåc laâm vaâ tùng trûúãng kinh tïë seä laâm giaãm nguy cú phaãi chõu möåt naån dõch AIDS hoùåc giuáp cho viïåc giaãm thiïíu taác haåi cuãa dõch bïånh nïëu nhû noá àaä bùæt àêìu. Nïëu thïm vaâo àoá quöëc gia naây laåi haânh àöång àïí ruát ngùæn sûå khaác biïåt vïì hoåc vêën vaâ nghïì nghiïåp giûäa nam vaâ nûä thò HIV coân khoá lan truyïìn hún nûäa. Tiïëc thay, chñnh möåt vaâi quaá trònh coá thïí àaåt túái muåc tiïu naây laåi cuäng kñch thñch sûå lan truyïìn cuãa AIDS vaâ nhûäng chñnh saách khaác àöi khi ài keâm theo quaá trònh tùng trûúãng maâ khöng nhêët thiïët tham gia vaâo quaá trònh àoá, coá thïí laâm cho dõch bïånh trúã nïn töìi tïå hún.

Möåt nïìn kinh tïë múã àûúåc coi laâ àoâi hoãi cú baãn cuãa tùng trûúãng nhanh. Sûå múã cûãa trûúác hïët muöën noái àïën viïåc laâm cho caác nhaâ àêìu tû dïî daâng chuyïín caác saãn phêím vaâ vöën 38

qua caác àûúâng biïn giúái quöëc gia. Mûác àöå múã cûãa cao trong thûúng maåi vaâ taâi chñnh, thûúâng keâm theo sûå múã cûãa cao hún cho viïåc di chuyïín con ngûúâi kïí caã viïåc nhêåp cû. Hún thïë nûäa, möåt vaâi nghiïn cûáu àaä cho thêëy rùçng baãn thên sûå nhêåp cû àoáng goáp vaâo tùng trûúãng kinh tïë. Àiïìu àoá khöng coá gò àaáng ngaåc nhiïn búãi vò, úã bêët kò nûúác naâo, nhûäng ngûúâi nhêåp cû thûúâng trong söë nhûäng ngûúâi lao àöång cêìn cuâ nhêët va phêìn lúán laâ nhûäng ngûúâi coá àêìu oác kinh doanh. Tuy nhiïn phên tñch höìi quy giûäa caác nûúác chó ra rùçng nhûäng nûúác coá tó lïå nhêåp cû cao, thûúâng coá dõch AIDS lúán hún: nïëu moåi yïëu töë khaác àûúåc coi laâ bùçng nhau, möåt nûúác coá 5% dên söë sinh úã nûúác ngoaâi coá thïí coá tyã lïå nhiïîm bïånh cao hún nhûäng nûúác khöng coá dên sinh úã nûúác ngoaâi 2%.

Liïåu àiïìu naây coá aám chó rùçng caác nûúác phaãi haån chïë nhêåp cû àïí traánh dõch AIDS khöng? Khöng, khöng cêìn thiïët. Thûåc vêåy, nïëu nhêåp cû coá lúåi cho phaát triïín kinh tïë thò viïåc giaãm nhêåp cû coá thïí laâm chêåm quaá trònh àoá, kïët quaã laâ bïn caånh nhiïìu hêåu quaã bêët lúåi khaác noá coá thïí kñch thñch sûå lan truyïìn bïånh AIDS. Nhûäng nöî lûåc nhùçm phaát hiïån nhûäng ngûúâi nhêåp cû nhiïîm HIV toã ra khöng coá hiïåu quaã lùæm do nhûäng ngûúâi nhêåp cû thûúâng bõ nhiïîm bïånh sau khi hoå àïën nûúác múái, khi maâ hoå bõ taách biïåt vúái hïå thöëng xaä höåi cuãa quï hûúng hún laâ trûúác khi rúâi nhaâ ài. Tïå hún nûäa, nhûäng cöë gùæng trong viïåc phaát hiïån nhûäng ngûúâi nhêåp cû nhiïîm bïånh coân coá thïí laâm tùng quy mö naån dõch nïëu nhûäng ngûúâi nhiïîm bïånh tröën sûå kiïím soaát vaâ nhêåp cû traái pheáp, viïåc tòm kiïëm vaâ àûa hoå vaâo caác chûúng trònh nhùçm ngùn hoå lêy bïånh sang ngûúâi khaác laâ cûåc kyâ khoá khùn. Àöi khi möåt dûå aán cuå thïí hûáa heån möåt lúåi ñch kinh tïë àaáng kïí nhûng cuäng mang theo nhûäng nguy cú laâm cho naån dõch trúã nïn töìi tïå hún. Möåt vñ duå cuãa nhûäng dûå aán loaåi naây vaâ vïì haânh àöång coá hiïåu quaã cuãa chñnh phuã laâ Dûå aán öëng dêîn dêìu úã Saát-ca-mï-run àûúåc mö taã úã khung minh hoåa 1.3. Thaách thûác àöëi vúái chñnh phuã, caác nhaâ taâi trúå vaâ caác cú quan khaác nhau laâ tòm thêëy nhûäng nguy cú vïì AIDS chûáa êín trong caác dûå aán naây vaâ àûa vaâo thiïët kïë dûå aán nhûäng yïëu töë coá thïí loaåi boã hoùåc giaãm nheå nhûäng vêën àïì naây. Caác dûå aán phaát triïín kinh tïë khöng mang laåi àuã lúåi nhuêån kinh tïë roä raâng sau khi àaä chi phñ cho viïåc laâm giaãm nheå nhûäng taác àöång tiïu cûåc cuãa noá, bao göìm viïåc lan truyïìn bïånh AIDS cêìn phaãi bõ loaåi boã nhû möåt dûå aán khöng mong muöën ngay caã khi töíng lúåi nhuêån (trûúác khi trûâ ài caác chi phñ trïn - ND) cuãa noá laâ lúán14. Àöi khi möåt xaä höåi thu nhêåp thêëp bùæt àêìu phaát triïín nhanh, coá thïí phaãi àöëi mùåt vúái nguy cú bïånh AIDS tùng lïn nhû laâ kïët quaã cuãa sûå chuyïín àöíi röång lúán tûâ nhûäng chuêín mûåc xaä höåi baão thuã sang nhûäng quan àiïím tûå do hún. Nhûäng quan àiïím naây thûúâng bao göìm tûå do caá nhên cao hún, àùåc biïåt laâ àöëi vúái phuå nûä. Do thiïëu thûúác ào khaách quan vïì sûå baão thuã cuãa xaä höåi, phên tñch höìi quy àaä sûã duång tyã lïå dên chuáng theo àaåo Höìi nhû möåt ûúác lûúång khöng hoaân haão vïì mûác àöå baão thuã cuãa xaä höåi. Kiïím soaát têët caã caác biïën khaác àûúåc mö taã úã trïn, mûác àöå baão thuã cao cuãa xaä höåi coá liïn quan möåt caách coá yá nghôa thöëng kï vúái tyã lïå nhiïîm truâng HIV thêëp. Àiïìu àoá khöng nhêët thiïët coá nghôa laâ caác chñnh phuã phaãi cöë gùæng àûa vaâo hoùåc duy trò sûå baão thuã cuãa xaä höåi chó nhùçm laâm giaãm tyã lïå nhiïîm HIV. Trong bêët kïí trûúâng húåp naâo, chñnh phuã àïìu khoá coá thïí taåo dûång nhûäng giaá trõ xaä höåi to lúán naây. Tuy nhiïn, caác bùçng chûáng àaä cho thêëy lúåi ñch cuãa möåt chñnh saách giaáo duåc roä raâng cuãa chñnh phuã trong viïåc giuáp nhûäng ngûúâi treã tuöíi ra nhêåp möåt xaä höåi àang hiïån àaåi hoaá nhanh choáng nhêån biïët vaâ traánh nhûäng giao tiïëp tònh duåc coá nguy cú lêy nhiïîm cao.

Yïëu töë cuöëi cuâng trong phên tñch höìi quy khöng liïn quan vúái sûå phaát triïín nhûng coá thïí bõ taác àöång búãi chñnh saách cuãa chñnh phuã àoá laâ mûác àöå quên sûå hoaá. ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín, caác lûåc lûúång quên àöåi thûúâng àoáng úã caác thaânh phöë lúán vaâ göìm nhûäng ngûúâi

39

Khung minh hoaå 1.3. Bïånh AIDS vaâ Dûå aán öëng dêîn dêìu úã Saát-Ca-mï-run Dûå aán öëng dêîn dêìu Saát-Ca-mï-run laâ möåt dûå aán àêìu tiïn trïn quy mö lúán vïì haå têìng cú súã àûúåc Ngên haâng Thïë giúái àúä àïí àaánh giaá khaã nùng gêy nïn caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc kïí caã HIV/ AIDS vaâ àïí àûa nhûäng nöî lûåc phoâng ngûâa vaâo trong thiïët kïë cuãa dûå aán.

Dûå aán keáo daâi 30 nm vúái 3,5 tyã àö la àûúåc bùæt àêìu xêy dûång vaâo nùm 1998 bao göìm viïåc khai thaác caác moã dêìu úã phña Nam Saát vaâ xêy dûång 1100 km àûúâng öìng dêîn dêìu àïën caác caãng úã búâ Àaåi Têy Dûúng cuãa Ca-mï-run. Laâ möåt nöî lûåc húåp taác giûäa Ngên haâng Thïë giúái, caác chñnh phuã Saát vaâ Ca-mï-run vaâ möåt töí húåp caác haäng dêìu tû nhên, dûå aán hûáa heån nhiïìu lúåi ñch kinh tïë àaáng kïí cho caã hai àêët nûúác.

Nhûng dûå aán cuäng taåo ra nhûäng nguy cú laâm xêëu ài tònh hònh cuãa dõch bïånh HIV/AIDS. Trong thúâi àiïím xêy dûång söi àöång nhêët, tûâ 1998 – 2001, dûå aán seä tuyïín lûåa 2000 cöng nhên xêy dûång tûâ Sat vaâ Ca-mï-run vaâ seä thuï tûâ 400-600 laái xe, nhûäng ngûúâi naây seä di chuyïín theo suöët chiïìu daâi cuãa àûúâng öëng dêîn dêìu. Phêìn lúán cöng nhên chûa coá gia àònh vaâ söëng àöåc thên. Nhûäng ngûúâi laâm viïåc úã Saát seä ài vïì nhaâ haâng ngaây trong khi nhûäng ngûúâi laâm viïåc trïn àûúâng öëng dêîn dêìu úã Camï-run seä phaãi úã laåi trong nhûäng laán taåm thúâi. Möåt söë vuâng doåc theo àûúâng öëng dêîn coá mûác nhiïîm HIV rêët cao: baáo caáo nùm 1995 cuãa möåt vuâng giaáp ranh vúái biïn giúái Saát/Cöång hoaâ Trung Phi vaâ nùçm ngay trïn vuâng coá öëng dêîn dêìu ài qua cho thêëy hún möåt nûãa nhûäng ngûúâi laâm nghïì maåi dêm vaâ möåt phêìn tû laái xe àaä bõ nhiïîm viruát. Àûúåc baáo àöång vïì vêën àïì naây thöng qua möåt baáo caáo àaánh giaá möi trûúâng àûúåc tiïën haânh nhû möåt bûúác chuêín bõ dûå aán, Ngên haâng Thïë giúái, töí húåp caác cöng ty vaâ hai chñnh phuã coá liïn quan àaä xaác àõnh möåt têåp húåp nhûäng biïån phaáp nhùçm traánh laâm xêëu ài tònh hònh dõch HIV/AIDS trong khu vûåc cuãa dûå aán. Do ûúác tñnh ban àêìu cho thêëy möåt chûúng trònh can thiïåp coá hiïåu quaã seä coá thïí àûúåc thûåc hiïån vúái chi phñ dûúái 1 triïåu àö la möåt nùm, nhûäng lúåi ñch lúán lao àöëi vúái dûå aán thûâa àuã àïí baão vïå viïåc thûåc hiïån dûå aán can thiïåp àoá bêët chêëp chi phñ kïí trïn.

Sûã duång nhûäng söë liïåu ban àêìu vaâ kinh nghiïåm tûâ nhûäng núi khaác úã chêu Phi, töí húåp caác cöng ty àaä xêy dûång möåt chiïën lûúåc can thiïåp nhiïìu têìng bao göìm: • Quaãn lyá tònh traång bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ HIV trong lûåc lûúång cöng nhên • Tñch cûåc tiïëp thõ bao cao su àûúåc trúå giaá • Thöng tin, giaáo duåc vaâ truyïìn thöng • Àiïìu trõ caác bïånh lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc kinh àiïín • Can thiïåp nhùçm thay àöíi nhûäng haânh vi coá nguy cao • Phöëi húåp vúái nhûäng chûúng trònh sùén coá cuãa caác chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã, àùåc biïåt nhûäng chûúng trònh liïn quan túái nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm Àïí höî trúå thïm cho cöng viïåc cuãa töí húåp caác cöng ty úã vuâng naây, Ngên haâng Thïë giúái àaä chuêín bõ hai dûå aán höî trúå kyä thuêåt giuáp cho caác chñnh phuã Saát vaâ Ca-mï-run àiïìu haânh vaâ àaánh giaá aãnh hûúãng vïì sûác khoeã cuãa dûå aán. Viïåc thûåc hiïån nhûäng chûúng trònh naây seä keáo daâi theo nhûäng thaách thûác to lúán bao göìm caã nhûäng viïåc khoá khùn trong viïåc àïën àûúåc vúái nhûäng taâi xïë coá cuöåc söëng lûu àöång vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm núi maâ nhûäng taâi xïë naây hay lui túái.

Nguöìn: Caldwell vaâ Caldwel 1993, tr 817-48; Carswell vaâ Howells 1989, tr 759-61; Dames vaâ Moore 1996; vaâ Mwizarubi vaâ caác taác giaã khaác 1992.

treã tuöíi chûa coá gia àònh. Sûã duång möåt biïën söë ào tyã lïå nam giúái phuåc vuå trong quên àöåi trong söë dên thaânh phöë, phên tñch höìi quy chó ra rùçng ngay caã khi àaä kiïím soaát tyã xuêët nam/nûä cuãa dên cû caác thaânh phöë thò nhûäng nûúác coá söë ngûúâi phuåc vuå quên àöåi cao hún coá tyã lïå mùæc bïånh cao hún. Àöëi vúái möåt quöëc gia trung bònh, giaãm quy mö quên àöåi tûâ 30 40

xuöëng 12% dên cû thaânh phöë seä laâm giaãm tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh úã ngûúâi thaânh phöë àûúåc khoaãng 4%. Möåt giaãi phaáp tûúng tûå àûúåc thaão luêån úã Chûúng 3 coá thïí dïî thûåc hiïån (vaâ húåp lyá, khöng bõ phuå thuöåc vaâo quy mö cuãa quên àöåi) laâ möåt chûúng trònh phoâng chöëng HIV tñch cûåc bao phuã moåi thaânh viïn trong quên àöåi.

AIDS coá ñt aãnh hûúãng doâng túái kinh tïë vô mö Vò HIV/AIDS lan truyïìn nhanh vaâ gêìn nhû luön gêy tûã vong, möåt vaâi nhaâ quan saát àaä kïët luêån rùçng bïånh seä laâm giaãm àaáng kïí töëc àöå tùng dên söë vaâ tùng trûúãng kinh tïë; möåt söë ñt caác nhaâ quan saát àaä gúåi yá rùçng con söë tuyïåt àöëi vïì dên söë úã nhûäng nûúác bõ cùn bïånh taân phaá nùång nïì nhêët seä giaãm ài vaâ dêîn theo laâ sûå suy giaãm saãn lûúång kinh tïë (Anderson vaâ caác TG khaác 1991, Rowley, Anderson vaâ Ng 1990). Tuy nhiïn caác bùçng chûáng cho thêëy aãnh hûúãng cuãa bïånh AIDS lïn caác biïën söë naây, mùåc duâ giao àöång giûäa caác nûúác seä laâ nhoã so vúái nhûäng yïëu töë khaác. Tuy nhiïn, úã möåt mûác àöå hïët sûác sú böå, sûå giaãm töëc àöå tùng dên söë do bïånh HIV/AIDS dûúâng nhû seä buâ àùæp cho sûå giaãm tùng trûúãng kinh tïë vaâ taác àöång doâng lïn töëc àöå tùng trûúãng töíng saãn phêím quöëc nöåi trïn àêìu ngûúâi dên seä nhoã.

HIV/AIDS àûúåc dûå kiïën seä laâm giaãm tyã lïå tùng dên söë úã nhiïìu nûúác, nhûng khöng möåt nûúác naâo dûå kiïën dên söë seä giaãm tuyïåt àöëi. Nhûäng dûå baáo dên söë múái nhêët cho thêëy sûå giaãm tyã lïå phaát triïín dên söë do tûã vong do HIV/AIDS seä khoaãng 0,1% úã Thaái Lan àïën 2,3% úã Böt-xoa-na vaâ trung võ cuãa tyã lïå tùng dên söë seä giaãm khoaãng 1% (Töíng cuåc Thöëng kï Myä l997)15. Cuâng vúái thúâi gian, sûå giaãm tyã lïå tùng dên söë naây seä dêîn túái möåt söë dên nhoã hún so vúái ûúác tñnh nïëu bïånh AIDS khöng xaãy ra. ÚÃ Dam-bi-a, dên söë àûúåc dûå kiïën vaâo nùm 2005 thêëp hún 7% so vúái mûác dên söë mong àúåi nïëu khöng coá AIDS. ÚÃ hai nûúác coá naån dõch AIDS lúán, Böt-xoa-na vaâ Dim-ba-bu-ï, dûå baáo dên söë cho thêëy rùçng, àïën nùm 2010 dên söë nûúác naây seä khöng tùng nûäa.

Taác àöång cuãa AIDS lïn sûå tùng trûúãng kinh tïë laâ möåt vêën àïì phûác taåp hún taác àöång cuãa noá lïn tùng trûúãng dên söë. Tñnh chêët. khöng hoaân haão cuãa GDP trïn àêìu ngûúâi nhû möåt thûúác ào vïì phuác lúåi cuãa con ngûúâi thïí hiïån rêët roä khi nhûäng thay àöíi vïì GDP trïn àêìu ngûúâi dên àûúåc sûã duång àïí àaánh giaá aãnh hûúãng cuãa AIDS. Nïëu nhûäng yïëu töë khaác àûúåc giûä öín àõnh, tûã vong úã nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp cao seä laâm giaãm thu nhêåp trung bònh, mùåc dêìu phuác lúåi cuãa nhûäng ngûúâi coân söëng khöng thay àöíi. Ngûúåc laåi, caái chïët úã nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp thêëp laâm tùng thu nhêåp bònh quên lïn, khöng nhêët thiïët phaãi laâm tùng taâi saãn cuãa nhûäng ngûúâi söëng soát vaâ bêët chêëp nhûäng àau khöí vaâ töín thêët kinh tïë cuãa caác gia àònh coá ngûúâi thên bõ chïët. Tiïëp theo, nhûäng chi phñ cho chùm soác y tïë vaâ mai taáng àûúåc àûa vaâo tñnh trong GDP. Kïët quaã laâ GDP trïn àêìu ngûúâi coá thïí tùng lïn, mùåc duâ phuác lúåi chung cuãa xaä höåi khöng tùng vaâ thu nhêåp cuãa nhûäng ngûúâi söëng soát giaãm ài.

Vúái ghi nhêån nhûäng haån chïë naây, àûúng nhiïn coá thïí ûúác tñnh àûúåc quy mö taác àöång cuãa naån dõch lïn thu nhêåp cuãa caác caá nhên. Taác àöång naây phuå thuöåc vaâo àùåc àiïím cuãa tûâng quöëc gia, kïí caã mûác àöå trêìm troång cuãa naån dõch, hiïåu quaã cuãa thõ trûúâng lao àöång vaâ tyã lïå chi phñ cho àiïìu trõ bïånh AIDS àûúåc taâi trúå bùçng caác khoaãn tiïët kiïåm, phên böë nhiïîm HIV theo nùng suêët lao àöång cuãa cöng nhên, thúâi gian phaãi boã viïåc cuãa nhûäng ngûúâi bõ AIDS vaâ nhûäng ngûúâi khaác do kïët quaã bïånh têåt cuãa ngûúâi bïånh vaâ hiïåu quaã cuãa cú chïë baão hiïím chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác taåi gia àònh vaâ cöång àöìng.

Vò bïånh AIDS têën cöng nhûäng ngûúâi lúán úã àöå sung sûác, nhiïìu ngûúâi trong söë hoå àang úã vaâo àónh cao nùng suêët kinh tïë trong cuöåc àúâi cuãa mònh, töín thêët maâ AIDS mang àïën

41

cho thõ trûúâng lao àöång laâ möåt cú chïë maâ thöng qua àoá, bïånh coá thïí aãnh hûúãng àïën sûå tùng trûúãng. Tuy nhiïn, trong nhûäng nïìn kinh tïë coá söë ngûúâi thêët nghiïåp àaáng kïí, caác haäng seä thêëy dïî daâng thay thïë nhûäng cöng nhên öëm hoùåc chïët, àùåc biïåt nïëu àoá khöng phaãi laâ nhûäng nhên viïn truå cöåt. Nïëu moåi yïëu töë khaác laâ khöng àöíi, aãnh hûúãng cuãa naån dõch AIDS seä nhoã cho túái khi nïìn kinh tïë bùæt àêìu phaát triïín vaâ bõ haån chïë do viïåc cung cêëp nhên cöng hún chûá khöng phaãi do khöng coá àuã nhu cêìu. Khung minh hoaå 1.4 cung cêëp bùçng chûáng tûâ möåt mêîu nghiïn cûáu göìm 992 cöng ty thuöåc nùm nïìn kinh tïë vuâng Cêån Xa-ha-ra úã chêu Phi maâ sûå ra ài cuãa nhûäng cöng nhên coá tay nghïì thêëp do bïånh AIDS chó gêy aãnh hûúãng nhoã lïn lúåi nhuêån cuãa haäng.

Möåt yïëu töë khaác coá aãnh hûúãng àaáng kïí lïn quy mö taác àöång kinh tïë vô mö cuãa naån dõch laâ tyã lïå chi phñ cho àiïìu trõ bïånh AIDS lêëy tûâ caác khoaãn tiïët kiïåm. Do chi tiïu àiïìu trõ bïånh AIDS thûúâng coá thïí laâm giaãm nguöìn vöën duâng cho nhûäng àêìu tû coá hiïåu quaã hún, tyã lïå chùm soác y tïë lêëy tûâ nguöìn tiïët kiïåm caâng cao thò sûå giaãm tùng trûúãng do bïånh dõch caâng roä. Nïëu tñnh túái têët caã caác yïëu töë naây, thò möåt ûúác tñnh sú böå laâ möåt dõch bïånh lan röång, nhû theo àõnh nghôa úã Chûúng 2, seä laâm giaãm GDP trïn àêìu ngûúâi 0.5% möåt nùm15.

Vai troâ cuãa taác àöång vúái quy rnö nhû thïë naây dao àöång vaâ phuå thuöåc vaâo tyã lïå tùng trûúãng cú baãn cuãa tûâng quöëc gia. ÚÃ möåt vaâi nûúác rêët ngheâo vuâng Cêån Xa-ha-ra, tyã lïå tùng GDP trïn àêìu ngûúâi vöën àaä laâ söë êm coá thïí coân tiïëp tuåc töìi tïå hún do kïët quaã cuãa naån dõch AIDS. Nhûng möåt vaâi nûúác, bao göìm Böt-xoa-na, Thaái Lan vaâ U-gan-àa, vúái dõch AIDS nghiïm troång taác àöång, laâ nhûäng nûúác àang phaát triïín möåt caách nhanh choáng. Vúái tyã lïå tùng trûúãng trïn àêìu ngûúâi vûúåt trïn 5% möîi nùm, viïåc giaãm tyã lïå tùng trûúãng tñnh trïn àêìu ngûúâi 0,5% khöng phaãi laâ möåt töín thêët lúán. Àöëi vúái nhûäng nûúác naây cuäng nhû nhiïìu nûúác khaác, núi maâ àónh cao cuãa dõch dûâng úã mûác nhiïîm viruát thêëp hún, nhûäng hêåu quaã nùång nïì hún seä laâ taác àöång cuãa dõch bïånh àöëi vúái chi tiïu cho y tïë vaâ àöëi vúái tònh traång àoái ngheâo. Àoái ngheâo, bêët cöng vaâ tònh traång möì cöi Mùåc duâ úã phêìn lúán caác nûúác, hêåu quaã cuãa bïånh AIDS àöëi vúái kinh tïë vô mö thûúâng laâ nhoã, nhûäng nûúác bõ dõch bïånh hoaânh haânh phaãi chõu möåt taác àöång röång lúán lïn hïå thöëng y tïë vaâ tònh traång ngheâo àoái. AÃnh hûúãng lïn hïå thöëng y tïë seä laâ laâm tùng giaá vaâ laâm giaãm khaã nùng tiïëp cêån chùm soác y tïë àöëi vúái moåi ngûúâi vaâ nhûäng töín thêët àoá coá xu hûúáng taác àöång nhiïìu nhêët lïn nhûäng ngûúâi ngheâo. Hún nûäa, trong söë caác gia àònh coá ngûúâi bõ chïët vò bïånh AIDS, nhûäng gia àònh ngheâo seä ñt coá khaã nùng hún caác gia àònh giaâu chi traã cho caác chi phñ y tïë vaâ àûúng àêìu vúái nhûäng aãnh hûúãng khaác kïí caã bõ thua thiïåt vïì thu nhêåp. ÚÃ Chûúng 4, chuáng töi àaä tranh luêån rùçng, do caác höå coá thu nhêåp thêëp chõu aãnh hûúãng cuãa bïånh AIDS nùång nïì hún nhûäng höå coá thu nhêåp cao, möåt dõch bïånh nghiïm troång coá xu hûúáng laâm cho tònh traång ngheâo àoái caâng töìi tïå hún vaâ laâm tùng sûå bêët cöng.

Möåt caách thûác quan troång maâ AIDS coá xu hûúáng taác àöång lïn sûå ngheâo àoái vaâ bêët cöng - vaâ nhû vêåy - möåt traâng nhûäng hêåu quaã bi thaãm cuãa naån dõch laâ bïånh laâm tùng söë treã em möì cöi cha hoùåc meå hoùåc caã hai. Chùæc chùæn rùçng AIDS khöng phaãi laâ nguyïn nhên duy nhêët cuãa tònh traång möì cöi: úã möåt söë nûúác nhûäng nguyïn nhên khaác gêy tûã vong cho nhûäng ngûúâi lúán úã àöå sung sûác laâm cho söë treã möì cöi àöng hún laâ do bïånh AIDS. Tuy vêåy, khi tûã vong do bïånh AIDS tùng lïn thò söë treã möì cöi do bïånh cuäng tùng lïn gêy aãnh hûúãng lïn tyã lïå möì cöi úã ba nûúác bõ naån dõch taác àöång nhiïìu nhêët àûúåc nïu trong khung 1.5.

42

Khung minh hoaå 1.4. Tòm kiïëm nhûäng taác àöång cuãa bïånh HIV/AIDS trïn möåt mêîu göìm möåt söë cöng ty úã chêu Phi ÚÃ nhûäng nûúác coá dõch HIV lan röång, tyã lïå tûã vong úã nhûäng ngûúâi lao àöång úã àöå tuöíi sung sûác tùng theo cêëp söë nhên tûâ hai àïën mûúâi lêìn, phuå thuöåc vaâo tyã lïå tûã vong ban àêìu cuãa nûúác àoá vaâ mûác àöå nhiïîm HIV (baãng 4.3). Sûå tùng tyã lïå tûã vong nhû vêåy seä laâm tùng chi phñ lao àöång cuãa cöng ty do àoâi hoãi cöng ty thay àöíi cöng nhên thûúâng xuyïn hún, phaãi chi nhiïìu hún cho phuác lúåi khi öëm àau vaâ chïët, vaâ coá thïí cho caã viïåc aáp duång chûúng trònh giaáo duåc bïånh. Liïåu nhûäng thay àöíi naây coá gêy nïn hêåu quaã coá thïí ào àûúåc àöëi vúái lúåi nhuêån cuãa cöng ty hay khöng phuå thuöåc vaâo viïåc liïåu chuáng coá àuã lúán so vúái nhûäng yïëu töë khaác cuãa chi phñ lao àöång hay khöng vaâ liïåu chi phñ lao àöång, vïì phêìn mònh, coá àuã chiïëm möåt tyã lïå lúán trong töíng caác chi phñ cuãa cöng ty hay khöng.

Mùåc duâ nhiïìu nghiïn cûáu àaä chó ra rùçng AIDS laâm tùng tyã lïå tûã vong cuãa cöng nhên möåt söë cöng ty nhêët àõnh, khöng möåt nghiïn cûáu naâo so saánh tyã lïå tûã vong naây vúái tyã lïå öëm àau cuãa cöng nhên vò caác lyá do khaác, hoùåc ûúác tñnh aãnh hûúãng cuãa caác trûúâng húåp tûã vong lïn lúåi nhuêån cuãa haäng. (Giraud, 1992, Smith vaâ Witeside 1995, Baggaley vaâ nhûäng taác giaã khaác 1994, Jones 1997). Àïí phên tñch aãnh hûúãng cuãa caác trûúâng húåp tûã vong do bïånh AIDS trong khuön khöí cuãa hoaåt àöång chung cuãa cöng ty, möåt baáo caáo phuå trúå cho nghiïn cûáu naây àaä phên tñch söë liïåu vïì sûå öëm àau cuãa cöng nhên do bïånh têåt vaâ tûã vong àûúåc thu thêåp nhû möåt phêìn cuãa möåt cuöåc àiïìu tra tiïën haânh trïn 992 cöng ty thuöåc böën ngaânh thuöåc lônh vûåc saãn xuêët cuãa nùm quöëc gia chêu Phi (baáo caáo phuå trúå, Bigg vaâ Shah 1996).

Baãng trong khung 1.4 trònh baây söë liïåu vïì tyã lïå nhiïîm HIV trong dên cû thaânh phöë cuãa tûâng nûúác trong söë nùm nûúác vaâ tyã lïå nhûäng cöng nhên boã viïåc trong nùm 1994 do bïånh têåt vaâ tûã vong.

Roä raâng coá möåt möëi tûúng quan chùåt cheä giûäa hai biïën naây úã quy mö quöëc gia. Dam-bi-a, vúái tyã lïå nhiïîm bïånh ào àûúåc cao nhêët, cuäng coá tyã lïå ngûúâi boã viïåc cao nhêët do bïånh têåt hoùåc tûã vong. Ghana nùçm úã thaái cûåc khaác cuãa caã hai biïën söë AÃnh hûúãng cuãa mûác öëm àau vaâ tûã vong seä lúán nïëu tyã lïå naây lúán nïëu nhû tyã lïå giaãm biïn do noá gêy ra lúán so vúái tyã lïå giaãm biïn chung hoùåc phaãi mêët möåt thúâi gian daâi múái thay thïë àûúåc cöng nhên. Tuy nhiïn, dûúâng nhû caã hai trûúâng húåp àïìu ñt gùåp. Tyã lïå giaãm biïn trung bònh do moåi nguyïn nhên gêëp tûâ 8 àïën 30 lêìn tyã lïå giaãm biïn do öëm àau vaâ tûã vong. Thúâi gian àïí thay thïë caác cöng nhên àaä chïët trung bònh khoaãng 2 tuêìn àöëi vúái cöng nhên khöng coá tay nghïì cao vaâ khoaãng 3 tuêìn cho cöng nhên coá tay nghïì, khöng àuã àïí laâm tùng giaá thaânh möåt caách coá yá nghôa. Chó coá möåt phêìn nhoã trong söë liïåu vïì lûåc lûúång lao àöång maâ bïånh AIDS coá thïí gêy töën keám cho cöng ty laâ thúâi gian cho viïåc tòm möåt cöng nhên laânh nghïì. Tuy nhiïn, 24 tuêìn cuäng khöng phaãi laâ thúâi gian quaá daâi àïí tòm àûúåc möåt chuyïn gia laânh nghïì.

Cêu hoãi cuöëi cuâng laâ bïånh têåt vaâ tûã vong cuãa lûåc lûúång lao àöång coá laâm giaãm àaáng kïí lúåi nhuêån cuãa cöng ty khöng. Trong möåt cöng ty maâ àêìu ra bõ haån chïë, viïåc thuï nhiïìu nhên cöng seä laâm tùng àêìu ra. Tuy nhiïn, möåt cöng ty àang phaãi chõu taác àöång cuãa viïåc giaãm nhu cêìu maånh àöëi vúái saãn phêím coá thïí tùng àûúåc lúåi nhuêån (hoùåc giaãm löî) bùçng caách sa thaãi nhên cöng. Nïëu möåt vaâi cöng ty trong nhoám nghiïn cûáu coá nhu cêìu saãn phêím tùng vaâ caác cöng ty khaác cuãa hai vêën àïì noái trïn vaâ taác àöång cuãa chïët vò bïånh AIDS ûúác tñnh àûúåc laâ vö nghôa.

Möåt giaãi phaáp cho vêën àïì naây laâ giaã àõnh rùçng viïåc ra ài cuãa cöng nhên do bïånh têåt vaâ tûã vong nùçm ngoaâi khaã nùng kiïím soaát cuãa cöng ty, trong khi sûå ra ài cuãa nhûäng cöng nhên khaác möåt phêìn do cöng ty quyïët àõnh. Trong nhûäng àiïìu kiïån nhû vêåy, sûå ra ài cuãa cöng nhên do bïånh têåt vaâ tûã vong àûúåc ûúác tñnh theo caác phûúng phaáp biïën cöng cuå àïí giaãm giaá trõ böí sung tñnh trïn möåt cöng nhên cuãa cöng ty dûåa trïn möåt mêîu nhoã nhûng coá yá nghôa thöëng kï (Biggs vaâ Shah 1996)(1).

Têët nhiïn caác kïët quaã naây chûa phaãi laâ kïët quaã sau cuâng. Trûúác hïët chuáng chó àùåc trûng cho chêu Phi vaâ nhûäng nïìn kinh tïë noái chung coân ngheâo; àöëi vúái möîi cöng nhên bõ öëm coá nhiïìu ngûúâi coá thïí thay thïë. Thûá hai, ngay caã möåt mêîu ngêîu nhiïn 992 cöng ty cuäng chó laâ mêîu nhoã, trong àoá

43

àïí nghiïn cûáu tònh hònh tûã vong úã ngûúâi lúán, àùåc biïåt nïëu caác sûå kiïån quan têm laåi laâ tûã vong cuãa caác cöng nhên coá tay nghïì cao nhêët – caác chuyïn viïn – vöën khöng nhiïu úã caác cöng ty. Tuy vêåy, cho túái khi caác nghiïn cûáu coá tñnh chêët quyïët àõnh hún coá thïí tiïën haânh àûúåc, caác bùçng chûáng gúåi yá rùçng aãnh hûúãng cuãa AIDS vaâ tûã vong do bïånh khöng phaãi laâ nhên töë quyïët àõnh quan troång àöëi vúái hoaåt àöång kinh tïë cuãa möåt cöng ty trung bònh úã caác nûúác àang phaát triïín.

Baãng 1.4. TÒnh hònh giaãm biïn chïë cöng nhên úã Ghana, Kenia, Tandania, Dambia, Dimbabue, töíng söë chung theo bïånh hoùåc tûã vong, 1994 Tyã lïå cöng nhên rúâi cöng ty Tyã lïå nhiïîm Nûúác

Töíng söë trong mêîu

Do moåi nguyïn

Do öëm àau,

HIV úã thaânh thõ

Cöng ty

Cöng nhên

nhên

chïët

Dam-bi-a

24.7

194

14582

20.8

2.5

Dim-ba-bu-ï

20.5

199

59210

9.1

1.2

Kï-ni-a

17.1

214

17126

7.7

0.9

Tan-da-ni-a

16.1

197

14611

19.3

0.6

2.2

188

9607

11.6

0.3

992

115136

11.9

1.15

Ghana Töíng söë

Nguöìn: Söë liïåu vïì kïët quaã xeát nghiïåm huyïët thanh àûúåc lêëy tûâ nhoám ngûúâi coá nguy cú thêëp àang úã nhoám tuöíi hoaåt àöång tònh duåc tñch cûåc àûúåc àûa ra trong baáo caáo cuãa Töíng cuåc Thöëng kï Myä (ngên haâng dûä liïåu 1997). Caác söë liïåu khaác ruát tûâ àiïìu tra mêîu RPED àûúåc mö taã trong Baáo caáo phuå trúå (Biggs vaâ Shah, 1996). Phiïn baãn sú böå cuãa baãng naây trònh baây trong baáo caáo cuãa Höåi àöìng nghiïn cûáu Quöëc gia (1996, tr,237).

(1) - Böën ngaânh àoá laâ: chïë biïën thûác ùn, luyïån kim loaåi, chïë biïën göî, dïåt vaâ may mùåc. Caác cöng ty àûúåc choån möåt caách ngêîu nhiïn àïí àaãm baão àaåi diïån cho ngaânh maâ tûâ àoá mêîu àûúåc choån ra. Böå cêu hoãi àiïìu tra do caác nhaâ kinh tïë, caác nhaâ thöëng kï vaâ quaãn lyá soaån thaão nhùçm tòm hiïíu nguyïn nhên thaânh cöng cuãa caác cöng ty úã chêu Phi. Trûúác khi àûúåc àûa xuöëng hiïån trûúâng àiïìu tra, nhûäng cêu hoãi vïì söë lûúång giaãm biïn chïë cöng nhên múái àûúåc àûa vaâo trong böå cêu hoãi.

Taác àöång cuãa möåt trûúâng húåp tûã vong úã ngûúâi lúán lïn nhûäng àûáa treã coân söëng àûúåc thaão luêån nhiïìu úã Chûúng 4. ÚÃ àêy, ngay caã nïëu chuáng ta boã qua möåt bïn nhûäng nöîi àau vaâ töín thêët vïì mùåt têm lyá maâ treã em mêët cha meå phaãi chõu àûång thò sûå suy giaãm coá thïí ào lûúâng àûúåc vïì tònh traång dinh dûúäng vaâ sûå giaãm söë nùm àïën trûúâng coá thïí gêy ra nhûäng töín thêët sêu sùæc vaâ keáo daâi àöëi vúái àûáa treã àaä àuã àïí ghi nhêån taác àöång cuãa AIDS. Nhûäng hêåu quaã naây, chùæc seä lúán nhêët trong nhûäng gia àònh ngheâo nhêët, coá thïí laâm giaãm àaáng kïí khaã nùng cuãa möåt ngûúâi tiïëp thu tay nghïì vaâ nhûäng hiïíu biïët cêìn thiïët àïí thoaát khoãi tònh traång ngheâo àoái.

Vai troâ cuãa Chñnh phuã trong cöng cuöåc àûúng àêìu vúái AIDS Vúái nhûäng töín thêët to lúán do HIV/AIDS gêy ra àöëi vúái tuöíi thoå vaâ sûác khoeã vaâ khaã nùng bïånh AIDS laâm trêìm troång thïm tònh traång ngheâo àoái vaâ bêët cöng, viïåc caác chñnh phuã cêìn thiïët phaãi àûúng àêìu vúái naån dõch laâ roä raâng. Thûåc vêåy, àöëi vúái nhiïìu ngûúâi thò nöîi àau khöí cuãa con ngûúâi do naån dõch gêy ra àuã lyá do àïí caác chñnh phuã can thiïåp. Tuy nhiïn, cuäng coân nhiïìu lyá do khaác cho sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã, möåt vaâi lyá do trong söë àoá khöng quaá hiïín nhiïn. Phên tñch nhûäng lyá do húåp lyá cho sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã laâ nïìn taãng cêìn thiïët àïí cên nhùæc xem caác chñnh phuã phaãi àûúng àêìu vúái bïånh dõch HIV/ AIDS nhû thïë naâo.

44

Khung minh hoåa 1.5. Treã em möì cöi vaâ bïånh AIDS Taác àöång nghiïm troång cuãa möåt dõch AIDS lïn tyã lïå treã em möì cöi meå coá thïí thêëy àûúåc trong söë liïåu àiïìu tra dên söë trong 20 nùm qua cuãa ba nûúác Àöng Phi (hònh 1.5 trong khung). Khi khöng coá bïånh AIDS, sûå caãi thiïån àaáng kïí sûác khoãe baâ meå trong hai thêåp niïn trûúác àaáng leä seä laâm giaãm tyã lïå treã möì cöi meå. Thay vaâo àoá, chuáng ta thêëy úã Kï-ni-a tyã lïå treã em möì cöi meå dûúâng nhû khöng thay àöíi. ÚÃ Tan-da-ni-a tyã lïå möì cöi meå giaãm giûäa giai àoaån 1970-1980 nhûng sau àoá laåi tùng lïn 3% trong nùm 1990. Cuöëi cuâng, tyã lïå möì cöi meå úã U-gan-àa tùng àïìu tûâ 1969, xu hûúáng àoá coá thïí do aãnh hûúãng phöëi húåp cuãa naån dõch AIDS vaâ nöåi chiïën. Do bïånh AIDS coá xu hûúáng phên böë truâm theo khu vûåc àõa lyá, tyã lïå treã möì cöi meå thêåm chñ cao hún úã nhûäng vuâng chõu aãnh hûúãng nùång nïì cuãa naån dõch. Vñ duå trong 15 laâng cuãa quêån Rùc-cai úã U-gan-àa, tyã lïå möì cöi meå nùm 1990 laâ 6,6%, gêëp hai lêìn nhûäng vuâng khaác trong nûúác (Konde-Lule vaâ caác TG khaác 1997).

Hònh khung 1.5: Xu thïë tyã lïå treã em möì cöi meå, ba nûúác Àöng Phi bõ dõch taân phaá nùång nïì nhêët, caác nùm khaác nhau

Ghi chuá: Tyã lïå treã em möì cöi meå trong hònh naây bao göìm caã treã em möì cöi caã cha lêîn meå.

Nguöìn: Kï-ni-a (1969) Tan-da-ni-a (1988) vaâ U-gan-da (1969) dûåa trïn söë liïåu àiïìu tra dên söë nïu trong Ainsworth vaâ Over (1994a,b). Kï-ni-a (1993), Tan-da-ni-a (1994) vaâ U-gan-da (1995) lêëy tûâ söë liïåu àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë. Tanda-ni-a (1978), U-gan-da (1991) lêëy tûâ söë liïåu àiïìu tra dên söë nïu trong Hunter vaâ Williamson (sùæp xuêët baãn).

Möì cöi cha hoùåc meå coá thïí àïí laåi hêåu quaã sêu sùæc cho bêët kyâ àûáa treã naâo vaâ tònh traång àoá coân töìi tïå hún úã caác höå gia àònh ngheâo. Caác chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã àang cöë gùæng giaãm nheå hêåu quaã cêìn phaãi thêån troång àïí cên nhùæc caác nhu cêìu chung vaâ traánh àûa ra nhûäng chûúng trònh taåo ûu tiïn cho nhûäng treã möì cöi do cha meå bõ AIDS so vúái nhûäng treã möì cöi khaác cuäng coá nhu cêìu giuáp àúä khöng keám hoùåc thêåm chñ coân cêìn hún.

Viïåc xem xeát taác àöång cuãa naån dõch cuäng cêìn phaãi nhêån thêëy laâ nhûäng àûáa treã möì cöi do bïånh AIDS thûúâng phaãi àöëi mùåt vúái cuâng nhûäng vêën àïì hïët sûác nghiïm troång. Nhûäng treã nhoã maâ meå bõ nhiïîm bïånh vaâ chïët do AIDS coá tyã lïå tûã vong cao hún nhûäng treã möì cöi khaác vò 1/3 trong söë treã àoá baãn thên cuäng bõ nhiïîm HIV vaâo thúâi àiïím sinh. Ngoaâi ra, treã em möì cöi do AIDS coá nhiïìu khaã nùng bõ möì cöi caã cha lêîn meå vò HIV lan truyïìn qua àûúâng tònh duåc. Vñ duå trong möåt cuöåc àiïìu tra dûåa vaâo quêìn thïí úã möåt vuâng nöng thön quêån Ma-sa-ca, U-gan-àa, 10% treã em dûúái 15 tuöíi möì cöi cha hoùåc meå hoùåc caã hai (Kamali vaâ caác TG khaác 1992). 15% cha meå cuãa nhûäng àûáa treã möì cöi möåt bïì bõ nhiïîm HIV, cao gêëp ba lêìn tyã lïå cuãa cha meå nhûäng àûáa treã khöng möì cöi. Cuöëi cuâng, nhûäng àûáa treã möì cöi do AIDS coá thïí phaãi chõu àûång sûå phên biïåt cuãa xaä höåi do mêët cha meå vò möåt bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc.

45

AÃnh hûúãng cuãa AIDS lïn caác chi phñ cho y tïë cöng cöång Möåt lyá do kinh tïë húåp lyá cho sûå tham gia cuãa chñnh phuã vaâo viïåc phoâng ngûâa bïånh nhiïîm HIV laâ rêët roä raâng: phoâng ngûâa reã hún àiïìu trõ rêët nhiïìu vaâ traánh àûúåc bïånh têåt vaâ tûã vong laâ nhûäng kïët cuåc cuöëi cuâng cuãa bïånh. Luêån àiïím naây àùåc biïåt quan troång úã nhiïìu nûúác coá thu nhêåp thêëp núi caác chñnh phuã coân giûä cam kïët chùm soác y tïë bùçng taâi trúå cöng cöång. ÚÃ nhûäng nûúác naây, chi phñ cao cuãa viïåc àiïìu trõ bïånh nhên AIDS laâm nöíi roä lïn sûå thiïëu thöën nguöìn lûåc.

Hònh 1.8 minh hoaå nhûäng lûåa choån àêìy khoá khùn maâ caác chñnh phuã gùåp phaãi; Trong hònh, möîi nûúác àûúåc thïí hiïån búãi möåt àiïím chó ra trïn truåc tung chi phñ toaân thïí àûúåc ûúác tñnh trong möåt nùm àïí àiïìu trõ bïånh AIDS vaâ trïn truåc hoaânh laâ GNP quöëc gia tñnh trïn àêìu ngûúâi. Chuáng ta khöng ngaåc nhiïn rùçng khoaãn tiïìn chi cho viïåc àiïìu trõ tùng nhanh theo GNP tñnh trïn àêìu ngûúâi. Àöì thõ höìi quy nùçm úã bïn trïn khúáp vúái nhûäng àiïím naây vaâ gúåi yá rùçng úã möåt nûúác trung bònh chi phñ àiïìu trõ bònh quên haâng nùm cho bïånh AIDS vaâo khoaãng 2,7 lêìn GNP/àêìu ngûúâi. Àöì thõ thûá 2 trong hònh (ûúác tñnh tûâ nguöìn dûä liïåu khaác) chó ra rùçng, vúái möåt mûác chi phñ thêëp hún, möåt nûúác àang phaát triïín trung bònh coá thïí taâi trúå 1 nùm cho 10 hoåc sinh giaáo duåc tiïíu hoåc vaâ àêy laâ möåt trong nhiïìu khaã nùng thay thïë sûã duång coá hiïåu quaã caác nguöìn lûåc taâi chñnh.

Khi con söë vïì nhûäng trûúâng húåp AIDS vaâ chi phñ àiïìu trõ tùng lïn ngûúâi ta àau àúán nhêån ra laâ àiïìu trõ bïånh AIDS tiïu hao nguöìn lûåc cöng cöång maâ àaáng nheä coá thïí sûã duång cho nhiïìu nhu cêìu khaác cuãa con ngûúâi. Caác chñnh phuã coá thïí thêëy rùçng viïåc giúái haån taâi trúå cho àiïìu trõ AIDS maâ khöng àaánh giaá laåi nhûäng cam kïët vïì viïåc taâi trúå chùm soác sûác khoãe bùçng chi phñ cöng cöång laâ rêët khoá khùn. Thûåc vêåy, úã nhiïìu nûúác coá sûác eáp chñnh trõ vïì viïåc bao cêëp cho àiïíu trõ bïånh AIDS úã mûác àöå cao hún so vúái caác dõch vuå chùm soác y tïë vaâ caác sûác eáp àoá coá xu hûúáng tùng lïn theo söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV. Hònh 1.8 : Chi phñ chûäa bïånh haâng nùm cho möåt bïånh nhên AIDS so saánh vúái GNP trïn àêìu ngûúâi

Chi phñ àiïìu trõ AIDS tùng theo GNP; trung bònh thò àiïìu trõ möåt bïånh nhên AIDS trong möåt nùm töën phñ bùçng viïåc àaâo taåo mûúâi hoåc sinh tiïíu hoåc möåt nùm Ghi chuá: Àûúâng xu thïë cho AIDS laâ: chi phñ haâng nùm = 2,7x (GNP trïn àêìu ngûúâi)0,95 a. Trûúác àêy laâ Zai-e Nguöìn: Chi phñ àiïìu trõ AIDS haâng nùm lêëy tûâ Mann vaâ Tarantola (1996) vaâ Ainsworth vaâ Over (1994 a,b). Chi phñ haâng nùm cho giaáo duåc 10 hoåc sinh tiïíu hoåc laâ tñnh toaán cuãa taác giaã dûåa trïn söë liïåu cuãa 34 nûúác trong Lockheed vaâ caác taác giaã khaác (1991).

46

Vò têët caã nhûäng lyá do àoá möåt chñnh phuã mong muöën tiïëp tuåc bao cêëp viïåc chùm soác y tïë cêìn phaãi tiïën haânh nhûäng cöë gùæng phoâng bïånh tñch cûåc caâng úã thúâi àiïím súám cuãa dõch bïånh naây caâng töët. Ngay caã àöëi vúái nhûäng Chñnh phuã àang cöë gùæng tòm caách giaãm bao cêëp cho chûäa bïånh thò àêìu tû cho phoâng ngûâa HIV laâ möåt viïåc laâm saáng suöët, búãi vò seä rêët khoá cûúäng laåi caác sûác eáp chñnh trõ vïì bao cêëp cho chûäa bïånh.

Nhûäng lyá do kinh tïë cöng cöång àöëi vúái Chñnh phuã àïí chiïën àêëu chöëng bïånh HIV/AIDS Giaã àõnh rùçng möåt Chñnh phuã khöng bao cêëp cho viïåc chùm soác sûác khoeã vaâ Chñnh phuã àoá coá khaã nùng cûúäng laåi têët caã moåi sûác eáp àïí laâm àûúåc àiïìu àoá. Biïët rùçng HIV/AIDS trûúác hïët lan truyïìn theo àûúâng tònh duåc, liïåu coá coân lyá do húåp lyá cho nhûäng can thiïåp cuãa Chñnh phuã nhùçm giaãm viïåc lan truyïìn bïånh khöng?

Cêu traã lúâi tûâ caác nhaâ kinh tïë cöng cöång laâ coá. Àïí hiïíu àûúåc lyá do vò sao, trûúác hïët phaãi cên nhùæc nhûäng lyá do kinh tïë cöng cöång cho sûå can thiïåp cuãa Chñnh phuã chöëng laåi nhûäng bïånh truyïìn nhiïîm khaác nhû lao. Nïëu cú chïë thõ trûúâng hoaåt àöång töët, caác Chñnh phuã seä khöng phaãi tham dûå vaâo cuöåc chiïën chöëng nhûäng loaåi bïånh naây. Thay vaâo àoá, möîi ngûúâi coá nguy cú mùæc bïånh seä phaãi traã möåt phêìn chi phñ àïí giaãm búát nguy cú cuãa hoå. Trïn thûåc tïë têët nhiïn khöng coá cú chïë naâo khaác hún laâ Chñnh phuã maâ thöng qua àoá caác caá nhên coá thïí traã khoaãn tiïìn naây. Do möåt ngûúâi bõ nhiïîm lao coá xu hûúáng chó tñnh àïën quyïìn lúåi cuãa caá nhên mònh khi quyïët àõnh liïåu anh ta coá chi traã cho viïåc àiïìu trõ hay khöng, nïëu khöng coá sûå can thiïåp cuãa Chñnh phuã, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm lao thûúâng àûúåc àiïìu trõ ñt hún laâ moåi ngûúâi mong muöën. Caác nhaâ kinh tïë goåi lúåi ñch cuãa viïåc àiïìu trõ khöng àûúåc ngûúâi traã tiïìn cho viïåc àiïìu trõ àoá hûúãng hïët laâ “lúåi ñch ngoaåi vi” vaâ nhûäng aãnh hûúãng xêëu lïn nhûäng ngûúâi khaác nïëu ngûúâi àoá khöng àûúåc àiïìu trõ laâ “chi phñ ngoaåi vi”. Nhûäng yïëu töë “ngoaåi vi” naây, nïëu lúán, àïìu laâ lyá do kinh tïë cho Chñnh phuã can thiïåp.

Möåt vêën àïì coá liïn quan coá thïí hiïíu möåt caách töët nhêët trong trûúâng húåp möåt bïånh lêy truyïìn qua muöîi nhû söët reát. Ngay caã nïëu moåi ngûúâi biïët rùçng khai thöng möåt caái ao núi coá muöîi a-nö-phen sinh söëng coá thïí laâm giaãm nguy cú bõ söët reát cuãa hoå thò hoå cuäng coá thïí khöng tònh nguyïån traã cho chi phñ cuãa viïåc khai thöng ao búãi vò têët caã moåi ngûúâi àïìu àûúåc hûúãng maâ khöng phuå thuöåc vaâo viïåc hoå coá phaãi traã tiïìn hay khöng. Nhû vêåy möîi ngûúâi coá thïí hy voång àûúåc hûúãng lúåi tûâ nhûäng hoaåt àöång cuãa ngûúâi khaác. Viïåc loaåi boã nûúác tuâ àoång laâ möåt vñ duå maâ caác nhaâ kinh tïë goåi laâ möåt haâng hoaá cöng cöång. Búãi vò caác caá nhên hy voång àûúåc hûoãng lúåi tûâ nhûäng gò maâ ngûúâi khaác àaä traã tiïìn, haâng hoaá cöng cöång coá thïí hoaân toaân khöng coá trûâ khi Chñnh phuã àaánh thuïë têët caã moåi ngûúâi àïí coá thïí taâi trúå cho viïåc taåo nïn nhûäng haâng hoaá cöng cöång àoá.

Khi àûa ra lúâi khuyïn vïì viïåc caác Chñnh phuã phaãi chi tiïu nhûäng nguöìn lûåc cöng cöång hiïëm hoi nhû thïë naâo, caác nhaâ kinh tïë thûúâng tòm xem coá nhûäng bùçng chûáng vïì caác taác àöång ngoaåi vi lúán hay haâng hoaá cöng cöång. ÚÃ nhûäng núi coá caác yïëu töë naây, cú chïë thõ trûúâng bõ coi laâ thêët baåi vaâ can thiïåp cuãa Chñnh phuã àïí giaãi quyïët sûå thêët baåi cuãa cú chïë thõ trûúâng laâ cêìn thiïët. Trong trûúâng húåp bïånh lao, söët reát vaâ nhûäng bïånh khaác têën cöng têët caã moåi ngûúâi khöng phuå thuöåc vaâo haânh vi caá nhên cuãa hoå, caác nhaâ kinh tïë khuyïën caáo caác Chñnh phuã can thiïåp vò sûå thêët baåi cuãa cú chïë thõ trûúâng úã àêy laâ roä raâng.

Khi múái cên nhùæc lêìn àêìu: nhûäng yïëu töë ngoaåi vi vaâ haâng hoáa cöng cöång dûúâng nhû khöng phaãi laâ àiïìu quan têm àaáng kïí trong trûúâng húåp nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, kïí caã HIV. Do phêìn lúán caác bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc xaãy ra nhû laâ kïët quaã cuãa möåt haânh vi tûå nguyïån giûäa hai ngûúâi, möîi ngûúâi coá thïí cên nhùæc nguy cú cuãa

47

mònh vaâ chó quan hïå vúái nhau nïëu ñch lúåi maâ hoå àûúåc hûúãng lúán hún nguy cú maâ hoå phaãi chõu. Nïëu caã hai ngûúâi àïìu thöëng nhêët coá quan hïå tònh duåc khöng sûã duång phûúng tiïån baão vïå dêîu rùçng hoå coá thïí bõ möåt bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc thò taåi sao Chñnh phuã laåi buöåc phaãi can thiïåp vaâo quyïët àõnh caá nhên naây. Vêën àïì úã àêy laâ quyïët àõnh cuãa hai con ngûúâi naây coá hêåu quaã àöëi vúái nhiïìu ngûúâi khaác, àe doåa möëi quan hïå tònh duåc trong hön nhên vaâ viïåc saãn sinh caác quan hïå hön nhên, cuäng nhû nhûäng möëi quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng khaác. Möåt caách lyá tûúãng, àöi baån tònh phaãi tñnh àïën quyïìn lúåi cuãa nhûäng ngûúâi khaác khi hoå quyïët àõnh coá tham gia vaâo möåt cuöåc laâm tònh khöng àûúåc baão vïå khöng. Tuy nhiïn, ngay caã nïëu hoå chêëp nhêån sûã duång bao cao su hay noái caách khaác laâm giaãm nguy cú nhiïîm bïånh cuãa hoå, hoå cuäng khöng thïí chó cho nhûäng ngûúâi baån tònh tûúng lai khaác laâ hoå àaä haânh àöång möåt caách thêån troång. Trong ngön ngûä cuãa caác nhaâ kinh tïë cöng cöång: coá lúåi ñch ngoaåi vi liïn quan túái viïåc kiïìm chïë khöng coá caác quan hïå tònh duåc coá nguy cú. Do möåt caá nhên khöng thïí hûúãng àûúåc nhûäng lúåi ñch naây, nïn hoå seä ñt thêån troång hún laâ nïëu nhû trong trûúâng húåp lúåi ñch laâ cuãa riïng hoå17. Kïët quaã laâ tó lïå nhiïîm truâng nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc cao hún vaâ nguy cú nhiïîm truâng àöëi vúái moåi ngûúâi úã tuöíi hoaåt àöång tònh duåc cuäng cao hún duâ rùçng hoå söëng chung thuãy búãi vò phêìn lúán moåi ngûúâi khöng chùæc chùæn rùçng baån tònh cuãa mònh coá chung thuãy hay khöng. Trong hoaân caãnh àoá, caác can thiïåp cuãa Chñnh phuã laâ húåp leä nïëu can thiïåp àoá coá thïí laâm tùng sûå khuyïën khñch cho nhûäng caá nhên úã tuöíi hoaåt àöång tònh duåc tñch cûåc nhêët thûåc haânh tònh duåc an toaân (hoùåc cho nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy thûåc haânh nhûäng haânh vi tiïm chñch an toaân) àïën mûác maâ quyïët àõnh cuãa hoå phaãn aánh gêìn nhêët nhûäng cên nhùæc vïì hêåu quaã xaä höåi cuãa nhûäng haânh vi coá nguy cú.

Nhûäng lyá leä trïn àêy cho viïåc can thiïåp cuãa Chñnh phuã nhùçm ngùn ngûâa viïåc lan truyïìn caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc àûúåc aáp duång maånh meä hún àöëi vúái bïånh HIV/ AIDS. Ngoaâi àùåc àiïím laâ möåt bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, HIV/AIDS coá hai àùåc àiïím laâm sûå thêët baåi cuãa cú chïë thõ trûúâng liïn quan vúái bïånh trúã nïn töìi tïå hún - vaâ gúåi yá rùçng caác Chñnh phuã phaãi àùåc biïåt quan têm túái phoâng ngûâa HIV. Àiïìu hiïín nhiïn nhêët laâ bïånh AIDS khöng thïí àiïìu trõ àûúåc vaâ kïët cuåc gêìn nhû luön luön laâ tûã vong. Nhûäng caái chïët cuãa ngûúâi lúán gêy ra nhûäng chi phñ cho nhûäng thaânh viïn khaác trong gia àònh vaâ xaä höåi nhû àaä àûúåc nïu trïn àêy vaâ chó ra úã Chûúng IV, chuáng laâ nhûäng lêåp luêån cho viïåc can thiïåp cuãa Chñnh phuã. Thïm vaâo àoá chuáng ta àaä thêëy rùçng HIV laâm cho moåi ngûúâi trúã nïn nhêåy caãm vúái nhûäng bïånh truyïìn nhiïîm khaác kïí caã lao. Vò caác caá nhên khoá kiïím soaát àûúåc sûå tiïëp xuác cuãa hoå vúái vi truâng lao vaâ vò rùçng nhûäng ngûúâi bõ mùæc caã HIV vaâ lao coá thïí truyïìn bïånh lao ngay caã cho nhûäng ngûúâi coá HIV êm tñnh, möëi liïn quan giûäa HIV vaâ lao vò thïë àaä cuãng cöë thïm nhûäng lêåp luêån cho vai troâ cuãa Chñnh phuã trong viïåc kiïím soaát nhiïîm HIV. Trong khi möëi liïn hïå naây gúåi yá rùçng HIV/AIDS cêìn phaãi nhêån àûúåc sûå quan têm àùåc biïåt, möëi liïn hïå dõch tïî hoåc gêìn guäi giûäa HIV vaâ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác àûúåc thaão luêån úã Chûúng 2 noái lïn rùçng trong thûåc tïë, bêët kyâ möåt chiïën lûúåc phoâng chöëng HIV hiïåu quaã naâo cuäng gêìn nhû chùæc chùæn phaãi bao göìm àêíy maånh phoâng ngûâa nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác vaâ ngûúåc laåi. Do vêën àïì giaám saát àûúåc mö taã trïn àêy aáp duång möåt caách àöìng àïìu cho têët caã caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, caác Chñnh phuã seä phaãi coá vai troâ trong viïåc kiïím soaát bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc ngay caã khi khöng coá bïånh nhiïîm truâng HIV. Vò nhiïîm truâng HIV laâm tùng nhiïìu lêìn chi phñ ngoaåi vi coá liïn quan vúái möåt trûúâng húåp bõ bïånh lêåu hoùåc bõ bïånh viïm loeát cú quan sinh duåc, sûå hiïån diïån cuãa HIV cuãng cöë thïm lyá leä àïí Chñnh phuã can thiïåp vaâo viïåc kiïím soaát sûå lan truyïìn cuãa caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc.

48

Vai troâ cuãa Chñnh phuã trong viïåc phöí biïën thöng tin Nhûäng lyá luêån trïn àêy cho sûå can thiïåp cuãa Chñnh phuã giaã àõnh rùçng têët caã moåi ngûúâi àaä biïët vïì nguy cú cuãa HIV hoùåc laâ coá phûúng tiïån àïí tòm ra nhûäng thöng tin maâ hoå cêìn biïët. Tuy nhiïn àiïìu naây thûúâng khöng phaãi nhû vêåy. Nhû vêåy coân coá möåt lyá do hïët sûác xaác àaáng nûäa cho vai troâ cuãa Chñnh phuã trong viïåc àûúng àêìu vúái naån dõch: àoá laâ cung cêëp thöng tin àïí caác caá nhên coá thïí quyïët àõnh coá thay àöíi hay khöng haânh vi cuãa hoå nhùçm giaãm nguy cú nhiïîm bïånh. ÚÃ möåt söë nûúác, HIV/AIDS àaä töìn taåi tûâ hai thêåp niïn, àuã lêu àïí hêìu hïët moåi ngûúâi biïët rùçng bïånh laâm tùng thïm nguy cú tûã vong cho caác möëi quan hïå tònh duåc; thïë nhûng caác àiïìu tra chó ra rùçng möåt tó lïå lúán àaáng baáo àöång ngûúâi dên úã möåt söë nûúác coân chûa biïët laâm thïë naâo àïí tûå baão vïå mònh. Trong nhûäng xaä höåi khaác, bïånh coân múái, möåt nguy cú vö hònh àang lan truyïìn qua möåt cöång àöìng cöng dên coân chûa hïì nghi ngúâ vïì nguy cú nhiïîm bïånh búãi vò HIV coá möåt giai àoaån uã bïånh (khöng coá triïåu chûáng) tûâ 2 cho àïën 20 nùm. Cöång àöìng naây coân chûa thûác tónh möåt khi tyã lïå chïët vïì AIDS chûa tùng lïn maånh. Trong caã hai loaåi xaä höåi noái trïn, chó Chñnh phuã múái coá àöång cú vaâ khaã nùng taåo ra caác thöng tin cho pheáp moåi ngûúâi thûåc hiïån nhûäng bûúác àêìu tiïn àïí tûå baão vïå mònh.

Thöng tin vïì tònh traång cuãa dõch bïånh vaâ caách thûác àïí traánh nhiïîm bïånh laâ möåt haâng hoaá cöng cöång thûåc sûå. Cuäng nhû trong trûúâng húåp loaåi trûâ bïånh söët reát möîi caá nhên hûúãng lúåi ñch tûâ nhûäng thöng tin múái khöng laâm giaãm búát giaá trõ cuãa thöng tin àoá àöëi vúái nhûäng ngûúâi khaác. Mùåc duâ rùçng coá thïí giúái haån sûå tiïëp cêån àöëi vúái thöng tin, vñ duå bùçng caách in noá trong caác taåp chñ chó coá nhûäng ngûúâi àùåt mua múái coá àûúåc, nhûäng thöng tin coá giaá trõ coá xu hûúáng vûúåt ra ngoaâi nhoám ngûúâi àaä mua chuáng. Vò vêåy caác haäng tû nhên ñt coá àöång cú àïí saãn xuêët vaâ baán thöng tin vaâ cuäng saãn xuêët chuáng ñt hún laâ xaä höåi mong muöën. Àiïìu naây àùåc biïåt àuáng àöëi vúái nhûäng thöng tin ruát ra tûâ nhûäng nghiïn cûáu giaám saát dõch tïî hoåc vïì tó lïå nhiïîm bïånh úã nhûäng nhoám àöëi tûúång khaác nhau trong xaä höåi.

Traái vúái nhûäng thöng tin thu àûúåc qua caác giaám saát trong quên àöåi laâ loaåi thöng tin àùåc biïåt rêët giaá trõ khi àûúåc giûä bñ mêåt, giaá trõ cuãa thöng tin tûâ caác giaám saát y tïë cöng cöång nùçm trong viïåc thöng baáo kïët quaã àïí moåi ngûúâi biïët vïì bïånh têåt trong cöång àöìng cuãa hoå vaâ coá thïí tiïën haânh nhûäng bûúác nhùçm baão vïå baãn thên bùçng caách giaãm nhûäng haânh vi coá nguy cú.

Vai troâ cuãa Chñnh phuã trong viïåc taåo ra nhûäng thöng tin múái vûúåt ra ngoaâi phaåm vi giaám saát bïånh vaâ bao göìm nhiïìu loaåi nghiïn cûáu àïí cho pheáp coá àûúåc möåt phaãn ûáng coá hiïåu quaã hún. ÚÃ têët caã caác nûúác, Chñnh phuã seä yïu cêìu nhûäng thöng tin àùåc thuâ cho caác quöëc gia laâm thïë naâo àïí xaác àõnh vaâ tiïëp cêån àûúåc nhûäng ngûúâi coá nguy cú bõ nhiïîm cao vaâ dïî laâm lan truyïìn HIV cho ngûúâi khaác nhêët. Nghiïn cûáu nhùçm caãi thiïån hiïåu quaã cuãa can thiïåp trong toaân böå quöëc gia coá àùåc tñnh haâng hoaá cöng cöång quan troång vaâ vò thïë xûáng àaáng àûúåc Chñnh phuã uãng höå. Möåt vaâi thöng tin liïn quan àïën nhûäng cöë gùæng phoâng bïånh kïí caã nhûäng nguyïn lyá y sinh vïì viruát laâ nhûäng haâng hoaá cöng cöång cuãa cöång àöìng quöëc tïë. Chûúng 5 àaä chó ra rùçng viïåc àûa ra nhûäng thöng tin nhû vêåy àùåc biïåt laâ nghiïn cûáu vïì vacxin phuâ húåp cho caác nûúác àang phaát triïín xûáng àaáng nhêån àûúåc sûå uãng höå to lúán tûâ cöång àöìng quöëc tïë.

AIDS vaâ quyïìn con ngûúâi HIV/AIDS àaä taåo nïn nhûäng möëi quan têm múái vïì quyïìn con ngûúâi vaâ àûa ra aánh saáng múái cho nhûäng vêën àïì àaä töìn taåi tûâ lêu. Nhû vêåy, nghôa vuå àûúåc thûâa nhêån trïn toaân cêìu cuãa caác chñnh phuã phaãi baão vïå con ngûúâi khoãi nhûäng thûá àöåc haåi do ngûúâi khaác gêy ra laâ 49

möåt lyá do xaác àaáng àïí caác chñnh phuã phaãi giûä möåt vai troâ quan troång trong sûå phaãn ûáng cuãa xaä höåi vúái HIV. Do moåi ngûúâi coá thïí bõ nhiïîm HIV vaâ truyïìn bïånh cho ngûúâi khaác trong nhiïìu nùm trûúác khi ngûúâi êëy bõ bïånh, bïånh naây xaác àõnh vaâ taåo ra möåt nhoám ngûúâi thiïíu söë múái trong xaä höåi. Phaãn ûáng cuãa caác chñnh phuã àöëi vúái nhiïåm vuå nùång nïì laâ cên bùçng quyïìn lúåi cuãa nhoám ngûúâi mùæc bïånh vúái quyïìn lúåi cuãa nhûäng ngûúâi khaác dao àöång àaáng kïí giûäa caác quöëc gia. ÚÃ Cuba, chùèng haån, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV bõ quaãn chïë àïí baão vïå nhûäng ngûúâi khaác khoãi bõ lêy bïånh (Leiner 1994). ÚÃ möåt thaái cûåc khaác, caác toaâ aán úã Hoa Kyâ àaä thöng qua àiïìu luêåt cho pheáp caác caá nhên khöng cöng khai cùn bïånh cuãa hoå, thêåm chñ àïën mûác cêëm caác nhaâ chûác traách khöng àûúåc thöng baáo cho ngûúâi phuå nûä vïì tònh traång nhiïîm HIV cuãa chöìng chõ ta ngay caã khi öng ta àaä chïët (Burr 1997). Möåt vaâi chiïën lûúåc phoâng ngûâa àaä traánh àûúåc mêu thuêîn giûäa quyïìn cuãa nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm bïånh vaâ quyïìn cuãa nhûäng ngûúâi khöng nhiïîm bïånh vaâ àaä mang laåi quyïìn lúåi cho caã hai nhoám; chuáng töi seä trònh baây vïì nhûäng thaânh cöng cuãa giaãi phaáp naây úã Chûúng 3. Khoá hún laâ nhûäng choån lûåa naãy sinh trong viïåc phên böí caác chi tiïu cho chùm soác y tïë cöng cöång vaâ trong viïåc xaác àõnh quy mö vaâ loaåi hònh höî trúå daânh cho caác thaânh viïn caác gia àònh coân söëng, àoá laâ nhûäng vêën àïì maâ chuáng töi seä thaão luêån úã Chûúng 4. Trong têët caã nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, caác chñnh phuã seä khöng traánh khoãi viïåc phaãi tham gia xêy dûång nhûäng quan àiïím luêåt phaáp vaâ xaä höåi vò quyïìn lúåi cuãa nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV vaâ quyïìn lúåi cuãa nhûäng ngûúâi khöng bõ nhiïîm.

Nhûäng lyá leä vïì quyïìn con ngûúâi àöëi vúái vai troâ cuãa chñnh phuã trong cuöåc àêëu tranh vúái bïånh HIV/AIDS laâ hïët sûác maånh meä vaâ roä raâng trong nhûäng trûúâng húåp quan hïå tònh duåc bõ eáp buöåc bùçng vuä lûåc. ÚÃ àêy, traách nhiïåm chñnh phuã trong viïåc baão vïå caác caá nhên khoãi bõ haåi vaâ bõ boác löåt àûúåc tùng cûúâng búãi quyïìn lúåi cöng cöång trong viïåc phoâng ngûâa sûå lan truyïìn cuãa HIV. Nghôa vuå chung cuãa caác chñnh phuã ngùn ngûâa viïåc haäm hiïëp vaâ cûúäng bûác laâm nö lïå tònh duåc àaä àûúåc thûâa nhêån trong caác hiïåp ûúác vïì quyïìn con ngûúâi tûâ nhiïìu thêåp niïn. Mùåc duâ nhûäng ngûúâi uãng höå vaâ baão vïå quyïìn con ngûúâi theo trûúâng phaái truyïìn thöëng coá thïí tranh luêån xem möåt àaám cûúái àûúåc sùæp àùåt vúái möåt em gaái 14 tuöíi phaãi bõ kïët aán hay àûúåc baão vïå, têët caã moåi ngûúâi àïìu nhêët trñ tùng cûúâng nhûäng àiïìu cêëm nghiïm ngùåt viïåc cûúäng hiïëp, baán ngûúâi, maâ thûúâng laâ thiïëu niïn, vaâo caác nhaâ chûáa.

Luön luön bõ cùm gheát, hiïëp dêm vaâ cûúäng bûác nö lïå tònh duåc caâng trúã nïn àaáng lïn aán hún nûäa úã lûáa tuöíi khi nhûäng naån nhên coá thïí vö tònh tiïëp xuác vúái nguy cú nhiïîm truâng HIV. Nhûäng chñnh phuã khöng nghiïm khùæc trong viïåc kïët töåi hiïëp dêm vaâ cûúäng eáp maåi dêm cêìn phaãi nhêån thûác rùçng trong kyã nguyïn cuãa bïånh HIV/AIDS, nhûäng töåi phaåm naây caâng trúã nïn taân aác hún.

Nhûäng chuêín mûåc xaä höåi vaâ chñnh trõ laâm cho AIDS trúã nïn thaách thûác Bêët chêëp nhûäng lyá do àêìy thuyïët phuåc àïí caác chñnh phuã phaãi àûúng àêìu vúái AIDS, caác chuêín mûåc xaä höåi vaâ chñnh trõ laâm cho viïåc xêy dûång vaâ thûåc hiïån nhûäng chñnh saách coá hiïåu quaã vïì bïånh AIDS trúã nïn àêìy thaách thûác. Nhûäng vêën àïì cuå thïí vaâ giaãi phaáp cho nhûäng vêën àïì àoá seä khaác biïåt giûäa caác nûúác. Tuy vêåy, thûúâng hay naãy sinh böën vêën àïì chñnh: • Khöng thûâa nhêån HIV/AIDS coá thïí laâ möåt vêën àïì • Do dûå trong viïåc giuáp nhûäng ngûúâi coá haânh vi coá nguy cú cao traánh bõ lêy bïånh

50

• Thñch nhûäng phaãn ûáng theo kiïíu àaåo àûác • Sûác eáp chi tiïu cho viïåc àiïìu trõ, nhûng laåi töín haåi àïën phoâng ngûâa Sûå phuã nhêån bïånh thûúâng àiïín hònh trong giai àoaån àêìu cuãa naån dõch, khi maâ thúâi gian uã bïånh keáo daâi laâm cho hêåu quaã cuãa bïånh gêìn nhû khöng nhòn thêëy àûúåc. Möåt thaái cûåc cuãa sûå phuã nhêån naây laâ khöng muöën thûâa nhêån rùçng quan hïå tònh duåc ngoaâi hön nhên vaâ tiïm chñch ma tuyá töìn taåi trong xaä töåi. Möåt vaâi quan chûác trong nhûäng xaä höåi vúái nhûäng têåp tuåc xaä höåi baão thuã coá thïí thûåc sûå khöng ngúâ túái quy mö cuãa nhûäng quan hïå ngoaâi hön nhên hoùåc cuãa viïåc duâng ma tuyá phi phaáp; xaä höåi caâng baão thuã thò nguy cú caác loaåi hoaåt àöång àoá bõ giêëu giïëm caâng lúán. Àiïín hònh hún, caác nhaâ chûác traách coá thïí biïët vïì caác hoaåt àöång naây nhûng thiïëu thöng tin àïí àaánh giaá sûå liïn hïå cuãa noá vúái möëi àe doaå cuãa bïånh AIDS. Trong trûúâng húåp nhû vêåy, caác nhaâ chûác traách, lo ngaåi trûúác nhûäng phaãn ûáng tiïu cûåc coá thïí coá cuãa caác cûã tri, coá thïí neá traánh viïåc bùæt àêìu möåt cuöåc thaão luêån cöng khai thùèng thùæn àïí coá thïí cung cêëp cú súã cho viïåc hònh thaânh vaâ thûåc hiïån nhûäng chûúng trònh phoâng ngûâa HIV coá hiïåu quaã. Àöi khi caác nhaâ chûác traách coá thïí thûâa nhêån rùçng HIV/AIDS gêy nïn möëi àe doaå cho xaä höåi nhûng do dûå uãng höå caác chûúng trònh phoâng ngûâa HIV têåp trung trûåc tiïëp vaâo nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm bïånh vaâ laâm lan truyïìn bïånh nhêët: nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá, nhûäng ngûúâi àöìng tñnh luyïën aái nam; nhûäng ngûúâi coá quan hïå tònh duåc khaác giúái vúái nhiïìu àöëi tûúång vaâ nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao. Mùåc duâ nhûäng biïån phaáp naây coá hiïåu quaã chi phñ cao nhêët nhû chuáng töi nïu ra úã Chûúng 3 nhûng laåi coá thïí bõ caãn trúã búãi hai lûåc lûúång. Möåt mùåt, caác nhaâ chñnh trõ vaâ caác nhaâ lêåp chñnh saách àaáp ûáng quyïìn lúåi cuãa söë àöng caác cûã tri cuãa hoå - nhûäng ngûúâi khöng coá haânh vi coá nguy cú cao coá thïí caãm thêëy ñt chõu sûác eáp phaãi têåp trung chûúng trònh phoâng bïånh vaâo nhûäng ngûúâi coá nhiïìu nguy cú nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Àoá laâ vò, coá ñt cûã tri hiïíu àûúåc möëi liïn quan giûäa tyã lïå nhiïîm bïånh úã nhûäng ngûúâi coá nhûäng haânh vi nguy cú cao vúái nguy cú nhiïîm bïånh cuãa chñnh baãn thên hoå. Möåt mùåt khaác, nïëu nhûäng ngûúâi coá nhûäng hoaåt àöång coá nguy cú cao laåi coá aãnh hûúãng chñnh trõ, hoå hoùåc nhûäng ngûúâi bïnh vûåc hoå coá thïí chöëng laåi nhûäng cöë gùæng phoâng bïånh têåp trung vaâo chñnh baãn thên hoå vò lo súå rùçng nhûäng chûúng trònh naây coá thïí gêy ra sûå phên biïåt àöëi xûã. Do khöng coá àoâi hoãi vïì caác chûúng trònh phoâng bïånh daânh cho nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao tûâ phña àa söë caác cûã tri vaâ sûå chöëng àöëi tûâ phña nhûäng ngûúâi àaáng leä ra laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn àûúåc hûúãng lúåi ñch cuãa caác chûúng trònh naây, caác nhaâ chûác traách coá thïí thêëy rùçng bùæt àêìu möåt chiïën dõch tuyïn truyïìn thöng tin cho quaãng àaåi quêìn chuáng dïî hún, ngay caã nïëu viïåc tuyïn truyïìn naây khoá àïën àûúåc nhûäng ngûúâi coá khaã nùng nhiïîm bïånh vaâ laâm lan truyïìn bïånh nhêët.

Ngay caã nïëu caác nhaâ chñnh trõ vaâ nhûäng nhaâ laâm chñnh saách àaä tûâng tûâ chöëi sûå hiïån diïån cuãa HIV/AIDS vaâ do dûå trong viïåc tiïën haânh nhûäng can thiïåp phoâng bïånh cho nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët, möåt vaâi can thiïåp naây coá thïí nhêån àûúåc sûå uãng höå röång raäi cuãa xaä höåi hún möåt söë can thiïåp khaác. ÚÃ nhiïìu xaä höåi, viïåc khuyïën khñch kiïng quan hïå ngoaâi hön nhên hoùåc traánh tiïm chñch ma tuyá àûúåc thûâa nhêån nhû chuêín mûåc vïì mùåt àaåo àûác, trong khi viïåc cung cêëp bao cao su miïîn phñ cho nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ khaách haâng cuãa hoå vaâ cêëp kim tiïm saåch cho nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá laåi bõ nhiïìu ngûúâi coi laâ khuyïën khñch nhûäng hoaåt àöång phi àaåo àûác. Chûúng 3 seä thaão luêån taåi sao viïåc baâi trûâ nhûäng haânh vi coá nguy cú cao vaâ khuyïën khñch nhûäng haânh vi coá nguy cú thêëp àûúåc xaä höåi chêëp nhêån, àöi khi coá lúåi vïì chñnh trõ nhûng laåi coá thïí coá nhûäng hêåu quaã vö tònh laâm trêìm troång thïm sûå lan truyïìn cuãa HIV. Caác xaä höåi vaâ Chñnh

51

phuã cuãa hoå phaãi nhêån thûác àûúåc vïì nhûäng chi phñ naây khi lûåa choån laâm thïë naâo àïí àûúng àêìu vúái dõch bïånh naây.

Vûúáng mùæc chñnh trõ cuöëi cuâng cho möåt phaãn ûáng coá hiïåu quaã cuãa chñnh phuã xuêët hiïån chó sau khi moåi ngûúâi àaä bùæt àêìu bõ bïånh vaâ chïët vò AIDS. Taåi thúâi àiïím naây, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV vaâ gia àònh cuãa hoå coá thïí rêët tñch cûåc vêån àöång chñnh phuã bao cêëp cho viïåc àiïìu trõ vaâ chùm soác. Chuáng töi thaão luêån phaãn ûáng cuãa chñnh phuã àöëi vúái nhûäng nhu cêìu vïì àiïìu trõ vaâ chùm soác àang tùng lïn úã Chûúng 4. ÚÃ àêy chó cêìn ghi nhêån rùçng nïëu viïåc chi tiïu naây ruát ài tûâ nguöìn lûåc daânh cho viïåc phoâng ngûâa HIV coá hiïåu quaã, noá seä dêîn túái nhiïìu trûúâng húåp nhiïîm bïånh hún, nhiïìu ngûúâi bõ bïånh vaâ nhiïìu ngûúâi chïët hún. Àiïím laåi cuöën saách Chûúng naây cung cêëp nhûäng thöng tin cú baãn vïì HIV maâ phêìn coân laåi cuãa quyïín saách seä dûåa vaâo àoá àïí phên tñch xem laâm thïë naâo, xaä höåi noái chung, vaâ chñnh phuã noái riïng, coá thïí xaác àõnh àûúåc nhûäng ûu tiïn cöng cöång trong cuöåc àöëi àêìu vúái naån dõch toaân cêìu HIV/ AIDS. Tiïëp theo chuáng töi seä phên tñch dõch tïî hoåc cuãa HIV àïí xaác àõnh möåt vaâi nguyïn tùæc cú baãn cêìn thiïët cho möåt phaãn ûáng coá hiïåu quaã. Phên tñch naây kïët luêån rùçng haânh àöång caâng súám caâng töët àïí ngùn ngûâa sûå lêy bïånh trong söë nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn bïånh nhêët - nhûäng ngûúâi coá nhûäng quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå vúái nhiïìu àöëi tûúång vaâ nhûäng ngûúâi duâng chung kim tiïm àïí tiïm chñch ma tuyá - seä ngùn chùån möåt söë lûúång lúán hún nhûäng lêy nhiïîm thûá phaát khöng chó trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao noái trïn maâ caã trong cöång àöìng (Chûúng 2). Liïåu nhûäng biïån phaáp naây coá thïí thûåc hiïån àûúåc khöng? Giaãi phaáp naâo coá hiïåu quaã - chi phñ cao nhêët? Laâm thïë naâo chñnh phuã coá thïí caãi thiïån nhûäng cöë gùæng hiïån nay cuãa mònh? Xem xeát nhûäng kinh nghiïåm cuãa caác nûúác trong viïåc àûúng àêìu vúái HIV/AIDS, chuáng töi thêëy rùçng viïåc giuáp nhûäng ngûúâi coá nguy cú laâm lan truyïìn bïånh nhêët baão vïå baãn thên hoå vaâ nhûäng ngûúâi khaác laâ thûåc sûå coá thïí laâm àûúåc vaâ coá hiïåu quaã chi phñ cao. Tuy nhiïn, chuáng töi cuäng thêëy rùçng nhiïìu chñnh phuã coân chûa thûåc hiïån caác chûúng trònh bao phuã hïët caác àöëi tûúång coá nguy cú nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV cao nhêët hoùåc khöng thaânh cöng trong viïåc uãng höå caác chûúng trònh naây vúái sûå can thiïåp xaä höåi röång raäi hún, vaâ nhû vêåy àaä boã qua nhûäng cú höåi quyá baáu àïí ngùn ngûâa sûå lan truyïìn cuãa bïånh (Chûúng 3).

Chñnh phuã coá thïí thûåc hiïån nhûäng bûúác naâo àïí laâm giaãm thiïíu taác àöång cuãa bïånh AIDS lïn nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm bïånh, lïn ngaânh y tïë vaâ caác thaânh viïn coân söëng trong gia àònh? Ngay caã khi nguöìn lûåc rêët eo heåp, vêîn coá nhûäng haânh àöång coá yá nghôa to lúán vaâ nhên àaåo maâ caác chñnh phuã coá thïí tiïën haânh àïí giuáp àúä moåi ngûúâi khùæc phuåc bïånh. Tuy nhiïn, nhûäng cöë gùæng naây khöng àûúåc pheáp ruát ài nguöìn lûåc daânh cho phoâng ngûâa, cuäng nhû sûå giuáp àúä cuãa chñnh phuã khöng phaãi chó àûúåc àûa ra khi cùn bïånh AIDS àaä àûúåc chêín àoaán. Thay vaâo àoá vêåy, chñnh phuã phaãi gùæn nhûäng cöë gùæng laâm giaãm nheå bïånh AIDS vúái nhûäng caãi töí hiïån taåi trong ngaânh y tïë vaâ nhûäng chûúng trònh chöëng àoái ngheâo theo caách àïí àaãm baão sûå giuáp àúä cuãa chñnh phuã àïën àûúåc nhûäng ngûúâi cêìn sûå giuáp àúä àoá hún caã (Chûúng 4).

Tiïëp theo, chuáng töi xem xeát nhûäng vai troâ chiïën lûúåc cuãa chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín, caác Töí chûác phi Chñnh phuã, nhûäng nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ nhûäng thïí chïë àa phûúng khaác trong viïåc taâi trúå vaâ thûåc hiïån caác chñnh saách chöëng bïånh AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ àûa ra nhûäng caách thûác maâ nhûäng cöë gùæng naây coá thïí àûúåc caãi thiïån. Thaão luêån vïì möëi quan hïå àöëi taác naây kïët thuác búãi möåt phên tñch xem cöng luêån vaâ 52

chñnh trõ àaä hònh thaânh chñnh saách chöëng AIDS nhû thïë naâo vaâ laâm thïë naâo caác chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín coá thïí laâm viïåc vúái nhûäng àöëi taác khaác àïí chöëng laåi naån dõch (Chûúng 5). Cuöën saách kïët thuác bùçng möåt toám tùæt nhûäng àïì xuêët vïì chñnh saách chuã yïëu cho caác quöëc gia úã nhûäng giai àoaån khaác nhau cuãa dõch bïånh (Chûúng 6).

Phuå luåc 1.1 Nhûäng ûúác tñnh khaác nhau vïì quy mö hiïån taåi vaâ tûúng lai cuãa dõch HIV/AIDS Viïåc giaám saát chùåt cheä úã möåt söë nûúác kïët húåp vúái caác cuöåc àiïìu tra àiïím úã caác nûúác khaác cho pheáp ûúác tñnh mûác àöå nhiïîm HIV úã têët caã caác nûúác trïn thïë giúái. Mùåc duâ coá nhiïìu thöng tin vïì nhiïîm truâng HIV hún bêët kyâ möåt bïånh quan troång naâo khaác, söë liïåu úã nhiïìu nûúác rúâi raåc vaâ khöng àaåi diïån. Sûå khaác biïåt trong nhêån àõnh àaä laâm caác chuyïn gia khaác nhau coá nhûäng kïët quaã ûúác tñnh khaác nhau vïì tyã lïå nhiïîm bïånh cuãa caác quöëc gia, vaâ khi töíng húåp laåi taåo nïn sûå khaác biïåt lúán vïì töíng ûúác tñnh söë nhûäng trûúâng húåp nhiïîm HIV trïn toaân thïë giúái. Do xu hûúáng nhiïîm bïånh trong tûúng lai úã tûâng nûúác coân khöng chùæc chùæn, sûå khaác biïåt giûäa caác chuyïn gia vïì ûúác tñnh hiïån taåi söë trûúâng húåp nhiïîm bïånh: coá thïí chuyïín thaânh möåt sûå khaác biïåt lúán hún trong dûå tñnh cho tûúng lai.

Söë ngûúâi trïn thïë giúái bõ nhiïîm HIV hiïån coân söëng àûúåc ûúác tñnh dao àöång tûâ 13 triïåu (Murray vaâ Lopez 1996) àïën 20 triïåu (Liïn kïët chñnh saách chöëng AIDS trïn toaân cêìu hay GA PC). Hai ûúác tñnh khaác (UNAIDS 1996b vaâ Bongaarts 1996) àûa ra kïët quaã trung gian laâ: 17 triïåu. Hònh 1.9 phên chia söë liïåu toaân cêìu theo khu vûåc theo tûâng nguöìn ûúác tñnh noái trïn.

Caác àöì thõ chó ra rùçng caã böën ûúác tñnh àïìu thöëng nhêët vïì söë ngûúâi nhiïîm HIV úã Myä Latinh, Trung Àöng, Bùæc Myä vaâ chêu Êu. Àöëi vúái chêu Phi vaâ chêu AÁ, tuy nhiïn sûå khaác biïåt rêët lúán, lúán hún caã mûác khaác biïåt àûúåc ûúác tñnh cho möåt nùm. ÚÃ chêu Phi UNAIDS vaâ GAPS thöëng nhêët möåt tyã lïå cao hún 40% ûúác tñnh cuãa Murray Lopez vaâ Bongaarts. ÚÃ chêu AÁ chó riïng GAPC thöi àaä ûúác tñnh tyã lïå nhiïîm bïånh cao gêëp hai lêìn caác nguöìn coân laåi.

Phêìn lúán sûå khaác biïåt úã chên AÁ laâ do sûå khöng chùæc chùæn trong con söë nhiïîm bïånh cuãa ÊËn Àöå maâ gêìn nhû toaân böå àûúåc ruát ra tûâ möåt vaâi cuöåc àiïìu tra rúâi raåc trïn caác quêìn thïí coá nguy cú cao úã thaânh phöë. Viïåc ûúác tñnh tyã lïå nhiïîm bùçng pheáp ngoaåi suy tûâ nhûäng

Hònh 1.9: Söë ngûúâi lúán söëng vúái nhiïîm truâng HIV, theo khu vûåc: so saánh caác ûúác tñnh, khoaãng 1995

Nguöìn: Böën dûå baáo laâ: UNAIDS (1996 a) cho àïën 12/95, Liïn minh chñnh saách toaân cêìu vïì AIDS (Mann vaâ Tarantola 1996) cho àïën 1/96, Murray vaâ Lopez (1996) cho àïën 12/94 vaâ Bongaarts (1996) cho àïën 12/94.

53

mêîu thaânh thõ nhoã naây cho möåt quöëc gia coá trïn 850 triïåu dên laâ möåt vêën àïì hïët sûác khoá khùn. Laâ möåt quöëc gia röång thûá hai vaâ coá mêåt àöå dên cû cao nhêët, ÊËn Àöå coá khaã nùng chi phöëi tiïën trònh naån dõch úã chêu AÁ trong tûúng lai vaâ aãnh hûúãng maånh túái nhûäng ûúác tñnh vïì tyã lïå nhiïîm bïånh cho toaân böå chêu AÁ.

Hònh 1.10: Tyã lïå tûã vong vò AIDS, hiïån taåi vaâ dûå baáo cho tûúng lai, trïn 1000 ngûúâi, theo caác khu vûåc, 1990-2020: so saánh caác ûúác tñnh.

Nguöìn: Ba nhoám ûúác tñnh laâ Murray vaâ Lopez (1996), Bongaart (1996) vaâ Liïn kïët chñnh saách chöëng AIDS trïn toaân cêìu (Mann vaâ Tanrantola 1996). Do Liïn kïët chñnh saách chöëng AIDS trïn toaân cêìu (GAPC) khöng dûå baáo tyã lïå tûã vong ngûúâi lúán, dûå baáo cho nùm 2005 duâng úã àêy àûúåc quy ra tûâ ûúác tñnh cuãa Töí chûác naây vïì söë nhiïîm múái HIV trong nùm 1995 (baãng 1.5) bùçng caách sûã duång nguyïn tùæc àún giaãn hoaá cuãa Bongaarts (1996) laâ úã thúâi àiïím möåt nùm naâo àoá söë tûã vong vò AIDS seä gêìn bùçng söë ngûúâi nhiïîm HIV trong voâng mûúâi nùm trûúác àoá.

Hònh 1.10 trònh baây ûúác tñnh cuãa ba nhoám taác giaã vïì tiïën trònh tûúng lai cuãa dõch bïånh phaãn aánh thöng qua tyã lïå tûã vong do AIDS úã nùm vuâng18. Sûå khaác biïåt trong ûúác tñnh tyã lïå nhiïîm bïånh lan sang caã ûúác tñnh tyã lïå tûã vong.

Trong khi ÊËn Àöå laâ nguöìn chñnh àûa àïën sûå khöng thöëng nhêët trong ûúác tñnh tyã lïå nhiïîm bïånh, caác nûúác Àöng Êu vaâ Trung AÁ laåi coân laâ möåt thaách thûác lúán hún àöëi vúái nhûäng ai muöën ûúác tñnh àûúâng ài tûúng lai cuãa dõch bïånh. Mùåc duâ Murray vaâ Lopez vaâ GAPC àïìu ûúác tñnh tyã lïå tûã vong vò AIDS àang giaãm ài úã caác nûúác naây àïën nùm 2020 (hònh 1.10), nhûäng thöng tin gêìn àêy hún cho thêëy úã vuâng naây coá möåt naån dõch lúán hún vaâ coá nguy cú buâng nöí. Nhiïîm truâng HIV lan truyïìn vúái möåt töëc àöå nhanh bêët thûúâng trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Cöång hoaâ Ma-xï-àö-ni-a (thuöåc Nam Tû cuä), Ba Lan vaâ U-crai-na. Vñ duå tyã lïå nhiïîm HIV úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Ni-cö-la-eáp, möåt thaânh phöë trïn búâ biïín Àen thuöåc U-crai-na, tùng tûâ 1,7% trong thaáng giïng 1995 lïn 56,5% mûúâi möåt thaáng sau (AIDSCAP vaâ caác TG khaác 1996). Hún nûäa, sûå gia tùng maånh meä nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc úã trong vuâng cho thêëy vuâng naây coá àöå nhaåy caãm ngaây caâng tùng vúái nhiïîm truâng HIV. Nhûäng dûå baáo cho vuâng Àöng Êu vaâ Trung AÁ 54

khöng tñnh túái nhûäng àúåt böåt phaát dõch gêìn àêy nïn coá nhiïìu khaã nùng àaánh giaá thêëp mûác àöå trêìm troång cuãa dõch bïånh úã nhûäng nûúác naây.

Sûå khaác biïåt roä neát nhêët vïì quy mö dûå baáo cuãa dõch bïånh laâ úã chêu AÁ vaâ chêu Phi, núi maâ caác chuyïn gia tuy nhiïn àaä nhêët trñ rùçng taác àöång cuãa bïånh àuã lúán àïí gêy ra nhûäng aãnh hûúãng coá thïí ào lûúâng àûúåc àöëi vúái sûå tùng vaâ cêëu truác dên söë.

Cuäng nhû coá yá kiïën khaác nhau trong dûå baáo cuãa mònh vïì söë tûã vong trong tûúng lai cuãa bïånh AIDS, caác chuyïn gia cuäng khaác nhau trong àaánh giaá taác àöång cuãa dõch lïn dên söë vaâ tyã lïå tùng dên söë. Mùåc duâ khöng coá sûå tuåt luâi naâo trong tùng trûúãng dên söë àûúåc dûå baáo cho bêët kyâ nûúác naâo cuãa chêu Phi, tuöíi thoå trung bònh vaâ tyã xuêët phuå thuöåc seä bõ aãnh hûúãng maånh19. Sûå khaác biïåt trong dûå baáo aãnh hûúãng cuãa AIDS nhaåy caãm vúái nhûäng yïëu töë nhû ûúác tñnh tyã lïå nhiïîm viruát, dûå baáo tyã lïå nhiïîm trong tûúng lai, khoaãng thúâi gian uã bïånh vaâ tyã lïå lêy bïånh trong khi sinh, caác phûúng phaáp ûúác tñnh, khoaãng thúâi gian tûâ khi chêín àoaán bõ AIDS cho túái khi chïët, phên phöëi theo tuöíi vaâ giúái cuãa caác trûúâng húåp tûã vong do AIDS vaâ nùm bùæt àêìu cuãa dõch bïånh.

Thaão luêån chi tiïët vïì nhûäng dûå baáo khaác biïåt nhau àöëi vúái chêu Phi, xem Stover (baáo caáo phuå trúå 1996).

Ghi chuá 1. Garett (1994) Mö taã sûå xuêët hiïån àêìu tiïn cuãa nhûäng trûúâng húåp AIDS úã möåt söë nûúác vaâ viïåc àiïìu tra sau àoá àaä àûa túái sûå khaám phaá HIV laâ nguyïn nhên cuãa AIDS vaâo nùm 1984.

2. Phuå luåc 1.1 úã chûúng naây so saánh dûå baáo cuãa Murray vaâ Lopez, laâ cú súã cuãa phêìn naây vúái nhûäng dûå baáo khaác cao hún vïì diïîn biïën tûúng lai cuãa bïånh AIDS. 3. HIV coá thïí phên lêåp tûâ nûúác boåt cuãa möåt ngûúâi bõ bïånh. Mùåc duâ coá möåt söë ñt trûúâng húåp truyïìn thöng qua quan hïå tònh duåc qua àûúâng miïång, khöng coá möåt trûúâng húåp naâo àûúåc khùèng àõnh laâ bïånh truyïìn qua nûúác boåt.

4. Murray vaâ Lopez (1996) laâ nhûäng ngûúâi duy nhêët ûúác tñnh tyã lïå tûã vong hiïån taåi vaâ tûúng lai chia ra cho tûâng bïånh. Nhûäng ûúác tñnh cuãa hoå vïì tyã lïå tûã vong hiïån taåi vaâ tûúng lai do HIV/AIDS theo khu vûåc nhoã hún so vúái cuãa Bongaarts (1996), nhêët laâ úã chêu Phi, núi maâ Murray vaâ Lopez ûúác tñnh nùm 2020 tyã lïå tûã vong chó bùçng möåt nûãa ûúác tñnh cuãa Bongaarts nùm 2005. Mann vaâ Tarantola (1996) àûa ra nhûäng ûúác tñnh cao hún cuãa Bongaarts nhiïìu. Xem phuå luåc 1.1 úã cuöëi chûúng naây àïí so saánh vúái nhûäng ûúác tñnh khaác.

5. Àïí so saánh, bïånh truyïìn nhiïîm hiïån nay chiïëm khoaãng 6% gaánh nùång bïånh têåt úã caác nûúác phaát triïín, theo bêët kyâ caách tñnh naâo (Bobadilla vaâ caác TG khaác 1993).

6. Vaâo cuöëi nùm 1993, ûúác tñnh laâ 4,2% tyã lïå nhiïîm lao àûúåc coi laâ do bïånh AIDS gêy ra vaâ tyã lïå naây ûúác tñnh seä tùng lïn 13.8% vaâo cuöëi thïë kyã (Dolin, Raviglione vaâ Kochi 1993). ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín vúái naån dõch HIV nùång nïì, tyã lïå naây thêåm chñ cao hún.

Vñ duå úã A-bi-giùng vuâng búâ Biïín Ngaâ 39% trûúâng húåp nhiïîm lao úã ngûúâi lúán àûúåc quy cho HIV (De Cock 1993). ÚÃ chêu Phi 19,5% caác trûúâng húåp chïët do lao nùm 1990 àûúåc quy cho HIV vaâ tó lïå naây ûúác tñnh seä tùng lïn 29% vaâo nùm 2000 (Dolyn, Raviglione vaâ Kochi 1993). Muray vaâ Lopez (1996) àaä loaåi nhûäng ngûúâi coá HIV dûúng tñnh ra khoãi söë nhûäng trûúâng húåp tûã vong do lao ngay caã nïëu àöëi tûúång bõ lao taåi thúâi àiïím chïët.

55

7. Vò cuöën saách naây àûúåc taâi trúå vaâo muâa xuên nùm 1997, Töí chûác Y tïë Thïë giúái (WHO) tuyïn böë rùçng möåt chiïën lûúåc àiïìu trõ múái àöëi vúái lao (giaãi phaáp DOTS) coá hiïåu quaã àïën mûác maâ söë trûúâng húåp lao trïn toaân cêìn dûå kiïën khöng tùng. Xem laåi nhûäng dûå baáo cuãa Muray vaâ Lopez coá tñnh túái sûå phaát triïín múái naây seä laâm giaãm söë tûã vong do lao kïí caã tûã vong do lao trong söë nhûäng ngûúâi coá HIV êm tñnh àûúåc quy cho HIV. Tuy nhiïn, vò gaánh nùång chung cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm cuäng giaãm, vai troâ tûúng àöëi cuãa nhûäng trûúâng húåp tûã vong trûåc tiïëp do HIV/AIDS àûúåc dûå baáo trong tûúng lai seä tùng lïn.

Nhûäng aáp duång tûúng tûå cho viïåc dûå baáo nhûäng trûúâng húåp tûã vong ngûúâi lúán do caác bïånh truyïìn nhiïîm àûúåc thaão luêån dûúái àêy.

8. Möåt àöì thõ tûúng tûå àûúåc xêy dûång bùçng DALYS (söë nùm söëng àaä àiïìu chónh theo mûác àöå taân têåt) seä àûa àïën cuâng möåt kïët luêån.

9. Vò Muray vaâ Lopez 1996 khöng coá nhûäng söë liïåu múái vïì bïånh truyïìn qua àûúâng tònh duåc vaâ HIV úã caác nûúác Àöng Êu vaâ Trung AÁ àûúåc mö taã úã Chûúng 2 cuãa cuöën saách naây, hoå dûå baáo khöng coá trûúâng húåp tûã vong naâo do AIDS úã caác nûúác naây vaâo nùm 2020.

10. Söë liïåu úã mûác caá thïí khöng phaãi bao giúâ cuäng chó ra möëi quan hïå ngûúåc chiïìu giûäa thu nhêåp cuãa caá thïí hoùåc höå gia àònh vaâ nhûäng trûúâng húåp HIV. Chûúng 3 thaão luêån caác nghiïn cûáu úã mûác caá thïí coá kïët quaã mêu thuêîn vúái àiïìu trïn vïì chuã àïì naây vaâ nhûäng caách thûác coá thïí àïí dung hoâa chuáng vúái nhûäng kïët quaã töíng húåp baáo caáo úã àêy.

11. Möîi àöì thõ cuãa hònh 1.7 trònh baây möëi quan hïå giûäa möåt trong caác biïën xaä höåi vúái tyã lïå nhiïîm truâng HIV sau khi loaåi boã hiïåu quaã cuãa bêíy biïën nguyïn nhên khaác. Caác àöì thõ àaä àûúåc xêy dûång duâng lïånh Avphlot trong phêìn mïìm STATA 1997. Xem caác chi tiïët vaâ caác kïët quaã khaác trong Over (baáo caáo phuå trúå 1997).

12. Chó söë vïì sûå ngheâo àoái sûã duång trong àöì thõ phña trïn bïn phaãi cuãa hònh 1.7 àûúåc goåi laâ hïå söë Gi-ni vaâ àûúåc xaác àõnh theo thang tûâ 0 àïën 1:0 phaãn aánh sûå phên phöëi tuyïåt àöëi àöìng àïìu trong àoá têët caã moåi ngûúâi coá cuâng möåt mûác thu nhêåp vaâ 1 thïí hiïån thaái cûåc kia, sûå bêët bònh àùèng tuyïåt àöëi àïën mûác möåt ngûúâi chiïëm toaân böå thu nhêåp 13. Do nhûäng biïën phuå thuöåc trong caác tûúng quan höìi quy naây àûúåc chuyïín sang “Logit” nhû àûúåc mö taã trong Over (baáo caáo phuå trúå 1997), nhûäng thay àöíi trong caác biïën àöåc lêåp coá liïn quan vúái nhûäng thay àöíi trong caác “Logit” naây tûúng ûáng vúái nhûäng thay àöíi vïì tó lïå nhiïîm bïånh. Têët caã caác kïët quaã àïìu àaä àûúåc kiïím soaát yïëu töë tuöíi laâ yïëu töë coá yá nghôa thöëng kï. ÚÃ möåt nûúác trung bònh, tó lïå nhiïîm úã nhûäng ngûúâi thaânh phöë coá nguy cú thêëp àûúåc ûúác tñnh tùng thïm 2,7% möåt nùm.

14. Höåi Àöìng Chêu Êu àaä taâi trúå àïí xêy dûång cuöën “Toolkit” àïí giuáp caác nhaâ lêåp kïë hoaåch trong viïåc àaánh giaá möëi liïn quan tiïìm taâng giûäa caác dûå aán cuãa hoå vaâ dõch bïånh HIV/AIDS vaâ trong viïåc kïët húåp nhûäng möëi liïn quan naây vaâo thiïët kïë dûå aán (Höåi Àöìng Chêu Êu 1997).

15. Trong nùm 1993-1994 Liïn Hiïåp Quöëc, Ngên haâng Thïë giúái vaâ Töíng cuåc Thöëng kï Hoa Kyâ àaä àûa ra dûå baáo dên söë cho tûâng nûúác úã vuâng Chêu Phi Cêån Xa-ha-ra, àêy laâ nhûäng dûå baáo àêìu tiïn phaãn aánh taác àöång cuãa naån dõch AIDS lïn sûå tùng dên söë Liïn Hiïåp Quöëc vaâ Töíng cuåc Thöëng kï Myä àaä böí sung ûúác tñnh cuãa hoå vaâo nùm 1996. Stover (baáo caáo phuå trúå, 1997) phên tñch nguöìn göëc cuãa sûå khaác biïåt trong caác dûå baáo naây.

16. Ûúác tñnh vïì aãnh hûúãng kinh tïë vô mö cuãa bïånh AIDS bao göìm dûå baáo cuãa Over (1992); Kambou, Devarajan vaâ Over (1992); Cuddington (1993); vaâ Bloom vaâ Mahal (1997);

56

Ainsworth vaâ Over (1994).

17. Lêåp luêån naây àûúåc àûa ra trong Kremer (baáo caáo phuå trúå, 1996 a,b) vaâ trong Over (1997). Nhûäng lêåp luêån tûúng tûå àûúåc aáp duång khi viïåc duâng chung kim tiïm laâ möåt phûúng caách truyïìn bïånh.

18. Muray vaâ Lopez (1996) trònh baây dûå baáo cho nùm 2020 dûåa vaâo baáo caáo phuå trúå cuãa Low-Beer vaâ Berkeley (1996). Bongaarts (1996) àaä trònh baây dûå baáo theo khu vûåc cho nùm 1995 vaâ 2005. Vò Mann vaâ Tarantola (1996) khöng trònh baây dûå baáo cuãa hoå theo baãng biïíu, tó lïå tûã vong theo khu vûåc àaä àûúåc tñnh tûâ baãng söë nhûäng trûúâng húåp bõ AIDS múái cuãa hoå, cho thúâi kyâ 1/1/1995 àïën 31/12/1995 (àïí coá àûúåc tó lïå tûã vong cho nùm 1995), vaâ nhûäng trûúâng húåp nhiïîm HIV tûâ 1/1/1995 àïën 31/12/1995 (àïí coá tó lïå chïët do AIDS vaâo nùm 2005).

19. Caác nûúác chêu AÁ coá tó lïå sinh thêëp hún caác nûúác chêu Phi phaãi chõu nguy cú coá töëc àöå phaát triïín dên söë êm.

57

CHÛÚNG 2

NHÛÄNG BAÂI HOÅC CHIÏËN LÛÚÅC RUÁT RA TÛÂ ÀÙÅC ÀIÏÍM DÕCH TÏÎ HOÅC CUÃA HIV

HIV hiïån diïån úã hêìu hïët têët caã caác nûúác nhûng töëc àöå maâ viruát lan truyïìn laåi rêët khaác nhau. úã möåt söë nûúác, HIV cho àïën nay chó nhiïîm möåt tó lïå nhoã trong dên chuáng vaâ hêåu quaã cuãa noá coân chûa nhòn thêëy àûúåc; úã möåt söë nûúác khaác viruát lan truyïìn röång àïën mûác maâ ñt gia àònh traánh àûúåc nhûäng bi kõch cuãa bïånh têåt vaâ tûã vong do bïånh AIDS. Hònh 2.1 chó ra xu hûúáng cuãa tó lïå phêìn trùm nhûäng ngûúâi lúán bõ nhiïîm bïånh úã nhûäng vuâng khaác nhau trïn thïë giúái.

Chó möåt vaâi trong söë nhûäng khaác biïåt trong tûâng khu vûåc vaâ giûäa caác khu vûåc coá thïí àûúåc giaãi thñch búãi sûå khaác biïåt vïì thúâi gian kïí tûâ khi viruát traân vaâo. Haäy xem xeát nhûäng àiïím sau àêy: • Vaâo nùm 1996, tó lïå nhiïîm bïånh coân tiïëp tuåc tùng úã têët caã caác khu vûåc àang phaát triïín. Ngûúåc laåi, tó lïå naây dûúâng nhû öín àõnh úã Bùæc Myä vaâ Têy Êu úã mûác tûúng àöëi thêëp mùåc duâ viruát àaä thêm nhêåp vaâo nhûäng vuâng naây gêìn nhû cuâng thúâi àiïím vúái Chêu Phi vaâ Myä Latinh.

• HIV vûâa múái traân vaâo Àöng Êu vaâ Liïn Xö cuä nhûng, nhû àaä àûúåc nïu úã Chûúng 1, söë nhûäng trûúâng húåp múái bõ nhiïîm bïånh tùng theo cêëp luäy thûâa.

• ÚÃ Thaái Lan vaâ möåt phêìn cuãa ÊËn Àöå, nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm tùng hïët sûác nhanh; tuy nhiïn, tó lïå vêîn coân thêëp trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã In-àö-nï-xi-a vaâ Phi-li-pin.

• ÚÃ tónh Vên Nam Trung Quöëc vaâ Bang Ma-ni-pu ÊËn Àöå, hún 2/3 nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy bõ nhiïîm bïånh nhûng úã nûúác Nï-pan bïn caånh, tó lïå nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy coân rêët thêëp.

• Mûác àöå nhiïîm úã phuå nûä coá thai trong caác vuâng àö thõ úã Cöång hoâa dên chuã Cöng Gö (trûúác àêy laâ Zai-e) dûâng laåi úã mûác 4 - 5% nhûng úã Böt-xoa-na vaâ Dim-ba-bu-ï tó lïå cao hún gêëp 6 lêìn vaâ coân tiïëp tuåc tùng.

• Mûác àöå nhiïîm àang giaãm trong söë caác tên binh Thaái Lan vaâ nhûäng ngûúâi treã tuöíi úã U-gan-da. Àiïìu gò àaä giaãi thñch nhûäng àûúâng ài khaác nhau cuãa dõch bïånh vaâ nhûäng ûáng duång gò coá thïí ruát ra cho nhûäng chñnh saách phoâng ngûâa HIV? Khi xem xeát HIV lan truyïìn nhû 58

thïë naâo trong caác quêìn thïí dên cû vaâ nhûäng yïëu töë haânh vi vaâ sinh hoåc êín àùçng sau dõch bïånh, chûúng naây xaác àõnh möåt vaâi nguyïn tùæc dõch tïî hoåc quan troång, cung cêëp cú súã cho nhûäng thaão luêån úã Chûúng 3 vïì chñnh saách phoâng ngûâa HIV cuãa Chñnh phuã. Trong phêìn àêìu cuãa chûúng, chuáng töi xem xeát laåi nhûäng yïëu töë xaác àõnh sûå lan truyïìn cuãa HIV trong caác quêìn thïí dên cû. HIV khöng têën cöng moåi ngûúâi möåt caách ngêîu nhiïn, caã yïëu töë sinh hoåc lêîn caác haânh vi caá nhên àïìu aãnh hûúãng túái sûå lan truyïìn cuãa bïånh. Phêìn lúán nhûäng dao àöång trong tiïën trònh cuãa dõch HIV/AIDS giûäa caác vuâng trïn thïë giúái coá thïí àûúåc giaãi thñch bùçng sûå khaác biïåt vïì haânh vi giûäa caác xaä höåi vaâ giûäa caác nhoám dên cû trong möîi xaä höåi àoá. Caác nhoám dên cû naây, vïì phêìn mònh, laåi chõu aãnh hûúãng búãi nhiïìu yïëu töë kinh tïë vaâ vùn hoáa àûúåc mö taã úã Chûúng 1.

Hònh 2.1: Xu hûúáng dûå tñnh tyã lïå ngûúâi lúán nhiïîm HIV, theo caác vuâng trïn Thïë giúái

HIV lêy nhiïîm röång nhêët úã chêu Phi vaâ àang tùng lïn úã têët caã caác vuâng àang phaát triïín Nguöìn: Bongaarts 1996, hònh 2. Sûã duång àaä xin pheáp.

Trong khi viïåc àiïìu trõ hoùåc möåt vacxin coá hiïåu quaã coân chûa coá, chòa khoáa àïí chùån àûáng viïåc lan truyïìn HIV laâ thay àöíi haânh vi. Àùåc àiïím dõch tïî hoåc cuãa bïånh HIV/AIDS gúåi yá hai muåc tiïu quan troång cho caác chûúng trònh cöng cöång àïí laâm giaãm töëc àöå lan truyïìn cuãa HIV, àûúåc thaão luêån úã phêìn II cuãa chûúng naây: caác Chñnh phuã phaãi haânh àöång caâng súám caâng töët khöng phuå thuöåc vaâo giai àoaån cuãa dõch, hoå phaãi baão àaãm phoâng bïånh cho nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët, nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët. Chûúng naây kïët thuác vúái möåt töíng quan chung vïì mûác àöå vaâ phên böí cuãa HIV úã caác nûúác àang phaát triïín. Mûác àöå HIV lan traân trong nhûäng nhoám quêìn thïí coá haânh vi coá nguy cú cao vaâ lan ra ngoaâi túái nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú thêëp coá möåt yá nghôa quan troång cho viïåc xaác àõnh caác ûu tiïn cuãa Chñnh phuã trong phoâng ngûâa HIV àûúåc thaão luêån úã Chûúng 3.

59

Tyã lïå nhiïîm múái, tyã lïå hiïån nhiïîm vaâ tyã lïå tûã vong do HIV Töëc àöå lan truyïìn cuãa HIV vaâ mûác nhiïîm bïånh hiïån nay àûúåc ào bùçng tyã lïå nhiïîm múái vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm.

Tyã lïå nhiïîm múái HIV laâ söë trûúâng húåp bõ nhiïîm HIV múái, nghôa laâ söë ngûúâi múái bõ nhiïîm bïånh trong möåt khoaãng thúâi gian xaác àõnh thûúâng àûúåc tñnh laâ 12 thaáng.

Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV laâ söë ngûúâi mang viruát HIV taåi möåt thúâi àiïím xaác àõnh. Vò hiïån nay chûa coá biïån phaáp àiïìu trõ cho HIV/AIDS, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV phaãn aánh con söë luäy kïë nhûäng trûúâng húåp nhiïîm bïånh trong quaá khûá vaâ tó lïå tûã vong cuãa nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm bïånh naây.

Tyã lïå nhiïîm múái vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm HIV/AIDS àûúåc biïíu hiïån bùçng möåt tyã lïå vñ duå àûúåc tñnh bùçng söë nhûäng trûúâng húåp nhiïîm bïånh tñnh trïn 1000 ngûúâi lúán.

Hònh 2.2 chó ra möëi liïn quan giûäa tyã lïå nhiïîm múái HIV, tyã lïå hiïån nhiïîm vaâ tyã lïå tûã vong trong möåt dõch bïånh mö phoãng cho möåt nûúác tiïu biïíu vuâng Cêån Xa-ha-ra. ÚÃ thúâi kyâ àêìu cuãa dõch, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV tùng nhanh vaâ tyã lïå tûã vong do AIDS coân chûa roä do giai àoaån uã bïånh keáo daâi cuãa phêìn lúán nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm bïånh. Nhûäng nùm tiïëp theo, khi nhûäng trûúâng húåp bõ AIDS àêìu tiïn xuêët hiïån, möåt söë lúán ngûúâi àaä bõ nhiïîm HIV. Tyã lïå nhiïîm múái coá thïí seä coân tùng nhûng sûå tùng cuãa tyã lïå hiïån nhiïîm coá thïí chêåm laåi búãi vò tyã lïå tûã vong do HIV/AIDS tùng lïn hay do sûå baäo hoaâ dên söë. Khi maâ tyã lïå nhiïîm múái àaä vûúåt quaá tyã lïå tûã vong thò tyã lïå hiïån nhiïîm HIV laåi tiïëp tuåc tùng. Tyã lïå hiïån nhiïîm seä àaåt àïën àónh àiïím vaâo nùm maâ tyã lïå nhiïîm múái àuáng bùçng tyã lïå tûã vong. Liïåu tyã lïå hiïån nhiïîm coá dûâng ngang laåi, giaãm xuöëng hay laâ tiïëp tuåc tùng lïn àïën möåt àónh àiïím múái phuå thuöåc vaâo viïåc liïåu söë nhûäng trûúâng húåp múái nhiïîm bùçng, thêëp hún hay cao hún söë tûã vong trong söë nhûäng ngûúâi àaä bõ HIV/AIDS. Trong àiïìu kiïån chûa coá biïån phaáp àiïìu trõ, chòa khoáa àïí giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong tûúng lai laâ phoâng ngûâa nhûäng trûúâng húåp múái, coá nghôa laâ laâm giaãm tyã lïå nhiïîm múái.

Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV öín àõnh hay giaãm ài khöng phaãi laâ tñn hiïåu kïët thuác naån dõch.

Thûåc ra, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV seä dûâng laåi úã moåi quêìn thïí; taåi möåt söë quêìn thïí, seä öín àõnh úã mûác cao vaâ úã möåt söë quêìn thïí khaác - úã mûác thêëp. Nhûäng yïëu töë gêy aãnh hûúãng àïën àöå

Hònh 2.2: Tyã lïå nhiïîm múái, hiïån nhiïîm HIV vaâ tûã vong vò AIDS

Vaâo thúâi àiïím ngûúâi ta bùæt àêìu chïët vò AIDS, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV coá thïí àaä rêët cao Nguöìn: Dûåa vaâo söë liïåu nùm 1995 cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái.

60

cao cuãa mûác öín àõnh trong àöì thõ biïíu diïîn tyã lïå hiïån nhiïîm, àûúåc thaão luêån dûúái àêy.

Tuy nhiïn, àûúâng nùçm ngang chó ra rùçng coá möåt sûå cên bùçng, trong àoá, söë nhûäng trûúâng húåp múái nhiïîm bïånh àuáng bùçng söë trûúâng húåp tûã vong. Trong nhûäng quêìn thïí, núi maâ tyã lïå hiïån nhiïîm giaãm xuöëng, tyã lïå tûã vong diïîn ra úã töëc àöå nhanh hún tyã lïå nhiïîm múái. Söë nhûäng trûúâng húåp nhiïîm bïånh múái coá thïí tûúng àöëi cao, cuâng töìn taåi vúái tyã lïå tûã vong cao.

Möëi liïn hïå giûäa tyã lïå nhiïîm múái HIV vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm vaâ sûå xuêët hiïån chêåm trïî nhûäng trûúâng húåp AIDS coá nhûäng ûáng duång quan troång cho chñnh saách cöng cöång: • Sûå can thiïåp súám laâ rêët quan troång àïí ngùn ngûâa möåt naån dõch AIDS coá thïí keáo daâi nhiïìu thêåp kyã. Chó möåt phêìn nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV coá dêëu hiïåu cuãa bïånh AIDS naâo àoá. Cho àïën khi tònh hònh mùæc bïånh AIDS àaä trúã thaânh möåt vêën àïì sûác khoeã lúán, HIV coá thïí lan röång trong cöång àöìng laâm cho nhûäng cöë gùæng phoâng ngûâa trúã nïn rêët khoá khùn. Nhûäng nûúác coá söë trûúâng húåp AIDS àûúåc thöng baáo ñt khöng àûúåc tûå maän àïí khöng phaát àöång nhûäng chiïën dõch phoâng bïånh. Mùåc duâ chó riïng hònh 2.2 àaä àuã luêån cûá uãng höå viïåc can thiïåp súám, coân coá nhûäng lyá do thuyïët phuåc khaác maâ chuáng töi seä quay trúã laåi sau trong chûúng naây.

• AÃnh hûúãng àêìy àuã cuãa mûác àöå nhiïîm bïånh lïn tyã lïå tûã vong thûúâng laâ chêåm. Ngay caã nïëu coá thïí ngùn ngûâa àûúåc têët caã caác trûúâng húåp nhiïîm múái HIV, khi chûa coá biïån phaáp àiïìu trõ thò nhûäng trûúâng húåp tûã vong do AIDS vêîn coân tiïëp tuåc xaãy ra trong nhiïìu nùm, do quêìn thïí àaä bõ nhiïîm bïånh vaâ khoaãng thúâi gian uã bïånh daâi giûäa nhiïîm truâng HIV vaâ phaát bïånh AIDS. Nhûäng nûúác coá tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cao chó múái bùæt àêìu traãi qua nhûäng aãnh hûúãng sêu sùæc do tyã lïå tûã vong cuãa dõch bïånh, nhûäng aãnh hûúãng naây seä coân keáo daâi nhiïìu thêåp niïn ngay caã vúái nhûäng cöë gùæng phoâng bïånh töët nhêët. Nhûäng hêåu quaã naây seä àûúåc nïu ra úã Chûúng 4 vaâ cuãng cöë lyá leä cho viïåc can thiïåp caâng súám caâng töët àïí phoâng ngûâa HIV. Baãn chêët sinh hoåc cuãa viruát vaâ haânh vi cuãa caá thïí coá aãnh hûúãng túái sûå lan truyïìn HIV Khöng phaãi têët caã caác taác nhên gêy bïånh àûúåc àûa vaâo quêìn thïí àïìu töìn taåi àûúåc. Nïëu möîi ngûúâi bõ bïånh, trong cuöåc àúâi mònh, trung bònh lêy sang dûúái möåt ngûúâi khaác thò bïånh seä dêìn biïën mêët; nïëu lêy sang cho khöng hún möåt ngûúâi thò mûác bïånh têåt seä dûâng laåi; nïëu lêy cho hún möåt ngûúâi thò bïånh seä tùng lïn. Töëc àöå lêy cuãa möåt bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc laâ con söë trung bònh nhûäng ngûúâi nhaåy caãm vúái bïånh, bõ lêy bïånh tûâ möåt ngûúâi khaác trong suöët thúâi gian söëng cuãa ngûúâi naây (May vaâ Anderson 1987, Thomas vaâ Tucker 1996)1. Nïëu möîi ngûúâi mùæc möåt loaåi bïånh, truyïìn bïånh àoá cho àuáng möåt ngûúâi khaác, thò töëc àöå lêy truyïìn bïånh bùçng 1. Trong nhûäng quêìn thïí maâ úã àoá HIV coá töëc àöå lêy truyïìn bïånh nhoã hún 1 dõch seä khöng thïí tûå töìn taåi àûúåc. Nhû vêåy töëc àöå lêy truyïìn HIV caâng cao thò dõch lan truyïìn caâng nhanh.

Nhû vêåy, nhûäng yïëu töë naâo xaác àõnh töëc àöå lêy truyïìn HIV úã caác quêìn thïí khaác nhau. Chuáng ta àaä thêëy úã Chûúng 1: phûúng thûác lêy bïånh phöí biïën nhêët cuãa HIV laâ thöng qua tiïëp xuác tònh duåc. Ba yïëu töë chñnh coá aãnh hûúãng lúán àïën töëc àöå lêy truyïìn cuãa têët caã caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc (LQÀTD), kïí caã HIV laâ: • Khoaãng thúâi gian maâ möåt ngûúâi coá khaã nùng lêy bïånh cho ngûúâi khaác • Nguy cú lêy truyïìn trïn möåt lêìn tiïëp xuác tònh duåc • Tyã lïå kïët baån tònh múái2 61

Caác yïëu töë naây cuäng tûúng tûå àöëi vúái trûúâng húåp lêy qua caác duång cuå tiïm chñch bõ nhiïîm bïånh, chó coá àiïìu laâ, trong trûúâng húåp àoá nguy cú lêy trïn möåt lêìn tiïëp xuác àûúåc tñnh laâ nguy cú lêy trïn möåt lêìn tiïm chñch, vaâ söë baån tònh àûúåc chuyïín thaânh söë ngûúâi maâ àöëi tûúång duâng chung duång cuå tiïm chñch. Nhûäng àiïím lúán trong baân luêån sau àêy vò thïë coá thïí aáp duång cho sûå lêy truyïìn qua kim tiïm bõ nhiïîm viruát cuäng nhû qua tiïëp xuác tònh duåc.

Möîi möåt yïëu töë trong söë ba yïëu töë nïu trïn laåi bõ aãnh hûúãng búãi baãn chêët sinh hoåc cuãa viruát vaâ búãi haânh vi caá nhên. Baãn chêët sinh hoåc coá möåt vai troâ quan troång trong toaân böå khoaãng thúâi gian maâ möåt caá thïí coá khaã nùng lêy bïånh cho ngûúâi khaác vaâ trong nguy cú lêy truyïìn tñnh trïn möåt lêìn tiïëp xuác. Thïë nhûng haânh vi caá nhên cuäng coá aãnh hûúãng lúán lïn nguy cú lêy truyïìn tñnh trïn möåt lêìn tiïëp xuác, vñ duå, thöng qua nhûäng quyïët àõnh vïì sûã duång bao cao su, khûã truâng kim tiïm duâng chung vaâ tòm caách àiïìu trõ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác. Haânh vi caá nhên coá möëi liïn quan trûåc tiïëp vúái tyã lïå kïët baån tònh. Tûâ nay cho túái khi y hoåc tòm ra àûúåc möåt biïån phaáp chûäa trõ hoùåc vacxin, con àûúâng quan troång nhêët àïí giaãm sûå lan truyïìn cuãa HIV seä vêîn laâ thay àöíi haânh vi caá nhên.

Thúâi gian lêy nhiïîm Thiïëu biïån phaáp àiïìu trõ vaâ thúâi gian lêy nhiïîm keáo daâi laâ nhûäng thuöåc tñnh chñnh, phên biïåt HIV vúái phêìn lúán caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác. Thúâi gian lêy nhiïîm keáo daâi cuãa HIV laâm tùng khaã nùng möåt caá nhên bõ bïånh truyïìn bïånh cho nhûäng ngûúâi khaác.

Hún thïë nûäa, do möåt ngûúâi bõ HIV thûúâng khöng coá triïåu chûáng bïånh trong nhiïìu nùm, ngûúâi bïånh vaâ baån tònh cuãa ngûúâi àoá thûúâng khöng hay biïët vïì nguy cú truyïìn bïånh. Nhû vêåy, thúâi gian khöng coá triïåu chûáng keáo daâi cuãa bïånh HIV coá khaã nùng laâm cho nhiïìu baån tònh coá nguy cú mùæc bïånh hún laâ trong trûúâng húåp nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác. AÃnh hûúãng cuãa nhûäng loaåi thuöëc múái àûúåc tòm ra laâm keáo daâi cuöåc söëng cuãa nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV, coá thïí keáo daâi thúâi gian lêy nhiïîm. Tuy nhiïn, nïëu nhûäng loaåi thuöëc naây laâm giaãm àaáng kïí taãi lûúång cuãa viruát, chuáng coá thïí laâm giaãm nguy cú lêy nhiïîm trïn möåt lêìn tiïëp xuác. Duâ sao, trûâ khi coá nhûäng tiïën böå to lúán trong y hoåc vaâ giaãm àaáng kïí chi phñ àiïìu trõ, nhûäng loaåi thuöëc múái naây ñt coá khaã nùng aãnh hûúãng àaáng kïí lïn thúâi gian lêy nhiïîm úã caác nûúác àang phaát triïín, vò rêët ñt nûúác àang phaát triïín coá taâi lûåc hoùåc nhên lûåc àïí cung cêëp thuöëc. Àiïìu naây àïí laåi hai cú chïë àêìu tiïn cho phoâng ngûâa: giaãm nguy cú nhiïîm bïånh trïn möåt lêìn tiïëp xuác vaâ giaãm viïåc kïët baån tònh múái.

Nguy cú nhiïîm bïånh trïn möåt lêìn tiïëp xuác Nguy cú nhiïîm HIV trung bònh trïn möåt lêìn tiïëp xuác tònh duåc nhoã hún nhiïìu so vúái nguy cú naây úã nhûäng loaåi bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc khaác; tuy nhiïn, vò thúâi gian lêy nhiïîm keáo daâi vaâ coá nhiïìu àöìng yïëu töë khaác laâm tùng sûå lêy truyïìn, nguy cú maâ möåt ngûúâi bõ HIV dûúng tñnh khöng aáp duång caác biïån phaáp phoâng ngûâa röët cuöåc seä lêy cho nhûäng ngûúâi khaác coá thïí khaá cao.

Nhûäng nghiïn cûáu vïì nguy cú lêy truyïìn HIV tñnh trïn möåt lêìn tiïëp xuác àaä vaâ àang àûúåc tiïën haânh úã caác nûúác cöng nghiïåp. Do úã caác nûúác naây, tònh traång sûác khoeã cuãa dên chuáng nhòn chung töët hún vaâ coá àuã àiïìu kiïån àiïìu trõ àöëi vúái nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác, nguy cú nhiïîm HIV trung bònh trïn möåt lêìn tiïëp xuác tònh duåc úã caác nûúác cöng nghiïåp tûúng àöëi nhoã (baãng 2.1). Vñ duå, khaã nùng trung bònh àïí möåt ngûúâi nam giúái bõ bïånh seä truyïìn HIV qua àûúâng tònh duåc cho möåt baån tònh nûä chûa nhiïîm bïånh thöng

62

qua möåt tiïëp xuác tònh duåc qua àûúâng êm àaåo maâ khöng coá biïån phaáp baão vïå ûúác tñnh giûäa 1 vaâ 2 trïn 1000 tiïëp xuác. Nguy cú lêy truyïìn tûâ möåt phuå nûä bõ nhiïîm bïånh cho möåt baån tònh nam giúái chûa bõ nhiïîm bïånh thöng qua möåt tiïëp xuác tònh duåc qua àûúâng êm àaåo maâ khöng coá biïån phaáp baão vïå bùçng 1/3 àïën 1/2 nguy cú noái trïn (Haverkos vaâ Battjes 1992)3.

Nhû vêåy, phuå nûä àûúåc coi laâ coá xaác suêët bõ lêy bïånh tûâ möåt baån tònh nam giúái àaä bõ nhiïîm bïånh lúán hún laâ chiïìu ngûúåc laåi. Thûåc hiïån haânh vi tònh duåc qua hêåu mön coá nguy cú cao hún caã, àùåc biïåt laâ àöëi vúái ngûúâi nhêån. Nguy cú lêy truyïìn qua giao húåp khöng àûúåc baão vïå thöng qua àûúâng hêåu mön, dûåa trïn möåt nghiïn cûáu trïn nam giúái, àûúåc ûúác tñnh tûâ 5 àïën 30 trïn 1000 tiïëp xuác àöëi vúái ngûúâi nhêån. Tuy nhiïn, têët caã moåi con söë naây rêët coá thïí àaánh giaá thêëp (coá thïí thêëp ài rêët nhiïìu) xaác suêët lêy truyïìn trung bònh trïn möåt lêìn quan hïå tònh duåc. Caác con söë naây thûúâng dûåa trïn nhûäng nghiïn cûáu vïì sûå lêy truyïìn trong söë nhûäng cùåp coá kïët quaã xeát nghiïåm HIV khöng àöìng nhêët - nhûäng àöi maâ trong àoá möåt ngûúâi HIV - dûúng tñnh vaâ ngûúâi kia HIV - êm tñnh. Nhûäng àöi coá kïët quaã xeát nghiïåm khöng àöìng nhêët trong möåt khoaãng thúâi gian rêët ngùæn àaä khöng àûúåc àûa vaâo caác mêîu nghiïn cûáu naây; nhû vêåy, nhûäng ngûúâi coá khaã nùng lêy bïånh cao nhêët coá nhiïìu khaã nùng bõ loaåi. Caác nghiïn cûáu cuäng khöng lêëy àûúåc nhûäng cùåp vúå chöìng trong àoá khöng coá ngûúâi naâo coá xeát nghiïåm HIV dûúng tñnh, nhûng möåt trong hai ngûúâi múái àêy àaä bõ lêy bïånh. Dûúái àêy chuáng töi xem xeát nhûäng bùçng chûáng cho thêëy àêy coá thïí laâ giai àoaån coá khaã nùng lêy nhiïîm nhêët. Nïëu àiïìu àoá àuáng thò nhûäng nghiïn cûáu trïn nhûäng cùåp vúå chöìng coá xeát nghiïåm khöng àöìng nhêët àaä àaánh giaá sûå lêy truyïìn cuãa HIV trong möåt giai àoaån bïånh ñt lêy nhiïîm hún (Mastro vaâ de Vincenzi 1996).

Tyã lïå lêy truyïìn trïn möåt möëi quan hïå khöng tñnh túái thúâi gian keáo daâi cuãa möëi quan hïå àoá coá thïí laâ möåt thûúác ào thûåc tïë hún vïì nguy cú lêy truyïìn HIV qua àûúâng tònh duåc trong khuön khöí quan hïå àoá4. Möåt töíng quan caác nghiïn cûáu vïì tyã lïå lêy truyïìn trong söë nhûäng ngûúâi coá quan hïå tònh duåc khaác giúái úã Myä vaâ Têy Êu tòm thêëy xaác suêët lêy truyïìn trung bònh tûâ nam sang nûä vaâo khoaãng 23% vaâ khoaãng möåt nûãa tyã lïå àoá (12%) laâ tûâ nûä sang nam (Mastro vaâ de Vincenzi 1996). Ngay caã nhûäng tyã lïå naây dûúâng nhû cuäng thêëp hún tyã lïå maâ caác nûúác àang phaát triïín phaãi àöëi mùåt búãi vò nhiïìu ngûúâi úã caác nûúác àang phaát triïín bõ mùæc nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác laâm tùng khaã nùng lêy truyïìn cuãa HIV, möåt vêën àïì chuáng töi seä thaão luêån sau àêy.

Nhû vêåy, úã caác nûúác àang phaát triïín, nguy cú lêy truyïìn HIV tñnh trïn “möåt lêìn tiïëp xuác” vúái möåt àöëi tûúång kinh doanh tònh duåc hoùåc möåt baån tònh ngêîu hûáng, coá nhiïìu khaã nùng cao hún àaáng kïí so vúái nhûäng con söë àûúåc àûa ra trong baãng 2.1. Bêët chêëp nhûäng lyá leä naây, khaã nùng lêy nhiïîm trung bònh cuãa HIV àûúåc coi laâ thêëp hún àaáng kïí so vúái nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác.

Vñ duå, trong trûúâng húåp bïånh lêåu, xaác suêët möåt ngûúâi phuå nûä bõ bïånh truyïìn bïånh cho möåt ngûúâi nam giúái khöng bõ bïånh trong khi giao húåp laâ 20-30% trïn möåt lêìn tiïëp xuác, trong khi xaác xuêët maâ möåt ngûúâi nam giúái bõ bïånh truyïìn bïånh cho baån tònh nûä cuãa mònh laâ 50-70% (Hethcote vaâ Yorke 1984). Mùåc duâ haânh vi giao húåp laâ phûúng thûác truyïìn HIV haâng àêìu úã caã caác nûúác phaát triïín vaâ caác nûúác àang phaát triïín, nhûäng caách thûác lêy truyïìn khaác mang möåt khaã nùng lan truyïìn bïånh lúán hún. Nguy cú maâ möåt ngûúâi meå seä truyïìn viruát cho con mònh àûúåc ûúác tñnh dao àöång tûâ 13-48%. Xaác suêët lêy truyïìn giûäa nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá àaä bõ nhiïîm bïånh vaâ chûa bõ nhiïîm bïånh qua viïåc duâng chung caác duång cuå tiïm chñch rêët dao àöång, phuå thuöåc vaâo caách thûác tiïm chñch vaâ loaåi duång cuå duâng chung. Xaác suêët lêy truyïìn ngêîu nhiïn qua kim tiïm trong y tïë khi kim tiïm àaä tiïëp xuác vúái maáu bõ nhiïîm HIV chó vaâo khoaãng 1 trïn 250 hay 0,3%.

Tyã lïå lêy truyïìn qua truyïìn maáu àaä nhiïîm HIV laâ gêìn 100%.

63

Baãng 2.1. Xaác suêët nhiïîm HIV-1 qua möåt lêìn tiïëp xuáca Söë trûúâng húåp nhiïîm bïånh Phûúng thûác lêy truyïìn

trong 100 lêìn tiïëp xuác

Nam sang nûä, quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå qua êm àaåo a

Nûä sang nam, quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå qua êm àaåo

Nam sang nam, quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå qua hêåu mön Tiïm chñch

0.1-.02 0.033-0.1 0.5-0.3 0.3

Truyïìn tûâ meå sang con

13-48

Tiïëp xuác vúái saãn phêím maáu bõ nhiïîm bïånh

90-100

a. Khi khöng coá mùåt caác àöìng yïëu töë lêy bïånh khaác nhû caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ nhûäng loaåi bïånh nhiïîm truâng khaác trong thúâi gian uã bïånh. b. Àûúåc ûúác tñnh bùçng 1/2 àïën 1/3 tyã lïå cuãa nam truyïìn sang nûä.

Nguöìn: Dabis vaâ caác taác giaã khaác 1993; De Gruttola vaâ caác taác giaã khaác 1989; Dunn vaâ caác taác giaã khaác 1992; Nhoám Nghiïn cûáu chêu Êu 1992; Havercos vaâ Battjes 1992; Mastro vaâ Vincenzi 1996; Padian, Shiboski vaâ Jewell 1991; Tokars vaâ caác taác giaã khaác 1993.

Nguy cú nhiïîm bïånh trïn möåt lêìn tiïëp xuác khöng phaãi laâ möåt hùçng söë; noá coá thïí bõ aãnh hûúãng búãi nhiïìu yïëu töë, möåt vaâi yïëu töë trong söë àoá coá thïí laâm cho dõch bïånh trêìm troång thïm. Dûúái àêy, chuáng töi seä thaão luêån nhûäng yïëu töë quan troång nhêët trong söë nhûäng yïëu töë naây.

Nguy cú coá thïí cao nhêët ngay sau khi bõ nhiïîm bïånh. Nhûäng nghiïn cûáu gêìn àêy gúåi yá rùçng tñnh gêy nhiïîm coá thïí dao àöång àaáng kïí tuyâ theo giai àoaån nhiïîm truâng HIV. Hai àónh cuãa tñnh gêy nhiïîm àûúåc coi laâ truâng vúái giai àoaån taãi lûúång cao nhêët cuãa viruát - àónh cao nhêët thûá nhêët, trong voâng vaâi thaáng sau khi nhiïîm (trûúác khi cú thïí saãn xuêët ra khaáng thïí khaáng viruát) vaâ àónh thûá hai àûúåc coi laâ thêëp hún úã thúâi kyâ cuöëi cuãa giai àoaån lêm saâng khi cú thïí àaä mêët ài khaã nùng chöëng laåi HIV (Pinkerton vaâ Abramson 1996). Caác nghiïn cûáu trïn nhûäng ngûúâi àöìng tñnh luyïën aái nam gúåi yá rùçng nguy cú bõ nhiïîm bïånh maâ möåt ngûúâi phaãi àöëi mùåt, trong möåt lêìn giao húåp qua hêåu mön khöng àûúåc baão vïå, laâ 10-30% nïëu baån tònh cuãa ngûúâi àoá úã vaâo giai àoaån súám, cêëp tñnh cuãa thúâi kyâ bõ bïånh (Jacquez vaâ caác taác giaã khaác 1994). ÚÃ giai àoaån giûäa, khaã nùng nhiïîm bïånh tuåt xuöëng giûäa 0.01 àïën 0.1%, nhûng úã giai àoaån cuöëi laåi tùng lïn àïën 0.1- 1%. Sûå dao àöång cuãa saác xuêët lêy truyïìn qua quan hïå tònh duåc khaác giúái úã giai àoaån súám vaâ muöån cuãa bïånh chûa àûúåc ûúác tñnh nhûng coá thïí coá yá nghôa quan troång àöëi vúái quy mö cuãa dõch (khung minh hoaå 2.1).

Nguy cú lêy truyïìn lúán ngay sau khi nhiïîm bïånh coá thïí laâ möåt lyá do laâm cho dõch diïîn ra nhanh nhû vêåy úã caác nûúác àang phaát triïín. ÚÃ Thaái Lan, nguy cú lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc tûâ nûä sang nam ûúác tñnh laâ 3-6 trûúâng húåp nhiïîm bïånh trïn 100 cuöåc tiïëp xuác, cao hún nhiïìu so vúái söë liïåu trong baãng 2.1 - àiïìu àoá coá thïí do coá nhiïìu ngûúâi Thaái úã vaâo giai àoaån súám nhêët nhûng cuäng coá khaã nùng gêy nhiïîm lúán nhêët (Mastro vaâ caác TG khaác 1994)5. Thïm vaâo àoá, khaã nùng lêy truyïìn HIV cuäng khaác nhau tuyâ theo loaåi viruát.

HIV-1 dïî lêy truyïìn vaâ coá thúâi gian uã bïånh ngùæn hún HIV-2. (De Cock vaâ Brun-Vezinet 1996). HIV-1 coá nhiïìu loaåi vúái sûå phên böë àõa lyá àùåc chuãng. Tuy nhiïn, cho túái nay chûa coá bùçng chûáng dõch tïî hoåc mang tñnh kïët luêån vïì khaã nùng gêy bïånh nhiïìu hoùåc ñt hún cuãa bêët cûá loaåi naâo trong söë naây so vúái nhûäng loaåi khaác (Anderson vaâ caác TG khaác 1996,

64

Expert Group 1997).

Nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khöng àûúåc àiïìu trõ laâm tùng nguy cú nhiïîm truâng HIV tñnh trïn möåt lêìn tiïëp xuác tònh duåc. Caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc úã caác nûúác àang phaát triïín hay gùåp hún nhiïìu so vúái úã caác nûúác cöng nghiïåp (baãng 2.2). Caác nghiïn cûáu úã caã caác nûúác àang phaát triïín vaâ caác nûúác cöng nghiïåp cho thêëy nhûäng ngûúâi hiïån nay hoùåc trong quaá khûá bõ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc coá khaã nùng bõ nhiïîm HIV cao hún 2-9 lêìn6. Tuy nhiïn, vò HIV vaâ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác àïìu coá liïn quan chùåt cheä vúái haânh vi tònh duåc coá nguy cú cao, àùåc biïåt laâ tyã lïå àöíi baån tònh cao, khoá maâ phên biïåt àûúåc mûác àöå laâm tùng sûå lêy truyïìn HIV trïn thûåc tïë cuãa caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc.

Khung minh hoaå 2.1 aãnh hûúãng cuãa àónh xuêët hiïån súám trong àûúâng biïíu diïîn tñnh gêy nhiïîm Hònh khung 2.1: Hònh daáng cuãa àûúâng dõch bïånh theo caác giaã àõnh khaác nhau vïì tñnh lêy nhiïîm

Nguöìn: Trñch tûâ Anderson (1996), hònh 4.5. In laåi vúái sûå cho pheáp cuãa Oxford University Press

Caác nhaâ nghiïn cûáu y hoåc vêîn coân chûa chùæc chùæn vïì àùåc àiïím chñnh xaác cuãa tñnh gêy nhiïîm cuãa viruát HIV trong thúâi kyâ uã bïånh. Tuy nhiïn, Roy Anderson (1996) àaä chó ra rùçng nïëu HIV coá khaã nùng gêy nhiïîm nhêët úã thúâi kyâ àêìu nhû laâ möåt söë nhaâ nghiïn cûáu nghi ngúâ, thò tyã lïå nhiïîm múái HIV seä tùng nhanh hún vaâ àaåt àïën tyã lïå hiïån nhiïîm àónh àiïím cao hún so vúái trûúâng húåp bïånh coá khaã nùng gêy nhiïîm àöìng àïìu trong suöët thúâi gian uã bïånh hoùåc laâ bïånh gêy nhiïîm nhiïìu nhêët úã thúâi kyâ sau cuãa giai àoaån uã bïånh. Trong mö phoãng cuãa Anderson, dõch HIV vúái caã 3 àùåc àiïím vïì tñnh gêy nhiïîm àïìu àaåt àïën cuâng möåt mûác nhiïîm. Tuy nhiïn nïëu viruát dïî lêy úã thúâi kyâ àêìu cuãa giai àoaån uã bïånh, coá thïí söë ngûúâi bõ nhiïîm bïånh luäy kïë seä nhiïìu hún. Nïëu ngûúâi ta coá khaã nùng lêy bïånh nhiïìu nhêët ngay sau khi nhiïîm bïånh vaâ trûúác khi cú thïí coá khaáng thïí chöëng laåi viruát, hoå seä coá kïët quaã xeát nghiïåm HIV êm tñnh ngay úã thúâi àiïím maâ hoå coá khaã nùng lêy bïånh lúán nhêët. HIV coá thïí lan truyïìn rêët nhanh trong söë nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao trong thúâi kyâ ngùæn nhûng dïî lêy nhiïîm nhêët naây.

65

Tuy vêåy, coá nhûäng lyá leä sinh hoåc àêìy thuyïët phuåc buöåc ta phaãi tin rùçng, nhûäng bïånh gêy loeát lêy qua àûúâng tònh duåc, khöng àûúåc àiïìu trõ, nhû herpes, giang mai vaâ haå cam laâm tùng nguy cú lêy truyïìn HIV tñnh trïn möåt lêìn tiïëp xuác lïn nhiïìu: caác töín thûúng do nhûäng loaåi bïånh naây gêy nïn múã cûãa sùén cho HIV xêm nhêåp vaâo ngûúâi mùåc duâ bïånh gùåp úã trïn ngûúâi bõ nhiïîm HIV hay trïn ngûúâi chûa bõ nhiïîm: Trong trûúâng húåp nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khöng gêy loeát nhû lêåu, bïånh cla-mi-ài-a, hoùåc nêëm truâng roi, sûå lêy truyïìn HIV cuäng coá thïí tùng lïn xeát vïì phûúng diïån sinh hoåc, nhûng caác bùçng chûáng dõch tïî hoåc thò coân ñt - chuã yïëu laâ do nhûäng nguyïn nhên liïn quan àïën phûúng phaáp nghiïn cûáu (Laga vaâ caác TG khaác 1993). Vñ duå, möåt nghiïn cûáu múái àêy úã Ma-la-uy àaä thêëy rùçng lûúång viruát HIV trong tinh dõch cuãa nhûäng àaân öng HIV dûúng tñnh vaâ bõ viïm niïåu àaåo cao gêëp 8 lêìn so vúái nhoám àöëi chûáng laâ nhûäng nam giúái HIV dûúng tñnh nhûng khöng bõ viïm niïåu àaåo vaâ nöìng àöå naây giaãm àaáng kïí khi bïånh viïm niïåu àaåo àûúåc chûäa bùçng khaáng sinh (Cohen vaâ caác TG khaác 1997). Phuå nûä coá nhiïìu khaã nùng bõ mùæc caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc maâ khöng coá triïåu chûáng roä raâng, vaâ vò thïë, nhiïìu trûúâng húåp khöng àûúåc àiïìu trõ hún laâ nam giúái. Möåt nûãa söë phuå nûä bõ lêåu khöng coá triïåu chûáng so vúái tyã lïå 5% úã nam giúái (Hethcote vaâ Yorke 1984). Nhû vêåy nïëu nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khöng gêy loeát quaã coá taåo thuêån lúåi cho viïåc lêy truyïìn HIV, thò chuáng cuäng laâm tùng xaác suêët lêy nhiïîm möåt caách khaác nhau, tuyâ thuöåc vaâo viïåc phuå nûä àoáng vai troâ lêy hay bõ lêy bïånh. Àiïìu naây do tyã lïå nhûäng phuå nûä coá khaã nùng bõ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc nhûng khöng coá triïåu chûáng, vaâ do àoá, khöng àûúåc àiïìu trõ, cao hún. Möåt töíng quan gêìn àêy cho thêëy, úã 11 nûúác chêu Phi, 5-17% phuå nûä mang thai coá xeát nghiïåm giang mai dûúng tñnh; úã Gia-mai-ca laâ 5% vaâ úã Hai-ti laâ hún 10% (Van Daåm, Dallabetta vaâ Piot 1984).

Duâ baãn chêët cuãa möëi liïn quan giûäa HIV vaâ nhûäng bïånh bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc nhû thïë naâo ài nûäa thò cuäng coá bùçng chûáng cho thêëy rùçng viïåc àiïìu trõ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc coá triïåu chûáng lêm saâng laâm giaãm sûå lêy truyïìn HIV. Trong möåt thûã nghiïåm lêm saâng àêìu nhûäng nùm 1990 úã möåt vuâng nöng thön cuãa Mwanza, Tan-da-ni-a, kïët quaã cho thêëy viïåc àiïìu trõ nhûäng bïånh bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc coá triïåu chûáng, laâm giaãm tó lïå nhiïîm HIV úã ngûúâi lúán hún 40% (Grosskurth vaâ caác TG khaác 1995a). Quy mö, maâ nhûäng kïët quaã naây coá thïí aáp duång àûúåc cho nhûäng nûúác khaác, phuå thuöåc vaâo nhiïìu yïëu töë àùåc trûng cho möîi nûúác bao göìm tyã lïå hiïån nhiïîm HIV vaâ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, nhûäng loaåi bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc hay gùåp, chêët lûúång cuãa cöng taác àiïìu trõ vaâ mûác àöå àiïìu trõ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc trûúác khi coá can thiïåp. Vaâo thúâi àiïím bùæt àêìu nghiïn cûáu Mwanza, tyã lïå hiïån mùæc HIV úã ngûúâi lúán tûâ 15-54 tuöíi àaä cao - 4% (Grosskurth vaâ caác TG khaác 1995b). Mö phoãng dõch HIV úã vuâng nöng thön Ugan-da chó ra rùçng tó lïå nhiïîm truâng HIV, trong àoá bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc laâ àöìng yïëu töë, cao nhêët ngay úã thúâi kyâ àêìu cuãa dõch bïånh (Robinson vaâ caác TG khaác 1997). Àiïìu àoá gúåi yá rùçng hiïåu quaã cuãa viïåc àiïìu trõ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc trong viïåc laâm giaãm tó lïå nhiïîm HIV úã Mwanza thêåm chñ coá thïí lúán hún nïëu nhû àûúåc tiïën haânh súám hún tûâ khi dõch bïånh múái bùæt àêìu.

Cùæt bao qui àêìu úã nam giúái coá thïí laâ möåt yïëu töë. Möåt söë nhaâ nghiïn cûáu àaä tòm thêëy möëi liïn quan giûäa nhiïîm truâng HIV vaâ viïåc khöng cùæt bao qui àêìu úã nam giúái vaâ tin rùçng àiïìu àoá coá thïí chõu traách nhiïåm möåt phêìn vïì sûå lan truyïìn nhanh choáng cuãa HIV úã vuâng Cêån Xa-ha-ra, chêu Phi. Caác nghiïn cûáu vïì chuãng töåc àaä gúåi yá rùçng nam giúái ñt bõ cùæt bao qui àêìu úã vuâng Trung, Àöng vaâ Nam Phi, doåc theo àûúâng Nam Bùæc cho xuöëng àïën thung luäng Rift (Bongaarts vaâ caác TG khaác 1989). Àiïìu àoá cuäng xaãy ra úã nhûäng vuâng coá tó lïå nhiïîm HIV cao nhêët úã caác khu vûåc thaânh phöë. Nùm 1989, úã nùm

66

Baãng 2.2. Ûúác tñnh tyã lïå mùæc múái vaâ tyã lïå hiïån mùæc cuãa caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc coá thïí àiïìu trõ àûúåc úã ngûúâi lúán 15-49 tuöíi, theo khu vûåc

Vuâng

Söë ngûúâi hiïån Tyã lïå hiïån

Söë ngûúâi mùæc Tyã lïå mùæc

mùæc (triïìu)

múái (triïìu)

mùæc /1000

múái /1000

Caác nûúác cöng nghiïåp Bùæc Myä

8

52

14

91

Uác

0.6

52

1

91

Têy Êu

10

45

16

77

Cêån Xahara, chêu Phi

53

208

65

254

Nam AÁ

120

128

150

160

Myä Latinh vaâ vuâng Caribe

24

95

36

145

Àöng Êu vaâ Trung AÁ

12

75

18

112

Bùæc Phi vaâ Trung Àöng

6.5

40

10

60

Àöng AÁ vaâ Thaái Bònh Dûúng

16

19

23

28

Töíng söë

250

85

333

113

Caác nûúác àang phaát triïín

Ghi chuá: Bao göìm giang mai, lêåu, clamiàia, nêëm truâng soi. Sûå khaác biïåt quöëc tïë caã tyã lïå mùæc múái, tyã lïå hiïån mùæc caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc phaãn aánh sûå khaác biïåt trong haânh vi tònh duåc vaâ haânh vi tòm kiïëm sûå chùm soác y tïë.

Nguöìn: WHO/GPA 1995

nûúác, núi coá hún 3/4 nam giúái khöng cùæt ban qui àêìu, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV úã vuâng àö thõ bùçng 16%. Ngûúåc laåi, úã hai mûúi nûúác khaác núi maâ ûúác tñnh coá hún 90% nam giúái àaä cùæt bao qui àêìu, mûác trung bònh nhiïîm HIV úã thaânh phöë chó laâ 1%.

Möåt lyá do vò sao nhûäng nam giúái khöng cùæt bao qui àêìu coá thïí coá nguy cú nhiïîm HIV vaâ lêy bïånh cho nhûäng ngûúâi khaác cao hún, laâ vò hoå coá nguy cú bõ nhiïîm bïånh lêy qua àûúâng tmh duåc gêy loeát, àùåc biïåt laâ bïånh haå cam, cao hún. Àiïìu kiïån vïå sinh àûúâng sinh duåc keám úã nhûäng ngûúâi nam giúái khöng cùæt bao qui àêìu coá thïí cuäng coá vai troâ nhêët àõnh, àùåc biïåt úã nhûäng vuâng coá thu nhêåp thêëp vaâ thiïëu àiïìu kiïån vïå sinh. Möåt nghiïn cûáu úã Kïni-a àaä thêëy rùçng ngay caã trong söë nhûäng nam giúái khöng bõ bïånh haå cam, nhûäng ngûúâi khöng cùæt bao qui àêìu coá nhiïìu khaã nùng coá phaãn ûáng huyïët thanh thay àöíi (29%) hún laâ nhûäng ngûúâi àûúåc cùæt bao qui àêìu (2,5%) (Plummer vaâ caác TG khaác 1991). Tuy nhiïn, mûác àöå tùng cuãa nguy cú nhiïîm HIV do viïåc khöng cùæt bao qui àêìu chûa àûúåc xaác àõnh vaâ cêu hoãi liïåu nguy cú êëy coá töìn taåi thêåt hay khöng vêîn coân àang àûúåc tranh luêån. Àoá laâ vò viïåc cùæt bao qui àêìu liïn quan túái nhiïìu yïëu töë khaác ngoaâi bïånh haå cam. Àùåc biïåt, chuãng töåc vaâ tön giaáo laâ nhûäng yïëu töë xaác àõnh quan troång àöëi vúái viïåc nam giúái coá cùæt bao qui àêìu hay khöng, vò thïë khoá maâ taách biïåt àûúåc aãnh hûúãng cuãa viïåc cùæt bao qui àêìu cuãa nam giúái (hoùåc khöng cùæt bao qui àêìu) vúái aãnh hûúãng cuãa nhûäng chuêín mûåc vùn hoáa khaác àöëi vúái caác haânh vi tònh duåc.

Roä raâng, ngay caã nïëu viïåc cùæt bao qui àêìu cuãa nam giúái coá giaá trõ baão vïå chöëng laåi sûå nhiïîm vaâ lan truyïìn HIV thò vêîn chûa àuã àïí phoâng bïånh. Vuâng Têy Phi coá tó lïå nam giúái àûúåc cùæt bao qui àêìu cao thò HIV, tuy vêåy, vêîn lan traân nhanh. Hún 3/4 nam giúái sinh úã Myä àûúåc cùæt bao qui àêìu, nhûng àiïìu àoá àaä khöng ngùn àûúåc dõch lêy truyïìn HIV úã Myä

67

(Laumann, Masi, vaâ Zuckerman 1997). Ngûúåc laåi, úã Têy Êu vaâ Nam Myä, viïåc cùæt bao qui àêìu ñt gùåp, vêåy maâ dõch HIV úã nhûäng vuâng naây vêîn chûa àaåt àûúåc quy mö cuãa vuâng Àöng vaâ Trung Phi (Laumann, Masi, vaâ Zuckerman 1997).

Haânh vi aãnh hûúãng àïën xaác suêët lêy truyïìn. Mùåc duâ xaác suêët lêy truyïìn cú baãn cuãa HIV tñnh trïn möåt lêìn tiïëp xuác àûúåc xaác àõnh búãi baãn chêët sinh hoåc cuãa viruát, may mùæn laâ xaác suêët àoá coá thïí giaãm àaáng kïí thöng qua viïåc thay àöíi haânh vi. Viïåc sûã duång bao cao su vaâ àiïìu trõ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc thöng thûúâng coá thïí laâm giaãm xaác suêët lêy truyïìn qua tiïëp xuác tònh duåc. Viïåc vö truâng caác duång cuå tiïm coá thïí giaãm trïn quy mö lúán sûå lêy truyïìn trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy vaâ trong söë caác bïånh nhên úã caác cú súã y tïë. Sûå lêy truyïìn tûâ meå sang con coá thïí giaãm thöng qua caã hay con àûúâng: Àiïìu trõ vaâ thay àöíi haânh vi. Triïín voång cuãa viïåc thay àöíi haânh vi laâm giaãm lêy truyïìn HIV àûúåc thaão luêån úã Chûúng 3.

Tyã lïå thay àöíi baån tònh Trong khi xaác suêët lêy truyïìn coá aãnh hûúãng quan troång lïn töëc àöå lêy truyïìn cuãa HIV, thò tyã lïå thay àöíi baån tònh dûúâng nhû laåi chõu traách nhiïåm vïì sûå khaác biïåt lúán nhêët cuãa töëc àöå lêy giûäa caác nhoám ngûúâi vaâ caác nûúác khaác nhau. Tûúng tûå nhû vêåy, mûác àöå thay àöíi ngûúâi duâng chung duång cuå tiïm chñch khöng khûã truâng úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy coá aãnh hûúãng rêët lúán lïn töëc àöå lêy truyïìn HIV trong cöång àöìng àoá. Cuöëi cuâng, trong hïå thöëng y tïë, mûác àöå taái sûã duång nhûäng duång cuå tiïm truyïìn chûa àûúåc vö truâng cho nhiïìu bïånh nhên, vïì mùåt phên tñch, cuäng tûúng àûúng mûác àöå cuãa viïåc thay àöíi baån tònh hoùåc baån tiïm chñch (khung 2.2). Trong caã 3 trûúâng húåp, mûác àöå thay àöíi àöëi tûúång caâng cao thò xaác suêët viruát lan truyïìn tûâ ngûúâi àaä bõ nhiïîm sang ngûúâi chûa bõ nhiïîm caâng lúán.

Ngûúåc laåi, mùåc duâ xaác suêët bõ nhiïîm bïånh tñnh trïn möåt lêìn tiïëp xuác úã nhûäng ngûúâi nhêån maáu bõ nhiïîm bïånh vaâ úã treã em coá meå bõ HIV dûúng tñnh cao hún, nhûäng nhoám àöëi tûúång naây ñt coá khaã nùng lêy nhiïîm sang nhiïìu ngûúâi khaác. Mûác àöå thay àöíi àöëi tûúång cho maáu trong söë nhûäng ngûúâi nhêån maáu truyïìn tûúng àöëi thêëp. Vò töëc àöå lêy truyïìn cuãa HIV àöëi vúái nhûäng phûúng thûác truyïìn bïånh naây laâ dûúái 1, nïëu viruát lan truyïìn chó bùçng àûúâng truyïìn maáu hay tûâ meå sang con, dõch bïånh coá nhiïìu khaã nùng khöng töìn taåi àûúåc.

Trong àiïìu kiïån khöng sûã duång bao cao su hoùåc khöng vö truâng nhûäng duång cuå tiïm chñch duâng chung, tó lïå thay àöíi àöëi tûúång cao seä laâm cho dõch tiïëp tuåc töìn taåi.

Caã hai yïëu töë: mûác àöå thay àöíi àöëi tûúång (tònh duåc/tiïm chñch/truyïìn maáu) trung bònh trong möåt quêìn thïí vaâ sûå dao àöång cuãa mûác àöå naây giûäa caác caá thïí, coá aãnh hûúãng lïn sûå lan truyïìn cuãa HIV trong quêìn thïí. Nïëu nhûäng yïëu töë khaác öín àõnh, mûác àöå thay àöíi àöëi tûúång (tònh duåc/tiïm chñch/truyïìn maáu) trung bònh caâng cao thò töëc àöå lêy truyïìn cuãa HIV caâng lúán. Tuy nhiïn, trong möåt quêìn thïí, trong àoá möåt söë ñt ngûúâi coá mûác thay àöíi (baån tònh/ baån tiïm chñch) rêët cao vaâ coá nhiïìu ngûúâi coá mûác naây rêët thêëp, HIV vaâ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác seä lan truyïìn nhanh hún laâ nïëu söë baån (tònh/ tiïm chñch) trung bònh phên böë àïìu trïn caã quêìn thïí (Anderson vaâ May 1988, Over vaâ Piot 1993).

Caác cuöåc àiïìu tra vïì haânh vi tònh duåc gúåi yá rùçng, trïn thûåc tïë, coá möåt sûå dao àöång lúán vïì mûác àöå thay àöíi baån tònh giûäa caác nhoám trong möåt quêìn thïí thöëng nhêët8. Lêëy möåt vñ duå, hònh 2.3 trònh baây phên phöëi theo söë baån tònh khöng thûúâng xuyïn cuãa caác àöëi tûúång nam vaâ nûä tûâ 15 - 49 tuöíi úã Ri-ö àú Ja-nïi-rö, Bra-xin, coá ñt nhêët möåt baån tònh khöng

68

Khung minh hoåa 2.2 Lêy truyïìn HIV qua tiïm truyïìn trong y tïë ÚÃ nhiïìu núi trïn thïë giúái caác nhên viïn y tïë hoùåc bïånh nhên thñch tiïm hún laâ uöëng thuöëc, thûúâng laâ do quan niïåm cuãa nhên viïn y tïë hoùåc bïånh nhên cho rùçng tiïm coá hiïåu quaã hún laâ uöëng thuöëc.

Caác nghiïn cûáu úã nhûäng nûúác khaác nhau nhû ÊËn Àöå, Kï-ni-a, Ni-giï-ri-a, U-gan-da vaâ Viïåt Nam àaä khùèng àõnh tñnh phöí biïën cuãa tiïm chñch trong quêìn thïí bïånh nhên. Hoå thûúâng àûúåc xaä höåi vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì y tïë tû nhên bao göìm caác thêìy lang, caác nhaâ thuöëc vaâ nhûäng ngûúâi tiïm chñch thuï uãng höå. Kïët quaã laâ, möåt cuöåc àiïìu tra vïì haânh vi tiïën haânh vaâo nùm 1989-1990 àaä cho thêëy 1/3 cho túái hún möåt nûãa ngûúâi lúán cuãa taám trong chñn nûúác àaä àûúåc tiïm trong nùm qua (Ferry 1995). Trong söë nhûäng ngûúâi àûúåc tiïm, söë lêìn tiïm trung bònh laâ 3-6 lêìn trong möåt nùm.

Trong hïå thöëng y tïë do nguöìn lûåc coân ngheâo naân cuãa caác nûúác àang phaát triïín, duång cuå tiïm truyïìn, kïí caã nhûäng thûá coá chó àõnh duâng möåt lêìn - coá thïí bõ duâng laåi trïn nhiïìu bïånh nhên maâ khöng àûúåc khûã truâng cêín thêån. Vñ duå möåt nghiïn cûáu úã 3 dûúäng àûúâng úã Bu-ki-na Pha-sö àaä cho thêëy cûá 1000 lêìn tiïm caác dûúäng àûúâng naây chó sûã duång 14-250 búm tiïm vaâ tûâ 70-700 kim tiïm (Wyatt 1993). Nïëu nhûäng duång cuå naây khöng àûúåc têíy truâng cêín thêån giûäa nhûäng lêìn duâng, HIV vaâ nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng maáu khaác coá thïí truyïìn tûâ ngûúâi bïånh naây sang ngûúâi bïånh khaác giöëng nhû chuáng àaä àûúåc truyïìn giûäa nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy. Lêy truyïìn viïm gan, giang mai, söët reát vaâ baåi liïåt qua nhûäng duång cuå tiïm truyïìn khöng àûúåc khûã truâng àaä àûúåc ghi nhêån úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ duång cuå tiïm chñch khöng àûúåc khûã truâng laâ nguyïn nhên chñnh cuãa caác aáp xe (Wyatt 1993). Caác bïånh nhên úã nhûäng nûúác bõ bïånh AIDS têën cöng nùång nïì thûúâng caãnh giaác vïì nguy cú lêy truyïìn HIV qua caác duång cuå y tïë; caác cuöåc àiïìu tra úã 2 cöång àöìng úã vuâng nöng thön U-gan-àa cho thêëy 63-83% höå gia àònh coá kim tiïm vaâ búm tiïm riïng úã nhaâ àïí traánh duâng chung vúái nhûäng bïånh nhên khaác (Birungi, Asiimwe vaâ Whyte 1994).

Söë trûúâng húåp hoùåc tyã lïå nhûäng trûúâng húåp nhiïîm truâng HIV qua tiïm chñch y tïë khöng àûúåc khûã truâng coân chûa roä vaâ, vúái quy mö cuãa têìn xuêët tiïm truyïìn úã nhiïìu nûúác nhû hiïån nay, khoá coá thïí thöëng kï àûúåc. Phên phöëi tuöíi cuãa caác trûúâng húåp nhiïîm HIV vaâ möëi tûúng quan cuãa tuöíi vúái nhûäng yïëu töë nguy cú khaác gúåi yá rùçng lêëy truyïìn qua àûúâng tònh duåc, tuy vêåy, vêîn laâ con àûúâng lêy truyïìn chñnh úã phêìn lúán caác nûúác. Tuy nhiïn, úã nhûäng nûúác coá sûå nhiïîm truâng HIV lan röång vaâ núi maâ thoái quen khûã truâng khöng àûúåc thûåc hiïån töët, nguy cú lêy truyïìn HIV qua tiïm truyïìn y tïë laâ coá thûåc. Coá thïí laâm giaãm thiïíu nguy cú naây bùçng caách tùng cûúâng thûåc haânh vö truâng vaâ bùçng caách giaãm thiïíu viïåc tiïm truyïìn. Do tñnh phöí biïën cuãa viïåc tiïm truyïìn trong cöång àöìng vaâ giúái chuyïn mön úã nhiïìu nûúác, viïåc giaãm thiïíu nhûäng chó àõnh khöng cêìn thiïët coá thïí àoâi hoãi möåt nöî lûåc giaáo duåc cöång àöìng àaáng kïí.

thûúâng xuyïn trong 12 thaáng qua. Trong phên phöëi naây coá hai “àónh” - möåt àónh lúán trong söë nhûäng ngûúâi khöng coá hoùåc chó coá ñt baån tònh khöng thûúâng xuyïn, vaâ möåt àónh khaác nhoã hún trong söë nhûäng ngûúâi coá rêët nhiïìu baån tònh. Khoaãng möåt nûãa nam giúái (56%) vaâ 90% nûä giúái traã lúâi khöng coá baån tònh khöng thûúâng xuyïn. Àiïìu àoá coá nghôa laâ, hoùåc hoå khöng coá baån tònh naâo, hoùåc hoå coá quan hïå tònh duåc chó vúái vúå hoùåc chöìng hoùåc vúái möåt söë baån tònh thûúâng xuyïn khaác. Nhûäng ngûúâi coá baån tònh khöng thûúâng xuyïn thûúâng chó thûâa nhêån möåt vaâi ngûúâi. Vñ duå khoaãng 12% nam giúái vaâ 6% nûä giúái àaä traã lúâi laâ chó coá möåt baån tònh khöng thûúâng xuyïn trong 12 thaáng qua. Mùåt khaác, möåt tó lïå nhoã nam giúái - gêìn 2% - khai rùçng coá tûâ 20 baån tònh trúã lïn trong cuâng thúâi gian àoá. Phên phöëi “hai àónh” caác àöëi tûúång theo söë baån tònh khöng thûúâng xuyïn laâ àiïín hònh cho nhûäng kïët quaã tòm thêëy àûúåc trong caác cuöåc àiïìu tra vïì haânh vi tònh duåc úã caác nûúác khaác (Baáo caáo phuå trúå, Deheneffe, Carael, vaâ Noumbissi 1996).

69

Hònh 2.3: Phên phöëi nam giúái vaâ nûä giúái, tuöíi 15 àïën 49, coá ñt nhêët möåt baån tònh ngêîu hûáng, theo söë liïåu baån tònh khöng thûúâng xuyïn trong nùm trûúác, Ri-ö Do Ja-nei-rö, Bra-xin.

Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå Deheneffe, Carael vaâ Noumbissi 1996.

Sûå dao àöång hay coân goåi laâ sûå khöng àöìng nhêët trong haânh vi tònh duåc, thêåm chñ coân maånh meä hún úã Thaái Lan, núi maâ vaâo nùm 1990, 28% nam giúái tûâ 15-49 tuöíi coá möåt baån tònh khöng thûúâng xuyïn trong nùm trûúác vaâ gêìn 4% coá tûâ 20 baån tònh trúã lïn, trong khi chó coá 2% phuå nûä traã lúâi àaä tûâng coá baån tònh khöng thûúâng xuyïn9. Caác phûúng phaáp lêëy mêîu cho caác cuöåc àiïìu tra naây àaä khöng thêåt thaânh cöng trong viïåc àûa vaâo mêîu nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm laâ nhûäng ngûúâi thûúâng chó chiïëm möåt tó lïå nhoã trong cöång àöìng nhûng laâ möåt thaânh phêìn quan troång cuãa àónh thûá hai trong phên phöëi noái trïn. Tó lïå thay àöíi baån tònh cao trong möåt nhoám quêìn thïí rêët nhoã coá thïí àuã àïí duy trò möåt dõch HIV hoùåc bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc àïí röìi dõch àoá seä tûâ tûâ lan vaâo phêìn coân laåi cuãa quêìn thïí.

Mêîu hònh pha tröån. Àûúâng ài cuãa dõch bïånh trong phaåm vi quêìn thïí chung phuå thuöåc vaâo mûác àöå vaâ mö hònh cuãa sûå pha tröån giûäa nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao vúái nhau vaâ sûå pha tröån giûäa nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao vúái nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú thêëp. Sûã duång thuêåt ngûä “haânh vi nguy cú cao”, chuáng töi muöën aám chó sûå giao húåp khöng aáp duång caác biïån phaáp baão vïå vúái nhiïìu àöëi tûúång hoùåc duâng chung duång cuå tiïm chñch khöng vö truâng. Nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao rêët dïî bõ nhiïîm bïånh vaâ vö tònh truyïìn HIV cho nhûäng ngûúâi khaác. Nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú thêëp - laâ nhûäng ngûúâi coá ñt baån tònh, sûã duång thûúâng xuyïn bao cao su vaâ khöng tiïm chñch ma tuáy hoùåc (nïëu coá) thò khöng duâng chung kim tiïm, ñt coá khaã nùng truyïìn HIV cho nhûäng ngûúâi khaác. Tuy nhiïn, hoå vêîn coá nguy cú bõ nhiïîm bïånh thöng qua viïåc truyïìn maáu coá

70

nhiïîm viruát hoùåc quan hïå tònh duåc vúái nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao. Vaâ treã em coá nguy cú bõ lêy bïånh tûâ meå cuãa chuáng trong luác sinh nhûng rêët ñt coá khaã nùng laâm lan truyïìn bïånh.

Trong möåt dõch HIV truyïìn qua àûúâng tònh duåc, töëc àöå maâ HIV lan truyïìn tûâ nhûäng ngûúâi coá nhiïìu baån tònh sang nhûäng ngûúâi coá rêët ñt baån tònh phuå thuöåc vaâo mûác àöå pha tröån giûäa nhûäng ngûúâi coá mûác hoaåt àöång tònh duåc khaác nhau. Nïëu nhûäng ngûúâi coá àöng baån tònh chó giao húåp vúái nhûäng ngûúâi giöëng hoå (àûúåc goåi laâ höîn giao tònh duåc àöìng nhoám), HIV seä coá xu hûúáng tùng nhanh trong nhûäng nhoám àoá, nhûng rêët chêåm vaâ chó àaåt àïën möåt mûác àöå nhêët àõnh trong söë ngûúâi coân laåi cuãa quêìn thïí dên cû. Kïët quaã laâ dõch seä àaåt àûúåc mûác nhiïîm truâng thêëp hún trong caã quêìn thïí dên cû so vúái mûác maâ nïëu nhûäng ngûúâi coá nhiïìu baån tònh cuäng quan hïå tònh duåc vúái nhoám coá ñt baån tònh (àûúåc goåi laâ höîn giao ngêîu nhiïn hay höîn giao tònh duåc dõ nhoám) (Anderson 1996, Anderson, Gupta & Ng 1990). Sûå pha tröån giaãi thñch vò sao HIV khöng lan truyïìn trong möåt quêìn thïí vúái möåt töëc àöå àöìng nhêët. Thûúâng laâ bïånh lan truyïìn thöng qua nhûäng àúåt dõch nhoã hún xaãy ra úã nhûäng nhoám quêìn thïí nhoã giao nhau maâ haânh vi cuãa hoå laâm cho hoå coá nhûäng mûác nguy cú khaác nhau, röìi sau àoá lan ra ngoaâi vaâo nhûäng nhoám ngûúâi coá haânh vi nguy cú thêëp coá quan hïå vúái hoå.

Hònh 2.4: Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV tùng trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, baãy thaânh phöë úã caác nûúác àang phaát triïín, 1985/95.

Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV àaä àaåt mûác cao vaâ tiïëp tuåc tùng lïn trong söë gaái maäi dêm úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín Nguöìn : Töíng cuåc Thöëng kï Myä (Ngên haâng dûä liïåu), 1997

Nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm maâ khaách haâng khöng sûã duång bao cao su, nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy duâng chung duång cuå tiïm chñch khöng khûã truâng vaâ nhûäng ngûúâi khaác coá tó lïå thay àöíi baån cao laâ nhoám ngûúâi coá nguy cú nhiïîm bïånh àêìu tiïn trong möåt dõch HIV. Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong nhûäng nhoám naây coá thïí tùng rêët nhanh. Hònh 2.4 chó ra sûå tùng lïn nhanh choáng cuãa tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã nhiïìu thaânh phöë thuöåc caác nûúác àang phaát triïín. Möåt phêìn cuãa sûå khaác biïåt vïì mûác àöå tùng giûäa caác thaânh phöë coá thïí quy kïët cho sûå khaác biïåt vïì khoaãng thúâi gian tûâ khi viruát xuêët hiïån. Tuy nhiïn, nhûäng yïëu töë khaác cuäng coá vai troâ. Tyã lïå nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã San tö Àö-min-gö, Cöång hoâa Àö-mi-nic tùng chêåm hún; àiïìu àoá àûúåc coi laâ do tó lïå sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi haânh 71

Hònh 2.5: Sûå lan toãa röång HIV trong söë ngûúâi tiïm chñch ma tuáy, chêu AÁ vaâ U-crai-na, caác nùm khaác nhau

Möåt khi HIV thêm nhêåp vaâo trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá duâng chung kim tiïm, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV coá thïít tùng tûâ mûác hêìu nhû zïrö lïn túái mûác gêìn baäo hoaâ chó trong möåt vaâi thaáng Nguöìn : Stimson 1996; àöëi vúái U-crai-na, UNAIDS, 1996d.

nghïì maåi dêm úã àêy cao (Peggy McEvoy, tû liïåu caá nhên).

HIV coá xu hûúáng lan truyïìn trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy sûã duång chung kim tiïm nhanh hún laâ trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, búãi vò nguy cú lêy truyïìn trïn möåt lêìn tiïëp xuác lúán hún. ÚÃ nhûäng nûúác, núi nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy thûúâng duâng chung duång cuå tiïm chñch, HIV coá thïí lêy nhiïîm phêìn lúán nhûäng ngûúâi duâng ma tuáy trong khoaãng vaâi thaáng nhû trûúâng húåp àaä xaãy ra úã möåt söë núi úã Chêu AÁ vaâ úã U-crai-na (hònh 2.5).

Hònh 2.6 chó ra tó lïå mùæc bïånh AIDS úã nhûäng nhoám quêìn thïí khaác nhau úã saáu vuâng thuöåc Myä Latinh. ÚÃ Bra-xin àúåt soáng àêìu cuãa dõch laâ úã nhûäng nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái nam giúái10. Möåt vaâi nùm tiïëp theo, tònh hònh trïn àûúåc tiïëp nöëi búãi möåt trêån dõch trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy, phêìn lúán söë àoá cuäng laâ nam giúái. Sau àoá, bïånh lan sang nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ nhûäng baån tònh nûä cuãa nhûäng nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái caã hai giúái vaâ nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy.

Thúâi gian vaâ àùåc àiïím cuãa dõch cuäng coá thïí rêët khaác biïåt ngay trong möåt vuâng. ÚÃ vuâng Aldean, Mï-hi-cö vaâ Nam Cö-ne, dõch trûúác hïët têën cöng nhûäng nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái nam giúái giöëng nhû úã Bra-xin. ÚÃ Ca-ri-bï vaâ úã vuâng eo Trung Myä, viïåc lêy truyïìn qua tònh duåc khaác giúái nhanh choáng vûúåt lïn trïn sûå lêy truyïìn úã nhûäng nhoám khaác. ÚÃ Thaái Lan HIV lan truyïìn trûúác hïët trong söë nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái nam giúái vaâ trong nhoám tiïm chñch ma tuáy röìi sau àoá lan vaâo giúái haânh nghïì maåi dêm vaâ khaách haâng cuãa hoå. Caác nhaâ nghiïn cûáu àaä xaác àõnh rùçng dõch úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy vaâ maåi dêm úã Thaái Lan laâ hai loaåi dõch àöåc lêåp, lêy truyïìn hai chuãng viruát khaác biïåt nhau (Ou vaâ caác TG khaác 1993).

Nhûäng nhoám dên cû coá haânh vi nguy cú cao thûúâng xuyïn thay àöíi (Weniger vaâ Berkley 1996). Cuâng vúái thúâi gian, möåt söë àöëi tûúång tûâ boã haânh vi nguy cú cao hoùåc chïët 72

Hònh 2.6: Söë nhiïîm múái haâng nùm úã Myä Latinh vaâ vuâng Ca-ri-bï, theo caác yïëu töë nguy cú. 1982-95

HIV di chuyïín qua caác nhoám dên cû vúái mûác àöå haânh vi ruãi ro khaá c nhau trong möåt loaåt caác dõch chöìng cheáo lïn nhau IDU - Ngûúâi tiïm chñch matuyá Vuâng Andear: Bölivia, Cölömbia, Peru, Vïnïxuïla Vngf Nam Cöne: Achentina, Chilï, Oaragoay, Urugoay

Nguöìn: Söë liïåu cuãa PAHO, 1996

73

trong khi nhûäng ngûúâi khaác bùæt àêìu coá haânh vi nguy cú cao àûúåc böí sung vaâo nhoám nguy cú cao. Haânh vi coá nguy cú cao thûúâng dao àöång trong voâng àúâi cuãa möåt ngûúâi. Hoaåt àöång tònh duåc thûúâng cao nhêët úã nhûäng ngûúâi treã, chûa coá gia àònh, àùåc biïåt laâ nam giúái. Khi nam giúái vaâ nûä giúái xêy dûång gia àònh vaâ giaâ ài, mûác àöå cuãa nhûäng quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng thûúâng giaãm ài. Àöì thõ cuãa tyã lïå nhûäng nam vaâ nûä coá quan hïå tònh duåc vúái möåt baån tònh khöng thûúâng xuyïn theo nhoám tuöíi àûúåc thïí hiïån úã hònh 2.7 chó roä àiïìu naây, mùåc duâ àöì thõ cuäng phaãn aánh möåt chûâng mûåc naâo àoá nhûäng thay àöíi theo thúâi gian cuãa nhûäng chuêín mûåc xaä höåi. Nhû chuáng ta seä thêëy úã Chûúng 3, sûå thay àöíi cuãa caác yïëu töë kinh tïë xaä höåi cuäng laâm cho moåi ngûúâi chêëp nhêån hoùåc tûâ boã nhûäng haânh vi coá nguy cú. Baãn chêët àöång cuãa nhûäng nhoám quêìn thïí coá haânh vi nguy cú cao taåi bêët kyâ thúâi àiïím naâo laâm cho tó lïå nhiïîm truâng HIV cuãa hoå khöng bao giúâ àaåt àïën mûác 100% .

Nïëu coá sûå pha tröån rêët ñt giûäa nhûäng ngûúâi coá haânh vi vúái mûác nguy cú khaác nhau, àûúâng biïíu diïîn dõch töíng thïí coá thïí coá nhiïìu àónh. Tyã lïå nhiïîm múái coá thïí tùng lïn vaâ giaãm ài nhiïìu lêìn nïëu nhû àêìu tiïn coá möåt nhoám vaâ sau àoá nhoám khaác bõ baäo hoâa búãi viruát, nhû vêåy sûå giaãm àïìu cuãa tyã lïå múái mùæc trong möåt nhoám cuå thïí nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao khöng hùèn laâ dêëu hiïåu kïët thuác cuãa dõch trong caã quêìn thïí dên cû (Anderson 1996; Anderson, Gupta, vaâ Ng 1990).

Sûå kïët baån àöìng thúâi. Sûå kïët baån truâng nhau vïì thúâi gian laâ sûå kïët baån àöìng thúâi.

Nhûäng vñ duå vïì kïët baån (tònh) àöìng thúâi bao göìm kïët baån giûäa nhûäng ngûúâi nam giúái hoùåc nûä giúái coá gia àònh vúái nhûäng baån tònh ngêîu hûáng hoùåc maåi dêm; nhûäng ngûúâi coá möëi quan hïå lêu daâi vúái hún möåt baån tònh ngêîu hûáng; vaâ sûå àa thï - möåt têåp tuåc coá nhiïìu vúå. Trong hai quêìn thïí trong àoá caác caá thïí coá cuâng möåt söë baån tònh trung bònh trong möåt khoaãng thúâi gian xaác àõnh, HIV vaâ nhûäng bïånh bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác seä lan truyïìn nhanh hún trong quêìn thïí trong àoá coá sûå kïët baån tònh àöìng thúâi so vúái quêìn thïí trong àoá sûå kïët baån tònh xaãy ra xen keä (baáo caáo phuå trúå, Morris 1996). Àoá laâ vò khi viïåc kïët baån tònh diïîn ra xen keä, viruát khöng thïí lan truyïìn sang cho möåt ngûúâi mêîn caãm múái cho túái khi kïët thuác möåt möëi quan hïå vaâ bùæt àêìu möåt möëi quan hïå khaác. Trong kiïíu kïët baån tònh àöìng thúâi bïånh coá thïí nhiïîm sang nhiïìu ngûúâi trong möåt khoaãng thúâi gian ngùæn hún.

Nghiïn cûáu gêìn àêy têåp trung vaâo vai troâ cuãa nhûäng “nhoám cêìu nöëi” trong sûå lan truyïìn cuãa HIV. Àoá laâ nhûäng sûå kïët baån (tònh) liïn kïët nhûäng ngûúâi úã nhûäng nhoám maâ nïëu nhû khöng coá cêìu nöëi àoá thò coá thïí khöng gùåp nhau nhû laâ sûå kïët baån giûäa nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao vaâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú thêëp (Baáo caáo phuå trúå, Morris 1996; Morris vaâ caác TG khaác 1996). Vñ duå nam giúái coá quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå vúái gaái maåi dêm vaâ coá vúå hoùåc baån tònh öín àõnh, coá thïí truyïìn HIV cho nhûäng phuå nûä quan hïå vúái duy nhêët möåt baån tònh - nhûäng ngûúâi maâ àaáng leä ra khöng coá nguy cú. Quy mö cuãa sûå pha tröån naây úã Thaái Lan gêìn àêy àaä àûúåc àaánh giaá trong möåt cuöåc àiïìu tra vïì haânh vi tònh duåc úã nhûäng ngûúâi nam giúái coá thu nhêåp thêëp vaâ nhûäng laái xe àûúâng daâi úã 3 tónh (Baãng 2.3). Nhoám cêìu nöëi bao göìm 1 tó lïå lúán cuãa caã 2 loaåi àöëi tûúång khoaãng 17% úã nhoám thu nhêåp thêëp vaâ 25% úã nhoám laái xe. Nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy úã lûáa tuöíi hoaåt àöång tònh duåc tñch cûåc laâ möåt nhoám cêìu nöëi tiïìm taâng khaác. ÚÃ bang Ma-ni-pu, ÊËn Àöå, trong voâng 2 nùm khi nhûäng trûúâng húåp HIV àûúåc thöng baáo lêìn àêìu tiïn trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy, 6% nhûäng baån tònh khöng tiïm chñch cuãa nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy àaä bõ nhiïîm bïånh (Sarkar vaâ caác TG khaác 1993).

AÃnh hûúãng cuãa tñnh khöng àöìng nhêët, sûå pha tröån vaâ quan hïå àöìng thúâi: Möåt mö phoãng. AÃnh hûúãng phöëi húåp cuãa tñnh khöng àöìng nhêët trong haânh vi tònh duåc,

74

Hònh 2.7: Xaác suêët coá möåt baån tònh ngêîu hûáng trong thúâi kyâ 12 thaáng, theo tuöíi vaâ giúái tñnh.

Mûác àöå hoaåt àöång tònh duåc thay àöíi theo cuöåc söëng cuãa tûâng caá nhên. Hoaåt àöång tònh duåc thûúâng cao nhêët trong söë nhûäng treã tuöíi chûa coá gia àònh.

Ghi chuá: Nhûäng kïët quaã trïn àaä loaåi trûâ caác yïëu töë: hoåc vêën, núi söëng thaânh thõ vaâ nghïì nghiïåp Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Deheneffe, Carael vaâ Noumbissi 1996

Baãng 2.3: Phên phöëi cuãa hai nhoám àöëi tûúång nam giúái Thaái Lan theo kiïíu quan hïå tònh duåc, 1992 Nhoám thu nhêåp thêëp

Nhoám laái xe

Loaåi quan hïå

%

N

%

N

Khöng cêìu nöëi

83.2

817

74,9

245

Khöng coá baån tònh

16.0

157

3,1

10

Chó coá vúå

45.3

445

59,6

195

Chó coá möåt baån tònh

6.4

63

0,6

2

Vúå vaâ möåt baån tònh

2.5

25

3,4

11

Chó vúái gaái maåi dêm

12.9

127

8,3

27

Cêìu nöëi

16.8

165

25,1

82

Vúå vaâ gaái maåi dêm

7.9

78

15,3

50

Baån tònh vaâ gaái maåi dêm

6.7

66

4,3

14

Vúå, baån tònh vaâ gaái maåi dêm Cöång

2.1

21

5,5

18

100.0

982

100,0

327

N: Söë nam giúái Ghi chuá: Thúâi gian tham chiïëu laâ 6 thaáng qua Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Morris 1996

75

sûå pha tröån giûäa caác nhoám coá haânh vi tònh duåc khaác nhau vaâ sûå kïët baån tònh àöìng thúâi coá thïí coá aãnh hûúãng sêu sùæc lïn tiïën trònh cuãa dõch HIV/AIDS nïëu khöng coá sûå can thiïåp naâo. Hònh 2.8 trònh baây mö phoãng dõch HIV cuãa nhûäng quan hïå tònh duåc khöng àöìng nhêët úã böën quêìn thïí giaã àõnh, vúái nhûäng àùåc àiïím khaác nhau vïì haânh vi tònh duåc (Baáo caáo phuå trúå, Van Vliet vaâ caác TG khaác 1997). Böën quêìn thïí àûúåc mö phoãng àöìng nhêët vïì têët caã moåi phûúng diïån ngoaåi trûâ àùåc àiïím cuãa haânh vi tònh duåc nhû sau: • Quan hïå tònh duåc vúái ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng: trong quêìn thïí naây, möåt söë nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng trûúác vaâ sau khi xêy dûång gia àònh; möåt söë phuå nûä coá quan hïå vúái baån tònh ngêîu hûáng trûúác khi xêy dûång gia àònh nhûng têët caã phuå nûä coá quan hïå tònh duåc öín àõnh sau khi coá gia àònh. Quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng coá thïí diïîn ra cuâng luác vúái nhau vaâ trong luác àaä coá gia àònh.

Nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm chiïëm khoaãng 1/5 cuãa 1% phuå nûä.

• Quan hïå tònh duåc maåi dêm : möåt söë nam giúái coá mua dêm trûúác vaâ sau khi xêy dûång gia àònh vúái möåt nhoám nhoã gaái maåi dêm chiïëm chó 1/4 cuãa 1% quêìn thïí nûä. Caã nam vaâ nûä àïìu khöng coá quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng trûúác hoùåc sau khi xêy dûång gia àònh. Quan hïå tònh duåc maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc trong hön nhên coá thïí àöìng thúâi.

• Quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng : möåt söë nam giúái vaâ phuå nûä coá möëi quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng trûúác vaâ sau khi xêy dûång gia àònh. Khöng coá nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm trong quêìn thïí naây, nhûng quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng coá thïí àöìng thúâi vúái quan hïå tònh duåc trong hön nhên.

• Quan hïå tònh duåc öín àõnh tûâng thúâi kyâ: möåt söë nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng trûúác khi xêy dûång gia àònh vaâ möåt söë phuå nûä coá möëi quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng trûúác khi xêy dûång gia àònh. Sau khi xêy dûång gia àònh caã nam vaâ nûä àïìu khöng coá quan hïå tònh duåc ngoaâi hön nhên. Moåi möëi quan hïå trûúác khi xêy dûång gia àònh chó keáo daâi möåt thúâi kyâ. Àêy laâ nhoám duy nhêët trong böën nhoám khöng coá quan hïå tònh duåc àöìng thúâi. Gaái maåi dêm chiïëm 0,05% quêìn thïí nûä.

Sûã duång mö hònh mö phoãng STDSIM àûúåc mö taã trong khung 2.3 coá thïí thêëy tiïën trònh cuãa dõch bïånh coá thïí khaác biïåt nhû thïë naâo trong 4 quêìn thïí giaã àõnh naây nïëu khöng coá sûå can thiïåp hoùåc thay àöíi haânh vi. Mûác sûã duång bao cao su nïìn àûúåc giaã àõnh laâ 5% trong söë nhûäng baån tònh ngêîu hûáng vaâ 20% trong söë gaái maåi dêm. HIV thêm nhêåp vaâo quêìn thïí vaâo nùm 0. Caác kïët quaã úã aãnh 2.8 cho thêëy xu hûúáng cuãa tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong quêìn thïí chung bao göìm nhûäng thaânh phêìn coá haânh vi nguy cú cao vaâ thêëp khaác nhau. Àöì thõ thûá nhêët úã phña trïn cuãa hònh chó ra àûúâng ài cuãa dõch bïånh trong quêìn thïí maâ úã àoá moåi ngûúâi coá quan hïå àöìng thúâi, quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng vaâ quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm. Sau 30 nùm tûâ khi dõch xaãy ra, HIV bùæt àêìu coá dêëu hiïåu chûång laåi, nhûng úã mûác rêët cao - 30%. Trong quêìn thïí maâ úã àoá chó coá quan hïå tònh duåc trong hön nhên vaâ quan hïå tònh duåc vúái giúái maåi dêm, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cuãa quêìn thïí sau 8 nùm viruát thêm nhêåp àaåt mûác àónh àiïím laâ 13%, sau àoá giaãm àïën mûác öín àõnh úã 8% sau 20 nùm.

Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV giaãm ngay caã khi khöng coá sûå thay àöíi haânh vi naâo, búãi vò nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët àaä bõ nhiïîm bïånh úã thúâi kyâ khúãi àêìu cuãa dõch vaâ bùæt àêìu chïët. Phêìn lúán nhûäng trûúâng húåp nhiïîm truâng HIV múái taåi thúâi àiïím naây xaãy ra 76

Hònh 2.8: Taác àöång cuãa caác mêîu hònh haânh vi tònh duåc nïìn lïn möåt dõch bïånh HIV/ AIDS do tònh duåc khaác giúái gêy ra: Kïët quaã mö phoãng STDSIM.

Mö phoãng chó ra rùçng HIV lan truyïìn nhanh nhêët trong quêìn thïí coá quan hïå tònh duåc àöìng thúâi maäi dêm, ngêîu hûáng vaâ trong daä thuá vaâ ñt nhanh nhêët nïëu khöng coá caác quan hïå àöìng thúâi

Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Van Vliet vaâ caác taác giaã khaác 1997

trong söë nhûäng ngûúâi múái àêy bùæt àêìu coá haânh vi nguy cú cao. Trong quêìn thïí maâ trong àoá coá möëi quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng nhûng khöng quan hïå vúái giúái maåi dêm, dõch bïånh tiïën triïín chêåp hún àaåt àïën tyã lïå hiïån nhiïîm viruát khoaãng 3% taám nùm sau. Tuy nhiïn tyã lïå hiïån nhiïîm tiïëp tuåc tùng lïn àaåt àïën mûác 30% vaâ vêîn coân tùng sau 30 nùm sau khi Khung minh hoaå 2.3 STDSIM: Mö phoãng haânh vi vaâ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc Sûå mö phoãng trong chûúng naây vaâ trong Chûúng 3 àaä àûúåc caác nhaâ nghiïn cûáu tiïën haânh úã àaåi hoåc Erasmus, Röt-tec-àam, Haâ Lan, sûã duång STDSIM - möåt mö hònh maáy tñnh àûúåc xêy dûång àïí ûúác tñnh sûå lêy truyïìn vaâ aãnh hûúãng cuãa nhûäng can thiïåp phoâng ngûâa àöëi vúái HIV vaâ 4 bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc cöí àiïín - lêåu, cla-mi-ài-a, giang mai vaâ haå cam (baáo caáo phuå trúå, Van Vliet vaâ caác TG khaác 1997). Mö hònh STDSIM coá thïí mö taã sûå lan truyïìn cuãa HIV vaâ nhûäng bïånh LQÀTD khaác trong quêìn thïí vúái nhûäng àùåc àiïím dên söë hoåc, haânh vi tònh duåc, hïå thöëng chùm soác vaâ nhûäng can thiïåp coá thïí laâm khaác nhau.

Möîi mö hònh STDSIM chó ra möåt kïët quaã luäy kïë cuãa möëi tûúng taác giûäa möåt söë lúán nhûäng caá thïí giaã àõnh. Möîi caá thïí coá möåt tiïìn sûã vaâ nhûäng àùåc àiïím riïng, möåt söë trong söë àoá laâ öín àõnh trong khi nhûäng àùåc àiïím khaác thay àöíi. Trong mö hònh naây caác caá thïí bùæt àêìu vaâ kïët thuác caác möëi quan hïå tònh duåc, bõ mùæc bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ ngoaåi trûâ trûúâng húåp HIV, àïìu àûúåc chûäa khoãi.

Möëi quan hïå giûäa nam vaâ nûä cuäng àûúåc mö phoãng vúái nhûäng tham söë vïì têìn suêët giao húåp vaâ thúâi gian keáo daâi cuãa möîi möëi quan hïå. Khi möåt caá thïí àûúåc mö phoãng bõ nhiïîm bïånh, chûúng trònh coi rùçng baån tònh cuãa ngûúâi àoá cuäng coá thïí bõ nhiïîm bïånh.

Vñ duå tiïìn sûã cuãa 1 nam giúái vaâ 1 nûä giúái bùæt àêìu möåt möëi quan hïå tònh duåc öín àõnh coá thïí àûúåc mö taã nhû sau. Trûúác khi xêy dûång gia àònh caã hai àaä coá nhûäng quan hïå tònh duåc khaác. Sau khi xêy dûång gia àònh ngûúâi nam tiïëp tuåc coá nhûäng quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng vúái nhûäng ngûúâi phuå nûä khaác vaâ bõ mùæc möåt loaåi bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ anh ta seä lêy cho vúå cuãa mònh. Ngûúâi àaân öng seä àiïìu trõ bïånh cuãa anh ta nhûng röìi anh ta laåi bõ vúå - ngûúâi khöng biïët rùçng mònh bõ bïånh - lêy bïånh trúã laåi. Quaá trònh naây coá thïí taái lùåp cho túái khi caã 2 ngûúâi àïìu ài chûäa cùn bïånh cuãa mònh. Mö hònh STDSIM àûúåc mö taã chi tiïët trong Val Der Ploege vaâ caác TG khaác (1997).

77

HIV xêm nhêåp vaâo quêìn thïí. Cuöëi cuâng trong quêìn thïí coá quan hïå tònh duåc tûâng thúâi kyâ vúái gaái maåi dêm, vúái baån tònh ngêîu hûáng vaâ baån tònh trong hön nhên nhûng möëi quan hïå khöng xaãy ra àöìng thúâi (quan hïå theo thúâi kyâ, àöì thõ dûúái cuâng), mûác hiïån nhiïîm HIV tùng nhanh hún so vúái quêìn thïí chó coá baån tònh ngêîu hûáng nhûng mûác tùng dûâng úã vaâo khoaãng 9%. Nhû vêåy, nïëu khöng coá sûå thay àöíi haânh vi àïí ngùn ngûâa HIV, tiïën trònh cuãa dõch HIV coá thïí rêët khaác nhau giûäa caác quêìn thïí phuå thuöåc vaâo tñnh pha taåp cuãa haânh vi, mûác àöå pha tröån vaâ tñnh chêët àöìng thúâi cuãa caác möëi quan hïå tònh duåc. ÛÁng duång vaâo Chñnh saách Cöng cöång Nhûäng mö taã trïn àêy vïì viïåc HIV/AIDS lan truyïìn qua caác quêìn thïí, àùåc biïåt, vai troâ cuãa sûå khaác biïåt trong haânh vi caá nhên trong viïåc xaác àõnh tiïën trònh cuãa dõch bïånh, coá nhûäng ûáng duång quan troång àöëi vúái caác chñnh saách cuãa chñnh phuã nhùçm phoâng ngûâa HIV. Haânh àöång caâng súám caâng töët Nhûäng chñnh phuã àêìu tû vaâo viïåc phoâng bïånh coá hiïåu quaã trûúác khi HIV/AIDS trúã nïn roä raâng coá thïí giaãm thiïíu àûúåc nhûäng mêët maát, cûáu àûúåc nhiïìu ngûúâi vaâ traánh àûúåc nhûäng chi phñ lúán coá thïí phaãi chi cho àiïìu trõ vaâ chùm soác bïånh nhên AIDS. Àïí chûáng minh têìm quan troång cuãa viïåc thay àöíi haânh vi caâng súám caâng töët trong dõch bïånh naây, hònh 2.9 chó ra aãnh hûúãng laâm giaãm sûå lêy truyïìn HIV bùçng caách tùng vûâa phaãi viïåc sûã duång bao cao su trong möåt quêìn thïí giaã àõnh maâ trong àoá HIV lan truyïìn bùçng caác möëi quan hïå maäi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng12. Àûúâng phña trïn chó ra tiïën trònh cuãa dõch bïånh khi khöng coá bêët kyâ sûå can thiïåp hoùåc thay àöíi haânh vi tûå nhiïn naâo; àûúâng dûúái cuâng chó ra aãnh hûúãng cuãa viïåc tùng sûã duång bao cao su tûâ 5 lïn 10% úã nam giúái coá möëi quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng, ba nùm sau khi dõch bùæt àêìu; àûúâng úã giûäa chó ra aãnh hûúãng cuãa sûå tùng lïn àoá 15 nùm sau khi dõch bùæt àêìu. Möåt can thiïåp thaânh cöng trong viïåc laâm tùng mûác sûã duång bao cao su tûúng àöëi súám tûâ àêìu vuå dõch seä giaãm àónh cuãa tyã lïå hiïån nhiïîm tûâ 30% xuöëng coân 20%. Viïåc tùng sûã duång bao cao su xaãy ra muöån ngùn ngûâa sûå gia tùng cuãa tyã lïå hiïån nhiïîm bïånh vaâ dûâng úã mûác 22%. Àïën cuöëi nùm mö phoãng thûá 30, nhûäng can thiïåp súám àaä ngùn chùån àûúåc söë trûúâng húåp nhiïîm nhiïìu gêëp hai lêìn vaâ söë trûúâng húåp tûã vong nhiïìu gêëp ba lêìn so vúái nhûäng can thiïåp muöån (Baáo caáo phuå trúå, Van Vliet vaâ caác TG khaác 1997). Tuy nhiïn, phaãi lûu yá rùçng mûác thay àöíi haânh vi, àûúåc mö hònh hoaá úã nùm thûá ba cuãa dõch khi maâ tyã lïå hiïån nhiïîm àaä cao (5%), laâ khöng àuã súám àïí phoâng ngûâa sûå nhiïîm bïånh àaáng kïí trong quêìn thïí.

Coá möåt söë lyá do vò sao möåt can thiïåp súám nhùçm thay àöíi haânh vi coá nguy cú cao laåi àaáng mong muöën hún so vúái haânh àöång muöån hún. Ngay khi dõch múái bùæt àêìu, HIV lan truyïìn theo cêëp luyä thûâa. Vò coân coá rêët ñt ngûúâi bõ nhiïîm bïånh, xaác suêët hay gùåp hún caã laâ möåt quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå hoùåc viïåc duâng chung kim tiïm trong àoá coá möåt ngûúâi bõ nhiïîm bïånh vaâ vò vêåy ngûúâi baån (tònh/tiïm chñch) cuãa ngûúâi àoá seä bõ mùæc bïånh. Tiïëp theo, nïëu taãi lûúång cuãa viruát cao nhêët úã nhûäng thaáng àêìu tiïn cuãa thúâi kyâ mùæc bïånh nhû caác nhaâ khoa hoåc vêîn nghi ngúâ, ngay khi dõch múái bùæt àêìu, möåt tyã lïå lúán nhûäng ngûúâi nhiïîm bïånh coá khaã nùng lêy bïånh rêët lúán. ÚÃ thúâi kyâ sau cuãa dõch, quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå giûäa möåt ngûúâi bõ bïånh vaâ möåt baån tònh ngêîu nhiïn tûúng àöëi ñt khaã nùng dêîn àïën nhiïìu bïånh hún - do caã hai lyá do - khaã nùng gêy nhiïîm trung bònh thêëp vaâ nguy cú ngûúâi baån tònh ngêîu nhiïn àaä nhiïîm bïånh cuäng cao hún13. Möåt lyá do khaác àïí haânh àöång súám laâ caác can thiïåp khöng thïí triïín khai taåi chöî ngay möåt luác.

78

Hònh 2.9. Taác àöång cuãa tùng sûã duång bao cao su búãi àaân öng lïn tyã lïå nhiïîm HIV, vaâo luác súám vaâ luác muöån trong dõch bïånh.

Can thiïåp súám àïí thay àöíi haânh vi seä giaãm àónh cao cuãa tyã lïå nhiïîm HIV vaâ cûáu söëng nhiïìu sinh maång.

Ghi ghuá: Mö hònh cú baãn laâ mö hònh STDSIM trong àoá HIV lan truyïìn qua tònh duåc, maäi dêm vaâ ngêîu hûáng , 5% àaân öng sûã duång bao cao su. Trong mö phoãng, sûã duång bao cao su tùng lïn àïën 20%.

Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, VanVliet vaâ caác taác giaã khaác

Thúâi gian thûã nghiïåm vaâ mùæc sai lêìm coá thïí laâ cêìn thiïët àïí phaát hiïån nhûäng giaãi phaáp phuâ húåp nhêët cho nhûäng hoaân caãnh cuå thïí. Cuöëi cuâng, nhû seä àûúåc nïu úã Chûúng 4, tûâ goác àöå ngên saách, ngùn ngûâa nhiïîm HIV reã hún rêët nhiïìu so vúái viïåc àiïìu trõ bïånh nhên AIDS. Nhû chuáng ta seä thêëy phêìn dûúái cuãa chûúng naây, caác chñnh phuã àaåi diïån cho gêìn möåt nûãa dên söë caác nûúác àang phaát triïín - 2.3 tyã ngûúâi - úã trong nhûäng vuâng coá dõch HIV/ AIDS sú khai vaâ vêîn coân coá khaã nùng haânh àöång súám vaâ kiïn quyïët nhùçm ngùn ngûâa sûå lan truyïìn cuãa dõch bïånh. Trong söë caác nûúác naây coá Trung Quöëc, möåt söë bang cuãa ÊËn Àöå, In-àö-nï-xi-a, Phi-lip-pin, Àöng Êu, Bùæc Phi vaâ Trung Àöng. Ngay caã úã nhûäng nûúác maâ tyã lïå hiïån nhiïîm HIV àaä cao trong söë nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao thò vêîn coân cú höåi àïí àûa can thiïåp vaâo nhùçm ngùn chùån sûå lan truyïìn cuãa HIV sang möåt thïë hïå múái nhûäng ngûúâi mêîn caãm vúái bïånh.

Mùåc duâ lyá do àïí haânh àöång súám rêët thuyïët phuåc, caác chñnh phuã thûúâng phaãn ûáng chêåm. Àiïìu naây laâ dïî hiïíu úã nhûäng nûúác bõ HIV têën cöng trûúác, búãi vò vaâo nhûäng nùm 1970 vaâ àêìu nhûäng nùm 1980 nhûäng hiïíu biïët vïì caách thûác lêy truyïìn cuãa HIV vaâ caách thûác ngùn ngûâa sûå lan truyïìn cuãa bïånh coân rêët ñt oãi. Àùåc biïåt, ngûúâi ta chûa hiïíu roä vïì sûå töìn taåi möåt thúâi gian uã bïånh keáo daâi cuäng nhû nhûng taác àöång cuãa noá. Nhûäng nûúác bõ dõch têën cöng muöån hún coá cú höåi hûúãng nhûäng hiïíu biïët tùng lïn vïì bïånh vaâ caác chñnh phuã phaãn ûáng nhanh hún trong viïåc àûa ra caác chûúng trònh quöëc gia phoâng chöëng AIDS coá hiïåu quaã, chùæc chùæn möåt phêìn do nhûäng cöë gùæng cuãa caác chûúng trònh quöëc tïë nhû Chûúng trònh toaân cêìu vïì AIDS vaâ UNAIDS (khung minh hoaå 2.4). Thïë maâ ngay caã hiïån nay, möåt söë nhaâ lêåp chñnh saách vêîn àaánh giaá thêëp yá nghôa cuãa nhûäng con söë tûúng àöëi nhoã vïì nhûäng trûúâng húåp AIDS àûúåc baáo caáo, khöng thûâa nhêån rùçng tònh hònh naây chñnh laâ luác cêìn phaãi phoâng ngûâa. Ngay vaâo nùm 1994, möåt quan chûác y tïë cao cêëp úã möåt nûúác àöng dên àang phaát triïín àaä laâm caác nhaâ baáo sûãng söët khi öng ta tuyïn böë rùçng: “biïën vaâi

79

Khung minh hoaå 2.4. Caác Chñnh phuã can thiïåp coá àuã súám khöng?

Nhûäng nûúác àêìu tiïn bõ dõch HIV/AIDS têën cöng vaâo cuöëi nhûäng nùm 1970 vaâ àêìu nhûäng nùm 1980 àaä bõ bêët ngúâ: nguöìn göëc viruát cuãa AIDS, thúâi gian daâi khöng coá triïåu chûáng lêm saâng vaâ caách thûác maâ HIV lan truyïìn coân chûa roä. Caác chñnh phuã úã caác nûúác naây àaä khöng thïí àûa ra chûúng trònh phoâng bïånh cho túái nhiïìu nùm, sau khi HIV bõ phaát hiïån. ÚÃ nhiïïìunûúác chêu Phi, HIV àaä lan ra quêìn thïí dên cû chung vaâ söë trûúâng húåp bõ AIDS àaä tùng lïn àïën mûác baáo àöång. Nhûäng nûúác coá HIV xuêët hiïån muöån hún àaä coá cú höåi àïí hoåc tûâ kinh nghiïåm cuãa nhûäng bi kõch naây vaâ haânh àöång súám àïí ngùn ngûâa sûå lan traân cuãa dõch bïånh. Hoå coá laâm àûúåc nhû vêåy khöng?

Cêu traã lúâi dûúâng nhû laâ “coá”. Hònh 2.4 trong khung chó ra khoaãng thúâi gian tûâ khi trûúâng húåp AIDS àêìu tiïn àûúåc baáo caáo túái thúâi àiïím bùæt àêìu chûúng trònh chöëng AIDS cuãa chñnh phuã 103 nûúác coá söë liïåu vïì vêën àïì naây. Trong gêìn 1/3 söë nûúác, trûúâng húåp AIDS àêìu tiïn àaä àûúåc ghi nhêån trûúác nùm 1985. Àöëi vúái nhoám naây, göìm phêìn lúán caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín, caác chûúng trònh Quöëc gia phoâng chöëng AIDS àaä àûúåc àûa ra trung bònh laâ 5 nùm sau khi trûúâng húåp àêìu tiïn àûúåc ghi nhêån. Hún möåt phêìn ba (37%) söë nûúác thöng baáo trûúâng húåp AIDS àêìu tiïn vaâo khoaãng thúâi gian 1985-1986; caác nûúác naây àûa ra chûúng trònh quöëc gia phoâng chöëng AIDS trung bònh laâ 18 thaáng sau àoá. Trong söë nhûäng nûúác coá nhûäng trûúâng húåp AIDS àêìu tiïn àûúåc cöng böë vaâo giai àoaån 1990-1994, chûúng trònh quöëc gia phoâng chöëng AIDS àaä àûúåc àûa ra trung bònh laâ möåt nùm trûúác khi trûúâng húåp AIDS àêìu tiïn àûúåc ghi nhêån. Vñ duå, Viïåt Nam àûa ra chûúng trònh naây vaâo nùm 1990, ba nùm trûúác khi trûúâng húåp AIDS àêìu tiïn àûúåc ghi nhêån.

Trïn thûåc tïë sûå caãi thiïån vïì thúâi gian phaãn ûáng cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng AIDS cuãa àêët nûúác liïn quan túái sûå vêån àöång cuãa cöång àöìng quöëc tïë giûäa nhûäng nùm 1980 phaát àöång chûúng trònh chöëng AIDS. Phong traâo naây dêîn àêìu búãi Töí chûác Y tïë Thïë Giúái vaâ Chûúng trònh toaân cêìu vïì bïånh AIDS cuãa töí chûác naây giuáp cho caác nûúác xêy dûång chûúng trònh quöëc gia phoâng chöëng AIDS vaâ caác kïë hoaåch haânh àöång. Àuáng 60% caác nûúác trong hònh 2.4 àaä àûa ra chûúng trònh quöëc gia vaâo giai àoaån 1986-1988.

Mùåc duâ viïåc àûa chûúng trònh quöëc gia phoâng chöëng bïånh AIDS vaâo thûåc tïë laâ möåt chó söë àaáng hoan nghïnh cho thêëy caác nhaâ lêåp chñnh saách thûâa nhêån têìm quan troång cuãa phoâng ngûâa, viïåc töí chûác vaâ thûåc hiïån möåt chûúng trònh coá hiïåu quaã, tuy vêåy laåi cêìn thúâi gian. Hún nûäa, möåt phaãn ûáng súám khöng nhêët thiïët ài keâm vúái chêët lûúång töët, tñnh chêët bao phuã cuãa chûúng trònh hoùåc mûác àöå cuãa caác cam kïët chñnh trõ xaác àõnh möåt phêìn lúán hiïåu quaã cuãa chûúng trònh. Chûúng 3 seä xem xeát nhûäng söë liïåu cuãa caác nûúác vïì chêët lûúång cuãa caác haânh àöång phaãn ûáng cuãa caác quöëc gia.

Hònh khung 2.4: Khoaãng caách thúâi gian giûäa khi trûúâng húåp AIDS àêìu tiïn àûúåc baáo caáo vaâ thúâi àiïím khúãi phaát möåt chûúng trònh AIDS quöëc gia, 103 nûúác cöng nghiïåp vaâ àang phaát triïín

Nguöìn: Tñnh toaán cuãa caác taác giaã, dûåa trïn söë liïåu cuãa UNAIDS, baáo caáo höî trúå quöëc gia 1996 vaâ Mann vaâ Tarantola 1996, baãng D-5

80

nghòn trûúâng húåp AIDS àûúåc baáo caáo thaânh möåt dõch bïånh chó laâ möåt àiïìu nhaãm nhñ”. Bi àaát thay, thaái àöå naây laåi khaá dai dùèng, bêët chêëp nhûäng hiïíu biïët röång raäi hiïån nay vïì möåt sûå thêåt laâ nhûäng trûúâng húåp AIDS àûúåc baáo caáo chó laâ phêìn nhòn thêëy àûúåc nhûng nhoã beá cuãa möåt dõch HIV gêy chïët ngûúâi coá tiïìm nùng buâng nöí maâ thûúâng laâ khöng nhòn thêëy àûúåc. Nhûäng quan chûác boã qua nhûäng dêëu hiïåu cuãa möåt naån dõch àang àe doaå dïî boã lúä cú höåi coá àûúåc möåt phaãn ûáng súám, ñt töën keám vaâ hïët sûác coá hiïåu quaã.

Coá nhiïìu lyá do vò sao caác nhaâ lêåp chñnh saách chêåm àöëi àêìu vúái HIV/AIDS. ÚÃ hêìu hïët caác nûúác, trûúác khi dõch HIV/AIDS buâng nöí thûúâng laâ möåt giai àoaån phuã nhêån. AIDS àûúåc nhòn nhêån nhû laâ vêën àïì cuãa nhûäng ngûúâi nûúác ngoaâi, möåt vêën àïì do khaách du lõch hoùåc nhûäng ngûúâi àaä söëng úã nûúác ngoaâi mang vaâo. Viïåc tiïm chñch ma tuyá vaâ quan hïå tònh duåc khöng baão vïå vúái nhiïìu àöëi tûúång àûúåc coi chó laâ vêën àïì cuãa caác nûúác khaác khöng phaãi trong chñnh quöëc. Thiïëu nhûäng söë liïåu àaáng tin cêåy vïì tyã lïå nhiïîm HIV vaâ caác haânh vi coá nguy cú dïî laâm cho dõch bõ boã qua. Ngay caã khi caác quan chûác vaâ caác nhaâ chñnh trõ hiïíu rùçng nhûäng àiïìu kiïån cho dõch HIV töìn taåi úã nûúác hoå laâ coá thûåc, hoå coá thïí coân do dûå nïu vêën àïì ra cöng khai hoùåc bùæt àêìu möåt chûúng trònh phoâng ngûâa trong söë nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao - nhoám ngûúâi thûúâng bõ coi laâ xêëu xa. Hoùåc coá thïí hoå tin rùçng nhûäng nguöìn lûåc haån chïë coá àûúåc, töët nhêët laâ àïí chi vaâo nhûäng cuöåc àêëu tranh chöëng laåi nhûäng vêën àïì sûác khoeã phöí biïën hún, nhû lao, söët reát. Cuöëi cuâng, caác quan chûác vaâ caác nhaâ laänh àaåo àöi khi muöën che giêëu thöng tin vïì quy mö cuãa dõch vò hoå súå rùçng caác thöng tin àoá seä kòm haäm du lõch vaâ àêìu tû.

Mùåc duâ, möåt vaâi trong söë nhûäng vûúáng mùæc naây khöng thïí vûúåt qua àûúåc möåt caách nheå nhaâng, thêët baåi trong viïåc khùæc phuåc chuáng vaâ haânh àöång súám àïí ngùn ngûâa sûå lan truyïìn cuãa bïånh coá thïí phaãi traã giaá rêët àùæt. ÚÃ caác nûúác ngheâo cuäng nhû giêìu, sûå tûâ chöëi thûâa nhêån bïånh vaâ nhûäng caãn trúã vïì xaä höåi vaâ chñnh trõ laâm chêåm laåi nhûäng can thiïåp coá khaã nùng giaãm àaáng kïí dõch bïånh, tiïët kiïåm tiïìn cuãa vaâ quan troång hún caã laâ cûáu söëng con ngûúâi Hiïåu quaã àa böåi cuãa viïåc thay àöíi haânh vi Chuáng ta àaä thêëy rùçng möåt dõch HIV coá thïí dai dùèng nïëu töëc àöå lêy cuãa HIV lúán hún 1 úã ñt nhêët möåt trong vaâi nhoám cuãa quêìn thïí dên cû, vaâ àûúâng biïíu diïîn dõch bõ aãnh hûúãng nùång nïì búãi mûác àöå pha tröån giûäa nhûäng ngûúâi coá caác haânh vi vúái mûác nguy cú khaác nhau. Nïëu têët caã nhûäng yïëu töë khaác laâ tûúng àûúng thò möåt ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët seä coá nhiïìu khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët (khung minh hoaå 2.5). Suy ra, viïåc ngùn ngûâa nhiïîm truâng HIV cho möåt ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh hoùåc tiïm chñch cao seä giaán tiïëp chùån àûúåc nhiïìu trûúâng húåp lêy nhiïîm trong tûúng lai hún laâ phoâng ngûâa sûå nhiïîm bïånh úã nhûäng ngûúâi coá haânh vi coá nguy cú thêëp vaâ laâ nhûäng ngûúâi ñt coá khaã nùng lêy bïånh sang ngûúâi khaác. Vò vêåy, àöëi vúái HIV cuäng nhû àöëi vúái nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, chiïën lûúåc coá hiïåu quaã àïí laâm giaãm sûå lan truyïìn cuãa bïånh laâ ngùn ngûâa sûå lêy lan giûäa nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët (Hethcote vaâ Yorke 1984, Over vaâ Piot 1993). Phoâng ngûâa sûå nhiïîm bïånh trong söë nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët coá hiïåu quaã àa böåi theo nghôa laâ coá thïí phoâng ngûâa nhiïìu sûå lêy nhiïîm thûá phaát tiïëp theo, phêìn lúán trong söë àoá laâ giûäa nhûäng caá nhên coá haânh vi coá nguy cú thêëp (khung minh hoaå 2.6).

Ngùn ngûâa sûå lêy truyïìn giûäa nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët coá hiïåu quaã lúán hún nhû thïë naâo? Àöì thõ trïn cuãa hònh 2.10 so saánh aãnh hûúãng cuãa sûå lêy truyïìn giaãm dêìn bùçng caách tùng cûúâng sûã duång bao cao su úã ba nhoám quêìn thïí trong möåt 81

Khung 2.5: Ai laâ ngûúâi dïî bõ mùæc vaâ dïî lêy truyïìn HIV nhêët Khöng phaãi têët caã moåi ngûúâi trong quêìn thïí dên cû àïìu coá khaã nùng bõ nhiïîm HIV vaâ truyïìn viruát cho ngûúâi khaác nhû nhau. Nhûäng ngûúâi coá nhiïìu baån tònh vaâ baån duâng chung búm kim tiïm maâ khöng aáp duång caác biïån phaáp àïí ngùn chùån nhiïîm truâng HIV bùçng caách sûã duång bao cao su hoùåc khûã truâng duång cuå tiïm chñch rêët coá khaã nùng bõ nhiïîm bïånh. Nhûäng haânh vi khöng an toaân naây tiïëp àoá seä taåo ra nhiïìu cú höåi àïí HIV lan truyïìn trong quêìn thïí. Mùåt khaác, nhûäng ngûúâi khöng coá baån tònh hoùåc baån tiïm chñch hoùåc coá ñt, hoùåc nhûäng ngûúâi luön coá biïån phaáp àïì phoâng àïí traánh mùæc vaâ lêy truyïìn HIV, rêët ñt coá khaã nùng bõ nhiïîm bïånh hoùåc truyïìn bïånh sang cho ngûúâi khaác.

Sûå phên phöëi cuãa caác caá thïí theo khaã nùng ngûúâi àoá bõ mùæc bïånh vaâ laâm lan truyïìn HIV dao àöång giûäa caác quêìn thïí vaâ dao àöång theo thúâi gian trong bêët kyâ möåt quêìn thïí àaä cho naâo.

Nhòn chung, trong khoaãng thúâi gian möåt nùm, phêìn lúán moåi ngûúâi khöng coá quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng hoùåc coá nhiïìu nhêët tûâ 1 àïën 2 ngûúâi, töëc àöå lêy HIV cuãa nhûäng ngûúâi naây thûúâng rêët thêëp. Tuy nhiïn, möåt söë ngûúâi coá nhiïìu baån tònh vaâ coá töëc àöå lêy cuãa HIV cao hún, vaâ möåt nhoám nhoã hún nûäa nhûäng ngûúâi coá rêët nhiïìu baån tònh vaâ coá töëc àöå lêy cuãa viruát rêët cao vaâ lúán hún 1 rêët nhiïìu. Phêìn trïn cuãa phên phöëi naây - göìm nhûäng ngûúâi coá söë baån tònh lúán nhêët vaâ khöng sûã duång bao cao su hoùåc khûã truâng búm kim tiïm - laâ nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV hún caã. Mùåc duâ nhûäng caá thïí naây chó chiïëm möåt tyã lïå nhoã cuãa quêìn thïí chung, viïåc giuáp cho hoå coá nhûäng haânh vi an toaân hún - bùçng caách àoá baão vïå hoå vaâ nhûäng ngûúâi khaác - laâ àiïìu cú baãn àïí khöëng chïë dõch.

dõch bïånh gêy ra thöng qua quan hïå tònh duåc khaác giúái: phuå nûä coá möëi quan hïå öín àõnh, nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng. Àûúâng biïíu diïîn phña trïn chó ra sûå gia tùng tyã lïå hiïån nhiïîm khi khöng coá sûå thay àöíi naâo vïì viïåc sûã duång bao cao su vaâ tûúng àöëi giöëng àûúâng biïíu diïîn nïìn cuãa dõch bïånh úã hònh 2.9. Àûúâng thûá hai chó ra aãnh hûúãng cuãa viïåc tùng tyã lïå sûã duång bao cao su trong cuâng möåt thúâi àiïím tûâ 0 lïn 20% trong söë nhûäng phuå nûä coá quan hïå tònh duåc öín àõnh. Do nhûäng phuå nûä naây khöng coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao, tyã lïå sûã duång bao cao su cao hêìu nhû khöng coá hiïåu quaã cho túái khi tyã lïå hiïån nhiïîm HIV lïn túái khoaãng 15% vaâ chó coá möåt ñt hiïåu quaã sau àoá. Àûúâng thûá ba chó ra aãnh hûúãng cuãa viïåc tùng tyã lïå sûã duång bao cao su tûâ 5 lïn 10% trong söë 40% nam giúái haâng nùm coá quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng14. Can thiïåp naây, giöëng nhû nhûäng can thiïåp nïu trïn coá rêët ñt aãnh hûúãng trong nhiïìu nùm, cho túái khi tyã lïå hiïån nhiïîm bïånh àaåt khoaãng 13%. Àûúâng thûá tû vaâ laâ àûúâng dûúái cuâng chó ra aãnh hûúãng cuãa viïåc tùng tyã lïå sûã duång bao cao su tûâ 20% lïn 90% trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, chiïëm gêìn 0,20% quêìn thïí nûä laâ ngûúâi lúán15. viïåc tùng sûã duång bao cao su trong möåt söë nhoã nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ khaách haâng cuãa hoå coá aãnh hûúãng lúán hún nhiïìu lïn tyã lïå hiïån nhiïîm bïånh búãi caã hai lyá do: do hoå coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao vaâ do hoå àûúåc coi laâ coá tyã lïå sûã duång bao cao su cao. Nïëu 90% nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm sûã duång bao cao su thûúâng xuyïn, tyã lïå hiïån nhiïîm bïånh seä tùng lïn khoaãng 14% sau 30 nùm, trong khi nïëu tyã lïå sûã duång bao cao su àûúåc nhûäng ngûúâi coá quan hïå vúái gaái maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng duy trò úã mûác 20% - möåt sûå thay àöíi haânh vi àoâi hoãi phaãi diïîn ra nhiïìu lêìn cuäng nhû úã nhiïìu ngûúâi trong cuâng möåt nùm, tyã lïå hiïån nhiïîm bïånh coá thïí öín àõnh úã mûác 20%16.

Nhûäng lúåi ñch cuãa viïåc ngùn ngûâa sûå lêy truyïìn trong söë nhûäng ngûúâi coá söë baån tònh lúán nhêët trong thúâi kyâ àêìu cuãa dõch àaä àûúåc cöng böë (Garnett vaâ Anderson 1995; Stover vaâ Way 1995; Baáo caáo phuå trúå, Van Vliet vaâ caác TG khaác 1997). Tuy nhiïn, khi HIV lan truyïìn ra, möåt söë lûúång ngaây caâng tùng nhûäng trûúâng húåp múái nhiïîm bïånh xaãy ra trong söë nhûäng ngûúâi khöng coá haânh vi coá nguy cú cao, nhûng tuy vêåy vêîn bõ nhiïîm bïånh tûâ 82

Khung 2.6. Hiïåu quaã àa böåi cuãa viïåc giaãm lêy truyïìn trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã Nai-rö-bi Möåt pheáp tñnh àún giaãn minh hoåa hiïåu lûåc cuãa viïåc giaãm lêy truyïìn HIV trong söë nhûäng ngûúâi coá tyã lïå àöíi baån tònh cao. Möåt chûúng trònh phoâng HIV rêët coá hiïåu quaã úã Nai-rö-bi, Kï-ni-a àaä phaát khöng bao cao su vaâ àiïìu trõ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khöng mêët tiïìn cho 500 ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, 80% trong söë àoá àaä bõ nhiïîm HIV (Moses vaâ caác TG khaác 1991). Phuå nûä coá trung bònh böën baån tònh möåt ngaây. Sau khi coá can thiïåp trïn, viïåc sûã duång bao cao su tùng tûâ 10 lïn 80%, ngùn chùån àûúåc khoaãng 10.200 trûúâng húåp múái nhiïîm trong möåt nùm. Möåt phêìn ba caác trûúâng húåp àûúåc phoâng ngûâa laâ trong söë khaách mua dêm vaâ 2/3 laâ nhûäng baån tònh khaác cuãa caác khaách mua dêm, kïí caã vúå cuãa hoå.

Hònh khung 2.6: Söë nhiïîm bïånh ngùn ngûâa àûúåc trong möåt nùm bùçng tùng sûã duång bao cao su lïn 80% úã trong hai quêìn thïí dên cû úã Nairobi

Nguöìn: Moses vaâ caác taác giaã khaác (1991) vaâ tñnh toaán cuãa caác taác giaã

Giaã sûã, thay vaâo àoá, chûúng trònh àaä nêng tyã lïå duâng bao cao su lïn 80% trong söë 500 nam giúái àûúåc choån ngêîu nhiïn trong cöång àöìng coá thu nhêåp thêëp, núi nhûäng ngûúâi maåi dêm haânh nghïì.

Bao nhiïu trûúâng húåp nhiïîm bïånh coá thïí àûúåc ngùn chùån? Taåi thúâi àiïím naây, khoaãng 10% quêìn thïí nam giúái àaä bõ nhiïîm HIV, vaâ möåt nam giúái trung bònh möåt nùm coá böën baån tònh. Sûã duång chñnh nhûäng giaã thiïët nïu trïn vïì tyã lïå lêy truyïìn, tñnh hiïåu quaã cuãa bao cao su vaâ nhiïîm truâng thûá phaát, viïåc tùng sûã duång bao cao su lïn 80% úã nhoám nam giúái naây seä chó ngùn ngûâa àûúåc 88 trûúâng húåp nhiïîm bïånh múái trong möåt nùm trong söë nhûäng baån tònh cuãa hoå (S.Moses, thöng tin caá nhên).

Nhûäng tñnh toaán naây chó ra rùçng möåt chûúng trònh phoâng bïånh coá thïí hiïåu quaã lúán hún nïëu laâm tùng tyã lïå sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët. Àïí duy trò viïåc tùng sûã duång bao cao su trong nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm coá thïí àoâi hoãi thay àöíi haânh vi caã trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì vaâ khaách haâng cuãa hoå.

baån tònh cuãa hoå. Trïn thûåc tïë, trong nhûäng dõch àaä tiïën triïín sêu, phêìn lúán nhûäng ngûúâi nhiïîm bïånh laâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú thêëp. Khi àaåi àa söë nhûäng trûúâng húåp múái nhiïîm bïånh laâ trong söë nhûäng ngûúâi coá haânh vi coá nguy cú thêëp, liïåu coá coân cêìn thiïët phaãi cöë gùæng ngùn ngûâa sûå lêy truyïìn HIV trong möåt nhoám tûúng àöëi nhoã cuãa quêìn thïí vêîn coân tiïëp tuåc duy trò caác haânh vi coá nguy cú cao hay khöng?

83

Cêu traã lúâi laâ coá. ÚÃ àöì thõ dûúái cuãa hònh 2.10, chuáng töi mö phoãng aãnh hûúãng cuãa viïåc tùng sûã duång bao cao su trong caã ba nhoám quêìn thïí àûúåc trònh baây úã àöì thõ trïn nhûng sûå tùng lïn àoá diïîn ra muöån hún - 15 nùm sau khi dõch bùæt àêìu. Bêët chêëp thúâi gian uã bïånh keáo daâi vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm bïånh cao hún, mûác sûã duång bao cao su cao trong nhoám ngûúâi coá tyã lïå àöíi baån tònh cao nhêët - nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm - trong mö hònh naây, vêîn coá hiïåu quaã hún trong viïåc laâm giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm trong quêìn thïí chung, so vúái trûúâng húåp sûã duång bao cao su úã mûác trung bònh trong söë nhûäng nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng, nhûäng ngûúâi coá söë baån tònh ñt hún nhoám trïn. Caã hai chiïën lûúåc naây àïìu coá hiïåu quaã hún nhiïìu so vúái viïåc tùng sûã duång bao cao su trong söë phuå nûä coá quan hïå tònh duåc öín àõnh. Ngûúâi ta coá thïí giaã àõnh nhiïìu kiïíu haânh vi tònh duåc khaác, trong àoá viïåc sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm coá thïí taåo ra ñt sûå khaác biïåt hún laâ viïåc sûã duång bao cao su trong caác quan hïå

Hònh 2.10: Taác àöång cuãa tùng sûã duång bao cao su búãi caác nhoám quêìn thïí khaác nhau lïn tyã lïå ngûúâi lúán nhiïîm HIV trong toaân thïí dên cû.

Can thiïåp bùçng bao cao su trong söë nhûäng nguöìn coá tyã lïå thay àöíi ban tònh cao nhêët coá hiïåu quaã cao trong viïåc chùån àûáng viïåc tùng HIV trong dõch bïånhmö phoãng gêy ra búãi tònh duåc khaác giúái trong àoá HIV lan truyïìn thöng qua tònh duåc maäi dêm vaâ ngêîu hûäng

Tùng sûã duång bao cao su trong söë nhûäng nguöìn coá haânh vi nguy cú cao nhêët cuäng coá hiïåu quaã cao trong möåt dõch bïånh úã giai àoaån cuöëi; nhûäng thay àöíi haânh vi trong caác nhoám dên cû khaác laâ cêìn thiïët àïí giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm HIV nhanh choáng hún

Ghi chuá: Mö hònh nïìn laâ mö hònh trong àoá HIV lan truyïìn thöng qua tñnh duåc maåi dêm vaâ ngêîu hûáng, khöng coá thay àöíi haânh vi Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, VanVliet vaâ caác TC haác, 1997

84

tònh duåc ngêîu hûáng, hoùåc trong nhûäng trûúâng húåp mûác sûã duång bao cao su cuãa bêët kyâ nhoám quêìn thïí naâo hoùåc thêåm chñ trong caã ba nhoám têåp húåp laåi cuäng khöng àuã àïí laâm àaão ngûúåc tiïën trònh cuãa dõch bïånh; möåt söë khaã nùng nhû vêåy seä àûúåc thaão luêån úã Chûúng 3.

Ngay caã nhû vêåy, nhûäng can thiïåp ngùn ngûâa lêy truyïìn trong söë nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët seä ngùn ngûâa àûúåc nhiïìu trûúâng húåp nhiïîm bïånh thûá phaát tñnh trïn möåt trûúâng húåp nhiïîm bïånh tiïn phaát àûúåc ngùn chùån hún laâ can thiïåp chó thay àöíi haânh vi cuãa quêìn thïí coá haânh vi nguy cú thêëp. Suy ra tiïëp theo laâ, nïëu nhûäng can thiïåp laâm giaãm haânh vi coá nguy cú cao trong söë nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët khöng àùæt hún nhiïìu tñnh cho möåt trûúâng húåp nhiïîm bïånh tiïn phaát àûúåc ngùn chùån so vúái nhûäng chûúng trònh thay àöíi haânh vi cho nhûäng quêìn thïí nguy cú thêëp, thò chûúng trònh àoá coá hiïåu quaã - chi phñ rêët cao.

Mûác àöå vaâ phên böë tònh hònh nhiïîm HIV úã caác nûúác àang phaát triïín Caác nûúác àang phaát triïín tûå xaác àõnh mûác àöå khaác nhau cuãa dõch HIV/AIDS úã nûúác mònh chuã yïëu dûåa trïn sûå khaác biïåt vïì thúâi àiïím HIV lan vaâo vaâ haânh vi tònh duåc vaâ tiïm chñch ma tuyá. Trong phêìn naây, chuáng töi seä phên loaåi caác quöëc gia theo mûác àöå vaâ phên böë cuãa tònh hònh nhiïîm HIV, maâ nhû chuáng ta seä thêëy, coá aãnh hûúãng quan troång lïn tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác can thiïåp phoâng ngûâa (Chûúng 3), vaâ quy mö can thiïåp nhùçm giaãm nheå nhûäng taác àöång cuãa dõch bïånh (Chûúng 4).

Mùåc duâ sûå phên loaåi naây coá nhûäng giaá trõ hiïín nhiïn, song nhûäng söë liïåu keám chêët lûúång vaâ thiïëu hoaân haão vaâ nhûäng kiïën thûác coân chûa àêìy àuã cuãa chuáng töi vïì cùn bïånh naây laâm cho bêët kyâ sûå àaánh giaá naâo vïì tònh traång cuãa caác quöëc gia chó rêët sú böå. Búãi vò viïåc thu thêåp nhûäng söë liïåu vïì tyã lïå nhiïîm múái laâ rêët töën keám nïn hïå thöëng giaám saát HIV chó thu thêåp nhûäng söë liïåu vïì tyã lïå hiïån nhiïîm. Tuy nhiïn nhûäng söë liïåu vïì tyã lïå hiïån nhiïîm cuäng hiïëm khi àûúåc thu thêåp trïn nhûäng mêîu àaåi diïån cuãa quêìn thïí dên cû. Sûå phên loaåi cuãa chuáng töi vò thïë cêìn phaãi dûåa trïn tyã lïå hiïån nhiïîm trong nhûäng nhoám ngûúâi àûúåc coi laâ coá haânh vi nguy cú cao thûúâng xuyïn àûúåc giaám saát - nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, tiïm chñch ma tuyá, nhûäng ngûúâi hoaåt àöång tònh duåc àöìng tñnh vaâ lûúäng tñnh, nhûäng bïånh nhên mùæc bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, vaâ quên nhên - vaâ möåt nhoám àûúåc coi laâ coá nguy cú thêëp àûúåc theo doäi thûúâng xuyïn - àoá laâ nhûäng phuå nûä coá mang ài khaám thai. Hêìu hïët nhûäng nhoám ngûúâi naây àïìu coá vêën àïì lúán trong choån mêîu. Àöëi vúái nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, tiïm chñch ma tuyá vaâ nhûäng nam giúái hoaåt àöång tònh duåc àöìng tñnh vaâ lûúäng tñnh, thûúâng khöng thïí xaác àõnh àûúåc möåt mêîu àaåi diïån. Thêåm chñ nhûäng söë liïåu vïì tyã lïå hiïån nhiïîm úã phuå nûä coá mang, laâ nhûäng söë liïåu coá thïí thu thêåp àûúåc möåt caách coá hïå thöëng, nhûng cuäng thûúâng khöng àaåi diïån cho caã nûúác maâ chó giúái haån trong söë nhûäng phuå nûä úã khu vûåc thaânh thõ àïën khaám taåi möåt söë cú súã y tïë nhêët àõnh.

Hún nûäa, do phuå nûä chó coá mang nïëu hoå hoaåt àöång tònh duåc tñch cûåc vaâ hêìu hïët nhûäng phuå nûä coá mang laâ thuöåc lúáp treã nïn nhoám phuå nûä ài khaám thai taåi caác cú súã y tïë khöng thïí àaåi diïån cho dên cû noái chung. Vò vêåy, nhiïìu thöng tin vïì tyã lïå hiïån nhiïîm àûúåc bùæt nguöìn tûâ nhûäng mêîu àiïìu tra àiïím vaâ trong möåt söë trûúâng húåp cúä mêîu rêët nhoã.

Bêët chêëp nhûäng àiïìu naây vaâ nhûäng vêën àïì khaác nûäa maâ chuáng töi seä trao àöíi dûúái àêy, bùçng caách sûã duång caác söë liïåu coá sùén tûâ caác cöng trònh nghiïn cûáu vaâ giaám saát dõch tïî hoåc, coá thïí phên loaåi caác quöëc gia dûåa trïn hai tiïu chñ chñnh: thûá nhêët, mûác àöå nhiïîm HIV trong nhûäng nhoám ngûúâi bõ coi laâ coá haânh vi nguy cú cao17, vaâ thûá hai, sûå lêy nhiïîm coá lan traân sang nhûäng nhoám ngûúâi àûúåc coi laâ coá nguy cú thêëp hún hay khöng. Coá thïí 85

phên thaânh ba giai àoaån cuãa dõch HIV/AIDS: Giai àoaån sú khai: tyã lïå hiïån nhiïîm HIV dûúái 5% trong têët caã caác nhoám dên cû bõ coi laâ coá nguy cú cao maâ thöng tin àûúåc thu thêåp àêìy àuã.

Giai àoaån têåp trung: tyã lïå hiïån nhiïîm vûúåt 5% trong möåt hoùåc nhiïìu nhoám dên cû bõ coi laâ coá nguy cú cao, nhûng tyã lïå hiïån nhiïîm trong söë phuå nûä ài khaám úã caác nhaâ höå sinh trong khu vûåc àö thõ vêîn úã dûúái mûác 5%.

Giai àoaån lan röång: HIV àaä lan truyïìn vûúåt ra ngoaâi nhoám dên cû bõ coi laâ coá nguy cú cao maâ hiïån àaä bõ nhiïîm bïånh nùång nïì. Tyã lïå hiïån nhiïîm trong söë phuå nûä àïën khaám taåi caác nhaâ höå sinh khu vûåc àö thõ tûâ 5% trúã lïn.

Do thiïëu söë liïåu, sûå phên loaåi naây khöng àïì cêåp túái nhiïìu yïëu töë quan troång. Cuå thïí laâ, noá khöng phên loaåi caác quöëc gia dûåa trïn tyã lïå nhiïîm múái - tó lïå cuãa nhûäng ngûúâi múái nhiïîm. Nhû chuáng ta àaä thêëy, do HIV hiïån khöng thïí chûäa khoãi àûúåc vaâ keáo daâi trong nhiïìu nùm nïn tyã lïå hiïån nhiïîm coá thïí tùng thêåm chñ ngay khi tyã lïå nhiïîm múái giaãm.

Nhûäng söë liïåu vïì tyã lïå hiïån nhiïîm khöng cho biïët liïåu söë nhûäng trûúâng húåp múái nhiïîm tùng hay giaãm hay dûâng laåi, trong nhûäng nhoám nhêët àõnh hay trong caã quêìn thïí18. Hún nûäa, chó coá möåt söë nhoám àùåc biïåt trong quêìn thïí coá söë liïåu vïì tyã lïå hiïån nhiïîm. Tyã lïå hiïån nhiïîm coá thïí öín àõnh trong möåt hoùåc nhiïìu nhoám dên cû naây thêåm chñ ngay caã khi noá lan Khung minh hoåa 2.7. Giaám saát sûå lan truyïìn HIV Caác nhaâ lêåp chûúng trònh phoâng chöëng HIV/AIDS cêìn nhûäng söë liïåu múái nhêët vïì xu hûúáng cuãa tó lïå hiïån nhiïîm HIV úã nhûäng nhoám ngûúâi nhêët àõnh àïí thiïët kïë, thûåc hiïån vaâ giaám saát taác àöång cuãa caác can thiïåp phoâng ngûâa HIV/AIDS. Töí chûác Y tïë thïë giúái vaâ UNAIDS khuyïn caác nûúác tiïën haânh caác cuöåc àiïìu tra àõnh kyâ vïì tó lïå hiïån nhiïîm HIV trong nhûäng quêìn thïí coá haânh vi nguy cú cao, nhû caác bïånh nhên taåi caác cú súã y tïë àiïìu trõ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ nhûäng ngûúâi àùng kyá taåi caác trung têm cai nghiïån ma tuáy (AIDSCAP vaâ caác TG khaác 1996, Chin 1990, Sato 1996). Söë maáu dû thûâa tûâ caác xeát nghiïåm khaác àûúåc tiïën haânh taåi caác cú súã vaâ trung têm noái trïn àûúåc xeát nghiïåm HIV sau khi xoáa boã thöng tin coá thïí xaác àõnh tïn tuöíi bïånh nhên, nhùçm giaám saát mûác àöå vaâ chiïìu hûúáng cuãa tó lïå hiïån nhiïîm HIV àöìng thúâi vêîn duy trò tñnh baão mêåt cuãa kïët quaã xeát nghiïåm. Phûúng phaáp naây goåi laâ “Dêëu tïn vaâ khöng kïët nöëi” trong giaám saát HIV. ÚÃ nhûäng nûúác maâ tó lïå hiïån nhiïîm trong nhûäng nhoám coá nguy cú cao àaä úã mûác trêìm troång, sûå giaám saát cêìn phaãi àûúåc múã röång sang nhûäng nhoám coá nguy cú thêëp, vñ duå nhû söë phuå nûä ài khaám taåi caác nhaâ höå sinh.

Viïåc giaám saát tyã lïå hiïån nhiïîm HIV úã nhûäng quêìn thïí “àiïím” thûúâng àûúåc goåi laâ “giaám saát àiïím” àûúåc ûa chuöång vò nhûäng khaão saát trïn quy mö lúán vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV vaâ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc trong quêìn thïí dên cû chung laâ töën keám vaâ thûúâng khöng thu huát àûúåc àuã nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao àïí coá thïí xaác àõnh àûúåc xu hûúáng cuãa bïånh. Hún nûäa, vò lyá do àaåo àûác, caác xeát nghiïåm HIV trong caác cuöåc khaão saát quy mö naây chó coá thïí thûåc hiïån àûúåc khi coá sûå thoãa thuêån cuãa ngûúâi àûúåc xeát nghiïåm sau khi àaä àûúåc thöng tin àêìy àuã. Àiïìu naây seä laâm sai laåc kïët quaã nïëu nhû nhûäng ngûúâi khöng àöìng yá xeát nghiïåm laåi coá nhiïìu hay ñt caác haânh vi nguy cú cao hún so vúái ngûúâi àûúåc xeát nghiïåm. Duâ úã tyã lïå naâo ài nûäa, tònh hònh nhiïîm HIV cuäng ñt khi löå ra trong quêìn thïí chung cho túái thúâi kyâ cuöëi cuãa dõch. Nhûäng xu hûúáng quan troång coá thïí àûúåc phaát hiïån bùçng viïåc giaám saát nhûäng quêìn thïí àiïím vúái nhêån thûác rùçng nhûäng nhoám naây khöng àaåi diïån cho quêìn thïí chung vaâ kïët quaã giaám saát laâ khöng àêìy àuã àïí dûå baáo söë trûúâng húåp mùæc bïånh AIDS hiïån taåi vaâ tûúng lai. Giaám saát àiïím phaãi àûúåc tùng cûúâng bùçng möåt hïå thöëng baáo caáo caác trûúâng húåp bõ AIDS. Hïå thöëng thöng baáo naây seä giuáp cho viïåc ûúác tñnh ngaây bùæt àêìu cuãa dõch vaâ aãnh hûúãng cuãa noá lïn tònh hònh tûã vong vaâ hïå thöëng y tïë. Caác giaám saát dõch tïî hoåc HIV vaâ AIDS chó laâ möåt phêìn trong nhûäng thöng tin cú baãn maâ chñnh phuã coá vai troâ cöët yïëu vaâ lúåi thïë àïí cung cêëp; nhûäng daång thöng tin khaác seä àûúåc trònh baây trong Chûúng 3.

86

traân sang caác nhoám dên cû khaác khöng àûúåc giaám saát. Nhûäng haån chïë naây àaä cho thêëy têìm quan troång cuãa viïåc caác chñnh phuã phaãi thu thêåp söë liïåu böí sung vïì tyã lïå nhiïîm múái HIV vaâ tó lïå hiïån nhiïîm àïí caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách coá àïì ra nhûäng chñnh saách hiïåu quaã hún (khung 2.7).

Thêåm chñ vúái nhûäng söë liïåu töët hún nhiïìu vïì tó lïå nhiïîm múái vaâ tó lïå hiïån nhiïîm, chuáng ta vêîn coân thiïëu nhûäng thöng tin vïì haânh vi truyïìn bïånh àïí dûå baáo chùæc chùæn quaá trònh diïîn biïën cuãa dõch úã möåt nûúác. Nhûäng àiïìu tra vïì haânh vi tònh duåc do Chûúng trònh Toaân cêìu vïì AIDS cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái (WHO) tiïën haânh vaâo cuöëi nhûäng nùm 80 vaâ àêìu nhûäng nùm 90 nùçm trong söë nhûäng nöî lûåc àêìu tiïn àïí àaánh giaá caác yïëu töë nguy cú vïì haânh vi lêy truyïìn HIV úã caác nûúác àang phaát triïín (Cleland vaâ Ferry 1995). Nùm 1989, WHO cuäng nghiïn cûáu haânh vi truyïìn bïånh qua viïåc tiïm chñch ma tuyá vaâ nguy cú lêy nhiïîm HIV taåi 13 thaânh phöë cuãa caác nûúác cöng nghiïåp vaâ caác nûúác àang phaát triïín (WHO, Chûúng trònh vïì Laåm duång Ma tuyá 1994). Nhûäng nghiïn cûáu naây vaâ nhiïìu nghiïn cûáu gêìn àêy àaä laâm tùng hiïíu biïët cuãa chuáng ta vïì caác yïëu töë coá nguy cú úã caác nûúác àang phaát triïín. Mùåc duâ vêåy, chuáng ta àaä traãi qua gêìn hai thêåp kyã cuãa dõch bïånh naây maâ múái chó kiïím soaát àûúåc möåt vaâi khu vûåc vaâ möåt söë nûúác àang phaát triïín. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách úã hêìu hïët caác nûúác àïìu khöng biïët coá bao nhiïu ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng hay tiïm chñch ma tuyá; mûác àöå thûúâng xuyïn cuãa caác hoaåt àöång naây nhû thïë naâo; hay mûác àöå caác biïån phaáp maâ hoå sûã duång àïí traánh bõ lêy nhiïîm HIV. Chuáng ta cuäng khöng coá àêìy àuã caác thöng tin cú baãn vïì mûác àöå sûã duång bao cao su vaâ viïåc thay àöíi baån tònh trong quêìn thïí dên cû chung. Thiïëu nhûäng thöng tin naây thò khöng thïí naâo dûå baáo àûúåc chñnh xaác diïîn biïën cuãa dõch.

Do nhûäng nguyïn nhên trïn àêy, chuáng ta khöng thïí dûå baáo chùæc chùæn rùçng liïåu úã nhûäng nûúác coá tó lïå hiïån nhiïîm thêëp naâo seä buâng nöí dõch vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm seä öín àõnh úã mûác naâo. Möåt söë nûúác maâ HIV hiïån vêîn àûúåc coi laâ khöng àaáng lo ngaåi coá thïí thûåc ra cuäng chùèng khaác gò caác nûúác úã Àöng Phi núi maâ viruát HIV lan truyïìn nhanh qua caác nhoám ngûúâi coá nguy cú cao vaâ lan röång sang quêìn thïí dên cû chung. ÚÃ caác nûúác khaác, HIV coá thïí thêm nhêåp vaâo nhûäng nhoám ngûúâi coá nguy cú cao nhûng khöng bao giúâ tiïën triïín thaânh dõch bïånh lan röång ngay caã khi khöng coá sûå can thiïåp. Hoùåc laâ, nhûäng kiïën thûác vïì HIV coá thïí laâm cho moåi ngûúâi trúã nïn coá nhûäng haânh vi coá nguy cú thêëp duâ chñnh phuã coá khêín khoaãn yïu cêìu hay khöng. Nhûäng nûúác coá tyã lïå múái mùæc vaâ tyã lïå hiïån mùæc caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc ngoaâi HIV coá nhiïìu khaã nùng nhaåy caãm nhêët àöëi vúái möåt dõch lan truyïìn nhanh vaâ röång, búãi vò caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ HIV lan truyïìn thöng qua cuâng möåt loaåi haânh vi vaâ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc thuác àêíy viïåc truyïìn nhiïîm HIV. Tuy nhiïn, vò hêìu hïët caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác coá thïí chûäa khoãi nïn nhûäng nûúác coá tyã lïå hiïån mùæc caác bïånh truyïìn nhiïîm qua àûúâng tònh duåc thêëp vêîn coá thïí coá nhûäng kiïíu haânh vi dêîn àïën viïåc lan truyïìn nhanh HIV. Thiïëu thöng tin àïí dûå baáo diïîn biïën cuãa dõch vaâ do caái giaá cao phaãi traã vïì con ngûúâi vaâ taâi chñnh do HIV/AIDS mang laåi, thêån troång laâ nïu giaã àõnh möåt tònh huöëng xêëu nhêët vaâ phaãi haânh àöång quyïët liïåt àïí haån chïë töëi àa dõch caâng súám caâng töët. Phêìn coân laåi cuãa chûúng naây seä sûã duång sûå phên loaåi naây àïì phaác thaão tònh hònh cuãa dõch bïånh cho àïën giûäa nùm 1996 úã böën khu vûåc àang phaát triïín. Möåt danh saách caác quöëc gia vaâ ûúác tñnh tyã lïå hiïån nhiïîm trong caác nhoám dên cû khaác nhau àûúåc trònh baây trong baãng 1 cuãa phuå luåc thöëng kï cuãa baáo caáo naây.

87

Chêu Phi Hònh 2.11: Nhiïîm HIV trong gaái maåi dêm thaânh thõ úã Cêån Xa-ha-ra chêu Phi, caác nùm khaác nhau

a. HIV-1 vaâ/hay HIV-2 b. Trûúác àêy laâ Zai-a Nguöìn: Töíng cuåc Thöëng kï Myä (Ngên haâng dûä liïåu), 1997.

Khoaãng 90% trûúâng húåp nhiïîm HIV úã vuâng Cêån Xa-ha-ra úã chêu Phi laâ do quan hïå tònh duåc khaác giúái. HIV àaä lan truyïìn rêët nhanh trong nhoám ngûúâi coá nguy cú cao vaâ sang caã nhûäng nhoám ngûúâi àûúåc coi laâ coá nguy cú thêëp hún. Tyã lïå hiïån nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã àö thõ vûúåt quaá 20% úã 17 quöëc gia, vaâ àaåt 50% hay cao hún nûäa úã 9 quöëc gia (hònh 2.11). Tyã lïå nhiïîm úã phuå nûä coá thai ài khaám úã caác nhaâ höå sinh cuäng tùng nhanh vaâ àaåt mûác cao úã möåt vaâi vuâng, hoùåc öín àõnh úã mûác thêëp hún taåi möåt söë vuâng khaác, vaâ coá chiïìu hûúáng giaãm úã Cam-pa-la, U-gan-àa (hònh 2.12). ÚÃ 19 quöëc gia, HIV àaä lêy nhiïîm túái hún 5% söë phuå nûä coá mang ài khaám thai úã caác nhaâ höå sinh vuâng thaânh thõ vaâ úã 6 quöëc gia khaác tyã lïå naây laâ hún 20%. Ûúác àoaán rùçng hai phêìn ba söë trûúâng húåp múái lêy tûâ meå sang con trïn khùæp thïë giúái xaãy ra úã khu vûåc Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi (UNAIDS 1996d).

Caác quöëc gia coá dõch lan röång bao göìm hêìu hïët caác nûúác úã Àöng, Nam vaâ Trung Phi, thïm caã Cöët-ài-voa, Bï-nanh, Bu-ki-na Pha-sö vaâ Ghi-nï Bit-xao úã Têy Phi (hònh 2.13).

Thûúâng thò coá sûå khaác biïåt àaáng kïí vïì võ trñ àõa lyá trong mûác àöå nhiïîm trong phaåm vi caác quöëc gia. ÚÃ Ni-giï-ri-a vúái dên söë hún 100 triïåu ngûúâi laâ möåt nûúác àöng dên nhêët khu vûåc, coá caác vuâng úã caã 3 giai àoaån cuãa dõch bïånh. ÚÃ hún möåt nûãa caác bang cuãa Ni-giï-ri-a, dõch àang úã giai àoaån têåp trung. HIV àaä lan traân röång khùæp úã Lagos, doåc theo búâ biïín phña têy vaâ úã caác bang Delta, Plateau, Borno vaâ Jigawa, úã phña àöng vaâ àöng bùæc. Tuy nhiïn, úã 3 bang “Edo, Niger vaâ Oyo” dõch vêîn coân úã giai àoaån sú khai vúái tyã lïå hiïån nhiïîm 88

Hònh 2.12: Tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh trong söë phuå nûä coá thai úã möåt söë vuâng choån loåc cuãa Cêån Xa-ha-ra chêu Phi, 1985-95.

Tyã lïå nhiïîm trong söë phuå nûä túái khaám thai àaä tùng nhanh àïën mûác cao úã möåt söë nûúác, öín àõnh úã mûác thêëp hún taåi nhûäng nûúác khaá c vaâ dûúâ n g nhû ài xuöëng úã Campala, Uganda.

a. Trûúác àêy laâ Zai-a Nguöìn: TC Thöëng kï myä (Ngên haâng dûä liïåu), 1997

Hònh 2.13: Nhiïîm HIV úã chêu Phi vaâ Trung Àöng

Baãn àöì naây do phoâng thiïët kïë baãn àöì Ngên haâng thïë giúái cung cêëp.

Biïn giúái, maâu sùæc, tyã lïå phên chia vaâ bêët cûá thöng tin naâo trïn baãn àöì, vïì phña Ngên haâng thïë giúái, khöng aám chó sûå phaán xeát vïì tònh traång phaáp lyá cuãa bêët cûá laänh thöí naâo hoùåc sûå cöng nhêån hoùåc chêëp nhêån caác àûúâng biïn giúái àoá

thêëp, ngay caã trong nhûäng nhoám dên cû coá nguy cú cao. HIV àûúåc phaát hiïån súám úã Cöång hoâa Dên chuã Cöng-gö (trûúác kia laâ Zai-e), nhûng ngûúåc laåi so vúái nhiïìu nûúác úã Àöng vaâ Nam Phi, tyã lïå hiïån nhiïîm öín àõnh úã mûác trung bònh dûúái 5% taåi caác nhaâ höå sinh (Piot 1994; phuå luåc thöëng kï, baãng 1). ÚÃ U-gan-àa, möåt trong nhûäng àiïím noáng úã chêu Phi, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong lúáp treã àang giaãm ài (khung 2.8).

89

Khung minh hoåa 2.8. Giaãm tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh úã U-gan-àa Nhûäng nghiïn cûáu gêìn àêy úã U-gan-àa cho thêëy tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh àaä giaãm, àùåc biïåt laâ úã thanh niïn. ÚÃ quêån Masaka, U-gan-àa, tyã lïå HIV dûúng tñnh trong huyïët thanh cuãa têët caã ngûúâi lúán àaä giaãm ài gêìn 1% tûâ 8,2% xuöëng coân 7,6%, trong khoaãng thúâi gian tûâ 1989 àïën 1994, (Mulder vaâ caác TG khaác 1995). Tuy nhiïn, mûác àöå giaãm úã thanh niïn coân cao hún tûâ 3,4% xuöëng coân 1,0% úã nam giúái vaâ tûâ 9,9% xuöëng coân 7,3% úã phuå nûä tûâ 13 àïën 24 tuöíi (hònh khung 2.8). Mûác àöå giaãm cao nhêët laâ úã nam giúái tuöíi tûâ 20 àïën 24 vaâ phuå nûä tuöíi tûâ 13 àïën 19. Thïë nhûng tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh laåi tùng úã caã nam vaâ nûä trïn 25 tuöíi. ÚÃ quêån Rakai bïn caånh, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV úã ngûúâi lúán tuöíi tûâ 15 àïën 59 giaãm tûâ 23,4% nùm 1990 xuöëng coân 20,9% nùm 1992 (Serwadda vaâ caác TG khaác 1995). Möåt lêìn nûäa, coá sûå giaãm maånh úã thanh niïn: tyã lïå hiïån nhiïîm giaãm tûâ 17,3% xuöëng coân 12,6% úã lûáa tuöíi tûâ 13 àïën 24. ÚÃ U-gan-àa, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cuäng giaãm úã nhûäng phuå nûä coá thai ài khaám. Taåi möåt bïånh viïån lúán úã Cam-pa-la, thuã àö vaâ laâ thaânh phöë lúán nhêët cuãa U-gan-àa, tyã lïå HIV dûúng tñnh trong huyïët thanh úã phuå nûä coá mang giaãm tûâ 28% xuöëng 16% trong khoaãng tûâ nùm 1989 àïën 1993 (Bagenda vaâ caác TG khaác 1995). Têët caã caác nhoám dûúái 38 tuöíi àïìu coá tyã lïå hiïån nhiïîm giaãm nhûng giaãm maånh nhêët laâ úã lûáa tuöíi dûúái 19. ÚÃ phuå nûä coá thai ài khaám úã caác vuâng àö thõ cuãa U-gan-àa, tyã lïå naây cuäng giaãm tûúng tûå trong khoaãng tûâ nùm 1991 àïën 1994 (Asiimwe-Okiror vaâ caác TG khaác 1995).

Viïåc giaãm toaân diïån tyã lïå hiïån nhiïîm HIV úã ngûúâi lúán taåi quêån Masaka vaâ Rakai àûúåc giaãi thñch laâ do sûå tùng tyã lïå tûã vong maâ khöng coá thay àöíi gò trong tyã lïå múái nhiïîm (Serwadda vaâ caác TG khaác 1995). Tuy nhiïn, theo caác cuöåc khaão saát toaân quöëc àûúåc tiïën haânh vaâo nùm 1989 vaâ 1995 thò coá nhûäng thay àöíi quan troång trong haânh vi tònh duåc coá thïí lyá giaãi sûå giaãm tyã lïå múái nhiïîm HIV úã thanh niïn taåi caác traåm höå sinh, àùåc biïåt laâ úã khu vûåc àö thõ (Asiimwe - Okiror vaâ caác TG khaác 1997, Stoneburnerr vaâ Carballo 1997). Tyã lïå thanh niïn tuöíi tûâ 15 àïën 19 àaä tûâng coá quan hïå tònh duåc giaãm tûâ 69 xuöëng 44% úã nam giúái vaâ tûâ 74 xuöëng 54% úã phuå nûä. Viïåc sûã duång bao cao su tùng àaáng kïí úã moåi lûáa tuöíi, vaâ têìn suêët coá quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng giaãm, àùåc biïåt laâ úã lúáp treã.

Hònh khung 2.8: Tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh úã vuâng nöng thön Masaca, Uganda, 1989 vaâ 1994

Nguöìn: Mulder vaâ caác taác giaã khaác 1995

90

Liïåu coá phaãi sûå giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm úã thanh niïn laâ kïët quaã cuãa chñnh saách khöng? Sûå can thiïåp cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã (NGOs) vaâ chñnh phuã U-gan-àa àaä têåp trung vaâo viïåc giaãm sûå thay àöíi baån tònh thûúâng xuyïn, phên phaát vaâ khuyïën khñch sûã duång bao cao su, kiïím soaát caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc (Mulder vaâ caác TG khaác 1995). Tuy nhiïn, kiïën thûác vïì caác caách lêy truyïìn HIV àûúåc phöí biïën úã khùæp U-gan-àa, vaâ nhiïìu thanh niïn àaä tûâng coá kinh nghiïåm baãn thên laâ coá ngûúâi thên cuãa mònh àaä chïët vò AIDS. Nïëu khöng coá nhûäng nghiïn cûáu àaánh giaá àûúåc thiïët kïë thêån troång thò viïåc àaánh giaá nhûäng àoáng goáp cuãa caác biïån phaáp can thiïåp laâ vö cuâng khoá khùn. Do têìm quan troång cuãa vêën àïì naây àöëi vúái caác nûúác khaác àang coá dõch lan röång, sûå uãng höå cuãa quöëc tïë cho nhûäng àaánh giaá naây laâ cêìn thiïët.

Khung minh hoåa 2.9. Trûúâng húåp can thiïåp súám úã Ma-àa-ga-xca Laâ möåt nûúác coá tûúng àöëi ñt caác trûúâng húåp lêy nhiïîm HIV, Ma-àa-ga-xca rêët thuêån lúåi àïí can thiïåp súám nhùçm ngùn chùån sûå lan traân cuãa HIV. Vúái tó lïå nhiïîm HIV úã caác bïånh nhên mùæc bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm dûúái 0,5% vaâo nùm 1992, nhûng khaã nùng buâng nöí dõch vêîn coá búãi vò tyã lïå nhiïîm caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác laâ rêët cao (Behets vaâ caác TG khaác 1996). Vaâo nùm 1995, úã khu vûåc àö thõ, gêìn möåt phêìn ba söë ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ khoaãng möåt phêìn taám söë phuå nûä coá thai bõ mùæc bïånh giang mai. Theo möåt mö hònh dûå baáo thò vaâo nùm 2015 tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh úã nhûäng ngûúâi lúán úã Ma-la-ga-sy coá thïí laâ 3% nïëu tñnh theo diïîn biïën dõch bïånh úã Thaái Lan hoùåc coá thïí laâ 15% tñnh theo diïîn biïën úã Ke-ni-a.

Möåt vaâi yïëu töë haânh vi coá nguy cú àùåc trûng cho caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ HIV, rêët phöí biïët úã Ma-àa-ga-xca. Nùm 1992, khoaãng möåt phêìn mûúâi söë nam giúái nhêån laâ coá quan hïå vúái gaái maåi dêm (Andriamahenina 1995). 11% phuå nûä coá mang, gêìn möåt phêìn ba söë bïånh nhên caác bïånh truyïìn nhiïîm qua àûúâng tònh duåc vaâ möåt phêìn tû gaái maåi dêm khai laâ coá nhûäng möëi quan hïå àöìng thúâi thûúâng xuyïn ngoaâi hön nhên. Tyã lïå sûã duång bao cao su laâ thêëp úã Ma-àa-ga-xca. Chó coá möåt phêìn ba söë ngûúâi haânh nghïì maåi dêm khai laâ thûúâng xuyïn sûã duång bao cao su vúái caác baån tònh ngoaâi hön nhên öín àõnh vaâ chó coá 5-8% caác bïånh nhên LQÀTD thöng baáo luön duâng bao cao su (Andriamahenina 1995). Trong söë phuå nûä tuöíi tûâ 15 àïën 49 àûúåc khaão saát trong Àiïìu tra Nhên khêíu vaâ Y tïë nùm 1992 thò chó coá 0,5% sûã duång bao cao su (Refeno vaâ caác TG khaác 1994).

Chñnh phuã Ma-àa-ga-xca àaä phaát àöång möåt chûúng trònh kiïím soaát bïånh AIDS toaân quöëc vúái sûå khuyïën khñch vaâ uãng höå taâi chñnh cuãa WHO/GPA vaâo nùm 1988, tûác laâ 3 nùm trûúác khi trûúâng húåp nhiïîm HIV àêìu tiïn àûúåc phaát hiïån. Àêët nûúác àaä coá sùén hïå thöëng giaám saát caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc trûúác khi phaát hiïån ra HIV/AIDS, hïå thöëng naây bao göìm 15 cú súã y tïë àiïìu trõ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc taåi caác thaânh phöë lúán. Tuy nhiïn, hïå thöëng naây coân ngheâo naân vïì thiïët bõ vaâ cêìn àûúåc caãi taåo. Àïí giaãi quyïët nhûäng thiïëu khuyïët trong kiïën thûác vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV, thöng qua khoaãn vay cuãa Ngên haâng Thïë giúái, chñnh phuã àaä chó àaåo vaâ taâi trúå cho cuöåc khaão saát àêìu tiïn tûâ 1994-1995 vïì tyã lïå nhiïîm caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc HIV vaâ haânh vi coá nguy cú trong caác nhoám coá nguy cú cao. Chuáng ta seä thêëy trong Chûúng 3, tùng cûúâng giaám saát dõch tïî, nêng cao mûác àöå nhêån thûác vïì HIV/AIDS vaâ thuác àêíy maånh viïåc sûã duång bao cao su vaâ àiïìu trõ caác bïånh truyïìn nhiïîm qua àûúâng tònh duåc trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhêët laâ nhûäng vêën àïì àûúåc ûu tiïn úã Ma-àa-ga-xca, vúái mûác àöå vaâ phên böë lêy nhiïîm hiïån taåi. May mùæn thay, bao cao su seä ngaây caâng àûúåc sûã duång nhiïìu hún búãi vò USAID vûâa taâi trúå möåt chûúng trònh múái tiïëp thõ xaä höåi bao cao su taåi caác thaânh phöë lúán cho àïën cuöëi nùm 1996.

Hêìu hïët caác nûúác úã vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi àang phaãi àöëi mùåt vúái thaách thûác keáp trong viïåc giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm HIV - àiïìu chó coá thïí àaåt àûúåc sau nhiïìu nùm daâi - vaâ caã trong viïåc àöëi phoá vúái nhûäng aãnh hûúãng cuãa tyã lïå hiïån nhiïîm cao lïn hïå thöëng y tïë vaâ xaä höåi. Nguöìn taâi chñnh trong nûúác cuãa hoå daânh cho viïåc thûåc hiïån muåc àñch naây laåi rêët haån chïë. Nhûäng nûúác maâ dõch múái úã giai àoaån sú khai taåi vuâng Cêån Xa-ha-ra nhû 91

Caáp-ve, Ma-àa-ga-xca, Mö-ri-ta-ni-a, Mö-ri-tan vaâ Xö-ma-li-a, coá cú höåi duy nhêët laâ can thiïåp súám vaâ tñch cûåc trûúác khi dõch lan ra röång raäi. Tyã lïå hiïån mùæc caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc cao úã Ma-àa-ga-xca coá thïí dêîn àïën sûå lan truyïìn HIV nhanh choáng (khung 2.9). Dõch úã hêìu hïët caác nûúác Bùæc Phi vaâ Trung Àöng vêîn coân úã giai àoaån sú khai, mùåc duâ coá nhûäng bùçng chûáng cho thêëy tyã lïå lêy nhiïîm HIV trong nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá àang tùng nhanh úã Ba-ren vaâ Ai Cêåp, tûúng tûå nhû úã chêu AÁ. Nhiïìu nûúác úã Bùæc Phi vaâ Trung cêån Àöng khöng xïëp loaåi àûúåc vò thiïëu söë liïåu.

Chêu Myä Latinh vaâ vuâng Ca-ri-bï Hún möåt nûãa caác quöëc gia úã chêu Myä Latinh vaâ vuâng Ca-ri-bï coá dõch bïånh úã giai àoaån têåp trung (hònh 2.14). Nhûäng nûúác naây laâ nhûäng nûúác àöng dên cû nhêët trong khu vûåc nhû Bra-xin vaâ Mï-hi-cö. Saáu nûúác coá dõch úã giai àoaån sú khai, hai nûúác (Guy-an vaâ Haiti) coá dõch lan röång, vaâ hai nûúác (Bö-li-vi-a vaâ Pa-na-ma) thò khöng àuã söë liïåu àïí phên loaåi.

Tiïm chñch ma tuyá vaâ quan hïå tònh duåc giûäa nam giúái vúái nhau àoáng vai troâ chñnh laâm truyïìn nhiïîm HIV úã nhiïìu nûúác chên Myä Latinh. Khoaãng möåt phêìn tû caác trûúâng húåp lêy nhiïîm HIV úã Bra-xin (24% vaâo nùm 1992) vaâ möåt phêìn ba úã Ac-hen-ti-na (39% vaâo nùm 1991) laâ do truyïìn nhiïîm qua viïåc tiïm chñch ma tuyá. Àêy cuäng laâ nguyïn nhên lêy truyïìn quan troång cuãa HIV úã U-ru-goay (Bastos 1995, Libonatti vaâ caác TG khaác 1993). Dõch cuäng hònh thaânh trong söë nhûäng ngûúâi quan hïå tònh duåc àöìng tñnh vaâ lûúäng tñnh úã Ac-hen-ti-na, Bra-xin, Cö-löm-bi-a, Mï-hi-cö vaâ Pï-ru, vaâ àaä lêy nhiïîm sang möåt söë lûúång àaáng kïí nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã Ac-hen-ti-na, Bra-xin, Cöång hoâa Àö-mi-nic, Guy-an, Hön-àu-rat, Ja-mai-ca vaâ Tri-ni-àat vaâ Tö-ba-gö Hònh 2.14: Nhiïîm HIV úã Myä Latinh vaâ vuâng Ca-ri-bï

Baãn àöì naây do phoâng thiïët kïë baãn àöì cuãa Ngên haâng Thïë giúái cung cêëp. Biïn giúái, maâu sùæc, tyã lïå phên chia vaâ bêët cûá thöng tin naâo in trïn baãn àöì, vïì phña Ngên haâng thïë giúái, khöng aám chó sûå phaán xeát vïì tònh traång phaáp lyá cuãa bêët cûá laänh thöí naâo, hoùåc sûå cöng nhêån hoùåc chêëp nhêån caác àûúâng biïn giúái àoá

92

Mùåc duâ söë liïåu coân sú saâi, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV tûúng àöëi cao trong nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá, nam giúái quan hïå tònh duåc àöìng tñnh vaâ lûúäng tñnh vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã chêu Myä Latinh cho thêëy rùçng úã nhiïìu nûúác naây, viruát HIV àang àe doaå lan ra sang nhûäng ngûúâi coá nguy cú thêëp coá quan hïå tònh duåc vúái nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao. ÚÃ vuâng Ca-ri-bï vaâ möåt phêìn Trung Myä, HIV lan truyïìn chuã yïëu qua quan hïå tònh duåc khaác giúái. ÚÃ Hai-ti, söë trûúâng húåp nam vaâ nûä nhiïîm HIV laâ gêìn bùçng nhau; dõch àaä lan ra röång túái mûác 8% úã phuå nûä coá thai nhiïîm HIV, vaâ coá sûå lêy truyïìn tûâ meå sang con àaáng kïí. Hún 70% caác trûúâng húåp mùæc bïånh AIDS úã Cöång hoâa Àö-mi-nic laâ do lêy truyïìn qua quan hïå tònh duåc khaác giúái; tó xuêët nam trïn nûä hiïån nay laâ 2:1 vaâ àang giaãm xuöëng.

(ONUSIDA 1997). Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë phuå nûä coá thai úã nûúác naây àaä tùng lïn mûác trung bònh laâ 2,8%, vaâ úã möåt söë núi àaåt túái 8%. Cuäng theo con àûúâng tûúng tûå, söë phuå nûä coá mang bõ lêy nhiïîm HIV úã Hön-àu-rat laâ 1%. ÚÃ Guy-an, nùçm úã Nam Myä nhûng quay vïì phña vuâng Ca-ri-bï thò tñnh àïën nùm 1992, gêìn 7% söë phuå nûä ài khaám thai àaä bõ nhiïîm HIV. Chêu AÁ ÚÃ hêìu hïët caác nûúác chêu AÁ maâ chuáng töi coá àuã thöng tin, dõch àang úã giai àoaån têåp trung trïn phaåm vi toaân quöëc hoùåc töëi thiïíu úã möåt söë bang hay tónh lyå (hònh 2.15). Àoá laâ khu vûåc coá hai quöëc gia àöng dên nhêët thïë giúái laâ Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå, phêìn lúán baán àaão Àöng Dûúng vaâ Ma-lay-xi-a. ÚÃ caác quöëc gia chêu AÁ khaác coá thöng tin vïì bïånh, dõch coân úã giai àoaån sú khai; coá nghôa laâ tó lïå lêy nhiïîm trong nhûäng nhoám ngûúâi coá nguy cú cao vêîn coân úã mûác dûúái 5%.

Hònh 2.15: Nhiïîm HIV úã chêu AÁ

Baãn àöì naây do phoâng thiïët kïë baãn àöì cuãa Ngên haâng Thïë giúái cung cêëp. Biïn giúái, maâu sùæc, tyã lïå phên chia vaâ bêët cûá thöng tin naâo in trïn baãn àöì, vïì phña Ngên haâng thïë giúái, khöng aám chó sûå phaán xeát vïì tònh traång phaáp lyá cuãa bêët cûá laänh thöí naâo, hoùåc sûå cöng nhêån hoùåc chêëp nhêån caác àûúâng biïn giúái àoá

93

Àùåc àiïím bïånh úã vuâng Àöng, Nam vaâ Àöng Nam AÁ chõu aãnh hûúãng nhiïìu cuãa võ trñ àõa lyá cuãa nhiïìu nûúác nùçm gêìn “Tam giaác Vaâng” - núi saãn xuêët ra heroin, nùçm trïn biïn giúái giûäa Cöång hoaâ dên chuã nhên dên Laâo, Miïën Àiïån vaâ Thaái Lan hoùåc nùçm gêìn àûúâng vêån chuyïín heroin (Baáo caáo phuå trúå, Riehman 1996). Nhiïîm HIV lêìn àêìu tiïn àûúåc phaát hiïån úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Bùng Cöëc vaâo nùm 1987; trong nùm sau, bïånh lan traân trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã thuã àö Thaái Lan (Stimson 1994). Àùåc àiïím naây àaä nhanh choáng lùåp laåi trïn nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã miïìn Bùæc Thaái Lan vaâ doåc khu vûåc biïn giúái giûäa miïìn Nam Thaái Lan vaâ miïìn Bùæc Ma-lay-si-a. Nùm 1989, nhiïîm HIV àûúåc xaác àõnh úã Miïën Àiïån, tónh Vên Nam cuãa Trung Quöëc vaâ úã bang Ma-ni-pu cuãa ÊËn Àöå. ÚÃ Sin-ga-po, HIV àûúåc phaát hiïån trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá vaân nùm 1990.

Tiïm chñch ma tuyá laâ caách thûác lan truyïìn HIV chñnh úã Trung Quöëc, trong àoá tónh bõ lêy nhiïîm nùång nhêët laâ Vên Nam, tónh nùçm ngay caånh con àûúâng vêån chuyïín ma tuyá quöëc tïë. Söë nam giúái tiïm chñch ma tuyá úã Vên Nam chiïëm túái 78% söë ngûúâi nhiïîm HIV úã Trung Quöëc (Zheng 1996). ÚÃ caác tónh khaác cuãa Trung Quöëc, tó lïå nhiïîm àûúåc coi laâ thêëp ngay caã trong nhûäng nhoám ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao (Yu vaâ caác TG khaác 1996). Caãi caách kinh tïë àaä laâm giaãm hún möåt nûãa söë ngûúâi ngheâo úã Trung Quöëc kïí tûâ cuöëi nhûäng nùm 70 nhûng cuäng gêy ra hêåu quaã laâ tùng àaáng kïí söë ngûúâi di cû trong nûúác maâ àiïìu naây taåo àiïìu kiïån cho viruát HIV lan truyïìn. Caác nghiïn cûáu àaä àaánh giaá rùçng gêìn 100 triïåu ngûúâi, tûác khoaãng möåt phêìn mûúâi hai söë dên Trung Quöëc, àaä di cû taåm thúâi hoùåc lêu daâi tûâ núi hoå àùng kyá höå khêíu (Nolan 1993, Peng 1994). Phêìn lúán nhûäng ngûúâi di cû di chuyïín trong phaåm vi tónh nhûng ûúác tñnh khoaãng 20 triïåu ngûúâi àaä chuyïín tûâ vuâng àoái ngheâo úã miïìn Têy Trung Quöëc sang caác tónh miïìn Àöng (Nolan 1993). Hêìu hïët nhûäng ngûúâi di cû coân treã, àöåc thên vaâ laâ nam giúái, nhûng cuäng coá nhiïìu phuå nûä; möåt söë sau àoá àaä tham gia hoaåt àöång maåi dêm. Caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc hêìu nhû àaä bõ loaåi trûâ úã Trung Quöëc trong nhûäng nùm 60 nay àang tùng nhanh (Cohen vaâ caác TG khaác 1996, Kang 1995). Nhûäng biïån phaáp can thiïåp súám àöëi vúái nhûäng ngûúâi nhêåp cû vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã caác khu vûåc coá ngûúâi nhêåp cû coá thïí giaãm nguy cú cuãa dõch HIV vaâ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác trong söë nhûäng nhoám ngûúâi di cû naây.

Trong söë caác quöëc gia úã Nam AÁ, ÊËn Àöå vaâ Pa-ki-xtan laâ nhûäng nûúác àûúåc coi laâ coá dõch phaát triïín nhanh nhêët. ÚÃ ÊËn Àöå, HIV lan traân röång khùæp trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã caác bang Àöng Bùæc nhû Ma-ni-pu vaâ Mizoram vaâ HIV àang lan truyïìn sang nhûäng baån tònh cuãa hoå. Tyã lïå hiïån nhiïîm úã caác phuå nûä ài khaám thai úã Ma-nipu lïn túái 2%. HIV phaát triïín nhanh trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ caác bïånh nhên bõ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc úã nhiïìu núi taåi miïìn Nam ÊËn Àöå, bao göìm caác bang àöng dên nhû Maharashtra vaâ Tamil Nadu (Jain, John vaâ Keusch 1994). ÚÃ thaânh phöë Mum-bai (trûúác kia laâ Bom-bay), tyã lïå hiïån nhiïîm HIV úã phuå nûä coá thai laâ 1-2%. ÚÃ Pa-ki-xtan, tó lïå lêy nhiïîm úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Lahore laâ 12%; trong khi vaâo nùm 1995, tònh hònh nhiïîm HIV úã phuå nûä ài khaám thai vêîn coân rêët thêëp. Sûå lêy truyïìn do nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá coá thïí coá möåt yïëu töë laâ do võ trñ nùçm gêìn khu vûåc saãn xuêët heroin lúán thûá hai laâ khu “Lûúäi liïìm Vaâng”, giaáp biïn giúái têy bùæc cuãa Paki-xtan vaâ vuâng Badakhshan cuãa Ap-ga-ni-xtan vaâ vuâng Baluchistan cuãa I-ran (Baáo caáo phuå trúå, Riehman 1996). Tuy nhiïn, khöng coá söë liïåu gêìn àêy vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá hoùåc nhûäng nhoám khaác trong khu vûåc naây. ÚÃ Nï pan, taåi Katmandu, tyã lïå hiïån nhiïîm úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá vêîn coân úã mûác rêët thêëp, möåt phêìn do nhûäng biïån phaáp can thiïåp seä àûúåc trònh baây úã chûúng sau. Dõch bïånh HIV úã Bùng-la-àet cuäng coân úã giai àoaån sú khai nhûng nïëu khöng thay àöíi haânh vi thò HIV coá

94

thïí lan truyïìn rêët nhanh trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã caác nhaâ chûáa vaâ nhûäng khaách haâng cuãa hoå. ÚÃ hêìu hïët caác quöëc gia Àöng Nam AÁ, ngoaåi trûâ möåt söë nûúác nhû In-àö-nï-xi-a, Cöång hoaâ dên chuã nhên dên Laâo, Phi-lip-pin vaâ Pa-poa Tên Ghi-nï, dõch HIV àang úã giai àoaån têåp trung. Tiïm chñch ma tuyá coá vai troâ trung têm laâm lan truyïìn HIV, thûúâng kïët húåp vúái maåi dêm nhûng quan hïå tònh duåc khaác giúái hiïån nay laâ caách lan truyïìn chuã yïëu. HIV àaä ùn sêu vaâo nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã Cam-pu-chia, Miïën Àiïån vaâ Thaái Lan. ÚÃ nhûäng nûúác naây, 1-3% söë phuå nûä coá mang coá HIV dûúng tñnh. ÚÃ Thaái Lan nùm 1993, tyã lïå hiïån nhiïîm àaåt àónh cao laâ 4% trong söë nhûäng lñnh tên binh, nhûng gêìn àêy tyã lïå naây àaä giaãm do möåt chiïën dõch toaân quöëc nhùçm giaãm lêy truyïìn HIV qua àûúâng tònh duåc bùçng viïåc tùng cûúâng sûã duång bao cao su vaâ giaãm kinh doanh maåi dêm. Tuy nhiïn, úã Cam-pu-chia, mûác àöå nhiïîm HIV trong quên àöåi àaä àaåt 7%. ÚÃ Ma-lay-xi-a vaâ Viïåt Nam, hún ba phêìn tû trûúâng húåp lêy nhiïîm HIV laâ do tiïm chñch ma tuyá (Hien 1995 vaâ Kin 1995). Lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc roä raâng àang gia tùng úã Ma-lay-xi-a; gêìn 40% caác trûúâng húåp nhiïîm HIV/AIDS àïën khaám taåi trûúâng Àaåi hoåc Y khoa Malaya tûâ nùm 1996 àûúåc cho laâ do quan hïå tònh duåc khaác giúái (Ismail 1996). Ngûúåc laåi, mùåc duâ thónh thoaãng HIV bõ phaát hiïån raãi raác trong söë ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã Phi-lip-pin vaâ In-àö-nï-xi-a, nhûng noá khöng lan truyïìn nhanh ngay caã trong phaåm vi nhûäng nhoám ngûúâi àoá; tñnh àïën giûäa nùm 1996, hai quöëc gia àöng dên naây vêîn úã giai àoaån sú khai cuãa dõch bïånh (Jalal vaâ caác TG khaác 1994, Tan vaâ Dayrit 1994). Àöng Êu vaâ Liïn Xö cuä Nhûäng thay àöíi xaä höåi nhanh choáng vaâ tan raä kinh tïë ài cuâng vúái sûå suåp àöí cuãa chuã nghôa xaä höåi úã Àöng Êu vaâ Liïn Xö cuä (FSU) àaä taåo ra hoaân caãnh àïí dõch HIV coá thïí phaát triïín röång. Nhûäng söë liïåu coá sùén vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cho thêëy rùçng hêìu hïët caác nûúác trong khu vûåc naây coân úã giai àoaån sú khai cuãa dõch (hònh 2.16). Tuy nhiïn, nhûäng thöng tin àaáng tin cêåy vïì tyã lïå hiïån nhiïîm úã caác tiïíu quêìn thïí rêët hiïëm vaâ chó coá úã möåt söë nûúác maâ thöi - gêìn hai phêìn ba caác nûúác trong khu vûåc naây khöng thïí phên loaåi àûúåc dûåa trïn caác söë liïåu hiïån coá.

Cùn cûá vaâo tyã lïå hiïån nhiïîm cao úã nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá, U-cra-in coá dõch HIV/AIDS úã giai àoaån têåp trung; tûâ thaáng 1 àïën thaáng 8 nùm 1995, tyã lïå hiïån nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá tùng tûâ 1,4% lïn 13%. Chó sau 5 thaáng, hún möåt nûãa söë ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã thaânh phöë Ni-cö-la-ep cuãa U-cra-in àaä bõ nhiïîm HIV (UNAIDS 1996d). Möåt cuöåc khaão saát vïì nhûäng ngûúâi múái tiïm chñch ma tuyá úã Ba Lan vaâo nùm 1995 tòm ra tyã lïå hiïån nhiïîm laâ 4,7%; chó vaâi nùm trûúác àoá, tyã lïå hiïån nhiïîm úã nhûäng ngûúâi àaä tiïm chñch ma tuyá lêu nùm hún úã thuã àö Vaác-xa-va laâ 45% (Trung têm Húåp taác WHO/EC 1996b). Vúái àùåc àiïím cuãa nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá laâ thûúâng xuyïn ài laåi sang caác nûúác laáng giïìng thò sûå lan traân nhanh dõch bïånh HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Liïn bang Nga vaâ Bï-la-ruát laâ àiïìu hoaân toaân dïî hiïíu (Bourdeaux 1996). ÚÃ Ru-ma-ni, ban àêìu HIV laåi lêy truyïìn trong treã em; hún 90% caác trûúâng húåp nhiïîm HIV nùm 1990 laâ úã treã em dûúái 13 tuöíi. Ngûúâi ta àaä tin tûúãng möåt caách sai lêìm rùçng viïåc truyïìn maáu cho treã em coá thïí cung cêëp dinh dûúäng vaâ laâm tùng hïå thöëng miïîn dõch cho treã (Hersh vaâ caác TG khaác 1991). Thûåc ra, viïåc truyïìn maáu àaä laâm lan truyïìn HIV trong treã em. Tûâ àoá, viïåc truyïìn maáu àaä bõ tûâ boã.

95

Hònh 2.16: Nhiïîm HIV úã Àöng Êu vaâ Trung AÁ

Möåt dêëu hiïåu quan troång vïì tiïìm nùng lan truyïìn dõch HIV trong khu vûåc naây laâ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc tùng lïn àöåt ngöåt taåi hêìu hïët caác nûúác kïí tûâ sau khi Liïn Xö suåp àöí. Söë ngûúâi mùæc bïånh lêåu tùng gêìn gêëp àöi trong khoaãng tûâ 1990 àïën 1994 úã 4 nûúác Àöng Êu (hònh 2.17). ÚÃ U-cra-in, söë ngûúâi mùæc bïånh giang mai tùng hún 10 lêìn trong khoaãng tûâ 1991 àïën 1995 (AIDSCAP vaâ caác TG khaác 1996).

Duâ bêët kïí úã giai àoaån naâo cuãa dõch, coá nhiïìu lyá do thuác giuåc chñnh phuã caác nûúác tòm caách khuyïën khñch nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao phaãi chêëp nhêån thûåc hiïån caác biïån phaáp an toaân hún caâng súám caâng tïët. Möåt àiïìu may mùæn laâ úã hêìu hïët caác khu vûåc àang phaát triïín, viïåc ngùn chùån möåt dõch bïånh lan röång khöng phaãi laâ quaá muöån. Möåt nûãa dên söë cuãa caác nûúác àang phaát triïín - 2,3 tó ngûúâi - sinh söëng trong caác khu vûåc núi maâ dõch bïånh coân úã giai àoaån sú khai. Möåt phêìn ba dên söë cuãa caác nûúác naây sinh söëng úã caác khu vûåc maâ dõch bïånh àaä úã giai àoaån têåp trung nhûng chûa úã giai àoaån lan röång. ÚÃ têët caã nhûäng núi naây, nhûäng viïåc laâm nhùçm giuáp nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhêët tûå baão vïå chñnh hoå vaâ nhûäng ngûúâi khaác khoãi bõ lêy nhiïîm HIV seä cûáu àûúåc haâng triïåu ngûúâi vaâ traánh àûúåc nhûäng khoaãn chi phñ khöíng löì cho viïåc àiïìu trõ bïånh AIDS vaâ chùm soác nhûäng bïånh nhên AIDS trong tûúng lai. Ngay caã úã nhûäng khu vûåc maâ dõch àaä lan röång, haânh àöång ngùn ngûâa sûå nhiïîm bïånh úã nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn bïånh nhêët vêîn coá thïí taåo ra nhûäng sûå khaác biïåt àaáng kïí vïì tònh hònh dõch bïånh.

96

Hònh 2.17: Söë trûúâng húåp bïånh lêåu baáo caáo úã Àöng Êu, 1986-94

Nguöìn: CT toaân cêìu AIDS/TC Y tïë thïë giúái 1995.

Nhûäng bûúác tiïëp theo naâo coá thïí giuáp nhûäng ngûúâi coá haânh vi tònh duåc coá nguy cú cao vaâ nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá tûå baão vïå chñnh hoå vaâ nhûäng ngûúâi khaác khoãi bõ lêy nhiïîm HIV? Chûúng sau seä trònh baây hai phûúng phaáp lúán höî trúå cho nhau: thay àöíi chi phñ vaâ lúåi ñch caãm nhêån cuãa caác lûåa choån caá nhên, vaâ thay àöíi möi trûúâng xaä höåi hònh thaânh nïn vaâ caãn trúã nhûäng lûåa choån naây.

Ghi chuá: 1. Thomas vaâ Tucker (1996) àaä chó ra rùçng sûã duång khaái niïåm “töëc àöå” vïì kyä thuêåt laâ khöng chuêín, búãi vò, trïn thûåc tïë àêy laâ söë caác trûúâng húåp chûá khöng phaãi laâ töëc àöå tñnh trïn möåt àún võ thúâi gian. Töëc àöå lêy bïånh àûúåc May vaâ Anderson aáp duång lêìn àêìu cho sûå lêy truyïìn HIV. Caác taác giaã trûúác àêy àõnh nghôa khaái niïåm naây laâ söë trûúâng húåp bõ lêy bïånh (Hethcote 1976, Nold 1978).

2. Söë lêìn tiïëp xuác trïn möåt baån tònh vaâ kiïíu laâm tònh cuäng aãnh hûúãng àïën sûå lêy truyïìn cuãa HIV trong quêìn thïí, nhûng kinh nghiïåm cho thêëy tyã lïå thay àöíi baån tònh coá vai troâ quan troång hún rêët nhiïìu (Anderson, Gupta, vaâ Ng 1990).

3. Tuy nhiïn, möåt töíng quan vïì mûúâi saáu nghiïn cûáu trong àoá so saánh sûå lêy truyïìn tûâ nûä sang nam vaâ tûâ nam sang nûä cho thêëy tyã lïå lêy tûâ nûä sang nam thêëp úã mûác 5% vaâ tyã lïå lêy tûâ nam sang nûä cao úã mûác 140% (Haverkos vaâ Battjes 1992).

4. Tyã lïå lêy truyïìn tñnh trïn möåt möëi quan hïå vúái möåt baån tònh khöng bõ aãnh hûúãng nhiïìu búãi thúâi gian keáo daâi cuãa möëi quan hïå àoá hoùåc söë lêìn tiïëp xuác giûäa hai àöëi tûúång. Àoá laâ vò, trong möåt möëi quan hïå tûúng àöëi daâi, hoùåc laâ àöëi tûúång coá HIV dûúng tñnh thûåc sûå coá khaã nùng lêy bïånh vaâ sûå lêy truyïìn xaãy ra tûúng àöëi nhanh, hoùåc laâ àöëi tûúång coá HIV dûúng tñnh coá ñt khaã nùng lêy bïånh vaâ sûå lêy truyïìn seä khöng xaãy ra bêët chêëp coá tiïëp xuác nhiïìu lêìn trong möåt khoaãng thúâi gian daâi.

97

5. Tyã lïå lêy truyïìn cuãa nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác cao cuäng coá thïí àoáng goáp vaâo tyã lïå lêy truyïìn HIV cao trong nghiïn cûáu.

6. Vñ duå Hook vaâ caác TG khaác 1992, Laga vaâ caác TG khaác 1993, Lazzarin vaâ caác TG khaác 1991, Mastro vaâ caác TG khaác 1994, Plummer vaâ caác TG khaác 1991, Quinn vaâ caác TG khaác 1990.

7. Vñ duå Bongaarts vaâ caác TG khaác 1989; Caldwell vaâ Caldwell 1996; Conant 1995; de Vincenzi vaâ Mertens 1994; Moses vaâ caác TG khaác 1990, 1995; Simonsen vaâ caác TG khaác 1988.

8. Giöëng nhû moåi söë liïåu vïì hoaåt àöång tònh duåc, caác cuöåc àiïìu tra naây coá thïí coá nhiïìu loaåi sai söë. Vò caác nghiïn cûáu àïìu hoãi vïì nhûäng haânh vi caá nhên, viïåc khai baáo sai coá thïí laâm cho söë liïåu bõ sai lïåch. ÚÃ nhiïìu nïìn vùn hoaá, nam giúái coá thïí phoáng àaåi söë baån tònh cuãa hoå trong khi phuå nûä coá thïí laâm ngûúåc laåi. Nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao coá thïí khöng nhúá àûúåc söë baån tònh möåt caách chñnh xaác vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm coá thïí khöng àûúåc àûa vaâo nghiïn cûáu khi sûã duång nhûäng kyä thuêåt lêëy mêîu thöng thûúâng. Ngay caã nïëu chuáng ta chêëp nhêån mûác sai lêìm lúán, thò sûå dao àöång vïì tyã lïå thay àöíi baån tònh trong quêìn thïí vêîn lúán úã mûác àaáng kinh ngaåc.

9. Àïën nùm 1993, tyã lïå nam giúái 15-49 tuöíi coá baån tònh khöng thûúâng xuyïn trong 12 thaáng qua àaåt mûác 15% úã Thaái Lan (Thongthai vaâ Guest 1995).

10.

Nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái nam giúái bao göìm nhûäng ngûúâi tûå xïëp mònh laâ àöìng tñnh luyïën aái hoùåc coá quan hïå tònh duåc lûúäng tñnh hoùåc quan hïå tònh duåc khaác giúái nhûng coá quan hïå tònh duåc vúái nhûäng ngûúâi àaân öng khaác.

11.

AÃnh hûúãng cuãa sûå thay àöíi haânh vi àöëi vúái dõch bïånh seä àûúåc àûa vaâo úã cuöëi chûúng naây vaâ úã chûúng 3 .

12.

Söë liïåu nïìn giöëng nhû úã àöì thõ trïn trong hònh 2.8 àöëi vúái möåt dõch gêy ra búãi quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng vaâ quan hïå tònh duåc vúái giúái maåi dêm, coá quan hïå àöìng thúâi.

13.

Mùåc duâ taác duång “àoán àêìû” naây laâm tyã lïå lan truyïìn cuãa dõch chêåm laåi úã quy mö quêìn thïí khi dõch àaä àuã lúán, xaác suêët àïí möåt caá thïí chûa bõ nhiïîm bïånh gùåp gúä ngêîu nhiïn möåt àöëi tûúång àaä bõ nhiïîm bïånh tùng lïn àaáng kïí do möåt phêìn lúán caác caá thïí trong quêìn thïí àaä bõ nhiïîm bïånh.

14.

Trong mö hònh naây, 40% nam giúái coá möåt baån tònh ngêîu nhiïn hoùåc quan hïå vúái möåt ngûúâi haânh nghïì maåi dêåm trong möåt nùm. Tuy nhiïn caác caá thïí naây thay àöíi theo thúâi gian. Giaã àõnh rùçng nhûäng ngûúâi nam giúái coá sûã duång bao cao su vúái baån tònh ngêîu hûáng thò cuäng sûã duång bao cao su vúái gaái maåi dêm.

15.

Chuáng töi choån cho mö hònh tyã lïå duâng bao cao su cao trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm búãi vò àaä chûáng minh rùçng àiïìu àoá dïî thûåc hiïån hún laâ viïåc duy trò mûác sûã duång cao tûúng tûå úã caác nhoám quêìn thïí khaác.

16.

Chuá yá rùçng, trong quêìn thïí giaã àõnh coá quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng àöìng thúâi naây, sûå thay àöíi haânh vi trong bêët kyâ möåt nhoám caá thïí naâo cuäng khöng àuã àïí laâm giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm HIV chung xuöëng coân bùçng 0. Àiïìu àoá àoâi hoãi phaãi coá sûå tùng àöìng thúâi viïåc duâng bao cao su úã hún möåt nhoám àöëi tûúång.

17.

98

Chuáng töi nhêån ra rùçng thuöåc tñnh cuãa möåt vaâi nhoám quêìn thïí nhû quên

àöåi hoùåc àõnh hûúáng tònh duåc laâ nhûäng chó söë dûå baáo khöng hoaân haão vïì caác haânh vi coá nguy cú cao. Trong khi, thaânh viïn cuãa nhûäng nhoám quêìn thïí naây, trung bònh maâ noái, coá thïí coá nhûäng haânh vi coá nguy cú cao hún, thò úã möåt vaâi nûúác hoå laåi coá haânh vi nguy cú thêëp, àûúåc minh chûáng bùçng tyã lïå àöíi baån tònh thêëp, tyã lïå sûã duång bao cao su cao hoùåc haån chïë duâng chung duång cuå tiïm chñch.

18.

Trûúâng húåp ngoaåi lïå laâ caác thiïëu niïn - nhûäng ngûúâi àûúåc coi nhû chûa bõ nhiïîm bïånh khi trúã thaânh ngûúâi lúán. Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë caác thiïëu niïn taåi möåt thúâi àiïím coá thïí phaãn aánh tònh hònh múái nhiïîm.

99

CHÛÚNG 3

CAÁC CHIÏËN LÛÚÅC COÁ HIÏÅU QUAÃ VAÂ CÖNG BÙÇNG PHOÂNG NGÛÂA HIV/AIDS

Trong khi caác nhaâ nghiïn cûáu tiïëp tuåc tòm kiïëm möåt phûúng thuöëc chûäa khoãi hay möåt vacxin maâ caác nûúác àang phaát triïín coá thïí chõu àûång àûúåc vïì mùåt taâi chñnh, thò hy voång to lúán nhêët trong möåt tûúng lai gêìn laâ hy voång giuáp moåi ngûúâi choån caác haânh vi an toaân hún laâm sao àïí ñt coá khaã nùng bõ nhiïîm vaâ lan truyïìn HIV. Nhûng liïåu chñnh phuã coá thïí taác àöång àûúåc túái nhûäng haânh vi caá nhên vaâ riïng tû gêy truyïìn nhiïîm HIV hay khöng?

Vaâ nïëu coá thïí, nhûäng viïåc gò laâ ûu tiïn maâ chñnh phuã cêìn phaãi laâm àïí phoâng ngûâa bïånh dõch sao cho coá thïí phaát huy töëi àa taác àöång cuãa caác nguöìn lûåc haån heåp?

Chûúng naây xaác àõnh nhûäng ûu tiïn cuãa chñnh phuã trong viïåc phoâng ngûâa HIV/ AIDS. Chuáng töi thêëy rùçng chñnh saách cöng cöång coá thïí taác àöång túái caác haânh vi gêy truyïìn nhiïîm HIV. Coá nhûäng can thiïåp coá hiïåu quaã vaâ caác chñnh phuã coá nhiïìu caách gêy aãnh hûúãng túái haânh vi caá nhên. Trong hai phêìn àêìu cuãa chûúng, chuáng töi têåp trung vaâo hai caách tiïëp cêån böí trúå cho nhau. Caách tiïëp cêån thûá nhêët nhùçm muåc àñch gêy aãnh hûúãng trûåc tiïëp túái caác lûåa choån cuãa caá nhên trong böëi caãnh kinh tïë xaä höåi hiïån coá thöng qua thay àöíi caác chi phñ vaâ lúåi ñch cuãa caác loaåi haânh vi khaác nhau, laâm cho caác haânh vi an toaân trúã thaânh möåt lûåa choån hêëp dêîn hún. Tuy nhiïn, haânh vi caá nhên àûúåc hònh thaânh vaâ thûúâng bõ haån chïë búãi hoaân caãnh kinh tïë vaâ xaä höåi; möåt söë caá nhên coá rêët ñt lûåa choån.

Caách tiïëp cêån thûá hai, böí trúå cho caách thûá nhêët, laâ thay àöíi caác àiïìu kiïån kinh tïë vaâ xaä höåi laâm cho möåt söë ngûúâi khoá hoùåc khöng thïí tûå baão vïå mònh khoãi bõ nhiïîm HIV. Lúåi ñch cuãa caách tiïëp cêån naây thûúâng vûúåt ra khoãi phaåm vi phoâng ngûâa HIV. Do àoá thûúâng khoá coá thïí àaánh giaá hiïåu quaã chi phñ cuãa caác biïån phaáp taác àöång vaâo möi trûúâng kinh tïë xaä höåi, nhûng chùæc chùæn caác biïån phaáp naây nêng cao hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp trûåc tiïëp àöëi vúái caác caá nhên.

Nhûäng haânh àöång naâo chñnh phuã àaáng laâm vaâ trong söë chuáng caái naâo cêìn phaãi ûu tiïn? Coá ba hoaåt àöång maâ chñnh phuã coá möåt vai troâ khöng thïí thay thïë àûúåc trong viïåc àaãm baão hiïåu quaã vaâ tñnh cöng bùçng cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng: (i) cung cêëp caác haâng hoaá cöng cöång liïn quan túái viïåc phoâng chöëng nhû thu thêåp vaâ truyïìn baá thöng tin vïì àõch bïånh; (ii) giaãm caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa haânh vi nguy hiïím thöng qua thuác àêíy caác haânh vi an toaân trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao mùæc vaâ gêy lan truyïìn viruát; (iii) thuác àêíy cöng bùçng thöng qua àaãm baão nhûäng ngûúâi ngheâo khoá nhêët khöng bõ tûâ chöëi tiïëp cêån caác phûúng tiïån baão vïå chñnh hoå khoãi nhiïîm HIV. Nhûäng hoaåt àöång naây seä giaãm sûå lan truyïìn HIV nhanh choáng nhêët vaâ seä àem laåi lúåi ñch cho têët caã moåi ngûúâi

100

trong xaä höåi, kïí caã nhûäng ngûúâi thuöåc nhoám nguy cú thêëp vaâ nhûäng ngûúâi ngheâo. Caác caá nhên riïng reä seä khöng àêìu tû àuã vaâo caác hoaåt àöång trïn àïí laâm chêåm laåi dõch bïånh. Bïn caånh viïåc thoaã maän caác tiïu chuêín kinh tïë cöng cöång trïn, caác hoaåt àöång do chñnh phuã taâi trúå phaãi hiïåu quaã vïì mùåt chi phñ. Chuáng töi xem xeát möåt söë yïëu töë quan troång aãnh hûúãng túái hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác hoaåt àöång cuãa chñnh phuã vaâ kiïën nghõ möåt loaåt caác ûu tiïn cöng cöång cho phoâng chöëng HIV tuyâ theo giai àoaån cuãa dõch HIV/AIDS. Trong phêìn cuöëi cuâng cuãa chûúng, chuáng töi seä xem xeát bùçng chûáng hiïån coá vïì mûác àöå caác chñnh phuã quöëc gia thaânh cöng nhû thïë naâo trong viïåc tuên theo chiïën lûúåc phoâng chöëng röång raäi àaä mö taã trong chûúng naây. Chuáng töi nhêån thêëy rùçng, mùåc duâ chñnh phuã cuâng vúái khu vûåc tû nhên àaä thûåc hiïån nhiïìu chûúng trònh àaáng laâm, möåt söë trong àoá àaä coá nhûäng taác àöång tröng thêëy, nhûng cêìn phaãi coá nhûäng nöî lûåc múái àïí thûåc hiïån caác haânh àöång coá hiïåu quaã nhêët vïì mùåt chi phñ xeát trïn phûúng diïån chñnh phuã nhùçm phoâng ngûâa dõch bïånh. Coá leä caãn trúã quan troång nhêët cho viïåc phoâng ngûâa coá hiïåu quaã, hiïåu nùng vaâ cöng bùçng hún laâ sûå thiïëu cam kïët chñnh trõ, thûá nhêët, àïí thu thêåp vaâ truyïìn baá caác thöng tin vïì phoâng ngûâa HIV, caác haânh vi nguy hiïím, tñnh hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh vaâ chi phñ cuãa chuáng; thûá hai, laâm viïåc möåt caách xêy dûång vúái nhûäng ngûúâi coá nguy cú nhiïîm vaâ lan truyïìn HIV cao nhêët àïí phoâng ngûâa nhiïîm viruát. Àêy laâ nhûäng vêën àïì quan troång maâ caác chñnh phuã quöëc gia, caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã cêìn phaãi giaãi quyïët khêín thiïët. Nhûäng vêën àïì naây seä àûúåc thaão luêån kyä taåi Chûúng 5.

Xin coá möåt lûu yá: chûúng naây xem xeát bùçng chûáng vïì taác àöång cuãa caác chñnh saách vaâ kiïën nghõ caác haânh àöång ûu tiïn cho caác chñnh phuã. Tuy nhiïn, chûúng naây khöng nhùçm muåc àñch trúã thaânh möåt mêîu hònh cho viïåc thûåc hiïån caác chûúng trònh trïn thûåc tiïîn hay laâ möåt cêím nang vïì “caác kinh nghiïåm töët nhêët” cho caác can thiïåp hay chûúng trònh cuå Khung minh hoaå 3.1. Caác kinh nghiïåm töët nhêët trong phoâng ngûâa vaâ àiïìu trõ HIV trïn maång Internet UNAIDS àang àûa caác thöng tin cêåp nhêåt vïì caác kinh nghiïåm töët trong phoâng ngûâa, àiïìu trõ vaâ taác àöång cuãa AIDS lïn trïn trang Web cuãa mònh theo àõa chó www.unaids.org. seä coá caác thöng tin vïì hún 40 chuã àïì, trong söë àoá laâ thöng tin vïì huy àöång cöång àöìng, bao cao su nam vaâ nûä, tham vêën vaâ xeát nghiïåm, giaáo duåc vïì HIV, dõch tïë hoåc, quyïìn con ngûúâi, caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ vacxin HIV. Sûu têåp thöng tin vïì möîi möåt chuã àïì thûúâng göìm 5 thaânh phêìn: • Quan àiïím cuãa UNAIDS: Möåt taâi liïåu tuyïn truyïìn ngùæn cho caác phoáng viïn vaâ laänh àaåo cöång àöìng trñch dêîn caác yïëu töë vaâ söë liïåu, àïì cêåp àïën caác truyïìn thuyïët vaâ quan niïåm sai lêìm vaâ àïì ra caác giaãi phaáp tiïëp cêån chuã àïì àang nïu.

• Cêåp nhêåt kyä thuêåt: Möåt töíng quan ngùæn kyä thuêåt cho chuã àïì àang nïu cho caác nhaâ quaãn lyá chûúng trònh vaâ dûå aán, toám tùæt vêën àïì chuã yïëu liïn quan cuäng nhû nhûäng biïån phaáp can thiïåp töët nhêët àïí giaãi quyïët vêën àïì nïu ra.

• Nhûäng nghiïn cûáu kinh nghiïåm töët nhêët: Caác vñ duå vïì “kinh nghiïåm töët nhêët” vïì chuã àïì àang nïu úã möåt söë nûúác cuå thïí.

• Caác àöì thõ minh hoåa: Möåt böå caác baãn phim hay giêëy àeân chiïëu vaâ caác àiïím chñnh àïí trònh baây vïì chuã àïì àang nïu.

• Caác taâi liïåu cöët yïëu: Töëi àa laâ 10 baáo caáo, baâi viïët, saách, àôa CD hay bùng video àaåi diïån cho nhûäng tû tûúãng cêåp nhêåt nhêët vaâ coá uy tñn vïì chuã àïì àang nïu.

101

thïí. Nhiïåm vuå nùång nïì àoá nùçm ngoaâi khuön khöí cuãa cuöën saách naây vaâ ngoaâi phaåm vi chuyïn mön cuãa caác taác giaã. Àïí nhùçm muåc àñch trïn, UNAIDS àang têåp húåp möåt böå sûu têåp röång lúán caác nguöìn taâi liïåu maâ caác nhaâ laâm cöng taác thûåc tiïîn coá thïí tham khaão (Khung minh hoaå 3.1)1. Chûúng naây cuäng têåp trung vaâo thay àöíi haânh vi àïí phoâng ngûâa HIV. Caác chûúng trònh àaãm baão cung cêëp maáu an toaân, mùåc duâ phoâng ngûâa möåt söë lêy nhiïîm, nhûng khöng àuã àïí phoâng ngûâa dõch HIV truyïìn nhiïîm chuã yïëu qua caác haânh vi tònh duåc vaâ tiïm chñch ma tuyá. Tûúng tûå nhû vêåy laâ caác can thiïåp y hoåc nhùçm phoâng ngûâa lêy truyïìn HIV tûâ meå sang con. An toaân maáu vaâ chûäa bïånh àïí phoâng ngûâa lêy truyïìn tûâ meå-sang-con seä àûúåc thaão luêån trong khuön khöí taác àöång cuãa HIV lïn ngaânh y tïë trong Chûúng 4.

Gêy aãnh hûúãng túái caác lûåa choån cuãa caá nhên Phêìn lúán moåi viïåc trong cuöåc söëng àïìu mang theo möåt ruãi ro naâo àoá, tuy nhiïn ngûúâi ta vêîn maåo hiïím möåt khi thêëy rùçng lúåi ñch cuãa möåt haânh àöång thûâa àuã àïí buâ àùæp caái giaá phaãi traã cho haânh àöång àoá. Vñ duå, laái xe tùng töëc àöå coân ngûúâi qua àûúng lao bêët thònh lònh qua phöë àöng bêët chêëp nguy cú cao vïì bõ thûúng hay chïët ngûúâi. Ngûúâi ta bùæt àêìu huát thuöëc mùåc dêìu hoå biïët rùçng huát thuöëc coá thïí gêy ra ung thû phöíi vaâ bïånh tim. Àöi khi maåo hiïím laâm tùng thïm khoaái caãm. Nhûäng ngûúâi leo nuái Hi-ma-lay-a, sûå thñch thuá cuãa hoå tùng theo sûå maåo hiïím maâ hoå àûúng àêìu. Têët caã nhûäng quyïët àõnh nhû vêåy phaãn aãnh súã thñch cuãa caá nhên vaâ sûå àaánh giaá cuãa tûâng caá nhên vïì chi phñ, lúåi ñch vaâ ruãi ro (Philipson vaâ Posner 1993). Tònh duåc vaâ tiïm chñch ma tuyá mang laåi cho ngûúâi ta möåt khoaái caãm ngùæn nguãi nhûng maånh meä. Vêåy caác caá nhên coá cên nhùæc chi phñ, lúåi ñch vaâ ruãi ro khi quyïët àõnh coá nïn tham gia vaâo caác hoaåt àöång naây hay khöng?

May thay cho caác nöî lûåc laâm chêåm laåi dõch bïånh HIV/AIDS, cêu traã lúâi cho cêu hoãi trïn laâ coá. Möåt böå phêån àaáng kïí caác nghiïn cûáu kinh tïë, phêìn lúãn úã caác nûúác àang phaát triïín, àaä chó ra rùçng caác chi phñ vaâ lúåi ñch thûåc tïë vaâ caãm nhêån, möåt söë trong àoá coá thïí chõu taác àöång búãi caác chñnh saách cuãa chñnh phuã, coá aãnh hûúãng àaáng kïí túái caác quyïët àõnh caá nhên vïì lêëy nhau, sinh con vaâ sûã duång caác biïån phaáp traánh thai2. Do vêåy coá thïí giaã àõnh möåt caách húåp lyá laâ chñnh saách cöng cöång coá thïí chi phöëi haânh vi tònh duåc gêy lêy truyïìn HIV. Tûúng tûå nhû vêåy, caác nghiïn cûáu cuäng chó ra rùçng nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá thay àöíi haânh vi tiïm chñch cuãa hoå àïí giaãm búát nguy cú bõ nhiïîm HIV. Phêìn naây seä thaão luêån böën loaåi chñnh saách coá thïí laâm thay àöíi caác “chi phñ” vaâ lúåi ñch caãm nhêån cuãa caác hoaåt àöång khaác nhau àïí caác caá nhên traánh haânh vi dïî dêîn àïën lêy truyïìn HIV: cung cêëp caác loaåi thöng tin khaác nhau, giaãm chi phñ cho viïåc sûã duång bao cao su, giaãm chi phñ sûã duång caác duång cuå tiïm chñch àaä têíy truâng vaâ nöî lûåc laâm tùng chi phñ cho viïåc tham gia vaâo caác hoaåt àöång maåi dêm vaâ tiïm chñch ma tuyá3.

Caác kiïën thûác vïì HIV coá laâm giaãm caác haânh vi ruãi ro - nhûng chó vêåy thöi thò chûa àuã Kiïën thûác vïì mûác àöå lêy nhiïîm HIV trong dên cû, vïì HIV truyïìn nhiïîm nhû thïë naâo vaâ laâm sao coá thïí traánh bõ nhiïîm viruát coá thïí laâm möåt söë ngûúâi tham gia caác haânh vi ruãi ro cao thûåc haânh caác phûúng phaáp tònh duåc hay tiïm chñnh an toaân hún, hoùåc khöng quan hïå tònh duåc ngoaâi giaá thuá hoùåc vúái gaái maåi dêm vaâ boã hùèn tiïm chñnh ma tuáy Vñ duå úã Thaái Lan, sûå cöng böë cöng khai cho dên chuáng biïët laâ 44% gaái maåi dêm úã thaânh phöë Chiïng Mai bùæc Thaái Lan bõ nhiïîm HIV àûúåc xem nhû àaä goáp phêìn laâm tùng sûã duång bao cao su trong caác hoaåt àöång maåi dêm, ngay caã trûúác khi chñnh phuã thûåc hiïån chûúng trònh bao cao su vúái quy mö röång lúán (Porapakkham vaâ nhûäng taác giaã khaác 1996). Tûúng

102

tûå, cuäng coá nhûäng bùçng chûáng laâ viïåc tùng sûã duång bao cao su úã Myä vaâo cuöëi nhûäng nùm 80 möåt phêìn laâ àöåc lêåp vúái nhûäng taác àöång cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng (xem khung minh hoaå 3.2).

Hún thïë nûäa, coá nhûäng bùçng chûáng àaáng kïí laâ nhûäng ngûúâi coá caác hoaåt àöång nguy cú (nhiïîm HIV) cao thûúâng coá àöång cú nhiïìu hún trong viïåc tòm hiïíu vïì HIV hún nhûäng ngûúâi khaác búãi vò hoå dïî bõ nhiïîm vaâ chõu hêåu quaã. Caác àiïìu tra do Chûúng trònh toaân cêìu phoâng chöëng AIDS tiïën haânh trong nhûäng nùm 1989 - 1990 phaát hiïån rùçng nhûäng ngûúâi traã lúâi thuöåc nhoám coá nguy cú cao biïët nhiïìu hún vïì caác caách thûác truyïìn nhiïîm HIV vaâ tñnh nghiïm troång cuãa AIDS hún laâ nhûäng ngûúâi chûa bao giúâ tham gia caác hoaåt àöång coá nguy cú (Ingham 1995). Tûúng tûå nhû vêåy, caác Àiïìu tra nhên khêíu vaâ y tïë (DHS) úã bêíy nûúác chêu Phi cho thêëy laâ nhûäng ngûúâi coá caác àùåc tñnh cuãa nhoám haânh vi tònh duåc nguy cú cao biïët hún so vúái nhûäng ngûúâi khaác laâ sûã duång bao cao su phoâng ngûâa truyïìn nhiïîm HIV (xem khung minh hoaå 3.3). Möåt nghiïn cûáu úã Imphal, thuã phuã cuãa bang Manipur úã Àöng Bùæc ÊËn Àöå thêëy rùçng nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá, trong àoá hún 80 phêìn trùm bõ nhiïîm HIV, coá hiïíu biïët nhiïìu vïì truyïìn nhiïîm HIV hún laâ möåt nhoám so saánh caác sinh viïn àaåi hoåc (Sarkar vaâ caác taác giaã khaác 1996).

Trong khi möåt söë nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao coá thïí coá trúã nïn hiïíu biïët hún nhúâ caác chûúng trònh phoâng chöëng coá muåc tiïu, viïåc hoå coá kiïën thûác hún nhûäng ngûúâi khaác nhûng vêîn tiïëp tuåc caác haânh vi nguy cú cao khùèng àõnh quan àiïím cho rùçng chó nêng cao nhêån thûác vïì HIV seä khöng thay àöíi caác haânh vi ruãi ro àuã mûác àïí chêëm dûát dõch bïånh. Búãi vò nïëu nhû vêåy thò kiïën thûác röång raäi ngaây nay vïì HIV truyïìn nhiïîm qua caác hoaåt àöång tònh duåc khöng an toaân vaâ duâng chung kim tiïm chñch ma tuyá àaä coá thïí àaánh dêëu sûå khúãi àêìu cuãa viïåc dõch bïånh seä chêëm dûát.

Caác nhaâ nghiïn cûáu àaä xaác àõnh möåt söë caác yïëu töë tûúng quan coá taác àöång túái caách ngûúâi ta sûã duång kiïën thûác àïí àaánh giaá chi phñ vaâ lúåi ñch cuãa caác haânh vi coá nguy cú vaâ sau àoá tûå baãn thên àaánh giaá. Nhûäng yïëu töë naây göìm mûác àöå: ngûúâi ta hiïíu nhiïîm HIV seä aãnh hûúãng túái baãn thên hoå ra sao; hoå nhêån thûác haânh vi cuãa hoå laâ coá nguy cú cao; vaâ hoå coá caác kyä nùng cêìn thiïët àïí àaâm phaán vúái baån tònh vïì möåt haânh vi an toaân vaâ cûúäng laåi caác sûác eáp xaä höåi. Caác can thiïåp giaãi quyïët caác vêën àïì trïn coá thïí mang laåi möåt thay àöíi lúán vïì haânh vi hún laâ chó mang laåi kiïën thûác khöng thöi (Choi vaâ Coates 1994; Holtgrave vaâ caác taác giaã khaác 1995; Oakley, Fullerton vaâ Holland 1995). Caác can thiïåp naây coá thïí coá nhiïìu hònh thûác khaác nhau, tûâ caác chiïën dõch thöng tin cöng cöång sûã duång caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng àïën caác chûúng trònh huêën luyïån vaâ giaáo duåc àûúåc tiïën haânh trûåc diïån (xem khung minh hoaå 3.4). Möåt söë caách tiïëp cêån naây coá thïí coá hiïåu quaã hún nhûäng caách tiïëp cêån khaác. Vñ duå, möåt buöíi giaãng baâi kïët húåp vúái huêën luyïån kyä nùng bao göìm àoáng vai, àoáng kõch têm lyá vaâ thaão luêån nhoám seä coá hiïåu quaã hún trong viïåc tùng sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi àaân öng àöìng tñnh luyïën aái úã Myä so vúái chó giaãng baâi khöng thöi (Valdiserri vaâ caác taác giaã khaác 1989). Caác chñnh saách, seä thaão luêån úã dûúái àêy, nhùçm giaãm chi phñ cuãa caác haânh vi an toaân seä nêng cao thïm hiïåu quaã cuãa caác biïån phaáp laâm thay àöíi haânh vi thöng qua caãi thiïån cú súã thöng tin.

Tuy nhiïn, nhiïìu ngûúâi hiïíu biïët coá kyä nùng giaãm ruãi ro vaâ nhêån thûác sêu sùæc vïì caác möëi nguy hiïím nhûng vêîn tiïëp tuåc tham gia caác haânh vi coá nguy cú. Vúái caái giaá khuãng khiïëp phaãi traã cho viïåc nhiïîm HIV, taåi sao möëi nguy hiïím bõ nhiïîm khöng àuã àïí laâm cho ngûúâi ta tûâ boã têët caã caác haânh vi coá nguy cú? Möåt lyá do laâ caác chi phñ àïí giaãm nguy cú thò roä vaâ phaãi traã ngay trong khi lúåi ñch thò chûa roä vaâ coân xa vúâi. Viïåc ngûúâi ta coá muöën chêëp thuêån nhûäng chi phñ trûúác mùæt naây àïí giaãm ruãi ro bõ bïånh têåt sau naây vaâ bõ chïët súám do

103

Khung minh hoåa 3.2: Caác phaãn ûáng haânh vi àöëi nguy cú tùng: Tyã lïå nhiïîm HIV vaâ sûå tùng sûã duång bao cao su úã Myä Möåt nghiïn cûáu úã Myä sau khi loaåi trûâ taác àöång cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng HIV cuãa caác bang àaä cho thêëy laâ giúái treã Myä sûã duång nhiïìu bao cao su hún trong nhûäng nùm 1980 do nhêån thûác hún vïì ruãi ro nhiïîm HIV (Ahitus, Hotz vaâ Philipson 1995)(1). Àiïìu naây chûáng toã seä coá möåt söë àaáp ûáng haânh vi àöìng thúâi trûúác viïåc giaá phaãi traã caâng tùng cho thûåc haânh tònh duåc khöng an toaân do dõch AIDS àem laåi.

Trong nùm 1984, nùm àêìu tiïn cuãa saáu nùm maâ nghiïn cûáu nïu trïn xem xeát, söë ca bïånh AIDS coân khaá ñt vaâ coá sûå khaác biïåt trong tyã lïå sûã duång bao cao su trong toaân böå caác vuâng àûúåc àiïìu tra cuãa nûúác Myä. Khi söë bïånh nhên AIDS tùng lïn khaác nhau (giûäa caác vuâng) thò sûå sûã duång bao cao su cuäng vêåy: tyã lïå töíng luäy kïë söë ca bïånh AIDS trïn möåt àêìu ngûúâi caâng cao thò tyã lïå sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi tûâ 25 àïën 27 tuöíi tùng gêëp àöi tûâ 8 phêìn trùm lïn trïn 16 phêìn trùm; àöëi vúái ngûúâi Myä göëc Phi trong nhoám tuöíi noái trïn tyã lïå sûã duång bao cao su tùng hêìu nhû gêëp ba lêìn, tûâ 7 phêìn trùm lïn 19 phêìn trùm. Sûå tùng sûã duång bao cao su theo tyã lïå töíng luäy kïë söë ca bïånh AIDS trïn möåt àêìu ngûúâi cao nhêët trong söë nhûäng ngûúâi àaân öng vaâ phuå nûä chûa coá gia àònh taåi caác àö thõ, àêy cuäng chñnh laâ hai nhoám trong mêîu àiïìu tra dïî coá nguy cú cao bõ nhiïîm HIV. Viïåc sûã duång bao cao su trong söë nhûäng àaân öng coá gia àònh, nhûäng ngûúâi thûúâng àûúåc coi laâ coá nguy cú nhiïîm HIV thêëp hún, khöng thay àöíi theo tyã lïå töíng luäy kïë söë ca AIDS theo àêìu ngûúâi cuãa caác tiïíu bang.

Caái gò àaä laâm thay àöíi haânh vi? Nïëu caác bang coá dõch bïånh AIDS cao àaáp ûáng bùçng thiïët lêåp caác chûúng trònh phoâng ngûâa AIDS maånh thò taách taác àöång cuãa tyã lïå töíng luäy kïë söë ca bïånh AIDS trïn àêìu ngûúâi vaâ taác àöång cuãa caác chûúng trònh phoâng ngûâa do caác tiïíu bang thûåc hiïån àïën viïåc sûã duång bao cao su seä hïët sûác khoá khùn. Thûåc tïë, nghiïn cûáu noái trïn khöng tòm thêëy coá sûå tûúng àöìng lúán giûäa mûác àöå cuãa dõch AIDS vaâ àöå maånh meä cuãa caác nöî lûåc phoâng chöëng cuãa caác tiïíu bang. Àïí taách biïåt tiïëp aãnh hûúãng cuãa tyã lïå töíng luäy kïë söë ca AIDS theo àêìu ngûúâi lïn viïåc sûã duång bao cao su, nghiïn cûáu trïn àaä taách caác yïëu töë vïì tuöíi taác, giúái tñnh, chuãng töåc vaâ sùæc töåc, tònh traång hön nhên, núi cû truá thaânh thõ, giaáo duåc, thu nhêåp cuãa böë meå cuäng nhû caác àùåc tñnh khaác cuãa caác tiïíu bang laâ nhûäng yïëu töë aãnh hûúãng túái chi tiïu cuãa caác chûúng trònh AIDS. Sau khi loaåi trûâ caác yïëu töë trïn thò möëi tûúng àöìng giûäa tyã lïå töíng luäy kïë söë ca AIDS theo àêìu ngûúâi vaâ mûác àöå sûã duång bao cao su vêîn coân lúán. Hún thïë nûäa, cuâng vúái thúâi gian sûå thñch ûáng cuãa viïåc sûã duång bao cao su theo tyã lïå töíng luäy kïë söë ca AIDS theo àêìu ngûúâi tùng lïn. Caác taác giaã cuãa nghiïn cûáu cho rùçng tûâ 32 àïën 65 phêìn trùm mûác tùng thûåc tïë sûã duång bao cao su coá thïí do tyã lïå töíng luäy kïë söë ca AIDS theo àêìu ngûúâi tùng-àêy laâ thûúác ào khaách quan vïì mûác àöå ruãi ro tùng lïn - so vúái caác yïëu töë úã mûác caác tiïíu bang vaâ caá nhên khaác.

1. Nghiïn cûáu naây sûã duång möåt mêîu 8956 ngûúâi àûúåc hoãi trong caác àúåt àiïìu tra tûâ 1984-1990 cuãa cuöåc Àiïìu tra trúã laåi trïn phaåm vi quöëc gia vúái caác àöëi tûúång laâ thanh niïn, cuöåc àiïìu tra naây bùæt àêìu tûâ nùm 1979 vúái viïåc phoãng vêën 12000 ngûúâi coá nùm sinh trong khoaãng tûâ 1958-1965.

AIDS tuyâ thuöåc vaâo àaánh giaá cuãa baãn thên hoå vïì xaác suêët bõ nhiïîm HIV tûâ möåt haânh àöång cuå thïí vaâ tyã lïå chiïët khêëu maâ ngûúâi ta aáp duång cho caác nùm tiïëp theo cuãa möåt cuöåc söëng maånh khoeã. Àaánh giaá xaác suêët bõ nhiïîm khöng phaãi laâ dïî daâng búãi vò phêìn lúán moåi ngûúâi àïìu khöng biïët tònh traång nhiïîm HIV cuãa baån tònh/baån tiïm chñch cuãa mònh hay ngay caã mûác àöå nguy hiïím cuãa caác haânh vi trong quaá khûá vaâ hiïån taåi cuãa baån tònh/baån tiïm chñch cuãa mònh. Khöng coá gò àaáng ngaåc nhiïn laâ con ngûúâi trong cao àiïím ham muöën tònh duåc hay nghiïån chñch, hay trong hoaân caãnh kinh tïë khoá khùn caác chi phñ tûác thò vaâ roä raâng cho viïåc giaãm ruãi ro bõ nhiïîm HIV seä dûúâng nhû àöi khi lúán hún nhûäng lúåi ñch tûúng lai coân chûa roä raâng. Hún thïë nûäa, ngay caã khi quyïët àõnh vïì caác haânh vi cuãa 104

Khung minh hoåa 3.3. Ai biïët bao nhiïu vïì phoâng chöëng HIV/AIDS? Chuáng ta thûúâng chúâ àúåi rùçng nhûäng ngûúâi maâ caác haânh vi cuãa hoå àùåt hoå vaâo ruãi ro nhiïîm vaâ truyïìn HIV cao nhêët seä coá nhiïìu àöång cú hún trong viïåc tòm hiïíu xem HIV àûúåc truyïìn nhiïîm nhû thïë naâo vaâ laâm sao coá thïí phoâng ngûâa viïåc nhiïîm HIV. Nïëu thûåc laâ nhû vêåy thò nhûäng ngûúâi hiïån coá nhiïìu khaã nùng coá caác haânh vi nguy cú cao thûúâng seä biïët nhiïìu hún vïì phoâng ngûâa HIV hún laâ nhûäng ngûúâi maâ haânh vi cuãa hoå ñt àùåt hoå vaâo ruãi ro.

Söë liïåu tûâ baãy nûúác chêu Phi vuâng Cêån Xa-ha-ra khùèng àõnh giaã thiïët naây laâ àuáng. Hònh 3.3 úã khung minh hoåa naây cho thêëy tyã lïå phêìn trùm nam vaâ nûä vúái caác àùåc àiïím khaác nhau biïët laâ bao cao su coá thïí phoâng ngûâa truyïìn nhiïîm HIV. Caác söë liïåu naây lêëy tûâ möåt mêîu söë liïåu vïì ngûúâi lúán lêëy tûâ caác cuöåc àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë cuãa Bu-ki-na Pha-sö, Cöång hoaâ Trung Phi, Cöët-àivoa, Sï-nï-gan, Tan-da-nia, U-gan-àa vaâ Dim-ba-bu-ï.

Nhûäng ngûúâi coá ñt kiïën thûác nhêët vïì hiïåu quaã phoâng ngûâa cuãa bao cao su (phña têån cuâng bïn traái cuãa àöì thõ) laâ nhûäng ngûúâi àaân öng vaâ àaân baâ coá gia àònh vaâo tuöíi cuöëi 40 söëng úã caác vuâng nöng thön, coá hoùåc hêìu nhû khöng coá hoåc vêën vaâ khöng coá quan hïå tònh duåc ngoaâi giaá thuá trong khoaãng thúâi gian gêìn nhêët. Hoå cuäng laâ nhûäng ngûúâi ñt cêìn nhêët àïën nhûäng kiïën thûác trïn vò: mûác nhiïîm HIV úã vuâng nöng thön thêëp hún so vúái vuâng thaânh thõ úã vuâng Cêån Xa-ha-ra chêu Phi, caác cùåp vúå chöìng sinh hoaåt möåt vúå möåt chöìng khöng cêìn duâng bao cao su àïí traánh nhiïîm HIV. Thiïëu hoåc vêën cuäng goáp phêìn laâm cho hoå hiïíu biïët ñt; caác söë liïåu àiïìu tra nhên khêíu vaâ y tïë chó thêëy sûå tûúng quan roä rïåt giûäa trònh àöå giaáo duåc vúái kiïën thûác vïì bao cao su nhû laâ möåt phûúng tiïån phoâng ngûâa nhiïîm HIV (xem baáo caáo cuãa Filmer 1997). ÚÃ möåt thaái cûåc khaác laâ hai cöåt úã phña bïn phaãi cuãa biïíu àöì tûúng ûáng vúái nhoám àaân öng vaâ phuå nûä vúái mûác àöå nhêån thûác cao nhêët vïì bao cao su nhû möåt phûúng tiïån phoâng ngûâa HIV. Hoå laâ nhûäng ngûúâi treã hún, àöåc thên, söëng úã vuâng àö thõ vaâ gêìn àêy coá baån tònh khöng thûúâng xuyïn - têët caã caác yïëu töë àùåt hoå vaâo nhoám coá nguy cú bõ nhiïîm HIV cao hún. Trònh àöå giaáo duåc cao hún cuãa hoå möåt phêìn naâo goáp phêìn vaâo nhêån thûác cao hún. Tuy nhiïn, khöng phaãi 100% nhûäng ngûúâi thuöåc nhoám hêìu nhû coá nguy cú cao nhêët laåi coá kiïën thûác vïì phoâng ngûâa HIV. Àiïìu naây cho thêëy laâ cêìn phaãi coá nhûäng nöî lûåc böí sung àïí cung cêëp kiïën thûác cú baãn cho nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhêët nhiïîm laâ lan truyïìn viruát HIV cho ngûúâi khaác.

Hònh khung 3.3 Tyã lïå ngûúâi lúán biïët bao cao su laâ möåt phûúng tiïån baão vïå khoãi truyïìn nhiïîm HIV theo àùåc àiïím caá nhên taåi baãy nûúác vuâng cên Xahara chêu Phi

A: Àaân öng, phuå nûä nöng thön àaä coá gia àònh khöng coá hoåc vêën tuöíi tûâ 45-49 khöng baån tònh ngêîu hûáng B: Àaân öng thaânh thõ chûa coá gia àònh, tuöíi 25-29, phuå nûä thaânh thõ tuöíi 35-39 coá 4-8 nùm hoåc tiïíu hoåc vaâ khöng coá baån tònh ngêîu hûáng C: Àaân öng thaânh thõ chûa coá gia àònh, tuöíi 25-29, phuå nûä thaânh thõ tuöíi 30-34 coá 4-8 nùm hoåc tiïíu hoåc vaâ coá baån tònh ngêîu hûáng Nguöìn: Têåp húåp söë liïåu àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë cuãa Bukina Faso, cöång hoâa Trung Phi, Cöëtàivoa, Sïnïgan, Tandania, Uganda vaâ Dimbaduï

105

mònh ngûúâi ta thûúâng tñnh hïët àïën caác chi phñ cho caá nhên hoå nhûng laåi àaánh giaá thêëp ài nhiïìu hêåu quaã cho xaä höåi vïì mùåt truyïìn nhiïîm thûá phaát maâ hoå coá thïí gêy ra möåt caách khöng chuã àõnh.

Vò nhûäng lyá do trïn, mùåc dêìu thöng tin töët hún vïì nguy cú nhiïîm HIV seä laâm cho nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao giaãm möåt phêìn naâo àoá ruãi ro cuãa hoå, nhûng hoå vêîn coá caác haânh vi nguy cú hún laâ xaä höåi mong muöën vò muåc àñch cùæt giaãm dõch AIDS4.

Khung minh hoåa 3.4. “Thöng tin” laâ gò?

Taåi cêëp thûåc hiïån caác chûúng trònh phoâng ngûâa HIV, àöi khi ngûúâi ta noái àïën thöng tin laâ möåt böå phêån trong caác hoaåt àöång thöng tin giaáo duåc truyïìn thöng (IEC). Caác biïín biïíu trûng, saách nhoã vaâ caác thöng àiïåp dõch vuå cöng cöång trïn àaâi vaâ vö tuyïën laâ nhûäng vñ duå vïì àõnh nghôa heåp vïì thöng tin. Tuy nhiïn baáo caáo naây duâng thöng tin vúái nghôa röång hún maâ caác nhaâ kinh tïë vaâ nhiïìu ngûúâi khaác hiïíu, noá bao göìm têët caã caác loaåi hònh kiïën thûác, bêët kïí chuáng àûúåc lêëy vaâ chia seã nhû thïë naâo.

Do àoá trong baáo caáo naây khi noái “cung cêëp thöng tin” coá nghôa laâ bao göìm caác hoaåt àöång àa daång sau: • Cung cêëp caác thöng tin cú baãn nhû caác yïëu töë vïì truyïìn nhiïîm HIV vaâ laâm thïë naâo ngûúâi ta coá thïí baão vïå chñnh baãn thên mònh.

• Huêën luyïån caác kyä nùng vaâ caác àöång cú, nhû àaâm phaán sûã duång bao cao su hay duâng caác duång cuå tiïm chñch àaä saát truâng nhû thïë naâo.

• Giaáo duåc, vñ duå nhû giaáo duåc sûác khoãe sinh saãn vaâ HIV/AIDS trong trûúâng hoåc.

• Tham vêën cho moåi ngûúâi àaánh giaá àûúåc ruãi ro cuãa chñnh mònh vaâ coá caác haânh àöång thñch húåp.

Möåt söë caách cung cêëp thöng tin coá hiïåu quaã hún möåt söë caách khaác trong viïåc giuáp moåi ngûúâi coá haânh vi an toaân hún. Xaác àõnh caác caách cung cêëp thöng tin coá hiïåu quaã vúái chi phñ caâng thêëp laâ möåt cêu hoãi taác nghiïåp quan troång, nhûng nùçm ngoaâi khuön khöí cuãa baáo caáo naây. Trong khi thöng tin, vúái nghôa röång vaâ àûúåc cung cêëp möåt caách coá hiïåu quaã, coá thïí roä raâng laâ thay àöíi haânh vi cuãa möåt söë ngûúâi úã möåt mûác àöå naâo àoá nhûng chûa chùæc thay àöíi haânh vi àuã àïí chùån hùèn dõch HIV/ AIDS, àùåc biïåt trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ lan truyïìn viruát nhêët.

Giaãm chi phñ cuãa viïåc sûã duång bao cao su Bao cao su coá hiïåu quaã cao trong viïåc ngùn chùån truyïìn nhiïîm HIV, caã trûåc tiïëp lêîn giaán tiïëp thöng qua laâm giaãm truyïìn caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác (Pinkerton vaâ Abramson 1997). Tuy nhiïn, ngay caã nhûäng ngûúâi nhêån thûác hoaân toaân vïì nguy cú nhiïîm HIV vaâ vïì ñch lúåi baão vïå cuãa bao cao su coá thïí khöng sûã duång chuáng. Chi phñ cho viïåc sûã duång bao cao su khöng chó bao göìm giaá mua bao cao su maâ coân göìm nhûäng chi phñ phi taâi chñnh khaác nhû sûå khöng tiïån lúåi hay nhûäng phiïìn phûác liïn quan túái viïåc mua vaâ sûã duång bao cao su, vaâ àöëi vúái möåt söë ngûúâi viïåc duâng bao cao su coân laâm giaãm khoaái caãm tònh duåc. Caác chñnh saách laâm giaãm nhûäng chi phñ naây, thöng qua giaãm giaá bao cao su, caãi thiïån maång lûúái cung cêëp vaâ tùng sûå chêëp nhêån xaä höåi seä tùng viïåc sûã duång bao cao su vaâ giaãm truyïìn nhiïîm HIV. Caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su nhùçm àaåt têët caã caác muåc tiïu trïn: caác chûúng trònh naây baán bao cao su vúái giaá thêëp hún do àûúåc trúå giaá; chuáng àaãm baão bao cao su coá úã nhûäng maång lûúái tiïu thuå khöng truyïìn thöëng nhû caác hiïåu thuöëc, baäi àöî xe taãi àûúâng daâi, caác quaán bar vaâ khaách saån; caác chûúng trònh naây tùng sûå chêëp nhêån xaä höåi

106

thöng qua caác chiïën dõch quaãng caáo vaâ caác hoaåt àöång cú súã nhû diïîn kõch trïn àûúâng phöë qua àoá chó cho moåi ngûúâi viïåc sûã duång bao cao su laâ bònh thûúâng, laânh maånh vaâ vui nhöån.

Nhûäng chûúng trònh naây thûúâng nhùçm vaâo caác höå gia àònh coá thu nhêåp thêëp núi maâ giaá cuãa bao cao su thûúâng laâm giaãm nhu cêìu sûã duång chuáng. Sau chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su, doanh söë baán bao cao su tùng voåt (hònh 3.l). ÚÃ nhiïìu nûúác chó trïn hònh 3.1, trûúác khi coá chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi, bao cao su hêìu nhû khöng coá vaâ khöng àûúåc biïët àïën. Phêìn lúán caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su àûúåc caác nhaâ taâi trúå nûúác ngoaâi trúå cêëp giaá vaâ nhiïìu chûúng trònh, nhû úã ÊËn Àöå, nhêån àûúåc trúå giaá cuãa chñnh phuã. Möåt söë chñnh phuã cuäng giaãm giaá bao cao su bùçng caách giaãm thuïë xuêët nhêåp khêíu vaâ thuïë doanh thu cho baán bao cao su vaâ cao su latex.

Hònh 3.1: Doanh söë baán bao cao su tiïëp thõ xaä höåi taåi saáu nûúác, 1991-96

Caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi tùng doanh söë baán bao cao su bùçng caách baán vúái giaá trúå cêëp, tùng sûå coá mùåt bao cao su taåi nhiïìu núi vaâ bùçng caách phöí thöng hoaá viïåc sûã duång chuáng Nguöìn: Phuå luåc thöëng kï, baãng 3.

Taác àöång tiïìm taâng cuãa tiïëp thõ xaä höåi bao cao su cöång vúái viïåc giaãm thuïë nhêåp khêíu vaâ caác thuïë khaác coá thïí thêëy roä trong vñ duå cuãa Bra-xin. Trûúác khi coá chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi giaá möîi bao cao su tûâ 0,75 àïën 1 àö la vaâ töíng tiïu thuå cuãa thõ trûúâng chó dûâng úã mûác 45 triïåu chiïëc; thuïë nhêåp khêíu àaánh vaâo bao cao su laâm cho giaá cuãa noá cao vaâ doanh söë thêëp. Vaâo nùm 1991, ban cao su maác Prudence àûúåc trúå giaá úã mûác 0.2 àö la/ chiïëc àûúåc tung ra cuâng vúái möåt chiïën dõch thöng tin maånh meä, thuïë nhêåp khêíu bao cao su àûúåc dêìn dêìn giaãm. Cho àïën thúâi àiïím nùm 1995, doanh söë tùng gêìn nhû gêëp ba lïn àïën khoaãng 168 triïåu chiïëc (Clemente vaâ caác taác giaã khaác 1996). Doanh söë cuãa caã caác nhaâ cung cêëp trong nûúác lêîn bao cao su tiïëp thõ xaä höåi àïìu tùng lïn, riïng bao cao su Prudence chiïëm 11% thõ trûúâng àang tùng lïn nhanh choáng5.

Möåt söë chñnh phuã, caác töí chûác phi chñnh phuã vaâ caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi cuäng triïín khai caác chûúng trònh khuyïën khñch sûã duång bao cao su nhùçm vaâo àöëi tûúång maåi dêm. Vñ duå, chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi úã Cùm-pu-chia bao göìm caác hoaåt àöång àùåc biïåt 107

Khung minh hoåa 3.5 Phoâng ngûâa HIV trong söë gaái dêm úã Kinsasa Möåt chûúng trònh phoâng chöëng caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc (BLQÀTD) úã Kin-sa-sa, CH Cöng Gö, cêëp miïîn phñ bao cao su cho 500 gaái maåi dêm HIV-êm tñnh, xeát nghiïåm bïånh LQÀTD, chûäa trõ, tham vêën, vaâ thaão luêån nhoám vïì phoâng bïånh àaä thaânh cöng trong tùng cûúâng sûã duång bao cao su, giaãm tyã lïå mùæc caác BLQÀTD, kïí caã HIV (Laga vaâ caác taác giaã khaác 1994).

Trûúác khi coá chûúng trònh, chó coá 11% gaái maåi dêm sûã duång bao cao su vaâ nhûäng ngûúâi coá sûã duång thò chó sûã duång luác coá luác khöng. Sau ba thaáng tham gia chûúng trònh, hún möåt nûãa söë phuå nûä baáo caáo laâ sûã duång àïìu àùån bao cao su - nghôa laâ trong voâng möåt tuêìn lïî hoå chó tham gia coá ñt hún möåt lêìn vaâo haânh vi tònh duåc khöng an toaân. Vaâo luác kïët thuác cuãa dûå aán ba nùm naây, hún hai phêìn ba phuå nûä tham gia chûúng trònh àaä sûã duång thûúâng xuyïn bao cao su. Trúã ngaåi chñnh khöng àaåt àûúåc tyã lïå 100% sûã duång bao cao su, theo baáo caáo, laâ do caác baån haâng nam giúái tûâ chöëi sûã duång.

Trong thúâi gian dûå aán àûúåc thûåc hiïån, tyã lïå nhiïîm múái HIV-1 giaãm tûâ 11,7% xuöëng 4,4% trïn 100 phuå nûä - nùm quan saát (hònh 3,5 trong khung). Tyã lïå mùæc múái ba bïånh LQÀTD coá thïí chûäa àûúåc laâ: bïånh lêåu, nêëm truâng roi, bïånh viïm loeát cú quan sinh duåc giaãm vaâ àiïìu naây coá thïí àaä àoáng goáp vaâo viïåc giaãm truyïìn nhiïîm HIV. Caác phuå nûä sûã duång bao cao su liïn tuåc vaâ ài khaám àïìu àùån ñt bõ nhiïîm HIV hún laâ nhûäng ngûúâi sûã duång khöng liïn tuåc vaâ ñt ài khaám hún.

Coá thïí ruát ra hai baâi hoåc tûâ thaânh cöng cuãa chûúng trònh naây: thûá nhêët laâ tñnh böí trúå lêîn nhau cuãa viïåc cung cêëp bao cao su vaâ chûäa chaåy caác bïånh LQÀTD cho gaái maåi dêm vaâ thûá hai laâ àïí chûúng trònh thaânh cöng cêìn phaãi nêng cao sûå mong muöën sûã duång bao cao su trong söë caác khaách haâng cuãa hoå. Trong khi nêng cao sûã duång bao cao su coá leä laâ nguyïn nhên trûåc tiïëp chuã yïëu dêîn àïën giaãm tyã lïå mùæc múái HIV vaâ caác bïånh LQÀTD vaâ laâ thaânh töë ñt töën keám nhêët cuãa dûå aán, thaânh phêìn chûäa caác bïånh LQÀTD cuäng quan troång trong viïåc àaãm baão sûác khoãe cuãa gaái maåi dêm vaâ giûä hoå tham gia chûúng trònh. Khi àaánh giaá dûå aán ngûúâi ta àaä khöng tñnh àïën yïëu töë laâ giûäa dûå aán möåt chûúng trònh TTXH bao cao su Prudence àaä àûúåc khúãi xûúáng úã Kin-sa-sa, vaâ chûúng trònh naây chùæc àaä coá taác àöång quan troång túái sûå sùén saâng bùçng loâng duâng bao cao su cuãa caác khaách laâng chúi (Marie Laga, theo trao àöíi trûåc tiïëp vúái taác giaã).

Hònh khung 3.5 Tyã lïå mùæc múái HIV-1 vaâ caác bïånh LQÀTD khaác trong söë gaái maåi dêm HIV - êm tñnh trong ba nùm

Nguöìn: Laga vaâ caác taác giaã khaác. The Lancet Ltd. Sûã duång coá xin pheáp

108

hûúáng túái nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ caác khaách haâng cuãa hoå taåi caác khaách saån vaâ quaán bar. Möåt söë chûúng rònh cêëp miïîn phñ bao cao su cho nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm. Möåt vaâi chûúng trònh àaä thaânh cöng trong viïåc tùng sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ cho thêëy coá taác àöång roä rïåt lïn tyã lïå mùæc múái HIV. Khung minh hoaå 3.5 mö taã thaânh cöng cuãa möåt trong nhûäng chûúng trònh nhû vêåy úã Cöng hoaâ Cöng Gö (trûúác àêy laâ Zai-e); thaânh cöng tûúng tûå cuäng coá àûúåc trong möåt chûúng trònh löi cuöën àûúåc gaái maåi dêm tham gia úã Nai-rö-bi, Kï-ni-a (Ngugi vaâ caác taác giaã khaác 1988, xem khung minh hoaå 2.6). Thaái Lan phaát àöång möåt phong traâo quöëc gia bao göìm phên phöëi bao cao su cho caác nhaâ chûáa vaâ möåt chiïën dõch quaãng caáo àaåi chuáng khuyïën khñch sûã duång bao cao su trong thûúng maåi tònh duåc vúái muåc tiïu àaåt 100% sûã duång bao cao su trong hoaåt àöång naây. Sûã duång bao cao su tùng voåt lïn trong hún 90% söë lêìn quan hïå tònh duåc maåi dêm, vaâ tyã lïå mùæc HIV giaãm trong möåt söë nhoám coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao (Nelson vaâ caác taác giaã khaác 1996, Rojanapithayakorn vaâ Hannenberg 1996).

Caác chñnh saách laâm tùng sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi coá quan hïå tònh duåc khöng an toaân vúái nhiïìu ngûúâi laâ möåt phûúng caách maånh meä tiïìm taâng àïí giaãm quy mö cuãa dõch bïånh vaâ do àoá mang laåi nhûäng lúåi ñch quan troång cho toaân xaä höåi. Tuy nhiïn, nhûäng chûúng trònh nhû vêåy coá thïí rêët nhêåy caãm vïì chñnh trõ. Cung cêëp bao cao su àûúåc trúå giaá cho nhûäng ngûúâi coá quan hïå tònh duåc vúái nhiïìu ngûúâi coá thïí bõ cöng chuáng coi laâ dung tuáng caác haânh vi phi àaåo àûác. Hiïíu hún vïì lúåi ñch tiïìm taâng cuãa nhûäng chûúng trònh nhû vêåy - vaâ caái giaá moåi ngûúâi phaãi traã nïëu khöng chêëp nhêån caác chûúng trònh naây - laâ möåt bûúác àêìu tiïn quan troång trong viïåc laâm cho chuáng àûúåc chêëp nhêån búãi xaä höåi noái chung vaâ nhûäng ngûúâi khaác maâ nïëu khöng hiïíu seä phaãn àöëi caác chûúng trûúng trònh naây.

Giaãm chi phñ cuãa caác haânh vi tiïm chñch an toaân.

Nhû chuáng ta àaä thêëy úã Chûúng 2, möåt khi HIV nhiïîm vaâo nhoám tiïm chñch ma tuyá thò nguy cú truyïìn nhiïîm cho nhûäng ngûúâi duâng chung kim tiïm laâ hïët sûác lúán - cao hún vaâ ngay lêåp tûác hún bêët cûá nhoám coá haânh vi nguy cú cao khaác. Do HIV tùng nhanh chi phñ caá nhên cho viïåc tiïm chñch duâng chung duång cuå tiïm chñch, chuáng ta mong rùçng seä thêëy nhûäng thay àöíi haânh vi àaáng kïí, vúái àiïìu kiïån laâ coá nhûäng caách reã tiïìn hún cho nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá traánh bõ nhiïîm viruát.

Khöng phaãi têët caã nhûäng ai tiïm chñch àïìu nghiïån ma tuyá, nhûng àöëi vúái nhûäng ngûúâi nghiïån, boã ma tuyá ñt khi laâ möåt giaãi phaáp chi phñ thêëp6. Boã nghiïån coá thïí hïët sûác àau àúán, coá thïí mêët nhiïìu thúâi gian vaâ thûúâng khöng thaânh cöng lùæm: trong voâng möåt hay hai nùm sau àûúåc chûäa chaåy cai nghiïån, 70 àïën 80% söë ngûúâi àûúåc chûäa chaåy khoãi duâng hï-rö-in quay laåi tiïm chñch (Golz 1993 vaâ McCoy vaâ caác TG khaác 1997)7. Àiïìu naây khöng coá nghôa laâ caác chûúng trònh chûäa nghiïån ma tuyá laâ khöng coá giaá trõ, ñt ra xuêët phaát tûâ khña caånh phoâng chöëng HIV/AIDS haån heåp. Thûúâng caác chûúng trònh naây laâ kïnh duy nhêët coá àûúåc àïí àûa caác chûúng trònh phoâng ngûâa HIV àïën vúái nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá. Mùåc dêìu chûäa nghiïån thûúâng khöng dêîn àïën ngûâng tiïm chñch vônh viïîn, noá àöi khi laâm cho nhûäng ngûúâi nghiïån laåi coá caác haânh vi ñt nguy cú hún: têìn xuêët tiïm chñch giaãm vaâ ñt duâng chung kim tiïm hún (Blix vaâ Gronbladh 1988; Metzger 1997; Rezza, Oliva vaâ Sasse 1988). Tuy nhiïn, noái chung coá ñt bùçng chûáng cho rùçng chó coá chûúng trònh chûäa nghiïån khöng thöi seä coá hiïåu quaã ngùn chùån dõch HIV/AIDS trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá8. Do àoá, mùåc dêìu cung cêëp thöng tin vïì nguy cú truyïìn nhiïîm HIV vaâ giaãm chi phñ cuãa caác chûúng trònh chûäa nghiïån coá thïí laâm cho möåt söë

109

ngûúâi nghiïån boã hùèn tiïm chñch vaâ möåt söë ngûúâi khaác tiïm chñch theo caách an toaân hún, nhûng coá leä coân nhiïìu ngûúâi vêîn seä tiïëp tuåc caác haânh vi tiïm chñch nguy hiïím trûâ phi chi phñ cuãa caác haânh vi an toaân - chuã yïëu laâ giaá mua duång cuå àaä tiïåt truâng hay thuöëc saát truâng - àuã thêëp.

Khöng may laâ, úã nhiïìu nûúác àïí coá haânh vi tiïm chñch an toaân coá thïí rêët töën keám cho nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá. Caác nghiïn cûáu cho thêëy laâ sûå khoá khùn trong viïåc coá àûúåc caác duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng laâ nguyïn nhên chuã yïëu maâ nhûäng ngûúâi nghiïån duâng chung duång cuå tiïm chñch (Höåi àöìng Nghiïn cûáu quöëc gia 1989, Vlahov 1997). Vêën àïì mua àûúåc caác duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng coá leä àùåc biïåt nghiïm troång úã caác nûúác àang phaát triïín, núi maâ thu nhêåp thêëp, tònh traång khan hiïëm chung caác duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng vaâ ngay caã thuöëc saát truâng laâm cho nhiïìu ngûúâi nghiïån hêìu nhû khöng thïí tiïëp cêån túái àûúåc caác duång cuå àaä tiïåt truâng. Vñ duå úã Miïën Àiïån nhûäng ngûúâi nghiïån àïën chöî caác nhaâ tiïm chñch chuyïn nghiïåp, nhûäng ngûúâi naây baán ma tuáy vaâ chñch luön cho hïët khaách haâng naây àïën khaách haâng khaác duâng möåt kim tiïm duy nhêët gùæn vúái öëng tiïm bùçng nhûåa hay kiïíu öëng nhoã roåt (Oppenheimer 1995). Nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tûáy úã thaânh phöë Höì Chñ Minh, Viïåt Nam thò laåi àïën tiïm chñch úã caác “quaán tiïm chñch” (‘TP Höì chñ Minh...”. 1996). Möåt àiïìu tra úã möåt thaânh phöë taåi bang Manipur, àöng bùæc ÊËn Àöå phaát hiïån ra laâ hêìu nhû têët caã (97%) nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá àïìu duâng chung duång cuå: trong phêìn lúán caác trûúâng húåp búm tiïm àûúåc gùæn vúái öëng nhoã gioåt (Sarkar vaâ caác TG khaác 1996). Thûúâng ngay caã nïëu coá thïí mua búm vaâ kim tiïm vúái giaá maâ nhûäng ngûúâi tiïm chñch coá thïí chõu àûúåc thò viïåc mang theo mònh búm vaâ kim tiïm coá thïí dêîn túái bõ bùæt. Trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, möåt ngûúâi tiïm chñch phaãi cên nhùæc ruãi ro bõ nhiïîm HIV do duâng chung duång cuå vúái ruãi ro bõ boã tuâ nïëu bõ bùæt vúái búm tiïm.

Möåt trong nhûäng biïån phaáp ñt töën keám maâ chñnh phuã coá thïí laâm àïí giaãm chi phñ cho haânh vi tiïm chñch an toaân laâ boã caác haån chïë vïì luêåt phaáp liïn quan àïën viïåc mua vaâ mang theo mònh duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng. Khi àûúåc trang bõ vúái kiïën thûác vïì ruãi ro vaâ àûúåc tiïëp cêån húåp phaáp túái caác duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng, nhûäng ngûúâi tiïm chñch trong nhiïìu hoaân caãnh àaä nhanh choáng coá nhûäng haânh vi an toaân hún. Sau khi caác hiïåu thuöëc àûúåc baán kim tiïm úã bang Con-nï-ti-cúát, Myä nùm 1992, tyã lïå ngûúâi tiïm chñch duâng chung duång cuå àaä giaãm tûâ 71% xuöëng coân 15% trong voâng ba nùm (Span 1996). ÚÃ Bùng Cöëc, Thaái Lan, hún 90% ngûúâi tiïm chñch àûúåc àiïìu tra àaä baáo caáo thay àöíi haânh vi cuãa mònh àïí giaãm nguy cú nhiïîm HIV; 80% noái laâ hoå mua duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng taåi hiïåu thuöëc thay vò duâng chung vúái nhûäng ngûúâi khaác (Choopanya vaâ caác TG khaác 1991)9.

Töíng tyã lïå nhiïîm HIV trong söë ngûúâi tiïm chñch úã Bùng Cöëc, tùng nhanh trong quaá khûá, àaä öín àõnh úã mûác xung quanh 40%, möåt nûãa mûác maâ caác nûúác lên cêån àaåt àûúåc núái maâ búm kim tiïm vaâ thöng tin vïì HIV ñt dïî daâng coá àûúåc hún (Weniger vaâ caác TG khaác 1991). ÚÃ möåt söë àõa phûúng, chñnh quyïìn vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã àaä haânh àöång súám hún vaâ tñch cûåc hún àïí giaãm thiïíu taác haåi cuãa tiïm chñch ma tuyá àöëi vúái dõch HIV. Nhûäng chûúng trònh “giaãm thiïíu taác haåi” nhû vêåy àaä giûä cho tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh thêëp àaáng ngaåc nhiïn trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch. ÚÃ nùm thaânh phöë nïu trong baãng 3.1, caác chûúng trònh giaãm thiïíu taác haåi (GTTH) àaä giûä cho tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch dûúái mûác 5% trong voâng ñt nhêët 5 nùm, trong khi àoá taåi caác thaânh phöë lên cêån tyã lïå nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch tùng lïn àïën 50% vaâ cao hún nûäa (Ch’ien 1994, Des Jarlais vaâ caác TG khaác 1995, Lee, Lim vaâ Lee 1993: Poshyachinda 1993; Wong, Lee vaâ Lim 1993). Möîi thaânh phöë noái trïn àaä bùæt àêìu chûúng trònh cuãa mònh rêët súám trûúác khi HIV xêm nhêåp röång trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch

110

ma tuyá. Caác chûúng trònh naây ban göìm thöng tin vïì tiïm chñch an toaân, chûúng trònh àöíi kim saåch, chûúng trònh cung cêëp chêët saát truâng vaâ àiïím chûäa cai nghiïån ma tuyá. Ngoaâi viïåc kòm haäm dõch HIV, caác chûúng trònh naây cuäng àaä laâm tùng nhu cêìu chûäa nghiïån ma tuyá taåi têët caã nùm thaânh phöë. Tuy nhiïn trong söë caác thaânh phöë naây chó coá Sydney, UÁc khúãi xûúáng viïåc múã röång trïn quy mö lúán chûúng trònh chûäa nghiïån.

Caác chûúng trònh àöíi kim tiïm (CTÀKT), bùçng caách àöíi duång cuå tiïm chñch àaä tiïåt truâng lêëy caái àaä duâng röìi, àaä giaãm töëi thiïíu viïåc duâng chung duång cuå vaâ lêëy caác duång cuå bõ nhiïîm bêín khoãi voâng luên chuyïín giûäa nhûäng ngûúâi nghiïån. Nhiïìu CTÀKT cuäng cung cêëp bao cao su miïîn phñ nhùçm ngùn ngûâa viïåc truyïìn HIV sang caác baån tònh cuãa nhûäng ngûúâi tiïm chñch, cuäng nhû giaáo duåc giaãm caác haânh vi coá nguy cú cao vaâ giúái thiïåu ngûúâi nghiïån àïën núi chûäa nghiïån10. Caác CTÀKT àaä àûúåc thûåc hiïån röång raäi úã UÁc, Niu-zi-lên vaâ nhiïìu nûúác Têy Êu khaác vúái thaânh cöng rêët lúán trong viïåc giaãm lêy truyïìn HIV cuäng nhû möåt söë truyïìn nhiïîm khaác trong qua àûúâng maáu nhû viïm gan B vaâ C. Möåt nghiïn cûáu gêìn àêy so saánh tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá trong möåt mêîu 81 thaânh phöë úã Bùæc Myä, chêu Êu, chêu AÁ vaâ miïìn Nam Thaái Bònh Dûúng (Hurley, Jolley vaâ Kaldor 1997). Trong 52 thaânh phöë khöng coá CTÀKT, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV tùng haâng nùm trung bònh laâ 5,9%, trong khi àoá mûác naây giaãm vúái tyã lïå tûúng ûáng (5,8%) úã caác thaânh phöë coá CTÀKT. Tuy nhiïn caãn trúã chñnh trõ àöëi vúái caác CTÀKT vêîn coân laâ möåt lûåc lûúång maånh. ÚÃ Myä caác CTÀKT laâ rêët hiïëm vaâ phên phöëi búm tiïm thûúâng laâ khöng húåp phaáp. Möåt nghiïn cûáu gêìn àêy àaánh giaá laâ möåt chûúng rònh àöíi kim tiïm quöëc gia úã Myä coá thïí àaä phoâng ngûâa tûâ 4000 àïën 10000 trûúâng húåp nhiïîm HIV tûâ 1987 àïën 1995 trong söë nhûäng ngûúâi sûã duång ma tuyá, baån tònh vaâ con caái cuãa hoå. Nïëu möåt chûúng trònh nhû vêåy àûúåc thûåc hiïån trong nùm 1996 noá vêîn coá thïí phoâng ngûâa tûâ 5000 àïën 11000 ca nhiïîm HIV trong voâng nùm nùm tiïëp theo (Lurie vaâ Drucker 1997).

Baãng 3.1 Nhûäng chûúng trònh phoâng chöëng úã caác thaânh phöë àaä giûä mûác nhiïîm HIV trong söë ngûúâi tiïm chñch ma tuáy dûúái 5 % Húåp phaáp hoáa viïåc Phên phöëi Àõa àiïím chûúng trònh

Bùæt àêìu

Àöíi kim mua baán duång cuå

Hoåat àöång

Chûäa

Tham vêën vaâ

Tyã lïå ngûúâi tiïm

chêët saát

vûún túái caác

nghiïån

thûã HIV tûå

chñch baáo caáo thay

truâng

cöång àöìng

röång raäi

nguyïn röång raäi

àöíi haânh vi %

súám

saåch

tiïm chñch

Glasgow (Scöëtlen)

v

v

v

v

Lund (Thuåy àiïín)

v

v

v

Sydney (Uác)

v

Tacoma (Myä) Toronto (Canada)

v

84 v v

82

v

v

v

84

v

v

v

v

73

v

v

v

v

87

Nguöìn: Des Jarlais vaâ caác taác giaã khaác 1993, baãng 3 vaâ phêìn baáo caáo

Liïåu chiïën lûúåc giaãm thiïíu taác haåi coá thaânh cöng àûúåc úã caác nûúác àang phaát triïín khöng? Cêu traã lúâi dûúâng nhû laâ coá. Tuy coá ñt kinh nghiïåm vïì caác chiïën lûúåc giaãm thiïíu taác haåi hún caác nûúác àang phaát triïín, thaânh cöng rûåc rúä cuãa möåt CTÀKT úã Nïpan cho thêëy laâ cêìn phaãi triïín khai röång hún caác chûúng trònh nhû vêåy. Àûúåc khúãi àöång vaâo nùm 1992, chûúng trònh úã Nïpan àaä giûä mûác hiïån nhiïîm HIV trong söë 1500 ngûúâi tiïm chñch úã Kaát-man-àu dûúái 2% ngay caã trong khi nhiïîm HIV tùng maånh úã caác nûúác chêu AÁ khaác doåc theo con àûúâng buön baán ma tuáy (khung 3.6).

111

Khung minh hoåa 3.6: Giaãm thiïíu taác haåi trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Nïpan Nïpan àaä coá nhûäng bûúác ài rêët súám nhùçm ngùn ngûâa sûå lan truyïìn HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá vaâ àaä àaåt àûúåc nhûäng thaânh tñch vûúåt bêåc. Vaâo nùm 1992, möåt töí chûác phi chñnh phuã coá tïn laâ Lifesaving and Lifegiving Society (Hiïåp höåi cûáu söëng vaâ mang laåi cuöåc söëng) bùæt àêìu tiïën haânh giaáo duåc, cêëp bao cao su, thuöëc saát truâng, àöíi kim tiïm vaâ chùm soác sûác khoãe ban àêìu cho khoaãng 650 trong söë 1.500 ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Kaát-man-àu. Töí chûác trïn cöång taác vúái caác Böå Nöåi vuå vaâ Y tïë vaâ caác cú quan phaáp luêåt khaác, trong khi giuáp àúä nhûäng ngûúâi tiïm chñch möåt caách kñn àaáo vaâ khöng xeát àoaán (Peak, Maharjan vaâ Crofts 1994).

Trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch tham gia chûúng trònh, têìn xuêët chñch trung bònh giaãm tûâ mûác 24 lêìn trong möåt tuêìn, ngay trûúác khi chûúng trònh bùæt àêìu, xuöëng coân 17 lêìn möåt tuêìn vaâo nùm 1994. Söë lêìn chñch khöng an toaân giaãm möåt nûãa, söë ngûúâi duâng chung duång cuå giaãm 21% vaâ söë lêìn duång cuå duâng chung giaãm 29%. Àiïìu àaáng noái nhêët laâ tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch úã Kaát-man-àu giûä úã mûác dûúái 2%, ngay caã trong khi mûác naây tùng úã caác nûúác lên cêån (Maharjan vaâ caác TG khaác 1994). Viïåc tyã lïå hiïån nhiïîm HIV coá giûä àûúåc úã mûác thêëp trong nhûäng nùm túái hay khöng tuây thuöåc vaâo viïåc tiïëp tuåc caác nöî lûåc giaãm thiïíu taác haåi trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch.

Mills vaâ caác taác giaã khaác (1993) àaánh giaá laâ töíng chi phñ cuãa chûúng trònh cho möåt nùm laâ 7.333 USD vaâ chi phñ trung bònh cho möåt ngûúâi tham gia chûúng tònh laâ 3,21 USD cho möåt lêìn tiïëp xuác vúái chûúng trònh. Búãi vò viruát thûúâng truyïìn tûâ ngûúâi tiïm chñch sang caác baån tònh vaâ con caái cuãa hoå, chi phñ trïn laâ àêìu tû khöng chó àïí baão vïå baãn thên nhûäng ngûúâi tiïm chñch maâ coân ngùn ngûâa viruát lan truyïìn röång ra hún.

Khi nguöìn lûåc cho àöíi kim tiïm thiïëu, phên phöëi thuöëc saát truâng coá thïí laâ möåt giaãi phaáp thay thïë ñt töën keám. Thuöëc saát truâng khöng nhûäng reã maâ coân ñt bõ tranh luêån hún so vúái àöíi kim tiïm, vaâ núi naâo duâng àuáng seä hïët sûác coá hiïåu quaã trong viïåc giïët HIV trïn caác duång cuå tiïm chñch àaä nhiïîm viruát (Siegel, Weinstein vaâ Fineberg 1991). Hún thïë nûäa nêng cao sûå sùén coá thuöëc saát truâng laâ biïån phaáp giaãm thiïíu taác haåi hêìu nhû duy nhêët coá thïí laâm àûúåc àöëi vúái söë tuâ nhên tiïm chñch, búãi vò caác nhaâ quaãn giaáo tuâ nhên khoá coá thïí phên phöëi kim tiïm vò caác tuâ nhên coá thïí duâng chuáng laâm vuä khñ. Tuy nhiïn thuöëc saát truâng khöng phaãi luác naâo cuäng sùén coá. Vñ duå trûúác nùm 1991, hêìu nhû ngûúâi ta khöng biïët àïën thuöëc saát truâng úã bang Manipur, ÊËn Àöå (Sarkar vaâ caác TG khaác 1996): möåt chûúng trònh cung cêëp thuöëc saát truâng khúãi xûúáng vaâo nùm àoá úã thaânh phöë Churachandpur àaä tùng tyã lïå ngûúâi tiïm chñch sûã duång duång cuå saát truâng tûâ 31 lïn 72%. Caác chûúng trònh chêët saát truâng mang laåi nhûäng lúâl ñch lúán nhêët vïì tùng tuöíi thoå trïn möåt ngûúâi tiïm chñch khöng bõ nhiïîm viruát trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch nïëu chuáng àûúåc thûåc hiïån súám, trong khi tyã lïå nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi naây vêîn úã mûác 2% hay thêëp hún (Siegel, Weinstein vaâ Fineberg 1991).

Caác chûúng trònh giaãm chi phñ cuãa caác haânh àöång tiïm chñch an toaân thûúâng gêy möëi lo ngaåi laâ chuáng khuyïën khñch moåi ngûúâi bùæt àêìu tham gia tiïm chñch hay khöng khuyïën khñch ngûúâi nghiïån tòm caách chûäa nghiïån. Nïëu caác nöî lûåc giaãm chi phñ cho caác haânh vi tiïm chñch an toaân khuyïën khñch nghiïån ngêåp thò noá phaãi àûúåc cên nhùæc so saánh vúái lúåi ñch giaãm truyïìn nhiïîm HIV. May thay, coá nhiïìu bùçng chûáng cho thêëy laâ thûåc tiïîn laåi khöng phaãi nhû vêåy (Höåi àöìng Nghiïn cûáu quöëc gia 1989). Hai àaánh giaá caác CTÀKT úã saáu nûúác cöng nghiïåp phaát triïín àaä khöng tòm ra bùçng chûáng laâ caác chûúng trònh naây laâm tùng söë ngûúâi tiïm chñch hay tùng söë kim tiïm àûúåc boã ài möåt caách khöng àuáng quy caách (Lurie vaâ caác TG khaác 1993; Normand, Vlahov vaâ Moses 1995; U.S.GAO 1993)11.

112

Nêng cao chi phñ cuãa caác haânh vi nguy cú cao: Hiïåu quaã khöng roä raâng cuãa caác biïån phaáp luêåt phaáp ngùn chùån caác haânh vi naây Chuáng ta àaä thêëy rùçng giaãm chi phñ cho caác haânh vi haânh duåc vaâ tiïm chñch an toaân coá thïí khuyïën khñch caác haânh vi ñt coá nguy cú hún vaâ giaãm truyïìn nhiïîm HIV. Nhûng caã maåi dêm lêîn sûã duång phi phaáp ma tuyá vaâ nghiïån ma tuyá àïìu mang laåi nhûäng taác àöång ngoaåi vi tiïu cûåc àaáng kïí cho xaä höåi trïn phûúng diïån truyïìn nhiïîm caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ maáu, töåi phaåm, chi phñ thûåc thi phaáp luêåt, boã tuâ. Do àoá khöng coá gò àaáng ngaåc nhiïn laâ caác chûúng trònh khuyïën khñch caác haânh vi an toaân hún trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, nhûäng ngûúâi tiïm chñch vaâ nhûäng ngûúâi hay coá caác haânh vi nguy cú cao khaác coá thïí khöng àûúåc taán thaânh vïì chñnh trõ, nhêët laâ khi chuáng àûúåc xem nhû laâ tha thûá cho maåi dêm vaâ nghiïån ma tuyá. Möåt caách tiïëp cêån thay thïë thöng thûúâng hïët sûác hêëp dêîn laâ khöng khuyïën khñch caác hoaåt àöång trïn bùçng caác biïån phaáp sûã phaåt nùång vaâ àêíy maånh thûåc thi caác luêåt phaáp hiïån haânh. Theo quan àiïím hoåc thuyïët kinh tïë, nhûäng nöî lûåc nêng cao ch.I phñ cuãa caác haânh vi nguy cú tiïìm taâng naây coá thïí khöng khuyïën khñch nhûäng haânh vi naây vúái àiïìu kiïån laâ phaãi nêng nhûäng chi phñ àoá àuã mûác. Tuy nhiïn, hoaåt àöång tònh duåc vaâ tiïm chñch laâ caác hoaåt àöång caá nhên nïn thûåc hiïån cêëm àoaán trïn thûåc tïë laâ töën keám vaâ khoá laâm (Minon vaâ Zwiebel 1995). Hún thïë nûäa nhû chuáng töi thaão luêån dûúái àêy, nhûäng nöî lûåc nhû vêåy coá thïí mang laåi nhûäng hêåu quaã khöng chuã àõnh maâ coá thïí laâm trêìm troång thïm dõch HIV/AIDS. Nêng cao chi phñ cuãa kinh doanh tònh duåc. Caác cöë gùæng giaãm maåi dêm ñt khi coá hiïåu quaã. Thûåc ra, nhiïìu nghiïn cûáu àaä chó ra laâ cêëm vaâ trûâng phaåt maåi dêm laâm cho nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm chuyïín chöî haânh nghïì cuãa mònh vaâ thay àöíi caách hoå tòm caác khaách haâng cuãa mònh àïí traánh bõ bùæt. Vñ duå, Sin-ga-po tòm caách triïåt tiïu maåi dêm bùçng caách àoáng cûãa caác khu “àeân àoã” úã caác khu thûúng maåi thò chùèng bao lêu sau nhaâ chûáa xuêët hiïån úã caác khu dên cû (Ong 1993). Nhûäng nöî lûåc tûúng tûå úã Phi-li-pin àaä laâm cho gaái maåi dêm chuyïín sang hoaåt àöång ngêìm (Brown vaâ Xenos 1994). Nhûäng nöî lûåc naây sùæp xïëp laåi caác vêën àïì liïn quan àïën maåi dêm nhûng khöng loaåi trûâ chuáng. Töìi tïå hún, caác can thiïåp nhùçm khuyïën khñch haânh vi an toaân cuãa chñnh phuã seä khoá coá thïí tiïëp cêån àûúåc túái nhûäng ngûúâi tröën traánh phaáp luêåt vaâ tiïëp tuåc haânh nghïì maåi dêm.

Ngoaâi vêën àïì thûåc thi phaáp luêåt ra, trûâng trõ maåi dêm khöng coá hiïåu quaã trong viïåc phoâng chöëng HIV búãi vò viruát àûúåc truyïìn khöng phaãi búãi do chñnh maåi dêm maâ do quan hïå tònh duåc khöng an toaân vúái nhiïìu baån tònh, bêët kïí bïn naây traã tiïìn bïn kia hay khöng.

Maåi dêm coá thïí ruãi ro cao hay thêëp tuyâ thuöåc vaâo hoaåt àöång cuå thïí vaâ liïåu bao cao su coá àûúåc sûã duång hay khöng. Do àoá, nïëu coá thïí loaåi trûâ hùèn maåi dêm, HIV vêîn coá thïí töìn taåi vaâ truyïìn theo con àûúâng quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng, tuy vúái töëc àöå chêåm hún. Tuy nhiïn coá thïí giaã àõnh möåt caách húåp lyá laâ caâng hiïåu quaã bao nhiïu trong viïåc loaåi trûâ maåi dêm thò maång lûúái quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng seä tùng lïn bêëy nhiïu.

Mùåc duâ coá nhûäng vêën àïì nhû trïn, vêîn coá thïí cêëm vaâ trûâng trõ maåi dêm àïí laâm chêåm laåi bïånh dõch, vúái àiïìu kiïån laâ phaãi laâm giaãm àuã caác quan hïå tònh duåc thûúng maåi coá nguy cú cao vaâ caác hoaåt àöång tònh duåc phi thûúng maåi ruãi ro cao khöng àûúåc tùng lïn vúái mûác tûúng ûáng triïåt tiïu hiïåu quaã cuãa viïåc trûúác. Trung Quöëc laâ möåt trong söë rêët ñt nûúác trong lõch sûã dûúâng nhû àaä thaânh cöng trong viïåc giaãm maånh maåi dêm vaâ caác bïånh LQÀTD bùçng caách trïn, trong voâng 20 nùm kïí tûâ nhûäng nùm 50 (Cohen vaâ caác taác giaã khaác 1996). Tuy nhiïn viïåc naây àaåt àûúåc khöng phaãi laâ tûå noá àaä laâ quan troång maâ laâ trong böëi caãnh caách maång chñnh trõ vaâ xaä höåi röång lúán vaâ nhaâ nûúác quaãn lyá chùåt cheä tûå do con ngûúâi vaâ nïìn kinh tïë. Nhûäng kiïím soaát vïì kinh tïë àaä trúã nïn khöng phuâ húåp vúái tùng

113

trûúãng nïn tûâ àoá àïën nay àaä àûúåc núái loãng; viïåc di cû trong nûúác keáo theo àaä taåo àiïìu kiïån cho maåi dêm, tònh duåc ngêîu hûáng quay trúã laåi, vaâ cho sûå truyïìn nhiïîm caác bïånh LQÀTD. Ñt, nïëu coá, quöëc gia naâo muöën vaâ coá khaã nùng aáp àùåt kiïím soaát xaä höåi vúái quy mö lúán vaâ traã giaá cao nhû Trung Quöëc àaä laâm trong nhûäng nùm 50 chó àïí kiïím soaát HIV. Nïëu khöng coá nhûäng nöî lûåc vúái quy mö nhû vêåy, caác cöë gùæng xoaá boã maåi dêm seä laâm cho möåt söë gaái maåi dêm tòm loaåi cöng viïåc khaác vaâ seä laâm naãn loâng caác khaách laâng chúi. Tuy nhiïn, nhûäng ai coân haânh nghïì seä ruát vaâo hoaåt àöång bñ mêåt vaâ trúã nïn khoá tiïëp cêån àïí cung cêëp caác thöng tin vïì HIV vaâ caác chñnh saách khuyïën khñch sûã duång bao cao su (baáo caáo phuå trúå, Ahlburg vaâ Jensen 1996).

Möåt giaãi phaáp thay thïë khaác cho viïåc cêëm àoaán vaâ trûâng trõ maåi dêm laâ húåp phaáp hoaá hoaåt àöång naây vaâ kiïím soaát chuáng. Mùåc duâ caách naây àöi khi gêy ra nhûäng phaãn àöëi chñnh trõ àaáng kïí, nhûng noá giuáp dïî daâng giaám saát vaâ cung cêëp thöng tin, bao cao su, chûäa trõ caác bïånh LQÀTD cho nhûäng ngûúâi laâm nghïì maåi dêm vaâ caác khaách haâng cuãa hoå.

Vñ duå úã caác nhaâ chûáa húåp phaáp úã UÁc bao cao su àûúåc duâng phöí biïën hêìu nhû 100% vaâ tyã lïå caác bïånh LQÀTD laâ hïët sûác thêëp (Feachem 1995). Coá thïí thêëy àûúåc nhûäng ûu thïë vïì y tïë cöng cöång cuãa húåp phaáp hoaá maåi dêm úã ÊËn Àöå trûúác khi àöåc lêåp (khung minh hoaå 3.7).

Nhûng caác hoaåt àöång maåi dêm àûúåc húåp phaáp hoaá cuäng vêëp phaãi caác vêën àïì maâ ngûúâi ta thûúâng thêëy khi cöë gùæng taåo ra möåt àöåc quyïìn trong khi vêîn coá möåt nguöìn cung cêëp khaác sùén saâng thay thïë. Kïët quaã coá thïí laâ coá möåt thõ trûúâng húåp phaáp, giaá cao vaâ vúái mûác àöå giaã àõnh truyïìn nhiïîm HIV thêëp vaâ möåt thõ trûúâng khöng húåp phaáp, giaá thêëp maâ caác nhaâ chûác traách khöng thïí giaám saát dïî daâng vaâ núi maâ mûác àöå truyïìn nhiïîm HIV giaã àõnh laâ úã mûác cao (baáo caáo phuå trúå, Ahlburg vaâ Jensen 1996). Vñ duå úã Sin-ga-po, núi maâ caác nhaâ chûáa àûúåc húåp phaáp hoaá tûâ khi chñnh phuã boã caác nöî lûåc triïåt phaá maåi dêm, möåt khu vûåc àaáng kïí maåi dêm khöng chñnh thûác vêîn töìn taåi. Hún thïë nûäa, viïåc kiïím tra saâng

Khung minh hoåa 3.7. Ñch lúåi y tïë cuãa viïåc húåp phaáp hoáa maåi dêm úã thúâi kyâ trûúác àöåc lêåp úã ÊËn Àöå Húåp phaáp hoáa maåi dêm mang laåi nhiïìu cú höåi theo doäi sûác khoãe cuãa gaái maåi dêm vaâ khaách haâng cuãa hoå, àïí chûäa chaåy bïånh têåt vaâ phoâng ngûâa lêy nhiïîm. Tuy nhiïn, nhûäng biïån phaáp naây gùåp khoá khùn vïì mùåt chñnh trõ khi thûåc hiïån. Kinh nghiïåm lõch sûã cuãa viïåc húåp phaáp hoáa maåi dêm úã ÊËn Àöå dûúái thúâi thûåc dên Anh àö höå minh hoåa caã nhûäng lúåi ñch y tïë cöng cöång cuãa viïåc húåp phaáp hoáa maåi dêm lêîn sûác maånh cuãa caác chöëng àöëi chñnh trõ laâm phaá hoãng nhûäng nöî lûåc nhû vêåy. Àaåo luêåt Bïånh truyïìn nhiïîm vaâ Doanh traåi binh sô àoáng thûúâng xuyïn cuãa ÊËn Àöå àûúåc ban haânh nùm 1864 nhùçm kiïím soaát viïåc truyïìn nhiïîm caác bïånh LQÀTD trong söë caác binh sô cuãa lûåc lûúång àö höå Anh (Farwell 1989). Àaåo luêåt naây húåp phaáp hoáa caác gaái maåi dêm ÊËn Àöå “haång nhêët” vaâ caác nhaâ chûáa maâ caác binh sô Anh thûúâng àïën chúi, yïu cêìu gaái maåi dêm phaãi thûúâng kyâ kiïím tra y tïë vïì nhiïîm bïånh. Àaåo luêåt naây àaä laâm töët trong viïåc giaãm truyïìn nhiïîm caác bïånh LQÀTD. Tuy nhiïn sûå phaãn àöëi nhûäng biïån phaáp naây cuãa cöng chuáng ÊËn Àöå vaâ Anh àaä laâm suy yïëu viïåc thûåc thi àaåo luêåt naây. Kïët quaã laâ nhêåp viïån do caác bïånh LQÀTD tùng trong söë binh sô àoáng quên vaâ lïn àïën àónh cao vaâo nhûäng nùm 1890. Möåt àaåo luêåt thûá hai vïì Doanh traåi binh sô àoáng thûúâng xuyïn thöng qua nùm 1899 àaä cho caác nhaâ chûác traách quên sûå nhiïìu quyïìn haån hún trong viïåc kiïìm chïë bïånh têåt lan truyïìn. Möåt khi maåi dêm coá thïí húåp phaáp hoaá söë binh sô nhêåp viïån vò caác bïånh LQÀTD trong söë binh sô Anh giaãm maånh tûâ 536 trïn möåt nghòn nùm 1895 xuöëng coân 67 trïn möåt nghòn binh sô nhêåp viïån nùm 1909.

114

loåc sûác khoeã bùæt buöåc àöëi vúái gaái maåi dêm, ngay caã trong caác nhaâ chûáa húåp phaáp, khöng phaãi luác naâo cuäng dïî daâng laâm àûúåc (Ong 1993). Coá thïí thêëy möåt xu thïë tûúng tûå úã UÁc, núi maâ vaâo nùm 1986 Àaåo luêåt vïì Húåp phaáp hoaá Maåi dêm àaä laâm giaãm söë nhaâ chûáa úã Mel-bún ài 65%. Nhûng kïët quaã laâ giaá laâm tònh úã caác nhaâ chûáa tùng voåt trong khi söë gaái àûáng àûúâng vaâ thaáp tuâng khaách tùng lïn (Hatty 1993).

Toám laåi, cêëm àoaán vaâ trûâng trõ maåi dêm chûa chùæc laâ möåt caách hiïåu quaã àïí laâm giaãm truyïìn nhiïîm HIV. Mùåc duâ, giaã àõnh seä coá ñt ngûúâi hún tham gia vaâo caác hoaåt àöång coá nguy cú cao, nhûäng ngûúâi laâm nhû vêåy vò súå bõ xûã aán seä khoá àûúåc tiïëp cêån bùçng caác can thiïåp y tïë cöng cöång. Tuyâ thuöåc vaâo tûúng quan giûäa hai kïët cuåc trïn, caác biïån phaáp haâ khùæc nhùçm cùæt giaãm maåi dêm coá thïí laâm trêìm troång thïm dõch HIV. Taác àöång doâng cuãa húåp phaáp hoaá vaâ giaám saát (maåi dêm) cuäng khoá coá thïí dûå àoaán trûúác vaâ tuyâ thuöåc xem húåp phaáp hoaá seä laâm tùng giaá lïn bao nhiïu trong khu vûåc húåp phaáp vaâ mûác àöå chûúng trònh thaânh cöng trong viïåc khuyïën khñch àûúåc caác haânh vi an toaân trong khu vûåc maåi dêm phi phaáp vaâ khöng àûúåc giaám saát.

Nêng cao chi phñ sûã duång ma tuyá. Nhûäng lêåp luêån uãng höå vaâ phaãn àöëi viïåc nêng chi phñ sûã duång ma tuyá thöng qua cêëm àoaán vaâ trûâng trõ àûúåc thaão luêån röång raäi tûúng tûå nhû nhûäng lêåp luêån cêëm maåi dêm. Möåt lêìn nûäa cêìn nhêën maånh laâ baãn thên viïåc duâng ma tuyá hay tiïm chñch tûå noá khöng truyïìn nhiïîm HIV maâ laâ viïåc duâng chung duång cuå khöng àûúåc tiïåt truâng gêy ra truyïìn nhiïîm. Nhiïìu ngûúâi nghiïån ma tuyá khöng tiïm chñch vaâ nhiïìu ngûúâi tiïm chñch khöng duâng chung kim tiïm. Do àoá caác nöî lûåc loaåi trûâ sûã duång ma tuyá khöng húåp phaáp, mùåc duâ coá thïí laâ húåp lyá vò nhûäng lyá do khaác, nhûng laåi laâ nhûäng caách hïët sûác khöng coá hiïåu quaã vaâ töën keám laâm giaãm caác haânh vi tiïm chñch khöng an toaân gêy truyïìn nhiïîm HIV. Hún thïë nûäa, sûå hêëp dêîn chñnh trõ àaä cao sùén cuãa caác nöî lûåc ngùn chùån ma tuyá chùæc chùæn seä àûúåc cuãng cöë thïm búãi möëi liïn quan gêìn guäi giûäa sûã duång ma tuyá tiïm chñch vúái HIV. Do àoá cêìn thiïët phaãi xem xeát taác àöång coá thïí coá lïn HIV cuãa hai chiïën lûúåc chñnh nhùçm triïåt tiïu sûã duång ma tuyá bêët húåp phaáp: haån chïë cung thöng qua cöë gùæng ngùn chùån buön lêåu ma tuyá; vaâ giaãm cêìu thöng qua trûâng trõ nhûäng ngûúâi sûã duång ma tuáy hoùåc cûúäng chïë hoå chûäa nghiïån.

Caách thöng duång nhêët vïì mùåt chñnh trõ nhùçm giaãm sûã duång ma tuáy laâ giaãm söë ma tuyá hiïån coá. Tuy nhiïn viïåc cêëm ma tuyá coá thïí chó àaão laåi vêën àïì hay thêåm chñ laâm cho noá trúã nïn trêìm troång thïm. Vñ duå: • Nhûäng ngûúâi nghiïån coá thïí chuyïín sang duâng caác chêët khaác. ÚÃ ÊËn Àöå, khi chñnh phuã tòm caách haån chïë buön baán hï-rö-in, giaá hï-rö-in tùng voåt vaâ caác con nghiïån chuyïín sang duâng caác loaåi thuöëc coá thuöëc phiïån töíng húåp; caác haânh vi tiïm chñch hoaân toaân khöng thay àöíi (Pal vaâ caác TG khaác 1990).

• Nhûäng ngûúâi duâng ma tuyá coá thïí chuyïín tûâ huát sang chñch, möåt viïåc chó cêìn möåt liïìu nhoã àaä cho möåt caãm giaác hûng phêën nhûng laåi tùng rêët nhiïìu nguy cú nhiïîm HIV. Vñ duå caác nöî lûåc kiïím soaát huát thuöëc phiïån úã Bùng Cöëc, Can-cuát-ta vaâ caác vuâng khaác cuãa ÊËn Àöå àaä keáo theo viïåc tùng tiïm chñch thuöëc phiïån (Des Jarlais vaâ caác TG khaác 1992; Sarkar vaâ caác TG khaác 1993).

• Viïåc mua baán ma tuyá coá thïí chuyïín sang caác vuâng khaác núi dên chuáng trûúác àêy chûa bao giúâ tiïëp xuác vúái ma tuyá nay bùæt àêìu tiïm chñch. Vñ duå, do caác nöî lûåc ngùn chùån buön lêåu ma tuyá úã caác vuâng khaác, Têy Phi àaä trúã thaânh möåt àiïím trung chuyïín

115

cö-ca-in quan troång tûâ Nam Myä vaâ hï-rö-in tûâ Àöng Nam AÁ sang chêu Êu vaâ Bùæc Myä.

Tûúng tûå nhû vêåy, tùng cûúâng thûåc thi phaáp luêåt úã Ni-giï-ria àaä chuyïín buön baán ma tuyá sang Cöët-ài-voa, Dam-bia vaâ Dim-ba-bu-ï (Stimson 1993).

Nïëu haån chïë nguöìn cung cêëp ma tuyá tiïm chñch khöng coá hiïåu quaã trong viïåc laâm giaãm caác haânh vi tiïm chñch khöng an toaân vaâ thêåm chñ coân laâm tùng thïm laâ khaác, vêåy coân caác nöî lûåc laâm giaãm mûác cêìu thò sao? Búãi vò phêìn lúán nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá àöåc lêåp vïì mùåt hoaá hoåc, cêëm àoaán hay trûâng phaåt hêìu nhû khöng coá taác duång trong viïåc giaãm nhu cêìu ma tuyá cuãa hoå. Möåt àiïìu tra 450 ngûúâi nghiïån ma tuyá úã bang Maputur, ÊËn Àöå, núi nhûäng ngûúâi nghiïån bõ boã tuâ nïëu bõ phaát hiïån laâ nghiïån, cho thêëy laâ chó coá 2% ngûúâi nghiïån cho rùçng nguy cú bõ boã tuâ laâ nguyïn nhên maâ hoå dûâng tiïm chñch ma tuyá; möåt nûãa söë nghiïån trûúác àêy àaä úã tuâ (Sakar vaâ caác TG khaác 1993). Coân vïì phûúng diïån giaãm truyïìn nhiïîm HIV, boã tuâ coá thïí laåi coá hiïåu quaã ngûúåc laåi. Do khöng coá àûúåc caác duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng, tuâ nhên thûúâng phaãi duâng chung caác duång cuå tiïm chñch tûå taåo nhû buát bi, thûúâng laâ caác duång cuå hïët sûác khoá tiïåt truâng, ngay caã khi coá thuöëc saát truâng. Bùæt buöåc chûäa nghiïån coá thïí coân ñt thaânh cöng hún trong viïåc ngûâng duâng ma tuyá so vúái chûäa tûå nguyïån, búãi vò caác bïånh nhên bûúác vaâo chûúng trònh (bùæt buöåc) naây coá rêët ñt mong muöën thay àöíi haânh vi cuãa mònh.

Toám laåi, caác nöî lûåc nêng cao chi phñ tiïm chñch ma tuyá thöng qua cêëm ma tuyá hay trûâng phaåt tiïm chñch ma tuyá coá thïí laâm tùng chûá khöng laâm giaãm caác haânh vi tiïm chñch nguy hiïím. Mùåc duâ, dûä liïåu vïì taác àöång cuãa caác nöî lûåc naây lïn tyã lïå nhiïîm múái HIV coân chûa coá hïå thöëng, nhûng nhûäng bùçng cûá àaä coá chûáng toã laâ caác chûúng trònh giaãm thiïíu nguy haåi, bao göìm cung cêëp thöng tin vïì HIV, böå duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng vaâ thuöëc saát truâng, hay giúái thiïåu ngûúâi nghiïån ài caác chûúng trònh chûäa nghiïån tûå nguyïån seä coá hiïåu quaã hún vaâ ñt töën keám hún trong viïåc giaãm caác haânh vi tiïm chñch nguy hiïím hún laâ viïåc cêëm àoaán hay boã tuâ ngûúâi nghiïån. Àiïìu naây àùåc biïåt àuáng nhû caác bùçng chûáng thaão luêån úã trïn àêy cho thêëy laâ nhûäng ngûúâi nghiïån coá phaãn ûáng laåi trûúác caác thöng tin àûúåc cung cêëp bùçng caách thay àöíi caác haânh vi tiïm chñch nguy hiïím gêy lêy truyïìn HIV. Núái loãng caác haån chïë xaä höåi àöëi vúái haânh vi an toaân.

Caách tiïëp cêån thûá hai àïí giaãm lêy truyïìn HIV laâ nhùçm vaâo thay àöíi caác yïëu töë kinh tïë vaâ xaä höåi hònh thaânh nïn - vaâ àöi khi ngùn caãn - sûå lûåa choån caác haânh vi an toaân cuãa caác caá nhên. Caác biïån phaáp maâ caách tiïëp cêån naây theo àuöíi mang nhiïìu lúåi ñch hún ngoaâi lúåi ñch laâm giaãm dõch HIV vaâ chuáng àaä coá trong caác chûúng trònh nghõ sûå cuãa nhiïìu chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín. Caác lúåi ñch àöi khi khoá coá thïí lûúång hoaá búãi vò taác àöång röång lúán cuãa chuáng vûúåt ra khoãi phaåm vi phoâng chöëng HIV. Tuy nhiïn, nhûäng biïån phaáp naây hïët sûác böí sung cho caác chñnh saách taác àöång trûåc tiïëp lïn chi phñ vaâ lúåi ñch cuãa caác haânh vi an toaân. Nùçm trong söë naây laâ caác biïån phaáp laâm thay àöíi chuêín mûåc xaä höåi, nêng cao àõa võ cuãa ngûúâi phuå nûä vaâ giaãm àoái ngheâo.

Thay àöíi caác chuêín mûåc xaä höåi Möåt söë chuêín mûåc xaä höåi khöng khuyïën khñch caác haânh vi truyïìn nhiïîm HIV trong khi möåt söë khaác laåi coá thïí dêîn àïën caác haânh vi nguy cú cao hoùåc khöng khuyïën khñch ngûúâi ta coá caác haânh vi an toaân hún. HIV coá leä seä lêy truyïìn nhanh hún nïëu chuêín mûåc laâ coá nhiïìu vaâ coá cuâng möåt luác caác baån tònh. Vñ duå úã caác vuâng thaânh thõ úã möåt söë khu vûåc Cêån

116

Xa-ha-ra chêu Phi, chïë àöå àa thï truyïìn thöëng àaä tiïën hoaá lïn thaânh nhiïìu hònh thûác giaá thuá chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác, vaâ caác loaåi hònh söëng chung theo thoaã thuêån, thûúâng laâ cuâng möåt luác vúái nhiïìu ngûúâi vaâ trong möåt thúâi gian daâi. Hïå thöëng quan hïå tònh duåc taåo ra àaä laâm cho HIV lan truyïìn hïët sûác nhanh choáng (Caldwell, Caldwell vaâ Orubuloye 1989; Höåi àöìng Nghiïn cûáu Quöëc gia 1996). Caác chuêín mûåc xaä höåi vaâ sûác eáp cuãa nhûäng ngûúâi àöìng àùèng khuyïën khñch àaân öng sûã duång caác dõch vuå maåi dêm hay suâng baái nhûäng ngûúâi àaân öng “chinh phuåc” àûúåc nhiïìu phuå nûä, trong khi àùåt giaá trõ cao lïn sûå trinh tiïët cuãa ngûúâi phuå nûä nhûng laåi taåo àiïìu kiïån cho dõch HIV buâng nöí.

Nhûäng àiïìu tra gêìn àêy phaát hiïån nhûäng khaác biïåt lúán vïì kinh nghiïåm tònh duåc trûúác hön nhên cuãa giúái treã chûa vúå chûa chöìng úã nhiïìu nûúác khaác nhau, ngay caã trong möåt khu vûåc. Sûå khaác biïåt giûäa caái chêëp nhêån àûúåc vúái möåt ngûúâi àaân öng vaâ vúái möåt ngûúâi àaân baâ cuäng khaác nhau àïën ngaåc nhiïn. Vñ duå úã Ri-ö àú Gia-nïi rö (Bra-xin), 61% thanh niïn chûa bao giúâ coá gia àònh tûâ 15 àïën 19 tuöíi coá quan hïå tònh duåc trong voâng 12 thaáng gêìn nhêët so vúái tyã lïå 9% trong söë phuå nûä chûa bao giúâ coá gia àònh (Carael 1995). ÚÃ Ma-ni-la (Phi-lñp-pin) vaâ Thaái Lan, tûúng ûáng 15 vaâ 29% nam thanh niïn tûâ 15 àïën 19 tuöíi coá quan hïå tònh duåc trong voâng 12 thaáng gêìn nhêët trûúác cuöåc àiïìu tra, nhûng tyã lïå tûúng ûáng trong söë nûä thanh niïn laâ 0 àïën 1%. Cuäng coá sûå khaác biïåt lúán giûäa caác nûúác trong khu vûåc Cêån Xa-ha-ra chêu Phi; vñ duå, úã Cöång hoaâ Trung Phi, Cöët-ài-voa, Gi-nï Bñt-sao vaâ Kï-nia, nam nûä thanh niïn hay coá quan hïå tònh duåc trong khi tyã lïå nam nûä thanh niïn coá quan hïå tònh duåc úã Bu-run-ài vaâ Tö-gö laâ rêët thêëp. Thaách tllûáa àöëi vúái caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách úã caác nûúác vúái caác mêîu hònh xaä höåi dïî taåo àiïìu kiïån cho HIV lan truyïìn laâ phaãi khuyïën khñch caác haânh vi an toaân maâ khöng böi xêëu nhûäng ai tham gia caác haânh vi khöng an toaân theo caách laâm cho nhûäng ngûúâi naây khoá tiïëp cêån àûúåc vúái caác can thiïåp y tïë cöng cöång.

Chuêín mûåc vïì cûúái xin vaâ àeã con cuäng coá taác àöång túái sûå lan truyïìn vaâ phoâng ngûâa HIV. Truyïìn thöëng àaân öng choån cö dêu treã hún nùm hoùåc mûúâi tuöíi giuáp HIV truyïìn tûâ thïë hïå naây sang thïë hïå khaác (Baáo caáo phuå trúå, Morris 1996; Ssengonzi vaâ caác TG khaác 1995). ÚÃ Àöng Phi, têåp tuåc truyïìn chöìng truyïìn thöëng möåt thúâi laâ yïëu töë àoáng goáp chuã yïëu vaâo viïåc truyïìn nhiïîm HIV. Theo têåp tuåc naây, möåt ngûúâi phuå nûä maâ chöìng chïët thò phaãi lêëy em cuãa chöìng mònh hay ñt nhêët laâ phaãi coá quan hïå tònh duåc vúái em chöìng. Möåt phêìn do nguy cú nhiïîm HIV nïn têåp tuåc naây giúâ àêy àaä giaãm ài, nhûng vêîn coân phöí biïën.

Trong khùæp vuâng Cêån Xa-ha-ra, caác baâ meå tùng khaã nùng söëng àûúåc cuãa treã sú sinh bùçng caách nuöi chuáng bùçng sûäa meå cho àïën 2 nùm kïí tûâ khi sinh. Tuy nhiïn trong möåt söë xaä höåi, ngûúâi ta kiïng quan hïå tònh duåc trong giaá thuá vúái caác baâ meå àang cho con buá, dêîn àïën viïåc caác öng chöìng phaãi ài tòm thuá vui tònh duåc úã àêu àoá. Cuöëi cuâng, caác nöî lûåc khuyïën khñch sûã duång bao cao su àïí phoâng ngûâa HIV trong söë caác cùåp vúå chöìng seä trúã nïn khoá khùn trong nhûäng xaä höåi maâ ngûúâi ta thñch gia àònh àöng con vaâ àõa võ xaä höåi vaâ phuác lúåi kinh tïë cuãa ngûúâi phuå nûä tùng lïn cuâng vúái söë con maâ hoå coá. Àiïìu naây rêët phöí biïën úã vuâng Cêån Xa-ha-ra chêu Phi, núi lúåi ñch cuãa viïåc tùng sûã duång bao cao su trong söë caác cùåp vúå chöìng àïí chùån àûáng dõch bïånh HIV/AIDS àaáng ra seä laâ lúán nhêët (Bankole vaâ Westoff 1995).

Trong khi chuã nghôa baão thuã vïì tònh duåc coá thïí laâ phûúng caách baão vïå töët nhêët khoãi nhiïîm HIV úã mûác toaân xaä höåi nhûng khöng bao giúâ coá sûå hoaân haão trong viïåc tuên theo caác chuêín mûåc. Möåt dõch bïånh HIV tuy nhiïn vêîn coá thïí xaãy ra vaâ chuã nghôa baão thuã coá thïí seä dêîn àïën kyâ thõ nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm hay nhûäng ngûúâi thuöåc caác nhoám xaä höåi coá liïn quan àïën caác haânh vi nguy cú cao, laâm cho viïåc trúå giuáp caác haânh vi an toaân trúã nïn

117

khoá khùn hún. Àöi khi caác nhaâ laänh àaåo tön giaáo hoùåc chñnh trõ lïn aán viïåc sûã duång bao cao su nhû laâ möåt haânh vi phi àaåo àûác, do àoá taåo thïm lïn möåt haâng raâo xaä höåi vaâ chi phñ thïm cho caác haânh vi an toaân vaâ coá traách nhiïåm hún. Nhû vêåy, mùåc dêìu chuã nghôa baão thuã vïì tònh duåc coá thïí coá taác duång, nhûng coi HIV vaâ caác haânh vi lêy truyïìn HIV laâ vêën àïì àaåo àûác hún laâ vêën àïì y tïë cöng cöång coá thïí caãn trúã caác nöî lûåc kiïìm chïë naån dõch naây.

Caãi thiïån àõa võ cuãa phuå nûä Trong phêìn lúán caác xaä höåi, võ trñ xaä höåi vaâ kinh tïë thêëp keám cuãa ngûúâi phuå nûä laâm giaãm ài khaã nùng cuãa hoå bùæt buöåc chöìng phaãi chung thuyã vaâ khaã nùng àaâm phaán caác haânh vi tònh duåc an toaân. Nhûäng vêën àïì trïn caâng trúã nïn nghiïm troång trong caác xaä höåi maâ quyïìn cuãa ngûúâi phuå nûä àûúåc thûâa kïë taâi saãn, quyïìn súã hûäu taâi saãn vaâ nuöi dêåy con caái khi ly hön, vaâ ngay caã quyïìn súã hûäu àêët àai vaâ caác taâi saãn khaác bõ haån chïë. Trong möåt söë trûúâng húåp, chó cêìn vúå nhùæc chöìng duâng bao cao su coá thïí dêîn àïën caác haânh vi àaánh àêåp.

Ngay caã khi hoaân caãnh khöng àïën nöîi nghiïm troång nhû trïn thò mûác dên trñ thêëp hún, thu nhêåp ñt hún vaâ sûå àöåc lêåp vïì kinh tïë thêëp hún so vúái àaân öng laâm cho phuå nûä ñt àûúåc tiïëp cêån hún túái caác thöng tin phoâng ngûâa, coá ñt nguöìn taâi chñnh hún àïí mua bao cao su vaâ chûäa chaåy caác bïånh LQÀTD thöng thûúâng vaâ ñt khoá coá khaã nùng tûâ boã möëi quan hïå àûa hoå vaâo thïë chõu ruãi ro cao vïì nhiïîm HIV. Vò nhûäng lyá do trïn, nhiïìu phuå nûä hún laâ nam giúái gùåp phaãi tònh thïë trong àoá hoå coá ñt sûå lûåa choån caác haânh vi baão vïå hoå khoãi nhiïîm HIV. Nhûäng phuå nûä baán thên kiïëm söëng thûúâng coá ñt lûåa choån. Thêët nghiïåp, li dõ, chaåy chöën vaâ sûå tan vúä cuãa caác gia àònh nhiïìu thïë hïå laâ nhûäng yïëu töë dêîn àïën viïåc phuå nûä phaãi baán mònh àïí kiïëm söëng (Plange 1990). Möåt nûãa gaái maåi dêm àûúåc phoãng vêën úã Can-cuátta ÊËn Àöå nïu rùçng ngheâo khoá cuâng kiïåt laâ nguyïn nhên dêîn hoå vaâo con àûúâng maåi dêm, 22% nïu laâ do “caác khoá khùn gia àònh” (Chakraborty vaâ caác TG khaác 1994). Thûúâng trong möåt söë cöng viïåc coá àûúåc chó coá möåt viïåc coá thïí thñch húåp vúái phuå nûä khöng coá ai nêng àúä, àöåc thên vaâ vúái giaáo duåc thêëp, maåi dêm coá thïí hïët sûác hêëp dêîn so vúái caác khaã nùng laâm viïåc thay thïë khaác. Vñ duå úã Gam-bia, gaái maåi dêm coá thïí thu nhêåp möåt ngaây cao hún gêëp ba lêìn thu nhêåp cuãa phuå nûä laâm caác cöng viïåc trong khu vûåc khöng chñnh thûác vaâ bùçng vúái thu nhêåp cuãa cöng chûác nhaâ nûúác cêëp cao (Pickering vaâ Wilkins 1993). Gaái maåi dêm thêëp cêëp úã baäi biïín Ba-li, In-àö-nï-xi-a kiïëm möåt tuêìn bùçng möåt cöng chûác trung bònh thu nhêåp caã thaáng (Wirawan, Fajans vaâ Ford 1993). ÚÃ vuâng àö thõ Bùng Cöëc vaâ möåt tónh Àöng Bùæc Thaái Lan, thu nhêåp doâng bònh quên cuãa gaái maåi dêm lúán hún gêëp hai lêìn cuãa phuå nûä cuâng tuöíi laâm caác cöng viïåc khaác (Bloom vaâ caác TG khaác, sùæp xuêët baãn). Loaåi boã yïëu töë tuöíi taác vaâ giaáo duåc ra, gaái maåi dêm thu nhêåp 50% cao hún so vúái thu nhêåp úã caác cöng viïåc khaác maâ hoå coá àuã trònh àöå laâm.

Phuå nûä coá thïí phaãi tham gia caác hoaåt àöång maåi dêm àïí hoaân thaânh nghôa vuå gia àònh. Trong khùæp thïë giúái phaát triïín, caác gia àònh ngheâo tòm caách traánh ruãi ro kinh tïë bùçng caách àa daång hoaá caác hoaåt àöång kinh tïë vaâ thöng qua möåt maång lûúái caác thaânh viïn gia àònh phên böí trïn möåt vuâng àõa lyá röång lúán. Caác con lúán di cû ra caác àö thõ, nûúác ngoaâi vaâ caác vuâng àùåc biïåt àïí tòm caác cöng viïåc beáo búã cho pheáp hoå tiïët kiïåm vaâ gûãi tiïìn vïì cho gia àònh mònh. Àöång cú naây cuâng vúái thu nhêåp cao cuãa nghïì maåi dêm giaãi thñch cho phêìn lúán caác nguöìn cung cêëp maåi dêm, àùåc biïåt úã chêu AÁ (Archavanitkul vaâ Guest 1994; Wawer vaâ caác TG khaác 1996a). Chó coá ñt hún 1 trong 10 gaái maåi dêm úã Ba-li, In-àö-nï-xia laâ tûâ Ba-li (Wirawan, Fajans vaâ Ford 1993). Phuå nûä Nïpan chiïëm hún möåt nûãa gaái maåi dêm úã caác nhaâ chûáa taåi Mumbai (Bombay) (Quan Saát Nhên quyïìn/chêu AÁ 1995). ÚÃ In-

118

àö-nï-xi-a, Nïpan vaâ Thaái Lan maång lûúái di cû giûäa caác laâng cuå thïí cung cêëp phuå nûä treã vaâ caác quêån kinh doanh maåi dêm úã caác àö thõ àaä àûúåc thiïët lêåp tûâ lêu (Archavanitkul vaâ Guest 1994; Quan Saát Nhên quyïìn/chêu AÁ 1995; Jones, Sulistyaningsih vaâ Hull 1994).

Loaåi boã caác haån chïë phaáp lyá vïì quyïìn cuãa phuå nûä, khuyïën khñch bònh àùèng nam nûä vaâ nêng cao caác cú höåi kinh tïë cho phuå nûä khöng chó taåo àiïìu kiïån cho hoå dïî traánh nhiïîm HIV hún maâ coân giuáp thuác àêíy phaát triïín. Caác chñnh saách àùåc biïåt giuáp phuå nûä laâ tùng tyã lïå ài hoåc cuãa caác hoåc sinh nûä; àaãm baão cú höåi viïåc laâm ngang nhau; àûa khoãi voâng phaáp luêåt vaâ trûâng trõ nghiïm khùæc tïå bùæt laâm nö lïå, haäm hiïëp, àaánh àêåp vúå vaâ maåi dêm treã em; àaãm baão quyïìn thûâa kïë, thûâa hûúãng taâi saãn vaâ quyïìn nuöi dêåy con caái. Möåt nïìn kinh tïë phaát triïín cuäng laâ möåt thaânh töë quan troång trong viïåc nêng cao caác cú höåi kinh tïë cho ngûúâi phuå nûä. Têët nhiïn, caãi thiïån àõa võ cuãa phuå nûä cuäng múã ra caác cú höåi lûåa choån caác haânh vi coá nguy cú cao, nhûng ñt phuå nûä coá thïí laåi laâm nhû vêåy. Coá thïí giaã àõnh möåt caách húåp lyá laâ vúái nhûäng lûåa choån nhiïìu hún, àaåi böå phêån phuå nûä seä chúáp lêëy cú höåi choån caác haânh vi an toaân vaâ traánh bõ nhiïîm HIV. Giaãm àoái ngheâo Ngheâo àoái vaâ àõa võ kinh tïë thêëp cuäng haån chïë ngûúâi ta lûåa choån caác haânh vi an toaân.

Nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp thêëp, vñ duå, coá thïí khöng coá tiïìn àïí chûäa chaåy caác bïånh LQÀTD hay mua bao cao su. Caác gia àònh ngheâo coá thïí coi maåi dêm laâ möåt nghïì beáo búã cho caác àûáa con gaái treã vaâ ñt àûúåc hoåc cuãa mònh. Nhûäng ngûúâi vúái hoåc thûác thêëp coá thïí ñt àûúåc tiïëp cêån vúái caác caác thöng tin vïì möëi hiïím nguy cuãa caác haânh vi nguy cú cao hoùåc ñt coá thïí hiïíu àûúåc caác thöng tin vïì phoâng traánh. Àiïìu naây coá thïí giaãi thñch àûúåc taåi sao nhûäng ngûúâi trong xaä höåi dïî bõ nhiïîm caác bïånh LQÀTD vaâ caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác nhêët laåi laâ nhûäng ngûúâi ngheâo vaâ khöng àûúåc hoåc haânh. Àiïìu naây àûúåc khùèng àõnh bùçng phên tñch liïn quöëc gia trònh baây trong Chûúng 1 laâ caác nûúác àang phaát triïín coá thu nhêåp cao hún coá mûác nhiïîm HIV thêëp hún.

Tuy nhiïn úã bònh diïån tûâng quöëc gia thò khaã nùng nhiïîm HIV laåi cao hún trong söë nhûäng ngûúâi àaân öng vaâ àaân baâ coá thu nhêåp vaâ trònh àöå giaáo duåc cao hún. Phêìn lúán bùçng chûáng lêëy tûâ caác nghiïn cûáu àûúåc tiïën haânh taåi caác nûúác Àöng vaâ Trung Phi trong cuöëi thêåp kyã 80 vaâ àêìu thêåp kyã 90. Vñ duå, trong möåt nghiïn cûáu vïì bïånh nhên ngoaåi truá vaâ nhi khoa úã Ki-ga-li, thuã àö cuãa Ru-an-àa, phuå nûä maâ caác baån tònh chñnh coá giaáo duåc vaâ thu nhêåp cao thûúâng dïî bõ nhiïîm bïånh hún so vúái nhûäng phuå nûä maâ caác baån tònh chñnh coá giaáo duåc vaâ thu nhêåp thêëp hún; tyã lïå nhiïîm bïånh cho thêëy xu hûúáng tûúng tûå tuyâ theo loaåi cöng viïåc cuãa caác baån tònh (khung 3.2). Trong söë caác phuå nûä khaám taåi caác phoâng khaám KHHGÀ taåi Àares Sa-lam, Tan-da-nia, nhûäng phuå nûä maâ baån tònh cuãa hoå coá trònh àöå giaáo duåc phöí thöng hún 12 nùm thò coá xaác suêët nhiïîm HIV gêëp nùm lêìn so vúái söë phuå nûä maâ baån tònh cuãa hoå khöng àûúåc hoåc möåt tñ gò caã (Msamanga vaâ caác TG khaác 1996). ÚÃ Ma-la-uy, tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh laâ thêëp nhêët trong söë phuå nûä mang thai maâ baån tònh cuãa hoå khöng coá trònh àöå giaáo duåc (5%) nhûng tùng lïn 16% trong söë caác phuå nûä maâ baån tònh cuãa hoå coá hún bêíy nùm giaáo duåc (Dallabetta vaâ caác TG khaác 1993). ÚÃ quêån nöng thön Ra-kai, U-gan-àa, ngûúâi àûáng àêìu gia àònh coá möåt chuát ñt giaáo duåc naâo àoá thò laåi dïî bõ nhiïîm HIV hún laâ nhûäng ngûúâi khöng àûúåc hoåc (Baáo caáo phuå trúå, Menon vaâ caác TG khaác 1996b). ÚÃ vuâng Kagera úã Tan-da-ni-a, xaác suêët chïët do AIDS cao hún trong söë nhûäng phuå nûä àaä töët nghiïåp phöí thöng tiïíu hoåc hay trung hoåc cú súã so vúái phuå nûä khöng àûúåc hoåc haânh (Baáo caáo phuå trúå, Ainsworth vaâ Semali 1997).

Vaâo àêìu nhûäng nùm 90 sûå khaác biïåt vïì tyã lïå nhiïîm HIV giûäa nhûäng ngûúâi coá vaâ 119

khöng coá vùn hoaá lúán hún úã vuâng nöng thön so vúái vuâng thaânh thõ cuãa Àöng Phi, cho caã àaân öng lêîn àaân baâ. Vñ duå úã thaânh phöë Mwanza, Tan-da-ni-a, nûä giúái dïî bõ nhiïîm hún laâ nam giúái, nhûng khöng coá sûå khaác biïåt theo trònh àöå hoåc vêën vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nam vaâ nûä giúái (khung minh hoaå 3.3). Tuy nhiïn úã caác vuâng nöng thön Mwanza, Tan-da-ni-a vaâ úã quêån Ra-kai, U-gan-àa, núi coá sûå khaác biïåt roä raâng theo trònh àöå hoåc vêën thò sûå khaác biïåt naây trong söë phuå nûä lúán hún so vúái söë àaân öng12.

Cuöëi cuâng, nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp cao úã Trung vaâ Àöng Phi hay bõ nhiïîm HIV hún laâ nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp thêëp. Caác nhên viïn coá thu nhêåp cao laâ nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm HIV trong hai ngaânh úã Kin-sa-sa, CH Cöng Gö, trong nhûäng nùm cuöëi 1980 (Ryder vaâ caác TG khaác 1990). Nhên viïn trong ngaânh ngên haâng (àûúåc traã lûúng cao) coá tyã lïå nhiïîm HIV cao hún laâ nhûäng ngûúâi laâm trong ngaânh dïåt (àûúåc traã lûúng thêëp hún) vaâ trong möîi möåt cöng ty, caác nhên viïn quaãn lyá coá tyã lïå nhiïîm HIV cao hún caác nhên viïn laâm viïåc chên tay. Taåi quêån Rakai, U-gan-àa, chuã caác höå gia àònh coá nhaâ cûãa khaá hún dïî bõ nhiïîm gêëp rûúäi so vúái nhûäng ngûúâi khöng coá nhaâ úã, sau khi àaä loaåi trûâ caác yïëu töë vïì tuöíi taác, giúái tñnh, tònh traång hön nhên, hoåc vêën, vaâ nghïì nghiïåp (Baáo caáo phuå trúå, Menon vaâ caác TG khaác 1906 b).

Taåi sao nhûäng ngûúâi coá àõa võ kinh tïë - xaä höåi cao hún laåi coá tyã lïå nhiïîm HIV cao hún?

Thûá nhêët àaân öng vúái thu nhêåp vaâ hoåc vêën cao hún dïî löi cuöën vaâ bao àûúåc gaái maåi dêm lêîn caác baån tònh ngêîu hûáng. Vñ duå, phên tñch söë liïåu lêëy tûâ caác àiïìu tra haânh vi tònh duåc cuãa Chûúng trònh toaân cêìu phoâng chöëng AIDS (CCTCPCA) cuãa TC Y tïë Thïë giúái thêëy rùçng úã nùm àõa àiïím úã Chêu Phi cuäng nhû Thaái Lan, Ma-ni-la (Phi-li-pin) vaâ Ri-ö dú Janïi-rö (Bra-xin), àaân öng caâng coá hoåc vêën bao nhiïu caâng dïî coá caác quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng vaâ khöng thûúâng xuyïn bêëy nhiïu (Baáo caáo phuå trúå, Deheneffe, Carael vaâ Noumbissi 1996)13. Möåt lyá do thûá hai laâ àaân öng vaâ phuå nûä coá trònh àöå giaáo duåc vaâ thu nhêåp cao hún dïî ài laåi vaâ do àoá coá nhiïìu cú höåi àïí coá caác loaåi hònh quan hïå tònh duåc khaác nhau.

Baãng 3.2: Tyã lïå phuå nûä tûâ 19 àïën 37 bõ nhiïîm HIV, theo tònh traång kinh tïë xaä höåi cuãa caác baån tònh cuãa hoå, Ki-ga-li, Ru-an-àa Àùåc àiïím cuãa baån tònh

HIV - dûúng tñnh (phêìn trùm)

Söë nùm hoåc (nùm) 0-4

18

5-7

32

8-11

34

Thu nhêåp haâng thaáng (frùng Ruanàa) Khöng coá thu nhêåp

22

1-9999

25

>= 10000

35

Nghïì nghiïåp Laâm nghïì nöng Quên nhên

22

Khu vûåc tû nhên

32

Cöng chûác nhaâ nûúác

38

Ghi chuá: kñch thûúác cuãa mêîu laâ 1,458 Nguöìn: Allen vaâ caác taác giaã khaác 1991

120

9

Baãng 3.3: Möëi liïn hïå giûäa hoåc vêën vaâ tònh traång HIV, Phuå nûä vaâ Àaân öng, Vuâng Mwanza, Tan-da-ni-a, vaâ Quêån Ra-kai, U-gan-àa Tyã lïå nhiïîm HIV (phêìn trùm) Núi nghiïn cûáu Mwanza, Tandania (thaânh thõ) Mwanza, Tandania (nöng thön)

Quêån Rakai, Udanda (thaânh thõ)

Mûác hoåc hoåc

Àaân öng

Phuå nûä

ñt hún 4 nùm

9,6

15.3

4 nùm hoùåc hún

8.5

15.3

ñt hún 4 nùm

2.7

3.0

4 nùm hoùåc hún

4.2

5.9

Khöng coá

7.5

13.5

Tiïíu hoåc

17.6

29.8

Trung hoåc

19.7

40.7

Nguöìn: Barongo vaâ caác TG khaác 1992; Grosskurth vaâ caác TG khaác 1995b;Serwadda vaâ caác TG khaác 1992.

Vêåy nhûäng kïët quaã trïn coá nghôa laâ àöëi vúái HIV, khöng giöëng nhû caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác kïí caã caác bïånh LQÀTD khaác, giaãm àoái ngheâo vaâ nêng cao trònh àöå giaáo duåc laåi coá thïí laâm tùng sûå lêy nhiïîm HIV? Àiïìu naây dûúâng nhû laâ mêu thuêîn vúái caác phaát hiïån nïu úã Chûúng 1 laâ tyã lïå nhiïîm HIV laâ thêëp nhêët trong söë nhûäng quöëc gia coá thu nhêåp vaâ trònh àöå hoåc vêën cao. Àiïìu khaác biïåt tûúãng nhû coá giûäa caác phaát hiïån úã mûác tûâng quöëc gia vaâ mûác quöëc tïë coá thïí giaãi thñch àûúåc bùçng hai yïëu töë. Thûá nhêët, vaâo luác nhûäng ngûúâi naây bõ nhiïîm bïånh vaâo àêìu vaâ giûäa nhûäng nùm 80, nhêån thûác vaâ kiïën thûác vïì phoâng ngûâa HIV coân ñt. Do vêåy, nhûäng lúåi thïë baão vïå maâ trònh àöå hoåc vêën vaâ thu nhêåp cao thûúâng mang laåi khaã nùng cao hún àïí biïët vïì phoâng ngûâa HIV vaâ coá nhiïìu tiïìn hún àïí mua bao cao su vaâ coá caác biïån phaáp ngùn ngûâa bõ nhiïîm bïånh - khöng phaát huy taác duång. Thûá hai, thiïëu nhûäng kiïën thûác vaâ khöng coá caác biïån phaáp baão vïå, nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp vaâ hoåc vêën cao hún vúái nhiïìu baån tònh hún dïî tiïëp xuác vúái viruát HIV hún. Do tyã lïå hiïån nhiïîm HIV laâ tyã lïå luäy kïë qua nhiïìu nùm, nïn noá seä dêîn àïën tyã lïå hiïån nhiïîm cao hún trong söë nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp vaâ hoåc vêën cao hún laâ nhûäng ngûúâi ngheâo coá ñt baån tònh hún.

Nïëu nhûäng giaãi thñch trïn laâ àuáng thò khi coá nhûäng kiïën thûác vïì laâm thïë naâo àïí traánh nhiïîm HIV, nhûäng ngûúâi vúái hoåc thûác vaâ thu nhêåp cao seä úã võ trñ thuêån lúåi hún trong viïåc hoåc àûúåc vaâ traánh bõ nhiïîm viruát. Do àoá, tyã lïå mùæc múái seä giaãm nhanh trong söë nhûäng ngûúâi giaâu vaâ cuöëi cuâng seä àaão laåi möëi tûúng quan thuêån giûäa thu nhêåp vaâ töíng tyã lïå nhiïîm HIV maâ caác nghiïn cûáu vïì chêu Phi phaát hiïån thêëy.

Nhûäng bùçng chûáng ñt oãi hiïån coá cho thêëy xu hûúáng trïn thûåc tïë àang diïîn ra. Vñ duå úã Bra-xin khoaãng ba phêìn tû nhûäng ngûúâi múái bõ chuêín àoaán laâ mùæc bïånh AIDS cho àïën nùm 1985 vaâ trong söë hoå nïëu coá söë liïåu vïì trònh àöå hoåc vêën thò àïìu àaä töët nghiïåp trung hoåc hay àaåi hoåc. Cho àïën nùm 1994 chó coân möåt phêìn tû nhûäng ngûúâi chêín àoaán mùæc AIDS laâ coá trònh àöå hoåc vêën nhû trïn (Parker 1996). ÚÃ caác vuâng nöng thön Bu-ta-rï, Ruan-àa, tyã lïå nhiïîm múái HIV cao hún trong söë nhûäng phuå nûä úã caác höå gia àònh thu nhêåp thêëp (Bulterys vaâ caác TG khaác 1994). Kïët quaã naây cuäng phuâ húåp vúái nhûäng phaát hiïån taåi caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín; vñ duå úã Myä caác lêy nhiïîm múái dïî xaãy ra trong söë nhûäng ngûúâi coá àõa võ kinh tïë - xaä höåi thêëp (Cowan, Brundage vaâ Pomerantz 1994; Krueger vaâ caác TG khaác 1990). Hún thïë nûäa, caác söë liïåu cuãa Àiïìu tra nhên khêíu vaâ y tïë khùèng àõnh laâ úã têët caã caác nûúác àang phaát triïín àûúåc nghiïn cûáu, àaân öng vaâ phuå nûä coá trònh àöå hoåc

121

Hònh 3.2. Tyã lïå àaân öng vaâ phuå nûä sûã duång bao cao su vúái caác baån tònh ngêîu hûáng, theo trònh àöå hoåc vêën, Taám quöëc gia

Àaân öng vaâ phuå nûä coá hoåc vêën nhiïìu hún dïî sûã duång bao cao su hún trong quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng Ghi chuá: Hònh naây chó xaác xuêít sûã duång bao cao su, tuöíi, núi söëng thaânh thõ, nghïì nghiïåp vaâ taâi saãn laâ hùçng söë. Thúâi gian tham chiïëu khaác nhau. Xem ghi chuá 14 úã cuöëi chûúng.

Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Filmer 1997, tûâ söë liïåu cuãa Àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë.

vêën caâng cao thò hoå caâng sûã duång bao cao su nhiïìu hún (hònh 3.2)14. Trong möåt nghiïn cûáu khaác, àaân öng Thaái coá thu nhêåp thûúâng xuyïn vaâ taâi saãn cao nhêët thûúâng sûã duång bao cao su trong quan hïå vúái gaái maåi dêm hún so vúái nhûäng àaân öng khaác (Morris vaâ caác TG khaác 1996). Trong söë lñnh laâm nghôa vuå quên sûå Thaái Lan úã tuöíi 21 vaâo àêìu nhûäng nùm 1990, tyã lïå nhiïîm múái HIV thêëp hún trong söë lñnh coá trònh àöå giaáo duåc cao hún (Carr vaâ caác TG khaác 1994)15.

Möåt söë nghiïn cûáu vïì gaái maåi dêm cho thêëy phuå nûä vúái thu nhêåp cao hún hay sûã duång bao cao su hún vaâ coá tyã lïå nhiïîm HIV thêëp hún. Vñ duå úã ba thaânh phöë úã bang Sao Pao-lö, Bra-xin, gaái maåi dêm àoâi giaá cao thûúâng coá ñt khaách haâng hún nïn coá nhiïìu khaã nùng luön luön sûã duång bao cao su trong nùm trûúác àiïìu tra hún, hoå cuäng tiïm chñch ma 122

tuyá ñt hún vaâ do àoá ñt coá khaã nùng bõ nhiïîm HIV vaâ caác bïånh LQÀTD khaác hún so vúái gaái maåi dêm giaá reã (Lurier vaâ caác TG khaác 1995).

Kïët luêån, mùåc dêìu coá nhûäng möëi liïn hïå giûäa àõa võ kinh tïë - xaä höåi vaâ nhiïîm HIV trong möåt söë nùm, caác chñnh saách cuãa chñnh phuã nhùçm nêng cao trònh àöå hoåc vêën vaâ giaãm àoái ngheâo seä giaãm nhûäng trúã ngaåi kinh tïë cho viïåc coá caác haânh vi an toaân vaâ giaãm tyã lïå nhiïîm múái HIV vïì lêu daâi. Caác quöëc gia thûúâng theo àuöíi nhûäng chñnh saách naây vò chuáng coá nhûäng lúåi ñch xaä höåi sêu röång; chuáng coân böí sung hïët sûác hûäu hiïåu cho caác can thiïåp ngùæn haån khuyïën khñch nhûäng haânh vi tònh duåc vaâ tiïm chñch an toaân vaâ chùæc chùæn seä nêng cao hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp naây. Àùåt caác ûu tiïn cuãa chñnh phuã trong phoâng chöëng HIV Giaãm chi phñ cuãa caác haânh vi tònh duåc vaâ tiïm chñch an toaân cho nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát HIV nhêët coá thïí giaãm caác haânh vi nguy cú cao vaâ viïåc naây laåi coá taác àöång maånh meä túái tiïën trònh cuãa bïånh dõch. Do coá nhiïìu caách coá thïí laâm àïí àaåt àûúåc muåc tiïu trïn, vêåy chûúng trònh naâo cêìn phaãi àûúåc ûu tiïn nhêët xeát dûúái goác àöå chi tiïu cuãa chñnh phuã?

Phêìn naây kiïën nghõ möåt chiïën lûúåc phoâng chöëng röång raäi cho chñnh phuã úã têët caã caác giai àoaån tiïën triïín cuãa dõch bïånh, nhùçm töëi àa hoaá taác àöång cuãa nguöìn lûåc haån chïë cuãa chñnh phuã trong viïåc ngùn chùån HIV lêy lan. Trong khi tuên thuã nhûäng nguyïn tùæc kinh tïë cöng cöång, caác chñnh phuã cêìn taâi trúå hay trûåc tiïëp thûåc hiïån caác can thiïåp cêìn thiïët cho viïåc chùån àûáng sûå lêy lan HIV maâ caác caá nhên vaâ cöng ty tû nhên seä khöng coá àuã khuyïën khñch àïí tûå mònh taâi trúå. Àoá laâ cung cêëp caác haâng hoaá cöng cöång, giaãm caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa caác haânh vi gêy lêy truyïìn HIV vaâ baão vïå ngûúâi ngheâo khoãi bõ nhiïîm HIV. Caác chûúng trònh giaãi quyïët caác vêën àïì trïn seä nêng cao tñnh hiïåu quaã vaâ cöng bùçng cuãa caác nöî lûåc phoâng ngûâa cuãa chñnh phuã. Hún thïë nûäa, theo caác nguyïn tùæc dõch tïî hoåc nïu úã Chûúng 2, hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh seä àûúåc nêng cao nïëu caác chñnh phuã haânh àöång caâng súám caâng töët vaâ nïëu hoå thaânh cöng trong viïåc ngùn ngûâa lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Nhûäng khuyïën nghõ naây khöng coá haâm yá haån chïë quy mö tham gia cuãa chñnh phuã nïëu nhû nguöìn lûåc vaâ yá chñ cho pheáp laâm nhiïìu viïåc hún. YÁ àõnh úã àêy chó laâ nïu ra möåt têåp húåp töëi thiïíu caác hoaåt àöång maâ têët caã caác chñnh phuã phaãi laâm àïí nêng cao hiïåu quaã vaâ tñnh cöng bùçng cuãa caác chûúng trònh phoâng ngûâa vaâ möåt thûá tûå húåp lyá theo àoá chñnh phuã coá thïí múã röång caác can thiïåp cuãa mònh. Àêy laâ möåt chiïën lûúåc röång lúán dûåa trïn nhûäng nguyïn tùæc nïìn taãng vïì kinh tïë cöng cöång, dõch tïî hoåc vaâ hiïåu quaã - chi phñ. Àiïìu coân laåi cho tûâng quöëc gia laâm laâ xaác àõnh möåt töí húåp caác chûúng trònh, chñnh saách vaâ can thiïåp cuå thïí àïí theo àuöíi chiïën lûúåc trïn möåt caách hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ. Chuáng töi seä thaão luêån möåt söë yïëu töë maâ nhiïìu khi àöìng thúâi taác àöång túái tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác hoaåt àöång phoâng chöëng HIV cuãa caác chñnh phuã. Tuy nhiïn, ngay caã trong khuön khöí nhûäng nguyïn tùæc chuã àaåo naây, tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng HIV thay àöíi àaáng kïí tuyâ theo hoaân caãnh cuå thïí. Caác lûåa choån chûúng trònh nhêët thiïët phaãi theo tuyâ tûâng quöëc gia cuå thïí búãi vò chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp cuäng nhû àùåc àiïím vaâ khaã nùng tiïëp cêån nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV khaác biïåt roä rïåt giûäa caác hoaân caãnh khaác nhau.

123

Kinh tïë hoåc cöng cöång vaâ caác ûu tiïn cuãa chñnh phuã Caác chñnh saách cuãa chñnh phuã coá thïí giaãi quyïët àûúåc ba thêët baåi cuãa cú chïë thõ trûúâng xaãy ra trong phoâng ngûâa HIV. Vêën àïì àêìu tiïn laâ khöng cung cêëp àêìy àuã haâng hoaá cöng cöång - àùåc biïåt laâ thiïëu yïëu töë khuyïën khñch cho khu vûåc tû nhên thu thêåp vaâ truyïìn baá caác kiïën thûác quan troång cho viïåc phoâng ngûâa dõch bïånh. Thûá hai laâ caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa caác haânh vi nguy cú cao: ngûúâi ta khi quyïët àõnh coá hay khöng tiïën haânh caác bûúác baão vïå hoå khoãi bõ nhiïîm HIV chùæc seä chó tñnh àïën caác chi phñ cho mònh nïëu bõ nhiïîm HIV nhûng coá thïí khöng tñnh àïën chi phñ cuãa nhiïîm HIV thûá phaát hoå coá thïí gêy ra nïëu hoå bõ nhiïîm. Loaåi thêët baåi thûá ba cuãa cú chïë thõ trûúâng laâ cöng bùçng: nhûäng ngûúâi rêët ngheâo seä ñt coá khaã nùng tûå baão vïå mònh khoãi bõ nhiïîm HIV hún laâ nhûäng ngûúâi khaác.

Cung cêëp haâng hoaá cöng cöång. Viïåc thu thêåp vaâ saãn xuêët thöng tin vïì phoâng vaâ kiïím soaát HIV hoaân toaân laâ haâng hoaá cöng cöång, búãi vò khöng möåt caá nhên naâo laåi coá thïí hûúãng hïët toaân böå lúåi ñch cuãa viïåc laâm naây. Caác thöng tin thiïët yïëu bao göìm caác söë liïåu vïì mûác àöå vaâ caác xu hûúáng nhiïîm HIV vaâ caác bïånh LQÀTD, tyã lïå caác haânh vi coá nguy cú cao vaâ chi phñ vaâ lúåi ñch cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng (khung minh hoaå 3.8). Moåi ngûúâi àïìu hûúãng lúåi tûâ nhûäng thöng tin nhû vêåy nhûng laåi khöng coá àuã khuyïën khñch àïí caá nhên vaâ tû nhên saãn xuêët caác thöng tin naây vúái söë lûúång àuã.

Giaãm caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa caác haânh vi truyïìn HIV. Nïëu ngûúâi coá caác haânh vi nguy cú cao àûúåc thöng baáo àêìy àuã vïì nguy hiïím bõ nhiïîm HIV vaâ biïët laâm thïë naâo àïí phoâng ngûâa, nïëu hoå coá phûúng tiïån àïí phoâng ngûâa vaâ nïëu hoå laâ naån nhên duy nhêët phaãi chõu hêåu quaã thò lêåp luêån laâ chñnh phuã phaãi can thiïåp àïí ngùn cho hoå khoãi bõ nhiïîm seä rêët yïëu. Tuy nhiïn, quan hïå tònh duåc khöng an toaân vúái nhiïìu baån tònh vaâ caác haânh vi tiïm chñch khöng an toaân nêng cao nguy cú truyïìn nhiïîm cho moåi ngûúâi, ngay caã nhûäng ngûúâi khöng coá caác haânh vi coá nguy cú.

Nhû àaä chó ra úã àêìu chûúng naây, nhûäng ngûúâi coá caác haânh vi ruãi ro chùæc seä laâm möåt söë viïåc àïí giaãm nguy cú bõ nhiïîm HIV búãi nhûäng chi phñ caá nhên to lúán hoå phaãi gaánh chõu möåt khi hoå bõ nhiïîm. Tuy nhiïn búãi vò hoå haânh àöång chuã yïëu àïí àaáp laåi ruãi ro tùng lïn cho baãn thên hoå maâ thöi, haânh àöång cuãa hoå khöng phaãn aãnh toaân böå chi phñ - nghôa laâ caã caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc - cuãa viïåc khöng cöë yá laâm viruát lêy lan ra caác böå phêån khaác coân laåi cuãa xaä höåi. Nhiïìu ngûúâi khöng thûåc haânh caác haânh vi coá nguy cú cao sùén saâng traã cho nhûäng ai thûåc haânh caác haânh vi naây àïí hoå coá nhûäng haânh vi an toaân hún nhùçm ngùn chùån dõch bïånh lan truyïìn vaâ do àoá giaãm búát nguy cú moåi ngûúâi bõ nhiïîm HIV. Do vêåy coá nhûäng luêån cûá maånh meä cho viïåc chñnh phuã trúå cêëp cho caác haânh vi an toaân trong söë nhûäng ngûúâi thûåc haânh caác haânh vi coá nguy cú cao àïí baão vïå moåi ngûúâi - caã baão vïå viïåc lêy lan giûäa baãn thên nhûäng ngûúâi coá caác haânh vi nguy cú cao lêîn khi nhûäng caá nhên naây àaä bõ nhiïîm thò ngùn cho viruát khöng lan truyïìn tûâ hoå sang nhûäng ngûúâi khaác.

Caác nguyïn tùæc kinh tïë cöng cöång vaâ dõch tïî hoåc àïìu thöëng nhêët rùçng chñnh phuã phaãi ûu tiïn cao cho viïåc ngùn chùån lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Mûác àöå cuãa caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa caác haânh àöång nguy cú cao cuãa hoå coá thïí ào lûúâng àûúåc bùçng söë truyïìn nhiïîm thûá phaát maâ ngûúâi àoá coá thïí gêy ra möåt khi bõ nhiïîm viruát HIV. Theo àõnh nghôa, haânh vi cuãa möåt ngûúâi caâng nguy hiïím cao bao nhiïu thò söë lûúång lêy nhiïîm thûá phaát ngûúâi àoá coá thïí gêy ra lúán bêëy nhiïu, vaâ do àoá aãnh hûúãng ngoaåi vi cuãa caác haânh vi cuãa ngûúâi naây caâng tiïu cûåc bêëy nhiïu. Tyã lïå taåo nhiïîm múái HIV trong söë nhûäng caá nhên naây lúán hún 1, do àoá goáp phêìn duy trò dõch bïånh.

Mùåt khaác, nhûäng ngûúâi thûåc haânh caác haânh vi ñt ruãi ro hún - nhû khöng coá quan hïå tònh 124

duåc hay tiïm chñch, tònh duåc möåt vúå möåt chöìng, sûã duång thûúâng xuyïn bao cao su, hay tiïm chñch bùçng duång cuå tiïåt truâng - seä taåo ra ñt hún, nïëu coá caác lêy nhiïîm thûá phaát.

Nhûäng ngûúâi naây dïî chõu caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc do nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao taåo ra.

Khung minh hoåa 3.8 Nhûäng söë liïåu naâo vïì HIV vaâ caác bïånh LQÀTD khaác maâ caác chñnh phuã nïn thu thêëp?

Caác loaåi thöng tin dûúái àêy coá têìm quan troång söëng coân nïëu caác chñnh phuã àõnh thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác biïån phaáp hûäu hiïåu nhùçm giaãm caác haânh vi nguy cú cao: * Mûác àöå vaâ xu thïë nhiïîm HIV vaâ caác bïånh LQÀTD khaác. Thöng tin vïì mûác àöå vaâ xu thïë nhiïîm HIV vaâ caác bïånh LQÀTD khaác trong dên cû noái chung, trong caác tiïíu nhoám dên cû nguy cú cao vaâ thêëp vaâ trong caác vuâng àõa lyá àùåc biïåt cêìn thiïët àïí theo doäi sûå lan truyïìn cuãa dõch bïånh. Thöng tin naây thûúâng àûúåc thu thêåp thöng qua thûã vö danh vaâ khöng raâng buöåc caác mêîu maáu cuãa caác nhoám caá nhên khaác nhau: phuå nûä àïën khaám thai, nhûäng ngûúâi cho maáu, caác bïånh nhên bïånh LQÀTD vaâ nhûäng ngûúâi nghiïån ma tuyá àang tham gia caác chûúng trònh chûäa nghiïån - nhû laâ möåt böå phêån cuãa möåt hïå thöëng giaám saát dõch tïî hoåc. (AIDSCAP vaâ caác TG khaác 1996, Chin 1990, Sato 1996). Caác àiïìu tra chuyïn sêu coá thïí lêìn theo caác xu thïë vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong caác tiïíu nhoám dên cû thûåc haânh caác haânh vi nguy cú cao. Taåi nhûäng nûúác maâ dõch HIV coân úã trong giai àoaån sú khai, thò mûác àöå vaâ xu hûúáng nhiïîm caác bïånh LQÀTD coá thïí laâ möåt chó dêîn vïì caác mö hònh haânh vi tònh duåc seä gêy lan truyïìn HIV. * Tyã lïå caác haânh vi nguy cú cao vaâ àùåc àiïím cuãa nhûäng ngûúâi thûåc haânh nhûäng haânh vi naây.

Thöng tin vïì tyã lïå vaâ baãn chêët cuãa caác haânh vi nguy cú cao laâ khöng thïí thiïëu àûúåc trong viïåc àaánh giaá quy mö tiïìm taâng vaâ töëc àöå lan truyïìn cuãa möåt dõch HIV, vaâ àïí quyïët àõnh khi naâo, úã àêu vaâ laâm thïë naâo àïí can thiïåp. Nhûäng haânh vi naâo laâ haânh vi coá nguy cú cao trong möåt quöëc gia? Chuáng phöí biïën trong toaân böå khöëi dên cû hay chó khu truá trong möåt söë nhoám àùåc biïåt vaâ coá thïí xaác àõnh àûúåc?

Nhûäng cêu hoãi naây coá thïí àûúåc traã lúâi thöng qua caác àiïìu tra àaåi diïån trong khöëi dên cû chung vaâ caác àiïìu tra nhoã hún vïì haânh vi cuãa caác nhoám àûúåc cho laâ coá caác haânh vi nguy cú cao. Thu thêåp nhûäng thöng tin nhû vêåy coá thïí hïët sûác khoá khùn: caác àiïìu tra vïì haânh vi tònh duåc thûúâng gêy nhiïìu tranh caäi, àiïìu tra nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ nhûäng ngûúâi tiïm chñch gùåp caác vêën àïì khoá khùn vïì hêåu cêìn vaâ àöå chñnh xaác. Tuy nhiïn, caác thöng tin thu thêåp àûúåc laâ hïët sûác quan troång cho viïåc àaánh giaá xu thïë tûúng lai cuãa dõch bïånh, söë ngûúâi coá caác ruãi ro cao nhêët vaâ caác phûúng caách coá hiïåu quaã nhêët àïí giaãm caác haânh vi nguy cú cao. * Chi phñ cuãa caác can thiïåp vaâ taác àöång cuãa chuáng lïn tyã lïå nhiïîm múái. Nhiïìu thöng tin àaä àûúåc thu thêåp vïì taác àöång cuãa caác chûúng trònh lïn kiïën thûác vaâ haânh vi, nhûng àaáng tiïëc laâ coá rêët ñt nghiïn cûáu xem xeát taác àöång cuãa caác haânh vi naây lïn tyã lïå nhiïîm múái; coân ñt hún thïë nûäa söë nghiïn cûáu thûã àaánh giaá tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác can thiïåp. Àaánh giaá hiïåu quaã - chi phñ vïì mùåt taác àöång lïn tyã lïå mùæc múái chûá khöng chó taác àöång lïn thay àöíi haânh vi khöng thöi, chùæc chùæn seä laâm roä têìm quan troång àùåc biïåt cuãa viïåc giaãm caác haânh vi nguy hiïím trong söë nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ truyïìn HIV nhêët. Nhûäng nghiïn cûáu nhû vêåy seä hïët hûäu ñch khöng, chó cho viïåc vaåch ra caác chñnh saách coá hiïåu quaã hún maâ coân giuáp vûúåt qua caác trúã ngaåi chñnh trõ àïí trúå cêëp cho caác haânh vi an toaân trong söë nhûäng ngûúâi dïî truyïìn HIV cho nhûäng ngûúâi khaác nhêët.

Möåt söë ngûúâi coá thïí hoãi: liïåu chñnh phuã coá nïn daânh ñt nhêët àuã nguöìn lûåc àïí phoâng ngûâa sûå truyïìn nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi khöng coá caác haânh vi nguy cú cao nhûng dêìu sao cuäng coá thïí bõ nhiïîm HIV hay khöng? Dêìu sao thò nhûäng ngûúâi naây laâ àaåi àa söë trong nhoám dên cû chung. Taåi caác quöëc gia maâ chñnh phuã coá traách nhiïåm chùm soác sûác khoeã cho moåi ngûúâi vaâ coá àuã nguöìn lûåc àïí laâm nhû vêåy, thò khöng nïn loaåi trûâ viïåc múã röång chûúng trònh phoâng chöëng HIV túái nhoám ngûúâi coá nguy cú thêëp. Tuy nhiïn, ngay 125

caã trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, caác chñnh phuã trûúác hïët phaãi àaãm baão laâ caác chûúng trònh phoâng chöëng phaãi bao phuã àuã nhûäng ngûúâi dïî coá nguy cú nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët, bùæt àêìu tûâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët trúã ài, búãi vò àêy laâ caách coá hiïåu quaã nhêët àïí baão vïå moåi ngûúâi.

Tuy nhiïn, coá nhûäng trûúâng húåp maâ caác can thiïåp cho toaân böå dên cû laåi coá têìm quan troång cho thaânh cöng cuãa caác chûúng trònh hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët. Vñ duå, mùåc dêìu thöng tin giuáp nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú thêëp giaãm tiïëp nhûäng ruãi ro cuãa hoå seä coá ñt taác àöång túái dõch bïånh noái chung, hoå vêîn cêìn hiïíu HIV àûúåc truyïìn nhiïîm nhû thïë naâo vaâ - àiïìu quan troång hún laâ - HIV khöng truyïìn nhû thïë naâo. Thöng tin khöng chñnh xaác vaâ ngay caã thöng tin chñnh xaác nhûng trònh baây theo caách taåo ra caãm giaác súå haäi hay bêëp bïnh coá thïí kñch thñch phên biïåt àöëi sûã nhûäng ngûúâi coá nguy cú nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV, nhûäng ngûúâi HIV - dûúng tñnh vaâ nhûäng ngûúâi söëng vúái AIDS (Allard 1989). Àiïìu naây khöng nhûäng chó khöng àaáng laâm vaâ khöng cöng bùçng maâ coân coá taác haåi túái khaã nùng phaát àöång nhûäng chûúng trònh phoâng chöëng coá khaã nùng laâm chêåm laåi sûå truyïìn nhiïîm HIV cuäng nhû nhûäng nöî lûåc giaãm nheå taác àöång cuãa bïånh dõch seä thaão luêån úã Chûúng 4. Caác thöng tin taåo ra nhûäng lo súå vïì nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV laâ möåt vêën àïì nghiïm troång taåi hêìu hïët têët caã caác nûúác núi àaä cöng böë cöng khai röång raäi súám vïì dõch bïånh. Àïí traánh vêën àïì naây, caác chñnh phuã phaãi laâm roä cho toaân böå dên chuáng hiïíu rùçng khöng thïí lêy HIV qua bùæt tay hay tiïëp xuác thöng thûúâng vaâ coá caác biïån phaáp nhùçm giaãm kyâ thõ vaâ baão vïå nhûäng ngûúâi coá nguy cú nhiïîm HIV khoãi bõ phên biïåt àöëi xûã.

Giuáp ngûúâi ngheâo traánh nhiïîm HIV. Biïån phaáp àêìu tiïn cuãa chñnh phuã phaãi laâ giaãm chi phñ cuãa caác haânh vi an toaân cho ngûúâi ngheâo thöng qua caãi thiïån hoaåt àöång cuãa cú chïë thõ trûúâng. Vñ duå nhû thöng qua boã thuïë quan àaánh vaâo bao cao su vaâ boã haån chïë quaãng caáo bao cao su. Nïëu phoâng ngûâa coân quaá töën keám àöëi vúái ngûúâi ngheâo, trúå cêëp laâ cêìn thiïët. Taåi caác quöëc gia, núi caác nhoám riïng biïåt gùåp phaãi nhûäng caãn trúã cho viïåc coá àûúåc caác thöng tin - vñ duå thêët hoåc, ngön ngûä khaác nhau, hay thiïëu tiïëp cêån àûúåc vúái baáo chñ, àaâi hay ti vi thò trúå cêëp truyïìn baá caác thöng tin cho caác nhoám hay bõ thiïåt thoâi seä caãi thiïån sûå tiïëp cêån cuãa hoå àïën caác biïån phaáp phoâng ngûâa. Ngoaâi trúå cêëp truyïìn baá caác thöng tin vïì HIV ra, caác biïån phaáp phoâng ngûâa quan troång nhêët laâ caác biïån phaáp laâm cho ngûúâi ngheâo dïî daâng coá bao cao su, àûúåc chûäa chaåy caác bïånh LQÀTD vaâ coá àûúåc maáu an toaân. Tuy nhiïn, trûâ phi coá sûå truâng lùåp giûäa ngûúâi ngheâo vaâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao, caác can thiïåp àûúåc trúå cêëp phoâng ngûâa HIV cho ngûúâi ngheâo seä giaãi quyïët vêën àïì cöng bùçng nhûng seä khöng coá hiïåu quaã trong viïåc kòm chïë dõch bïånh, àùåc biïåt khi noá coân úã giai àoaån sú khai.

Hiïåu quaã - chi phñ xuêët phaát tûâ goác àöå Nhaâ nûúác Caác chñnh phuã, giöëng nhû têët caã caác thûåc thïí khaác àïìu phaãi hoaåt àöång vúái möåt ngên saách cöë àõnh, phaãi tòm “giaá trõ cho àöìng tiïìn mònh boã ra” khi quyïët àõnh giûäa caác phûúng aán chi tiïu. Phên tñch hiïåu quaã - chi phñ laâ möåt cöng cuå àïí quyïët àõnh choån giûäa caác phûúng hûúáng haânh àöång thay thïë khi nguöìn lûåc khan hiïëm. Phên tñch naây tòm caách àaåt àûúåc hiïåu quaã cao nhêët vúái möåt ngên saách àaä cho; hay xem xeát möåt caách khaác ài, laâm thïë naâo àïí àaåt àûúåc hiïåu quaã mong muöën vúái chi phñ thêëp nhêët coá thïí. Àöëi vúái phoâng chöëng HIV vaâ caác can thiïåp y tïë khaác, hiïåu quaã hay lúåi ñch cho möåt àö la boã ra coá thïí tñnh toaán àûúåc bêët chêëp ai laâ ngûúâi traã cho can thiïåp naây hay ai àûúåc hûúãng lúåi ñch do can thiïåp naây àem laåi. Tuy nhiïn möåt söë can thiïåp y tïë coá hiïåu quaã vïì chi phñ theo caách ào lûúâng naây seä do caá nhên tûå laâm vaâ chi traã maâ khöng cêìn sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã. (Vñ duå: nhiïìu ngûúâi 126

seä tûå tòm tham vêën, mua bao cao su, hay sûã duång duång cuå tiïm chñch tiïåt truâng àïí traánh bõ nhiïîm vaâ truyïìn HIV, duâ nhûäng dõch vuå naây coá àûúåc nhaâ nûúác trúå cêëp hay khöng). Caác biïån phaáp maâ caác caá nhên seä chi traã bùçng tiïìn cuãa mònh khöng phaãi laâ ûu tiïn cuãa caác khoaãn ngên saách haån heåp cuãa chñnh phuã. Chñnh phuã chó nïn trûúác hïët chi caác nguöìn lûåc haån heåp cuãa mònh vaâo caác can thiïåp coá hiïåu quaã vïì chi phñ theo caách hiïíu thöng thûúâng vaâ seä khöng àûúåc tiïën haânh nïëu khöng coá sûå tham gia cuãa chñnh phuã - àoá laâ nhûäng can thiïåp coá hiïåu quaã cung cêëp caác haâng hoaá cöng cöång vaâ giaãm aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa caác haânh vi nguy cú cao. Chiïën lûúåc naây nhêët àõnh seä phoâng ngûâa möåt söë lûúång nhiïîm bïånh tiïëp theo lúán nhêët trong têët caã nhûäng nhoám dên cû, kïí caã söë àöng khöng coá caác haânh vi nguy cú cao.

Möåt söë chñnh phuã coá nhiïåm vuå phaãi can thiïåp röång raäi trong lônh vûåc y tïë vaâ phaãi laänh traách nhiïåm chûäa vaâ phoâng bïånh cho têët caã caác cöng dên, bêët kïí chi tiïu cuãa chñnh phuã coá laâm tùng hiïåu quaã hay khöng. Liïåu nhiïåm vuå trïn coá thay àöíi ûu tiïn thaão luêån úã trïn khöng? Khöng, noá khöng thay àöíi. Trûâ phi chi phñ àïí thay àöíi haânh vi trong söë nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV laâ hïët sûác cao, thuác àêíy thay àöíi haânh vi trong söë nhûäng ngûúâi naây coá leä laâ coá hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ vïì mùåt ngùn ngûâa lêy nhiïîm trong toaân thïí dên cû.

Möåt söë yïëu töë coá taác àöång túái tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng HIV/AIDS khaác nhau do chñnh phuã taâi trúå khöng nhêët thiïët phaãi àûa vaâo tñnh toaán hiïåu quaã - chi phñ cho caác caá nhên. Cuäng coá möåt söë vêën àïì àùåc thuâ cho tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác can thiïåp phoâng chöëng HIV cêìn phaãi tñnh àïën.

Lúåi ñch cöng cöång bao göìm caã nhûäng lêy nhiïîm àûúåc ngùn ngûâa. Trong khi tñnh lúåi ñch thu àûúåc tûâ caác chûúng trònh phoâng ngûâa, àiïìu quan troång khöng chó tñnh àïën lúåi ñch do ngûúâi trûåc tiïëp bõ taác àöång nhêån àûúåc maâ caã söë lûúång lêy nhiïîm thûá phaát àûúåc ngùn ngûâa. Lêy nhiïîm thûá phaát, thûåc chêët, ào lûúâng mûác àöå chûúng trònh giaãi quyïët caác aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc. Khöng àûa lêy nhiïîm thûá phaát vaâo lúåi ñch cuãa caác chûúng trònh y tïë cöng cöång seä dêîn àïën àaánh giaá khöng hïët lúåi ñch phoâng ngûâa trong nhûäng nhoám dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV, búãi vò söë lûúång ngûúâi trong nhûäng nhoám naây thûúâng beá so vúái töíng söë dên cû nhûng söë lêy nhiïîm thûá phaát trïn möåt àêìu ngûúâi thûúâng laåi lúán.

Phoâng ngûâa cöng cöång phaãi nêng cao, chûá khöng thay thïë, cho caác nöî lûåc phoâng ngûâa caá nhên. Caác chûúng trònh cöng cöång seä coá hiïåu quaã hún vïì chi phñ nïëu chuáng coá thïí taåo thïm nhu cêìu vïì caác haânh vi giaãm ruãi ro maâ khöng “triïåt tiïu” caác nguöìn àêìu vaâo do tû nhên àêìu tû. Vñ duå trong nhûäng xaä höåi maâ bao cao su àaä coá röång raäi vúái giaá thêëp, caác chûúng trònh trúå giaá bao cao su maâ khöng nhùçm vaâo caác àöëi tûúång dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët coá thïí seä chó chuyïín viïåc cêëp taâi chñnh cho baán bao cao su hiïån taåi tûâ tuái caá nhên sang tuái nhaâ nûúác maâ khöng coá taác àöång naâo caã túái dõch bïånh. Liïåu viïåc phên phöëi laåi naây coá nêng cao tñnh cöng bùçng hay khöng tuyâ thuöåc vaâo viïåc phên phöëi thu nhêåp cuãa nhûäng ngûúâi baán bao cao su so vúái cöång àöìng dên cû chung.

Nhû chuáng ta àaä thêëy trïn àêy trong chûúng naây, gaái maåi dêm thu nhêåp cao vaâ àaân öng coá hoåc thûác cao hún thûúâng duâng bao cao su trong caác quan hïå tònh duåc maåi dêm vaâ ngêîu hûáng. Do àoá, trúå cêëp bao cao su khöng coá àõnh hûúáng coá thïí seä giuáp nhûäng ngûúâi àaä khaá giaâu röìi chûá khöng nêng cao cöng bùçng vaâ dïî seä thay thïë cho bao cao su àaä àang àûúåc caác caá nhên mua chûá khöng taåo ra nhu cêìu múái. Lêåp luêån tûúng tûå cuäng aáp duång cho sûå thay thïë coá thïí xaãy ra giûäa caác dõch vuå cöng cöång vaâ tû nhên chûäa bïånh LQÀTD vaâ cung cêëp maáu an toaân. Do àoá hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh cöng cöång phaãi àûúåc ào bùçng sûå khaác

127

biïåt vïì caác kïët quaã khi coá vaâ khi khöng coá caác chûúng trònh naây.

Phoâng ngûâa HIV/AIDS coân coá nhûäng taác àöång ngoaåi vi tñch cûåc khaác. Nhiïìu can thiïåp nhùçm phoâng ngûâa HIV coá thïm nhûäng taác àöång tñch cûåc maâ coá thïí bõ boã qua nïëu phên tñch hiïåu quaã - chi phñ chó xem xeát taác àöång lïn HIV/AIDS. Vñ duå, caác chûúng trònh bao cao su cuäng ngùn ngûâa caác bïånh LQÀTD laâ caác bïånh cuäng lêy truyïìn giöëng nhû HIV vaâ taåo ra caác taác àöång ngoaåi vi tiïu cûåc tûúng tûå. Giaáo duåc HIV úã trûúâng hoåc vaâ khuyïën khñch nhûäng thanh niïn coá quan hïå tònh duåc sûã duång bao cao su seä böí trúå cho caác nöî lûåc khuyïën khñch khöng coá quan hïå tònh duåc súám, giaãm coá thai vaâ naåo thai trong söë nûä sinh, vaâ kïët quaã seä nêng cao tyã lïå kïët thuác hoåc phöí thöng trong söë nûä sinh. Caác chûúng trònh giaãm thiïíu nguy haåi trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá taåo nhu cêìu vïì caác chûúng trònh phuåc höìi cai nghiïån ma tuyá vaâ giaãm lêy truyïìn viïm gan B vaâ C vaâ caác bïånh lêy qua maáu khaác. Mùåc duâ nhûäng lúåi ñch trïn khoá lûúång hoaá nhûng khöng àûúåc boã qua.

Löi cuöën caác ngaânh khaác tham gia coá thïí nêng cao hiïåu quaã. Trong khi chñnh phuã phaãi uãng höå nhûäng nöî lûåc phoâng ngûâa trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV, caác chñnh phuã khöng nhêët thiïët laâ cú quan coá hiïåu quaã nhêët thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác chûúng trònh naây. Löi cuöën sûå tham gia vaâ trúå cêëp cho caác töí chûác phi chñnh phuã àïí caác töí chûác naây giuáp thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác can thiïåp coá thïí tùng thïm nhiïìu hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác chûúng trònh cöng cöång, àùåc biïåt khi caác töí chûác phi chñnh phuã coá caán böå laâ hay àaåi diïån cho nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa têët caã caác can thiïåp coá thïí àûúåc caãi thiïån thöng qua caác biïån phaáp khaác cuãa chñnh phuã vñ duå nhû núái loãng caác cêëm àoaán luêåt phaáp vaâ giaãm thiïíu nhûäng kyâ thõ maâ nhûäng ngûúâi trong nhoám dên cû coá nguy cú cao gùåp àïí sao cho caác töí chûác phi chñnh phuã coá thïí laâm viïåc möåt caách coá hiïåu quaã hún. Sûå húåp taác giûäa nhaâ nûúác vaâ tû nhên trong cuöåc àêëu tranh àûúng àêìu vúái HIV/AIDS seä àûúåc thaão luêån kyä trong Chûúng 5.

Nhûäng can thiïåp naâo laâ coá hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ?

Chó coá möåt söë ñt caác can thiïåp vïì HIV/AIDS àûúåc àaánh giaá àêìy àuã vïì taác àöång cuãa chuáng lïn tyã lïå nhiïîm múái vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm HIV; trong söë nhûäng can thiïåp àaä àûúåc àaánh giaá, nhûäng can thiïåp hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi thûåc haânh caác haânh vi nguy cú cao laâ coá hiïåu quaã nhêët (Aral vaâ Peterman 1996; Choi vaâ Coates 1994; Höåi àöìng Nghiïn cûáu Quöëc gia 1996; Oakley, Fullerton vaâ Holland 1995). Phuå luåc A cuãa baáo caáo naây trònh baây kïët quaã cuãa 22 àaánh giaá sêu hún vïì caác can thiïåp HIV/AIDS àaä àûúåc tiïën haânh úã caác nûúác àang phaát triïín. Àaáng tiïëc laâ thöng tin vïì chi phñ cuãa caác can thiïåp naây thûúâng khöng coá, nïn tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa chuáng ñt khi àûúåc àaánh giaá.

Taác àöång cuãa caác chiïën lûúåc can thiïåp khaác nhau trong böën dõch bïånh.

Hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp khaác nhau seä bõ aãnh hûúãng maånh búãi baãn chêët cuãa chñnh caác can thiïåp vaâ búãi tñnh àöìng nhêët cuãa caác haânh vi taåo ra dõch bïånh. Àïí minh hoaå cho yá kiïën naây, Van Vliet vaâ caác TG khaác (1997) àaä mö phoãng taác àöång cuãa viïåc tùng sûã duång bao cao su vaâ tùng chûäa trõ caác bïånh LQÀTD coá thïí chûäa khoãi (Cla-mi-di-a, lêåu, giang mai), lïn dõch HIV lêy qua tònh duåc khaác giúái trong böën quêìn thïí giaã àõnh trònh baây trong Chûúng 2 sûã duång chûúng trònh mö phoãng STDSIM16. Mö phoãng cho thêëy taác àöång cuãa viïåc tùng sûã duång bao cao su vaâ chûäa trõ caác bïånh LQÀTD trong caác nhoám khaác nhau trong böën quêìn thïí 15 nùm sau khi bïånh dõch bùæt àêìu. (Nhû àaä thêëy trong Chûúng 2, trong möîi möåt quêìn thïí dên cû can thiïåp súám vaâo caác nhoám dïî bõ nhiïîm vaâ truyïìn HIV seä coá hiïåu quaã hún laâ thay àöíi haânh vi sau naây nhû thaão luêån úã àêy).

128

Mö phoãng cho thêëy taác àöång cuãa viïåc tùng sûã duång bao cao su trong ba nhoám ngûúâi vúái tyã lïå thay àöíi baån tònh khaác nhau - gaái maåi dêm, àaân öng coá baån tònh laâ gaái maåi dêm vaâ ngêîu hûáng vaâ phuå nûä coá caác möëi quan hïå öín àõnh. Nhûäng nhoám naây àïìu laâ troång têm tûúng ûáng cuãa caác chûúng trònh tiïëp cêån gaái maåi dêm, chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su vaâ dõch vuå sûác khoeã sinh saãn. Trong ba mö phoãng, thuêåt ngûä “gaái maåi dêm” chó nhûäng phuå nûä coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët - 10 baån tònh múái cho möåt tuêìn hay hún 500 baån tònh möåt nùm. Trong thûåc tïë, têët nhiïn, möåt söë phuå nûä coá tyã lïå thay àöíi baån tònh rêët cao khöng coi mònh laâ “gaái maåi dêm” vaâ hoå coá thïí tiïëp xuác vúái caác baån tònh nam giúái cuãa mònh trong caác hoaân caãnh khaác nhau. Coá nhûäng àaân öng vaâ phuå nûä khaác trong nhûäng quêìn thïí giaã àõnh naây coá söë baån tònh lúán nhûng ñt hún 500 ngûúâi möåt nùm. Taác àöång cuãa caác can thiïåp khaác nhau lïn têët caã nhûäng nhoám naây coá thïí mö phoãng cho tûâng nhoám vaâ cuâng möåt luác cho têët caã caác nhoám. Tuy nhiïn, àïí minh hoaå, chuáng töi chó trònh baây caác can thiïåp mö phoãng vúái ba nhoám.

Trong phûúng aán cú baãn khi khöng coá möåt can thiïåp naâo caã, chuáng töi giaã àõnh laâ chó coá 20% gaái maåi dêm vaâ 5% àaân öng coá quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ baån tònh ngêîu hûáng sûã duång bao cao su thûúâng xuyïn, nghôa laâ trong moåi lêìn giao húåp. Chuáng töi cuäng giaã àõnh laâ khöng möåt phuå nûä naâo thuöåc nhoám coá quan hïå bïìn vûäng duâng bao cao su caã17. Mö phoãng cho thêëy taác àöång cuãa viïåc cuâng möåt luác tùng sûã duång thûúâng xuyïn bao cao su trong söë gaái maåi dêm lïn 90% vaâ trong hai nhoám kia lïn 20%18. Nhûäng mûác naây àûúåc choån vò caác taác giaã tin rùçng àêy laâ nhûäng mûác hiïån thûåc coá thïí àaåt àûúåc úã möåt söë nûúác àang phaát triïín. Taåi nhûäng nûúác àang phaát triïín khaác mûác sûã duång bao cao su coá thïí coân vûúåt mûác mö phoãng úã àêy. Trong söë nhûäng ngûúâi sûã duång bao cao su, tyã lïå thêët baåi do vúä vaâ sûã duång khöng àuáng àûúåc giaã àõnh laâ 5%.

Mö phoãng cuäng cho thêëy taác àöång cuãa tùng chûäa trõ bïånh LQÀTD lïn tyã lïå nhiïîm HIV. Phûúng aán cú baãn giaã àõnh 25% têët caã caác trûúâng húåp bïånh LQÀTD cho caác triïåu chûáng àaä chûäa coá hiïåu quaã vaâ khöng coá chûúng trònh saâng loåc vaâ chûäa trõ cuå thïí cho gaái maåi dêm. Mö phoãng cho thêëy taác àöång cuãa viïåc tùng tyã lïå caác triïåu chûáng bïånh LQÀTD àûúåc chûäa khoãi lïn 75% trong quêìn thïí dên cû noái chung vaâ trong möåt phûúng aán taách biïåt khaác, taác àöång cuãa viïåc thûåc hiïån möåt chûúng trònh khaám haâng thaáng vaâ chûäa bïånh cho 90% gaái maåi dêm. Trong phûúng aán cuöëi naây, 5% gaái maåi dêm àûúåc giaã àõnh laâ khöng chûäa àûúåc. Caác giaã àõnh trong phûúng aán cú baãn vaâ nùm can thiïåp bùçng bao cao su vaâ chûäa bïånh LQÀTD àûúåc toám tùæt taåi baãng 3.4.

Baãng 3.4 Toám tùæt caác giaã àõnh trûúác vaâ sau caác can thiïåp, mö phoãng STDSM (%) Caác giaã àõnh

Phûúng aán cú baãn

Sau khi can thiïåp

20

90

5

20

Sûã duång bao cao su liïn tuåc Gaái maåi dêm Àaân öng coá quan hïå vúái gaái maåi dêm vaâ baån tònh ngêîu nhiïn Phuå nûä tuöíi tûâ 15-50 coá quan hïå tònh duåc öín àõnh Caác triïåu chûáng bïånh LQÀTD àûúåc chûäa khoãi

0

20

25

75

0

90

Gaái maåi dêm àûúåc khaám vaâ chûäa bïånh LQÀTD haâng thaáng Nguöìn: Baáo caáo böí trúå, Van Vliet vaâ caác TG khaác 1997

129

Taác àöång mö phoãng cuãa tùng sûã duång bao cao su vaâ chûäa trõ caác bïånh LQÀTD lïn tyã lïå nhiïîm HIV cuãa ngûúâi lúán trong böën quêìn thïí giaã àõnh àûúåc trònh baây trïn hònh 3.3.

Bêët chêëp caác giaã àõnh vïì caác haânh vi tònh duåc, taác àöång cuãa caác can thiïåp cuå thïí cho thêëy möåt söë àiïím nhêët quaán àaáng ngaåc nhiïn thöng suöët caác quêìn thïí: • Àaåt 90% sûã duång bao cao su trong gaái maåi dêm dêîn àïën giaãm maånh tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong têët caã ba quêìn thïí núi coá quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm (a, b, d), ngay caã khi gaái maåi dêm chó chiïëm möåt phêìn hïët sûác nhoã trong möîi möåt quêìn thïí (0,25% phuå nûä hay ñt hún). Khaám vaâ chûäa bïånh LQÀTD cho gaái maåi dêm coá taác àöång keám hún nhiïìu (so vúái sûã duång bao cao su, N.D).

• Tùng chûäa trõ bïånh LQÀTD trong toaân thïí dên cû khöng hiïåu quaã bùçng nêng cao sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi coá nhiïìu baån tònh. Àiïìu naây khöng coá gò àaáng ngaåc nhiïn caã, búãi vò nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhiïîm vaâ truyïìn HIV taåo ra möåt söë lûúång khöng cên àöëi caác trûúâng húåp nhiïîm bïånh LQÀTD, vaâ bao cao su ngùn ngûâa viïåc truyïìn nhiïîm caã HIV lêîn bïånh LQÀTD. Chûäa bïånh LQÀTD trong toaân thïí dên cû vaâ sûã duång bao cao su búãi caác phuå nûä coá möëi quan hïå tònh duåc öín àõnh coá taác àöång lúán nhêët àöëi vúái caác quêìn thïí coá quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng àöìng thúâi vúái nhiïìu ngûúâi (b,c).

• Taác àöång cuãa viïåc duâng nhiïìu bao cao su hún trong söë phuå nûä coá quan hïå tònh duåc öín àõnh rêët nhoã, vaâ trong quêìn thïí coá möåt loaåt caác möëi quan hïå tònh duåc möåt vúå möåt chöìng (d) viïåc naây hêìu nhû khöng coá möåt taác àöång naâo túái dõch bïånh. Trong quêìn thïí núi dõch bïånh do maåi dêm thuác àêíy (a), sûã duång bao cao su búãi caác phuå nûä quan hïå möåt vúå möåt chöìng chó húi tùng viïåc giaãm tyã lïå nhiïîm HIV trong khi àoá úã hai quêìn thïí khaác noá chó laâm chêåm laåi möåt dõch bïånh vêîn àang lan röång.

Xeát xïëp haång caác can thiïåp trong tûâng quêìn thïí dên cû cuå thïí, chuáng töi thêëy rùçng: • Trong dõch bïånh chó do quan hïå tònh duåc maåi dêm gêy ra maâ thöi (a), têët caã caác can thiïåp taåo ra möåt sûå giaãm tuyïåt àöëi vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV; trong dõch bïånh gêy ra búãi thuêìn tuyá quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng (c), khöng möåt can thiïåp mö phoãng naâo àuã coá hiïåu quaã àïí taåo ra möåt sûå giaãm tuyïåt àöëi.

• Trong quêìn thïí dên cû coá quan hïå tònh duåc maåi dêm vaâ ngêîu hûáng àöìng thúâi (b), tyã lïå nhiïîm giaãm ûáng vúái 90% tùng sûã duång bao cao su trong gaái maåi dêm; 20% tyã lïå sûã duång bao cao su trong söë àaân öng coá quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng ngùn cho tyã lïå nhiïîm HIV khöng tùng.

• Trong quêìn thïí dên cû coá quan hïå möåt vúå möåt chöìng (d), tùng sûã duång bao cao su búãi gaái maåi dêm laâ can thiïåp duy nhêët dêîn àïën möåt sûå giaãm tuyïåt àöëi vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV. Trïn thûåc tïë khöng coá giaã àõnh “coá/ hoùåc khöng coá”. Vò luön coá aãnh hûúãng qua laåi giûäa caác can thiïåp nhùçm vaâo nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh khaác nhau nïn bêët kyâ möåt can thiïåp seä laâm thay àöíi haânh vi úã hún möåt nhoám ngûúâi nhûng vúái caác mûác àöå khaác nhau. Hún thïë nûäa caác can thiïåp kïët húåp nhùçm vaâo nhiïìu nhoám seä coá taác àöång nhiïìu hún caác can thiïåp àún leã; vñ duå taác àöång túái gaái maåi dêm àïí tùng sûå sûã duång bao cao su seä ñt coá hiïåu quaã hún laâ taác àöång cuâng möåt luác vúái hoå vaâ caác khaách haâng cuãa hoå. Tuy nhiïn, caác mö phoãng trïn cho thêëy tyã lïå taác àöång lúán nhêët seä àaåt àûúåc thöng qua caác can thiïåp thaânh cöng trong viïåc thay àöíi haânh vi cuãa nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët.

130

Hònh 3.3: Taác àöång cuãa nhûäng thay àöíi trong sûã duång bao cao su vaâ chûäa trõ bïånh LQÀTD trong böën quêìn thïí dên cû vúái caác mö hònh haânh vi tònh duåc khaác nhau

Nêng sûã duång bao cao su trong söë ngûúâi haânh nghïì maåi dêm lïn 90% laâ caách hiïåu quaã nhêët giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong 3 trong 4 quêìn thïí mö phoãng; trong quêìn thïí mö phoãng coân laåi khöng coá tònh duåc maåi dêm

Nguöìn: Baáo caáo böí trúå, Van Vliet vaâ caác taác giaã khaác, 1997

Kïët luêån chung nhêët coá thïí ruát ra tûâ caác mö phoãng trïn laâ, mùåc duâ mö hònh haânh vi tònh duåc chung trong möåt quêìn thïí coá aãnh hûúãng túái caác taác àöång cuãa caác can thiïåp, phoâng ngûâa trong söë nhûäng ngûúâi dïî coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët laâ coá taác àöång lúán nhêët bêët kïí caác mö hònh haânh vi tònh duåc trong quêìn thïí àoá laâ thïë naâo. Giaã àõnh laâ tùng sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët - gaái maåi dêm hay nhûäng ngûúâi khaác - seä khöng töën keám nhiïìu hún, thò hûúáng trúå cêëp bao cao su vaâ caác nöî lûåc khuyïën khñch hoå thay àöíi haânh vi cuãa mònh laâ coá hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ.

Caác nghiïn cûáu hiïåu quaã - chi phñ cuãa caác can thiïåp phoâng chöëng HIV úã caác nûúác àang phaát triïín coân hiïëm vaâ khöng aáp duång cho caác nûúác khaác àûúåc. Chó coá rêët ñt caác nghiïn cûáu àaä ghi laåi chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp phoâng ngûâa HIV úã caác nûúác àang phaát triïín (Beal, Bontinck vaâ Fransen 1992, Gilson vaâ caác TG khaác 1996. Moses vaâ caác TG khaác 1991). Töíng quan möåt söë nghiïn cûáu hiïåu quaã - chi phñ úã caác nûúác àang phaát triïín àûúåc trònh baây trong phuå luåc B cuãa baáo caáo naây. Phêìn lúán caác nghiïn cûáu àaánh giaá do taác àöång bùçng nhûäng thay àöíi haânh vi trung gian àûúåc cho laâ coá 131

Khung minh hoaå 3.9. Hiïåu quaã - chi phñ cuãa phoâng ngûâa trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhêët Chi thïm 1 triïåu àö la coá thïí ngùn ngûâa àûúåc bao nhiïu ngûúâi nhiïîm HIV trong möåt nùm trong caác nhoám coá mûác àöå nguy cú nhiïîm HIV khaác nhau? Cêu traã lúâi do möåt nghiïn cûáu gêìn àêy úã Myä àûa ra àaä thïí hiïån tñnh hiïåu quaã - chi phñ cao cuãa viïåc têåp trung kinh phñ phoâng ngûâa vaâo caác nhoám dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët, cuäng nhû caác lúåi ñch coá thïm nhúâ can thiïåp súám. (Kahn 1996).

Nghiïn cûáu xaác àõnh 4 nhoám nguy cú vïì tyã lïå nhiïîm HIV öín àõnh maâ hoå coá nïëu khöng can thiïåp; nguy cú cao (50% nhiïîm), nguy cú trung bònh (15%), nguy cú thêëp (1%) vaâ nguy cú rêët thêëp (0,1%). Tyã lïå nhiïîm HIV öín àõnh àûúåc àõnh nghôa laâ thúâi àiïím maâ söë nhiïîm múái bùçng àuáng söë ngûúâi ra khoãi nhoám vò chïët hoùåc vò loaåi àûúåc yïëu töë nguy cú (vñ duå khöng tiïm chñch ma tuyá nûäa). Vñ duå vïì nhûäng nhoám ngûúâi naây úã Myä laâ àaân öng treã tuöíi döìng tñnh luyïën aái úã San-fran-si-xcö (nguy cú cao), tieï chñch ma tuyá úã San-fran-si-xcö (nguy cú trung bònh), vaâ phuå nûä àïën khaám taåi caác phoâng khaám bïånh LQÀTD taåi Ca-li-fo-nia (nguy cú thêëp). Nguy cú rêët thêëp laâ phêìn lúán nhoám dên cû chung kïí caã phuå nûä úã tuöíi sinh àeã úã 41 trong söë 50 bang cuãa Myä.

Kïët quaã cuãa nghiïn cûáu phuå thuöåc vaâo caác giaã àõnh vïì chi phñ vaâ taác àöång cuãa caác can thiïåp.

Taác giaã àêìu tiïn giaã àõnh laâ chi phñ ngùn ngûâa möåt nùm cho möåt ngûúâi thuöåc bêët cûá nhoám naâo laâ 200 àö la, sau àoá taác giaã xem xeát sûå nhaåy caãm cuãa caác kïët quaã àöëi vúái giaã àõnh naây. Con söë 200 àö la trïn möåt àêìu ngûúâi naây dûåa trïn möåt àiïìu tra chi phñ haâng nùm cuãa caác can thiïåp khaác nhau cho caác nhoám nguy cú cao vaâ thêëp úã Myä* Baãng cuãa khung minh hoaå 3.9 trònh baây nhiïîm HIV àûúåc ngùn ngûâa, vúái nhûäng giaã àõnh trïn, bùçng 1 triïåu àö la chi phñ haâng nùm cho möîi möåt bêíy nhoám; hoùåc vúái can thiïåp muöån (khi giai bïånh dõch àaä àaåt giai àoaån öín àõnh) hay vúái caác can thiïåp súám (trûúác khi àaåt túái tyã lïå nhiïîm öín àõnh). Taác àöång cuãa möîi möåt can thiïåp àûúåc trònh biïíu diïîn cho triïín voång 5 nùm vaâ 20 nùm. Möåt triïåu àö la ngùn ngûâa söë nhiïîm lúán nhêët nïëu têåp trung vaâo nhoám coá nguy cú cao nhêët trong giai àoaån súám.

Tuy nhiïn, lúåi ñch cuãa viïåc ngùn ngûâa súám naây chó trúã nïn roä rïåt vúái triïín voång 20 nùm.

Baãng cuãa khung minh hoaå 3.9: Söë nhiïîm HIV àûúåc ngùn ngûâa bùçng 1 triïåu àöla chi phñ haâng nùm cho phoâng ngûâa, ûúác lûúång úã Myä Söë nhiïîm HIV àûúåc ngùn ngûâa Nhoám nguy cú

Tyã lïå nhiïîm HIV göëc (%)

Triïín voång 5 nùm

Triïín voång 10 nùm

Tònh traång öín àõnh

50

164

681

Tiïìn öín àõnh

10

93

837

15

58

348

3

14

112

1

4

26.6

0.2

0.8

5.4

0.1

0.4

2.6

Nguy cú cao

Nguy cú trung bònh Tònh traång öín àõnh Tiïìn öín àõnh Nguy cú thêëp Tònh traång öín àõnh Tiïìn öín àõnh Nguy cú rêët thêëp Tònh traång öín àõnh Nguöìn: Kahn 1996

132

Tuy nhiïn, nhûäng söë liïåu trïn àaánh giaá chûa àuã taác àöång cuãa viïåc phoâng ngûâa trong nhoám coá nguy cú cao búãi vò söë nhiïîm thûá phaát ngùn ngûâa àûúåc trong söë caác baån tònh vaâ con gaái cuãa nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao chûa àûúåc tñnh àïën úã àêy. Söë nhiïîm ngùn ngûâa àûúåc trong nhoám nguy cú thêëp seä khöng bõ aãnh hûúãng búãi sûå boã qua trïn, nhûng trong caác nhoám nguy cú cao töíng söë nhiïîm viruát ngùn ngûâa àûúåc coá thïí cao hún gêëp vaâi lêìn phuå thuöåc vaâo tûâng nhoám vaâ mûác àöå quan hïå höîn húåp tònh duåc vúái caác nhoám nguy cú thêëp.

Kïët quaã phoâng ngûâa trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhêët laâ coá hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ cuäng àuáng khi thay hùèn caác giaã àõnh vïì hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp. Nïëu chûúng trònh giaãm 50% caác haânh vi nguy cú chûá khöng phaãi 10%, söë nhiïîm viruát ngùn ngûâa àûúåc trong tònh traång öín àõnh nguy cú cao tùng lïn 830 cho mö phoãng 5 nùm vaâ 3.750 cho mö phoãng 20 nùm, trong khi söë nhiïîm viruát ngùn ngûâa àûúåc cho giai àoaån öín àõnh nguy cú thêëp chó tùng lïn àïën 18 vaâ 93, tûúng ûáng.

Ngay caã nïëu phoâng ngûâa thaânh cöng hún nhiïìu trong viïåc thay àöíi haânh vi trong caác nhoám nguy cú thêëp thò hiïåu quaã cao hún cuãa phoâng ngûâa trong nhoám nguy cú cao vêîn giûä nguyïn.

Mùåc dêìu caác can thiïåp trong nhoám nguy cú cao coá hiïåu quaã hún nhûng chuáng cuäng töën keám hún. Tuy nhiïn, nghiïn cûáu àaä àaánh giaá rùçng can thiïåp vaâo caác nhoám nguy cú thêëp (giai àoaån öín àõnh) seä töën bùçng tûâ 1 phêìn böën mûúi àïën 1 phêìn hai trùm (1/40 - 1/200) chi phñ cho can thiïåp vaâo nhoám coá nguy cú cao (giai àoaån öín àõnh) àïí phoâng ngûâa möåt söë lûúång nhiïîm tûúng tûå àûúåc ngùn chùån búãi can thiïåp vaâo nhoám nguy cú cao úã giai àoaån öín àõnh. Noái möåt caách khaác, àïí phoâng ngûâa möåt söë lûúång tûúng àûúng nhiïîm HIV vúái möåt ngên saách 1 triïåu àö la, úã giai àoaån öín àõnh, can thiïåp vaâo nhoám nguy cú thêëp seä töën khoaãng 1 àïën 5 àö la möåt ngûúâi möåt nùm so vúái 200 àö la möåt nùm cho möåt ngûúâi nhoám nguy cú cao. (*) Chûúng trònh vaâ chi phñ cho möåt ngûúâi möåt nùm bao göìm: Xeát nghiïåm vaâ tû vêën haâng nùm (40 - 100 àöla); phên phöëi thuöëc saát truâng vaâ hoaåt àöång cöång àöìng (60 àöla); tham vêën ba buöíi cho nhûäng ngûúâi tiïm chñch (75 àöla); trao àöíi kim tiïm (40 - 800 àöla); höåi thaão àöìng àùèng cho àaân öng àöìng tñnh luyïën aái (250 àöla); tû vêën nùm buöíi cho caác phuå nûä nguy cú thêëp (269 àöla); tham vêën 12 buöíi cho àaân öng àöìng tñnh luyïën aái nguy cú trung bònh (470 àöla).

taác àöång túái ruãi ro - nhû tùng sûã duång bao cao su hay kiïën thûác vïì phoâng ngûâa HIV, hay söë ngûúâi nhêån búm kim tiïm tiïåt truâng. Söë nhiïîm HIV sau àoá àûúåc ngoaåi suy dûåa trïn giaã àõnh vïì möëi quan hïå giûäa haânh vi vaâ tyã lïå nhiïîm múái HIV. Tuy nhiïn, sûå thiïëu thöng tin töët vïì haânh vi tònh duåc vaâ vïì möëi quan hïå giûäa haânh vi tònh duåc vaâ tyã lïå nhiïîm múái laâm cho khoá àaánh giaá nhûäng lúåi ñch naây. Hêìu nhû khöng möåt nghiïn cûáu naâo, trûâ nhûäng nghiïn cûáu dûåa vaâo mö phoãng, ào lûúâng àûúåc taác àöång cuãa can thiïåp àïën caác trûúâng húåp thûá phaát khi maâ ta cho laâ chuáng töìn taåi (Over vaâ Piot 1996; Stover vaâ Way 1995; Baáo caáo phuå trúå, Van Vliet vaâ caác TG khaác 1997). Theo chuáng töi biïët thò khöng möåt nghiïn cûáu naâo àaä tñnh àïën caác lúåi ñch ngoaåi vi cuãa caác can thiïåp hay vêën àïì böí sung lêîn nhau giûäa caác can thiïåp.

Mùåc duâ caác nghiïn cûáu hiïåu quaã - chi phñ coá thïí hïët sûác hûäu ñch trong viïåc quyïët àõnh choån can thiïåp naâo trong möåt loaåt can thiïåp coá thïí thay thïë lêîn nhau trong möåt böëi caãnh vaâ möåt giai àoaån phaát triïín dõch bïånh cuå thïí, nhûäng kïët luêån cuãa chuáng thûúâng khöng dïî daâng aáp duång cho caác hoaân caãnh khaác (Baáo caáo phuå trúå, Van Vliet vaâ caác TG khaác 1997). Vñ duå, möåt àaánh giaá hiïåu quaã cuãa tùng chûäa trõ caác triïåu chûáng bïånh LQÀTD trong viïåc giaãm tyã lïå nhiïîm múái HIV úã vuâng nöng thön Mwan-za, Tan-da-ni-a thêëy rùçng can thiïåp naây giaãm 42% tyã lïå nhiïîm múái HIV vúái chi phñ khoaãng 10 àö la cho möåt ngûúâi àûúåc chûäa trõ hay 234 àö la cho möåt lêy nhiïîm HIV sú phaát àûúåc ngùn ngûâa (Gilson vaâ caác TG khaác 1996; Richard Hayes, trao àöíi caá nhên)19. Tuy nhiïn chi phñ chûäa bïånh roä raâng coá thïí cao hún úã nhûäng nûúác coá thu nhêåp trung bònh vaâ hiïåu quaã coá thïí seä thêëp hún úã nhûäng vuâng coá tyã lïå nhiïîm HIV thêëp hún Tan-da-ni-a (4% ngûúâi lúán bõ nhiïîm HIV)20.

Hún thïë nûäa, khöng coá ûúác lûúång àûúåc chi phñ vaâ taác àöång cuãa caác can thiïåp khaác nhau 133

trong cuâng möåt vuâng thò chuáng ta khöng thïí noái möåt can thiïåp naâo àoá coá hiïåu quaã vïì chi phñ nhiïìu hay ñt hún caác can thiïåp khaác trong viïåc laâm giaãm truyïìn nhiïîm HIV. Lyá tûúãng maâ noái, chuáng ta muöën biïët chi phñ vaâ taác àöång cuãa caác can thiïåp àûúåc thûåc hiïån trong cuâng möåt hoaân caãnh, nhûng àiïìu naây hiïëm ai laâm (khung minh hoaå 3.9).

Caác can thiïåp hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët phaãi coá hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ xeát dûúái goác àöå cöng cöång búãi vò ngùn ngûâa lêy nhiïîm trong möåt ngûúâi coá haânh vi nguy cú ngùn chùån àûúåc nhiïìu lêy nhiïîm thûá phaát trong söë nhûäng caá nhên maâ hoå quan hïå vúái - möåt söë trong söë hoå thûåc haânh caác haânh vi coá nguy cú cao vaâ möåt söë thûåc haânh caác haânh vi coá nguy cú thêëp. Thûåc tïë, ngûúâi ta thûúâng khöng biïët àûúåc mûác àöå maâ caác chûúng trònh àang thûåc hiïån taác àöång túái nhûäng ngûúâi thûåc haânh caác haânh vi coá nguy cú cao. Vñ duå caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su caãi thiïån sûå tiïëp cêån cuãa ngûúâi ngheâo túái àûúåc vúái bao cao su, nhûng ta khöng biïët mûác àöå sûã duång bao cao su cuãa nhûäng ngûúâi trong caác nhoám coá nguy cú cao nhêët. Thöng tin vïì mûác àöå, sûå phên phöëi vaâ loaåi hònh caác haânh vi nguy cú, söë lûúång ngûúâi tham gia vaâ caác àùåc àiïím cuãa hoå laâ möåt haâng hoaá cöng cöång. Caác thöng tin naây seä giuáp àêíy maånh caác nöî lûåc nhùçm nêng cao hiïåu quaã vïì chi phñ thöng qua giuáp caãi thiïån sûå àõnh hûúáng cuãa caác chûúng trònh.

Hiïåu quaã - chi phñ vaâ sûå tiïëp cêån àûúåc túái caác nhoám dên cû muåc tiïu. Mùåc dêìu rêët muöën têåp trung can thiïåp cöng cöång vaâo nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët, viïåc xaác àõnh vaâ tiïëp cêån nhûäng ngûúâi naây khöng phaãi laâ dïî daâng, àùåc biïåt khi caác trûâng phaåt phaáp luêåt vaâ kyâ thõ xaä höåi coá thïí laâm cho hoå muöën khöng bõ phaát hiïån. Chi phñ cho viïåc tiïëp cêån nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát nhêët coá thïí coá aãnh hûúãng lúán àïën hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa caác can thiïåp.

Hònh 3.4 mö taã phên loaåi caác nhoám ngûúâi tuyâ theo mûác àöå hoå thûåc haânh caác haânh vi coá nguy cú vaâ khaã nùng tiïëp cêån giaã àõnh. Têët nhiïn, mûác àöå thaânh viïn cuãa caác nhoám naây thûåc haânh caác haânh vi coá nguy cú thay àöíi àaáng kïí theo caác hoaân caãnh vaâ tuyâ thuöåc vaâo hiïåu quaã cuãa caác nöî lûåc phoâng ngûâa trûúác àoá. Do àoá, hònh trïn seä phaãi sûãa àöíi tuyâ theo hoaân caãnh úã möåt quöëc gia cuå thïí, trïn cú súã kïët quaã cuãa caác hïå thöëng theo doäi HIV vaâ haânh vi. ÚÃ goác trïn bïn phaãi cuãa hònh laâ nhoám vúái haânh vi nguy cú cao vaâ khaá dïî àïí caác cú quan chñnh phuã vaâ caác cú húåp taác phoâng ngûâa dõch HIV/AIDS tiïëp cêån. Lúåi ñch thu àûúåc tûâ sûå thay àöíi haânh vi cuãa nhûäng caá nhên naây khaá cao, àùåc biïåt vúái söë lûúång lúán caác lêy nhiïîm thûá phaát do hoå taåo ra, trong khi chi phñ àïí àõnh võ hoå laåi thêëp goáp phêìn nêng cao hiïåu quaã vïì chi phñ. Taåi goác trïn bïn traái laâ nhoám nguy cú cao nhûng khoá tiïëp cêån hún.

Möåt lêìn nûäa trong trûúâng húåp naây, lúåi ñch cuãa thay àöíi haânh vi cuãa hoå laâ lúán, nhûng chi phñ àïí àõnh võ vaâ tiïëp cêån vúái hoå laåi cao nïn giaãm mêët lúåi ñch doâng. ÚÃ goác dûúái bïn phaãi laâ nhûäng ngûúâi, nhòn trung, àûúåc giaã àõnh laâ thûåc haânh caác haânh vi nguy cú thêëp, nhûng tiïëp cêån hoå laåi dïî daâng. Lúåi ñch cuãa can thiïåp nhùçm vaâo nhoám naây coá thïí khöng lúán nhûng chi phi tiïëp cêån hoå laåi coá thïí rêët thêëp. Caác can thiïåp ñt töën keám vaâo nhoám naây vêîn coá thïí hiïåu quaã vïì chi phñ so vúái nhûäng can thiïåp thay thïë khaác (khung minh hoaå 3.10).

Goác dûúái bïn traái laâ nhûäng ngûúâi rêët ñt coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhûng cuäng hïët sûác khoá vaâ töën keám múái tiïëp cêån hoå àûúåc. Trong söë böën loaåi nhoám ngûúâi nïu trïn, nhoám naây laâ ûu tiïn thêëp nhêët cuãa caác nöî lûåc phoâng chöëng HIV cuãa khu vûåc cöng cöång. Cêìn ghi nhêån laâ khaã nùng tiïëp cêån caác nhoám trïn coá thïí àûúåc caãi thiïån nhúâ caác haânh àöång cuãa chñnh phuã laâm giaãm sûå kyâ thõ, phi hònh sûå hoaá caác haânh vi vaâ giaáo duåc cöng chuáng vïì sûå khöng lêy truyïìn HIV thöng qua tiïëp xuác thöng thûúâng vaâ lúåi ñch cuãa viïåc laâm viïåc vúái nhûäng nhoám naây.

134

Hònh 3.4: Phên loaåi caác nhoám theo mûác àöå nguy cú cuãa caác haânh vi cuãa hoå vaâ khaã nùng tiïëp cêån hoå

Nguöìn: Lêëy tûâ Adler vaâ caác TG khaác, 1996, hònh 8. Sûã duång coá xin giêëy pheáp

Têët nhiïn, caác “nhoám” xaác àõnh trong hònh 3.4 khöng àöìng nhêët vïì haânh vi tònh duåc cuãa mònh. Do khöng thïí dïî daâng nhêån biïët àûúåc caác caá nhên coá nhûäng haânh vi nguy cú cao, caác chûúng trònh cêìn têåp trung can thiïåp vaâo nhûäng ngûúâi coá caác àùåc tñnh tûúng quan nhiïìu vúái caác haânh vi nguy cú cao. Tuy nhiïn, möåt söë gaái maåi dêm luön luön sûã duång bao cao su trong khi möåt söë quan chûác nhaâ nûúác coá nhiïìu baån tònh laåi khöng. Can thiïåp àïí thay àöíi haânh vi cuãa nhûäng ngûúâi vúái caác àùåc tñnh cuå thïí nhû tuöíi taác giúái tñnh, nghïì nghiïåp hay vuâng àõa lyá khöng phaãi laâ caách töët nhêët àïí tiïëp cêån túái nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao. Möåt söë thaânh viïn cuãa caác nhoám naây seä phaãi chõu taác àöång cuãa caác can thiïåp ngay caã khi hoå thûåc haânh caác haânh vi nguy cú thêëp. Hún thïë, nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao khaác khöng thuöåc bêët kyâ möåt nhoám naâo trong caác nhoám trïn seä bõ boã soát. Viïåc thiïëu caác tiïu chñ àïí hûúáng caác can thiïåp vaâo nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhêët laâ möåt nguyïn nhên roâ ró nguöìn lûåc cuãa caác chûúng trònh. Àiïìu naây giaãm tñnh hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa caác can thiïåp nïëu nguöìn lûåc laåi àûa vaâo nhûäng ngûúâi coá nguy cú thêëp. Mùåt khaác sûå roâ ró nguöìn lûåc coá thïí laåi caãi thiïån hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa chûúng trònh nïëu nguöìn lûåc àûúåc àûa túái nhûäng ngûúâi coá haânh vi coá nguy cú coân cao hún nhoám maâ chûúng trònh àang nhùçm vaâo. Àiïìu tra vïì haânh vi tònh duåc nhû Chûúng trònh phoâng chöëng AIDS toaân cêìu/Töí chûác Y tïë Thïë giúái tiïën haânh, coá thïí giuáp khùæc phuåc vêën àïì naây bùçng caách 135

thiïët lêåp àùåc àiïím vaâ võ trñ àõa lyá cuãa nhûäng ngûúâi coá quan hïå tònh duåc khöng an toaân vaâ coá têìn xuêët thay àöíi baån tònh cao. Trûâ phi àûúåc thiïët kïë vaâ thûåc hiïån möåt caách cêín thêån, caác chûúng trònh phoâng ngûâa àõnh hûúáng vaâo caác nhoám coá caác àùåc àiïím cuå thïí coá thïí kyâ thõ hoaá thaânh viïn cuãa nhoám vaâ dêîn àïën phên biïåt àöëi xûã, laâm cho caác nöî lûåc phoâng ngûâa trong tûúng lai khoá thûåc hiïån hún vaâ ñt hiïåu quaã hún.

Nhûäng ûu tiïn cuãa chñnh phuã, haån chïë vïì nguöìn lûåc vaâ caác giai àoaån cuãa dõch bïånh Khung minh hoaå 3.10. Giaáo duåc thanh niïn vïì HIV/AIDS: Möåt àêìu tû àuáng àùæn Taåi caác nûúác khi hoaåt àöång tònh duåc bùæt àêìu súám vaâ thanh niïn coá têìn suêët thay àöíi baån tònh cao thò thuác àêíy caác haânh vi an toaân trong thanh niïn roä raâng coá vai troâ quan troång trong viïåc laâm chêåm sûå lan truyïìn HIV. Coá rêët nhiïìu can thiïåp àïí giaãi quyïët caác haânh vi nguy cú trong söë thanh niïn caã trong lêîn ngoaâi nhaâ trûúâng. Tuy nhiïn, ngay caã trong caác xaä höåi maâ caác hoaåt àöång tònh duåc nhòn chung khöng bùæt àêìu trûúác khi thanh niïn töët nghiïåp phöí thöng, giaáo duåc sûác khoeã sinh saãn - bao göìm thöng tin vïì lúåi ñch cuãa viïåc trò hoaän hoaåt àöång tònh duåc cuäng nhû laâm thïë naâo àïí traánh coá thai, bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ HIV cho nhûäng àöëi tûúång khöng kiïng quan hïå - laâ möåt can thiïåp coá sûác maånh tiïìm taâng. Bïn caånh phoâng ngûâa HIV trong söë sinh viïn, nhûäng ngûúâi coá thïí nïëu khöng àaä coá caác haânh vi nguy cú cao, caác chûúng trònh naây coá nhiïìu lúåi ñch khaác nûäa. Chuáng ngùn ngûâa bïånh LQÀTD vaâ bïånh vö sinh liïn quan. Chuáng ngùn ngûâa mang thai ngoaâi yá muöën, möåt viïåc coá thïí dêîn àïën naåo thai hoùåc nûä sinh phaãi boã hoåc. Röång lúán hún, giaáo duåc sûác khoeã sinh saãn bao göìm giaáo duåc àïì phoâng nhiïîm HIV coá thïí thay àöíi caác chuêín mûåc xaä höåi trong thïë hïå ngûúâi lúán tiïëp sau theo hûúáng khuyïën khñch caác haânh vi an toaân.

Nhûäng chûúng trònh nhû vêåy coá thïí khöng àûúåc caác bêåc cha meå uãng höå vò hoå lo rùçng thöng tin vïì sûác khoeã sinh saãn, bïånh LQÀTD vaâ phûúng tiïån traánh thai coá thïí laâm cho con caái hoå hoaåt àöång tònh duåc súám. Nghiïn cûáu àaä cho thêëy thûåc tïë khöng phaãi nhû vêåy. Àaánh giaá caác chûúng trònh taåi trûúâng hoåc cho thêëy laâ thanh niïn tham gia chûúng trònh khöng bùæt àêìu hoaåt àöång tònh duåc súám (Gluck vaâ Rosenthal 1995; Kirby vaâ caác TG khaác 1994; UNAIDS 1997). Hún thïë nûäa, möåt kiïím àiïím caác chûúng trònh taåi trûúâng hoåc úã Myä cho thêëy laâ caác chûúng trònh coá bao göìm giaáo duåc sûác khoeã tònh duåc vaâ phoâng ngûâa AIDS khöng nhûäng laâm chêåm laåi caác hoaåt àöång tònh duåc maâ coân giaãm söë lûúång baån tònh vaâ tùng sûã duång phûúng tiïån traánh thai trong söë nhûäng thanh niïn hoaåt àöång tònh duåc (Gluck vaâ Rosenthal 1995).

Vúái caác lúåi ñch xaä höåi röång lúán khaác vaâ chi phñ khaá thêëp cuãa viïåc àûa thïm giaáo duåc HIV/AIDS vaâo caác chûúng trònh hiïån àang thûåc hiïån, giaáo duåc HIV/AIDS chùæc seä laâ möåt àêìu tû töët vaâo phoâng ngûâa HIV/AIDS. Àaåi böå phêån caác nhaâ quaãn lyá caác chûúng trònh phoâng chöëng AIDS traã lúâi cuöåc àiïìu tra AIDS trïn thïë giúái lêìn II cho rùçng giaáo duåc sûác khoeã sinh saãn cêìn phaãi múã röång úã caác nûúác cuãa hoå (Mann vaâ Tarantola 1996). Àiïìu naây àuáng cho caác nûúác úã têët caã caác giai àoaån cuãa dõch bïånh.

Nhûäng cên nhùæc thaão luêån caác úã phêìn trïn àêy gúåi ra möåt chiïën lûúåc phoâng ngûâa röång lúán coá thïí gùæn ûu tiïn vaâo caác hoaåt àöång dûåa trïn caác nguyïn tùæc dõch tïî hoåc, kinh tïë cöng cöång vaâ hiïåu quaã vïì chi phñ. Duâ úã giai àoaån naâo cuãa dõch bïånh, chiïën lûúåc naây àoãi hoãi phaãi chuá troång túái caác hoaåt àöång phoâng ngûâa bùæt àêìu tûâ nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët vaâ bao quaát sang caác àöëi tûúång khaác caâng nhiïìu caâng töët tuyâ theo mûác àöå maâ nguöìn lûåc hiïån coá cho pheáp. Khi dõch bïånh lan röång ra, kiïìm chïë noá seä ngaây caâng àoãi hoãi coá caác nöî lûåc ngùn ngûâa nhiïîm viruát trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú thêëp, àiïìu seä laâm tùng chi phñ cuãa caác hoaåt àöång phoâng chöëng. Àïí ngùn chùån dõch bïånh viïåc múã röång phaåm vi caác hoaåt àöång naây khöng àûúåc laâm yïëu ài cam kïët cú baãn laâ laâm viïåc vúái nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ truyïìn HIV nhêët. Phêìn naây trònh baây möåt têåp húåp töëi thiïíu caác hoaåt àöång nhùçm nêng cao hiïåu quaã vaâ hiïåu nùng cuãa caác chûúng trònh phoâng 136

chöëng quöëc gia, vaâ kiïën nghõ möåt khuön khöí àïí quyïët àõnh thûá tûå múã röång caác hoaåt àöång khi coá thïm nguöìn lûåc.

Cung cêëp haâng hoaá cöng cöång hay àaãm baão viïåc cung cêëp haâng hoaá naây thöng qua luêåt phaáp laâ möåt vai troâ quan troång àïí chñnh phuã àaãm nhêån taåi têët caã caác giai àoaån cuãa möåt dõch HIV/AIDS. Chñnh phuã phaãi àêìu tû vaâo haå têìng cú súã thu thêåp thöng tin maâ hoå cêìn àïí theo doäi dõch bïånh vaâ àïí xaác àõnh úã núi naâo ngûúâi ta thûåc haânh caác haânh vi nguy cú cao vaâ laâm thïë naâo àïí tiïëp cêån àûúåc nhûäng ngûúâi àang coá nguy cú cao nhêët. ÚÃ trong dõch bïånh úã giai àoaån sú khai, hiïíu biïët vïì mûác àöå nhiïîm HIV vaâ caác bïånh LQÀTD trong caác nhoám dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV, caác mêîu hònh haânh vi tònh duåc phöí biïën trong caác nhoám vaâ baãn chêët cuãa caác möëi liïn hïå vúái caác nhoám dên cû nguy cú thêëp hún laâ nhûäng thöng tin hïët sûác quan troång àïí àaánh giaá xaác xuêët cuãa möåt dõch bïånh maånh meä hún. Khi dõch bïånh lan ra, chñnh phuã cêìn thiïët phaãi theo doäi thïm sûå lêy truyïìn HIV sang caác nhoám dên cû coá nguy cú thêëp hún vaâ höî trúå viïåc àaánh giaá chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp thay thïë.

Nhu cêìu giaãm caác taác àöång ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa caác haânh vi nguy cú cao cuäng nhû nhûäng hiïíu biïët sêu sùæc vïì dõch tïî hoåc laâ nhûäng lêåp luêån uãng höå cho viïåc trúå cêëp maånh meä caác haânh vi an toaân hún trong söë nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët úã caác nûúác taåi têët caã caác giai àoaån cuãa dõch HIV/AIDS. Khöng cêìn thiïët phaãi chúâ cho àïën khi HIV lan traân múái laâm cho caác kiïën thûác àûúåc phöí biïën röång raäi, 100% sûã duång bao cao su vaâ nhanh choáng phaát hiïån vaâ chûäa chaåy caác bïånh LQÀTD khaác trúã thaânh chuêín mûåc trong söë nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët, nhû nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, caác nhên viïn phuåc vuå taåi caác quaán bar, laái xe vêån taãi àûúâng daâi, quên nhên vaâ caãnh saát, thúå moã vaâ cöng nhên söëng xa nhaâ, àaân öng àöìng tñnh hay lûúäng tñnh luyïën aái vúái nhiïìu baån tònh. Lyá do phaãi haânh àöång nhanh coân cêëp baách hún trong trûúâng húåp nhûäng ngûúâi tiïm chñch búãi vò khaã nùng tùng tyã lïå hiïån nhiïîm HIV rêët nhanh trong söë naây vaâ sûå lan truyïìn tiïëp theo cho nhûäng ngûúâi khaác, kïí caã caác baån tònh (möåt söë coá thïí laâ gaái maåi dêm) vaâ con caái cuãa hoå. ÚÃ dõch bïånh HIV giai àoaån sú khai, nhûäng haânh àöång têåp trung cao àöå vaâo nhûäng nhoám trïn coá thïí àuã àïí laâm chêåm laåi àaáng kïí sûå lan truyïìn cuãa viruát. Taåi caác nûúác coá dñnh bïånh úã caác giai àoaån têåp trung vaâ lan röång, phoâng ngûâa HIV trong söë nhûäng ngûúâi coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát cao vêîn coân hïët sûác quan troång trong viïåc laâm chêåm laåi dõch bïånh. Tuy nhiïn, thay àöíi haânh vi trong söë nhûäng ngûúâi vúái haânh vi nguy cú thêëp hún, nhûäng ngûúâi dêìu sao cuäng coá thïí tònh cúâ laâm lan truyïìn viruát, seä cêìn thiïët àïí àêíy luâi tiïën triïín cuãa dõch bïånh.

Vïì àaãm baão cöng bùçng, úã caác nûúác vúái dõch bïånh úã giai àoaån sú khai, caác chñnh phuã coá thïí baão vïå ngûúâi ngheâo töët nhêët bùçng caách haânh àöång súám vaâ kiïn quyïët phoâng chöëng dõch bïånh. ÚÃ caác nûúác vúái dõch bïånh àaä lan röång, ruãi ro nhiïîm viruát tùng lïn àöëi vúái moåi ngûúâi vaâ ngheâo àoái phaãi khöng àûúåc haån chïë khaã nùng tiïëp cêån túái caác dõch vuå phoâng chöëng HIV. Chñnh phuã coá thïí àaãm baão laâ ngûúâi ngheâo tiïëp cêån àûúåc vúái kiïën thûác, kyä nùng vaâ phûúng tiïån àïí phoâng ngûâa HIV. Tñnh hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa caác can thiïåp hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi vúái caác mûác àöå haânh vi nguy cú khaác nhau seä thay àöíi khi HIV truyïìn tûâ nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao sang nhûäng ngûúâi coá nguy cú thêëp. Caác can thiïåp hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët vêîn seä coá hiïåu quaã cao vïì chi phñ. Taåi caác quöëc gia núi maâ HIV nhiïîm röång ra khùæp caác nhoám dên cû, tñnh hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa caác can thiïåp nhùçm phoâng ngûâa lêy nhiïîm trong caác nhoám dên cû nguy cú thêëp, nhû trúå cêëp cho chûäa trõ bïånh LQÀTD, cung cêëp maáu an toaân, giaáo duåc sûác khoeã sinh saãn vaâ AIDS trong trûúâng

137

hoåc, seä àûúåc caãi thiïån. Tuy nhiïn nhûäng chûúng trònh naây khöng taåo ra nhiïìu taác àöång ngoaåi vi: lúåi ñch cuãa caác chûúng trònh naây chó mang laåi lúåi ñch cho nhûäng ngûúâi sûã duång chuáng. Mùåc dêìu nhûäng can thiïåp naây seä phoâng ngûâa lêy nhiïîm HIV vaâ cûáu söëng maång ngûúâi, chuáng khöng coá hiïåu quaã nhû nhûäng can thiïåp têåp trung vaâo nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët vaâ chuáng khöng àuã àïí àaão ngûúåc tiïën triïín cuãa dõch bïånh. Hún thïë nûäa, chi phñ cung cêëp nhûäng dõch vuå nhû thïë naây cho toaân thïí dên cû vúái nguy cú truyïìn HIV thêëp coá khaã nùng seä rêët cao. Do nhûäng lúåi ñch caá nhên cao cuãa caác dõch vuå naây, nïn nhûäng ngûúâi khöng ngheâo seä thûúâng sùén saâng vaâ coá khaã nùng chi traã cho chuáng. ÚÃ caác nûúác vúái nguöìn lûåc khan hiïëm, ûu tiïn phaãi trûúác hïët daânh cho àaãm baão cöng bùçng vïì tiïëp cêån túái caác dõch vuå naây cho ngûúâi ngheâo.

Khöng phaãi têët caã caác nûúác àang phaát triïín gùåp nhûäng haån chïë nguöìn lûåc nhû nhau trong khi theo àuöíi chiïën lûúåc trïn. Taåi caác nûúác thu nhêåp thêëp nhêët, phoâng ngûâa phaãi bùæt àêìu tûâ nhûäng ngûúâi maâ haânh vi cuãa hoå taåo ra hoùåc dïî taåo ra töëc àöå lêy truyïìn HIV cao nhêët; coá thïí múã röång caác can thiïåp àûúåc trúå cêëp cho nhûäng ngûúâi khaác vúái töëc àöå lêy truyïìn HIV thêëp hún vaâ coân lúán hún 1 khi nguöìn lûåc cho pheáp. Caác nûúác thu nhêåp trung bònh coá thïí coá nguöìn lûåc ngay caã úã giai àoaån sú khai cuãa dõch bïånh taâi trúå cho caác can thiïåp vaâo möåt tyã lïå cao hún nhûäng ngûúâi maâ àöëi vúái hoå töëc àöå lêy truyïìn HIV lúán hún 1.

Caác nûúác naây cuäng coá thïí coá nguöìn lûåc àïí trúå cêëp vúái mûác àöå lúán hún caác dõch vuå cho ngûúâi ngheâo vaâ múã röång trúå cêëp cho caác nhoám ñt coá khaã nùng truyïìn HIV sang nhûäng ngûúâi khaác. ÚÃ cêëp taác nghiïåp ngûúâi ta khöng thïí xaác àõnh àûúåc töëc àöå lêy truyïìn thûåc thïë hoùåc tiïìm taâng cuãa HIV cho bêët kyâ möåt nhoám caá nhên naâo. Tuy nhiïn, sûã duång thöng tin vïì tyã lïå baån tònh trung bònh, mûác àöå sûã duång bao cao su vaâ haânh vi tiïm chñch tûâ caác àiïìu tra vaâ giaám saát dõch tïî hoåc, coá thïí phên loaåi caác nhoám nhoã úã trong bêët kyâ möåt quöëc gia naâo theo thûá tûå tûâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët (nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët) àïën nhûäng ngûúâi coá nguy cú thêëp nhêët. Hònh 3.5 chó cho thêëy möåt caái nhòn ûúác lïå vïì thûá tûå cuãa möåt söë nhoám trong möåt quêìn thïí giaã àõnh theo mûác àöå cuãa caác haânh vi ruãi ro taåi möåt thúâi àiïím thúâi gian cuå thïí, vaâ cho thêëy quy mö cuãa caác nöî lûåc phoâng chöëng seä múã röång ra nhû thïë naâo àïí bao truâm túái nhûäng nhoám vúái nguy cú caâng ñt hún tuyâ theo nguöìn lûåc coá àûúåc. Möåt khi àaä tiïëp cêån möåt caách coá hiïåu quaã túái nhoám ûu tiïn cao nhêët, caác chûúng trònh coá thïí múã röång ra caác nhoám vúái mûác àöå ruãi ro giaãm dêìn vúái àiïìu kiïån laâ coá àuã nguöìn lûåc. Thûåc ra, nïëu coá thïí àaåt àûúåc sûå thay àöíi öín àõnh vïì thay àöíi haânh vi trong nhoám nguy cú cao thò sûå ûu tiïn tûúng àöëi daânh cho caác nhoám khaác seä tùng lïn. Têët nhiïn khöng möåt xïëp haång naâo kiïíu nhû thïë naây coá thïí aáp duång cho têët caã caác quöëc gia, hoùåc ngay caã cho möåt quöëc gia cho moåi thúâi gian. Àïí giaãi quyïët vêën àïì xaác àõnh nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët taåi bêët kyâ thúâi àiïím naâo, àiïìu quan troång laâ caác nhaâ lêåp chñnh saách vaâ quaãn lyá chûúng trònh taâi trúå phaãi thu thêåp thöng tin cêìn thiïët àïí sûã duång möåt caách coá hiïåu quaã vïì chi phñ caác nguöìn lûåc haån heåp daânh cho phoâng chöëng HIV. Àïí kïët luêån, chuáng töi muöën quay laåi möåt àiïím quan troång vïì dõch tïî hoåc laâ caác quöëc gia úã giai àoaån sú khai cuãa dõch bïånh coá möåt cú höåi duy nhêët àïí haânh àöång súám, tiïën haânh möåt söë àêìu tû then chöët vaâ chuã yïëu phoâng ngûâa möåt dõch bïånh HIV. Khöng phaãi têët caã caác nûúác vúái mûác àöå nhiïîm viruát thêëp nhêët thiïët seä tiïëp tuåc phaát triïín thaânh möåt dõch bïånh, ngay caã khi khöng coá caác haânh àöång cuãa chñnh phuã. Tuy nhiïn hiïíu biïët khöng àêìy àuã cuãa chuáng ta vïì sûå phên böë caác haânh vi khaác nhau trong toaân böå dên cû vaâ caác möëi liïn hïå giûäa caác nhoám dên cû laâm cho khoá coá thïí dûå baáo nûúác naâo trong söë caác nûúác seä

138

Hònh 3.5: Khaã nùng nguöìn lûåc vaâ àöå bao phuã cuãa chûúng trònh

Thöng qua viïåc àùåt ra ûu tiïn, caác chñnh phuã trûúác tiïn cêìn àaãm baão rùçng caác nhoám dên cû coá khaã nùng nhiïîm vaâ lêy truyïìn HIV lúán nhêít phaãi àûúåc tiïëp cêån möåt caách hiïåu quaã vúái caác biïån phaáp phoâng ngûâa.

Khi coá thïm caác nguöìn khaác, caác nöî lûåc phoâng ngûâa coã thïí múã röång àïí bao phuã caác nhoám lêìn lûúåt ñt coá khaã nùng nhiïîm vaâ lêy truyïìn HIV hún.

Ghi chuá: Àêy chó laâ vñ duå giaã àõnh vaâ khöng nhùçm muåc àñch thïí hiïån tònh traång úã bêët kyâ möåt quöëc gia cuå thïí naâo caã.

Nguöìn: Caác taác giaã.

may mùæn vaâ nûúác naâo khöng. Hún thïë nûäa, ngay caã úã nhûäng nûúác maâ caác haânh vi nguy cú cao coân khaá hiïëm, caác mö hònh haânh vi tònh duåc vaâ tiïm chñch coá thïí thay àöíi theo caác àiïìu kiïån kinh tïë xaä höåi. Can thiïåp úã giai àoaån sú khai laâ coá hiïåu quaã nhêët vaâ seä töën ñt chi phñ hún nhiïìu nïëu nhû caác can thiïåp naây àûúåc thûåc hiïån khi HIV àaä baäo hoaâ nhoám dên cû coá caác haânh vi nguy cú cao. Hún thïë nûäa, búãi vò söë ngûúâi trong nhûäng nhoám naây nhoã so vúái toaân thïí dên cû, chi phñ tuyïåt àöëi cuãa phoâng ngûâa seä khaá thêëp.

Nhûäng khuyïën nghõ naây khöng nhùçm muåc àñch haån chïë quy mö tham gia cuãa chñnh phuã nïëu nhû coá nhiïìu nguöìn lûåc cöng cöång vaâ nhaâ nûúác coá thïí laâm nhiïìu hún. Thûåc ra úã àêy yá àõnh cuãa chuáng töi laâ chó ra möåt têåp húåp töëi thiïíu caác hoaåt àöång maâ têët caã caác chñnh phuã phaãi laâm nhùçm nêng cao tñnh hiïåu quaã vaâ cöng bùçng cuãa caác chûúng trònh phoâng ngûâa vaâ möåt thûá tûå húåp lyá theo àoá caác chñnh phuã coá thïí múã röång caác hoaåt àöång naây khi HIV lan truyïìn röång ra vaâ khi coá nhiïìu nguöìn lûåc hún.

Phaãn ûáng cuãa caác quöëc gia Hêìu hïët têët caã caác nûúác àang phaát triïín àaä phaãn ûáng theo möåt caách naâo àêëy trûúác thaách thûác cuãa HIV/AIDS vaâ thûúâng coá sûå giuáp àúä cuãa caác nûúác taâi trúå vaâ caác töí chûác àa phûúng. Nhûng caác nöî lûåc phoâng ngûâa AIDS cuãa caác nûúác àang phaát triïín laâ àa daång vaâ nhòn chung khöng àûúåc ghi cheáp laåi nïn khoá coá thïí àaánh giaá mûác àöå caác chñnh saách ûu tiïn cao àaä vaâ àang thûåc hiïån nhû thïë naâo. Àiïìu tra AIDS trïn thïë giúái lêìn II laâ möåt àiïìu tra caác nhaâ quaãn lyá caác chûúng trònh phoâng chöëng AIDS quöëc gia úã 118 nûúác àïì cêåp túái caác vêën àïì nhû cam kïët chñnh trõ, töí chûác, àiïìu phöëi, quaãn lyá, caác haânh àöång ngùn ngûâa vaâ chûäa trõ, àaánh giaá chûúng trònh vaâ nhên quyïìn (Mann vaâ Tarantola 1996)21. Tuy nhiïn cho àïën nay chûa coá möåt àaánh giaá hïå thöëng vïì caác phaãn ûáng cuãa caác nûúác àang phaát triïín àöëi vúái dõch bïånh, àùåc biïåt laâ vïì sûå ûu tiïn vaâ tñnh hiïåu quaã cuãa caác hoaåt àöång khaác nhau. Caãm giaác chung nhêån thêëy tûâ 139

àiïìu tra AIDS trïn thïë giúái lêìn II vaâ tûâ nhiïìu kïë hoaåch phoâng chöëng quöëc gia laâ nhiïìu nûúác àaä triïín khai möåt loaåt caác hoaåt àöång ngùn ngûâa HIV maâ khöng coá caác ûu tiïn roä raâng; thûåc tïë nhiïìu chûúng trònh khöng têåp trung phoâng ngûâa lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát nhêët. Nguyïn nhên cuãa viïåc naây chó möåt phêìn laâ do thiïëu hiïíu biïët vïì têìm quan troång cuãa nhûäng ûu tiïn naây; caác cên nhùæc chñnh trõ trong nûúác vaâ súã thñch cuãa caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë àöëi vúái caác chûúng trònh cuå thïí coá thïí cuäng chõu traách nhiïåm vïì tònh hònh naây. Dêìu sao trong möåt möi trûúâng nhû vêåy caác nguöìn lûåc haån chïë chùæc àaä bõ raãi ra rêët moãng vaâ tñnh hiïåu quaã - chi phñ cuãa chi tiïu cöng cöång cho ngùn ngûâa coá leä thêëp.

Nhûäng nöî lûåc ngùn ngûâa naây tûúng ûáng ra sao àuáng vúái nhûäng ûu tiïn maâ chûúng naây khuyïën nghõ? Tuy thöng tin coá àûúåc coân ñt oãi, nhûng noá cho thêëy taác àöång chñnh saách coá thïí àûúåc caãi thiïån trïn ba lônh vûåc: cung cêëp thöng tin cêìn thiïët cho chöëng dõch bïånh vaâ lêåp caác kïë hoaåch thñch húåp (haâng hoaá cöng cöång); àaãm baão ngùn ngûâa HIV trong söë nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát naây nhêët (giaãm thiïíu taác àöång ngoaåi vi tiïu cûåc); àaãm baão rùçng nhûäng ngûúâi ngheâo tiïëp cêån àûúåc túái caác phûúng tiïån giuáp hoå tûå baão vïå mònh (cöng bùçng).

Múã röång thöng tin Nhûäng bùçng chûáng haån chïë cho thêëy laâ coân möåt phêìn tû caác nûúác àang phaát triïín coân chûa bùæt àêìu theo doäi coá hïå thöëng tyã lïå hiïån nhiïîm HIV. Möåt nghiïn cûáu cú baãn tiïën haânh cho cuöåc Àiïìu tra AIDS trïn thïë giúái lêìn II àaä phên loaåi caác nûúác thaânh böën nhoám tuyâ theo mûác àöå: caác àiïím giaám saát dõch tïî hoåc HIV chó múái àang úã giai àoaån àûúåc lïn kïë hoaåch (nhûng coân chûa hoaåt àöång), àaä coá möåt söë àiïím giaám saát haån chïë, coá nhiïìu àiïím giaám saát vaâ giaám saát hïët sûác tñch cûåc (Sato 1996). Phên böí 123 nûúác àang phaát triïín theo böën nhoám trïn àûúåc trònh baây trong baãng 3.5; söë liïåu cho tûâng quöëc gia nùçm úã baãng 2 trong phuå luåc thöëng kï cuãa baáo caáo naây. Àiïìu àaáng mûâng úã àêy laâ hún hai phêìn ba caác nûúác naây baáo caáo laâ coá ñt nhêët möåt söë nhêët àõnh caác àiïím giaám saát dõch tïî HIV kïí tûâ nùm 1995. Caác nûúác coá dõch úã giai àoaån lan röång thûúâng laâ nhûäng nûúác coá nhiïìu àiïím hay giaám saát tñch cûåc trong khi caác nûúác dõch bïånh coân úã giai àoaån sú khai hay têåp trung thò thûúâng coá möåt söë lûúång haån chïë caác àiïím giaám saát. Tuy nhiïn möåt trong nùm nûúác coân dõch úã giai àoaån sú khai baáo caáo laâ khöng coá möåt àiïím giaám saát dõch tïî HIV vaâ àöëi vúái 14% khaác mûác àöå giaám saát dõch tïî laâ khöng roä. Nïëu chuáng ta cöång caác nûúác baáo caáo coá caác àiïím giaám saát dûå kiïën vúái caác nûúác thöng tin vïì àiïím giaám saát khöng àêìy àuã àïí xaác àõnh mûác àöå cuãa chuáng, chuáng ta thêëy laâ 27 nûúác - hún möåt phêìn nùm caác nûúác úã têët caã caác giai àoaån cuãa bïånh dõch - khöng baáo caáo vïì möåt àiïím giaám saát dõch tïî HIV naâo vaâo thaáng Giïng nùm 1995.

Ngay caã úã nhûäng nûúác coá möåt hònh thûác giaám saát naâo àoá thò thöng tin vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët cuäng thûúâng thiïëu. Phên loaåi caác nûúác cuãa chuáng töi theo giai àoaån dõch bïånh àoâi hoãi thöng tin vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong ñt nhêët möåt nhoám dên cû àûúåc giaã àõnh coá caác haânh vi nguy cú lúán-hún-mûác-trung-bònh vaâ, nïëu tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong nhoám naây lúán hún 5%, thò cêìn thöng tin vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë phuå nûä khaám thai. Mùåc dêìu chêåm trïî trong viïåc nhêån caác baáo caáo coá thïí laâ nguyïn nhên cho möåt söë dûä liïåu bõ thiïëu, thöng tin coá àûúåc khöng àuã àïí phên loaåi 31 nûúác àang phaát triïín theo giai àoaån phaát triïín cuãa dõch bïånh thûúâng do thiïëu thöng tin vïì nhûäng ngûúâi thöng thûúâng maâ noái àûúåc giaã àõnh laâ coá thûåc haânh caác haânh vi nguy cú cao hún - àoá laâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, ngûúâi

140

Baãng 3.5 Phên böí caác nûúác theo söë àiïím giaám saát dõch tïî vaâ giai àoaån bïånh dõch, thaáng giïng nùm 1995

Giai àoaån bïånh dõch

Coá caác

Coá söë

Söë lûúång

àiïím dûå

àiïím haån

Coá nhiïìu

Giaám saãt

thöng tin taåi

kiïën

chïë

àiïím

tñch cûåc

caác àiïím

Töíng söë %

Söë nûúác

Sú khai

21

59

3

3

14

100

29

Têåp trung

7

48

36

5

5

100

42

Lan röång

0

0

52

43

0

100

21

Giai àoaån coân chûa roä

16

58

3

0

23

100

31

Töíng söë (%)

11

46

23

10

11

100

Töíng söë nûúác

14

56

28

12

13

100

123

Nguöìn: Baãng àûúåc lêåp dûåa trïn söë liïåu úã baãng 2 cuãa phuå luåc thöëng kï

tiïm chñch ma tuyá, àaân öng coá quan hïå tònh duåc vúái àaân öng, quên nhên vaâ caác bïånh nhên mùæc bïånh LQÀTD22. Trong söë 123 nûúác àang phaát triïín maâ chuáng töi cöë gùæng phên loaåi, 43 nûúác (35%) trong voâng 5 nùm trúã laåi àêy khöng coá thöng tin vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong bêët kyâ möåt nhoám naâo vúái haânh vi giaã àõnh laâ coá nguy cú cao. Tuy giaám saát xu thïë HIV trong söë nhûäng ngûúâi cho maáu vaâ phuå nûä khaám thai thuêån lúåi hún, giaám saát thûúâng xuyïn vaâ súám tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi thûåc haânh caác haânh vi nguy cú cao coá yá nghôa quan troång hún nhiïìu. Búãi vò nguy cú tiïìm taâng buâng nöí tùng söë ngûúâi nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong nhoám naây phaãi àûúåc theo doäi ñt nhêët möåt nùm möåt lêìn vaâ nïn thûúâng xuyïn hún (AIDSCAP vaâ caác taác giaã khaác 1996, Chin 1990).

Ngoaâi viïåc àaãm baão giaám saát thûúâng xuyïn hún vaâ töët hún tyã lïå hiïån nhiïîm HIV, caác chñnh phuã khêín thiïët cêìn caác thöng tin vïì mö hònh haânh vi tònh duåc, vïì sûã duång bao cao su vaâ caác haânh vi tiïm chñnh ma tuyá. Nhû chuáng ta àaä thêëy trong Chûúng 2, tñnh àöìng nhêët cuãa haânh vi vaâ mûác àöå giao lûu höîn húåp giûäa nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao vúái nhûäng ngûúâi coá nguy cú thêëp xaác àõnh hònh daång cú baãn cuãa möåt dõch AIDS. Caác nûúác úã têët caã caác giai àoaån cuãa bïånh dõch cêìn thöng tin vïì tyã lïå vaâ sûå phên böë caác haânh vi nguy cú cao trong söë caác mêîu àaåi diïån nam vaâ nûä giúái àïí hiïíu con àûúâng ài coá thïí cuãa dõch bïånh vaâ laâm thïë naâo coá thïí haån chïë àïën mûác töëi thiïíu dõch bïånh. Tuy nhiïn thöng tin nhû vêåy coân rêët hiïëm. Ngûúâi ta chó biïët ñt hún 20 nûúác àaä tiïën haânh àiïìu tra haânh vi tònh duåc nhû nhûäng àiïìu tra do Chûúng trònh phoâng chöëng AIDS toaân cêìu taâi trúå hay caác Àiïìu tra Nhên khêíu hoåc vaâ Y tïë, laâ coá thïí cung cêëp nhûäng thöng tin nhû vêåy.

Cuöëi cuâng, àaánh giaá caác chûúng trònh phoâng ngûâa HIV thûúâng khöng ào àûúåc chi phñ cuãa caác can thiïåp vaâ taác àöång cuãa chuáng, maâ chó baáo caáo caác chó baáo vïì tiïën böå vaâ tònh hònh thûåc hiïån (Mann vaâ Tarantola 1996). Thöng tin vïì chi phñ vaâ taác àöång khöng chó quan troång àïí àaánh giaá caách phên böí nguöìn lûåc coá hiïåu quaã nhêët maâ coân àïí chûáng toã hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp laâm thay àöíi haânh vi trong söë nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ truyïìn HIV nhêët vaâ lúåi ñch lan toaã sang nhoám dên cû nguy cú thêëp. Caác nûúác àang phaát triïín cêìn thöng tin töët hún vïì chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp thûã nghiïåm, vïì can thiïåp naâo taác àöång túái nhûäng haânh vi naâo vaâ vúái chi phñ bao nhiïu.

141

Phoâng ngûâa trong söë nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët Àiïìu tra AIDS trïn thïë giúái lêìn II cho thêëy phêìn lúán caác nûúác coá ñt nhêët möåt söë can thiïåp hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët, nhûng phêìn lúán nhûäng chûúng trònh nhû vêåy chó bao phuã möåt diïån heåp (Mann vaâ Tarantola 1996). Àïí chùån dõch bïånh laåi, diïån bao phuã cuãa caác biïån phaáp phoâng ngûâa hûúáng vaâo nhûäng nhoám naây phaãi àûúåc múã röång nhiïìu hún nûäa.

Hònh 3.6: Tyã lïå ngûúâi coá baån tònh khöng thûúâng xuyïn gêìn àêy, nhêån thûác rùçng bao cao su phoâng ngûâa truyïìn nhiïîm HIV

Ngay caã úã caác nûúác coá dõch bïånh lan traân röång raäi, nhiïìu àaân öng gêìn àêy coá quan hïå vúái baån tònh khöng thûúâng xuyïn, khöng biïët laâ bao cao su ngùn ngûâa nhiïîm HIV

Ghi chuá: Möåt baån tònh khöng thûúâng xuyïn laâ möåt baån tònh ngêîu hûäng hoùåc gaái maåi dêm. Thúâi gian tham chiïëu cuãa caác nûúác naây khaác nhau.

Nguöìn: Söë liïåu Àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ Y tïë.

Vñ duå, nhûäng àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë gêìn àêy úã baãy quöëc gia chêu Phi - têët caã àïìu bõ dõch AIDS hoaânh haânh - phaát hiïån thêëy laâ chó coá tûâ 40% àïën 70% àaân öng vaâ phuå nûä gêìn àêy coá quan hïå vúái baån tònh khöng thûúâng xuyïn noái àûúåc bao cao su laâ möåt phûúng tiïån phoâng ngûâa truyïìn nhiïîm HIV (hònh 3.6). Taåi caác quöëc gia vñ duå nhû Tanda-ni-a vaâ U-gan-àa núi maâ ai cuäng biïët laâ möåt ngûúâi naâo àoá àaä chïët vò AIDS, tyã lïå nhêån thûác thêëp vïì lúåi ñch cuãa bao cao su thêåt laâ möåt àiïìu khuãng khiïëp. Do mûác àöå kiïën thûác thêëp nhû vêåy nïn cuäng khöng àaáng gò ngaåc nhiïn khi tyã lïå luön sûã duång bao cao su cuäng thêëp. Vñ duå úã Ma-la-uy, möåt àiïìu tra gêìn àêy phaát hiïån thêëy laâ chó coá 30 phêìn trùm ngûúâi coá caác baån tònh khöng thûúâng xuyïn laâ luön luön sûã duång bao cao su (Lowenthal vaâ caác TG khaác 1995). ÚÃ Cöët-ài-voa, chó coá 5 phêìn trùm nhûäng ngûúâi coá caác möëi “quan hïå coá nguy cú cao” bao göìm caác möëi quan hïå trong àoá möåt baån tònh bõ nhiïîm HIV, baáo caáo laâ sûã duång bao cao su trong moåi lêìn giao húåp (Coleman vaâ caác TG khaác 1996). Sûã duång bao cao su úã U-gan-àa àaä tùng lïn àaáng kïí, àùåc biïåt trong giúái treã, nhûng coân xa múái múái àuã àaåt mûác bao phuã (Asimwe-Okiror vaâ caác TG khaác 1997, Stoneburner vaâ Carballo 1997).

Ngûúåc laåi, Thaái Lan àaä hïët sûác thaânh cöng trong viïåc tùng sûã duång bao cao su, àùåc biïåt trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV; vaâ coá bùçng chûáng roä raâng vïì sûå giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong möåt söë nhoám dên cû (khung minh hoaå 3.11).

142

Mùåc dêìu khoá tiïëp cêån nhûäng ngûúâi thûåc hiïån caác haânh vi nguy cú cao àïí phoâng ngûâa, laâ nhûäng ngûúâi maâ hoaân caãnh coá thïí àùåt hoå vaâo võ thïë coá nguy cú nhiïîm HIV cao hún möåt böå phêån cuãa nhoám dên cû “phaãi söëng têåp trung” maâ ta coá thïí sùén saâng xaác àõnh àûúåc nhû: quên nhên, caãnh saát vaâ tuâ nhên (khung minh hoaå 3.12). Búãi vò caác chñnh phuã thûúâng dïî tiïëp cêån túái nhûäng nhoám coá töí chûác naây hún nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá, nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ nhûäng ngûúâi coá nhiïìu baån tònh ngêîu hûáng khaác, caác can thiïåp phoâng ngûâa cuãa chñnh phuã phaãi coá thïí tiïëp cêån àûúåc hêìu nhû têët caã caác thaânh viïn cuãa caác nhoám naây. Vêåy caác chñnh phuã coá laâm nhû vêåy khöng?

Töí chûác Liïn minh Dên - Quên sûå Phoâng chöëng HIV vaâ AIDS àaä tiïën haânh möåt àiïìu tra caác hoaåt àöång phoâng ngûâa trong söë quên nhên cuãa 50 nûúác, möåt nûãa laâ caác nûúác coá thu nhêåp thêëp hoùåc trung bònh (Yeager vaâ Hendrix 1997)23. Mùåc dêìu khöng coá kïët quaã cuãa tûâng quöëc gia (caác nûúác àûúåc àaãm baão laâ söë liïåu seä àûúåc giûä bñ mêåt), söë liïåu töíng húåp cho thêëy roä raâng laâ caác chûúng trònh phoâng ngûâa trong quên àöåi thûúâng khöng bao phuã hïët hoaân toaân caác àöëi tûúång. Vñ duå, 80% caác nûúác traã lúâi nïu laâ hoå coá caác chñnh saách höî trúå sûã duång bao cao su trong quên àöåi, nhûng chó coá 55% noái laâ àaä “viïët kïë hoaåch àïí thûåc hiïån caác chñnh saách naây”. Caác chñnh saách khuyïën khñch sûã duång bao cao su àûúåc tòm thêëy trong quên àöåi caác nûúác chêu Phi, nhoám quöëc gia bõ HIV hoaânh haânh maånh. Àiïìu àaáng ngaåc nhiïn laâ khoaãng 20% quên àöåi cuãa caác nûúác traã lúâi khöng phên phaát bao cao su möåt tñ naâo, trong khi phêìn lúán caác nûúác khaác cung cêëp bao sao su miïîn phñ nhûng chó cêëp nïëu àûúåc binh sô yïu cêìu.

Diïån bao phuã thêëp cuãa caác nhoám khaác giaã àõnh laâ coá thûåc haânh caác haânh vi nguy cú cao hún coá thïí thêëy àûúåc qua möåt àiïìu tra nhoã caác Cöë vêën Chûúng trònh Quöëc gia cuãa UNAIDS àûúåc tiïën haânh cho baáo caáo naây. Cuöåc àiïìu tra hoãi caác cöë vêën laâm viïåc úã 32 nûúác àang phaát triïín àïí xaác àõnh caác nhoám ngûúâi coá nguy cú cao vaâ àïí bònh luêån vïì mûác àöå caác chûúng trònh têåp trung ngùn ngûâa trong nhûäng nhoám naây; tyã lïå phêìn trùm gêìn àuáng cuãa möîi nhoám àûúåc bao phuã; vaâ mûác àöå chñnh phuã khuyïën khñch vaâ taâi trúå caác chûúng trònh naây. Mùåc dêìu kïët quaã phaãn aánh àaánh giaá cuãa caác cöë vêën chûá khöng phaãi cuãa caác nhaâ quaãn lyá caác chûúng trònh quöëc gia vaâ khöng thïí khaái quaát hoaá ra khoãi phaåm vi cuãa quöëc gia àiïìu tra, nhûäng kïët quaã naây duâ sao cuäng àaä cho thêëy laâ coân coá cú höåi to lúán cho caãi thiïån viïåc tiïëp cêån nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët24. Nhûäng ngûúâi traã lúâi nïu thanh niïn laâ tiïíu nhoám dên cû dïî trúã thaânh ngûúâi nhêån àûúåc caác chûúng trònh can thiïåp hoùåc do chñnh phuã hay khu vûåc tû nhên taâi trúå (hònh 3.7). Têët caã caác nûúác (tham gia àiïìu tra, ND) coá ñt nhêët möåt chûúng trònh cho thanh niïn, ngay caã mùåc dêìu mûác àöå thanh niïn coá caác haânh vi nguy cú cao coân chûa roä. Chñn trong mûúâi nûúác baáo caáo laâ coá möåt chûúng trònh cöng cöång hoùåc tû nhên cho àöëi tûúång haânh nghïì maåi dêm, trong khi àoá cûá bêíy trong mûúâi nûúác coá chûúng trònh hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá, tyã lïå caác nûúác coá chûúng trònh hûúáng vaâo àöëi tûúång quên nhên vaâ àaân öng àöìng tñnh luyïën aái thêëp hún. Tuy nhiïn, caác cöë vêën àaánh giaá laâ caác chûúng trònh naây trung bònh chó bao phuã àûúåc khoaãng möåt nûãa söë nhoám coá haânh vi nguy cú cao. Àöå bao phuã laâ cao nhêët trong thanh niïn vaâ quên nhên, thêëp nhêët trong àaân öng àöìng tñnh luyïën aái vaâ ngûúâi tiïm chñch ma tuáy.

Caác cöë vêën Chûúng trònh Quöëc gia cuãa UNAIDS cuäng baáo caáo laâ caác chñnh phuã ñt taâi trúå nhêët vaâ hay ngùn caãn nhêët caác chûúng trònh phoâng ngûâa cho àaân öng àöìng tñnh luyïën aái vaâ ngûúâi tiïm chñch ma tuyá (hònh 3.8). Mùåc duâ saáu trong mûúâi chñnh phuã taâi trúå caác chûúng trònh phoâng ngûâa cho thanh niïn thò chó möåt phêìn ba laâm nhû vêåy cho quên nhên vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm. Hai cöë vêën nïu laâ chñnh phuã úã nûúác núi hoå

143

laâm viïåc coá thuác àêíy phoâng ngûâa trong khöëi dên cû chung coá quan hïå möåt vúå möåt chöìng, nhûng cuäng khöng khuyïën khñch vaâ khöng haån chïë caác chûúng trònh cho nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ truyïìn viruát nhêët.

Khung minh hoåa 3.11. Thaái Lan chöëng dõch bïånh Khoaãng giûäa cuöëi 1987 àïën giûäa 1988, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë tiïm chñch ma tuáy úã Bùng Köëc tùng tûâ 0% lïn hún 30%. Àïí àöëi phoá vúái tònh hònh naây, chñnh quyïìn àõa phûúng vaâ trung ûúng àaä thûåc hiïån möåt chûúng trònh sêu röång giaãm thiïíu nguy haåi trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy.

Chûúng trònh naây bao göìm huêën luyïån caách tiïåt truâng duång cuå tiïm chñch vaâ giaáo duåc vïì phoâng chöëng HIV. Àïën nùm 1989 möåt àiïìu tra úã Bùng Köëc cho thêëy laâ 59% ngûúâi tiïm chñch àaä khöng duâng chung kim tiïm nûäa trong khi nhûäng ngûúâi khaác àaä giaãm duâng chung hoùåc duâng duång cuå tiïm chñch àaä tiïåt truâng. Trïn quy mö caã nûúác, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë ngûúâi tiïm chñch ma tuáy öín àõnh úã mûác tûâ 35 àïën 40% (Brown vaâ caác TG khaác 1994).

Trong khi àoá sûå truyïìn nhiïîm HIV qua àûúâng tònh duåc laåi tùng lïn. Voâng àêìu tiïn cuãa giaám saát dõch tïî hoåc quöëc gia giûäa nùm 1989 phaát hiïån tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë gaái maåi dêm laâm trong caác nhaâ chûáa úã Chiïìng Mai laâ 44%; gaái maåi dêm laâm úã nhaâ chûáa úã caác núi khaác cuãa Thaái Lan coá tyã lïå hiïån nhiïîm HIV laâ tûâ 1 àïën 5%. Thïm vaâo àoá, möåt àiïìu tra viïn haânh vi toaân quöëc nùm 1990 phaát hiïån thêëy laâ 22% àaân öng tuöíi tûâ 15 àïën 49 àaä àïën vúái gaái maåi dêm trong nùm trûúác àoá. Vaâo thúâi àiïím àoá, caác töí chûác phi chñnh phuã cuãa Thaái Lan vaâ chñnh phuã àaä bùæt àêìu nhûäng nöî lûåc nêng cao nhêån thûác cuãa dên chuáng vïì viruát HIV vaâ khuyïën khñch sûã duång bao cao su; kiïën thûác vïì HIV àûúåc truyïìn nhiïîm ra sao vaâ laâm thïë naâo àïí ngùn ngûâa bõ lêy hêìu nhû moåi ngûúâi àïìu biïët vaâ viïåc sûã duång bao cao su tùng trong toaân quöëc.

Caác nöî lûåc naây àûúåc triïín khai hïët sûác maånh meä trong nùm 1991 khi chñnh phuã cuãa Thuã tûúáng Anand Panyarachun phaát àöång möåt chiïën dõch phoâng chöëng sêu röång toaân quöëc vúái ngên saách tùng. Caác böå chñnh phuã, caác töí chûác phi chñnh phuã, giúái kinh doanh vaâ caác cöång àöìng bùæt àêìu cuâng nhau laâm viïåc àïí khuyïën khñch sûã duång bao cao su, giaãm haânh vi nguy cú, thay àöíi quan niïåm vïì gaåi maåi dêm, caãi thiïån chûäa trõ caác bïånh LQÀTD vaâ chùm soác vaâ höî trúå nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV. Vaâo nùm 1996 chñnh phuã cung cêëp hún 80 triïåu àö la cho phoâng chöëng vaâ chùm soác bïånh nhên HIV/AIDS. Caác kïët quaã laâ hïët sûác khaã quan. Mûác sûã duång bao cao su trong caác nhaâ chûáa tùng tûâ 14% caác lêìn giao húåp nùm 1989 lïn àïën hún 90% vaâo nùm 1992 (hònh khung minh hoaå 3.11a). Söë trûúâng húåp bõ bïånh LQÀTD múái taåi caác cú súã chûäa bïånh naây cuãa nhaâ nûúác giaãm tûâ gêìn 200.000 trûúâng húåp nùm 1989 xuöëng coân khoaãng 20.000 nùm 1995. Àaáng ngaåc nhiïn hún laâ, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë thanh niïn Thaái múái nhêåp nguä Quên àöåi Hoaâng gia Thaái giaãm tûâ mûác àónh cao 4% vaâo giûäa nùm 1993 cuöëng coân 1,9% nùm 1996 (hònh khung minh hoaå 3.11b). Haânh àöång cuãa Thaái Lan laâ möåt thñ duå àêìy thuyïët phuåc vïì nhûäng nguyïn tùæc trònh baây trong chûúng naây. Caác dûä liïåu dõch tïî hoåc vaâ haânh vi cêìn thiïët cho thiïët kïë caác chûúng trònh coá hiïåu quaã àûúåc thu thêåp vaâ phên böë röång raäi. Thûâa nhêån vaâ tiïëp cêån ngaânh cöng nghiïåp maåi dêm, hún laâ àöëi àêìu vúái ngaânh naây, chûúng trònh Thaái Lan àaä thiïët kïë caác caách laâm thay àöíi haânh vi cuãa gaái maåi dêm vaâ khaách cuãa hoå, trong khi àöìng thúâi thuác àêíy thay àöíi caác tiïu thûác xaä höåi. Vúái viïåc lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc àang chêåm laåi, caác nöî lûåc ngaây caâng tùng àang àûúåc hûúáng vaâo giaãi quyïët nhûäng yïëu töë xaä höåi vaâ phaát triïín quyïët àõnh caác haânh vi nguy cú thöng qua caác chûúng trònh nhû tiïëp tuåc hoåc vaâ cú höåi viïåc laâm cho phuå nûä nöng thön àïí giûä cho hoå khöng ra laâm maåi dêm.

Têët nhiïn, haânh àöång cuãa Thaái Lan àaáng ra coá thïí coá hiïåu quaã hún - vaâ dõch bïånh úã Thaái Lan hiïån nay seä nhoã hún - nïëu caác nöî lûåc phoâng chöëng sêu röång àûúåc tiïën haânh súám hún. Caác trúã ngaåi gùåp phaãi khi phaát àöång chûúng trònh vaâ caách maâ chûúng trònh naây cuöëi cuâng vûúåt qua caác trúã ngaåi àûúåc thaão luêån taåi chûúng 5.

144

Hònh khung 3.11a. Tùng sûã duång bao cao su búãi gaái maåi dêm vaâ giaãm tyã lïå mùæc bïånh LQÀTD úã Thaái Lan, 1988 - 1995

Nguöìn: Rojanapithaya Korn vaâ Hanenberg

Hònh khung 3.11b. Giaãm tyã lïå nhiïîm HIV trong söë tên binh treã quên àöåi Thaái Lan 1989 - 1996

Nguöìn: Söë liïåu cuãa phoâng Dõch tïî hoåc Y hoåc cöng cöång, Viïån Bïånh hoåc Quên àöåi Hoaâng gia Thaái Lan.

Möåt böå phêån quan troång cuãa nöî lûåc naây laâ “Chûúng trònh sûã duång 100% bao cao su” nhùçm cuãng cöë viïåc luön luön sûã duång bao cao su taåi têët caã caác cú súã maåi dêm. Bao cao su àûúåc phaát khöng cho caác nhaâ chûáa vaâ quaán maát-sa, gaái maåi dêm vaâ khaách haâng àûúåc yïu cêìu phaãi sûã duång.

Caác liïn minh àõa phûúng giûäa quan chûác chñnh quyïìn, nhên viïn y tïë vaâ caãnh saát kiïím tra viïåc tuên thuã (duâng bao cao su, ND) bùçng caách lêìn theo nhûäng lêìn khaám cuãa àaân öng taåi caác phoâng khaám bïånh LQÀTD cuãa chñnh phuã. Caác nhaâ chûáa khöng tuên thuã quy àõnh trïn coá thïí bõ àoáng cûãa.

Caác nöî lûåc tñch cûåc nhùçm tiïëp cêån nhûäng khaách haâng cuãa gaái maåi dêm laâ möåt yïëu töë quan troång quyïët àõnh sûå thaânh cöng cuãa chiïën dõch naây. Thöng qua caác chiïën dõch thöng tin àaåi chuáng, giaáo duåc vaâ xêy dûång kyä nùng taåi núi laâm viïåc, trong trûúâng hoåc, caác nöî lûåc giaáo duåc àöìng àùèng, sûã duång bao cao su khi quan hïå vúái gaái maåi dêm àaä nhanh choáng trúã thaânh möåt viïåc laâm àûúng nhiïn trong söë àaân öng Thaái mua dõch vuå tònh duåc

.

Hònh veä

145

Khung minh hoaå 3.12. Bïånh LQÀTD vaâ HIV trong quên àöåi Caã caác àùåc àiïím nhên khêíu hoåc lêîn nghïì nghiïåp àaä àùåt quên nhên vaâo chöî coá nguy cú nhiïîm bïånh LQÀTD vaâ HIV vaâ truyïìn caác bïånh naây sang nhûäng ngûúâi khaác (Miller vaâ Yeager 1995). Caác tên binh thûúâng laâ nhûäng àaân öng treã, hoaåt àöång tònh duåc tñch cûåc vaâ thûúâng laâ chûa coá gia àònh. Hoå coá thïí dïî chõu aáp lûåc cuãa àöìng nghiïåp, àùåc biïåt khi àoáng quên xa nhaâ. Trong thúâi gian chiïën tranh, nguy cú bõ nhiïîm bïånh LQÀTD vaâ HIV thêëp hún laâ nguy cú bõ chïët trong chiïën àêëu. Vò nhûäng lyá do trïn, quên nhên dûúâng nhû coá tyã lïå nhiïîm bïånh LQÀTD vaâ HIV cao hún so vúái nhoám dên cû chung (hònh khung minh hoaå 3.12).

Caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc thûúâng nhiïìu hún úã nhûäng àún võ àoáng xa nhaâ. Vñ duå, trong voâng 5 nùm vaâo nhûäng nùm 1830, 32 àïën 45% lñnh Anh àoáng úã ÊËn Àöå phaãi nhêåp viïån vò bïånh LQÀTD, so vúái tyã lïå chó 2 àïën 3% söë lñnh ÊËn Àöå (Farwell 1989). Trong khi lñnh ÊËn Àöå thûúâng coá gia àònh vaâ söëng vúái vúå cuãa hoå thò ñt lñnh Anh àûúåc pheáp lêëy vúå vaâ têët caã àïìu xa nhaâ, núi maâ caác tiïu thûác xaä höåi coá thïí laâm dõu ài caác thoái quen tònh duåc cuãa hoå. Vaâo àêìu nhûäng nùm 1890, tyã lïå trung bònh nhêåp viïån vò bïånh LQÀTD trong söë lñnh Anh àoáng úã Anh chó bùçng möåt nûãa tyã lïå naây cuãa binh lñnh Anh àoáng úã ÊËn Àöå. Trong nhûäng nùm 1960, tyã lïå mùæc bïånh LQÀTD trong söë lñnh Myä àoáng úã Myä (35 trong söë 1000 binh syä möåt nùm) chó bùçng 1 phêìn chñn tyã lïå trong söë lñnh Myä àoáng úã Viïåt Nam (262 trïn 1000), úã Cöång hoâa Triïìu Tiïn (344 trïn 1000) vaâ úã Thaái Lan (453 trïn 1000) (Greeberg 1972).

Quên àöåi laâ möåt nhoám - lúán vïì söë lûúång - trong àoá chñnh phuã coá thïí haânh àöång kiïn quyïët àïí ngùn ngûâa lêy truyïìn bïånh LQÀTD vaâ HIV thöng qua thöng tin, chûúng trònh bao cao su vaâ chûäa trõ bïånh LQÀTD. Theo doäi caác can thiïåp vaâ taác àöång cuãa chuáng trong quên àöåi cuäng dïî daâng hún so vúái caác nhoám dên cû khaác.

Hònh khung 3.12. Tyã lïå nhiïîm HIV trong quên àöåi.

Nguöìn: Phuå luåc thöëng kï baãng 1

Toám laåi, mùåc dêìu möåt söë chûúng trònh àaä cöë gùæng khuyïën khñch haânh vi an toaân trong söë nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët nhûng àöå bao phuã noái chung coân thêëp. Viïåc coá thïí hiïíu àûúåc chñnh phuã coá khoá khùn vïì mùåt hêåu cêìn vaâ chñnh trõ àïí tiïëp cêån àûúåc túái caác nhoám nhû nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ ngûúâi tiïm chñch ma tuyá khöng laâm mêët ài sûå cêìn thiïët khêín cêëp phaãi àaãm baão àöå bao phuã caác nhoám naây úã 146

Hònh 3.7: Tyã lïå bao phuã caác tiïíu nhoám dên cû coá haânh vi nguy cú cao, àaánh giaá cuãa cöë vêën Chûúng trònh Quöëc gia taåi 32 nûúác

Nguöìn: Tñnh toaán cuãa taác giaã, dûåa trïn kïët quaã àiïìu tra caác Cöë vêën Chûúng trònh Quöëc gia

Hònh 3.8: Höî trúå cuãa chñnh phuã cho caác hoaåt àöång ngùn ngûâa nhùçm vaâo caác nhoám coá nguy cú cao. Àaánh giaá cuãa caác Cöë vêën Chûúng trònh Quöëc gia cuãa UNAIDS úã 32 nûúác

Nguöìn: Tñnh toaán cuãa taác giaã, dûåa trïn kïët quaã àiïìu tra caác Cöë vêën Chûúng trònh Quöëc gia

mûác cao nhêët coá thïí àaåt àûúåc. Thûúâng coá thïí vûúåt qua àûúåc nhûäng trúã ngaåi trïn thöng qua chñnh phuã taâi trúå vaâ höî trúå cho caác töí chûác phi chñnh phuã. Hún thïë, úã nhiïìu nûúác mûác àöå bao phuã thêëp ngay caã trong nhoám nhûäng ngûúâi söëng têåp trung nhû quên àöåi; trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, caác chñnh phuã coá cú höåi tiïëp cêån möåt caách khöng töën keám caác nhoám ngûúâi naây vúái nhûäng thöng tin vaâ caác can thiïåp ngùn ngûâa khaác. Caác can thiïåp hûäu hiïåu vúái àöå bao phuã cao caác nhoám ngûúâi coá nguy cú cao seä tiïën xa theo hûúáng phoâng ngûâa lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi khaác tham gia caác haânh vi nguy cú vaâ trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú thêëp.

147

Caãi thiïån tñnh cöng bùçng cuãa caác chûúng trònh: Múã röång sûã duång bao cao su Ngûúâi ta ñt àaánh giaá hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh chñnh phuã trong viïåc àaãm baão khaã nùng tiïëp cêån cuãa ngûúâi ngheâo túái caác biïån phaáp phoâng ngûâa. Tuy nhiïn, caãi thiïån tñnh cöng bùçng trong tiïëp cêån àûúåc bao cao su laâ möåt muåc tiïu chñnh cuãa caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su vaâ chñnh phuã phên phaát miïîn phñ bao cao su. Liïåu nhûäng chûúng trònh naây àaä nêng cao àûúåc tñnh cöng bùçng hay khöng?

Viïåc coá vaâ sûã duång bao cao su noái chung àaä àûúåc múã röång àaáng kïí, möåt phêìn nhû àïí chöëng laåi HIV vaâ möåt phêìn nhúâ kïët quaã cuãa caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi vaâ caác chûúng trònh khaác cuãa chñnh phuã, tû nhên vaâ caác nhaâ taâi trúå. Cho àïën nùm 1996, 60 nûúác àang phaát triïín àaä coá caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su, mùåc duâ khöng phaãi têët caã coá quy mö toaân quöëc. Àêy laâ con söë gêëp hai lêìn so vúái nùm 199125. Nhiïìu Chûúng trònh naây àûúåc caác nhaâ taâi trúå höî trúå thöng qua ba töí chûác thêìu chñnh: DKT International, Population Services International (PSI) vaâ Social Marketing for Changes (SOMARC); caác chûúng trònh khaác vñ duå nhû úã Böët-xoa-na, ÊËn Àöå vaâ Nam Phi vaâ möåt söë nûúác chêu Myä Latinh, cuäng àûúåc caác chñnh phuã trúå cêëp. Taåi möåt söë nûúác, vñ duå, úã In-àö nï-xi-a, maác bao cao su quaãng caáo thöng qua chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi àûúåc caác nhaâ phên phöëi vò lúåi nhuêån duâng. Ngoaâi tiïëp thõ xaä höåi ra, gêìn ba phêìn tû trong söë 70 nûúác Baãng 3.6: Tiïëp thõ xaä höåi bao cao su vaâ Chûúng trònh phên phöëi bao cao su cuãa chñnh phuã, theo giai àoaån cuãa dõch bïånh Tyã lïå caác nûúác coá Giai àoaån cuãa dõch bïånh Sú khai

Chûúng trinh

Phên phöëi bao cao su

TTXHBCS, 1996

theo CTPCAQG, 1992 31

71

Têåp trung

67

79

Lan röång

90

100

Khöng roä

13

58

Töíng söë (%) Söë nûúác

49

77

123

70

TTXHBCS tiïëp thõ xaä höåi bao cao su CTPCQG - Chûúng trònh phoâng chöëng AIDS quöëc gia Nguöìn: Phuå luåc thöëng kï, baãng 2

traã lúâi àiïìu tra AIDS trïn thïë giúái lêìn II cung cêëp bao cao su thöng qua chûúng trònh phoâng chöëng AIDS quöëc gia (Mann vaâ Tarantola 1996). Xaác suêët coá möåt chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su liïn quan maånh meä hún túái viïåc nhiïîm HIV/AIDS tùng lïn hún laâ do chñnh phuã phên phöëi bao cao su (baãng 3.6). Viïåc naây phêìn naâo laâ do chûúng trònh chñnh phuã phên phöëi bao cao su möåt phêìn thöng qua caã maång lûúái caác phoâng khaám kïë hoaåch hoaá gia àònh vaâ dõch vuå y tïë. Cuöëi cuâng, úã nhiïìu nûúác nhû Bra-xin, Thaái Lan vaâ Viïåt Nam, doanh söë thûúng maåi khöng àûúåc trúå giaá àaä tùng.

148

Tuy nhiïn mûác àöå caác chûúng trònh naây giuáp àúä ngûúâi ngheâo coá àûúåc bao cao su theo möåt tyã troång lúán hún thò khöng roä. Nhû chuáng ta àaä thêëy úã phêìn trïn cuãa chûúng naây, trong phêìn lúán caác quöëc gia nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp lúán hún vaâ trònh àöå giaáo duåc cao hún sûã duång bao cao su nhiïìu hún. Cung cêëp bao cao su àûúåc trúå giaá cho nhûäng ngûúâi coá nguy cú thêëp vaâ vêîn mua bao cao su theo giaá thõ trûúâng seä khöng caãi thiïån àûúåc sûå cöng bùçng vaâ khöng laâm giaãm dõch bïånh. Tûúng tûå nhû vêåy, mùåc dêìu sûã duång bao cao su tùng trong caã hai thõ trûúâng - àûúåc trúå giaá vaâ thûúng maåi, nhûng möåt vêën àïì coân khöng roä laâ úã mûác àöå naâo caác chûúng trònh trúå giaá naây àaä tranh mêët thõ trûúâng tû nhên. Àêy coá leä laâ möåt vêën àïì quan troång trong caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi trûúác àêy, sau khi hiïåu quaã ban àêìu taác àöång lïn viïåc thöng duång hoaá vaâ tùng nhu cêìu bao cao su àaä hïët taác duång.

Möåt caách thûá hai maâ caác chûúng trònh naây thuác àêíy cöng bùçng laâ thöng qua khuyïën khñch sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët, do àoá chùån trûúác hay laâm chêåm laåi dõch bïånh trûúác khi noá lan àïën ngûúâi ngheâo. Khöng may laâ ngûúâi ta biïët coân ñt vïì mûác àöå nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët sûã duång nhûäng chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi - àêy laâ yïëu töë then chöët quyïët àõnh hiïåu quaã cuãa chûúng trònh trong viïåc laâm chêåm laåi dõch bïånh. Caác àiïìu tra nhûäng ngûúâi lúán àaä coá hoaåt àöång tònh duåc khùèng àõnh laâ ngûúâi ta thûúâng sûã duång bao cao su trong caác quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng hoùåc ngoaâi giaá thuá hún laâ trong caác quan hïå tònh duåc vúái möåt baån tònh öín àõnh hay vúái vúå (Agha 1997, Coleman vaâ caác TG khaác 1996), Lowenthal vaâ caác TG khaác 1995, Tchupo vaâ caác TG khaác 1996). Nhûng caác àiïìu tra naây khöng cho thêëy liïåu caác chûúng trònh naây àaä tiïëp cêån àûúåc nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët chûa.

Liïåu caác chûúng trònh naây coá giaãm chi phñ sûã duång bao cao su àïën mûác àuã àïí mang laåi tyã lïå sûã duång cao trong söë gaái maåi dêm, binh lñnh, laái xe taãi àûúâng daâi vaâ nhûäng ngûúâi coá nhiïìu baån tònh khaác? Thöng qua baán qua caác kïnh khöng truyïìn thöëng nhû quaán bar vaâ khaách saån, caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi coá leä àaä dïî tiïëp cêån hún nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao so vúái caác chûúng trònh truyïìn thöëng phên phöëi bao cao su thöng qua caác phoâng khaám y tïë. Nïëu caác chûúng trònh naây tiïëp cêån àûúåc phêìn lúán nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao, thò coá thïí seä tiïët kiïåm àaáng kïí chi phñ nïëu caác chûúng trònh naây trúå giaá möåt phêìn nhoã cho möîi möåt bao cao su hún laâ cêëp miïîn phñ. Hún nûäa, caác chûúng nònh naây coá thïí traánh àûúåc nhûäng tranh luêån chñnh trõ vaâ kyâ thõ coá thïí naãy sinh vúái caác chûúng trònh coá àõnh hûúáng cuå thïí hún.

Nghiïn cûáu thïm vïì haânh vi tònh duåc vaâ àõa võ kinh tïë cuãa nhûäng ngûúâi sûã duång bao cao su coá trúå cêëp giaá vaâ mûác àöå nhûäng ngûúâi vúái tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët sûã duång bao cao su tûâ nhûäng chûúng trònh naây seä giuáp rêët nhiïìu cho viïåc minh chûáng vaâ nêng cao tñnh hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa chuáng26.

Tuy noái nhû vêåy, nhûng nhiïìu nûúác coân thiïëu chûúng trònh bao cao su maånh meä phoâng ngûâa HIV vaâ caác bïånh LQÀTD. Nhiïìu chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su, vñ duå nhû chûúng trònh úã Bùng-àa-leát, Cö-löm-bia, Cöt-xta-ri-ca, Pa-kñt-xtan, cuäng nhû nhûäng chûúng trònh Trung Quöëc múái khúãi àöång gêìn àêy úã tónh Vên Nam vaâ Thûúång Haãi, thûúâng chuã yïëu hûúáng vaâo kïë hoaåch hoaá gia àònh, ñt coá tiïëp thõ cho phoâng ngûâa HIV vaâ bïånh LQÀTD (DKT International 1997; Kang 1995; “Nhûäng dêëu hiïåu cuãa thay àöíi “…

1996; “Baán bao cao su úã Sri-lan-ca” 1996). Ngay caã úã möåt nûúác chêu Phi vúái dõch bïånh têåp trung hay lan röång - vñ du nhû Ma-li, Ni-giï vaâ Sï-nï-gan, kïë hoaåch hoaá gia àònh vaâ sûác khoeã sinh saãn laâ chuã àïì chñnh cuãa caác chûúng trònh. Tuyâ theo tûâng nûúác, nhûäng chuã àïì trïn coá thïí ñt gêy tranh caäi hún laâ phoâng ngûâa HIV vaâ bïånh LQÀTD. Tuy nhiïn chuáng cuäng coá thïí khöng tiïëp cêån àûúåc nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët. Vñ duå, gaái maåi dêm vaâ caác àaân öng treã hoaåt àöång tònh duåc tñch cûåc khöng thûúâng xuyïn àïën 149

khaám taåi caác phoâng khaám KHHGÀ. Hún nûäa, phuå nûä cêìn bao cao su àïí phoâng ngûâa bïånh LQÀTD coá thïí ngêìn ngaåi lêëy bao cao su úã caác cú súã y tïë cöång àöìng hoùåc KHHGÀ, ngay caã khi khöng phaãi traã tiïìn, búãi vò khöng thuêån tiïån vaâ do viïåc cung cêëp khöng àïën àûúåc hoùåc do hoå mong muöën àûúåc khöng ai biïët àïën viïåc naây. Nhûäng vêën àïì naây coá thïí khùæc phuåc àûúåc nïëu bao cao su àûúåc khuyïën khñch àùåc biïåt cho phoâng ngûâa HIV vaâ bïånh LQÀTD vaâ nïëu bao cao su coá thïí coá sùén saâng vaâ vúái giaá reã taåi caác àiïím baán haâng khöng truyïìn thöëng dïî tiïëp cêån àûúåc cho nhûäng ngûúâi trong caác hoaân caãnh dïî coá caác quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng vaâ vúái gaái maåi dêm. Nhûäng àõa àiïím naây laâ caác hiïåu thuöëc, ki-öët úã caác khu àeân àoã, quaán bar, höåp àïm, khaách saån, àiïím àöî xe taãi vaâ caác cùn cûá quên sûå (khung minh hoaå 3.13). ÚÃ Pï-ru, bao cao su tiïëp thõ xaä höåi àûúåc baán taåi ba phêìn tû caác hiïåu thuöëc vaâ úã caác maáy baán tûå àöång àùåt taåi caác võ trñ chiïën lûúåc (Future Group International 1995a).

Möåt caách maâ chñnh phuã coá thïí thuác àêíy nhu cêìu vïì bao cao su laâ boã caác haån chïë vïì quaãng caáo bao cao su. Nhûng ngay caã khi khöng coá caãn trúã vïì luêåt phaáp, khuyïën khñch cöng khai sûã duång bao cao su seä gêy tranh caäi nïëu viïåc naây àûúåc coi nhû laâ khuyïën khñch quan hïå tònh duåc bûâa baäi. Caác thöng àiïåp phaãi truyïìn taãi thöng tin vaâ àöìng thúâi phaãi àûúåc hûúáng vaâo àöëi tûúång dên cû thñch húåp àïí traánh laâm mïëch loâng caác laänh tuå coá thïë lûåc vaâ caác khöëi dên cû khaác. Àùåc biïåt caác laänh tuå tön giaáo coá thïí coá phaãn ûáng phaãn àöëi maånh meä àöëi vúái tuyïn truyïìn bao cao su nïëu hoå khöng àûúåc thöng tin vïì lúåi ñch sûã duång bao cao su hay nïëu hoå thêëy nhûäng thöng àiïåp laâm hoå mïëch loâng. ÚÃ U-gan-àa, nhûäng tïë nhõ vïì tön giaáo àaä dêîn àïën cêëm khöng chñnh thûác viïåc khuyïën khñch bao cao su trïn ti vi vaâ raài-ö tûâ nùm 1991 àïën nùm 1995 (Bwembo 1995). ÚÃ Phi-li-pin vúái dõch bïånh úã giai àoaån sú khai, sûå chöëng àöëi cuãa Nhaâ thúâ Thiïn chuáa giaáo àöëi vúái caác phûúng tiïån traánh thai nhên taåo lan sang bao cao su duâng cho phoâng ngûâa HIV vaâ bïånh LQÀTD (SOMARC 1996). ÚÃ

Khung minh hoaå 3.13. Phoâng ngûâa HIV trïn àûúâng àïën thaânh phöë Höì Chñ Minh Caác laái xe Viïåt nam coá cêu noái laâ àûâng bao giúâ àaánh treã em trïn àûúâng vò àûáa beá àoá rêët coá thïí laâ con anh. Khöng coá àiïìu gò bñ mêåt laâ sau khi suöët ngaây vaâ àïm long àong trïn àûúâng daâi vaâ luön phaãi xa nhaâ, caác taâi xïë xe taãi tòm nhûäng quan hïå tònh caãm cho mònh.

Höì Àûác Cuâ àang noái vïì viïåc naây. Bêëy giúâ laâ gêìn buöíi hoaâng hön vaâ anh ngöìi úã quaán phúã taåi àiïím àöî xe cuãa Cöng ty Vêån taãi haâng hoáa ngoaåi thaânh Haâ Nöåi, uöëng cheâ tûâ möåt êëm bùçng sûá vaâ chuêín bõ keáo möåt xe taãi 10 têën chúã àêìy thiïët bõ vaâo Nam àïën thaânh phöë Höì Chñ Minh (Saâi Goân trûúác àêy).

“Tûâ àêy àïën Saâi Goân laâ ba ngaây rûúäi xe”, Cuâ noái. “Àöëi vúái nhiïìu laái xe, àiïìu àoá coá nghôa laâ coá hai hay ba baâ doåc àûúâng”.

Chñnh phuã Viïåt Nam àaä thöng baáo röång raäi nguy cú HIV/AIDS, do àoá caác laái xe vêån taãi hiïíu àûúåc bïånh naây laâ gò vaâ laâm thïë naâo àïí traánh noá. Tuy nhiïn, chó sau khi DKT International, möåt töí chûác tiïëp thõ xaä höåi àoáng truå súã taåi Myä bùæt àêìu thuác àêíy baán bao cao su Trust vaâ O.K úã Viïåt Nam thò caác laái xe múái coá thïí tiïëp cêån àûúåc phûúng tiïån baão vïå àaáng tin cêåy naây.

Cuâ uöëng caån cheán nûúác cheâ vaâ bûúác ra chiïëc xe taãi saãn xuêët taåi Nga cuãa mònh. Trong höåp xe bïn cûãa laâ möåt tuái chûáa möåt söë bao cao su O.K. “Töi xa vúå vaâ con 26 ngaây möîi thaáng”. Cuâ noái vúái nuå cûúâi ngûúång nghõu. Anh noái thïm laâ bao cao su OK khöng chó àaáng tin cêåy maâ coân coá thïí mua àûúåc úã khùæp núi doåc àûúâng caái úã Viïåt Nam. Nguöìn: DKT International. Sûã duång coá sûå cho pheáp.

150

Ni-gï-ria, caác nhoán tön giaáo baão thuã àaä caåo bïì mùåt caác baãng quaãng caáo bao cao su tiïëp thõ xaä höåi do SOMARC taâi trúå (Future Group International 1995b).

Caác nhaâ taâi trúå tiïëp thõ xaä höåi bao cao su vaâ caác phûúng phaáp traánh thai khaác tuy nhiïn àaä phaát hiïån ra caách giaânh àûúåc sûå höî trúå, ngay caã trong söë nhûäng ngûúâi phï phaán.

Vñ duå, hoå laâm viïåc chùåt cheä vúái caác nhaâ laänh àaåo tön giaáo, nhûäng ngûúâi coá thïí phï phaán vaâ caác phaát ngön viïn àõa phûúng trûúác khi phaát àöång chiïën dõch quaãng caáo bao cao su àïí giaãi thñch vïì nhûäng lúåi ñch do sûã duång bao cao su mang laåi (phoâng ngûâa HIV vaâ caác bïånh LQÀTD khaác, vö sinh do bïånh LQÀTD, mang thai ngoaâi yá muöën, naåo phaá thai, caác em gaái phaãi boã hoåc vò mang thai; vaâ thuác àêíy daän khoaãng caách sinh con goáp phêìn giaãm tyã lïå chïët meå vaâ chïët treã sú sinh). Hoå thûã caác thöng àiïåp quaãng caáo vúái caác àöëi tûúång dûå kiïën vaâ vúái nhûäng ngûúâi coá thïí seä chó trñch àïí traánh laâm mïëch loâng vaâ giûä thaái àöå hïët sûác khiïm töën cho àïën khi cú súã cho thaânh cöng àaä àûúåc xaác lêåp vûäng chùæc. Bao cao su tiïëp thõ dûúái maác nhû Trust, Protector, OK vaâ Couples’ Choice khuyïën khñch quan niïåm cho rùçng sûã duång bao cao su laâ an toaân, hiïån àaåi vaâ coá traách nhiïåm vúái xaä höåi, bêët kïí vò muåc àñch kïë hoaåch hoaá gia àònh hay phoâng ngûâa bïånh têåt. Caác thöng àiïåp trûåc diïån hún vïì bao cao su àöi khi seä dïî àûúåc chêëp nhêån hún búãi nhûäng ngûúâi cêìn bao cao su nhêët. * * * Chûúng naây àaä cung cêëp bùçng chûáng laâ ngûúâi ta seä coá caác haânh vi an toaân hún, àùåc biïåt nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV, vaâ rùçng chñnh phuã coá nhiïìu caách, trûåc tiïëp vaâ giaán tiïëp, àïí gêy aãnh hûúãng túái haânh vi cuãa caác caá nhên. Chûúng naây àaä xaác àõnh caác hoaåt àöång phoâng ngûâa trong àoá chñnh phuã àoáng möåt vai troâ duy nhêët, búãi vò caác caá nhên tû nhên seä khöng taâi trúå àêìy àuã cho caác hoaåt àöång naây, vaâ chûúng naây cuäng trònh baây nhûäng cên nhùæc quan troång trong viïåc xaác àõnh tñnh hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa caác chi tiïu cöng cöång cho phoâng ngûâa HIV/AIDS. Chûúng naây àaä nïu roä hai lônh vûåc trong àoá chñnh phuã coá thïí caãi thiïån àaáng kïí tñnh hiïåu quaã cuãa caác nöî lûåc cuãa mònh àïí phoâng ngûâa HIV, nïëu coá àuã cam kïët chñnh trõ. Thûá nhêët laâ tùng söë lûúång vaâ chêët lûúång thöng tin thu thêåp vïì baãn chêët vaâ mûác àöå cuãa caác haânh vi tònh duåc vaâ tiïm chñch nguy hiïím trong dên cû, caác xu thïë vïì tyã lïå nhiïîm múái vaâ hiïån nhiïîm HIV, chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác can thiïåp khaác nhau trong böëi caãnh cuãa tûâng àõa phûúng. Thûá hai laâ sûã duång thöng tin naây àïí àaãm baão rùçng caác chûúng trònh phoâng ngûâa dêîn àïën caác haânh vi an toaân hún trong söë nhoám dên cû dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët vaâ àaãm baão rùçng ngûúâi ngheâo tiïëp cêån àûúåc caác biïån phaáp phoâng ngûâa. Khöng möåt vêën àïì naâo trong hai vêën àïì trïn laâ dïî giaãi quyïët, tuy nhiïn, caã hai àïìu dïî daâng giaãi quyïët hún so vúái nhûäng quyïët àõnh hïët sûác khoá khùn maâ chñnh phuã caác nûúác coá dõch bïånh lan röång phaãi chêëp nhêån. Àêëy seä laâ chuã àïì cuãa chûúng sau.

Ghi chuá: 1

Caác taâi liïåu tham khaão khaác göìm: Adler vaâ caác taác giaã khaác (1996); Uyã ban Cöång àöìng Chêu Êu (1997); Dallabetta, Laga vaâ Lamptey (1996): Gerard vaâ caác taác giaã khaác (1995); Lamptey vaâ Piot (1990); vaâ Nicoll vaâ caác taác giaã khaác (1996) 2

Xem cöng trònh cuãa Becker (1981) vaâ töíng quan cuãa Birdsall (1988) vaâ Strauss vaâ Thomas (1995) 3

Khaái niïåm “chi phñ” úã àêy khöng chó bao göìm chñ phñ tiïìn tïå cho viïåc phoâng ngûâa vaâ àiïìu trõ. Caác chi phñ hay caái giaá phaãi traã cho viïåc bõ nhiïîm HIV bao göìm caác àau àúán vaâ chïët súám vaâ sûå mùåc caãm vaâ kyâ thõ maâ àöi khi nhûäng ngûúâi bõ AIDS vaâ gia àònh hoå phaãi 151

chõu àûång. Caác chi phñ liïn quan túái coá caác haânh vi an toaân, vñ duå, göìm bêët kyâ möåt mùåc caãm xaä höåi khi mua bao cao su hay ài chûäa caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, cuäng nhû thúâi gian, sûå khöng tiïån lúåi, phiïìn toaái hay chi phñ taâi chñnh cho caác viïåc naây 4

Khöng nïn mong àúåi rùçng caác chûúng trònh thöng tin khuyïën khñch haânh vi an toaân seä coá nhiïìu taác àöång àïën haânh vi cuãa nhoám dên cû chung coá nguy cú thêëp, búãi vò nhûäng caá nhên naây àaä ruát ra kïët luêån àuáng àùæn laâ hoå gùåp ñt ruãi ro hún. Àiïìu naây giaãi thñch taåi sao trong nhiïìu nghiïn cûáu ngûúâi ta thêëy coá ñt tûúng quan giûäa kiïën thûác vïì ruãi ro nhiïîm HIV (úã möåt söë nûúác bõ dõch bïånh naây hoaânh haânh nùång nïì tyã lïå hiïíu biïët naây laâ 100%) vaâ thay àöíi haânh vi trong nhoám dên cû chung (vñ duå theo Sepulvela 1992) 5 Tûâ nùm 1996, thuïë nhêåp khêíu vaâ thuïë doanh thu laåi àûúåc aáp duång laåi. Hún möåt phêìn ba chi phñ vêån haânh chûúng t

rònh TTXH daânh

àïí traã caác loaåi thuïë trïn. (xem Baáo caáo phuå trúå, Pyne 1997) 6V

ñ duå ngûúâi ta àaánh giaá möåt phêìn ba trong söë 750,000 ngûúâi duâng hï-rö-in úã Myä àûúåc coi laâ nhûäng ngûúâi thónh thoaãng múái duâng vaâ khöng phaãi laâ nhûäng ngûúâi nghiïån (Höåi àöìng nghiïn cûáu quöëc gia 1989). Tuy nhiïn sûå nghiïån ngêåp ma tuyá tuyâ thuöåc vaâo àöå tinh khiïët cuãa caác loaåi ma tuyá. ÚÃ tónh Vên Nam Trung Quöëc nùçm caånh vuâng Tam giaác Vaâng saãn xuêët thuöëc phiïån cuãa Àöng Nam chêu AÁ, 80% thuöëc phiïån tiïm chñch laâ tinh khiïët vaâ do àoá coá khaã nùng gêy nghiïån cao hún so vúái úã Myä vaâ àiïìu naây cuäng laâm cho viïåc dûâng tiïm chñch khoá hún (McCoy vaâ caác TG khaác 1997) 7

Trung têm cai nghiïån 620 giûúâng úã Cön Minh, thuã phuã cuãa tónh Vên Nam Trung Quöëc coá möåt chûúng trònh ba thaáng, chuã yïëu cho caác àöëi tûúång tiïm chñch hï-rö-in, giuáp hoå hoaân thaânh chûúng trònh phuåc höìi vaâ khuyïën khñch sûå höî trúå cuãa caác gia àònh (McCoy vaâ caác TG khaác 1997). Trong söë caác bïånh nhên coá nhiïìu ngûúâi bõ bùæt vaâ nhiïìu ngûúâi tûå nguyïån vaâo trung têm. Phñ phaãi traã cho möåt bïånh nhên bùæt buöåc laâ 120 USD vaâ 220 USD cho caác bïånh nhên tûå nguyïån tham gia. Caác gia àònh àûúåc baáo caáo laâ muöën traã mûác phñ nhû vêåy. Phñ naây bao göìm chi phñ chûäa bïånh, thuöëc men, phoâng úã vaâ caác gia àònh cho laâ coân reã hún chi phñ thoaã maän thoái quen nghiïån ngêåp cuãa ngûúâi thên cuãa hoå. Tuy nhiïn, sau hai nùm 80% söë bïånh nhên tham gia àiïìu trõ naây quay trúã laåi tiïm chñch.

8

Caác lêåp luêån chung tûúng tûå - chi phñ vaâ tyã lïå mùæc laåi cao - cuäng aáp duång cho caác chûúng trònh duâng Mï-ta-àön, möåt loaåi thuöëc uöëng töíng húåp duâng àïí cùæt cún theâm hï-röin maâ khöng taåo ra hûng phêën. Hún thïë nûäa, Mï-ta-àön chó coá hiïåu quaã trong viïåc chöëng laåi nghiïån hï-rö-in, noá khöng thïí thay thïë cho caác loaåi ma tuyá tiïm chñch khaác.

9

Sûå thay àöíi haânh vi naây xaãy ra khi Thaái Lan khöng coá caã chûúng trònh àöíi kim tiïm lêîn chûúng trònh àiïìu trõ bùçng Mï-ta-àön.

10

Tuy nhiïn caác chûúng trònh ñt thaânh cöng hún trong viïåc thuác àêíy sûã duång bao cao su so vúái thay àöíi caác haânh vi tiïm chñch nguy hiïím (Normand, Vlahov vaâ Moses 1995).

Möåt khi ngûúâi tiïm chñch bõ nhiïîm HIV thò viïåc ngùn ngûâa lêy lan sang ngûúâi khaác thöng qua hoaåt àöång tònh duåc laâ hïët sûác khoá khùn; cho nïn, thûåc hiïån súám caác chûúng trònh giaãm thiïíu taác haåi trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch laâ hïët sûác quan troång trong viïåc phoâng ngûâa HIV lan truyïìn.

11 12

Caác àaánh giaá naây àûúåc tiïën haânh úã UÁc, Ca-na-àa, Haâ Lan, Thuyå Àiïín, Anh vaâ Myä.

Caã nghiïn cûáu cuãa Serwadda vaâ nhûäng TG khaác (1992) úã Rakai vaâ nghiïn cûáu cuãa Barongo vaâ caác TG khaác (1992) úã Mwanza cho thêëy giaáo duåc àaä khöng coân laâ yïëu töë quan troång trong phên tñch höìi quy nhiïìu biïën. Tuy nhiïn, caác biïën söë haânh vi trung gian 152

thûúâng àûúåc àûa vaâo nhû caác biïën söë giaãi thñch trong nhûäng nghiïn cûáu nhû thïë naây, àaä laâm lêín mêët aãnh hûúãng cuãa yïëu töë hoåc vêën (maâ àöi khi laâ yïëu töë quyïët àõnh cuãa têët caã caác biïën söë) vaâ dêîn àïën thiïn lïåch trong caác àaánh giaá. Sûå khaác biïåt hoåc vêën úã Mwanza laâ àaáng kïí vïì mùåt thöëng kï àöëi vúái nûä vaâ nam giúái, vaâ chuáng vêîn coân laâ àaáng kïí trong phên tñch höìi quy nhiïìu biïën söë (mùåc dêìu liïåu caác yïëu töë höìi quy nöåi taåi coá àûúåc àûa vaâo hay khöng coân khöng roä).

13 Kïët quaã cuãa àiïìu tra haânh vi tònh duåc cuãa Chûúng trònh toaân cêìu

phoâng chöëng AIDS (CCTCPCA) àaä loaåi trûâ taác àöång cuãa tuöíi taác vaâ nghïì nghiïåp. Möåt söë nghiïn cûáu khaác cuäng coá nhûäng phaát hiïån tûúng tûå. Vñ duå, söë nùm hoåc phöí thöng lúán hún coá liïn quan túái xaác xuêët cao coá caác baån tònh ngêîu hûáng trong söë àaân öng theo söë liïåu cuãa caác àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë cuãa Bu-ki-na-pha-sö, Cöång hoaâ Trung Phi, Cöët-ài-voa vaâ U-gan-àa (Baáo caáo phuå trúå, Filmer, 1997). ÚÃ caác vuâng nöng thön Kï-nia, Tan-da-ni-a vaâ Dim-ba-bu-ï, phuå nûä coá giaáo duåc thûúâng dïî daâng coá caác quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng hún laâ phuå nûä khöng coá trònh àöå giaáo duåc, nhûng úã caác vuâng thaânh thõ thò möëi quan hïå naây laåi laâ ngûúåc laåi. ÚÃ Cöët-ài-voa, àaân öng vaâ phuå nûä tûâ caác höå gia àònh giaâu coá hún coá ö tö vaâ nhaâ cûãa töët) dïî coá caác baån tònh ngêîu hûáng hún.

14 Mûác sûã duång bao cao su tuyïåt àöëi trong hònh 3.2 khöng thïí so

saánh giûäa caác nûúác àûúåc búãi vò thúâi gian so saánh trong caác cêu hoãi cuãa Àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë vïì caác baån tònh ngêîu hûáng vaâ sûã duång bao cao su laâ möåt thaáng (úã CH Trung Phi vaâ Dim-ba-bu-ï) vaâ laâ möåt nùm (úã Haiti vaâ Tan-da-ni-a).

15 Tyã lïå nhiïîm trong söë binh lñnh coá söë nùm hoåc tûâ 0-6 nùm laâ

1,46%, trong söë coá söë nùm hoåc tûâ 7-9 nùm laâ 1,06% vaâ trong söë coá söë nùm hoåc trïn 9 nùm laâ 0,65%. Tyã lïå hiïån nhiïîm naây àûúåc ào lûúâng búãi quan saát theo 100 ngûúâi - nùm (Carr vaâ caác TG khaác 1994). Do söë liïåu cuãa CTTCPCA cuãa TC Y tïë Thïë giúái vïì haânh vi tònh duåc trong khoaãng thúâi gian tûúng tûå cho àaân öng vúái thu nhêåp vaâ hoåc vêën cao hún dïî coá quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm vaâ caác baån tònh ngêîu hûáng hún, coá thïí viïåc sûã duång bao cao su trong söë àaân öng Thaái Lan àaä tùng lïn trûúác khi àaåi dõch HIV/AIDS giaáng àoân nùång nïì vaâo àêët nûúác naây.

16 Caác haânh vi tònh duåc chuã yïëu trong böën nhoám dên cû naây àûúåc

toám tùæt úã àêy nhû sau: (a) tònh duåc maåi dêm; (b) caã maåi dêm lêîn ngêîu hûáng; (c) chó coá quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng vaâ (d) quan hïå theo nhiïìu thúâi kyâ, möîi thúâi kyâ öín àõnh vúái möåt baån tònh. Ba nhoám dên cû àêìu cho pheáp coá möåt söë quan hïå tònh duåc cuâng luác vúái möåt söë ngûúâi. Caã nhoám (b) vaâ (d) coá quan hïå tònh duåc maåi dêm vaâ ngêîu hûáng. Àïí coá chi tiïët hún xem laåi Chûúng 2.

17 Phuå nûä coá quan hïå (tònh duåc) bïìn vûäng laâ nhûäng phuå nûä quan hïå

möåt vúå möåt chöìng trong nhoám dên cû (a) vaâ (d), nhûng khöng nhêët thiïët laâ caác phuå nûä quan hïå möåt vúå möåt chöìng trong nhoám (b) vaâ (c). Tuy nhiïn tyã lïå thay àöíi baån tònh cuãa hoå rêët thêëp. Mùåc duâ bao cao su àûúåc sûã duång nhû phûúng tiïån traánh thai úã nhiïìu nûúác àang phaát triïín, noá khöng àûúåc coi laâ phûúng tiïån traánh thai ûa thñch cuãa caác cùåp vúå chöìng; caác àiïíu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë tiïën haânh trong nhûäng nùm 90 thêëy rùçng tyã lïå sûã duång bao cao su trong söë caác cùåp vúå chöìng dao àöång tûâ 0 àïën 3 phêìn trùm (Curtis vaâ Neizel 1996).

18 Trong nhoám dên cû maâ bïånh dõch do maåi dêm gêy ra, viïåc tùng sûã

duång bao cao su trong söë àaân öng coá quan hïå vúái gaái maåi dêm vaâ baån tònh ngêîu hûáng tûâ 5% lïn 20% chó àaåi diïån cho 20% tùng sûã duång bao cao su vúái gaái maåi dêm thöi. Àïí mö phoãng sûã duång bao cao su, ngûúâi ta giaã àõnh laâ nïëu möåt trong hai ngûúâi muöën sûã duång bao cao su thò bao cao su seä àûúåc sûã duång.

19 Hiïåu quaã - chi phñ coá thïí cao hún nhiïìu nïëu caác taác giaã tñnh thïm

nhûäng ûúác lûúång vïì söë lûúång lêy nhiïîm thûá

153

phaát àûúåc ngùn ngûâa.

20

Mills vaâ caác taác giaã khaác (1993) phaát hiïån thêëy laâ chi phñ chûäa trõ bïånh LQÀTD cho caác can thiïåp tûúng tûå úã Mö-zam-bñch laâ khoaãng 10 àö la cho möåt lêìn bïånh LQÀTD àûúåc chûäa khoãi.

21

Àiïìu tra caác nhaâ quaãn lyá chûúng trònh phoâng chöëng AIDS quöëc gia úã 187 nûúác àûúåc tiïën haânh giûäa thaáng 12 nùm 1993 vaâ thaáng 6 nùm 1994. Trong söë nhûäng quöëc gia naây 118 quöëc gia àaä traã lúâi vúái tyã lïå àaáp ûáng laâ 75%. Tuy nhiïn chêët lûúång cuãa caác baãn traã lúâi dao àöång tûâ mûác “hoaân thiïån vaâ àêìy àuã” (chiïëm möåt phêìn tû söë traã lúâi) àïën “khöng hoaân thiïån vaâ chung chung” (chiïëm möåt nûãa vaâ söë traã lúâi naây àaä àûúåc theo doäi riïng biïåt). Àïí coá chi tiïët vïì phûúng phaáp luêån cuãa àiïìu tra xem Mann vaâ Tarantola (1996), khung 30.1, trang 315-317.

22

Àöëi vúái caác nûúác naây, khöng coá möåt söë liïåu naâo vïì caác nhoám giaã àõnh laâ coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao, söë liïåu coá àûúåc tûâ nhûäng mêîu rêët nhoã (ñt hún 100 ngûúâi) vaâ rêët cuä (tûâ 1990 vaâ trûúác àoá) .

23

Caác cêu hoãi àûúåc gûãi ài 120 nûúác; tyã lïå phaãn höìi laâ 42%. Tyã lïå phaãn höìi thêëp cuãa caác nûúác àang phaát triïín vaâ sûå tham gia cao cuãa caác nûúác cöng nghiïåp coá nghôa laâ caác kïët quaã dêîn ra úã àêy khöng àaåi diïån cho caác nûúác àang phaát triïín nhûng duâ sao chuáng cuäng àuáng cho 50 nûúác tham gia àiïìu tra. Caác nûúác phaãn höìi göìm: 15 nûúác úã chêu Phi, 8 úã chêu Myä Latinh, 6 úã chêu AÁ vaâ Thaái Bònh Dûúng, 12 nûúác thaânh viïn NATO vaâ 9 nûúác chêu Êu khöng phaãi laâ thaânh viïn cuãa NATO. 24

Chó coá 43 nûúác coá Cöë vêën Chûúng trònh Quöëc gia cuãa UNAIDS àûúåc àiïìu tra. Àaä nhêån àûúåc traã lúâi cuãa 26 cöë vêën àaåi diïån cho 32 nûúác, vúái tyã lïå traã lúâi tûúng ûáng laâ 70 vaâ 74%. Trong 32 nûúác naây coá 15 nûúác chêu Phi, 7 nûúác chêu AÁ, 5 nûúác Àöng Êu vaâ 5 Myä Latinh vaâ vuâng Ca-ri-bï. Caác nûúác cuå thïí tham gia laâ: Baác-ba-àöët, Be-la-ruát, Bï-ninh, Bun-ga-ri, Bu-ki-na Pha-sö, Cùm-pu-chia, Trung Quöëc, CH Cöng Gö (Dai-a cuä), Cöët àivoa, Cu ba, CH Àö-mi-nñch, Ï-ri-tï-a, Ï-thi-ö-pi, Gha-na, Hai-ti, In-àö-nï-xi-a, Ka-dùæcxtan, Kï-nia, CHDCND Laâo, Mön-àö-va, Mö-dùm-bñch, Pa-ki-stan, Phi-lñp-pin, Ru-anàa, Sï-nï-gan, Nam Phi, Tö-gö, U-gan-àa, U-cra-in, Vï-nï-du-ï-la, Viïåt Nam vaâ Dambia.

25

Chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su bùæt àêìu àûúåc thûåc hiïån úã 11 nûúác trong nùm 1996: An-ba-ni, Saát, Trung Quöëc (tónh Vên Nam vaâ Thûúång Haãi), Cöång hoaâ Cöng Gö, Ghi-nï-bñt-xao, Lï-sö-tö, Ma-àa-gaát-xca, Miïën Àiïån, CH Liïn bang Nga, Sï-nï-gan vaâ Udú-bï-kñt-xtan.

26

Coá nhiïìu taâi liïåu noái vïì chi phñ cuãa caác chûúng trònh tiïëp thõ bao cao su hún laâ taác àöång cuãa chuáng àöëi vúái sûå truyïìn nhiïîm HIV vaâ mûác àöå chuáng àûúåc ngûúâi ngheâo sûã duång. Chi phñ cho möåt bao cao su baán trong thúâi gian tûâ 5 àïën 6 nùm cho àïën 1995 trong caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su úã mûúâi taám nûúác chêu Phi Cêån Xa-ha-ra laâ 0,19 àö la (àö la nùm 1995), kïí caã chi phñ haâng hoaá vaâ quaãn lyá (Guy Stallworthy, PSI, trao àöíi trûåc tiïëp). Chi phñ doâng úã khoaãng 0,08 àïën 0,2 àö la, tuyâ thuöåc vaâo dûå aán coá phaãi laâ dûå aán múái hay khöng, nïëu laâ múái chi phñ seä tùng. Tyã lïå hoaân traã chi phñ cuãa chûúng trònh chó khoaãng 0,01 àö la cho möåt bao cao su. Möåt töíng kïët mûúâi chûúng trònh TTXH úã mûúâi nûúác (Bö-li-via, CH Cöng Gö, Cöët-ài-voa, CH Àö-mi-nñc, E-cua-ào Gha-na, In-àönï-xi-a, Mï-hi-cö, Ma-röëc vaâ Dim-ba-bu-ï) thêëy rùçng chi phñ doâng dao àöång tûâ 0,02 àö la àïën 0,30 àö la cho möåt bao cao su baán ra, kïí caã giaá trõ cuãa bao cao su àûúåc quyïn goáp (Mills vaâ caác TG khaác 1993).

154

CHÛÚNG 4

ÀÖËI PHOÁ VÚÁI TAÁC ÀÖÅNG CUÃA AIDS

Trong khi möåt söë nûúác vêîn coân cú höåi àaão ngûúåc naån dõch AIDS trïn quy mö lúán thöng qua viïåc súám haânh àöång àïí thay àöíi haânh vi cuãa nhûäng ngûúâi coá ruãi ro cao nhêët, thò nhûäng nûúác khaác àaä coá möåt söë lúán caác nhoám ngûúâi nhiïîm bïånh trong dên cû. Chûúng 1 àaä àûa ra nhûäng chûáng cûá vïì taác àöång khuãng khiïëp cuãa HIV/AIDS àöëi vúái phuác lúåi cuãa tûâng caá nhên xeát vïì nhûäng nöîi àau khöí vaâ mêët maát vïì tuöíi thoå cuãa con ngûúâi. Coá thïí laâm àûúåc gò àïí giaãm nheå taác àöång cuãa dõch AIDS àöëi vúái con ngûúâi vaâ xaä höåi? Coá nhiïìu taác àöång cuãa naån dõch AIDS khöng thïí lûúång hoaá àûúåc - vñ duå, nöîi àau àúán vïì tinh thêìn cuãa nhûäng caá nhên nhiïîm bïånh vaâ gia àònh cuãa hoå vaâ nöîi töín thêët vïì têm lyá àöëi nhûäng thaânh viïn cuãa gia àònh hiïån coân söëng soát. Nhûäng taác àöång naây rêët quan troång, thïë nhûng àaáp ûáng laåi chuáng nhû thïë naâo laåi vûúåt khaã nùng chuyïn mön cuãa chuáng töi vaâ töët nhêët àïí cho caác chuyïn gia khaác nghiïn cûáu. Chûúng naây cên nhùæc caác khña caånh kinh tïë cuãa ba loaåi taác àöång - àöëi vúái nhûäng caá nhên mùæc bïånh, àöëi vúái khu vûåc y tïë noái chung vaâ àöëi vúái nhûäng thaânh viïn gia àònh coân söëng soát - vaâ caác caách thûác maâ theo àoá caác chñnh saách cuãa chñnh phuã coá thïí giuáp con ngûúâi ta àöëi phoá vúái caác taác àöång naây, trong böëi caãnh coá nhiïìu nhu cêìu cêëp baách khaác àöëi vúái nhûäng nguöìn lûåc cöng khan hiïëm1.

Phêìn àêìu cuãa chûúng naây cho thêëy coá nhûäng caách thûác coá khaã nùng chi traã àûúåc, hiïåu quaã vaâ nhên àaåo maâ caác chñnh phuã cuãa nhûäng nûúác coá thu nhêåp thêëp coá thïí giuáp giaãm nheå nöîi àau khöí cuãa nhûäng caá nhên bõ nhiïîm HIV. Tuy nhiïn, caã chñnh phuã vaâ caác caá nhên taåi caác nûúác ngheâo nhêët cêìn phaãi thêån troång trong viïåc taâi trúå cho nhûäng àiïìu trõ àùæt tiïìn maâ lúåi ñch laåi khöng chùæc chùæn. Phêìn thûá hai cuãa chûúng naây cho thêëy caác chñnh phuã coá thïí àöëi phoá nhû thïë naâo vúái caác nhu cêìu ngaây caâng tùng vïì dõch vuå y tïë nhûng viïåc cung ûáng chuáng laåi caâng khan hiïëm do naån dõch AIDS gêy ra, theo nhûäng caách thûác hiïåu quaã vaâ thïí hiïån loâng thûúng caãm, cuäng nhû cöng bùçng vaâ coá khaã nùng chi traã àûúåc. Phêìn thûá ba àïì xuêët möåt chiïën lûúåc cho caác nûúác àang phaát triïín àïí giaãi quyïët caác nhu cêìu cuãa caác gia àònh ngheâo bõ naån dõch AIDS têën cöng trong böëi caãnh cuãa caác chûúng trònh xoaá ngheâo khaác. Chûúng naây kïët thuác bùçng möåt toám tùæt caác khuyïën nghõ chñnh saách cho caác chñnh phuã àang nöî lûåc àöëi phoá vúái taác àöång cuãa HIV/AIDS àöëi vúái chùm soác y tïë vaâ sûå ngheâo àoái.

Chùm soác y tïë cho ngûúâi bõ AIDS Taác àöång vïì sûác khoeã cuãa HIV/AIDS àöëi vúái möåt caá nhên nhiïîm bïånh trong quaá trònh cuãa bïånh laâ nhû thïë naâo? Liïåu coá nhûäng caách àiïìu trõ hiïåu quaã vaâ coá thïí chi traã àûúåc cho 155

nhûäng ngûúâi mùæc AIDS taåi caác nûúác thu nhêåp thêëp hay khöng? Àïí traã lúâi nhûäng cêu hoãi trïn, phêìn naây cuãa chûúng xem xeát nhûäng bïånh thûúâng têën cöng nhûäng ngûúâi bõ HIV/ AIDS, caác caách chûäa trõ hiïån coá vaâ nhûäng chi phñ cuãa chuáng. Chûúng naây phên biïåt ba loaåi chùm soác: viïåc giaãm nheå caác triïåu chûáng vñ duå nhû nhûác àêìu, àau àúán, tiïu chaãy vaâ khoá thúã, maâ àöi khi vêîn àûúåc goåi laâ chùm soác giaãm nheå taåm thúâi; phoâng ngûâa vaâ chûäa trõ nhûäng cùn bïånh cú höåi (OIs); vaâ àiïìu trõ chûáng retro-viruát (ARV) coá taác duång chöëng laåi chñnh HIV. Sau àoá chûúng naây seä trònh baây nhûäng khoaãn tiïìn maâ caác nûúác àang phaát triïín àang thûåc sûå chi tiïu àïí chùm soác nhûäng ngûúâi bõ HIV/AIDS. Trong khi khoaãn tiïìn naây thûúâng laâ lúán so vúái GNP trïn àêìu ngûúâi cuãa möåt nûúác, thò noá thûúâng quaá ñt khöng àuã àïí mua têët caã moåi thûá thuöëc men cêìn thiïët àïí àiïìu trõ caác cùn bïånh cú höåi, vaâ caâng ñt hún àïí àuã thanh toaán cho liïåu phaáp chöëng retro-viruát. Phêìn naây kïët thuác bùçng viïåc àaánh giaá laåi caác chûúng trònh höî trúå sûå chùm soác taåi gia àònh cho nhûäng ngûúâi bõ HIV/AIDS. Cuöåc tranh luêån phaát hiïån thêëy rùçng mùåc dêìu viïåc àiïìu trõ HIV tûå thên noá laâ khoá vaâ cûåc kyâ töën keám, möåt söë triïåu chûáng vaâ caác cùn bïånh cú höåi àiïín hònh àöëi vúái nhûäng ngûúâi mùæc AIDS coá thïí àiïìu trõ àûúåc möåt caách àún giaãn vaâ vúái giaá thêëp. Möåt söë bïånh truyïìn nhiïîm ài àöi vúái HIV, àùåc biïåt nhû bïånh lao phöíi, àiïìu trõ phêìn naâo coá töën keám hún, nhung do chuáng laâ nhûäng bïånh truyïìn nhiïîm nïn coá àuã lyá do chñnh àaáng àïí caác chñnh phuã phaãi bao cêëp cho viïåc àiïìu trõ bêët kyâ möåt caá nhên nhiïîm bïånh naâo, nhûäng ngûúâi nïëu khöng seä khöng àûúåc chûäa trõ, bêët kïí tònh traång HIV cuãa ngûúâi àoá laâ nhû thïë naâo.

Chùm soác giaãm nheå taåm thúâi caác bïånh cú höåi Mö hònh caác loaåi bïånh cú höåi coá khaác nhau giûäa caác nûúác, tuyâ thuöåc vaâo caác loaåi bïånh phöí biïën, chêët lûúång vaâ khöëi lûúång àiïìu trõ sùén coá. Lõch sûã tûå nhiïn cuãa bïånh HIV vaâ möåt söë bïånh cú höåi quan troång nhêët àûúåc àõnh nghôa trong khung minh hoaå 1.2. Hònh 4.1 cho thêëy tyã lïå cuãa caác bïånh nhên AIDS laâ nhûäng ngûúâi mùæc tûâng loaåi trong ba bïånh cú höåi lao phöíi, cryptococcosis, vaâ viïm phöíi do pneumocystis carinii (PCP) -taåi saáu nûúác àang phaát triïín vaâ Hoa Kyâ. Bïånh lao phöíi laâ phöí biïën nhêët taåi ba nûúác ngheâo nhêët, Cöång hoaâ dên chuã Cöng Gö (trûúác kia laâ Dai-ia), ÊËn Àöå, vaâ Cöët-ài-voa, trúã nïn ñt phöí biïën hún möåt khi thu nhêåp àêìu ngûúâi tùng lïn. Taåi àêìu kia cuãa phaåm vi thu nhêåp, bïånh PCP laåi phöí biïën nhêët taåi Hoa Kyâ, vaâ cuäng phöí biïën taåi caác nûúác àang phaát triïín coá thu nhêåp trung bònh, Bra-xin, Mï-hi-cö vaâ Thaái Lan, thïë nhûng laåi ñt àûúåc baáo caáo taåi ba nûúác thu nhêåp thêëp hún. Bïånh cryptococcosis, laâ möåt tïn bïånh chung cho möåt nhoám bïånh do nêëm gêy nïn bao göìm caác bïånh viïm maâng naäo cryptococal, cho thêëy möåt mö hònh khöng nhêët quaán theo mûác thu nhêåp, thïë nhûng lêy nhiïîm ñt nhêët 5% söë ngûúâi bõ HIV taåi têët caã saáu nûúác. Trong söë ba nûúác naây, vaâ quaã thûåc trong söë têët caã caác bïånh cú höåi, thò bïånh lao phöíi lan truyïìn nhanh choáng nhêët tûâ ngûúâi bõ HIV sang ngûúâi khaác. Nhû àaä cho thêëy trong Chûúng 1, bïånh lao phöíi laâm trêìm troång thïm taác àöång vïì sûác khoeã cuãa HIV taåi nhiïìu nûúác àang phaát triïín, àùåc biïåt taåi Chêu Phi vaâ ÊËn Àöå, laâ núi maâ bïånh naây laâ bïånh cú höåi phöí biïën nhêët.

Do coá sûå biïën thiïn vïì triïåu chûáng vaâ trong têët caã moåi bïånh cú höåi, chi phñ vaâ con söë caác trûúâng húåp chùm soác y tïë àöëi vúái möåt ngûúâi nhiïîm HIV coá sûå sai khaác lúán. Baãng 4.1 cho thêëy caác ûúác tñnh sú böå chi phñ trung bònh vïì thuöëc vaâ cuãa viïåc àiïìu trõ nöåi truá àïí giaãm nheå caác triïåu chûáng, viïåc phoâng ngûâa bïånh lao vaâ bïånh PCP, vaâ viïåc chûäa trõ nhûäng bïånh cú höåi phöí biïën hún. Dûå kiïën chi phñ caã àúâi cho möîi möåt bïånh nhên àöëi vúái loaåi chùm soác naây laâ khoaãng tûâ 300 àïën 1000 àö la, tuyâ thuöåc vaâo loaåi thuöëc naâo àûúåc sûã duång vaâ chi phñ möåt ngaây àiïìu trõ nöåi truá.

156

Hònh 4.1 Tyã lïå phêìn trùm bïånh nhên AIDS mùæc ba bïånh cú höåi, baãy quöëc gia

Mêîu hònh bïånh cú höåi khaác nhau giûäa caác nûúác, phuå thuöåc vaâo bïånh naâo laâ phöí biïën vaâ chêët lûúång vaâ söë lûúång chûäa trõ coá àûúåc.

Ghi chuá: Do chó coá 3 trong söë 20 viïm nhiïîm cú höåi àûúåc àûa vaâo vaâ do möåt bïånh nhên coá thïí mùæc nhiïìu viïm nhiïîm cú höåi trûúác khi chïët, caác tyã lïå phêìn trùm cho möåt nûúác khöng àûúåc lúán h ún 100 % . a. Trûúác àêy laâ Zai-a.

Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Perriens 1996; Kaplan vaâ caác taác giaã khaác 1996.

Nhûäng àiïìu trõ naây hiïåu quaã àïën mûác naâo? Trong nhûäng giai àoaån àêìu cuãa bïånh HIV, chùm soác giaãm nheå coá thïí giaãm búát möåt caách khöng töën keám mûác àöå àau àúán, sûå khoá chõu vaâ sûå mêët chuã àöång, maâ nïëu khöng thò àaä tûúác àoaåt cuãa con ngûúâi khaã nùng têån hûúãng cuöåc söëng vaâ àoáng goáp cho gia àònh vaâ cöång àöìng cuãa hoå. Khöng coá àiïìu trõ triïåu chûáng, viïåc mêët nûúác do tiïu chaãy vaâ nön coá thïí laâm cho ngûúâi ta chïët trong voâng vaâi ngaây. Söët vaâ nhûác àêìu coá thïí laâm cho mêët khaã nùng laâm viïåc haâng ngaây hoùåc haâng tuêìn lïî liïìn. Nhû nïu trong phêìn trïn cuãa baãng 4.1, thuöëc men cho chùm soác giaãm nheå laâ rêët reã. Vêåy cho nïn têët caã moåi bïånh nhên nhiïîm HIV vaâ gia àònh cuãa hoå, trûâ nhûäng ngûúâi ngheâo nhêët rêët coá khaã nùng sùén saâng vaâ àuã sûác mua nhûäng thuöëc àoá, miïîn laâ sùén coá nhûäng loaåi thuöëc àoá. Thûåc tïë àau buöìn laâ, nhûäng thuöëc naây thûúâng laåi khöng coá sùén, àêy laâ àiïìu maâ chuáng töi seä baân túái dûúái àêy. Ài doåc theo baãng naây tûâ trïn xuöëng, chuáng ta thêëy rùçng caác loaåi bïånh cú höåi hay thêëy trong giai àoaån àêìu cuãa AIDS cuäng coá thïí àûúåc àiïìu trõ möåt caách khöng töën keám. Àiïìu trõ bïånh tûa, bïånh toxoplasma, vaâ bïånh viïm phöíi/nhiïîm khuêín huyïët coá thïí keáo daâi tuöíi thoå àûúåc tûâ 1 àïën 4 nùm vúái möåt chi phñ thuöëc men böí sung thïm laâ tûâ 30 àïën 150 àö la laâ söë tiïìn maâ têët caã moåi ngûúâi trûâ nhûäng ngûúâi ngheâo nhêët àïìu coá thïí mua àûúåc cho nhûäng àiïìu trõ nhû vêåy.

Nhûäng loaåi bïånh cú höåi hiïëm hún nhû caác loaåi bïånh nêëm coá khuynh hûúáng xuêët hiïån chêåm hún trong quaá trònh nhiïîm HIV vaâ seä khoá vaâ àùæt hún cho àiïìu trõ. Vñ duå, taåi Hoa Kyâ tuöíi thoå trung bònh sau chêín àoaán vúái bïånh viïm maâng naäo cryptococcal, laâ bïånh phöí biïën nhêët trong caác loaåi bïånh cryptococcosis, laâ 320 ngaây, trong khi taåi Cöång hoaâ dên chuã Cöng Gö, coá leä do chêín àoaán chêåm hún, tuöíi thoå trung bònh tuåt xuöëng chó coân 180 ngaây thêåm chñ caã vúái caác loaåi thuöëc tên tiïën àùæt tiïìn hún (Perrens 1996). Do möåt bïånh nhên Cöng Gö coá thïí söëng àûúåc 30 ngaây nïëu khöng coá àiïìu trõ gò, nhûäng loaåi thuöëc àoá coá thïí keáo daâi tuöíi thoå àûúåc khoaãng 150 ngaây vúái chi phñ khoaãng 870 àö la. Taåi Thaái Lan sûå chêín àoaán súám hún coá thïí àûa laåi kïët quaã àiïìu trõ keáo daâi àûúåc tuöíi thoå coá leä khoaãng 330 ngaây 157

Baãng 4.1. Chi phñ haâng nùm cho möîi möåt bïånh nhên àûúåc chùm soác giaãm nheå vaâ àiïìu trõ caác bïånh cú höåi, Cêån Xa-ha-ra Chêu Phi vaâ Thaái Lan. (1996 - àö la)

Söë ca àûúåc chêín àoaán cho 100 ca bïån h

Chi phñ cho tûân g ca

nhên/nùm

(a)

Chi phñ trung bònh cho möîi bïån h nhên/nùm

Cêån Xa-ha-ra Thaái Lan

Cêån Xa-ha- Thaái Lan

Cêån Xa-ha-ra

Chêu phi

ra

Chêu phi

Thaái Lan

Triïåu chûáng hay bïån h têåt Chùm soác giaãm nheå (c, e) Tiïu chaãy

63

13,00

8,19

Ban mêín ngûáa da troác vêíy

15

1,50

0,23

Ban mêín ngûáa da

52

2,00

1,04

Ho

120

1,40

1,68

söët noán g

105

0,60

0,63

Nhûác àêìu

52

0,25

0,13

Àau àúán, nheå

52

1,12

0,58

Àau àúán, nùån g

17

14,00

2,38

Buöìn nön

75

1,75

1,31

Huåt húi thúã

43

6,50

2,80

Cöån g döìn

594

594

18,96

18,96

47,5

40

37,00

26188

17,58

104,75

3

20

8,00

20776

0,24

41,55

carinii pnïurnonia

0

2

8,00

20776

-

4,16 1,91

Àiïìu trõ töën keám caác bïånh cú höåi Lao phöíi (d) Bïånh viïm phöíi (d) Bïånh viïm phöíi P. Bïånh do nhiïîm toxoplasma

77

77

2,00

2,48

1,54

Bïånh tûa miïån g do nêëm

14

14

10,00

4,96

1,40

0,69

Bïånh tûa thûåc quaãn do nêëm

20

20

60,00

25,38

12,00

5,08

32,76

158,14

43,54

435,35

Sûng phöíi/nhiïîm khuêín huyïët Cöån g döìn

161,5

173

Àiïu trõ töën keám caác bïån h cú höåi Bïånh cryptococcosis

5

25

870,70

1,74140

Bïånh herpes sunplex virut

5

18

140,00

46,80

7,00

8,42

Bïånh nêëm penecillin

0

9

1.852,50

697,40

-

62,77

19,5

19

717,88

717,88

139,99

136,40

Caác bïån h cú höåi khaác, bao göìm: Cytomelago virut Mycobacterium avium/phûác thïí Cöån g döìn

29,5

190,52

642,94

Söë ngaây nöåi truá (f)

3.000

3.000

71 7,25

22,44

217,50

673,34

Söë lêìn thùm khaám ngoaåi truá (f)

1.200

1.200

2,50

13,60

30,00

163,20

299,22

1.013,65

489,74

1.656,59

Caác söë töín g cho tûân g ca Chùm soác giaãm nheå cöån g vúái caác bïånh cú höåi khöng töën keám Chùm soác giaãm nheå cöån g vúái têët caã caác bïån h cú höåi

158

a) Caác chi phñ cho tûâng ca àiïìu trõ àûúåc ûúác tñnh taåi Perriens (Baáo caáo phuå trúå, 1996). b) Têìn söë cuãa caác triïåu chûáng khaác nhau vaâ caác bïånh cú höåi àöëi vúái Thaái Lan laâ lêëy tûâ Perriens (Baáo caáo phuå trúå, 1996), hoùåc Kaplan vaâ nhûäng taác giaã khaác (1996) hoùåc khi naâo maâ caã hai taác giaã àûa ra coá möåt giaá trõ, thò lêëy söë trung bònh cuãa hai söë àoá. c) Têìn söë vaâ caác chi phñ àiïìu trõ cuãa caác triïåu chûáng liïåt kï bïn dûúái phêìn chùm soác giaãm nheå giaã àõnh laâ nhû nhau úã Cêån Xa-ha-ra chêu Phi vaâ Thaái Lan. d) Taåi Dam-bi-a kinh nghiïåm cho thêëy rùçng phoâng chöëng bïånh lao trong möåt nhoám ngûúâi bõ mùæc HIV chi phñ gêìn tûúng tûå nhû àiïìu trõ nhûäng bïånh lao trong caác nhoám bõ bïånh naây (Foster, Gidrey-Faussett, vaâ Porter 1997). e) Do chùm soác giaãm nheå taåm thúâi bao göìm caác thûá thuöëc phöí thöng, nhûäng chi phñ naây seä tûúng tûå nhû taåi têët caã caác nûúác coá khaã nùng mua àûúåc caác thûá thuöëc thiïët yïëu vúái söë lûúång lúán thöng qua àêëu thêìu quöëc tïë. f) Caác bïånh nhên taåi Thaái Lan chi khoaãng 30% nhûäng chi phñ naây cho thuöëc men, söë naây nöåi truá, vaâ caác lêìn àïën khaám ngoaåi truá. Chi phñ cho möîi bïånh nhên/ngaây taåi Cêån Xa-ha-ra chêu Phi àûúåc lêëy tûâ Chela vaâ nhûäng taác giaã khaác (1994).

vúái chi phñ laâ 1740 àö la. Nhiïìu bïånh nhên úã hai nûúác naây coá thïí quyïët àõnh khöng mua nhûäng thuöëc naây, ngay caã khi hoå coá àuã tiïìn àïí mua.

Trong giai àoaån cuöëi cuâng cuãa AIDS, hïå thöëng miïîn dõch trúã nïn quaá yïëu túái mûác möåt loaåt viïm nhiïîm lan toaã khùæp cú thïí dêîn àïën caái chïët. Taåi thúâi àiïím naây, thuöëc mooác-phin àïí giaãm àau àúán ghï gúám vaâ caãm giaác ngheåt thúã seä giaãm búát àau àúán cho bïånh nhên sùæp chïët, vaâ àiïìu naây àïën lûúåt mònh laåi giuáp giaãm búát sûå àau khöí cuãa gia àònh bïånh nhên.

Nïëu nhû mua vúái söë lûúång lúán vúái giaá göëc quöëc tïë, seä coá àuã mooác-phin àïí giaãm nheå nöîi àau khöí cho 2 tuêìn cuöëi cuâng trûúác khi chïët vúái chi phñ chûa àïën 4 àö la. Thïë nhûng do coá sûå kiïím soaát quöëc tïë àöëi vúái sûå phên phöëi thuöëc mooác-phin, loaåi thuöëc quan troång naây hiïëm khi sùén coá möåt caách húåp phaáp taåi caác nûúác ngheâo vúái bêët cûá mûác giaá naâo.

Phêìn thaão luêån trïn àêy cho thêëy laâ nhiïìu trong söë caác triïåu chûáng vaâ bïånh cú höåi xaãy ra úã caác giai àoaån àêìu cuãa AIDS coá thïí àûúåc chûäa trõ hiïåu quaã vúái chi phñ thêëp. Àaáng tiïëc nhûäng loaåi thuöëc chi phñ thêëp cêìn thiïët thò laåi thûúâng khöng sùén coá; thêåm chñ ngay caã khi chuáng sùén coá, thò ngûúâi ta laåi khöng hiïíu biïët àêìy àuã vïì cöng hiïåu cuãa chuáng. Cho nïn, nhiïìu ngûúâi àaä phaãi chi nhiïìu hún mûác 10 àïën 20 àö la nhû àaä nïu úã trong baãng àiïìu trõ giaãm nheå, trong khi khöng thu thïm àûúåc lúåi ñch böí sung naâo. Caác chñnh phuã coá thïí giaãi quyïët vêën àïì naây bùçng caách taåo thuêån lúåi cho viïåc sùén coá caác thuöëc thöng duång cêìn thiïët cho chùm soác giaãm nheå vaâ chûäa trõ caác loaåi bïånh cú höåi phöí biïën. Vñ duå, nhûäng nûúác coá dõch úã vaâo giai àoaån têåp trung vaâ lan röång coá thïí böí sung nhûäng thuöëc naây vaâo danh muåc “thuöëc thiïët yïëu” àûúåc pheáp lûu haânh röång raäi. Caác chñnh phuã cuäng coá thïí giuáp caác bïånh nhên coá àûúåc caác quyïët àõnh saáng suöët bùçng viïåc àaãm baão cho hoå tiïëp cêån vúái thöng tin àaáng tin cêåy vïì cöng hiïåu cuãa caác phûúng phaáp àiïìu trõ khaác nhau, caã nhûäng liïåu phaáp tên dûúåc lêîn truyïìn thöëng. Mûác àöå bao cêëp cuãa chñnh phuã cho àiïìu trõ seä tuyâ thuöåc vaâo chñnh saách taâi chñnh cho y tïë cuãa tûâng nûúác. Chuáng töi seä thaão luêån vêën àïì naây vaâo phêìn sau cuãa chûúng naây.

Liïåu phaáp chöëng Retro-viruát laâ töën keám, kïët quaã khöng chùæc chùæn Nhûäng biïån phaáp àiïìu trõ thaão luêån úã phêìn trïn coá taác duång giaãm nheå nöîi àau khöí vaâ

159

keáo daâi tuöíi thoå nhûng röët cuöåc khöng cûáu àûúåc maång söëng cho bïånh nhên búãi vò khöng coá biïån phaáp naâo têën cöng vaâo nguyïn nhên sêu xa cuãa bïånh - viïåc tiïëp tuåc lan toaã HIV bïn trong cú thïí vaâ hêåu quaã laâ sûå suy giaãm khaã nùng cuãa hïå thöëng miïîn dõch àöëi vúái viïåc nhêån daång vaâ àêíy luâi caác hiïím hoaå sinh hoåc. Coá möåt vaâi loaåi thuöëc coá taác duång giaãm búát mûác àöå HIV trong maáu cuãa ngûúâi bïånh xuöëng thêëp hún khaã nùng phaát hiïån cuãa caác xeát nghiïåm trong phoâng thñ nghiïåm. Àaáng tiïëc, nhûäng thûá thuöëc naây àùæt tiïìn vaâ sûã duång phûác taåp, nhûäng taác duång lêu daâi cuãa chuáng thò laåi khöng chùæc chùæn, vaâ cöng hiïåu cuãa thuöëc thò laåi khaác nhau rêët lúán giûäa caác caá thïí.

Loaåi thuöëc àêìu tiïn cho thêëy chûáng cûá vïì sûå haån chïë sûå lan truyïìn cuãa viruát trong möåt ngûúâi bõ nhiïîm bïånh laâ thuöëc Zidovidine (AZT hoùåc ADV). Khi maâ AZT àûúåc tung ra vaâo cuöëi nhûäng nùm 1980, thò chi phñ cho möåt liïìu duâng möåt nùm laâ vaâo khoaãng 10.000 àö la taåi caác nûúác cöng nghiïåp. Àïën nùm 1997 chi phñ cho möåt liïìu duâng möåt nùm tuåt xuöëng coân khoaãng 2738 àö la taåi caác nûúác cöng nghiïåp, trong khi Thaái Lan vaâ möåt söë nûúác àang phaát triïín àaä thûúng lûúång àïí mua nhûäng khöëi lûúång lúán vúái chi phñ thêëp túái mûác chó laâ 657 àö la cho möåt bïånh nhên trong möåt nùm. Tuy nhiïn trûâ trûúâng húåp àïì phoâng sûå lêy truyïìn tûâ meå sang con, thuöëc AZT hiïëm khi cho àûúåc caác lúåi ñch to lúán, maâ chó böí sung àûúåc khoaãng saáu thaáng cuöåc söëng khoeã maånh cho möåt bïånh nhên trung bònh (Prescott 1997; Perriens vaâ nhûäng taác giaã khaác 1997).

Möåt liïåu phaáp coá hiïåu quaã hún bao göìm viïåc sûã duång caác loaåi thuöëc chöëng retro-viruát àûúåc cöng böë vaâo thaáng saáu nùm 1996. Möåt nùm sau, chñnh phuã Hoa Kyâ ban haânh dûå thaão quy àõnh hûúáng dêîn coá khuyïën nghõ viïåc àiïìu trõ súám vaâ quyïët liïåt nhûäng caá nhên nhiïîm HIV vúái liïåu phaáp ba-loaåi-thuöëc (Brown 1997). Tuy nhiïn, àiïìu roä raâng laâ cêìn phaãi coá thïm thúâi gian trûúác khi caác liïåu phaáp múái coá thïí àûúåc àaánh giaá àêìy àuã. Möåt söë caá nhên duâng thuöëc taåi caác cuöåc thûã nghiïåm lêm saâng àaä nhanh choáng caãi thiïån sûác khoeã cuãa mònh vaâ khöng coân coá caác mûác àöå coá thïí phaát hiïån àûúåc vïì hoaåt àöång RNA cuãa viruát. Thïë nhûng ngay caã vúái nhûäng bïånh nhên naây thò viruát coá thïí chó múái êín mònh vaâ coá thïí xuêët hiïån laåi. Vaâ nhûäng bïånh nhên khaác cho thêëy ñt hoùåc khöng coá giaãm búát vïì mûác àöå viruát, trong khi àoá vêîn coá nhûäng bïånh nhên khöng thïí chõu àûång àûúåc thuöëc. Vaâo giûäa nùm 1997 vêîn chûa coá nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu naâo àûúåc hoaân têët vïì ûúác tñnh tyã lïå phêìn trùm bïånh nhên laâ nhûäng ngûúâi coá thïí hûúãng lúåi tûâ liïåu phaáp ba-loaåi-thuöëc hoùåc caác àùåc àiïím cuãa bïånh nhên coá nhiïìu khaã nùng nhêët àaáp ûáng tñch cûåc hoùåc taái phaát.

Liïåu liïåu phaáp ba-loaåi-thuöëc coá taåo ra àûúåc möåt sûå hy voång thoaã àaáng cho viïåc àiïìu trõ cùn bïånh naây taåi caác nûúác àang phaát triïín hay khöng? Thêåm chñ ngay caã nïëu liïåu phaáp naây àûúåc cho thêëy noái chung laâ coá hiïåu quaã thò vêîn coân ba vêën àïì lúán töìn taåi: chi phñ cho chñnh nhûäng thuöëc men, caác chi phñ vaâ khoá khùn cuãa viïåc theo doäi giaám saát cêìn thiïët àïí cho liïåu phaáp coá hiïåu quaã vaâ vêën àïì tuên thuã chêëp haânh cuãa ngûúâi bïånh. Mùåc duâ nhûäng vêën àïì naây cuäng töìn taåi úã caác nûúác cöng nghiïåp, nhûng chuáng coá thïí àùåc biïåt nghiïm troång trong caác böëi caãnh y tïë cuãa möåt nûúác àang phaát triïín.

Baãng 4.2 cho thêëy chi phñ cuãa caác loaåi thuöëc vaâ viïåc giaám saát cêìn thiïët taåi Thaái Lan, möåt trong söë ñt caác nûúác àang phaát triïín taåi àoá liïåu phaáp trïn laâ sùén coá, vaâ Anh quöëc vaâ Hoa Kyâ, vaâ chó ra tñnh hïët sûác phûác taåp cuãa liïåu phaáp. Do hêìu hïët caác chi phñ vïì thuöëc vaâ têët caã chi phñ cho cöng taác giaám saát thêëp hún taåi Thaái Lan so vúái hai nûúác cöng nghiïåp naây, chi phñ töíng thïí töëi thiïíu khoaãng 8000 àö la möåt nùm taåi Thaái Lan, so vúái töëi thiïíu khoaãng 12000 àö la taåi Anh quöëc vaâ Hoa Kyâ. Nhûäng chi phñ naây rêët coá khaã nùng seä giaãm xuöëng qua thúâi gian, coá leä seä giaãm maånh. Thïë nhûng thêåm chñ ngay caã nïëu caác chi phñ giaãm xuöëng coân möåt phêìn trùm cuãa caác chi phñ hiïån taåi, hoùåc khoaãng 80 àö la cho möåt

160

Baãng 4.2. Chi phñ haâng nùm cho liïåu phaáp chöëng Retroviruát, Thaái Lan vaâ Anh hoùåc Myä Chi phñ haâng ngaây hoùåc chi phñ àúnvõ Liïìu duâng haâng

Thaái Lan

Chi phñ haâng nùm

Anh hoùåc Myä

Thaái Lan

Anh hoùåc Myä

ngaây (mg) Thuöëc men Thuöëc ngùn chùån Nucleoside RT Zidovudine (AZT)

500

1,80

7,50

657

2.738

Didanosine (ddI)

400

5,80

5,75

2.117

2.099

Ztavidine (ddC)

2,25

5,40

6,81

1.971

2.486

Stavidine (3TC)

80

--

7,95

--

2.90

Lamivudine (3TC)

300

--

7,37

--

Thuöëc ngùn chùån proteasse Saquinavir (SVQ)

1.8

19,08

6.870

Ritonavir (RTV)

1.2

21,90

8.010

Indinavir (IDV)

2.4

11,84

4.320

Giaám saát theo doäi

Söë lêìn möîi nùm

Àïëm huyïët cêìu

12,00

2,00

21,00

24

252

Hoáa huyïët hoåc

4,00

12,00

35,00

48

140

Àïëm CD4

4,00

30,00

157,00

120

628

Haâm lûúång viruát RNA

3,50

50,00

100,00

175

350

12,00

13,60

100,00

163

1.200

Caác lêìn khaám ngoaåi tru böí sung Töíng cöång cho liïåu phaáp ba loaåi thuöëc (a) AZT, ddI, vaâ IDV

9.595

19.803

AZT, ddI, vaâ RTV

13.285

23.493

-- Söë liïåu khöng coá hoùåc khöng aáp duång a. Liïåu phaáp ba-loaåi-thuöëc bao göìm hai trong nhoám thuöëc thûá nhêët cöång vúái möåt trong nhoám thûá hai cöång vúái theo doäi giaám saát. Thuöëc àûúåc cho duâng haâng ngaây. Ba loaåi thuöëc naâo cêìn kïët húåp vúái nhau laâ möåt vêën àïì hiïån àang àûúåc nghiïn cûáu vaâ coá thïí khaác nhau giûäa caác bïånh nhên.

Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Perriens 1996, Prescott vaâ nhûäng ngûúâi khaác 1997; vaâ Moore vaâ Barlett 1996.

ngûúâi möåt nùm, thò chuáng vêîn seä cao hún vaâi lêìn so vúái töíng chi tiïu haâng nùm theo àêìu ngûúâi vïì y tïë taåi nhiïìu nûúác thu nhêåp thêëp. Hún nûäa, liïåu phaáp chöëng retroviruát yïu cêìu phaãi coá nhûäng thêìy thuöëc àûúåc àaâo taåo vaâ coá chuyïn mön cao tiïën haânh cöng viïåc trong möåt cú súã y tïë coá trang thiïët bõ töët, coá kinh nghiïåm trong viïåc thûåc hiïån möåt loaåt caác xeát nghiïåm vaâ thuã tuåc tinh vi, têët caã nhûäng thûá naây àïìu àang thiïëu thöën nghiïm troång taåi hêìu hïët caác nûúác àang phaát triïín.

Trong trûúâng húåp caác vêën àïì vïì chi phñ vaâ haå têìng cú súã coá thïí giaãi quyïët àûúåc, viïåc tuên thuã chêëp haânh cuãa bïånh nhên vêîn seä tiïëp tuåc gêy ra nhûäng trúã ngaåi lúán. Nhûäng 161

bïånh naâo tiïën haânh liïåu phaáp ba-loaåi-thuöëc buöåc phaãi nuöët túái 20 viïn thuöëc möåt ngaây theo möåt thúâi gian biïíu phûác taåp coá liïn quan túái giúâ nguã vaâ giúâ ùn. Viïåc khöng chêëp haânh àûúåc thúâi gian biïíu duâng thuöëc men laâm tùng cú höåi cho viruát trúã nïn khaáng thuöëc hoùåc bïånh nhên seä trúã nïn quaá öëm yïëu vúái thuöëc men nïn khöng thïí tiïëp tuåc àiïìu trõ àûúåc nûäa.

Thêåm chñ ngay caã vúái caác bïånh nhên coá giaáo duåc töët vaâ àûúåc höî trúå lêm saâng töët vêîn gùåp khoá khùn vúái viïåc tuên thuã chùåt cheä liïåu phaáp àoâi hoãi cao nhû vêåy; hún nûäa, caác bïånh nhên úã vaâo caác giai àoaån àêìu cuãa nhiïîm HIV àöi khi khöng sùén saâng uöëng nhûäng thuöëc khiïën hoå buöìn nön khi maâ khöng bõ bïånh vaâ coân khoeã maånh. Trong caác cuöåc thûã nghiïåm lêm saâng taåi caác nûúác cöng nghiïåp, vñ duå chó coá hai mûúi saáu phêìn trùm söë bïånh nhên tuên thuã caác chó thõ quy àõnh (Stewart 1997). Caác vêën àïì tuên thuã chêëp haânh cuãa bïånh nhên coá chiïìu hûúáng coân töìi tïå hún taåi caác nûúác thu nhêåp thêëp do trònh àöå hoåc vêën thêëp hún vaâ nhiïìu vêën àïì khaác maâ nhûäng ngûúâi ngheâo taåi caác nûúác àang phaát triïín phaãi àöëi mùåt.

Thêåm chñ vúái têët caã nhûäng khoá khùn vaâ bêët trùæc naây, nhiïìu bïånh nhên taåi caác nûúác àang phaát triïín seä yïu cêìu caác thêìy thuöëc cuãa mònh cho àiïìu trõ theo liïåu phaáp ba-loaåithuöëc, cuäng giöëng nhû caác bïånh nhên àaä cöë gùæng àïí coá àûúåc thuöëc AZT. Caác chñnh phuã àïën lûúåt mònh seä phaãi àöëi mùåt vúái sûác eáp phaãi mua nhûäng thuöëc naây vaâ phaãi bao cêëp cho caác dõch vuå lêm saâng cêìn thiïët. Khi coá rêët ñt ngûúâi bõ AIDS, töíng caác chi phñ cuäng seä thêëp tûúng àöëi vúái caác chi tiïu khaác cuãa chñnh phuã. Nhûng khi dõch tiïën triïín, con söë caác trûúâng húåp AIDS vaâ chi phñ cho bao cêëp seä leo thang nhanh choáng vaâ huát vïì mònh caác nguöìn lûåc khoãi caác nhu cêìu xaä höåi cêëp baách khaác. Túái möåt thúâi àiïím naâo àoá, seä trúã thaânh hiïín nhiïn laâ bao cêëp nhû vêåy khöng thïí chõu àûång àûúåc vaâ cuäng khöng cöng bùçng àöëi vúái nhiïìu ngûúâi maâ vò nhiïìu lyá do khaác nhau muöën àûúåc chñnh phuã giuáp nhûng laåi khöng bõ nhiïîm HIV. Caác chi phñ àiïìu trõ caá nhên cho AIDS thò cao, thêåm chñ taåi caác nûúác ngheâo Chuáng ta àaä thêëy rùçng caác àaáp ûáng y hoåc àöëi vúái HIV/AIDS töën tûâ mûác chó vaâi àöìng xu cho àïën haâng ngaân àö la. Möåt àêët nûúác coá thïí thûåc sûå chi tiïu bao nhiïu àïí àiïìu trõ möåt trûúâng húåp AIDS tuyâ thuöåc vaâo nhiïìu nhên töë khaác nhau, ngoaâi chi phñ àêìu vaâo khaác nhau cho chùm soác y tïë. Àiïìu quan troång nhêët trong söë nhûäng vêën àïì naây laâ khöëi lûúång àiïìu trõ maâ ngûúâi bõ nhiïîm HIV, gia àònh anh ta hay chõ ta, vaâ bêët kyâ möåt bïn thûá ba thanh toaán naâo nhû caác cöng ty baão hiïím hay chñnh phuã, sùén saâng vaâ coá khaã nùng, vaâ chñnh phuã bao cêëp bao nhiïu cho chùm soác y tïë vaâ àiïìu trõ AIDS. Hònh 1.8 cho thêëy rùçng giûäa caác nûúác khaác nhau khöëi lûúång naây coá liïn hïå qua laåi chùåt cheä vúái thu nhêåp tñnh theo àêìu ngûúâi. Möåt cuöåc khaão cûáu chiïìu sêu vïì chi tiïu cho AIDS taåi böën nûúác vaâ Bang Sao Paolo cuãa Bra-xin khùèng àõnh mö hònh chung naây; töíng chi tiïu bònh quên cho AIDS (caã cöng vaâ tû) khaác nhau tûâ 0,6 lêìn GDP trïn àêìu ngûúâi taåi Tan-da-ni-a túái 3,0 lêìn GDP àêìu ngûúâi taåi Sao Paolo; con söë bònh quên laâ tyã lïå khoaãng 1,5 (Baáo caáo phuå trúå, Shepard vaâ nhûäng taác giaã khaác 1996).

Caác phûúng phaáp thay thïë cho àiïìu trõ nöåi truá àùæt tiïìn Núi coá dõch AIDS nghiïm troång, caác nhaâ lêåp chñnh saách y tïë bïn trong vaâ bïn ngoaâi chñnh phuã àaä tòm caách cung cêëp sûå chùm soác têån tuåy vúái chi phñ thêëp. Ba phûúng phaáp thay thïë cho àiïìu trõ nöåi truá àùæt tiïìn laâ: phoâng àiïìu trõ AIDS ngoaåi truá, chùm soác bïånh nhên têån thïë (chùm soác taåi gia àònh vúái cöng nghïå thêëp cho nhûäng bïånh nhên bõ bïånh nùång khöng thïí chûäa khoãi), vaâ chùm soác taåi gia.

162

Möåt chûúng trònh saáng taåo àiïìu trõ vúái chêët lûúång cao caác triïåu chûáng vaâ caác bïånh cú höåi maâ khöng phaãi chi phñ cho nùçm bïånh viïån àoá laâ phoâng àiïìu trõ ngoaåi truá khai trûúng vaâo nùm 1989 taåi Sao Paolo, Bra-xin. Nhûäng cú súã khaám chûäa bïånh nhû vêåy àùåc biïåt phuâ húåp cho viïåc phuåc vuå caác bïånh nhên HIV dûúng tñnh vaâ bïånh nhên AIDS taåi àö thõ laâ nhûäng ngûúâi coá khaã nùng rúâi khoãi nhaâ mònh. Sau naây trong quaá trònh bïånh tiïën triïín, bïånh nhên ñt coá khaã nùng ài laåi hún, an dûúäng àûúâng vaâ dõch vuå chùm soác bïånh nhên têån thïë laâ nhûäng biïån phaáp thay thïë vúái chi phñ thêëp cho viïåc chùm soác bïånh nhên nöåi truá taåi möåt bïånh viïån tuyïën trïn. Tuy nhiïn, nhûäng cú súã nhû vêåy laåi tûúng àöëi hiïëm hoi taåi caác nûúác àang phaát triïín, cho nïn biïån phaáp thay thïë chñnh cho bïånh viïån laâ sûå chùm soác taåi gia.

Loaåi chùm soác taåi gia naâo laâ coá hiïåu quaã nhêët? Möåt cöng trònh phên tñch phñ cuãa taám chûúng trònh chùm soác taåi gia úã Dam-bi-a phaát hiïån rùçng nhûäng chûúng trònh naâo àûúåc bùæt àêìu tûâ cöång àöìng thò coá hiïåu quaã hún vaâ àúä töën keám hún nhiïìu so vúái caác chûúng trònh bùæt àêìu tûâ bïånh viïån (Chela vaâ nhûäng taác giaã khaác 1994; Martin, Van Praag, vaâ Msiska 1996). Giaã àõnh rùçng bïånh nhên AIDS trung bònh seä töìn taåi àûúåc saáu thaáng vúái bêët kyâ loaåi hònh chùm soác naâo, caác lúåi ñch cuãa viïåc chùm soác cêìn phaãi àûúåc ào lûúâng bùçng nhûäng sûå giaãm búát vïì chi phñ nùçm viïån; giaãm búát viïåc ài laåi àïën bïånh viïån cho bïånh nhên vaâ nhûäng ngûúâi chùm soác bïånh nhên; nêng cao sûå haâi loâng vaâ sûå dïî chõu cuãa bïånh nhên; caác lúåi ñch phuå àöëi vúái cöång àöìng, vñ duå nhû nêng cao hiïíu biïët vïì nhûäng caách phoâng ngûâa AIDS vaâ giaãm búát kyâ thõ vúái nhûäng ngûúâi HIV dûúng tñnh. Do nghiïn cûáu phaát hiïån ra rùçng nhûäng bïånh nhên naâo tiïëp nhêån sûå chùm soác taåi gia àaä giaãm búát viïåc vaâo viïån trûúác khi ài àïën caái chïët àûúåc coá hai ngaây maâ thöi, chi phñ cho caác chûúng trònh chùm soác taåi gia do bïånh viïån khúãi xûúáng khoaãng 312 àö la (6 thaáng nhên vúái 2 chuyïën thùm khaám bïånh nhên vúái 26 àö la cho möîi chuyïn thùm khaám) thò àaä cao hún nhiïìu so vúái khoaãn tiïët kiïåm 14,50 àö la vïì viïån phñ (2 ngaây nhên vúái 7,25 àö la). Mùåt khaác caác chi phñ cuãa saáu thaáng chùm soác taåi nhaâ do cöång àöìng khúãi xûúáng trung bònh úã mûác 26 àö la, ñt hún möåt phêìn mûúâi cuãa chi phñ cuãa chûúng trònh do bïånh viïån khúãi xûúáng, vaâ coá thïí hêìu nhû biïån giaãi àûúåc chó cêìn dûåa trïn cú súã giaãm búát sûã duång bïånh viïån thöi.

Sûå khaác nhau túái mûúâi lêìn vïì chi phñ giûäa caác chûúng trònh chùm soác taåi gia do bïånh viïån khúãi xûúáng vaâ do cöång àöìng khúãi xûúáng laâ do chi phñ lúán hún cho ài laåi vaâ cho thúâi gian laâm viïåc cuãa caán böå nhên viïn laâm trong caác chûúng trònh dûåa vaâo bïånh viïån. Vñ duå, vaâo möåt ngaây nhêët àõnh möåt àöåi y taá àûúåc àaâo taåo cuãa bïånh viïån chó coá thïí thùm khaám àûúåc tûâ böën àïën taám bïånh nhên maâ thöi, möåt phêìn tû trong söë hoå xa nhaâ khi töëp y taá túái.

Kïët quaã laâ töëp y taá cuãa bïånh viïån trung bònh daânh khoaãng hai giúâ àöìng höì trïn àûúâng ài àïí coá àûúåc khoaãng mûúâi lùm phuát khaám bïånh nhên. Ngûúåc laåi, caác àöåi laâm taåi cöång àöìng chó ài vaâi phuát vaâ lûu laåi chöî bïånh nhên trung bònh hai giúâ.

Nïëu nhû chi phñ thêëp cuãa chûúng trònh chùm soác taåi gia do cöång àöìng khúãi xûúáng taåi Dam-bi-a coá thïí khaái quaát hoaá àûúåc cho caác böëi caãnh khaác, thò coá thïí noái rùçng sûå chùm soác nhû vêåy coá thïí àûúåc taâi trúå búãi caác bïånh nhên, gia àònh vaâ cöång àöìng cuãa hoå. Quaã thûåc, caác chûúng trònh cuãa Dam-bi-a do cöång àöìng khúãi xûúáng hoaåt àöång töët búãi vò coá sûå höî trúå maånh meä cuãa nhûäng ngûúâi tònh nguyïån tûâ caác cöång àöìng súã taåi. Do caác lúåi ñch cuãa chûúng trònh bao göìm caã caác lúåi ñch cöng cöång vïì viïåc nêng cao nhêån thûác vïì phoâng ngûâa HIV vaâ giaãm búát sûå kyâ thõ, cho nïn chñnh phuã coá thïí coá vai troâ trong viïåc taâi trúå caác chûúng trònh nhû vêåy, ñt nhêët cho túái khi maâ caác lúåi ñch caá nhên cuãa caác chûúng trònh naây àöëi vúái gia àònh bïånh nhên àûúåc nhêån thûác àêìy àuã àïí caác gia àònh vaâ cöång àöìng tûå mònh höî trúå cho nhûäng chûúng trònh nhû vêåy. Taåi nhûäng núi coá caác chûúng trònh nhùçm taåo thuêån lúåi cho nhûäng ngûúâi ngheâo tiïëp cêån vúái dõch vuå chùm soác y tïë, chuáng cêìn phaãi àûúåc múã röång àïí 163

bao göìm caác chûúng trònh chùm soác taåi gia do cöång àöìng khúãi xûúáng coá sûã duång caác tiïu chñ xeát àuã àiïìu kiïån tûúng tûå.

Nhûäng lûåa choån chñnh saách y tïë khoá khùn trong möåt dõch bïånh AIDS nghiïm troång Phêìn trïn àaä mö taã taác àöång cuãa AIDS àöëi vúái caá nhên nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV vaâ cho thêëy rùçng viïåc chûäa trõ haån chïë àöëi vúái caác triïåu chûáng vaâ caác bïånh cú höåi, àùåc biïåt laâ khi thûåc hiïån möåt phêìn búãi caác chûúng trònh chùm soác taåi gia àònh do cöång àöìng àïì xûúáng, coá thïí chùm soác vò tònh thûúng vúái chi phñ khaá thêëp. ÚÃ phêìn naây, yïu cêìu duy trò caác chi phñ thêëp caâng trúã nïn roä raâng khi chuáng ta múã röång phaåm vi tûâ caá nhên möåt ngûúâi nhiïîm HIV sang caác nhu cêìu chùm soác y tïë cho têët caã moåi ngûúâi úã möåt quöëc gia. Àïí hiïíu sêu hún nhûäng lûåa choån àûúåc mêët khoá khùn coá liïn quan, trûúác hïët chuáng ta phaãi ûúác tñnh àûúåc phaåm vi taác àöång cuãa AIDS àöëi vúái khu vûåc y tïë, vaâ sau àoá múái thaão luêån xem caác chñnh saách cuãa chñnh phuã coá thïí giaãm nheå taác àöång àoá nhû thïë naâo.

HIV/AIDS aãnh seä hûúãng àïën khu vûåc y tïë nhû thïë naâo AIDS seä aãnh hûúãng àïën khu vûåc y tïë theo 2 hûúáng: laâm tùng caác yïu cêìu vïì chùm soác y tïë vaâ laâm giaãm chêët lûúång chùm soác y tïë hiïån coá vúái chi phñ hiïån haânh. Tûác laâ möåt söë ngûúâi coá kïët quaã HIV êm tñnh, nïëu khöng coá cùn bïånh naây, thò àaä khöng phaãi laâm loaåi xeát nghiïåm àoá, vaâ töíng chi phñ cho chùm soác sûác khoeã seä tùng lïn, xeát caã vïì söë tuyïåt àöëi cuäng nhû theo tyã lïå töíng saãn phêím quöëc dên2.

Laâm tùng caác yïu cêìu chùm soác y tïë. Hêìu hïët nhûäng ngûúâi mùæc bïånh AIDS laâ nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác. Nïëu khöng coá cùn bïånh AIDS thò nhoám tuöíi tûâ 15 àïën 50 naây chó chiïëm tûâ 10 àïën 20% töíng söë ngûúâi chïët úã caác nûúác àang phaát triïín. Nhûng nhûäng tûã vong naây laåi thûúâng taåo ra möåt tyã lïå khöng cên xûáng trong töíng caác nhu cêìu

Baãng 4.3. Tûã vong trïn 1.000 ngûúâi do nhiïîm HIV vúái tyã lïå cöë àõnh.

Tyã lïå hiïån nhiïîm HIV

Thúâi gian trung võ tûâ khi nhiïîm àïën khi chïët

(%)

10 nùm

5 nùm

0

0

0

5

5,3

11,1

10

10,5

22,2

15

15,8

33,3

20

21,1

44,4

30

31,6

66,7

50

52,6

111,1

100

105,3

222,2

Ghi chuá: Tyã lïå tûã vong úã cöåt 2 vaâ 3 àûúåc ûúác tñnh bùçng caách nhên tyã lïå hiïån nhiïîm cuãa cöåt 1 vúái 20 (2M-1), trong àoá M laâ thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm bïånh àïën khi chïët. Cöng thûác tñnh naây giaã àõnh 1 tònh traång dõch bïånh öín àõnh trong àoá tyã lïå nhiïîm múái laâ cöë àõnh vaâ 1 tyã lïå 1/(2M) cuãa nhûäng ngûúâi nhiïîm trong 1 nùm cöë àõnh chïët trong möîi möåt 2M caác nùm sau àoá. Nïëu khögn coá HIV, tyã lïå tûã vong laâm cú súã trïn 1.000 ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác (tûâ 15 àïën 50) nùçm trong khoaãng tûâ 0,8% úã caác nûúác cöng nghiïåp vaâ lïn àïën 5% úã möåt söë vuâng thuöåc Cêån Xa-ha-ra.

164

chùm soác y tïë (Over, Ellis, vaâ Solon 1992; Sauerborn, Berman, vaâ Nougtara 1996). Hún nûäa, vò möåt söë nghiïn cûáu cho rùçng nhûäng ngûúâi lúán tuöíi mùæc bïånh AIDS trûúác khi tûã vong sûã duång dõch vuå y tïë nhiïìu hún nhûäng ngûúâi chïët vò caác nguyïn nhên khaác vaâ thêåm chñ caã nhûäng ngûúâi mùæc bïånh keáo daâi, cho nïn tyã lïå tùng vïì yïu cêìu chùm soác y tïë cho nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác mùæc bïånh AIDS dûúâng nhû vûúåt quaá tyã lïå tùng vïì tûã vong cuãa hoå do AIDS gêy ra. Do hai nhên töë trïn, úã möåt nûúác coá ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác sûã duång 1/4 toaân böå dõch vuå y tïë trûúác khi chuyïín sang bïånh AIDS thò tyã lïå tùng vïì nhu cêìu chùm soác y tïë vöën coá cuãa àöëi tûúång naây seä laâm tùng toaân böå caác nhu cêìu vúái tyã lïå ñt nhêët laâ 1/4. Chùèng haån, tyã lïå tûã vong cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác do AIDS tùng 40% seä laâm tùng töíng söë nhu cêìu chùm soác y tïë ñt nhêët laâ 10%, tuy rùçng tyã lïå tûã vong chó tùng tûâ 4 àïën 8%3. Nïëu caác bïånh nhên AIDS sûã duång caác liïåu phaáp chöëng retroviruát thò nhu cêìu vïì y tïë coân tùng lïn rêët nhiïìu.

Töíng nhu cêìu chùm soác y tïë tùng nhû thïë naâo tuyâ thuöåc vaâo sûå tùng lïn cuãa tyã lïå tûã vong cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác, vaâ àiïìu àoá laåi phuå thuöåc vaâo mûác àöå hiïån nhiïîm HIV vaâ thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm HIV àïën khi tûã vong (baãng 4.3). Tyã lïå hiïån nhiïîm öín àõnh 5% trong söë ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác seä laâm tùng tyã lïå tûã vong haâng nùm vaâo khoaãng 5 ngûúâi/1000 ngûúâi nïëu thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm àïën khi chïët laâ 10 nùm, hoùåc khoaãng 10 ngûúâi/1000 ngûúâi nïëu thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm àïën khi chïët laâ 5 nùm4. Tyã lïå hiïån nhiïîm 30% nhû úã Lu-xa-ca, Dam-bi-a seä laâm tùng söë ngûúâi chïët lïn trong khoaãng tûâ 30 àïën 60 ngûúâi/1000 ngûúâi tuyâ theo khoaãng thúâi gian tûâ khi nhiïîm àïën khi chïët. ÚÃ vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi, núi tyã lïå tûã vong úã nhoám tuöíi naây àaä laâ 5/1000 ngûúâi trûúác khi coá dõch AIDS, thêåm chñ chó cêìn 5% söë ngûúâi nhiïîm HIV cuäng àaä laâm cho tyã lïå tûã vong úã ngûúâi lúán laâ 1/1000, cuäng vúái mûác àöå lêy nhiïîm HIV nhû trïn seä laâm tùng tyã lïå tûã vong úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác lïn gêëp 5 hoùåc 10 lêìn.

Vúái caác thöng söë trïn, bïånh dõch naây seä laâm tùng yïu cêìu vïì y tïë lïn bao nhiïu? ÚÃ möåt nûúác coá 1/4 söë ngûúâi lúán coá yïu cêìu chùm soác y tïë trûúác thúâi kò AIDS, vúái tyã lïå hiïån nhiïîm HIV öín àõnh trong ngûúâi lúán tuöíi laâ 5%, vúái thúâi gian trung bònh tûâ khi nhiïîm HIV àïën khi chïët laâ 10 nùm, vaâ vúái tyã lïå tûã vong cú súã úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác laâ 5/1000 thò bïånh dõch naây seä laâm tùng 26% caác yïu cêìu àöëi vúái moåi loaåi dõch vuå chùm soác y tïë5. Nïëu tyã lïå hiïån nhiïîm cao hún, thúâi gian tûâ luác nhiïîm bïånh àïën khi chïët ngùæn hún, hoùåc tyã lïå tûã vong cú súã úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác thêëp hún, thò tyã lïå tùng vïì yïu cêìu chùm soác y tïë seä tùng lïn tûúng ûáng.

Möåt yïëu töë quan troång sau cuâng coá thïí laâm tùng nhu cêìu chùm soác y tïë laâ baão hiïím y tïë. Baão hiïím coá thïí dûúái daång tû nhên hay chûúng trònh baão hiïím do chñnh phuã quaãn lyá, hoùåc thöng thûúâng hún laâ chùm soác y tïë thöng qua thuïë noái chung. Vò möåt phêìn caác chi phñ y tïë thûúâng do möåt hay nhiïìu caác hònh thûác baão hiïím trïn chi traã nïn tiïìn maâ caác bïånh nhên phaãi chi traã cho chùm soác y tïë thûúâng chó chiïëm möåt phêìn nhoã. Do baão hiïím cho pheáp caác bïånh nhên sûã duång nhiïìu dõch vuå y tïë hún khaã nùng cuãa hoå, noá laâm tùng caác yïu cêìu vïì chùm soác sûác khoeã úã bêët kïí mûác àöå bïånh têåt naâo; do àoá laâm tùng thïm cún söët vïì giaá caã chûäa bïånh cuãa möåt dõch bïånh AIDS. Vñ duå, nïëu phêìn chi phñ cho y tïë do caác bïånh nhên traã (tûác laâ tyã lïå àöìng baão hiïím) laâ 25% thò hoå seä giaãm töëi àa laâ 1/4 viïåc sûã duång dõch vuå trûúác viïåc chi phñ tùng nïëu hoå phaãi traã toaân böå söë chi phñ tùng àoá.

Laâm giaãm viïåc cung cêëp caác dõch vuå chùm soác y tïë: Ngoaâi viïåc laâm tùng caác yïu cêìu y tïë, AIDS seä laâm giaãm cung cêëp y tïë hiïån coá vúái chi phñ hiïån haânh theo 3 hûúáng.

Phaåm vi cuãa caác aãnh hûúãng naây, àûúåc thaão luêån úã phêìn dûúái àêy, noái chung seä röång hún úã caác nûúác ngheâo nhêët vúái mûác àöå bïånh dõch cao nhêët.

165

AÃnh hûúãng àêìu tiïn vaâ lúán nhêët laâ laâm tùng caác chi phñ àïí duy trò mûác àöå an toaân àöëi vúái caác quy trònh àiïìu trõ hiïån haânh. Thêåm chñ nïëu khöng coá AIDS thò caác bïånh viïån vaâ caác traåm xaá úã caác nûúác ngheâo coá thïí gêy ruãi ro vïì sûác khoeã. Kim tiïm vaâ caác duång cuå y tïë khaác khöng phaãi luác naâo cuäng àûúåc tiïåt truâng, caác phoâng bïånh thûúâng quaá àöng bïånh nhên vaâ khöng thoaáng khñ, vaâ nhên viïn y tïë thò thiïëu gùng tay cao su vaâ coá núi thiïëu caã xaâ phoâng. Nïëu khöng coá caác ngên haâng maáu hiïån àaåi, viïåc truyïìn maáu coá thïí laâm ngûúâi nhêån maáu nhiïîm bïånh viïm gan B. Vúái tònh traång nhû vêåy, caác bïånh truyïìn nhiïîm lêy lan nhanh choáng; möåt söë chûáng bïånh, trong àoá thûúâng laâ viïm phöíi, coá thïí dêîn àïën tûã vong. Tuy nhiïn, trûúác khi coá HIV, caác bïånh lêy nhiïîm àûúåc phaát hiïån taåi bïånh xaá hay bïånh viïån hiïëm khi gêy tûã vong cho caác bïånh nhên chûa úã vaâo tònh traång nguy kõch6.

Do AIDS tùng rêët lúán sûå ruãi ro cho caác bïånh nhên àang theo caác quy trònh àiïìu trõ hiïån taåi, chó viïåc duy trò mûác àöå an toaân àaä coá trûúác khi coá HIV cuäng àaä àoãi hoãi phaãi tùng cûúâng àiïìu kiïån vïå sinh vaâ saâng loåc maáu, maâ caã hai viïåc naây àïìu laâm tùng chi phñ cho y tïë. ÚÃ caác nûúác coá thu nhêåp tûâ trung bònh àïën thu nhêåp cao, núi viïåc saâng loåc maáu vaâ vö truâng caác duång cuå tiïm luön laâ tiïu chuêín, taác àöång cuãa AIDS chó giúái haån úã chöî laâ laâm tùng thïm chi phñ cho 1 xeát nghiïåm HIV böí sung thïm vaâo caác xeát nghiïåm hiïån haânh, sûã duång gùng tay cao su vaâ mùåt naå trong caác trûúâng húåp trûúác àêy khöng sûã duång. ÚÃ nhûäng nûúác ngheâo, trûúác khi coá AIDS, núi viïåc saâng loåc maáu vaâ vö truâng kim tiïm khöng àûúåc thûåc hiïån thò caác nguöìn lûåc cêìn àïí duy trò chêët lûúång dõch vuå y tïë trûúác nguy cú cuãa dõch bïånh AIDS naây laâ rêët lúán. Chùèng haån, ngên saách haâng nùm chi cho cú quan Dõch vuå Truyïìn maáu cuãa U-gan-àa, àûúåc thaânh lêåp àïí àöëi phoá vúái AIDS vaâ àaáp ûáng caác yïu cêìu cuãa toaân böå hïå thöëng y tïë quöëc gia cuãa nûúác naây vïì maáu saåch, ûúác tñnh vaâo khoaãng 1,2 triïåu àö la, bao göìm chi àêìu tû vaâ chi thûúâng xuyïn. Khoaãn naây chiïëm khoaãng 2% toaân böå caác chi phñ cho y tïë cöng cöång vaâ chiïëm khoaãng 1% trïn toaân böå caác chi phñ y tïë cuãa toaân quöëc (Uyã ban Chêu Êu 1995 a). Bêët chêëp caác khoaãn chi phñ to lúán tiïìm taâng cho viïåc saâng loåc maáu, HIV àaä cuãng cöë maånh meä luêån cûá cho möåt vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc àaãm baão cung cêëp maáu an toaân. Tuy vêåy, khöng coá lyá do thuyïët phuåc cho viïåc chñnh phuã bao cêëp toaân böå caác chi phñ cho dõch vuå (cung cêëp maáu, ND) naây vö thúâi haån (xem khung 4.1).

Saâng loåc maáu vaâ caãi tiïën caác thuã tuåc lêëy maáu seä baão vïå àûúåc caã ngûúâi hiïën maáu vaâ ngûúâi nhêån maáu. Tuy nhiïn, do söë ngûúâi hiïën vaâ söë ngûúâi nhêån noái chung khöng coá liïn quan àïën àöëi tûúång coá quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå vúái nhiïìu baån tònh khaác cho nïn möåt ngûúâi bõ lêy nhiïîm khi cho hay nhêån maáu khöng coá khaã nùng gêy lêy nhiïîm cho nhiïìu ngûúâi. Do vêåy, úã caác nûúác àang phaát triïín, núi chi phñ àïí xêy dûång möåt hïå thöëng cung cêëp maáu an toaân rêët cao, viïåc saâng loåc maáu khöng nùçm trong söë caác phûúng phaáp tiïëp cêån coá hiïåu quaã vïì chi phñ nhùçm ngùn chùån möåt bïånh dõch lan truyïìn qua àûúâng tònh duåc (xem khung 4.2). Àïí chùæc chùæn, saâng loåc maáu vaâ àiïìu kiïån vïå sinh caãi thiïån seä giuáp ngùn sûå lan truyïìn cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác ngoaâi AIDS. Caác biïån phaáp àoá cuäng laâm giaãm caác ruãi ro nghïì nghiïåp do AIDS vaâ caác bïånh khaác gêy ra cho caác caán böå y tïë, vaâ do vêåy cuäng giuáp laâm giaãm caác chi phñ böí sung cêìn àïí giaãi quyïët caác ruãi ro àoá - möåt vêën àïì maâ chuáng töi seä nïu úã phêìn dûúái. Möåt tñnh toaán kyä lûúäng vïì têët caã caác chi phñ baão vïå caác bïånh nhên khöng bõ nhiïîm HIV thöng qua saâng loåc maáu cêìn phaãi tñnh àïën caác lúåi ñch böí sung naây, maâ caác söë liïåu vïì chuáng laåi khöng coá. Tuy nhiïn, dûúâng nhû ngay caã khi caác lúåi ñch naây àûúåc tñnh àïën thò caác chi phñ coân laåi cho loåc maáu vaâ caãi thiïån àiïìu kiïån vïå sinh àïí baão vïå bïånh nhên khoãi HIV/AIDS vêîn seä laâm tùng àaáng kïí chi phñ àún võ cuãa caác dõch vuå y tïë.

166

Khung minh hoaå 4.1. Vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc àaãm baão maáu saåch Dõch bïånh HIV/AIDS àaä laâm gia tùng têìm quan troång cuãa maáu saåch. Trong khi lêy nhiïîm phöí biïën nghiïm troång nhêët maâ möåt söë ngûúâi nhêån truyïìn maáu trûúác àêy phaãi súå do maáu chûa àûúåc saâng loåc laâ bïånh viïm gan B – cùn bïånh ñt gêy tûã vong vaâ lan truyïìn chó trong 2,5% caác ca truyïìn maáu khöng qua saâng loåc. Hiïån nay úã möåt söë nûúác, ngûúâi nhêån maáu àang chõu möåt ruãi ro laâ 1/4 söë ca truyïìn laâ bõ nhiïîm HIV (Emmanuel, Töí chûác Y tïë Thïë giúái, trñch trong Fransen, thöng tin caá nhên).

Do hêåu quaã cuãa HIV/AIDS, viïåc truyïìn maáu cêìn cho thuã thuêåt phêîu thuêåt hay sinh àeã úã möåt nûúác àang phaát triïín caách àêy 10 nùm coá thïí vöën laâ cöng viïåc thûúâng nhêåt nay àoâi hoãi phaãi coá sûå àaãm baão vïì maáu saåch cuäng an toaân nhû nhau.

Vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc cung cêëp maáu an toaân laâ gò? Deåp vêën àïì àoái ngheâo sang möåt bïn - vêën àïì àaä àûúåc àïì cêåp trong phêìn lúâi cuãa saách, coá thïí xaác àõnh 5 lyá do àïí cho chñnh phuã bao cêëp, hoùåc nïëu khöng thò cuäng àoáng vai troâ trong viïåc cung cêëp maáu, laâ: (1) ngùn chùån sûå lan truyïìn HIV sang nhûäng ngûúâi nhêån maáu; (2) ngùn sûå lan truyïìn trong caác baån tònh cuãa nhûäng ngûúâi nhêån maáu; (3) traánh khöng àïí bêët chúåt xaãy ra trong cöång àöìng sûå ruãi ro vïì sûác khoeã do nguyïn nhên maáu truyïìn khöng àûúåc saâng loåc; (4) àaãm baão möåt lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö lúán cho möåt dõch vuå ngên haâng maáu; vaâ (5) traánh khoá khùn maâ möåt cöng dên coá thïí gùåp khi nhêån àõnh vïì chêët lûúång cuãa möåt ngên haâng maáu.

Trong khi möåt ngên haâng maáu coá chêët lûúång cao seä hiïín nhiïn coá hiïåu quaã trong viïåc ngùn chùån truyïìn maáu nhiïîm viruát, vaâ do vêåy cuäng ngùn khöng cho caác bïånh viïån gêy cho nhûäng ngûúâi nhêån maáu bõ nhiïîm viruát, viïåc naây, baãn thên noá khöng coá nghôa laâ chñnh phuã cêìn àoáng vai troâ trong cung cêëp maáu saåch. Deåp caác cên nhùæc tûâ thûá (2) àïën thûá (5) sang möåt bïn thò viïåc cung cêëp maáu saåch cuäng coá têìm quan troång nhû laâ cung cêëp kim tiïm saåch, böng bùng saåch, vaâ caác baân tay saåch cuãa caác y taá khi thay bùng cho bïånh nhên. Bêët kyâ lêåp luêån naâo cho sûå taâi trúå cuãa chñnh phuã àïí àaãm baão chêët lûúång, bao göìm caã àiïìu kiïån vïå sinh cùn baãn àöëi vúái bïånh viïån, àïìu coá thïí aáp duång cho vêën àïì maáu saåch. Nïëu moåi ngûúâi thûâa nhêån yá kiïën rùçng chùm soác úã bïånh viïån laâ yïu cêìu cùn baãn cêìn àûúåc sûå bao cêëp lúán cuãa chñnh phuã thò yá kiïën àoá cuäng aáp duång cho vêën àïì maáu saåch. Tuy nhiïn, nïëu ngûúâi ta cho rùçng khöng coá möåt lyá do roä raâng uãng höå viïåc chùm soác chûäa bïånh hún laâ caác nhu cêìu cú baãn khaác nhû quêìn aáo, nhaâ cûãa vaâ nûúác saåch thò maáu saåch seä phaãi nhêån àûúåc ñt trúå cêëp cuãa chñnh phuã nhû laâ caác dõch vuå y tïë chûäa bïånh khaác.

Nhûng ngay caã nhûäng ai tin rùçng hêìu hïët caác dõch vuå chûäa bïånh nhêån ñt trúå cêëp àïìu thûâa nhêån rùçng viïåc àiïìu trõ caác bïånh lêy nhiïîm mang laåi caác taác àöång ngoaåi vi tñch cûåc, vaâ do vêåy cêìn àûúåc trúå cêëp. Àiïìu naây àûa chuáng ta àïën àaánh giaá cên nhùæc thûá hai. Giaã àõnh rùçng nhûäng ngûúâi nhêån maáu bõ lêy nhiïîm àûúåc bònh phuåc sau liïåu trònh chûäa trõ vaâ sau àoá bùæt àêìu coá hoaåt àöång tònh duåc, thò viïåc ngùn sûå lêy nhiïîm cuãa hoå coá thïí ngùn hoå khöng gêy lêy nhiïîm sang nhûäng ngûúâi khaác.

Nhûäng taác àöång ngoaåi vi tñch cûåc naây lúán nhû thïë naâo? Àöëi vúái 1 nûúác laâ U-gan-àa, khung 4.2 cho thêëy 1 chûúng trònh coá hiïåu quaã cao ngùn chùån 517 trûúâng húåp lêy nhiïîm thûá phaát nùm 1994 àaä chi phñ têån 1.684$ cho möîi trûúâng húåp. Tuy chi phñ naây thêëp hún rêët nhiïìu so vúái chi phñ àiïìu trõ suöët àúâi cho 1 bïånh nhên nhiïîm HIV úã 1 nûúác cöng nghiïåp, con söë ûúác tñnh naây laâ hoaân toaân coá lyá. Do vêåy, viïåc ngùn chùån caác trûúâng húåp lêy nhiïîm thûá phaát toã ra khöng àuã àïí biïån minh sûå trúå cêëp cuãa chñnh phuã cho toaân böå caác chi phñ cuãa chûúng trònh, tuy rùçng khoaãn àoá thïí hiïån sûå bao cêëp tûâng phêìn.

Cên nhùæc thûá (3) vaâ (4) àïìu cuâng noái àïën caác lêåp luêån mang tñnh kinh tïë thûúâng duâng àïí biïån minh cho caác àêìu tû cuãa chñnh phuã vaâo cú súã haå têìng. Sûå tùng àöåt ngöåt nhûäng ruãi ro do truyïìn maáu laâ möåt cuá söëc àöëi vúái hïå thöëng y tïë, quaá nhanh àöëi vúái caác caá nhên vaâ caác cú súã tû nhên àïí coá thïí coá nhûäng thu xïëp ngay viïåc loåc maáu. Laâ ngûúâi baão hiïím cuöëi cuâng trûúác nhûäng thay àöíi mang tñnh thaãm hoaå àöëi vúái möi trûúâng, chñnh phuã àoáng vai troâ höî trúå xaä höåi àiïìu chónh thñch ûáng vúái caác chi phñ múái cao hún vaâ tñnh phûác taåp cuãa cöng taác y tïë trûúác sûå coá mùåt cuãa bïånh AIDS. Hún nûäa, nhû

167

thïí hiïån úã hònh khung 4.1, möåt dõch vuå truyïìn maáu mang laåi nhûäng lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö lúán.

Vò chó cêìn möåt cú súã truyïìn maáu duy nhêët cuäng coá thïí phuåc vuå toaân böå caác nhu cêìu trong nûúác maâ khöng laâm mêët ài lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö, nïn noá àûúng nhiïn àoáng vai troâ laâ cú súã àöåc quyïìn maâ khöng súå bõ caånh tranh àïí àaãm baão chêët lûúång dõch vuå vúái giaá caã thêëp nhêët. Cú súã àoá coá thïí bõ eáp phaãi lêëy giaá cao hún so vúái chi phñ biïn tïë àïí buâ àùæp caác chi phñ, vaâ coá thïí lêëy giaá cao hún caác chi phñ trung bònh nhùçm thu àûúåc lúåi nhuêån töëi àa. Cuäng nhû caác cú súã àiïån lûåc vaâ caác cöng ty àöåc quyïìn tûå nhiïn khaác, coá möåt lyá leä àaä xaác àõnh tûâ lêu cho viïåc chñnh phuã can thiïåp àïí àiïìu chónh, nïëu khöng súã hûäu vaâ vêån haânh chuáng, trong nhûäng böëi caãnh nhû vêåy. Tuy nhiïn, böëi caãnh naây khöng biïån minh cho viïåc bao cêëp 100% cho maáu.

Cên nhùæc thûá (5) noái vïì viïåc cöng chuáng khöng coá khaã nùng àaánh giaá àûúåc chêët lûúång cuãa möåt ngên haâng maáu. Lêåp luêån naây khöng chó riïng àöëi vúái caác dõch vuå truyïìn maáu búãi vò bïånh nhên cuäng khoá coá thúâi gian àïí àaánh giaá chêët lûúång caác thaây thuöëc cuãa hoå(1). Tuy nhiïn, ngûúâi bïånh coá thïí choån trong nhiïìu thêìy thuöëc nhûng do vêën àïì lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö lúán hoå khöng coá sûå lûåa choån caác ngên haâng maáu. Chñnh phuã vaâ nhên dên khöng nïn cho rùçng bêët kyâ möåt cöng ty àöåc quyïìn naâo, duâ saãn xuêët àiïån nùng hay cung cêëp caác dõch vuå ngên haâng maáu, hay duâ “vò lúåi nhuêån” hay “phi lúåi nhuêån”, khöng nhêët thiïët laâ phuåc vuå töët nhêët lúåi ñch cuãa nhên dên.

Trong trûúâng húåp nhû vêåy, coá lêåp luêån cêìn thaânh lêåp möåt höåi àöìng àiïìu tiïët àïí dõch vuå truyïìn maáu chõu traách nhiïåm trûúác àoá(2). Ban naây bao göìm àaåi diïån cuãa caác cú súã y tïë, cuãa chñnh phuã vaâ ngûúâi bïånh, vaâ cêìn àûa ra caác baáo caáo thûúâng niïn vïì chêët lûúång cuãa dõch vuå ngên haâng maáu. Vaâ caác baáo caáo àoá phaãi àûúåc phöí biïën röång raäi trïn baáo chñ.

Toám laåi, vai troâ thñch húåp cuãa chñnh phuã trong taâi trúå cho viïåc cung cêëp maáu trûúác hïët phuå thuöåc vaâo quan àiïím cuãa moåi ngûúâi vïì mûác àöå taâi trúå cuãa chñnh phuã cho caác dõch vuå chûäa bïånh.

Luêån cûá cho caác dõch vuå chûäa bïånh naây múã röång aáp duång trûåc tiïëp cho caã viïåc cung cêëp maáu. Söë lûúång caác ca lêy nhiïîm thûá phaát ngùn chùån àûúåc do maáu àûúåc saâng loåc coá leä khöng phaãi laâ lêåp luêån coá sûác maånh vïì sûå bao cêëp cuãa chñnh phuã. Mùåc dêìu vêåy, coá möåt yá kiïën maånh meä cho rùçng chñnh phuã phaãi khúãi sûå vaâ nuöi dûúäng möåt dõch vuå ngên haâng maáu nhû laâ möåt “ngaânh non treã” àûúåc trúå cêëp trûúác khi bùæt noá phaãi chõu nhûäng khoá khùn vïì thu xïëp vïì taâi chñnh cho phêìn coân laåi cuãa hïå thöëng chùm soác y tïë. Cuöëi cuâng, do lúåi thïë kinh tïë nhúâ quy mö lúán coá xu hûúáng laâm cho ngên haâng maáu trúã thaânh àöåc quyïìn úã hêìu hïët caác nûúác, caác dõch vuå ngên haâng maáu cêìn phaãi àùåt dûúái sûå giaám saát nghiïm ngùåt vïì quy chïë.

Hònh khung 4.1. Chi phñ cho möåt àún võ maáu truyïìn úã U-gan-àa

168

Nguöìn: UÃy ban chêu Êu 1995a, trang 94. Trõ giaá danh nghôa àûúåc àöíi ra àö la giaá hiïån haânh theo tyã giaá 1,2 àö la cho 1ECU vaâ sau àoá chuyïín sang àö la giaá nùm 1994 sûã duång chó söë giaá haâng tiïu duâng cuãa Myä.

(1) Thöng tin luön luön phên böí khöng àïìu giûäa möåt cöng ty saãn xuêët vaâ baán maáu vúái bïånh viïån, thêìy thuöëc vaâ bïånh nhên laâ nhûäng ngûúâi duâng maáu.

(2) Mùåc dêìu bïånh nhên phaãi chõu möåt phêìn nhû nhau chi phñ biïn tïë cuãa möåt àún võ maáu nhû trong trûúâng húåp chûäa caác bïånh khöng truyïìn nhiïîm khaác, khöng thïí cho rùçng ngûúâi cho maáu phaãi àûúåc traã tiïìn maáu. Caác quan saát cuãa Richard Titmuss (1972) vïì lúåi ñch cuãa viïåc hiïën maáu tûå nguyïån àûúåc thêëy sûã duång úã nhiïìu hoaân caãnh quöëc gia khaác nhau.

Khung minh hoåa 4.2. Chi phñ phoâng chöëng lêy nhiïîm HIV thûá phaát nhúâ loåc maáu úã U-gan-àa Hiïåu quaã chi phñ cuãa viïåc loåc maáu trong phoâng chöëng lêy nhiïîm HIV nhû thïë naâo? Möåt cêu traã lúâi cho vêën àïì naây coá thïí tòm thêëy trong kïët quaã hoaåt àöång cuãa Dõch vuå Truyïìn maáu cuãa U-ganàa (UBTS) nùm 1993. Àûúåc giao nhiïåm vuå cung cêëp maáu saåch cho Cam-pa-la nùm 1991, àïën nùm 1993 UBTS àaä coá khaã nùng phuåc vuå caã nûúác. Trong nùm àoá, dõch vuå truyïìn maáu àaä àûúåc cung cêëp cho 20.156 bïånh nhên trong caã nûúác vúái chi phñ trung bònh khoaãng 38 àö la möåt àún võ, trung bònh möîi bïånh nhên cêìn 1/2 àún võ, vúái töíng söë ngên saách khoaãng 929.900 àö la.

Baãng khung 4.2 phên tñch lúåi ñch phoâng chöëng HIV cuãa loaåi hònh dõch vuå naây, cho thêëy dõch vuå goáp phêìn ngùn chùån viïåc lêy nhiïîm HIV trong khoaãng 1863 ngûúâi àûúåc truyïìn maáu coân söëng soát.

Nhûng àïí àaánh giaá taác àöång ngoaåi vi tñch cûåc cuãa chûúng trònh naây, tûâ àoá lyá giaãi cho viïåc trúå cêëp cuãa chñnh phuã, chuáng ta cêìn vûúåt ra ngoaâi khuön khöí lêy nhiïîm sú phaát àïí xem xeát tònh hònh lêy nhiïîm thûá nhêët. Nhûäng treã em bõ nhiïîm do truyïìn maáu chûa chùæc coá khaã nùng söëng lêu hún àïí tiïëp tuåc truyïìn bïånh sang nhûäng ngûúâi khaác, nhûng möåt söë ngûúâi lúán àaä àuã tuöíi vaâ trúã nïn bùæt àêìu coá hoaåt àöång tònh duåc àïí tham gia vaâo caác haânh vi tònh duåc nguy cú sau khi truyïìn maáu nïëu hoå coân söëng. Vò rêët nhiïìu trong söë nhûäng ngûúâi naây thûúâng öëm rêët nùång, chûúng trònh nghiïn cûáu àaánh giaá dûå tñnh rùçng möîi caá nhên trong söë nhûäng ngûúâi naây chó coá 50% cú höåi truyïìn HIV sang möåt ngûúâi khaác (European Commission 1995). Do vêåy, töíng söë trûúâng húåp nhiïîm HIV thûá phaát àûúåc ngùn chùån laâ 415(1). Nïëu toaân böå luêån cûá cho möåt dõch vuå cung cêëp maáu laâ ngùn ngûâa nhûäng lêy nhiïîm thûá phaát naây thò hiïåu quaã chi phñ cuãa dõch vuå naây laâ 929.900 àö la chia cho 415 hay 2.240 àö la àöëi vúái möîi trûúâng húåp lêy nhiïîm thûá phaát àûúåc ngùn chùån. Nïëu U-gan-àa coá möåt hïå thöëng cung cêëp maáu öín àõnh, chi phñ phoâng chöëng viïåc lêy nhiïîm 415 trûúâng húåp seä chó coân 319.894 àö la hay 771 àö la möîi trûúâng húåp.

Con söë nhoã hún rêët nhiïìu naây vêîn coân laâ quaá lúán so vúái chi phñ phoâng chöëng lêy nhiïîm thûá phaát theo nhûäng caách khaác (xem khung minh hoaå 2.6).

Bêët kyâ möåt lêy nhiïîm thûá phaát àûúåc ngùn ngûâa thöng qua caác caách trïn phaãi àûúåc cöång thïm vaâo söë 415 àïí tñnh töíng lúåi ñch ngoaåi vi cuãa chûúng trònh.

(1) Caác taác giaã chó ra rùçng tham vêën nhûäng ngûoâi cho maáu coá thïí ngùn chùån caác lêy nhiïîm sú phaát thïm (European Commission 1995).

169

Baãng khung 4.2. Hiïåu quaã truyïìn maáu traánh lêy nhiïîm HIV, U-gan-àa, 1993.

Lúåi ñch Hiïåu quaã truyïìn maáu

Treã em

Ngûúâi lúán

Töíng

Bïånh nhên truyïìn

11.515

8.614

20.156

Bïånh nhên dûå kiïën chïët nïëu khöng truyïìn

5.758

3.898

9.656

Bïånh nhên truyïìn maáu nhûng vêîn chïët

3.801

2.592

6.393

Söë tûã vong coá thïí ngûâa àûúåc

1.957

1.296

3.253

Söë trûúâng húåp nhiïîm HIV sú phaát

1.033

830

1.863

Söë trûúâng húåp nhiïëm HIV thûá phaát

0

415

415

Nguöìn: Dûåa trïn kïët quaã thu àûúåc tûâ Dõch vuå Truyïìn maáu Uganda theo bao scaáo taåi Beal, Bontinck vaâ Fransen (1992); European Commission (1995a); vaâ Fransen (1997, trao àöíi caá nhên).

Nhên töë thûá hai laâm giaãm viïåc cung cêëp caác dõch vuå y tïë vúái giaá nhêët àõnh laâ úã söë lûúång cuãa caác caán böå y tïë khi hoå bõ nhiïîm HIV. Cuäng nhû nhûäng ngûúâi lúán tuöíi khaác, caán böå y tïë cuäng coá thïí bõ nhiïîm do quan hïå tònh duåc hay sûã duång duång cuå tiïm chñch khöng tiïåt truâng. Hoå cuäng gùåp phaãi thïm möåt ruãi ro nûäa laâ bõ nhiïîm trong khi laâm viïåc; tuy nhiïn, loaåi ruãi ro naây noái chung nhoã hún rêët nhiïìu so vúái loaåi ruãi ro do quan hïå tònh duåc.

Do àoá liïåu tyã lïå tûã vong do AIDS trong söë caác nhên viïn y tïë cao hún hay thêëp hún dên thûúâng phuå thuöåc chuã yïëu vaâo taác àöång cuãa thu nhêåp, giaáo duåc, àõa võ xaä höåi àöëi vúái caác haânh vi tònh duåc. Hai nghiïn cûáu tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi laâm cöng taác y tïë úã chêu Phi cho thêëy rùçng caác baác sô vaâ y taá ñt nhêët coá khaã nùng nhiïîm bïånh nhû nhûäng ngûúâi khaác (Mann vaâ caác taác giaã khaác 1986; Buve vaâ caác taác giaã khaác 1994). Nïëu àiïìu naây cuäng àuáng úã caác núi khaác, möåt àêët nûúác vúái tyã lïå hiïån nhiïîm HIV úã mûác 5%, möîi nùm seä coá tûâ 0,5 àïën 1% caán böå y tïë chïët vò bïånh AIDS; möåt nûúác coá 30% tyã lïå hiïån nhiïîm bïånh seä mêët ài 3 àïën 7% caán böå y tïë vò dõch bïånh. Sûå mêët maát tûâ tûã vong vò AIDS naây coá thïí laâm gia tùng àaáng kïí chi phñ trong lônh vûåc y tïë. Vñ duå, nïëu chi phñ lao àöång chiïëm möåt nûãa töíng chi phñ y tïë, àaâo taåo vaâ tuyïín choån caán böå thay thïë àoâi hoãi möåt khoaãn chi tiïu möåt lêìn bùçng lûúng möåt nùm cuãa caán böå, do àoá mêët ài 7% caán böå y tïë seä laâm tùng töíng chi phñ trong khu vûåc y tïë lïn 3,5%.

AIDS laâm giaãm cung cêëp caác dõch vuå y tïë theo caách thûá ba thöng qua nhûäng ruãi ro maâ noá gêy ra cho nhûäng ngûúâi laâm cöng taác y tïë. Mùåc duâ hêìu hïët nhûäng ngûúâi laâm cöng taác y tïë bõ nhiïîm bïånh vò quan hïå tònh duåc, nhûng trong möåt xaä höåi vúái tyã lïå bïånh nhên HIV dûúng tñnh cao, cöng taác chùm soác y tïë seä trúã nïn nguy hiïím hún so vúái möåt xaä höåi khöng coá HIV. Möåt söë sinh viïn àaáng ra seä trúã thaânh baác sô hay y taá vò vêåy seä choån nhûäng ngaânh nghïì thay thïë, trûâ phi hoå àûúåc buâ àùæp vúái möåt mûác thuâ lao cao cho nhûäng ruãi ro naây. Möåt cuöåc khaão saát gêìn àêy trong söë caác sinh viïn ngaânh y vaâ y taá úã Myä cho thêëy AIDS thûåc sûå àaä laâm giaãm sûác cuöën huát cuãa nhûäng chuyïn ngaânh coá nhiïìu khaã nùng phaãi tiïëp xuác vúái caác bïånh nhên HIV dûúng tñnh (Bernstein, Rabkin vaâ Wolland 1990; Mazzullo vaâ nhûäng taác giaã khaác 1990). Vêën àïì naây coá nguy cú nghiïm troång hún úã nhûäng nûúác bõ dõch bïånh hoaânh haânh nùång, úã àoá tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cao hún rêët nhiïìu vaâ gùng tay cao su cuäng nhû caác trang bõ baão höå khaác thûúâng rêët khan hiïëm. Taåi Dam-bi-a, möåt söë y taá àaä yïu cêìu möåt mûác thuâ lao àùåc biïåt àïí buâ vaâo nhûäng ruãi ro cao trong nghïì nghiïåp do HIV gêy ra (Buve vaâ caác taác giaã khaác).

Quy mö tùng chi phñ caán böå y tïë chûa àûúåc ûúác tñnh. Nhû àaä lûu yá úã trïn, tùng cûúâng 170

àïì phoâng trong caác bïånh viïån vaâ traåm xaá coá thïí giaãm chi phñ naây. Nhûng vò con ngûúâi phaãn ûáng vúái nhûäng ruãi ro maâ hoå nhêån thûác àûúåc nhiïìu hún laâ nhûäng ruãi ro thûåc tïë, viïåc tùng cûúâng cöng taác àïì phoâng coá thïí taåo ra rêët ñt aãnh hûúãng àöëi vúái yïu cêìu àoâi tùng mûác thuâ lao. Do àoá, dûúâng nhû roä raâng laâ nhêån thûác cuãa caác caán böå y tïë vïì ruãi ro naây seä laâm tùng chi phñ y tïë.

AÃnh hûúãng chung cuãa ba kïët quaã naây - tùng chi phñ phoâng chöëng trong caác cú súã y tïë giaãm caán böå y tïë vò HIV, tùng thïm thuâ lao do caán böå y tïë àoâi hoãi àïí buâ àùæp cho hoå vò nhûäng ruãi ro cao - phuå thuöåc möåt phêìn rêët quan troång vaâo tyã lïå hiïån nhiïîm vaâ phuå thuöåc vaâo viïåc caác ngên haâng maáu hiïån àaåi vaâ tònh hònh vïå sinh hiïån taåi àaä coá chûa. Àöëi vúái möåt nûúác coá tó lïå hiïån nhiïîm laâ 5% trong söë nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác vaâ thiïëu ngên haâng maáu vaâ viïåc loåc maáu trûúác khi coá naån dõch, möåt dûå tñnh baão thuã cho rùçng chi phñ chùm soác y tïë vúáñ möåt söë lûúång vaâ chêët lûúång àõnh trûúác seä tùng lïn 10%.

Dõch vuå chùm soác khan hiïëm, chi tiïu cao. Kïët húåp caã hai laåi, khi cêìu tùng vaâ cung giaãm taåo ra hai taác àöång liïn quan àïën nhau: trûúác tiïn, dõch vuå chùm soác y tïë trúã nïn khan hiïëm vaâ do àoá seä àùæt tiïìn hún; thûá hai, chi tiïu cho y tïë cuãa quöëc gia cuäng tùng.

Quy mö gia tùng chi phñ cho y tïë vaâ chi tiïu ngên saách cho y tïë phuå thuöåc möåt phêìn vaâo sûå phaãn ûáng vúái giaá caã, hay “hïå söë co giaän” cuãa cêìu àöëi vúái cung trong y tïë. Àöëi vúái hêìu hïët caác loaåi haâng hoaá, giaá cao laâm giaãm cêìu, vò ngûúâi tiïu duâng chuyïín sang mua caác haâng hoaá thay thïë hoùåc boã qua khöng mua loaåi haâng hoaá dûå àõnh àoá nûäa. Quy luêåt naây cuäng xaãy ra trong lônh vûåc y tïë, nhûng sûå phaãn ûáng vúái giaá caã hay àöå co giaän cuãa cêìu trong lônh vûåc y tïë daânh cho ngûúâi lúán thûúâng rêët nhoã, vò khöng coá möåt haâng hoaá thay thïë naâo tûúng tûå, vaâ ngûúâi ta seä bõ öëm vaâ nhûäng ngûúâi coá khaã nùng thanh toaán thûúâng muöën traã tiïìn vúái bêët cûá giaá naâo àïí khoãi bïånh. Àïí giaã thiïët, chuáng ta cho rùçng giaá tùng lïn 8% seä laâm giaãm tiïu duâng xuöëng 8%, vúái hïå söë co giaän cêìu laâ 0,8%.

Giaá cao cuäng thûúâng laâm tùng cung. Tuy nhiïn, úã àêy baãn chêët cuãa khu vûåc y tïë aãnh hûúãng àïën phaãn ûáng cuãa cung. Trong möåt thúâi gian rêët ngùæn, coá leä khoaãng möåt thaáng cung coá khaã nùng thay àöíi khöng nhiïìu. Nhûng sau möåt thúâi gian daâi, cung vïì thêìy thuöëc vaâ àêìu vaâo trong lônh vûåc y tïë seä tùng àïën mûác cêìn thiïët. Trong giai àoaån trung gian, àöå khoaãng nùm nùm hoùåc hún, chuáng ta dûå tñnh cung trong y tïë seä phaãn ûáng phêìn naâo vúái cêìu tùng vaâ giaá tùng do cêìu tùng. Möåt phaãn ûáng àûúåc ghi laåi úã Ca-na-àa, Ai Cêåp, ÊËn Àöå, In-àö-nï-xi-a, vaâ Phi-li-pin laâ nhûäng thêìy thuöëc laâm viïåc trong khu vûåc cöng phaãi sùæp xïëp laåi lõch laâm viïåc vaâ daânh nhiïìu thúâi gian hún àïí laâm viïåc bïn ngoaâi khu vûåc tû nhên sau khi hoå àaä thûåc hiïån nghôa vuå àöëi vúái chñnh phuã. Hïå söë co giaän cuãa phaãn ûáng naây dûå tñnh laâ vaâo khoaãng 0,5, coá nghôa laâ cûá 10% tùng giaá seä taåo ra 5% tùng cung (Chawla 1993, 1997; Bolduc, Fortin, vaâ Fournier 1996).

Chuáng ta àaä lêåp luêån trong hai phêìn trïn àêy rùçng tó lïå huyïët thanh dûúng tñnh khöng àöíi 5% úã quêìn thïí cuöëi cuâng seä laâm tùng cêìu trong y tïë lïn khoaãng möåt phêìn tû vaâ chi phñ cho y tïë vúái chêët lûúång àõnh trûúác lïn khoaãng 10%. Ruát ra möåt giaã thiïët trong phêìn naây vïì hïå söë co giaän cêìu vaâ phaãn ûáng cung, giaã àõnh rùçng bïånh nhên traã möåt nûãa chi phñ chùm soác sûác khoeã, khung 4.3 cho biïët töíng chi phñ y tïë quöëc gia, vaâ tyã troång cuäng nhû chi tiïu cuãa chñnh phuã seä tùng lïn 43%. Sûå gia tùng naây seä ñt hún úã nhûäng nûúác nhû ÊËn Àöå, trong àoá chó coá möåt phêìn nùm chi phñ y tïë àûúåc chñnh phuã thanh toaán, vaâ nhiïìu hún nûäa úã nhûäng nûúác nhû Myä Latinh vaâ Àöng Êu, trong àoá ba phêìn tû hay nhiïìu hún nûäa chi phñ àûúåc nhaâ nûúác trúå cêëp.

171

Khung minh hoaå 4.3. Ûúác tñnh aãnh hûúãng cuãa AIDS àöëi vúái khu vûåc y tïë Giaá chùm soác y tïë thûåc tïë seä tùng lïn bao nhiïu do taác àöång cuãa AIDS? Hònh khung 4.3 chó ra quy mö gia tùng coá thïí àûúåc tñnh toaân nhû thïë naâo trong möåt àêët nûúác giaã àõnh vúái hïå söë co giaän cêìu vaâ cung cho y tïë laâ 0,8 vaâ 0,5 vaâ chñnh saách cuãa chñnh phuã trúå cêëp möåt nûãa chi phñ cho y tïë. Hai àûúâng àêåm thïí hiïån khöëi lûúång cung vaâ cêìu dõch vuå chùm soác y tïë vúái mûác giaá trûúác khi coá naån dõch HIV. (Àûúâng cêìu àûúåc veä vúái hïå söë co giaän chó coá 0,4 nhùçm thïí hiïån kïët quaã trúå cêëp cuãa chñnh phuã àöëi vúái ngûúâi tiïu duâng). Hònh naây àûúåc xêy dûång nhùçm àïí cho mûác cên bùçng trïn thõ trûúâng xaãy ra úã mûác giaá 10 àún võ tiïìn tïå àöëi vúái möîi àún võ dõch vuå y tïë, taåi mûác giaá àoá, 10 àún võ y tïë àûúåc cung cêëp. Töíng chi phñ cho y tïë trong quöëc gia giaã àõnh naây seä gêëp 10 lêìn 10 hay 100 àún võ tiïìn tïå khi coá naån dõch AIDS. Bêy giúâ chuáng ta giaã thiïët möåt dõch HIV/AIDS baäo hoâa úã tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh khöng àöíi 5% trong quêìn thïí ngûúâi lúán. Lêåp luêån trong chûúng naây cho thêëy rùçng khöëi lûúång dõch vuå y tïë theo yïu cêìu úã bêët kyâ mûác giaá naâo cuäng coá khaã nùng tùng lïn 25%, trong khi àoá chi phñ mua vúái bêët kyâ khöëi lûúång naâo vúái chêët lûúång nhêët àõnh seä tùng lïn 10%. Hai aãnh hûúãng naây cuãa naån dõch AIDS àûúåc minh hoaå búãi sûå dõch chuyïín sang bïn phaãi àûúâng cêìu 25% (chuyïín sang àûúâng gaåch nöëi nghiïng tûâ trïn xuöëng) vaâ sûå dõch chuyïín lïn phña trïn cuãa àûúâng cung 10% (chuyïín sang àûúâng gaåch nöëi nghiïng tûâ dûúái lïn). AÃnh hûúãng àöëi vúái mûác giaá vaâ khöëi lûúång coá thïí àoåc àûúåc tûâ hònh naây. Giaá möîi àún võ dõch vuå y tïë seä tùng khoaãng 30%, vaâ khöëi lûúång dõch vuå àûúåc cung cêëp seä tùng khoaãng 10%. Töíng chi tiïu quöëc gia, giaá möîi àún võ nhên vúái söë lûúång àún võ seä tùng 43%, lïn túái 143 àún võ tiïìn tïå (vò 13 x 11 = 143).

Hònh khung 4.3. Taác àöång cuãa 5% tyã lïå nhiïîm bïånh lïn söë lûúång vaâ giaá dõch vuå chùm soác y tïë.

Ghi chuá: Àûúâng cêìu vaâ cung àûúåc xêy dûång sao cho àöå co giaän vïì giaá taåi àiïím (10, 10) laâ 0,8 vaâ 0,5 tûúng ûáng. Taác àöång cuãa AIDS àûúåc minh hoaå bùçng caách dõch chuyïín àûúâng cêìu sang phaãi 25% taåi möîi möåt giaá vaâ àûúâng cung lïn trïn 10% taåi möîi möåt chêët lûúång. Xem phêìn loäi cuãa khung àïí coá giaãi thñch vïì nhûäng giaã àõnh naây.

Chuáng ta àaä thêëy rùçng bïn thanh toaán thûá ba, nhû baão hiïím hay trúå cêëp cuãa chñnh phuã cho viïåc àiïìu trõ laâm cho ngûúâi ta ñt nhaåy caãm vúái thay àöíi vïì chi phñ chùm soác y tïë. Bùçng caách giaãm hïå söë co giaän giaá cuãa cêìu, thanh toaán qua bïn thûá ba nhû vêåy seä laâm cho àûúâng cêìu döëc hún, caã trûúác vaâ sau dõch AIDS.

Nhûäng bùçng chûáng thûåc tïë coá uãng höå nhûäng kïët luêån naây khöng? Mùåc duâ coá nhûäng vêën àïì àaáng kïí vïì söë liïåu, cêu traã lúâi laâ coá. Àaánh giaá sûå khan hiïëm cuãa caác dõch vuå y tïë bùçng nhûäng thay àöíi vïì giaá caã cuãa caác dõch vuå chùm soác y tïë vúái nhûäng chêët lûúång nhêët àõnh laâ vêën àïì phûác taåp búãi nhûäng khoá khùn trong viïåc xaác àõnh chêët lûúång. Àiïìu naây àùåc biïåt úã trong caác nûúác àang phaát triïín,

172

núi viïåc thiïëu söë liïåu noái chung laåi caâng nghiïm troång hún trong khu vûåc y tïë do trúå cêëp chñnh phuã vaâ caác hònh thûác phên phöëi khêíu phêìn phi giaá caã khaác. Trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, giaá chùm soác y tïë thûåc tïë coá thïí tùng mùåc duâ giaá danh nghôa vêîn öín àõnh (xem khung 4.4). Hún nûäa, búãi vò khoaãng caách giûäa nhiïîm bïånh vaâ tûã vong - thúâi gian giûäa khi àaåt àûúåc möåt tyã lïå hiïån nhiïîm HIV vaâ aãnh hûúãng toaân diïån cuãa tó lïå naây àöëi vúái cung vaâ cêìu dõch vuå y tïë coá thïí phaãi àïën 10 túái 20 nùm. Vò nhûäng lyá do naây, chuáng ta khöng thïí àaánh giaá möåt caách chñnh xaác nhûäng thay àöíi sûå khan hiïëm dõch vuå y tïë trong nhûäng nûúác àang phaát triïín chó bùçng viïåc quan saát nhûäng thay àöíi giaá danh nghôa. Tuy nhiïn, chuáng ta coá thïí coá khaái niïåm möåt phêìn naâo vïì viïåc nhiïîm HIV laâm tùng giaá chùm soác y tïë thûåc tïë bùçng viïåc nghiïn cûáu xem dõch bïånh coá taåo thïm khoá khùn trong viïåc tiïëp cêån caác dõch vuå chùm soác y tïë hay khöng. Nghiïn cûáu söë liïåu tiïëp nhêån bïånh nhên cuãa caác bïånh viïån coá thïí cho chuáng ta thêëy àêy cuäng coá thïí laâ möåt khaã nùng.

Khung 4.4. Giaá chùm soác y tïë thûåc tïë Möåt söë àöåc giaã coá thïí nghô rùçng giaá maâ bïånh nhên thanh toaán khöng nhêët thiïët tùng lïn àöëi vúái nhûäng nûúác maâ chñnh phuã baão àaãm chùm soác y tïë miïîn phñ. Tuy nhiïn, nhû chuáng ta coá thïí thêëy, ngay caã khi tó lïå hiïån nhiïîm HIV chó coá 5% hoùåc ñt hún, nhu cêìu chùm soác y tïë coá khaã nùng tùng nhanh hún khaã nùng chñnh phuã coá thïí cung cêëp. Khi àiïìu naây xaãy ra, caác biïån phaáp phên phöëi theo khêíu phêìn chùm soác sûác khoeã ngoaâi giaá ra seä àûúåc aáp duång. Ngûúâi dên úã caác nûúác coá chùm soác y tïë àûúåc chñnh thûác miïîn phñ rêët quen thuöåc vúái nhûäng cú chïë naây. Möåt söë hïå thöëng àûa vaâo thúâi gian chúâ àúåi. Trong khi nhûäng hïå thöëng khaác, khi möåt bïånh nhên khöng haâi loâng vúái dõch vuå y tïë úã caác cú súã y tïë cöng cöång, hoå coá thïí traã tiïìn àïí àûúåc chùm soác töët hún tûâ caác phoâng khaám tû cuãa caác baác sô. Trong nhûäng trûúâng húåp khaác, traã tiïìn thïm cho caác y taá hay ngûúâi gaác cûãa laâ àiïìu rêët cêìn thiïët àïí coá thïí tiïëp cêån dûúåc vúái dõch vuå y tïë miïîn phñ. Giaá chùm soác y tïë thûåc tïë cho ngûúâi tiïu duâng laâ giaá trõ cuãa têët caã sûå hy sinh cuãa ngûúâi tiïu duâng, vïì thúâi gian vaâ tiïìn baåc, cêìn thiïët àïí coá àûúåc dõch vuå y tïë vúái chêët lûúång nhêët àõnh. Dõch AIDS tùng giaá thûåc tïë ngay caã khi dõch vuå chùm soác y tïë àûúåc coi laâ “miïîn phñ”.

Baãng 4.4. Bùçng chûáng vïì viïåc bïånh nhên HIV dûúng tñnh àêíy ra ngoaâi nhûäng ïånh nhên HIV êm tñnh Tó lïå giûúâng bïånh do bïånh nhên HIV dûúng Thaânh phöë

Bïånh viïån

Chiïìng Mai, Thaái Lan

Tónh a

tñnh nùçm 50

Kin-sa-sa, CH Cöng Gö

Mama Yemo

50

Ki-ga-li, Ruan-àa

Trung ûúng

60

Bujumbura, Bu-run-ài

Prince Regent

70

Nai-rö-bi, Kï-ni-a

Bïånh viïån T.W Kenyatta

39b

Cam-pa-la, U-gan-àa

Bïånh vieneå Rubaga

56

a.

Trûúác kia laâ Zai a Do Floyd vaâ Gilks phaát hiïån thêëy laâ thúâi gian nùçm viïån trung bònh laâ nhû nhau giûäa bïånh nhên HIV dûúng vaâ êm tñnh, tyã lïå HIV dûúng tñnh trïn töíng söë nhêåp viïån laâ möåt ûúác tñnh hûäu ñch tyã lïå giûúâng bïånh caác bïånh nhên HIV dûúng tñnh nùçm. Do àoá söë naây àûúåc tñnh tûâ hònh 4.2 bùçng 9,6/24,9.

Nguöìn: Böën bïånh viïån àêìu tiïn, Van Praag 1996; Bïånh viïån Kenyatta, Floyd vaâ Gilks 1996; Bïånh viïån Rubaga, Tembo vaâ caác taác giaã khaác 1994. b.

173

Nïëu caác bïånh viïån hoaåt àöång dûúái mûác cöng suêët sûã duång trûúác khi coá dõch, hoå coá thïí tiïëp nhêån àûúåc caác bïånh nhên HIV dûúng tñnh maâ khöng àûúåc giaãm viïåc chùm soác caác khaách haâng HIV êm tñnh. Mùåc duâ khöng coá söë liïåu vïì söë giûúâng bïånh àûúåc sûã duång úã nhûäng bïånh viïån noái trïn trûúác khi coá dõch, tyã lïå giûúâng bïånh àûúåc sûã duång trong nhûäng bïånh viïån naây noái chung laâ trïn 50% ngay caã trûúác khi coá dõch8.

Bùçng chûáng roä raâng nhêët cho thêëy AIDS laâm cho nhûäng ngûúâi khöng nhiïîm bïånh khoá khùn hún trong viïåc tiïëp cêån caác dõch vuå chùm soác y tïë, àûúåc ruát ra tûâ möåt nghiïn cûáu sêu taåi bïånh viïån Trung ûúng Kenyatta (KNH) - bïånh viïån trûúâng hoåc haâng àêìu úã Nai-röbi, Kï-ni-a. Nghiïn cûáu taåi KNH so saánh têët caã caác bïånh nhên vaâo viïån trong 22 ngaây nùm 1988 vaâ 1989 vúái têët caã caác bïånh nhên vaâo viïån trong 15 ngaây nùm 1992 (Floyd vaâ Gilks 1996). Phêìn A cuãa hònh 4.2 cho thêëy khi söë lûúång bïånh nhên vaâo viïån trung bònh möîi ngaây tùng tûâ 23 àïën 25, söë lûúång bïånh nhên HIV dûúng tñnh vaâo viïån tùng gêìn gêëp àöi, trong khi àoá söë lûúång bïånh nhên HIV êm tñnh vaâo viïån giaãm xuöëng 18%. Vò söë ngûúâi mang HIV êm tñnh trong caã bïånh viïån khöng thïí giaãm xuöëng nhiïìu nhû vêåy, bùçng chûáng naây cho thêëy rùçng dõch bïånh AIDS thûåc sûå dêîn àïën möåt söë bïånh nhên HIV êm tñnh àang bõ ngùn caãn hay khöng àûúåc nhêåp viïån.

Khöng coá bùçng chûáng naâo vïì caái gò àaä xaãy ra àöëi vúái caác bïånh nhên HIV êm tñnh khöng àûúåc nhêån vaâo viïån. Nhûng söí saách trong bïånh viïån àaä cho thêëy tó lïå tûã vong trong söë nhûäng ngûúâi naây àaä tùng lïn trong hai thúâi kyâ, tûâ 14 àïën 23% (phêìn B hònh 4.2). Tyã lïå tûã vong trong söë bïånh nhên HIV dûúng tñnh khöng tùng, vaâ nhûäng chó söë khaác vïì sûå bònh àùèng trong y tïë khöng thay àöíi. Do àoá, lúâi lyá giaãi coá khaã nùng nhêët cho tó lïå tûã vong tùng trong söë caác bïånh nhên HIV êm tñnh laâ chïë àöå àõnh xuêët duâng àïí phên böí söë giûúâng bïånh ngaây caâng khan hiïëm coá taác àöång thay àöíi tyã lïå höîn húåp caác bïånh nhên HIV êm tñnh theo Hònh 4.2: Taác àöång cuãa AIDS lïn tyã lïå sûã duång vaâ tyã lïå tûã vong taåi bïånh viïån quöëc gia Kenyatta, Nai-rö-bi, 1988/89 vaâ 1992.

Baãng A. Tyã lïå sûã duång tùng àöëi vúái caác bïånh nhên HIV- dûong tñnh nhûng giaãm àöëi vúái caác bïånh nhên HIV - êm tñnh giûäa hai nùm 1988 vaâ 1992

Baãng B. Tyã lïå tûã vong taåi bïånh viïån giûä khögn thay àöíi àöëi vúái beneåh nhên HIV - dûúng tñnh nhûn tùng 60% àöëi vúái bïånh nhên HIV - êm tñnh giûäa hai nùm 1998 vaâ 1992.

Söë liïåu cuãa bïånh viïån quöëc gia Kenyatta vïì nhêåp viïån vaâ tûã vong cho thêëy rùçng nhu cêìu chùm soác ngûoâi nhiïîm HIV tùng lïn laâm giaãm möåt söë bïånh nhên HIV êm tñnh maâ leä ra nhûäng ngûúâi naây àûúåc chùm soác.

Nguöìn: Floyd vaâ Gilkss 1996.

174

hûúáng nhûäng bïånh nhên öëm nùång hún. Duâ viïåc àõnh xuêët do nhên viïn bïånh viïån àïì ra hay laâ phaãn ûáng cuãa bïånh nhên trûúác caãm nhêån cuãa hoå àöëi vúái giaá dõch vuå thûåc tïë cao hún (khung 4.4), nhûng noá àaä loaåi ra möåt söë bïånh nhên maâ bïånh viïån coá khaã nùng cûáu söëng.

Vò nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV chiïëm möåt phêìn lúán trong söë nhûäng ngûúâi mang bïånh úã möåt àêët nûúác bõ dõch taác àöång nghiïm troång, àiïìu dïî hiïíu laâ hoå seä chiïëm phêìn ngaây caâng tùng söë giûúâng bïånh vaâ tiïu töën phêìn ngaây caâng tùng nguöìn lûåc daânh cho y tïë. Têët caã caác cöng dên, duâ coá nhiïîm HIV hay khöng, seä caãm thêëy àûúåc aáp lûåc naây. Tuy nhiïn, mûác àöå chuyïín nguöìn lûåc daânh cho chùm soác y tïë khoãi caác bïånh HIV êm tñnh coá thïí àaä bõ phoáng àaåi lïn, nhû àaä xaãy ra taåi bïånh viïån Kenyatta, nïëu chñnh phuã trúå cêëp àùåc biïåt cho nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV9. Chuáng töi thaão luêån vêën àïì naây, vaâ vêën àïì röång hún nûäa, laâ trúå cêëp y tïë cuãa chñnh phuã aãnh hûúãng nhû thïë naâo àïën nhu cêìu chùm soác y tïë vaâ chi tiïu cho y tïë trong phêìn tiïëp theo.

Chñnh saách giaãm nheå taác àöång túái khu vûåc y tïë Caác dõch vuå chùm soác y tïë àùæt tiïìn vaâ khan hiïëm vaâ töíng chi tiïu daânh cho y tïë tùng cao àùåt trûúác xaä höåi nhiïìu lûåa choån khoá khùn. Vò phêìn lúán chi tiïu gia tùng naây chuã yïëu àûúåc taâi trúå bùçng caác nguöìn thu tûâ thuïë, caác chñnh phuã vaâ caác cûã tri seä phaãi lûåa choån ñt nhêët theo ba hûúáng: •

Àiïìu trõ bïånh AIDS hay phoâng chöëng lêy nhiïîm HIV

•

Àiïìu trõ bïånh AIDS hay àiïìu trõ caác bïånh khaác

•

Chi tiïu cho y tïë hay chi tiïu cho caác muåc tiïu khaác

Sûå cêìn thiïët phaãi àûúng àêìu vúái nhûäng lûåa choån khoá khùn naây coá thïí giaãm ài phêìn naâo nïëu chñnh phuã möåt nûúác coá quyïët têm vaâ coá khaã nùng tùng nguöìn thu tûâ thuïë. Nhûng khöng mêëy nûúác coá thïí traánh àûúåc hoaân toaân nhûäng lûåa choån naây, àùåc biïåt laâ caác nûúác àang phaát triïín àang àöëi mùåt vúái möåt dõch bïånh nghiïm troång. Khöng coá khaã nùng chi traã cho moåi thûá, chñnh phuã cuãa hêìu hïët caác nûúác seä phaãi taâi trúå cho möåt söë haâng hoaá vaâ dõch vuå nhiïìu hún nhûäng thûá khaác, do àoá àem laåi lúåi ñch khöng cên àöëi cho caác nhoám cöng dên khaác nhau trong xaä höåi.

Khi söë lûúång caác trûúâng húåp mùæc bïånh AIDS gia tùng, chñnh phuã coá xu hûúáng bõ gêy sûác eáp cên nhùæc hai vêën àïì thoaåt xem thêëy coá veã húåp lyá vaâ húåp tònh ngûúâi. Möåt mùåt chñnh phuã phaãi daânh möåt phêìn nhiïìu hún cho chùm soác y tïë, mùåt khaác laâ phaãi trúå cêëp àùåc biïåt àïí àiïìu trò HIV/AIDS. Nhûng khöng may, nhûäng haânh àöång nhû vêåy laåi gêy ra nhûäng hêåu quaã ngoaâi yá muöën. Vò nhûäng lyá do àûúåc àûa ra dûúái àêy, chñnh phuã caác nûúác mong muöën giaãm nheå aãnh hûúãng cuãa HIV àöëi vúái khu vûåc y tïë thò phaãi traánh àûúåc caã hai haânh àöång noái trïn. Tuy nhiïn, àiïìu àoá khöng coá nghôa laâ chñnh phuã caác nûúác khöng laâm gò àïë giuáp giaãm búát nhûäng àau khöí do HIV/AIDS mang laåi. Phêìn naây seä kïët thuác bùçng viïåc àûa ra möåt danh muåc nhûäng biïån phaáp nhiïåt thaânh vaâ coá khaã nùng chi traã àûúåc maâ chñnh phuã caác nûúác coá thïí vaâ nïn thûåc hiïån àïí giaãm nheå taác àöång cuãa dõch HIV/AIDS àöëi vúái khu vûåc y tïë.

Khöng tùng töíng trúå cêëp cho khu vûåc y tïë. Möåt haânh àöång hûúãng ûáng roä raâng vaâ coá hêëp dêîn vïì chñnh trõ àöëi vúái dõch HIV/AIDS laâ tùng phêìn chia seã cuãa chñnh phuã àïí trang traãi cho caác chi phñ chùm soác y tïë, vaâ do àoá tùng töíng söë trúå cêëp cho lônh vûåc y tïë.

Haânh àöång naây coá thïí coá sûác hêëp dêîn àùåc biïåt trong giai àoaån àêìu cuãa dõch, khi chó coá möåt

175

söë ñt ngûúâi bõ öëm vò bïånh AIDS. Lêåp luêån naây cuäng coá cú súã vïì mùåt kinh tïë: noá seä buâ laåi sûå chïnh lïåch do khu vûåc tû nhên khöng thïí cung cêëp baão hiïím y tïë úã caác nûúác ngheâo.

Tuy nhiïn, tùng trúå cêëp àöëi vúái chùm soác chûäa bïånh laâm tùng cêìu àöëi vúái möåt khaã nùng cung haån heåp. Kïët quaã laâ, caã giaá vaâ töíng chi tiïu àïìu gia tùng vúái möåt mûác lúán hún so vúái sûå gia tùng riïng cuãa trúå cêëp, hay so vúái sûå gia tùng nhu cêìu do dõch bïånh noái riïng mang laåi, hay thêåm chñ caã hai. Khi nhiïìu ngûúâi bõ öëm vò bïånh AIDS, aãnh hûúãng naây seä roä raâng hún khi chi tiïu cho chùm soác y tïë ngaây caâng tùng; khi dõch trúã nïn nghiïm troång, gaánh nùång àöëi vúái ngên saách cuãa chñnh phuã seä laâm cho chñnh phuã khöng thïí duy trò àûúåc. Àïí hiïíu àûúåc nhûäng thay àöíi vïì mûác àöå trúå cêëp cuãa chñnh phuã aãnh hûúãng àïën taác àöång cuãa dõch àöëi vúái khu vûåc y tïë nhû thïë naâo, chuáng töi trûúác hïët phaãi xem xeát mûác àöå chñnh phuã àaä trúå cêëp cho y tïë. Sau àoá, lêëy ÊËn Àöå laâm vñ duå, chuáng töi dûå baáo taác àöång cuãa möåt dõch àang lan röång túái mûác trúå cêëp cuãa chñnh phuã hiïån taåi vaâ mûác trúå cêëp gia tùng.

Nhû chuáng ta seä thêëy, tùng töíng trúå cêëp cho y tïë seä laâm cho dõch aãnh hûúãng rêët nhanh àïën khu vûåc y tïë.

Hêìu hïët caác chñnh phuã taâi trúå möåt phêìn lúán chi tiïu cho khu vûåc y tïë. Phêìn coân laåi bao göìm nhûäng khoaãn thanh toaán khaác cuãa caác nhaâ baão hiïím tû nhên vaâ têët caã caác khoaãn thanh toaán “tûâ tuái ngûúâi bïånh” (trûåc tiïëp - ND) taåi caác cú súã tû nhên vaâ caác cú súã àûúåc chñnh phuã trúå cêëp, duâ laâ truyïìn thöëng hay hiïån àaåi. Töíng trúå cêëp trung bònh khaác nhau rêët nhiïìu, nhûng thûúâng laâ tùng lïn theo GDP. Nhû coá thïí thêëy trong hònh 4.3, nhûäng nûúác ngheâo nhêët, vúái mûác thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi khoaãng 600 àö la, thûúâng trúå cêëp khöng quaá möåt nûãa chi phñ cho y tïë, trong khi nhûäng nûúác coá thu nhêåp cao hún trúå cêëp khoaãng ba phêìn tû chi phñ naây.

Nùm 1990 taåi ÊËn Àöå, chñnh phuã àaä trúå cêëp khoaãng 21% töíng chi tiïu cho y tïë, möåt tó Hònh 4.3: Tyã lïå Nhaâ nûúác trong chi tiïu cho y tïë úã möåt söë nûúác theo nhoám thu nhêåp, caác nùm khaác nhau, 1990-1997

Ghi chuá: Àûúâng giûäa trong möîi möåt ö chó phêìn trung võ àûúåc trúå cêëp, àónh vaâ àaáy cuãa ö laâ tyã lïå phêìn trùm thûá 75 vaâ 25, vaâ hai “chên” laâ tyã lïå trúå cêëp töëi thiïíu vaâ töëi àa.

Nguöìn: Söë liïåu cuãa NHTG.

176

Hònh 4.4: Taác àöång mö phoãng cuãa möåt dõch AIDS nghiïm troång lïn chi tiïu y tïë, ÊËn Àöå, 1990-2000

Ghi chuá: Dûå baáo theo khung 4.3 giaã àõnh laâ àöå co giaän cêìu vïì chùm soác y tïë laâ 0,8 vaâ cung laâ 0,5. Nïëu àöå co giaän cêìu úã ÊËn Àöå nhoã hún vaâ àöå co giaän cung cao hún nhûäng giaã àõnh trïn, têët caã taác àöång lïn chi tiïu seä tûúng ûáng nhoã hún.

Nguöìn: Ellis, Alm; vaâ Gupta 1997; tñnh toaán cuãa caác taác giaã.

lïå thêëp so vúái caác nûúác coá thu nhêåp thêëp khaác. Àûúâng dûúái àaáy trong hònh 4.4 laâ àûúâng dûå baáo chi tiïu cho y tïë cuãa chñnh phuã nïëu ÊËn Àöå khöng coá dõch AIDS vaâ tiïëp tuåc daânh 6% cuãa GDP àang tùng öín àõnh cho y tïë, trong àoá chñnh phuã tiïëp tuåc taâi trúå 21%. Trong phûúng aán cú baãn naây, chi tiïu cuãa chñnh phuã ÊËn Àöå cho y tïë tùng tûâ 3,2 tó àö la nùm 1991 àïën 8 tó àö la nùm 2010. Àûúâng thûá hai tûâ dûúái lïn thïí hiïån sûå gia tùng chi tiïu cho y tïë cuãa chñnh phuã nïëu tyã lïå hiïån nhiïîm tiïëp tuåc tùng cho àïën nùm 2000, khi àoá mûác trúå cêëp tuåt xuöëng úã mûác öín àõnh laâ 5%. Àoá laâ sûå gia tùng tó lïå hiïån nhiïîm àaä àûúåc thêëy úã caác nûúác nhû Dam-bi-a vaâ Böët-xoa-na, nhûäng nûúác maâ caác biïån phaáp phoâng chöëng têåp trung chûa àûúåc thûåc hiïån ngay giai àoaån àêìu cuãa dõch. Kïët quaã úã ÊËn Àöå laâ sûå gia tùng chi tiïu cuãa chñnh phuã cho y tïë lïn khoaãng möåt phêìn ba vaâo nùm 2010, tûâ 8 tó lïn àïën 10,5 tó. Àiïìu gò seä xaãy ra nïëu ÊËn Àöå tûâ nùm 1990 àaä tùng trúå cêëp cho y tïë lïn àïën khoaãng 50%, mûác trúå cêëp àûúåc thêëy úã nhiïìu nûúác Myä Latinh? Hai àûúâng biïíu diïîn trïn cuâng trong hònh 4.4 thïí hiïån aãnh hûúãng cuãa mûác àöå trúå cêëp cao àöëi vúái chi tiïu. Ngay caã khi khöng coá dõch, chi tiïu tùng hún gêëp ba, àïën 11 tyã nùm 1991 laâ do tùng gêëp àöi phêìn trúå cêëp cuãa chñnh phuã cho phêìn chi tiïu hiïån taåi, kïët húåp vúái nhu cêìu àûúåc khuyïën khñch do trúå cêëp cao. Sûå gia tùng tyã lïå chi tiïu cho y tïë trong GDP seä laâm cho chi tiïu cho y tïë tùng lïn àïën 27 tó àö nùm 2010 (àûúâng thûá ba tûâ dûúái lïn). Bêy giúâ chuáng ta laåi giaã sûã naån dõch AIDS nghiïm troång àïën mûác àaåt 5% tó lïå hiïån nhiïîm öín àõnh HIV nùm 2000. Àûúâng thûá tû tûâ dûúái lïn trong hònh 4.4 cho chuáng ta thêëy: chi tiïu cho y tïë nùm 2010 seä tùng lïn àïën 39 tó àö. Do àoá, khöng chó taâi trúå tùng gêëp ba lêìn chi tiïu cho y tïë nhû chuáng ta coá thïí dûå àoaán àûúåc, maâ noá coân laâm cho ngên saách daânh cho AIDS dïî bõ bêët öín, thïm 12 tó àö (43% trong söë 27 tó) chûá khöng phaãi chó 2,5 tó àö (31% trong söë 8 tó) trong chi tiïu cho y tïë cuãa chñnh phuã.

Nhûäng cún söëc do chi tiïu lúán vò dõch AIDS seä taåo ra sûác eáp àöëi vúái ngên saách y tïë, àùåc

177

biïåt úã nhûäng nûúác bùæt àêìu coá naån dõch úã thúâi àiïím coá mûác trúå cêëp cao. Vñ duå, tó lïå nhiïîm bïånh úã Mï-hi-cö dûå tñnh múái chó laâ 0,4% nùm 1994 vaâ nûúác naây múái chó trúå cêëp 49% chi phñ àiïìu trõ bïånh AIDS, so vúái 76% trúå cêëp cho àiïìu trõ caác bïånh khaác, AIDS àaä ngöën mêët 1,2% ngên saách cho y tïë. Ngûúåc laåi, Tan-da-ni-a àaä duy trò mûác trúå cêëp àiïìu trõ bïånh AIDS dûúái 28% àïí phuâ húåp vúái mûác maâ nhaâ nûúác trúå cêëp cho àiïìu trõ caác bïånh khaác. Kïët quaã laâ, mùåc duâ tó lïå hiïån nhiïîm múái chó coá 5%, cao hún Mï-hi-cö mûúâi lêìn, tó lïå chi tiïu cho AIDS trong söë töíng chi tiïu y tïë chó laâ 3,5%, nhiïìu hún Mï-hi-cö coá ba lêìn.

Mùåc duâ thaão luêån vïì thiïët kïë hïå thöëng taâi chñnh y tïë vûúåt ra ngoaâi nöåi dung cuãa cuöën saách naây, bùçng chûáng cho thêëy rùçng nhûäng nûúác coá dõch úã giai àoaån sú khai hay giai àoaån têåp trung, nhû ÊËn Àöå, cêìn thêån troång cên nhùæc, khöng chó nhûäng hêåu quaã tûác thúâi vïì ngên saách khi coá thïm sûå cam kïët taâi trúå naâo cho viïåc chùm soác chûäa bïånh, maâ coân phaãi cên nhùæc sûå nhên röång nhûäng hêåu quaã naây seä xaãy ra nïëu naån dõch AIDS tiïëp tuåc lan traân. Àiïìu cêìn thêån troång laâ chó xem xeát tùng taâi trúå hay baão hiïím cuãa chñnh phuã cho chùm soác y tïë cuâng vúái nhûäng chûúng trònh phoâng chöëng tñch cûåc giuáp cho nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn bïånh coá thïí tûå baão vïå àûúåc mònh vaâ baão vïå nhûäng ngûúâi khaác.

Tyã lïå trúå cêëp bònh àùèng duâ úã bêët kyâ tònh traång HIV naâo. Möåt phaãn ûáng thûúâng thêëy thûá hai trong khu vûåc y tïë àöëi vúái dõch HIV/AIDS laâ àûa ra möåt mûác trúå cêëp khaác phuå thuöåc vaâo viïåc ngûúâi àûúåc chùm soác coá bõ nhiïîm HIV hay khöng. Àùåc biïåt úã nhûäng nûúác àang coá dõch àang úã trong giai àoaån sú khai, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV àïìu coá nguy cú bõ phên biïåt àöëi xûã, do àoá haån chïë khaã nùng tiïëp cêån caác dõch vuå chùm soác y tïë hay phaãi traã giaá cao hún. Tuy nhiïn khi dõch bïånh tiïën triïín thïm, chñnh phuã phoâng bõ sûác eáp trúå cêëp àùåc biïåt cho àiïìu trõ HIV/AIDS. Phêìn naây chó ra vai troâ cuãa chñnh phuã trong viïåc haån chïë sûå phên biïåt àöëi xûã trong chùm soác y tïë àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV vaâ sau àoá xem xeát hêåu quaã cuãa viïåc trúå cêëp ûu àaäi hún cho àiïìu trõ HIV. Trúå cêëp àiïìu trõ AIDS khaác nhau rêët nhiïìu giûäa nûúác naây vúái nûúác khaác. Hònh 4.5 Hònh 4.5: Tyã lïå phêìn trùm chi tiïu liïn quan túái AIDS vaâ töíng chi tiïu chûäa trõ taâi trúå búãi chñnh phuã quöëc gia, böën nûúác vaâ thaânh phöë Sao Paulo, Bra-xin 1994.

Chñnh phuã thûúâng cung cêëp caác mûác àöå bao cêëp cho Y tïë khaác nhau tuây thuöåc vaâo liïåu bïånh nhên coá bõ nhiïîm HIV hay khöng.

Nguöìn: Taâi liïåu tham khaão, Shepard vaâ nhûäng ngûúâi khaác, 1996

178

giúái thiïåu nhûäng söë liïåu vïì tyã lïå chi tiïu cho y tïë cuãa chñnh phuã cho AIDS so vúái töíng chi tiïu nùm 1994. Ba trong söë nùm nûúác naây, tó lïå trúå cêëp àiïìu trõ AIDS khaác nhau möåt caách àaáng kïí so vúái töíng chi tiïu cho y tïë. Vñ duå, mùåc duâ Mï-hi-cö taâi trúå möåt khoaãn haâo phoáng 49% töíng chi phñ àiïìu trõ AIDS, tó lïå naây vêîn ñt hún mûác 76% töíng chi tiïu cho y tïë. Braxin vaâ Thaái Lan trúå cêëp chùm soác bïånh AIDS úã mûác cao hún rêët nhiïìu so vúái caác bïånh khaác, trong khi àoá, Tan-da-ni-a vaâ Cöët-ài-voa taâi trúå àiïìu trõ AIDS vaâ cho töíng chi tiïu chùm soác y tïë vúái mûác nhû nhau.

Thaânh kiïën chöëng laåi nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS thïí hiïån dûúái nhiïìu hònh thûác, tûâ viïåc loaåi trûâ caác loaåi thuöëc àiïìu trõ AIDS khoãi danh saách àûúåc chñnh phuã taâi trúå àïën viïåc tûâ chöëi thùèng khöng cung cêëp caác dõch vuå y tïë. Coá rêët nhiïìu giai thoaåi vïì viïåc phên biïåt àöëi xûã nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV trong chùm soác y tïë. Trong möåt söë bïånh viïån, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV àûúåc àûa vaâo möåt khoa àùåc biïåt vaâ sau àoá bõ laãng traánh búãi nhûäng nhên viïn y tïë súå haäi. Trong möåt söë bïånh viïån khaác, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV àûúåc yïu cêìu phaãi traã thïm tiïìn mua gùng tay cao su hay thuï phoâng riïng. Àöëi vúái caác trûúâng húåp khaác, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV bõ tûâ chöëi àiïìu trõ caác bïånh thöng thûúâng khaác coá leä búãi vò caác baác sô vaâ y taá lêìm tûúãng rùçng khöng thïí laâm gò àûúåc àïí giuáp möåt ngûúâi nhiïîm HIV/ AIDS. Sûå àöëi xûã phên biïåt nhû vêåy laâ khöng cöng bùçng, khöng theo nguyïn tùæc cuãa nghïì y vaâ phi àaåo àûác. Hún nûäa, àöëi xûã phên biïåt chó ra sûå thiïëu kiïën thûác vïì nhiïìu caách khaác nhau nhû àaä noái úã trïn, àiïìu trõ khöng töën keám nhûäng triïåu chûáng vaâ nhûäng bïånh cú höåi coá khaã nùng keáo daâi vaâ nêng cao maång söëng cuãa nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS. Chñnh phuã àoáng möåt vai troâ quan troång trong viïåc àaâo taåo nhên viïn ngaânh y nhùçm xoaá boã moåi sûå phên biïåt àöëi vúái caác bïånh nhên nhiïîm HIV. Song coá möåt àiïìu cuäng bêët cöng khöng keám vaâ cuäng khöng coá hiïåu quaã khi chñnh phuã trúå cêëp möåt phêìn lúán chi phñ chùm soác caác bïånh nhên HIV hún caác bïånh nhên khaác. Ngoaâi vêën àïì ngheâo àoái ra, vêën àïì seä àûúåc àïì cêåp àïën trong phêìn tiïëp theo cuãa chûúng naây, coá ba caách biïån minh viïåc chñnh phuã trúå cêëp chùm soác y tïë: (1) àoá laâ möåt biïån phaáp khuyïën khñch nhûäng ngûúâi nhiïîm bïånh tòm caách chûäa bïånh vaâ traánh truyïìn bïånh sang cho nhûäng ngûúâi khaác, (2) laâ hònh thûác baão hiïím y tïë cho toaân thïí dên cû, moåi ngûúâi tham gia bùæt buöåc thöng qua thuïë, (3) laâ sûå höî trúå cuãa chñnh phuã àöëi vúái möåt loaåi “haâng hoaá cöng ñch” hay “nhu cêìu cùn baãn”. Chûa coá sûå àiïìu trõ naâo cho thêëy coá thïí giaãm àûúåc tó lïå nhiïîm bïånh thöng qua quan hïå tònh duåc vúái ngûúâi nhiïîm HIV (xem khung 4.5). Àiïìu trõ AZT cho nhûäng phuå nûä coá thai nhiïîm HIV cho thêëy coá khaã nùng giaãm viïåc lêy bïånh khi sinh, nhûng vêîn quaá töën keám àïí coá thïí àûúåc coi laâ möåt phûúng phaáp phoâng ngûúâi lêy nhiïîm thûá phaát úã nhûäng nûúác ngheâo (xem khung 4.6). Trûâ trûúâng húåp bïånh viïm phöíi maâ, viïåc àiïìu trõ cêìn àûúåc trúå cêëp úã têët caã caác nûúác, hêìu hïët caác bïånh cú höåi úã nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV chó coá thïí truyïìn sang nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV khaác cuäng bõ öëm tûúng tûå. Do àoá, giaã thiïët àiïìu trõ nhûng bïånh naây trïn cú súã àoá laâ bïånh truyïìn nhiïîm khöng coá sûác thuyïët phuåc cao. Nïëu trúå cêëp cuãa chñnh phuã àûúåc coi laâ möåt hònh thûác thanh toaán baão hiïím, tiïu chñ hiïåu quaã yïu cêìu phaãi coá möåt tyã lïå àöìng baão hiïím cao hún (tûác laâ trúå cêëp ñt hún) trong bêët kyâ trûúâng húåp naâo bïånh nhên phaãn ûáng maånh vúái giaá caã11. Phêìn thûá nhêët cuãa chûúng naây cho thêëy rùçng thuöëc vaâ dõch vuå y tïë àiïìu trõ AIDS coá thïí töën möåt khoaãn tiïìn rêët lúán, mùåc duâ chó coá möåt söë loaåi hònh àiïìu trõ rêët töën keám coá taác duång keáo daâi möåt chuát cuöåc söëng cuãa bïånh nhên vaâ bïånh têåt, chûá khöng caãi thiïån chêët lûúång cuöåc söëng cuãa hoå. Do àoá, xeát vïì tñnh hiïåu quaã, khi muåc tiïu laâ haån chïë sûå gia tùng chi tiïu khi coá baão hiïím, bïånh nhên AIDS chó àûúåc trúå cêëp phêìn naâo ñt hún chûá khöng phaãi cao hún. Khaã nùng cuöëi cuâng coi àiïìu trõ AIDS laâ möåt nhu cêìu cùn baãn, khoá coá thïí giaãi thñch úã nhûäng nûúác ngheâo, núi chi phñ cú höåi cuãa viïåc àiïìu trõ möåt ngûúâi lúán mùæc bïånh AIDS laâ phaãi boã chi tiïu tiïm

179

Khung 4.5. Liïåu phaáp chöëng retroviruát coá phaãi laâ biïån phaáp phoâng lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc hiïåu quaã hay khöng?

Cho maäi àïën gêìn àêy, liïåu phaáp chöëng retroviruát (ARV) múái àûúåc coi laâ möåt caách phoâng lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc búãi vò nhûäng loaåi thuöëc hiïån coá àïí àiïìu trõ HIV/AIDS khöng coá taác duång nhiïìu trong viïåc phoâng chöëng lêy nhiïîm. Phaát hiïån nùm 1997 rùçng chêët ûác chïë enzim vaâ liïåu phaáp sûã duång ba loaåi thuöëc (triple drug) coá thïí kòm chïë HIV dûúái mûác thûã maáu nhaåy nhêët coá thïí phaát hiïån ra HIV, cho ngûúâi ta möåt hy voång rùçng nhûäng thuöëc naây coá thïí chùån sûå lan truyïìn cuãa HIV vaâ ngoaâi ra coân coá thïí keáo daâi möåt caách àaáng kïí cuöåc söëng cuãa bïånh nhên. Tuy nhiïn, ngay caã khi àiïìu naây trúã thaânh sûå thûåc, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách khi quyïët àõnh trúå cêëp cöng cöång cêìn phaãi cên nhùæc rùçng 10.000 hay 20.000 àö la chi phñ àïí àiïìu trõ cho möåt bïånh nhên coá thïí phoâng àûúåc nhiïìu trûúâng húåp khaác nïëu chi tiïu têåp trung phoâng chöëng trong nhûäng nhoám ngûúâi coá nguy cú cao. Hún nûäa, chuáng ta àaä thêëy trong Chûúng 1 rùçng ngay caã khi chuáng ta khöng chi cho liïåu phaáp chöëng retroviruát, chi tiïu hiïån nay àïí àiïìu trõ möåt bïånh nhên AIDS àaä coá thïí trang traãi chi tiïu möåt nùm hoåc tiïíu hoåc cho mûúâi hoåc sinh úã nhûäng nûúác àang phaát triïín. Àöëi vúái nhûäng nûúác rêët ngheâo, chi phñ cao hún àïí àiïìu trõ chöëng retroviruát coá thïí trang traãi chi tiïu àûúåc möåt nùm hoåc cho 400 hoåc sinh.

Vò lyá do naây, ngay caã khi chi phñ àiïìu trõ chöëng retroviruát àûúåc chûáng minh coá taác duång giaãm tyã lïå nhiïîm bïånh qua àûúâng tònh duåc vaâ ngay caã khi giaá caã giaãm xuöëng rêët nhiïìu, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vêîn phaãi cên nhùæc rêët thêån troång trûúác khi tiïën haânh trúå cêëp.

vacxin cho tûâ 100 àïën 200 treã em, hoùåc theo nhû hònh 1.8, tûúng àûúng vúái 10 treã em ài hoåc úã trûúâng tiïíu hoåc. Do àoá, khöng coá luêån cûá kinh tïë naâo coá thïí giaãi thñch cho tyã lïå trúå cêëp cao hún cho AIDS. Khuyïën nghõ chñnh saách naâo coá thïí àûúåc ruát ra tûâ hai quan saát naây? Möåt haânh àöång thêån troång, hiïåu quaã vaâ cöng bùçng laâ àùåt taâi trúå chùm soác sûác khoeã cho HIV/AIDS ngang bùçng vúái caác bïånh khaác. Viïåc àiïìu trõ caác bïånh coá khaã nùng lêy nhiïîm àùåc biïåt cho nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV, nhû bïånh viïm phöíi hay caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc cuäng cêìn àûúåc taâi trúå tûúng àöëi cao nhùçm haån chïë khaã nùng lêy nhiïîm sang nhûäng ngûúâi khaác.

Nhûäng vêën àïì sûác khoeã cuãa bïånh nhên nhiïîm HIV cuäng nïn àûúåc taâi trúå úã mûác àöå tûúng tûå nhû mûác àöå àûúåc aáp duång giaãi quyïët caác bïånh lêy nhiïîm khaác. Giaã sûã Bra-xin taâi trúå möåt phêìn ba chi phñ y tïë (theo hònh 4.5, chó thêëy viïåc naây àang laâm úã Sao Paulo) vaâ tyã lïå nhiïîm bïånh trong söë nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV vaâ nhûäng ngûúâi chûa nhiïîm laâ tûúng àûúng, chñnh saách naây seä khiïën cho Bra-xin phaãi giaãm trúå cêëp àiïìu trõ chöëng retroviruát tûâ 100% xuöëng coân möåt phêìn ba. Tûúng tûå, Thaái Lan seä phaãi giaãm trúå cêëp àiïìu trõ chöëng retroviruát tûâ 100% xuöëng coân 20%. Mï-hi-cö mùåt khaác seä nêng taâi trúå cho caác bïånh nhên AIDS lïn mûác tûúng àûúng vúái caác bïånh nhên khaác.

Vaâo giûäa nùm 1997, dûúâng nhû khöng möåt nûúác naâo trong söë nhûäng nûúác trïn tuên thuã àuáng theo khuyïën nghõ naây. Bra-xin vaâ Mï-hi-cö vêîn ài theo chñnh saách trûúác àêy vúái phêìn trúå cêëp nhiïìu hún daânh cho àiïìu trõ AIDS úã Bra-xin vaâ ñt hún úã Mï-hi-cö. Chi 108 triïåu àö la cho àiïìu trõ chöëng retroviruát nùm 1996, Bra-xin dûå àoaán chi tiïu nhiïìu hún gêëp böën lêìn nhû vêåy cho nùm 1997 (Chequar 1997). Thaái Lan gêìn àêy àaä bùæt àêìu thûã nghiïåm khaã nùng taâi trúå bònh àùèng cho viïåc àiïìu trõ bïånh AIDS cuäng nhû caác bïånh khaác, nïëu khöng phaãi laâ bònh àùèng àöëi vúái tûâng bïånh nhên. Nùm 1996, Böå Y tïë cuãa Thaái Lan àaä nhêån thêëy rùçng, khi söë lûúång bïånh nhên gia tùng, chñnh saách taâi trúå 100% àiïìu trõ chöëng retroviruát vaâ thuöëc cho caác bïånh cú höåi khaác chùèng bao lêu seä tiïu töën toaân böå ngên saách cêëp cho Chûúng trònh Phoâng chöëng AIDS Quöëc gia (Prescott vaâ caác taác giaã khaác 1996).

Kïët quaã laâ chñnh phuã sûãa laåi chñnh saách àiïìu trõ chöëng retroviruát miïîn phñ chó aáp duång vúái phuå nûä coá thai mang HIV dûúng tñnh, àïí coá thïí baão vïå chöëng laåi sûå lêy bïånh tûâ meå 180

sang con vaâ nhûäng ngûúâi tham gia caác àúåt thûã lêm saâng àûúåc quöëc gia thöng qua, trong àoá bïånh nhên nhêån nhûäng höî trúå hoå cêìn àïí töëi àa hoaá sûå tuên thuã cuãa hoå (Kunanusont 1997). Chñnh saách naây rêët coá yá nghôa àöëi vúái viïåc àiïìu trõ chöëng retroviruát, vúái giaã thiïët laâ mûác àöå tuên thuã thêëp úã ngoaâi nhûäng cuöåc thûã nghiïåm mang laåi ñt taác àöång lêm saâng cho bïånh nhên vaâ coá thïí gêy ra nhûäng aãnh hûúãng ngoaåi vi tiïu cûåc khaác dûúái daång caác loaåi HIV khaáng thuöëc. Hún nûäa, nhûäng ngûúâi tham gia trong caác thûã nghiïåm lêm saâng coá thïí taåo ra nhûäng aãnh hûúãng ngoaåi vi tñch cûåc dûúái hònh thûác taåo ra sûå hiïíu biïët coá lúåi cho caác bïånh nhên khaác, do àoá cêìn àûúåc trúå cêëp nhiïìu hún caác bïånh nhên khaác. Quyïët àõnh cuãa Thaái Lan trúå cêëp àiïìu trõ AZT phoâng chöëng truyïìn bïånh tûâ meå sang con coá thïí àûúåc coi laâ möåt loaåi “haâng hoaá cöng ñch”, maâ caác nûúác coá thu nhêåp trung bònh coá khaã nùng àaáp ûáng àûúåc.

Nhûäng haânh àöång phaãn ûáng coá khaã nùng chi traã vaâ mang tñnh nhên àaåo àöëi vúái naån dõch. Chuáng ta àaä lêåp luêån rùçng chñnh phuã cêìn traánh hai hònh thûác phaãn ûáng vïì mùåt y tïë àöëi vúái dõch bïånh: tùng töíng trúå cêëp cho têët caã caác loaåi hònh àiïìu trõ vaâ cung cêëp möåt phêìn trúå cêëp lúán hún cho àiïìu trõ HIV/AIDS. Tuy nhiïn coá rêët nhiïìu caách chñnh phuã coá thïí can thiïåp àïí giaãm nheå taác àöång y tïë cuãa HIV/AIDS àöëi vúái nhûäng ngûúâi nhiïîm bïånh vaâ gia àònh hoå vaâ àöëi vúái caã khu vûåc y tïë. Möîi sûå can thiïåp àïìu àûúåc giaãi thñch trïn cú súã kinh tïë cöng cöång, hoùåc vò noá coá taác àöång ngoaåi vi tñch cûåc to lúán hoùåc búãi vò noá caãi thiïån hiïåu quaã hay tñnh bònh àùèng cuãa thõ trûúâng y tïë theo nhûäng caách khaác.

•

Cung cêëp thöng tin vïì cöng hiïåu àiïìu trõ. Búãi vò nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS

Khung 4.6. Phoâng lêy nhiïîm tûâ meå sang con Trong söë nhûäng thaãm kõch maâ dõch HIV/AIDS gêy ra, coá leä khöng coá thaãm kõch naâo àau loâng bùçng viïåc nhûäng àûáa treã bõ lêy viruát tûâ meå khi sinh ra hay qua buá sûäa meå. Coá caác phûúng phaáp phoâng lêy bïånh tûâ meå sang con; nhûng thêåt àaáng buöìn, hêìu hïët caác phûúng phaáp àûúåc tòm ra cho àïën nay àïìu rêët khoá thûåc hiïån úã nhûäng nûúác ngheâo, núi coá rêët nhiïìu trûúâng húåp truyïìn bïånh tûâ meå sang con àang xaãy ra.

Khoaãng möåt nûãa cho àïën hai phêìn ba trûúâng húåp truyïìn bïånh tûâ meå sang con àûúåc coi laâ xaãy ra ngay khi sinh (Reggy, Simonds vaâ Rogers 1997). Ruãi ro trong viïåc truyïìn viruát HIV tûâ meå sang treã múái sinh coá thïí giaãm àûúåc hai phêìn ba, tûâ 25% xuöëng coân 8%, bùçng caách àiïìu trõ AZT cho meå trûúác vaâ trong khi sinh, vaâ cho treã múái sinh khöng buá sûäa meå trong saáu tuêìn sau khi sinh (Connor vaâ nhûäng taác giaã khaác 1994). Töíng chi phñ thuöëc men vaâ chi phñ liïn quan àïën y tïë cho möåt liïåu trònh àiïìu trõ AZT theo khuyïën nghõ Trung têm Phoâng chöëng bïånh cuãa Myä (CDC) giaãm viïåc truyïìn bïånh tûâ meå sang con lïn túái 1.045 àö la möîi trûúâng húåp àiïìu trõ taåi Myä (Mauskopf vaâ caác taác giaã khaác 1996). Taåi Thaái Lan, do möåt söë chi phñ àêìu vaâo ñt töën keám hún, töíng chi phñ chó vaâo khoaãng möåt nûãa (Prescott vaâ caác taác giaã khaác). Ngay caã úã mûác nhû vêåy, thò chi phñ naây cuäng gêëp gêìn 50 lêìn chó tiïu trung bònh àêìu ngûúâi cho y tïë úã nhûäng nûúác coá thu nhêåp thêëp cuãa vuâng Cêån Xa-ha-ra, chêu Phi, núi chiïëm hai phêìn ba söë ca truyïìn bïånh tûâ meå sang con. Vúái khoaãng 3000 àö la cho möîi trûúâng húåp HIV, phûúng phaáp phoâng chöëng naây khöng thïí so saánh àûúåc vúái nhûäng phûúng phaáp khaác àûúåc thaão luêån trong Chûúng 3, vaâ chó coá thïí àûúåc aáp duång úã caác nûúác coá thu nhêåp trung bònh vaâ thu nhêåp cao.

Rêët nhiïìu nöî lûåc nghiïn cûáu àang àûúåc tiïën haânh àïí tòm ra caác biïån phaáp coá chi phñ thêëp hún giaãm tó lïå truyïìn bïånh tûâ meå sang con. Möåt chûúng trònh nghiïn cûáu àang cöë gùæng tòm ra phêìn cöng hiïåu nhêët cuãa liïåu trònh AZT, nhùçm giaãm töíng söë AZT cêìn thiïët. Nhûäng cuöåc thûã nghiïåm àang àûúåc thûåc hiïån úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ caác nûúác phaát triïín nhùçm tòm ra caác biïån phaáp y tïë khaác nhau giaãm tó lïå truyïìn bïånh (Biggar vaâ caác taác giaã khaác, 1996, DeMuylder vaâ Amy 1993). Tuy

181

nhiïn, vêîn khöng roä laâ liïåu bêët kyâ möåt trong söë nhûäng chiïën lûúåc trïn, nïëu àûúåc chûáng minh laâ coá hiïåu quaã, coá thïí chi traã àûúåc hay khaã thi vïì mùåt kyä thuêåt úã caác nûúác àang phaát triïín.

Nhûäng àûáa treã sinh ra tûâ meå nhiïîm HIV maâ may mùæn thoaát khoãi viïåc nhiïîm HIV khi sinh tuy nhiïn vêîn coá thïí bõ nhiïîm sau naây khi buá meå. Kïët quaã laâ, caác quan chûác ngaânh y tïë phaãi cên nhùæc lúåi thïë cuãa viïåc nuöi con bùçng sûäa meå vúái khaã nùng bõ nhiïîm HIV. Àöëi vúái nhûäng vuâng maâ nguyïn nhên chuã yïëu gêy tûã vong úã treã em laâ suy dinh dûúäng vaâ caác bïånh truyïìn nhiïîm, UNAIDS khuyïën nghõ phuå nûä nïn tiïëp tuåc cho con buá. Nïëu möåt ngûúâi phuå nûä àûúåc biïët àaä mang HIV dûúng tñnh, cö ta seä àûúåc cung cêëp caác phûúng tiïån àïí lûåa choån viïåc nuöi con. Àöëi vúái nhûäng vuâng coá sùén caác biïån phaáp nuöi treã an toaân thay thïë, treã em coá thïí seä coá ñt ruãi ro öëm àau hay tûã vong hún nïëu khöng àûúåc buá meå (UNAIDS 1996a). Trong khi coá thïí àún thuêìn giaãm thúâi gian cho con buá, chuáng ta cuäng khöng biïët àûúåc àiïìu àoá coá taác àöång nhû thïë naâo àïën khaã nùng giaãm truyïìn bïånh, búãi vò chuáng ta cuäng chûa biïët àûúåc thúâi kyâ ruãi ro nhêët coá thïí truyïìn bïånh coá phaãi laâ thúâi kyâ cho con buá hay khöng (Baáo caáo phuå trúå, Saba vaâ Perriens 1996).

thûúâng mong moãi àûúåc àiïìu trõ vaâ khöng thïí dïî daâng tiïëp cêån àûúåc nhûäng nghiïn cûáu vïì thuöëc naâo coá cöng hiïåu, hoå laâ nhûäng ngûúâi dïî chaåy theo caác caách chûäa bïånh kiïíu lang bùm. Chñnh phuã coá thïí phuåc vuå lúåi ñch cuãa moåi ngûúâi bùçng caách nhanh choáng àiïìu tra nhûäng caách àiïìu trõ chûa àûúåc chûáng minh vaâ cung cêëp nhûäng thöng tin àaáng tin cêåy vïì taác duång cuãa nhûäng phûúng phaáp àiïìu trõ naây. Miïîn laâ viïåc laâm naây àûúåc thûåc hiïån thöng qua nhûäng kïnh thöng tin àaåi chuáng phöí biïën - vñ duå nhû bùçng caách phaát haânh caác thöng baáo, baáo chñ hay caác cuöåc phoãng vêën vúái caác chuyïn gia àaáng tin cêåy - noá coá thïí àûúåc thûåc hiïån möåt caách khöng töën keám.

•

Trúå cêëp àiïìu trõ caác bïånh cú höåi truyïìn nhiïîm vaâ caác bïånh lêy qua àöång tònh duåc.

Trúå cêëp àiïìu trõ àùåc biïåt phuâ húåp àöëi vúái bïånh lao phöíi, möåt trong nhûäng bïånh cú höåi phöí biïën thûúâng têën cöng bïånh nhên AIDS, búãi vò chûäa möåt ca bïånh coá thïí ngùn chùån àûúåc nhiïìu lêy nhiïîm thûá phaát. Àiïìu trõ caác bïånh lêåu, giang mai vaâ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác cuäng cêìn àûúåc taâi trúå, khöng phaãi chó búãi vò àoá laâ nhûäng bïånh dïî lêy, maâ coân búãi vò chuáng laâm tùng töëc àöå truyïìn HIV, nhû àaä thaão luêån trong Chûúng 3. Búãi vò ñt ngûúâi mùæc phaãi, àiïìu trõ caác bïånh àöåc huyïët, viïm khuêín cêìu hay möåt nhoám khaác caác bïånh cú höåi truyïìn nhiïîm chó coá thïí thêëy úã nhûäng ngûúâi hïå miïîn dõch bõ phaá huyã nghiïm troång ngùn chùån àûúåc ñt lêy nhiïîm thûá phaát, do àoá coá thïí àûúåc trúå cêëp nhûng phaãi úã mûác thêëp hún, tûúng àûúng vúái mûác trúå cêëp cho caác bïånh kinh niïn hay bïånh khöng lêy nhiïîm khaác. Liïåu trúå cêëp àiïìu trõ chöëng retroviruát HIV coá thïí àûúåc biïån minh laâ möåt caách àïí phoâng lêy nhiïîm HIV hay khöng phuå thuöåc vaâo cöng hiïåu àiïìu trõ vaâ chi phñ so vúái caác biïån phaáp phoâng HIV khaác. Giûäa nùm 1997, nhûäng àiïìu trõ naây quaá töën keám vaâ kïët quaã khöng chùæc chùæn àïí coá thïí àûúåc taâi trúå trïn nhûäng cú súã noái trïn (xem khung 4.5).

•

Trúå cêëp chi phñ ban àêìu cho chùm soác AIDS vaâ an toaân maáu. Dõch AIDS àaä nêng cao yá thûác cuãa caác caá nhên khiïën hoå sùén saâng traã tiïìn cho möåt söë loaåi dõch vuå, nhû thûã maáu trûúác khi truyïìn vaâ chùm soác khi öëm àau. Khi nhûäng dõch vuå naây coân thiïëu, chñnh phuã phaãi höî trúå chi phñ ban àêìu laâ àiïìu nïn laâm, chùèng haån chñnh phuã trúå cêëp nhûäng àêìu tû lúán nhû phûúng tiïån hay thiïët bõ àiïån hay möåt hïå thöëng nûúác, miïîn laâ nhûäng ngûúâi sûã duång phaãi traã tiïìn cho nhûäng dõch vuå maâ hoå àûúåc nhêån. Do àoá, chñnh phuã úã nhûäng nûúác ngheâo phaãi thaânh lêåp caác ngên haâng maáu, nhûng khöng nhêët thiïët phaãi cung cêëp maáu miïîn phñ vö thúâi haån. Tûúng tûå nhû vêåy, chñnh phuã phaãi giuáp thiïët lêåp caác cú súã àiïìu trõ AIDS, àùåc biïåt laâ caác chûúng trònh chùm soác cöång àöìng,

182

nhûng khöng nhêët thiïët taâi trúå vônh viïîn cho caác hoaåt àöång chùm soác maâ caác chûúng trònh naây cung cêëp.

•

Höî trúå àùåc biïåt cho ngûúâi ngheâo. Hêìu hïët caác nûúác àïìu höî trúå y tïë àùåc biïåt cho ngûúâi ngheâo. Khi dõch AIDS gia tùng nhu cêìu chùm soác y tïë, chñnh phuã mong muöën têåp trung höî trúå nhiïìu hún nûäa cho nhûäng ngûúâi khöng coá khaã nùng chi traã. Cùæt giaãm mûác viïån phñ vaâ caác biïån phaáp khaác nhùçm cung cêëp chùm soác y tïë cho ngûúâi ngheâo phaãi àûúåc aáp duång cho nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV/AIDS cuäng nhû àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ caác bïånh khaác. Nguyïn tùæc höî trúå cho nhûäng ngûúâi naâo cêìn nhêët, bêët kïí coá bõ nhiïîm HIV/AIDS hay khöng, àûúåc thaão luêån chi tiïët hún trong phêìn sau, phêìn noái vïì caác caách giaãm taác àöång cuãa HIV lïn tònh traång àoái ngheâo.

AIDS vaâ àoái ngheâo: Ai cêìn giuáp àúä?

Bïn caånh taác àöång taân phaá àöëi vúái nhûäng caá nhên bõ nhiïîm, HIV coân gêy taác haåi àïën caã nhûäng ai coá liïn quan àïën hoå nhû ngûúâi thên, nhûäng ngûúâi phuå thuöåc vïì kinh tïë hay thöng qua quan hïå luyïën aái. Sûå àau àúán maâ nhûäng ngûúâi coân söëng soát phaãi chõu àûång vaâ nhûäng töín thûúng vïì têm lyá lêu daâi coá thïí xaãy ra, àùåc biïåt àöëi vúái nhûäng treã em bõ mêët cha hay meå, laâ nhûäng hêåu quaã tai haåi nhêët mang tñnh tiïìm taâng cuãa dõch bïånh naây. Caác hêåu quaã àoá tuy vêåy khoá coá thïí ào lûúâng àûúåc, coá thïí khöng àûúåc tiïëp cêåp àûúåc búãi caác chñnh saách cöng cöång vaâ do àoá nùçm ngoaâi khuön khöí cuãa cuöën saách naây. Ngoaâi ra, nhûäng ngûúâi coân söëng soát thûúâng chõu nhûäng töín thêët vïì kinh tïë. Sûå tûã vong cuãa nhûäng bïånh nhên úã àöå tuöíi sung sûác laâ töín thêët kinh tïë quan troång nhêët do cùn bïånh HIV/AIDS gêy ra vaâ àêy laâ chuã àïì cuãa phêìn coân laåi cuãa chûúng naây. Sûå töín thêët naây coá thïí àûúåc ào lûúâng búãi taác àöång sau caái chïët cuãa bïånh nhên laâ ngûúâi lúán thöng qua caác chó söë vïì xaä höåi nhû tònh traång möì cöi cha meå, dinh dûúäng úã treã em, viïåc hoåc haânh vaâ tònh traång ngheâo àoái. Vúái sûå ài xuöëng cuãa caác chó söë naây vaâ sûå múã röång höë ngùn caách giûäa ngûúâi ngheâo vaâ caác àöëi tûúång khaác, HIV coá thïí laâm cho tònh traång ngheâo àoái úã caác nûúác ngheâo caâng trêìm troång thïm vaâ laâm chêåm viïåc àaåt àûúåc caác muåc tiïu phaát triïín kinh tïë quöëc dên. Trûúác hïët chuáng ta tòm hiïíu xem HIV/AIDS taác àöång àïën sûå ngheâo àoái nhû thïë naâo, sau àoá xem xeát yá nghôa cuãa caác phaát hiïån àoá àöëi vúái chñnh saách chöëng àoái ngheâo trong möåt dõch AIDS nghiïm troång.

HIV/AIDS taác àöång àïën sûå ngheâo àoái nhû thïë naâo Thónh thoaãng ngûúâi ta thûúâng noái rùçng “AIDS laâ bïånh cuãa àoái ngheâo”. Vúái yá nghôa naâo thò cêu naây àuáng, hay sai? Thûá nhêët. Coá phaãi laâ nhûäng ngûúâi ngheâo dïî coá khaã nùng bõ nhiïîm HIV hún nhûäng ngûúâi khaác hay khöng? Thûá hai, tyã lïå bao nhiïu ngûúâi nhiïîm HIV laâ ngûúâi ngheâo? Viïåc traã lúâi caác cêu hoãi naây laâ quan troång, búãi vò chuáng seä coá aãnh hûúãng àïën caã viïåc têåp trung caác biïån phaáp phoâng ngûâa cuäng nhû caác nöî lûåc giaãm taác àöång cuãa caác trûúâng húåp mùæc bïånh AIDS hiïån coá. Vïì taác àöång cuãa AIDS àöëi vúái àoái ngheâo, trûúác hïët chuáng ta nghiïn cûáu caác bùçng chûáng hiïån coá àïí traã lúâi cho àûúåc hai cêu hoãi cú baãn trïn; kïë àoá chuáng ta so saánh taác àöång vïì caái chïët cuãa möåt bïånh nhên AIDS vúái caác cuá söëc khaác maâ caác gia àònh gùåp phaãi vaâ caác höå giaá àònh coá caác mûác thu nhêåp khaác nhau àöëi phoá nhû thïë naâo.

HIV lêy nhiïîm ngûúâi giaâu vaâ ngûúâi ngheâo. Trong söë caác nûúác àang phaát triïín, möëi quan hïå giûäa thu nhêåp vaâ tyã lïå nhiïîm HIV àûúåc nghiïn cûáu töët nhêët úã Àöng vaâ Trung Phi12. Liïåu caác mêîu hònh quan saát àûúåc úã nhûäng núi naây cuäng seä xuêët hiïån úã nhûäng núi naâo khaác hay khöng laâ möåt viïåc coân chúâ xem coá xaãy ra hay khöng. Möåt söë nhên 183

töë àaä khiïën cùn bïånh naây trúã nïn trêìm troång úã nhûäng vuâng bõ nùång nhêët cuãa chêu Phi laâ: hêìu hïët nhûäng bïånh nhên HIV úã thúâi àiïím àiïìu tra àaä bõ nhiïîm haâng nùm trûúác àoá, khi ngûúâi ta ñt biïët vïì caách phoâng traánh nhiïîm HIV; hún nûäa, khu vûåc naây laåi vùæt ngang caác tuyïën giao thöng chñnh vaâ bõ aãnh hûúãng cuãa chiïën tranh. Nhûng möîi möåt nhên töë trïn cuäng àïìu coá úã caác khu vûåc àang phaát triïín khaác vúái caác mûác àöå khaác nhau: kiïën thûác vïì phoâng chöëng HIV thûúâng hïët sûác khan hiïëm, vaâ nhûäng vuâng naây cuäng coá caác tuyïën giao thöng chaåy qua vaâ cuäng coá chiïën tranh. Do àoá, nïëu khöng coá caác söë liïåu khaác, kinh nghiïåm úã Àöng vaâ Trung Phi coá thïí àûúåc coi laâ nhûäng bùçng chûáng coá giaá trõ vïì viïåc tyã lïå nhiïîm HIV úã caác vuâng khaác coá thïí khaác nhau ra sao giûäa caác nhoám thu nhêåp khi cùn bïånh naây àang tiïën triïín.

Nhû chuáng ta àaä thêëy úã Chûúng 3, úã thúâi kyâ àêìu cuãa bïånh naây, úã vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi, nhûäng ai ài laåi nhiïìu hún vaâ àaân öng coá thu nhêåp cao hún coá khaã nùng dïî lêy nhiïîm loaåi viruát naây hún nhûäng ngûúâi khaác. Coá nhûäng lyá do àïí tin rùçng nhêån àõnh naây coá thïí laâ àuáng úã núi naây núi khaác. Caác cuöåc àiïìu tra cho thêëy rùçng tònh duåc cuäng tûúng tûå nhû caác thuá vui khaác: söë lûúång caác baån tònh tñnh theo nùm tùng theo thu nhêåp.

Tûúng tûå, möåt ngûúâi coá thu nhêåp cao dïî coá khaã nùng cuöën huát nhiïìu baån tònh hún vaâ seä coá nhiïìu tiïìn hún ngûúâi coá thu nhêåp thêëp àïí traã cho nhûäng baån tònh hay àïí höî trúå cho nhûäng àûáa con rúi. Caác nhên töë naây, cuâng vúái sûå thûåc laâ HIV, khöng nhû caác bïånh lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc khaác, khöng thïí dïî daâng cûáu chûäa, àaä laâm cho HIV trúã thaânh loaåi viruát duy nhêët trong söë caác bïånh truyïìn nhiïîm hiïån haânh àaánh vaâo nhûäng ngûúâi giaâu vúái tyã lïå tûúng tûå hoùåc coá thïí cao hún so vúái mûác àöå noá àaánh vaâo nhûäng ngûúâi ngheâo.

Viïåc ghi nhêån laâ HIV lêy nhiïîm caã ngûúâi giaâu lêîn ngûúâi ngheâo laâ àiïìu quan troång khi cên nhùæc höå gia àònh naâo cêìn giuáp nhiïìu nhêët.

Têët nhiïn, chuáng ta thûúâng mong muöën rùçng nhûäng ngûúâi àûúåc hoåc haânh nhiïìu hún vúái thu nhêåp cao hún seä laâ nhûäng ngûúâi coá àiïìu kiïån töët hún àïí hiïíu biïët vïì dõch bïånh naây vaâ àiïìu chónh haânh vi cuãa hoå àïí traánh bõ lêy nhiïîm. Chûúng 3 àûa ra bùçng chûáng laâ àiïìu naây àaä diïîn ra: úã möåt söë nûúác, nhûäng ngûúâi coá hoåc vêën cao thûúâng sûã duång bao cao su nhiïìu hún nhûäng ngûúâi coá hoåc vêën thêëp. Tûúng tûå, caác nghiïn cûáu vûâa qua úã caác nûúác phaát triïín cho thêëy tyã lïå ngûúâi bõ AIDS cao nhêët laåi úã trong söë nhûäng ngûúâi ngheâo nhêët.

Nïëu xu hûúáng naây lan ra toaân cêìu thò AIDS seä trúã nïn giöëng nhû caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác úã chöî nhûäng ngûúâi ngheâo seä dïî coá khaã nùng bõ lêy nhiïîm hún nhûäng ngûúâi khöng ngheâo. Cuöëi cuâng, AIDS coá thïí trúã thaânh phöí biïën nhêët úã caác khu öí chuöåt cuãa caác àö thõ ngheâo nhêët cuãa caác nûúác àang phaát triïín.

Hêìu hïët nhûäng ngûúâi mùæc HIV/AIDS àaä laâ nhûäng ngûúâi ngheâo. Tuy do thiïëu söë liïåu nïn khöng thïí ûúác tñnh chñnh xaác tyã lïå ngûúâi ngheâo vaâ ngûúâi khöng ngheâo bõ nhiïîm laâ bao nhiïu, thöng tin vïì caác mûác àöå thu nhêåp vaâ caác tyã lïå nhiïîm úã caác nûúác cho rùçng söë lûúång ngûúâi ngheâo bõ lêy nhiïîm nhiïìu hún rêët nhiïìu so vúái ngûúâi khöng ngheâo. Chùèng haån, theo möåt söë liïåu àaä àûúåc quöëc tïë chónh lyá vïì sûå ngheâo àoái tuyïåt àöëi, vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi coá söë ngûúâi ngheâo lúán khoaãng gêëp böën lêìn so vúái söë ngûúâi khöng ngheâo. Do vêåy, ngay khi nhûäng ngûúâi ngheâo bõ nhiïîm chó vúái tyã lïå chó hún 1/4 so vúái nhûäng ngûúâi khöng ngheâo thò hoå cuäng àaä chiïëm àa söë trong söë nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV úã chêu luåc naây röìi. Do ngûúâi ngheâo úã nhiïìu vuâng thuöåc Cêån Xa-ha-ra chêu Phi coá tyã lïå nhiïîm bïånh lúán hún 1/4 tyã lïå cuãa nhûäng ngûúâi khöng ngheâo, chuáng ta thêëy rùçng, úã Chêu Phi, ñt nhêët thò cuäng coá rêët nhiïìu ngûúâi ngheâo nhiïîm HIV hún ngûúâi giaâu. Tuy quy mö nhoã hún, nhûng nguyïn tùæc chung naây dûúâng nhû seä coá thïí aáp duång taåi caác caác khu vûåc àang phaát triïín khaác13.

184

Chuáng ta àaä thêëy rùçng AIDS laâ cùn bïånh cuãa ngheâo àoái úã chöî noá aãnh hûúãng nhiïìu àïën ngûúâi ngheâo hún laâ nhûäng ngûúâi khöng ngheâo vaâ cuöëi cuâng noá coá thïí trúã thaânh cùn bïånh cuãa àoái ngheâo úã chöî noá aãnh hûúãng àïën möåt tyã lïå lúán ngûúâi ngheâo hún laâ ngûúâi giaâu.

Nïëu chuáng ta giaã àõnh rùçng möåt trong nhûäng traách nhiïåm chuã yïëu cuãa chñnh phuã laâ laâm cho nhên dên coá thïí thoaát khoãi àoái ngheâo thò caác phaát hiïån naây àûa chuáng ta àïën caác cêu hoãi múái. Möåt höå gia àònh bõ aãnh hûúãng gò khi meå, cha, hay caác thaânh viïn lúán tuöíi khaác cuãa gia àònh bõ chïët vò AIDS? Chuáng ta xem xeát caác cêu hoãi naây úã 2 tiïíu muåc tiïëp theo.

Khung 4.7 mö taã ba loaåi àùåc tñnh quyïët àõnh àïën taác àöång ban àêìu lïn höå gia àònh khi möåt ngûúâi lúán chïët vaâ gia àònh àaä àöëi phoá nhû thïë naâo vúái tònh caãnh naây.

AÃnh hûúãng trûåc tiïëp khi coá möåt ngûúâi chïët vò AIDS laâ gò? Vúái bêët kyâ gia àònh naâo, khi coá ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác bõ chïët vò AIDS thò àoá laâ möåt thaãm hoaå. Nhûäng ngûúâi coân söëng khöng nhûäng phaãi chõu àûång sûå mêët maát to lúán vïì tinh thêìn maâ coân caã nhûäng chi phñ vïì y tïë vaâ mai taáng, cöång thïm nhûäng mêët maát vïì thu nhêåp vaâ dõch vuå maâ ngûúâi àoá trûúác àêy àoáng goáp cho gia àònh. Cuá söëc phuác lúåi vïì kinh tïë do caái chïët vò AIDS àöëi vúái nhûäng ngûúâi coân söëng nghiïm troång nhû thïë naâo? AÃnh hûúãng trûåc tiïëp bao göìm caác chi phñ vïì y tïë trûúác khi ngûúâi àoá chïët vaâ caác chi phñ cho mai taáng. Àïí àaánh giaá àûúåc chi phñ trûåc tiïëp cho möåt ngûúâi chïët vò AIDS, chuáng ta coá thïí so saánh caác chi phñ vïì y tïë vaâ mai taáng cho ngûúâi àoá vúái chi phñ tûúng tûå cho möåt ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác chïët vò caác lyá do khaác. Vò khöng coá sûå khaác biïåt lúán, chuáng ta laåi xem xeát xem caái chïët cuãa möåt ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác, duâ vò bêët kyâ nguyïn nhên naâo, coá aãnh hûúãng àïën mö hònh tiïu duâng cuãa höå gia àònh nhû thïë naâo.

Caác phên tñch cuãa chuáng töi dûåa trïn caác phaát hiïån cuãa möåt söë cuöåc àiïìu tra höå gia àònh mö taã úã khung 4.8. Àùåc biïåt, chuáng töi dûåa trïn möåt phên tñch sêu nhêët trong söë caác nghiïn cûáu trïn laâ nghiïn cûáu úã Kagera, Tan-da-nia, vò caác söë liïåu chi tiïët tûâ nghiïn cûáu àoá cuäng laâ cú súã cho phên tñch sau naây cuãa chuáng töi vïì caác gia àònh coá ngûúâi chïët vò AIDS àöëi phoá nhû thïë naâo. Tuy caác söë liïåu trïn coân rêët haån chïë, nhûng dûåa trïn caác thöng tin sùén coá, ta coá thïí giaã àõnh möåt caách húåp lyá laâ caác taác àöång vaâ phaãn ûáng àöëi phoá mö taã úã chûúng naây hêìu hïët laâ seä phuâ húåp vúái caác phaát hiïån trong tûúng lai.

Trong nghiïn cûáu Kagera, nhûäng ngûúâi àûúåc àiïìu tra mùæc bïånh AIDS dûúâng nhû àïìu tòm kiïëm sûå chùm soác y tïë chûá khöng nhû nhûäng ngûúâi bõ chïët vò caác nguyïn nhên khaác, vaâ hoå phaãi chi tûâ tuái tiïìn cuãa mònh14. Hún nûäa, chi tiïu y tïë cuãa gia àònh coá ngûúâi bõ chïët vò AIDS coá xu hûúáng cao hún rêët nhiïìu so vúái gia àònh coá ngûúâi bõ chïët vò caác nguyïn nhên khaác, nhû biïíu thõ úã hònh 4.6. Möåt àiïím nöíi bêåt laâ àöëi vúái moåi nhoám àöëi tûúång trûâ nhoám nam giúái mùæc bïånh AIDS, caác khoaãn chi phñ cho thuöëc laåi bõ caác chi phñ cho mai taáng vûúåt. Tñnh trung bònh, caác gia àònh chi cho mai taáng gêìn 50% nhiïìu hún laâ hoå chi cho thuöëc. Hún nûäa, caác chi phñ cho mai taáng àöëi vúái ngûúâi chïët do AIDS vaâ khöng do AIDS khaác nhau ñt hún so vúái caác chi phñ y tïë giûäa hai àöëi tûúång naây. Do vêåy, tuy möåt phêìn àaáng kïí chi phñ cho mai taáng àûúåc buâ àùæp laåi búãi caác khoaãn phuáng tûâ caác gia àònh khaác (trung bònh chiïëm khoaãng 45%), sûå khaác nhau vïì taác àöång lïn höå gia àònh cuãa möåt ngûúâi chïët do AIDS vúái möåt ngûúâi chïët khöng do AIDS nhoã hún nhûäng khaác biïåt chuáng ta mong àúåi nïëu chó tñnh riïng chi phñ y tïë15.

185

Khung minh hoaå 4.7. Ba nhên töë xaác àõnh aãnh hûúãng cuãa gia àònh coá ngûúâi chïët AÃnh hûúãng toaân böå vïì kinh tïë àöëi vúái caác thaânh viïn trong gia àònh coá ngûúâi lúán bõ chïët coá khaác nhau theo ba loaåi àùåc àiïím sau: • Àöëi vúái caá nhên ngûúâi chïët laâ tuöíi thoå, nam hay nûä, thu nhêåp, vaâ nguyïn nhên chïët.

• Àöëi vúái gia àònh laâ cú cêëu gia àònh vaâ taâi saãn.

• Àöëi vúái cöång àöìng laâ thaái àöå àöëi vúái viïåc giuáp àúä nhûäng gia àònh cêìn sûå giuáp àúä vaâ caác nguöìn lûåc sùén coá cuãa cöång àöìng.

Loaåi àùåc àiïím thûá nhêët quy àõnh aãnh hûúãng cú baãn cuãa ngûúâi quaá cöë àöëi vúái nhûäng thaânh viïn coân laåi cuãa gia àònh; loaåi thûá 2 vaâ thûá 3 nïu lïn mûác àöå töín thêët maâ gia àònh coá ngûúâi chïët phaãi chõu àûång. Rêët khoá phên raânh 3 àùåc àiïím naây. Tuy nhiïn, khi àaánh giaá aãnh hûúãng àöëi vúái gia àònh coá ngûúâi chïët àiïìu quan troång laâ phaãi xem xeát caã ba nhên töë naây.

ÚÃ Thaái Lan, núi coá thu nhêåp trïn àêìu ngûúâi gêëp 10 lêìn so vúái caác gia àònh úã Tan-dani-a, caác gia àònh úã tónh Chiïìng Mai chi cho chùm soác y tïë cho thên nhên cuãa hoå trûúác khi chïët lúán gêëp hún 10 lêìn so vúái caác gia àònh úã Tan-da-ni-a (Pitayonon, Kongsin, vaâ Janjaroen 1997). Tñnh trung bònh, gia àònh coá 1 ngûúâi chïët do AIDS úã Thaái Lan chi túái 973$, khaác vúái Tan-da-ni-a, noá chó hún 10% so vúái chi phñ 883 àö la maâ caác gia àònh khöng coá ngûúâi mùæc bïånh AIDS chi. Nhûng cuäng giöëng nhû úã Tan-da-ni-a, caác gia àònh chi nhiïìu hún cho mai taáng so vúái cho chùm soác y tïë16.

Têët nhiïn laâ caác khoaãn chi phñ cho chùm soác y tïë vaâ cho mai taáng giûäa caác nûúác, vaâ thêåm chñ giûäa caác cöång àöìng trong 1 huyïån, seä khaác nhau. Tuy vêåy, coá 2 quan saát lúán coá thïí aáp duång cho hêìu hïët moåi núi: thûá nhêët, caác chi phñ vïì chùm soác y tïë chó chiïëm 1 phêìn trong töíng chi phñ cho 1 ngûúâi lúán úã tuöíi sung sûác chïët; vaâ thûá hai, caác chi phñ ngoaâi y tïë dûúâng nhû laâ ngang nhau, bêët kïí chïët vò nguyïn nhên gò. ÚÃ núi naâo caác quan saát naây maâ àuáng thò aãnh hûúãng trûåc tiïëp do 1 ngûúâi chïët vò AIDS àûa laåi seä khöng khaác lùæm so vúái aãnh hûúãng trûåc tiïëp do 1 ngûúâi chïët khöng do AIDS tuy rùçng caác chi phñ cho bïånh nhên AIDS coá cao hún. Do vêåy, chi phñ cao àöëi vúái caác höå gia àònh coá ngûúâi bõ AIDS seä thûúâng laâ do coá nhiïìu ngûúâi bõ chïët vò cùn bïånh naây chûá khöng phaãi laâ do cùn bïånh àoá àem àïën. Do taác àöång cuãa caác trûúâng húåp tûã vong cuãa ngûúâi lúán úã tuöíi sung sûác gêìn nhû nhau, bêët kïí vò nguyïn nhên naâo, cêu hoãi àùåt ra laâ caác trûúâng húåp tûã vong àoá coá aãnh hûúãng àïën tiïu duâng cuãa höå gia àònh hoå nhû thïë naâo?

186

Khung minh hoaå 4.8. Caác nghiïn cûáu vïì taác àöång lïn höå gia àònh cuãa tûã vong do AIDS vaâ do caác nguyïn nhên khaác Trong vaâi nùm qua àaä coá 4 nghiïn cûáu chiïìu sêu vïì taác àöång àöëi vúái thên nhên cuãa caác gia àònh coá ngûúâi chïët do AIDS. So vúái caác nghiïn cûáu khaác, 4 nghiïn cûáu naây àaä sûã duång nhiïìu cöng cuå àiïìu tra chi tiïët hún, aáp duång chuáng vaâo nhûäng mêîu gia àònh àaåi diïån, vaâ theo doäi caác gia àònh àoá trong thúâi gian daâi hún. 4 nghiïn cûáu naây àûúåc thûåc hiïån úã caác àõa phûúng sau (söë höå gia àònh àiïìu tra úã trong ngoùåc àún).

• Chiïìng Mai, Thaái Lan (300) • Abidjian, Cöët-ài-voa (107) • Rakai, U-gan-àa (1.677) • Kagera, Tan-da-ni-a (759) Caác nghiïn cûáu naây àaä sûã duång nhiïìu tham söë giöëng nhau. Trûâ Thaái Lan, caác àúåt nghiïn cûáu àïìu trúã laåi caác gia àònh mêîu vaâi lêìn. Trûâ Cöët-ài-voa, caác àúåt nghiïn cûáu àïìu bao göìm caã caác gia àònh khöng coá ngûúâi mùæc bïånh AIDS lêîn gia àònh coá ngûúâi mùæc bïånh AIDS(1). Trûâ Rakai, caác nghiïn cûáu àïìu coá phêìn khaão saát nhanh vïì taác àöång kinh tïë - xaä höåi, vaâ do vêåy bao göìm nhiïìu cêu hoãi vïì chi tiïu vaâ caác ào lûúâng kinh tïë khaác vïì mûác söëng(2). Trûâ Cöët-ài-voa, caác nghiïn cûáu àïìu bao göìm caã caác trûúâng húåp chïët khöng do AIDS vaâ do AIDS. Hai phaát hiïån töíng quaát nhêët nöíi lïn tûâ caác nghiïn cûáu trïn àaä àûúåc nïu trong cuöën saách naây.

Thûá nhêët, caác gia àònh àaä sûã duång nhiïìu loaåi cú chïë khöng chñnh thûác àïí àöëi phoá vúái caác vêån haån nhû coá ngûúâi bõ chïët. Thûá hai, tuy caác cú chïë àöëi phoá trïn coá laâm giaãm nheå taác àöång cuãa cuá söëc, caác gia àònh khöng hoaân toaân thaânh cöng trong baão vïå cuöåc söëng cuãa hoå. Noái chung, gia àònh naâo caâng ngheâo thò taác àöång búãi caái chïët do AIDS cuãa ngûúâi lúán úã tuöíi sung sûác hay nhûäng cuá söëc tûúng tûå caâng lúán vaâ caâng dai dùèng.

(1) Tuy nghiïn cûáu úã Cöët-ài-voa khöng bao göìm 1 nhoám àöëi chûáng roä rïåt, Bechu (baáo caáo phuå trúå 1996) àaä sûã duång àûúåc caác khaác biïåt giûäa caác gia àònh vïì tñnh nguy hiïím cuãa caác trûúâng húåp AIDS kïët húåp vúái kïët quaã cuãa 6 quan saát àöëi vúái möîi gia àònh àïí ûúác tñnh aãnh hûúãng cuãa bïånh ngûúâi lúán gaya ra tûã vong àöëi vúái tiïu duâng cuãa höå gia àònh.

(2) Nghiïn cûáu úã Rakai laâ 1 phên cuãa cuöåc nghiïn cûáu vïì taác àöång cuãa viïåc àiïìu trõ àaåi traâ caác bïånh lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc àöëi vúái caác trûúâng húåp AIDS. Caác cêu hoãi höå gia àònh têåp trung vaâo caác vêën àïì vïì dõch tïî vaâ chó hoãi 1 vaâi cêu vïì tònh hònh kinh tïë.

Nguöìn: Àöëi vúái Thaái Lan, Pitaynon, Kongsin vaâ Janjaroen (1997) vaâ Janjaroen (Baáo caáo phuå trúå 1996); àöëi vúái U-ganàa, Menon vaâ caác taác giaã khaác (Baáo caáo phuå trúå 1996a); vaâ àöëi vúái Tan-àa-nia, Over vaâ caác taác giaã khaác (sùæp xuêët baãn).

187

Hònh 4.6. Chi tiïu trung bònh cho y tïë vaâ mai taáng, theo giúái tñnh vaâ nguyïn nhên tûã vong, Kagera, Tan-da-ni-a, 1991-93

Ghi chuá: Trong suöët baáo caáo naây, giaá trõ ngoaåi tïå àaä àûúåc chuyïín tûâ Shilling Tan-da-ni-a thaânh àö laâ Myä 1996. Quy trònh chuyïín àöíi göìm ba bûúác: (1) chuyïín Shilling hiïån haânh vïì Shilling 1991 sûã duång chi phñ giaãm phaát giaá; (2) chuyïín Shilling 1991 sang àö la 1991 theo tyã giaá 289 Shilling ùn 1 àö la; (3) chuyïín sang àö la 1996 bùçng caách nhên vúái 1,15.

Mêîu: tûã vong cuãa 264 thaânh viïn ngûúâi lúán cuãa gia àònh tuöíi 15-50.

Nguöìn: Over vaâ caác taác giaã khaác, sùæp xuêët baãn.

Hònh 4.7 thïí hiïån tiïu duâng trong voâng 12 thaáng qua àöëi vúái 2 nhoám gia àònh trong voâng àêìu cuãa cuöåc nghiïn cûáu úã Kagera: nhûäng gia àònh coá ngûúâi thên chïët vaâ khöng coá ngûúâi thên chïët trong giai àoaån naây. Chuáng töi tñnh toaán rùçng caác gia àònh coá thên nhên qua àúâi thò töíng chi tiïu thêëp hún vaâ hoå phaãi daânh phêìn lúán chi phñ cho chûäa bïånh vaâ mai taáng. Tûúng tûå, caác gia àònh naây cuäng chó chi ñt hún 1/3 lêìn cho caác khoaãn “phi lûúng thûåc” (nhû quêìn aáo, xaâ phoâng, vaâ pin). Cuöëi cuâng, àöëi vúái caác gia àònh coá ngûúâi chïët, lûúng thûåc do caác gia àònh àoá laâm ra laåi chiïëm phêìn lúán hún trong caác khoaãn tiïu duâng so vúái caác gia àònh khöng coá ngûúâi chïët, trong khi lûúng thûåc phaãi mua chó chiïëm möåt phêìn nhoã trong caác khoaãn chi tiïu17. Nhûäng khaác biïåt naây phaãn aánh möåt thûåc tïë laâ thên nhên cuãa caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët àaä phaãi ruát búát thúâi giúâ laâm cöng ùn lûúng vaâ do vêåy hoå coá thu nhêåp thêëp hún àïí chi cho viïåc mua lûúng thûåc (Beegle 1996). Hoå chó coá thïí thay thïë möåt phêìn sûå thêm huåt vïì thu nhêåp naây bùçng viïåc saãn xuêët thïm lûúng thûåc taåi gia àònh.

Thûåc phêím mua chiïëm möåt phêìn nhoã hún trong töíng söë tiïu duâng úã caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët (àöì thõ dûúái) so vúái höå gia àònh khöng coá ngûúâi chïët (àöì thõ trïn). Caác gia àònh coá ngûúâi chïët tùng tiïu duâng lûúng thûåc saãn xuêët taåi nhaâ, nhûng àiïìu naây chó buâ àùæp möåt phêìn tiïu duâng lûúng thûåc.

188

Hònh 4.7. Tiïu duâng úã Kagera, Tan-da-ni-a, caác höå gia àònh coá möåt ai chïët trong nùm trûúác àoá (kïët quaã cuãa voâng 1 nghiïn cûáu Kagera)

Ghi chuá: Trong söë 6395 Tan-da-ni-a Shilling chi cho Y tïë trong möåt mêîu höå gia àònh trung bònh, 748 Tsh hay 11% chi cho chùm soác caác thaânh viïn khöng phaãi ngûúâi lúán cuãa höå gia àònh àaä chïët.

Thûåc phêím mua chiïëm möåt phêìn nhoã trong töíng söë tiïu duâng úã caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët (àöì thõ dûúái) so vúái höå gia àònh khöng coá ngûúâi chïët (àöì thõ trïn). Caác gia àònh coá ngûúâi chïët tùng tiïu duâng lûúng thûåc saãn xuêët taåi nhaâ, nhûng àiïìu naây chó buâ àùæp möåt phêìn tiïu duâng lûúng thûåc mua.

Ghi chuá: Trong söë 9453 Tsh chi cho y tïë trong möåt mêîu höå gia àònh, 6069 Tsh hay 64% chi cho chùm soác caác thaânh viïn cuãa höå gia àònh àaä chïët.

Nguöìn: Over vaâ caác taác giaã khaác sùæp xuêët baãn.

Trong hai nghiïn cûáu tiïëp theo vïì chi tiïu chi tiïët cuãa caác höå gia àònh, möåt úã Kagera vaâ möåt úã Cöët-ài-voa, mö hònh chi tiïu theo thúâi gian thïí hiïån sûå phuåc höìi nhanh choáng cuãa möåt gia àònh trung bònh sau khi bõ aãnh hûúãng búãi thên nhên qua àúâi. Hònh 4.8 ruát ra tûâ nghiïn cûáu úã Cöët-ài-voa cho thêëy nhûäng thay àöíi vïì chi tiïu trïn möåt nhên khêíu àöëi vúái ba thaânh phêìn chi tiïu, vaâ töíng söë chi tiïu trong voâng 10 thaáng sau khi caác gia àònh trong diïån nghiïn cûáu àoá coá thên nhên chïët do AIDS18. Coá thïí thêëy roä ngay hai mêîu hònh. Thûá nhêët, töíng chi tiïu thuåt xuöëng vaâ sau àoá phuåc höìi laåi möåt phêìn vaâ vêîn coá xu 189

Hònh 4.8: Taác àöång theo doâng thúâi gian cuãa bïånh têåt ngûúâi lúán lïn chi tiïu höå gia àònh trïn möåt àêìu ngûúâi. Nghiïn cûáu Cöët-ài-voa

Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Beáchu 1996

hûúáng ài lïn vaâo cuöëi cuöåc nghiïn cûáu. Thûá hai, caác nhu cêìu cú baãn, kïí caã lûúng thûåc, bõ thuåt xuöëng thêëp hún so vúái caác khoaãn chi tiïu khaác, sau àoá hêìu nhû àûúåc buâ àùæp trúã laåi vò caác gia àònh giaãm caác khoaãn chi caác àïí giaãm thiïíu aãnh hûúãng àöëi vúái caác khoaãn cêìn thiïët (Baáo caáo phuå trúå, Beáchu 1996). Caác nghiïn cûáu höå gia àònh úã Chiïng Mai vaâ Raika cuäng cho thêëy coá nhûäng phuåc höìi möåt phêìn chi tiïu trïn àêìu ngûúâi nhûng laåi khöng coá àuã söë liïåu àïí khùèng àõnh mêîu hònh naây.

Caác gia àònh àöëi phoá vúái taác àöång do coá thên nhên lúán tuöíi chïët nhû thïë naâo. Cuá söëc vïì kinh tïë do tûã vong cuãa möåt ngûúâi lúán úã tuöíi sung sûác gêy ra, nhû nïu úã trïn, seä lúán hún vaâ dai dùèng hún, trûâ khi caác höå gia àònh sûã duång caác phûúng caách khaác nhau àïí ûáng phoá. Trûúác khi coá dõch AIDS, caác trûúâng húåp ngûúâi lúán chïët ñt phöí biïën hún cho nïn caác cú chïë naây hêìu hïët àûúåc sûã duång àïí àöëi phoá vúái caác cuá söëc khaác. Kïët quaã laâ, nhûäng àaánh giaá ban àêìu vïì taác àöång cuãa AIDS àöëi vúái caác höå gia àònh coá xu hûúáng boã qua sûå ûáng phoá cuãa caác höå gia àònh, vaâ cho rùçng AIDS laâ thaãm hoaå khöng chó àöëi vúái caá nhên ngûúâi nhiïîm bïånh maâ coân àöëi vúái toaân böå höå gia àònh. Baáo chñ noái vïì caác höå gia àònh bõ taân phaá nhû laâ caác trûúâng húåp àiïín hònh thûúâng gùåp goáp phêìn khùèng àõnh niïìm tin cuãa moåi ngûúâi laâ hêìu hïët caác gia àònh bõ AIDS taác àöång úã caác nûúác àang phaát triïín coá thïí seä bõ suy suåp. Chùæc chùæn möåt söë gia àònh àang bõ AIDS taân phaá; àiïìu naây àùåc biïåt àuáng nïëu caã böë vaâ meå lêm bïånh hoùåc chïët khi con caái hoå coân treã. Tuy nhiïn, caác trûúâng húåp naây ñt coá tñnh àiïín hònh so vúái giaã àõnh chung búãi vò tûâ khi nhiïîm HIV àïën khi chïët laâ khoaãng thúâi gian daâi. Hún nûäa, khi gia àònh coá ngûúâi thên bõ chïët treã thò thûúâng àoá laâ möåt thaãm kõch vaâ àûa àïën sûå àau àúán vïì tinh thêìn vaâ àöi khi gêy töín thûúng keáo daâi vïì têm lyá cho nhûäng ngûúâi coân söëng, caác söë liïåu cho thêëy rùçng khi phaãi àöëi phoá vúái aãnh hûúãng kinh tïë búãi sûå töín thêët nhû vêåy, noái chung caác höå gia àònh phuåc höìi möåt caách àaáng ngaåc nhiïn.

190

Mûác àöå phuåc höìi khaác nhau trûúác taác àöång kinh tïë do caái chïët cuãa möåt ngûúâi lúán úã tuöíi sung sûác gêy ra mang yá nghôa quan troång àöëi vúái sûå àaáp ûáng cuãa xaä höåi àöëi vúái möåt dõch lan röång. Möåt mùåt, nïëu hêìu hïët caác gia àònh bõ aãnh hûúãng cuãa AIDS bõ suåp àöí, caác nguöìn lûåc àïí giaãi quyïët caác aãnh hûúãng àoá seä bõ daân ra quaá moãng àïën mûác chñnh phuã vaâ caác töí chûác phuác lúåi xaä höåi khöng thïí gaánh vaác xuïí. Trong tònh hònh àoá, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách coá thïí dïî daâng kïët luêån rùçng caác gia àònh hiïån àang bõ aãnh hûúãng khöng thïí giuáp àúä àûúåc nûäa, vaâ rùçng giaãi phaáp húåp lyá duy nhêët chñnh phuã phaãi thûåc hiïån laâ tùng gêëp àöi caác nöî lûåc phoâng chöëng. Mùåt khaác, nïëu nhiïìu gia àònh coá thïí àöëi phoá àûúåc thò chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã coá thïí têåp trung caác nguöìn lûåc haån heåp daânh cho giaãm búát taác àöång cuãa dõch bïånh naây vaâo caác gia àònh cêìn àûúåc giuáp nhêët.

Hiïíu àûúåc caác cú chïë ûáng phoá àa daång cuãa caác höå gia àònh vaâ caác cú chïë àoá seä taác àöång àïën caác nhoám höå gia àònh nhû thïë naâo laâ hïët sûác quan troång. Sûå hoaâ tröån cuãa caác phaãn ûáng cuãa möåt höå gia àònh cuå thïí trûúác caái chïët cuãa möåt thên nhên úã tuöíi sung sûác phuå thuöåc vaâo vö vaân yïëu töë, möåt söë trong àoá khaác nhau giûäa caác nûúác vaâ caác cöång àöìng dên cû. Vò caác söë liïåu sùén coá vïì taác àöång àöëi vúái höå gia àònh hêìu hïët bùæt nguöìn tûâ Cêån Xa-hara cuãa chêu Phi cho nïn caác lêåp luêån dûúái àêy khöng traánh khoãi phaãn ûáng xu hûúáng trïn.

Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách úã moåi nûúác àûúng àêìu vúái khaã nùng cuãa möåt dõch lan röång seä muöën àaánh giaá xem caác phaãn ûáng naây roä àïën mûác naâo úã nûúác hoå. Tuy nhiïn, vúái caác mûác àöå khaác nhau thò úã chêu Phi ngûúâi ta thêëy coá ba cú chïë àöëi phoá - thay àöíi cú cêëu gia àònh, ruát búát tiïët kiïåm hay baán taâi saãn, vaâ têån duång sûå giuáp àúä tûâ caác gia àònh khaác - laâ coá khaã nùng àûúåc aáp duång khi caác gia àònh phaãi àûúng àêìu vúái thaãm hoaå coá ngûúâi lúán chïët. Phêìn naây seä lêìn lûúåt baân vïì tûâng cú chïë khöng chñnh thûác naây, vaâ sau àoá baân vïì sûå höî trúå chñnh thûác tûâ chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã.

Trûúác khi thûåc hiïån phên tñch nhû nïu úã trïn, nïn xem xeát liïåu thu nhêåp àaä àem chi cho chùm soác y tïë vaâ mai taáng sau khi chïët coá thïí chuyïín sang chi cho caác chi phñ khaác hay khöng. Têët nhiïn möåt söë àöëi phoá cuãa höå gia àònh bao göìm nhûäng phaãn ûáng nhû vêåy.

Tuy nhiïn, khöng nïn àaánh giaá quaá cao tiïìm nùng naây, búãi vò phêìn nhiïìu trong caác chi phñ y tïë vaâ thêåm chñ möåt phêìn lúán cuãa chi phñ cho mai taáng laåi àûúåc caác nguöìn bïn ngoaâi gia àònh höî trúå. Do caác nguöìn höî trúå naây seä chêëm dûát sau khi tang lïî xong xuöi, caác gia àònh vêîn tiïëp tuåc phaãi sûã duång caác chiïën lûúåc àöëi phoá böí sung mö taã úã dûúái àêy.

Thay àöíi cú cêëu gia àònh. ÚÃ àêu cuäng vêåy, caác höå gia àònh àïìu phaãi thûåc hiïån caác chûác nùng kinh tïë cuäng nhû xaä höåi. ÚÃ vuâng nöng thön cuãa caác nûúác àang phaát triïín, höå gia àònh thûúâng laâ caác àún võ chuã yïëu saãn xuêët nöng saãn àïí nuöi söëng, vaâ trong möåt söë trûúâng húåp, saãn xuêët nöng saãn haâng hoaá. Trong tònh hònh nhû vêåy, cuá söëc vïì kinh tïë cho gia àònh coá ngûúâi lúán qua àúâi coá thïí àûúåc giaãm nheå xuöëng möåt mûác àöå naâo àoá thöng qua thay àöíi cú cêëu trong gia àònh. Vñ duå vïì nhûäng thay àöíi naây coá thïí bao göìm viïåc gûãi möåt hoùåc nhiïìu àûáa con cho hoå haâng nuöi hay múâi möåt baâ dò hay öng baác chûa coá gia àònh sang söëng thay cho viïåc giuáp laâm cöng viïåc àöìng aáng vaâ caác cöng viïåc gia àònh khaác. Kïët quaã tûâ ba trong böën àiïìu tra höå gia àònh - hai tûâ chêu Phi vaâ möåt tûâ Chiïìng Mai cuãa Thaái Lan - cho thêëy mûác àöå thay àöíi thaânh phêìn gia àònh àûúåc aáp duång àïí giaãm nheå söëc do töín thêët vïì thên nhên khaác nhau tuyâ theo quy mö vaâ mûác àöå linh hoaåt cuãa cú cêëu gia àònh àoá.

Trong söë 759 gia àònh trong nghiïn cûáu úã Kagera àûúåc phoãng vêën saáu thaáng möåt lêìn trong voâng hai nùm thò coá 130 ngûúâi thuöåc moåi lûáa tuöíi àaä chïët, nhûng coá khoaãng chñn lêìn söë ngûúâi nhû vêåy rúâi gia àònh khi coân söëng vaâ baãy lêìn söë ngûúâi nhû vêåy nhêåp vaâo caác gia àònh. Thïm vaâo àoá, coá 200 treã em múái àûúåc sinh ra. Kïët quaã laâ, quy mö trung bònh cuãa têët caã caác höå gia àònh giaãm xuöëng rêët ñt, chó tûâ 6 xuöëng coân 5,7 ngûúâi.

191

Thúâi gian 6 thaáng giûäa hai lêìn phoãng vêën bêët kyâ, nhûäng ngûúâi lúán hoaåt àöång kinh tïë tñch cûåc rúâi ài hay gia nhêåp khoaãng möåt phêìn nùm nhûäng höå gia àònh khöng coá ngûúâi lúán tûã vong vaâ khoaãng 40 phêìn trùm nhûäng höå gia àònh coá ngûúâi tûã vong. Vò hêìu hïët caác höå gia àònh bõ aãnh hûúãng nhiïìu sau khi coá ñt nhêët möåt ngûúâi trong gia àònh chïët, quy mö trung bònh cuãa nhûäng höå gia àònh naây giaãm ài khöng quaá möåt ngûúâi, tûâ 6,4 xuöëng coân 5,7 thaânh viïn - do àoá quy mö trung bònh cuãa möåt höå gia àònh sau khi möåt ngûúâi chïët cuäng tûúng àûúng vúái nhûäng höå gia àònh khöng coá ngûúâi chïët. Cuäng nhû vêåy tyã lïå phuå thuöåc chó tùng lïn möåt phêìn rêët nhoã trong nhûäng gia àònh coá ngûúâi lúán chïët, tûâ khoaãng 1,2 lïn 1,4, thêëp hún möåt chuát so vúái tyã lïå phuå thuöåc laâ 1,5 trong nhûäng gia àònh khöng coá ngûúâi lúán chïët.

Möåt àiïìu àaáng chuá yá laâ quy mö höå gia àònh vaâ tyã lïå phuå thuöåc thay àöíi rêët ñt, mùåc dêìu Kagera coá tyã lïå tûã vong do AIDS úã ngûúâi lúán cao. Möåt hiïån tûúång tûúng tûå cuäng àûúåc ghi nhêån trong cuöåc khaão saát taåi Rakai, U-gan-àa, cuäng nhû Kagera, coá naån dõch AIDS nghiïm troång: 15% hay nhiïìu hún nûäa nhûäng ngûúâi lúán söëng úã caác cöång àöìng nùçm doåc theo àûúâng caái bõ nhiïîm HIV. Àiïìu naây cho thêëy ngay caã úã dõch lan röång, hêìu hïët caác höå gia àònh úã chêu Phi coá ngûúâi chïët vò AIDS àïìu coá khaã nùng àiïìu chónh quy mö gia àònh vaâ tyã lïå phuå thuöåc theo caác caách àïí hoå cuäng giöëng nhû caác höå gia àònh khaác khöng coá ngûúâi chïët.

Khaão saát taåi Chiïìng Mai cho thêëy, ñt nhêët laâ úã caác khu vûåc chêu AÁ, höå gia àònh nhoã hún vaâ ñt biïën àöång hún úã chêu Phi. Trong söë 108 höå gia àònh khöng coá ngûúâi tûã vong àûúåc khaão saát, têët caã coá 432 ngûúâi, hay noái chñnh xaác laâ möîi gia àònh coá böën ngûúâi. So vúái nhûäng gia àònh khöng coá ngûúâi tûã vong úã Kagera, caác höå gia àònh úã Chiïìng Mai dûúâng nhû khöng thay àöíi vïì thaânh viïn, têët caã chó nhêån thïm möåt thaânh viïn vaâ mêët ài 6 thaânh viïn trong thúâi gian khaão saát. 216 gia àònh coá ngûúâi tûã vong trung bònh möîi gia àònh coá 4,1 thaânh viïn, trong àoá möîi gia àònh mêët ài möåt ngûúâi vò tûã vong. Khaác vúái caác gia àònh úã Kagera, caác gia àònh úã Chiïìng Mai vêîn giûä úã mûác khöng thay àöíi vúái möåt ngûúâi mêët ài (trung bònh 3, 1 ngûúâi möåt höå) trong thúâi àiïím khaão saát cho àïën hai nùm sau caái chïët cuãa thaânh viïn trong gia àònh (Baáo caáo phuå trúå Janjaroen 1996).

Coá hai àiïím giöëng nhau vïì phaãn ûáng cuãa caác gia àònh vúái caái chïët cuãa thaânh viïn trong gia àònh khi nghiïn cûáu úã Kagera vaâ Chiïìng Mai. Trûúác hïët, caác höå gia àònh úã Chiïìng Mai coá ngûúâi tûã vong, cuäng giöëng nhû caác gia àònh tûúng tûå úã Kagera, coá tyã lïå phuå thuöåc cao sau khi coá ngûúâi chïët. Vò söë lûúång thaânh viïn laâ ngûúâi lúán trong möîi gia àònh úã Thaái Lan thêëp, tyã lïå phuå thuöåc gêìn gêëp àöi sau khi coá ngûúâi chïët. Thûá hai, nhûäng gia àònh coá ngûúâi chïët úã caã hai nûúác coá xu hûúáng thay àöíi thaânh viïn trong gia àònh gêìn gêëp àöi so vúái nhûäng gia àònh khöng coá ngûúâi chïët. Tuy nhiïn, tyã lïå nhûäng gia àònh coá thaânh phêìn thay àöíi vaâ töëc àöå thay àöíi úã Chiïìng Mai chó bùçng möåt phêìn tû úã Kagera.

Khi chuáng ta thaão luêån vïì sûå hûúãng ûáng chñnh saách àöëi vúái tònh traång tûã vong úã ngûúâi lúán, möåt khaã nùng coá thïí xaãy ra laâ caác höå gia àònh hûúãng ûáng theo cú höåi bùçng caách chuyïín ngûúâi sang nhûäng gia àònh àûúåc höî trúå trong caác chûúng trònh. Bùçng chûáng úã àêy cho thêëy, ngay caã khi àêy laâ möåt vêën àïì khoá khùn úã chêu Phi thò noá khöng coá nhiïìu khaã nùng trúã thaânh vêën àïì úã nhûäng núi nhû Chiïìng Mai, khi maâ caác höå gia àònh nhoã hún rêët nhiïìu vaâ roä raâng ñt khaã nùng cuäng ñt muöën àiïìu chónh thaânh viïn àïí hûúãng ûáng vúái nhûäng taác àöång úã bïn ngoaâi.

Ruát tiïìn tiïët kiïåm vaâ baán taâi saãn. Ruát tiïìn tiïët kiïåm vaâ baán taâi saãn laâ khaã nùng rêët dïî xaãy ra khi trong gia àònh coá ngûúâi lúán tûã vong. Búãi vò taâi saãn àûúåc tñch trûä àïí phoâng khi coá nhûäng trûúâng húåp bêët trùæc xaãy ra, thu laåi tiïìn tûâ nhûäng taâi saãn naây laâ caách khaã dô nhêët 192

àïí àöëi phoá, coân hún laâ phaãi tiïët kiïåm nhûäng thûá khaác nhû thûåc phêím. Nhûäng vñ duå úã Kagera, Rakai vaâ Chiïìng Mai cho thêëy caác höå gia àònh thûåc sûå phaãi ruát tiïìn tiïët kiïåm hay baán taâi saãn khi trong gia àònh coá ngûúâi lúán bõ chïët.

Khaão saát úã Kagera vaâ Rakai àïìu àûa ra nhûäng cêu hoãi cho nhûäng ngûúâi àûúåc phoãng vêën vïì súã hûäu cuãa hoå àöëi vúái ba loaåi haâng hoaá lêu bïìn: ö tö hay xe taãi, xe àaåp vaâ àaâi.

Khöng àïën 2% caác höå gia àònh coá ö tö hay xe taãi, vaâ sûå thay àöíi súã hûäu khöng chó ra möåt mêîu hònh roä raâng laâ coá sûå liïn hïå giûäa sûå thay àöíi naây vúái viïåc höå gia àònh coá bõ taác àöång búãi caái chïët cuãa möåt ngûúâi lúán trong gia àònh hay khöng. Tuy nhiïn, súã hûäu möåt xe àaåp hay möåt chiïëc àaâi laâ àiïìu rêët phöí biïën, do àoá khöng giaãi quyïët àûúåc vêën àïì nhiïìu lùæm.

Baãng 4.5 cho thêëy súã hûäu taâi saãn thay àöíi nhû thïë naâo trong quaá trònh tiïën haânh khaão saát, phuå thuöåc vaâo viïåc nhûäng höå gia àònh naây coá ngûúâi bõ chïët hay khöng. Trong caã hai cuöåc khaão saát, viïåc súã hûäu möåt chiïëc àaâi tùng lïn trong nhûäng gia àònh khöng coá ngûúâi chïët vaâ giaãm ài trong nhûäng gia àònh coá ngûúâi chïët. Àiïìu tûúng tûå cuäng xaãy ra trong nhûäng gia àònh coá xe àaåp úã Rakai nhûng Kagera laåi khaác. Do àoá nhûäng bùçng chûáng úã Rakai, àùåc biïåt laâ nhûäng söë liïåu úã Kagera cho thêëy möåt söë höå gia àònh coá ngûúâi chïët phaãi baán nhûäng taâi saãn àûúåc cêët giûä àïí àöëi phoá vúái tònh hònh. Trûúâng húåp khaác coá thïí laâ nhûäng taâi saãn naây thuöåc vïì töí tiïn vaâ àûúåc thûâa kïë laåi cho nhûäng ngûúâi ngoaâi gia àònh. Tuy nhiïn, ngay caã trong trûúâng húåp naây, viïåc baán ài taâi saãn coá thïí goáp phêìn giaãi quyïët vêën àïì, miïîn laâ ngûúâi àûúåc thûâa kïë taâi saãn caãm thêëy mònh cuäng coá möåt phêìn traách nhiïåm àïí höî trúå nhûäng ngûúâi hoaån naån.

Möåt bùçng chûáng khaác vïì viïåc caác höå gia àònh ruát tiïìn tiïët kiïåm àïí giaãi quyïët vêën àïì khi coá möåt ngûúâi trong nhaâ bõ chïët coá thïí àûúåc tòm thêëy tûâ nhûäng söë liïåu úã Kagera vïì caác thaânh viïn trong caác hiïåp höåi tñn duång vaâ höî trúå lêîn nhau (ROSCAs). Trong àúåt 1 cuãa cuöåc khaão saát, 51% trong söë 80 höå gia àònh coá ngûúâi chïët trong thúâi gian 18 thaáng khaão saát àïìu laâ thaânh viïn cuãa caác höåi ROSCAs; cuöëi àúåt khaão saát, tyã lïå tham gia vaâo caác höåi naây giaãm xuöëng coân 36%. Trong söë caác höå gia àònh khöng coá ngûúâi chïët trong suöët thúâi gian khaão saát, tó lïå tham gia vaâo caác höåi ROSCAs khöng mêëy thay àöíi, tûâ 41% trong àúåt 1 xuöëng 36% trong àúåt 4.

Baãng 4.5: Súã hûäu taâi saãn trong caác höå gia àònh coá vaâ khöng coá ngûúâi tûã vong (Tyã lïå trong töíng söë caác höå gia àònh) Huyïån Rakai, U-gan-àa Taâi saãn

Vuâng Kagera, Tan-da-nia

Gia àònh khöng

Gia àònh coá

Gia àònh khöng

Gia àònh coá

coá ngûúâi tûã vong

ngûúâi tûã vong

coá ngûúâi tûã vong

ngûúâi tûã vong

Xe àaåp Thùm lêìn 1

34

39

27

26

Thùm lêìn 2

41

35

29

28

Thùm lêìn 1

30

40

31

36

Thùm lêìn 2

37

36

35

35

Àaâi

Nguöìn: Taác giaã tñnh toaán, dûåa vaâo taâi liïåu cuãa Menon vaâ caác TG khaác 1996.

193

Mùåc duâ cuöåc khaão saát úã Chiïìng Mai khöng cho pheáp so saánh sûå khaác nhau vïì taâi chñnh giûäa caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët vaâ caác höå khöng coá ngûúâi chïët, khoaãng 41% caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët àaä baán àêët àai, 57% àaä ruát möåt söë tiïìn tiïët kiïåm, vaâ 24% vay mûúån tiïìn cuãa húåp taác xaä hay tûâ caác quyä quay voâng (nhû ROSCAs) àïí öín àõnh sau khi coá ngûúâi chïët. Coá leä vò sûå giaâu coá hún cuãa caác gia àònh Thaái Lan nïn hoå coá thïí giaãm búát aãnh hûúãng cuãa söëc theo nhûäng caách naây, chûá khöng phaãi àiïìu chónh laåi caác thaânh viïn trong gia àònh.

Höî trúå tûâ caác gia àònh khaác. Àöëi vúái têët caã caác höå gia àònh coá ngûúâi lúán tûã vong, sûå giuáp àúä cuãa hoå haâng hay laáng giïìng coá têìm quan troång àùåc biïåt höî trúå cho nhûäng cöë gùæng cuãa gia àònh. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách tòm caách sûã duång töëi ûu nhûäng nguöìn lûåc haån heåp àïí khùæc phuåc aãnh hûúãng àöëi vúái gia àònh ngûúâi chïët thûúâng cuäng traánh khöng muöën can thiïåp vaâo nhûäng chuyïån riïng tû nhû vêåy. Àïí laâm àûúåc àiïìu naây, hoå cêìn coá nhûäng thöng tin vïì sûå höî trúå cuãa caác gia àònh xung quanh trong nhûäng cöång àöìng maâ hoå nghiïn cûáu. Nhûäng cuöåc thaão luêån tiïëp theo khöng nhùçm thay thïë cho nhûäng thöng tin naây, nhûng àûa ra caác hònh thûác vaâ khaã nùng cuãa nhûäng ngûúâi hoå haâng thên thiïët höî trúå trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy.

Möåt àùåc àiïím quan troång cuãa caác töí chûác xaä höåi cuãa caác höå gia àònh úã Kagera vaâ cuäng laâ cuãa hêìu hïët caác cöång àöìng úã chêu Phi, àoá laâ sûå höî trúå lêîn nhau khi cêìn thiïët. Taåi Kagera, caã caác gia àònh coá ngûúâi chïët vaâ gia àònh khöng coá ngûúâi chïët àïìu coá nhiïìu khaã nùng nhêån höî trúå tiïìn mùåt hay dûúái möåt hònh thûác tûúng tûå tûâ caác gia àònh khaác. (Khoaãng ba phêìn tû caác gia àònh khöng coá ngûúâi chïët àûúåc nhêån höî trúå nhû vêåy, so vúái 80 àïën 90% caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët.) Nhûng trong söë nhûäng gia àònh àûúåc höî trúå riïng sau khi coá ngûúâi chïët, töíng giaá trõ viïån trúå àûúåc nhêån trong voâng nûãa nùm àêìu tiïn sau khi coá ngûúâi chïët (53 àö la) nhiïìu hún gêëp àöi söë tiïìn nhêån àûúåc trong nùm trûúác khi coá ngûúâi tûâ vong, vaâ cuäng nhiïìu hún gêëp àöi söë tiïìn maâ nhûäng gia àònh khöng coá ngûúâi chïët nhêån àûúåc.

Nhûäng töí chûác múái àûúåc thaânh lêåp àïí höî trúå giaãi quyïët khoá khùn vïì chi phñ do nhûäng ngûúâi chïët vò bïånh AIDS gêy ra laâ möåt sûå lyá giaãi cho sûå khaác nhau lúán naây. Caác phoãng vêën nhoám úã 20 laâng cho thêëy rùçng ngoaâi caác töí chûác tiïët kiïåm vaâ höî trúå lêîn nhau truyïìn thöëng, nhû ROSCAs, caác cû dên cuãa rêët nhiïìu laâng àaä thaânh lêåp caác höåi àùåc biïåt àïí giuáp nhûäng gia àònh khoá khùn do coá ngûúâi chïët vò bïånh AIDS. Hêìu hïët caác höåi naây àûúåc thaânh lêåp vaâ àiïìu haânh búãi phuå nûä; nhiïìu höåi hoåp àõnh kyâ, trong àoá caác thaânh viïn àoáng goáp bùçng tiïìn mùåt hay caác hònh thûác khaác (Lwihula 1994).

Hònh 4.9 cho thêëy söë tiïìn caá nhên höî trúå giuáp àúä caác höå gia àònh phuå thuöåc vaâo viïåc nhûäng gia àònh naây coá ngûúâi chïët hay khöng. Ghi nhêån sûå khaác nhau to lúán vïì höî trúå cuãa caá nhên giûäa cöåt 1 vaâ cöåt 4 àöëi vúái nhûäng höå gia àònh coá ngûúâi chïët giûäa caác thúâi kyâ. Hònh naây cuäng thïí hiïån sûå höî trúå theo chûúng trònh, möåt vêën àïì chuáng ta seä thaão luêån sau àêy.

Höî trúå tûâ phña chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã. Vïì höî trúå cuãa chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã, coá hai vêën àïì cêìn àûúåc thaão luêån. Thûá nhêët laâ gia àònh naâo seä àûúåc höî trúå vaâ hoå seä àûúåc trúå giuáp bao nhiïu? Thûá hai, cêìn bao nhiïu chi phñ àïí höî trúå? Phêìn chi phñ khöng àûúåc àïì cêåp àïën trong phêìn thaão luêån vïì höî trúå cuãa caác caá nhên, vò noá chó liïn quan àïën nguöìn lûåc cuãa caác caá nhên. Nhûng vò chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã sûã duång nguöìn lûåc cöng, duâ laâ thu tûâ thuïë hay tûâ caác nguöìn àoáng goáp tònh nguyïån.

Theo àoá, chuáng ta phaãi àùåt ra cêu hoãi nhûäng nguöìn lûåc naây coá àûúåc sûã duång möåt caách hiïåu quaã nhêët hay khöng. Trong phêìn thaão luêån naây, sûå höî trúå tûâ phña chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã àûúåc coi laâ sûå höî trúå chñnh thûác hay höî trúå theo chûúng trònh, àïí 194

Hònh 4.9.Giaá trõ trung võ cuãa höî trúå nhêån àûúåc trong söë caác mêîu höå gia àònh nhêån trúå cêëp, theo nguöìn, àúåt vaâ yïëu töë coá ngûúâi chïët, 1991-94

Caác höå gia àònh coá möåtå ngûúâi chïít trong thúâi gian giûäa “àúåt” thu nhêåp söë liïåu thûá nhêët vaâ thûá tû nhêån trúå cêëp tû nhên vaâ chûúng trònh nhiïìu hún caác höå gia àònh khöng coá ngûúâi chïët trong khoaãng thúâi gian naây. Àöëi vúái caác gia àònh coá thên nhên chïët, trúå cêëp tû nhên lúán hún trúå cêëp chûúng trònh rêët nhiïìu.

Nguöìn: Over vaâ caác taác giaã khaác, sùæp xuêët baãn.

phên biïåt vúái sûå höî trúå cuãa caá nhên hay caác hònh thûác höî trúå khöng chñnh thûác tûâ caác höå gia àònh hay caác höåi trong laâng xaä.

Theo cuöåc khaão saát úã Kagera, höî trúå cuãa caác chûúng trònh chó coá thïí àïën àûúåc vúái möåt vaâi ngûúâi vaâ chó coá thïí höî trúå àûúåc rêët ñt so vúái höî trúå cuãa caác caá nhên. Trong phêìn cuöëi cuãa cuöåc khaão saát, möåt phêìn nùm söë höå gia àònh khöng coá ngûúâi chïët trong mûúâi taám thaáng àaä àûúåc höî trúå búãi möåt töí chûác trong saáu thaáng trûúác àoá; khoaãng hai phêìn nùm caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët àaä àûúåc höî trúå theo caách naây. Giaá trõ trung bònh cuãa nhûäng höî trúå naây nhoã hún rêët nhiïìu so vúái töíng chi tiïu cuãa höå gia àònh, vaâ so vúái sûå höî trúå cuãa caác caá nhên.

Nhûng theo hònh 4.9, mùåc duâ trung bònh caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët nhêån àûúåc höî trúå nhiïìu hún, àiïìu naây khöng phaãi luác naâo cuäng àuáng. Khöng phaãi sûå höî trúå naâo tûâ caác chûúng trònh cuäng nhoã hún so vúái thu nhêåp haâng nùm. Trong möåt laâng, 50% caác höå gia àònh, trong àoá coá caã nhûäng gia àònh chûa coá ngûúâi naâo chïët, nhêån àûúåc hún 110 àö la höî trúå tûâ caác chûúng trònh trong voâng 6 thaáng trûúác voâng khaão saát lêìn 4. Àïí phên tñch chi phñ tûúng àöëi cuãa caác loaåi chûúng trònh khaác nhau höî trúå caác gia àònh bõ aãnh hûúãng búãi AIDS vaâ caác nguyïn nhên khaác gêy ra tûã vong úã ngûúâi lúán, cuöåc khaão saát àaä thu thêåp caác söë liïåu tûâ möåt töí chûác chñnh phuã vaâ 11 töí chûác phi chñnh phuã úã vuâng Kagera. Hònh 4.10 thïí hiïån chi phñ trung bònh möîi nùm àïí thûåc hiïån möåt trong söë caác chûúng trònh noái trïn, vaâ söë liïåu vïì chi phñ àûúåc tòm thêëy tûâ ñt nhêët hai cú quan. Khi so saánh chi phñ, àiïìu quan troång cêìn phaãi nhúá rùçng caác dõch vuå àûúåc cung cêëp rêët khaác nhau; vñ duå, chùm soác taåi gia àònh têåp trung vaâo nhûäng nhaâ coá ngûúâi öëm, coân höî trúå vïì giaáo duåc giuáp nhûäng àûáa treã coân àang söëng phuå thuöåc, chuáng coá thïí khöng bõ öëm àau nhûng cêìn phaãi àïën trûúâng hoåc. Hún nûäa, ngay caã nhûäng chûúng trònh coá cuâng möåt nöåi dung thò cuäng coá nhûäng yïëu töë khaác nhau vaâ chêët lûúång khaác nhau.

195

Hònh 4.10: Chi phñ höî trúå ngûúâi söëng soát trung bònh haâng nùm trong nùm 1992 cuãa chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã, Kagera, Tan-da-ni-a.

Möåt söë loaåi hònh hoä trúå cho caác gia àònh bõ AIDS taác àöång tiïu töën nhiïìu nguöìn lûåc hún nhûäng loaåi höî trúå khaác

Ghi chuá: NSVA = ngûúâi söëng vúái AIDS, HGÀ = höå gia àònh. Caác chi phñ khaác laâ trïn möåt àêìu treã em möåt nùm.

Nguöìn: Over vaâ Koda, sùæp xuêët baãn.

Bêët chêëp nhûäng lûu yá trïn, hònh trïn cho chuáng ta thêëy coá thïí coá sûå khaác nhau lúán vïì chi phñ cho möîi ngûúâi hûúãng thuå theo möîi chûúng trònh khaác nhau. Möåt sûå so saánh àùåc biïåt rêët coá yá nghôa laâ chi phñ nuöi möåt àûáa treã trong nhaâ baão dûúäng, dûå tñnh khoaãng 107 àö la möîi nùm, vaâ chi phñ nuöi möåt àûáa treã trong traåi möì cöi, trung bònh khoaãng 1063 àö la möåt nùm hay gêëp khoaãng mûúâi lêìn (khöng coá trong hònh bïn). Àöëi vúái nhûäng àûáa treã khöng thïí àûa vaâo nhaâ baão dûúäng, coá thïí cêìn xem xeát giaãi phaáp thay thïë bùçng möåt traåi möì cöi. Tuy nhiïn, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ caác nhaâ cêëp taâi chñnh cuãa chñnh phuã cêìn lûu yá rùçng möîi àûáa treã àûúåc gûãi àïën traåi möì cöi seä tiïu thuå nguöìn lûåc maâ coá thïí nuöi àûúåc 10 àûáa treã úã caác nhaâ baão dûúäng.

Nhûäng taác àöång kinh tïë cuãa AIDS thûúâng maånh meä hún trong caác höå gia àònh ngheâo. Chuáng ta àaä thêëy rùçng caác höå gia àònh coá möåt ngûúâi lúán bõ chïët phaãi baán taâi saãn àïí giaãm söëc do bi kõch naây gêy ra. Theo àoá caác gia àònh coá ñt taâi saãn seä gùåp khoá khùn hún khi àöëi mùåt vúái caái chïët so vúái nhûäng gia àònh coá nhiïìu taâi saãn hún. Trong phêìn naây, chuáng ta seä xem xeát aãnh hûúãng cuãa nhûäng taâi saãn ban àêìu cuãa möåt höå gia àònh àöëi vúái khaã nùng vûúåt qua khoá khùn do coá möåt ngûúâi chïët. Trûúác tiïn, chuáng ta xem xeát taâi saãn cuãa möåt höå gia àònh aãnh hûúãng àïën taác àöång trûúác mùæt cuãa möåt ngûúâi chïët àöëi vúái viïåc tiïu thuå thûåc phêím theo àêìu ngûúâi; sau àoá chuáng ta xem taác àöång lêu daâi àöëi vúái treã em, do thiïëu dinh dûúäng vaâ giaãm khaã nùng àïën trûúâng hoåc. Àïí phên tñch bùçng chûáng naây, cêìn luön lûu yá möåt vêën àïì laâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách luön phaãi cên nhùæc khi quyïët àõnh xaä höåi noái chung vaâ chñnh phuã noái riïng coá thïí khùæc phuåc aãnh hûúãng cuãa möåt naån àaåi dõch nhû thïë naâo: ai cêìn giuáp?

196

Nhûäng aãnh hûúãng àöëi vúái viïåc tiïu duâng lûúng thûåc. Möåt aãnh hûúãng lúán maâ möåt ngûúâi lúán trong gia àònh bõ chïët gêy ra, àöëi vúái nhûäng gia àònh ngheâo, àoá laâ sûå thay àöíi roä raâng vïì chi tiïu cho lûúng thûåc vaâ tiïu duâng lûúng thûåc. Hònh 4.11 cho thêëy sûå thay àöíi chi tiïu vaâ tiïu duâng lûúng thûåc theo àêìu ngûúâi (bao göìm caã lûúng thûåc mua vaâ lûúng thûåc saãn xuêët taåi nhaâ) àöëi vúái möåt nûãa söë höå ngheâo hún úã Kagera vaâ möåt nûãa söë höå àúä ngheâo hún úã Kagera trong thúâi gian 6 thaáng khi tûã vong xaãy ra. Àöëi vúái nhûäng gia àònh khaá giaã hún möåt chuát, caã hai loaåi thûåc phêím noái trïn àïìu tùng. Nhûng àöëi vúái 50% höå gia àònh ngheâo hún thò hoaân toaân khaác: chi tiïu cho lûúng thûåc, vöën àaä thêëp so vúái nhûäng höå khaác, àaä giaãm ài gêìn möåt phêìn ba. Viïåc giaãm tiïu duâng lûúng thûåc theo àêìu ngûúâi àûúåc khùæc phuåc bùçng lûúng thûåc saãn xuêët taåi nhaâ (khöng coá trong hònh). Ngay caã vêåy, tiïu duâng lûúng thûåc theo àêìu ngûúâi trong nhûäng höå ngheâo vêîn giaãm ài 15%. Thêåm chñ khi nhûäng höå gia àònh naây cuöëi cuâng cuäng coá thïí quay trúã laåi mûác àöå tiïu thuå lûúng thûåc gêìn bùçng mûác àöå trûúác khi coá ngûúâi chïët, nhû trûúâng húåp caác höå gia àònh úã búâ biïín Ngaâ, viïåc thiïëu dinh dûúäng trong möåt nùm hay lêu hún cuäng aãnh hûúãng maånh àïën sûå phaát triïín cuãa treã em. Chuáng ta chuyïín sang chuã àïì naây.

Nhûäng taác àöång àöëi vúái dinh dûúäng treã em. Suy dinh dûúäng treã em coá khaã nùng laâ möåt trong nhûäng hêåu quaã nghiïm troång vaâ lêu daâi nhêët sau caái chïët cuãa möåt ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác trong gia àònh. Caái chïët cuãa böë hoùåc meå hoùåc möåt ngûúâi lúán khaác laâm giaãm mûác dinh dûúäng hiïån taåi cuãa treã em do giaãm thu nhêåp gia àònh vaâ giaãm chi tiïu cho lûúng thûåc, giaãm sûå quan têm cuãa ngûúâi lúán àïën viïåc chùm soác treã. Vò suy dinh dûúäng treã em coá thïí aãnh hûúãng àïën phaát triïín trñ tuïå, do àoá giaãm nùng lûåc lêu daâi cuãa möåt con ngûúâi, caãi thiïån dinh dûúäng treã em laâ möåt muåc tiïu phaát triïín lêu daâi. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách mong muöën giaãm búát taác àöång cuãa dõch AIDS, vò vêåy cêìn àùåc biïåt quan têm àïën viïåc giaãm töëi àa aãnh hûúãng cuãa söë lûúång tûã vong ngaây caâng tùng cuãa nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác àöëi vúái dinh dûúäng treã em.

Hònh 4.11. Taác àöång ngùæn haån cuãa caái chïët cuãa möåt thaânh viïn ngûúâi lúán lïn chi tiïu thûåc phêím vaâ tiïu duâng thûåc phêím trïn möåt thaânh viïn ngûúâi lúán tûúng àûúng, Kagera, Tan-da-ni-a, 1991-93

Trong söë caác höå gia àònh úã Kagera, Tanda-ni-a coá ngûúâi lúán úã àöå sung sûác chïët, chó tiïu vaâ tiïu duâng thûåc phêím giaãm úã caác höj ngheâo nhûng laåi tùng úã caác höå khaác.

Ghi chuá: 50% höå gia àònh ngheâo nhêët laâ caác höå coá taâi saãn vúái giaá trõ ñt hún giaá trõ trung võ taâi saãn trïn möåt thaânh viïn trong àúåt àiïìu tra 1, vaâo khoaãng 415 àö la trïn möåt thaânh viïn tûúng àûúng ngûúâi lúán theo giaá àö la 1996. Mêîu göìm 65 HGÀ coá ngûúâi chïët giûäa àúåt möåt vaâ àúåt cuöëi cuãa nghiïn cûáu Kagera.

Nguöìn: Over vaâ caác taác giaã khaác, sùæp xuêët baãn.

197

AÃnh hûúãng cuãa tûã vong ngûúâi lúán àïën dinh dûúäng treã em khaác nhau tuyâ theo nhiïìu yïëu töë, song cuäng khöng thïí boã qua tònh traång dinh dûúäng treã em cuãa toaân dên söë noái chung. Coá rêët ñt thöng tin vïì tûã vong ngûúâi lúán aãnh hûúãng àïën dinh dûúäng treã em nhû thïë naâo. Hún nûäa, aãnh hûúãng naây coá khaã nùng khaác nhau àöëi vúái möîi quöëc gia, möîi cöång àöìng. Thaão luêån vïì nhûäng phaát hiïån úã Kagera dûúái àêy minh hoaå cho möåt söë vêën àïì maâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cêìn xem xeát nïëu muöën giaãm nheå taác àöång cuãa naån dõch.

Trong phêìn thaão luêån naây, thuêåt ngûä “treã möì cöi” àûúåc sûã duång àïí chó nhûäng àûáa treã mêët möåt trong hai hay caã hai böë meå.

Chuáng ta àïìu thêëy rùçng viïåc giaãm tiïu duâng lûúng thûåc trong söë nhûäng gia àònh ngheâo coá ngûúâi chïët àûúåc mö taã trïn àêy seä laâm tùng tyã lïå suy dinh dûúäng úã treã em trong nhûäng gia àònh naây, vò nhûäng àûáa treã naây coá nhiïìu khaã nùng khöng àûúåc cung cêëp dinh dûúäng àêìy àuã hay àaä coá nguy cú suy dinh dûúäng trûúác khi coá ngûúâi lúán trong gia àònh chïët. Theo hònh 4.12, trong söë nhûäng höå gia àònh ngheâo úã Kagera, tó lïå treã em coâi coåc dûúái nùm tuöíi cao hún rêët nhiïìu trong söë nhûäng treã em möì cöi (51% ) so vúái nhûäng treã em caã böë meå coân söëng (39%). Tuy nhiïn, àiïìu àaáng ngaåc nhiïn laâ sûå chïnh lïåch giûäa treã em möì cöi vaâ treã em khöng möì cöi trong nhûäng gia àònh khaá giaã laåi coân cao hún; quaã thûåc, treã em möì cöi trong nhûäng gia àònh khaá giaã bõ coâi coåc vúái tyã lïå gêìn nhû treã em möì cöi trong nhûäng gia àònh ngheâo hún.

Kïët quaã khöng dûå kiïën naây àùåt ra nhûäng vêën àïì taác nghiïåp khoá khùn. Nïëu nhû treã möì cöi trong caác höå gia àònh ngheâo hún thûúâng dïî bõ coâi coåc hún so vúái treã em möì cöi trong nhûäng gia àònh ñt ngheâo hún, nhû chuáng ta coá thïí thêëy, thò viïåc àûa ra chñnh saách hïët sûác àún giaãn: àïí giaãm thiïíu tònh traång suy dinh dûúäng, têåp trung viïåc trúå giuáp dinh dûúäng vaâo caác gia àònh ngheâo coá ngûúâi lúán úã tuöíi sung sûác chïët. Thay vaâo àoá, chuáng ta thêëy rùçng ñt nhêët, taåi Kagera, möåt nûãa söë treã möì cöi (mêët cha, meå hoùåc caã hai) àïìu bõ coâi coåc khöng phuå thuöåc vaâo viïåc chuáng coá söëng trong möåt gia àònh ngheâo khöí hay khöng.

Hònh 4.12: Coâi coåc trong söë treã em möì cöi vaâ khöng möì cöi dûúái 5 tuöíi, theo taâi saãn cuãa höå gia àònh, Kagera, Tan-da-ni-a.

Nguöìn: Söë liïåu Kagera, tñnh toaán cuãa taác giaã.

198

Coá rêët nhiïìu caách giaãi thñch cho quan saát àaáng ngaåc nhiïn naây. Möåt caách giaãi thñch cho rùçng, sûå chêåm phaát triïín trong caã hai nhoám treã möì cöi laâ bùæt nguöìn tûâ cùn bïånh AIDS vaâ caác cùn bïånh khaác maâ möåt àûáa treã coá thïí nhiïîm phaãi tûâ ngûúâi lúán bõ nhiïîm HIV nhû bïånh lao phöíi maâ khöng hïì liïn quan mêåt thiïët túái àïën mûác àöå taâi saãn cuãa gia àònh. Möåt caách giaãi thñch khaác laåi cho rùçng möåt söë treã em möì cöi chêåm phaát triïín àang söëng trong caác gia àònh khaá giaã hún, trûúác àêy söëng úã caác gia àònh ngheâo khoá thò sûå chêåm phaát triïín cuãa chuáng chñnh laâ hêåu quaã cuãa viïåc súám chõu àûång caãnh ngheâo àoái. Cuöëi cuâng, hiïån tûúång chêåm phaát triïín àöìng àïìu trong caã hai nhoám treã möì cöi cho thêëy, àöëi vúái söë treã em naây, tyã lïå chêåm phaát triïín úã mûác 50% coá thïí àaä gêìn túái mûác giúái haån maâ vûúåt qua àoá bêët kyâ sûå suát giaãm vïì chïë àöå dinh dûúäng cho treã em seä dêîn àïën tùng tyã lïå tûã vong treã em chûá khöng tùng tyã lïå coâi coåc. Trong caã ba trûúâng húåp trïn, tònh traång dinh dûúäng treã em coá thïí thûåc tïë bõ suy giaãm nhiïìu hún trong caác gia àònh ngheâo so vúái caác gia àònh ñt ngheâo hún.

Tuy nhiïn, cuäng coá thïí xaãy ra trûúâng húåp, tònh traång dinh dûúäng treã em bõ suy giaãm maånh sau caái chïët cuãa ngûúâi lúán úã tuöíi sung sûác trong gia àònh, thêåm chñ ngay caã trong möåt gia àònh tûúng àöëi khaá giaã. Àiïìu naây coá thïí xaãy ra, vñ duå, trong trûúâng húåp sûå àau khöí vaâ suy suåp vïì têm lyá cuãa nhûäng ngûúâi coân laåi trong gia àònh coá thïí sao nhaäng viïåc chùm soác treã nhû viïåc mua thûåc phêím vaâ cho treã ùn. Nïëu trûúâng búåp naây thêåt sûå xaãy ra, nhûäng àûáa treã möì cöi seä rêët nhiïìu khaã nùng bõ suy dinh dûúäng khöng phuå thuöåc vaâo hoaân caãnh kinh tïë cuãa gia àònh chuáng.

Möåt giaãi phaáp coá khaã nùng phuâ húåp cho moåi tònh huöëng àoá laâ têåp trung höî trúå dinh dûúäng vaâo treã em coá triïåu chûáng bõ suy dinh dûúäng hoùåc coá khaã nùng bõ suy dinh dûúäng (do mêët cha, meå hoùåc caã hai).

Caách tiïëp cêån naây coá rêët nhiïìu àiïím maånh. Trûúác hïët, vò tyã lïå phêìn trùm treã em dûúái 5 tuöíi bõ möì cöi seä thêëp, thêåm chñ trong möåt dõch bïånh lan röång, thò sûå höî trúå noái trïn khöng töën nhiïìu chi phñ vaâ vò thïë coá tñnh khaã thi hún viïåc höî trúå cho têët caã caác gia àònh coá ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác chïët vò bïånh AIDS. Hún nûäa, vò bïånh nhên thûúâng mùæc bïånh keáo daâi trûúác khi chïët vò AIDS, nïn thûúâng rêët dïî xaác àõnh àûúåc söë treã em seä phaãi möì cöi trûúác khi cha hoùåc meå cuãa chuáng chïët vaâ phaãi àûa chuáng vaâo chûúng trònh àïí haån chïë àïën mûác thêëp nhêët sûå taác àöång vïì mùåt dinh dûúäng. Trong caác trûúâng húåp ngûúâi meå mang HIV dûúng tñnh, viïåc böí sung thïm nguöìn thûác ùn seä àöìng thúâi giaãm àûúåc ruãi ro truyïìn bïånh tûâ meå sang con qua sûäa meå Thïm vaâo àoá, caác chûúng trònh cung cêëp lûúng thûåc trûåc tiïëp cho treã suy dinh dûúäng vaâ treã möì cöi chûá khöng chó cho treã möì cöi khöng thöi, coá thïí giuáp traánh àûúåc viïåc caác gia àònh nhêån nuöi dûúäng treã em möì cöi chó vò muöën nhêån caác phuác lúåi daânh cho treã möì cöi.

Trong khi viïåc khuyïën khñch caác gia àònh nhêån chùm soác treã laâ möåt àiïìu rêët nïn laâm trong möåt dõch AIDS nghiïm troång, thò viïåc khuyïën khñch quaá àaáng coá thïí laâm tùng söë treã em bõ chuyïín giûäa caác gia àònh vúái nhau vaâ gêy aãnh hûúãng túái phuác lúåi daânh cho chuáng. Möåt caách tiïëp cêån töët hún nûäa laâ àûa caã caác treã em trong caác gia àònh sùæp coá ngûúâi tûã vong vaâo möåt chûúng trònh nuöi dûúäng vaâ quaãn lyá chïë àöå dinh dûúäng mang tñnh cöång àöìng theo mö hònh taâi trúå cuãa UNICEF, àoá laâ “caác àiïím cho ùn taåi laâng”.

Cuöëi cuâng, àûa treã möì cöi vaâo möåt chûúng trònh àûúåc thiïët kïë àïí giaãi quyïët möåt caách röång raäi hún vêën àïì suy dinh dûúäng seä cöng bùçng hún laâ viïåc chó têåp trung vaâo viïåc höî trúå cho treã möì cöi do bïånh AIDS. Àiïìu naây caâng àuáng hún àöëi vúái caác nûúác ngheâo núi maâ khêíu phêìn lûúng thûåc cho treã em suy dinh dûúäng àaáng úã mûác baáo àöång. Vñ duå, taåi Kagera, ngay caã trong caác gia àònh khöng úã trong hoaân caãnh ngheâo khöí vaâ caã cha meå coân söëng thò möåt 199

phêìn ba söë treã em bõ coâi coåc. Trong böëi caãnh nhû vêåy, viïåc chó höî trúå cho caác treã em möì cöi do AIDS seä boã quïn rêët nhiïìu nhûäng treã em khaác cuäng àang rêët cêìn àûúåc giuáp àúä.

Taác àöång àïën viïåc hoåc haânh cuãa treã em. Bïn caånh viïåc laâm tùng suy dinh dûúäng treã em, caái chïët cuãa möåt ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác trong höå gia àònh coá nhiïìu khaã nùng laâm giaãm tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã em. Viïåc thiïëu hoåc haânh, coá thïí bõ tònh traång suy dinh dûúäng laâm trêìm troång thïm, seä laâm cho nhûäng treã em trong gia àònh coá ngûúâi lúán chïët khoá coá thïí thoaát àûúåc caãnh àoái ngheâo. Hïå quaã cuãa cuãa viïåc ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác chïët àöëi vúái viïåc giaãm tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã em trong höå gia àònh coá thïí bao göìm: •

Giaãm búát khaã nùng cuãa gia àònh coá thïí àoáng àûúåc hoåc phñ,

•

Tùng nhu cêìu treã em tham gia lao àöång,

•

Laâm giaãm tyã suêët lúåi nhuêån dûå kiïën àöëi vúái ngûúâi lúán cuãa àêìu tû vaâo giaáo duåc treã em.

Chuáng ta àaä thêëy nhûäng biïën àöång vïì thu nhêåp vaâ chi tiïu xaãy ra trûúác vaâ sau caái chïët cuãa ngûúâi lúán seä coá xu hûúáng laâm giaãm nhû thïë naâo khaã nùng cuãa gia àònh àoáng hoåc phñ vaâ chi traã caác khoaãn chi tiïu giaáo duåc khaác. Treã em cuäng coá thïí phaãi boã hoåc àïí laâm viïåc bïn ngoaâi gia àònh, giuáp chuyïån lao àöång vaâ cöng viïåc àöìng aáng hoùåc chùm soác möåt thaânh viïn öëm àau cuãa gia àònh. Bïn caånh àoá, khi tyã lïå tûã vong cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác cao, thò caác bêåc cha meå thûúâng khöng nhiïåt tònh lùæm trong viïåc àêìu tû vaâo chuyïån hoåc haânh cuãa con caái mònh. Hoå súå hoùåc laâ con treã cuãa hoå cuäng chùèng söëng àuã lêu àïí hiïån thûåc hoaá àûúåc mûác thu nhêåp cao do viïåc hoåc haânh mang laåi cho chuáng hoùåc laâ baãn thên ngûúâi lúán cuäng cho rùçng hoå cuäng chùèng söëng àûúåc lêu àïí maâ hûúãng nhûäng thaânh quaã hoåc haânh cuãa con caái mònh mang laåi dûúái hònh thûác thu nhêåp cao hún. Tûúng tûå nhû vêåy, ngûúâi nhaâ cuãa ngûúâi chïët khi nhêån nuöi àûáa treã möì cöi cuäng coá thïí khöng nhiïåt tònh àûúåc nhû cha meå chuáng trong viïåc àêìu tû cho chuyïån hoåc haânh cuãa con caái. Vò têët caã nhûäng lñ do àoá, treã em mêët cha hay meå hoùåc mêët caã cha lêîn meå thûúâng coá tyã lïå nhêåp hoåc thêëp hún so vúái tyã lïå bònh quên cuãa treã coân caã cha meå.

Hònh 4.13: Tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã em tuöíi 10-14, theo tònh traång möì cöi, chñn quöëc

Nguöìn: Söë liïåu àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë, tñnh toaán cuãa caác taác giaã.

200

Söë liïåu cuãa caác àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë vïì tyã lïå nhêåp hoåc vaâ tònh traång möì cöi taåi 9 quöëc gia, noái chung àïìu uãng höå cho lêåp luêån naây. Hònh söë 4.13 cuäng cho thêëy tyã lïå ài hoåc dûå kiïën cuãa treã em theo tònh traång möì cöi cuãa chuáng ruát ra tûâ möåt phên tñch höìi quy trong àoá úã tûâng nûúác ngûúâi ta giûä caác yïëu töë tuöíi taác, giúái tñnh, cû truá taåi thaânh thõ, vaâ chêët lûúång nhaâ úã khöng àöíi - àêy laâ nhûäng thöng söë cú baãn vïì phuác lúåi. Têët caã caác núi naây àïìu àûúåc àùåc trûng búãi tònh traång thu nhêåp thêëp vaâ têët caã trûâ Bùæc Bra-xin àïìu úã giûäa möåt dõch HIV/AIDS lan röång. Treã möì cöi úã moåi núi àïìu coá tyã lïå nhêåp hoåc thêëp hún, trûâ trûúâng húåp úã U-gan-àa vaâ Dim-ba-bu-ï, khaác biïåt lúán nhêët giûäa tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã em möì cöi vaâ tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã em khöng möì cöi àûúåc thêëy úã 5 nhoám cöåt phña bïn traái cuãa mònh.

Trong khi nhûäng söë liïåu uãng höå cho quan àiïím rùçng treã em möì cöi thûúâng ñt àïën trûúâng hún laâ nhûäng treã em khaác, caác söë liïåu àoá cuäng àöìng thúâi cho thêëy laâ taåi hêìu hïët caác nûúác naây, möåt tyã lïå lúán treã em khöng phaãi laâ treã möì cöi cuäng khöng ài hoåc. Àiïìu àoá cho thêëy rùçng ñt nhêët thò taåi caác nûúác coá thu nhêåp thêëp naây, tònh traång möì cöi khöng phaãi laâ lyá do chuã yïëu àïí treã em khöng àïën trûúâng; coá nhûäng vêën àïì khaác nûäa vïì phña cung vaâ cêìu trong lônh vûåc giaáo duåc hoùåc cuãa thõ trûúâng lao àöång cuäng dêîn àïën tyã lïå nhêåp hoåc thêëp cuãa treã em khöng phuå thuöåc vaâo tònh traång möì cöi. Cuäng nhû vêën àïì dinh dûúäng, treã möì cöi thûúâng phaãi chõu tònh traång àùåc biïåt thiïåt thoâi vïì giaáo duåc, nhûng do tyã lïå ài hoåc úã caác nûúác thu nhêåp thêëp naây noái chung thûúâng thêëp do àoá nhûäng biïån phaáp àùåc biïåt àïí tùng tyã lïå treã möì cöi ài hoåc coá thïí laåi boã qua nhu cêìu hoåc haânh cuãa nhiïìu treã em khaác khöng bõ möì cöi. Caãi thiïån àaáng kïí tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã em vò thïë àoâi hoãi möåt caách tiïëp cêån hïå thöëng; àiïìu naây nùçm ngoaâi phaåm vi cuãa cuöën saách naây, nhûng àaä laâ möåt trong nhûäng muåc tiïu giaáo duåc taåi caác nûúác naây.

Sûã duång söë liïåu cuãa Kagera, chuáng ta coá thïí xem xeát xem nhûäng yïëu töë khaác coá aãnh hûúãng àïën mûác nhêåp hoåc tûúng àöëi cuãa treã möì cöi vaâ treã khöng möì cöi. Sûã duång sûå khaác biïåt tûúng tûå giûäa caác höå gia àònh theo mûác àöå taâi saãn, hònh söë 4.14 cho thêëy rùçng treã em cuãa caác gia àònh ngheâo hún thûúâng ñt coá khaã nùng àïën trûúâng hún so vúái treã em cuãa caác gia àònh khaá hún möåt chuát, bêët kïí tònh traång möì cöi cuãa treã laâ thïë naâo. Tûúng tûå, sûå khaác Hònh 4.14: Tyã lïå nhêåp hoåc theo tuöíi, tònh traång möì cöi vaâ taâi saãn cuãa höå gia àònh

Nguöìn: Aiswrth vaâ Koda 1993 vaâ tñnh toaán cuãa caác taác giaã.

201

biïåt lúán giûäa tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã möì cöi vaâ treã khöng möì cöi chó àaáng kïí trong söë nhoám caác gia àònh ngheâo hún maâ thöi. Tuy nhiïn àaáng chuá yá nhêët laåi laâ tyã lïå nhêåp hoåc thêëp cuãa treã em trong àöå tuöíi tûâ 7- 10 bêët kïí mûác àöå thu nhêåp cuãa gia àònh chuáng nhû thïë naâo.

Chñnh vò thïë, duâ rùçng treã möì cöi trong caác gia àònh ngheâo hún coá tyã lïå ài hoåc thêëp nhêët, nhûng tyã lïå ài hoåc cuãa treã em noái chung taåi Kagera cuäng thêëp àïën mûác àaáng ngaåi. Tyã lïå ài hoåc cao hún trong àöå tuöíi 11 - 14 chuã yïëu laâ do tònh traång phöí biïën röång raäi laâ treã ài hoåc muöån, àiïìu àoá dêîn àïën viïåc nhiïìu treã lúán tuöíi coân ài hoåc tiïíu hoåc. Nhûäng quan saát trïn, cuâng vúái möåt thûåc tiïîn laâ hoåc phñ úã Tan-da-ni-a thêëp hún úã Kï-ni-a vaâ U-gan-àa (caã hai nûúác naây àïìu coá tyã lïå nhêåp hoåc cao hún), cho thêëy rùçng vò möåt lyá do naâo àoá, caác gia àònh úã Kagera laåi choån khöng àûa treã nhoã ài hoåc tiïíu hoåc. Duâ rùçng laâ lyá do gò ài nûäa, thò cuäng khöng hoaân toaân laâ vïì vêën àïì taâi chñnh, thêåm chñ caã úã nhûäng gia àònh thuöåc diïån ngheâo hún.

Trong khi mûác àöå taâi saãn cuãa gia àònh chó taác àöång möåt phêìn tûúng àöëi nhoã àöëi vúái vêën àïì treã em möì cöi coá àûúåc ài hoåc hay khöng, thò nghiïn cûáu naây cuäng nhêån thêëy coá sûå khaác biïåt lúán tuyâ thuöåc vaâo ngûúâi lúán àaä chïët trong gia àònh laâ nam hay nûä. Taåi caác gia àònh coá ngûúâi meå úã àöå tuöíi sung sûác mêët, thò treã em thûúâng coá tyã lïå nhêåp hoåc thêëp hún vaâ thûúâng phaãi tham gia vaâo caác daång cöng viïåc àùåc trûng maâ phuå nûä thûúâng àaãm nhiïåm nhû nêëu nûúáng, ài chúå, giùåt giuä, doån deåp, lêëy nûúác vaâ kiïëm cuãi. Àöëi vúái treã nhoã, viïåc ài hoåc thûúâng bõ trò hoaän, nhûng àöëi vúái treã lúán tuöíi hún thò thûúâng phaãi boã hoåc vaâ khöng quay laåi àûúåc trûúâng hoåc nûäa. Thêåm chñ treã em trong caác gia àònh coá ngûúâi phuå nûä chïët nïëu khöng boã hoåc thò cuäng àïën trûúâng ñt thúâi gian hún so vúái treã thuöåc caác gia àònh khaác. Do nhûäng aãnh hûúãng naây chûa àûúåc quan saát thêëy trong caác gia àònh coá ngûúâi àaân öng úã àöå tuöíi sung sûác chïët, do àoá coá thïí cho rùçng treã em boã hoåc àïí laâm nhûäng cöng viïåc maâ trûúác àêy ngûúâi phuå nûä àaä laâm trûúác khi bõ chïët.

Hònh 4.15: Tònh traång àoái ngheâo úã vuâng Kagera, theo huyïån vaâ tyã lïå tûã vong ngûúâi lúán, 1991

AIDS khöng nhêët thiïët lan traân niïìu hún úã caác huyïån ngheâo hún.

Trong söë caác huyïån cuãa vuâng Kagera, möåt söë coá dõch nghiïm troång nhûng khöng phaãi laâ coá tyã lïå ngheâo cao nhêët; huyïån ngheâo nhêët (Ngara) coá dõch nhoã nhêët.

Ghi chuá: Tyã lïå tûã vong ngûúâi lúán laâ trïn 1000, söë liïåu cho nùm 1988 Nguöìn: Gupta, Mujinja, vaâ Over, sùæp xuêët baãn.

202

Liïåu nhûäng phaát hiïån àûúåc úã Kagera coá àuáng vúái núi khaác hay khöng? Mûác nhêåp hoåc cú súã giûäa caác vuâng vaâ trong nöåi vuâng cuäng rêët khaác nhau, tuyâ thuöåc vaâo mûác àöå chi phñ cho ài hoåc, mûác àöå thu nhêåp cuãa gia àònh, chi phñ cú höåi àöëi vúái thúâi gian cuãa treã em vaâ nhûäng lúåi ñch kinh tïë cuãa viïåc hoåc haânh. Àöëi vúái nhûäng nûúác coá mûác thu nhêåp thêëp nhû nhûäng nûúác trong hònh 4.13, thò hoaân toaân coá thïí cho rùçng tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã em möì cöi cuäng nhû treã khöng möì cöi trong caác gia àònh ngheâo hún thò thêëp hún so vúái caác gia àònh khöng ngheâo bùçng hoå, vaâ sûå khaác biïåt vïì tyã lïå nhêåp hoåc giûäa treã möì cöi vaâ treã khöng möì cöi trong caác gia àònh ngheâo thò cuäng lúán hún. Tûúng tûå, chuáng ta coá thïí lêåp luêån rùçng caái chïët cuãa ngûúâi phuå nûä chñnh trong gia àònh coá taác àöång lúán hún àöëi vúái viïåc ài hoåc cuãa treã so vúái caái chïët cuãa ngûúâi nam giúái chñnh trong gia àònh trong bêët kyâ möåt cöång àöìng naâo, núi phuå nûä thûúâng laâ ngûúâi àaãm nhiïåm nhûäng cöng viïåc phuåc vuå gia àònh chuã yïëu nhêët vaâ trong trûúâng húåp hoå bõ chïët thò cöng viïåc àoá laåi àûúåc chuyïín cho treã em trong gia àònh.

Taåi nhûäng nûúác coá mûác thu nhêåp trung bònh, núi tyã lïå nhêåp hoåc cuãa treã em cao hún rêët nhiïìu, thò treã em möì cöi trong caác gia àònh coá thu nhêåp thêëp coá tyã lïå khöng nhêåp hoåc cao hún so vúái úã caác nûúác ngheâo hún. Thñ duå taåi Thaái Lan, trong nùm 1992, coá túái 93% treã em trong àöå tuöíi tiïíu hoåc àaä àïën trûúâng vaâ tyã lïå nhêåp hoåc cêëp hai cuäng àang tùng nhanh choáng (Shaeffer 1995; Brown, Sittitrai 1995). Mùåc duâ chuáng töi khöng coá àûúåc söë liïåu àaåi diïån cho toaân quöëc vïì mûác àöå treã möì cöi thêët hoåc úã Thaái Lan, nhûng möåt cöng trònh nghiïn cûáu nhoã phaát hiïån rùçng 13 phêìn trùm treã em úã àöå tuöíi àïën trûúâng trong nhûäng gia àònh coá ngûúâi bõ mùæc bïånh hoùåc chïët vò AIDS àaä buöåc phaãi boã hoåc àïí giuáp àúä gia àònh (Pitayanon, Kongsin vaâ Janjaroen 1997).

Hai kïët luêån chung vïì chñnh saách coá thïí ruát ra àûúåc tûâ bùçng chûáng naây. Trûúác hïët laâ taåi nhûäng núi coá tyã lïå nhêåp hoåc rêët thêëp, möåt nöî lûåc coá tñnh hïå thöëng àïí caãi thiïån tyã lïå nhêåp hoåc chung thò seä cöng bùçng hún vaâ chùæc seä taåo ra àûúåc nhûäng kïët quaã töët àeåp hún so vúái nhûäng chûúng trònh àùåc biïåt têåp trung vaâo treã möì cöi. Thûá hai, khi tyã lïå nhêåp hoåc chung àaä tùng, seä coá nhiïìu khaã nùng laâ treã möì cöi con nhaâ ngheâo seä coá tyã lïå nhêåp hoåc thêëp hún hùèn so vúái caác treã khaác. Tuy nhiïn, trong nhûäng tònh huöëng àoá, caác chûúng trònh dùåc biïåt daânh cho treã möì cöi khöng hùèn àaä laâ cöng bùçng nhêët hay hiïåu quaã nhêët àïí giaãi quyïët vêën àïì. Möåt khi vêîn coân möåt tyã lïå lúán treã em ngheâo vêîn chûa àûúåc àïën trûúâng, thò nhûäng can thiïåp nhùçm laâm tùng söë hoåc sinh ngheâo àïën trûúâng seä giaãi quyïët àûúåc vêën àïì hoåc haânh cuãa nhûäng treã em cêìn àûúåc giuáp àúä nhêët; kïí caã nhûäng treã möì cöi cêìn àûúåc giuáp nhêët.

Chñnh saách xoaá àoái giaãm ngheâo trong möåt dõch AIDS nghiïm troång Nhûäng phên tñch trïn àêy àaä nïu bêåt möåt söë yïëu töë cú baãn cuãa taác àöång cuãa AIDS àöëi vúái àoái ngheâo. Trûúác hïët HIV nhiïîm caã ngûúâi giaâu vaâ keã ngheâo. Mùåc duâ vêåy HIV lêy nhiïîm nhiïìu ngûúâi ngheâo hún laâ ngûúâi giaâu vaâ röìi cuöëi cuâng seä lêy nhiïîm möåt söë böå phêån lúán hún nhûäng ngûúâi ngheâo, nhûng lêy nhiïîm HIV vêîn tiïëp tuåc xaãy ra trong söë nhûäng ngûúâi khöng ngheâo. Thûá hai, taác àöång ngùæn haån cuãa viïåc ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác bõ chïët do AIDS lúán hún nhiïìu so vúái chïët vò caác bïånh khaác do trûúác khi chïët ngûúâi bõ AIDS thûúâng öëm àau keáo daâi. Tuy nhiïn do coá caác chi phñ khaác phaát sinh trong têët caã moåi trûúâng húåp tûã vong nïn aãnh hûúãng ngùæn haån giûäa chïët vò AIDS vaâ chïët vò caác bïånh khaác cuäng chùèng khaác nhau nhiïìu. Thûá ba, thay vò bõ AIDS tiïu diïåt, caác höå gia àònh sûã duång nhiïìu cú chïë khaác nhau àïí giaãm nheå taác àöång ngùæn haån cuãa viïåc ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác bõ chïët vò AIDS hay vò caác bïånh khaác. Thûá tû, chuáng ta àaä thêëy rùçng nhûäng cú chïë àöëi phoá naây thûúâng keám hiïåu quaã hún úã caác gia àònh ngheâo núi phêìn lúán caác biïån phaáp khùæc 203

phuåc taác àöång thûúâng laâ hy sinh chuyïån hoåc haânh hay dinh dûúäng cuãa treã em. Nhûäng taác àöång sau chñnh laâ di chûáng vônh viïîn cuãa dõch AIDS, maâ seä ngùn trúã nhûäng nöî lûåc cuãa caác quöëc gia nhùçm àaåt àûúåc nhûäng muåc tiïu phaát triïín trong caác nùm túái.

Nhûäng quan saát trïn àûúåc dûåa trïn möåt têåp húåp nhûäng phên tñch lyá thuyïët vaâ nhûäng quan saát thûåc chûáng. Do nhûäng vêën àïì cuäng coân tûúng àöëi múái vaâ coá rêët ñt söë liïåu so saánh giûäa caác quöëc gia vaâ thêåm chñ laâ giûäa caác khu vûåc vúái nhau, chuáng töi àaânh phaãi dûåa vaâo kïët quaã cuãa möåt söë khaão saát duy nhêët tiïën haânh úã Kagera, Tan-di-ni-a cuâng vúái möåt söë quan saát böí xung gêìn àêy cuãa ba cuöåc khaão saát múái tiïën haânh úã caác nûúác khaác. Khi àaä coá nhiïìu kinh nghiïåm hún vïì dõch AIDS cuäng nhû coá àêìy àuã dûä liïåu hún, thò hiïíu biïët cuãa chuáng ta vïì AIDS nhêët àõnh seä àûúåc caãi thiïån hún nûäa vaâ möåt söë nhêån xeát trïn àêy seä àûúåc àûa ra tranh luêån.

Bêët chêëp nhûäng àiïím lûu yá trïn, nhûäng phaát hiïån chung àûúåc mö taã úã trïn àaä chó ra möåt vêën àïì cú baãn rùçng caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách buöåc phaãi cên nhùæc khi quyïët àõnh caách thûác giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS àöëi vúái tònh traång àoái ngheâo: nhûäng höå gia àònh naâo cêìn àûúåc giuáp àúä? Cêu traã lúâi ngùæn têët nhiïn laâ nhûäng höå gia àmh ngheâo cêìn àûúåc trúå giuáp nhêët vaâ khöng nhêët thiïët laâ nhûäng höå gia àònh bõ aãnh hûúãng cuãa AIDS. Taåi caác khu vûåc ngheâo àang phaát triïín, nhiïìu höå gia àònh khöng bõ AIDS, nhûng dûúâng nhû laåi rêët ngheâo. Trong söë caác höå gia àònh úã Kagera khöng coá ngûúâi lúán bõ chïët, möåt phêìn ba söë treã em dûúái 5 tuöíi bõ coâi coåc. Tûúng tûå nhû vêåy, thêåm chñ taåi caác höå gia àònh coân caã cha lêîn meå, 50% söë treã em dûúái 11 tuöíi khöng àûúåc àïën trûúâng hoåc.

Viïåc thiïëu möëi quan hïå qua laåi giûäa àoái ngheâo vaâ AIDS rêët roä raâng trong hònh 4.15.

Hònh naây cho biïët con söë dûå kiïën tyã lïå dên söë taåi möîi quêån cuãa Kagera söëng dûúái mûác àoái ngheâo tuyïåt àöëi, 124 àö la/àêìu ngûúâi/nùm vaâo thúâi àiïím nùm 199122. Trong ngoùåc úã phêìn dûúái tïn cuãa möîi quêån laâ möåt chó baáo vïì mûác àöå khùæc nghiïåt cuãa dõch AIDS taåi quêån trong nùm àoá, tyã lïå tûã vong cuãa ngûúâi lúán trong àöå tuöíi 15-50, theo tñnh toaán tûâ söë liïåu cuãa cuöåc töíng àiïìu tra nùm 1988. Viïåc AIDS khöng phaãi laâ nguyïn nhên quan troång cuãa àoái ngheâo àaä àûúåc biïíu thõ roä raâng qua möåt thûåc tïë laâ taåi hai quêån núi tònh traång AIDS nghiïm troång nhêët trong suöët möåt thêåp kyã laâ Bukoba thaânh thõ vaâ Muleba, thò tònh traång àoái ngheâo laåi ñt nhêët, trong khi àoá möåt quêån khaác hêìu nhû khöng coá AIDS laâ Ngara thò tònh traång àoái ngheâo laåi nùång hún caã hai23.

Trong khi caác höå gia àònh bõ aãnh hûúãng cuãa AIDS khöng nhêët thiïët laâ ngheâo, thò caác höå gia àònh ngheâo khi bõ aãnh hûúãng cuãa dõch AIDS naây thò laåi rêët ñt coá khaã nùng àöëi phoá vúái AIDS so vúái caác gia àònh khöng ngheâo. Nhûäng gia àònh ñt ngheâo hún úã Kagera trïn thûåc tïë àang tùng mûác tiïu duâng trong khi caác gia àònh ngheâo laåi giaãm maånh tiïu duâng trïn àêìu ngûúâi bònh quên àùåc biïåt laâ tiïu duâng lûúng thûåc do hêåu quaã cuãa caái chïët cuãa ngûúâi thên trong gia àònh. Trong khi viïåc tùng mûác tiïu duâng cuãa caác höå gia àònh khöng ngheâo khöng nhêët thiïët quan saát thêëy àûúåc caác àõa phûúng khaác, coá thïí giaã àõnh hoaân toaân húåp lyá rùçng caác höå gia àònh khöng ngheâo àöëi mùåt vúái möåt caái chïët cuãa ngûúâi lúán trong gia àònh dïî daâng àiïìu chónh tiïu duâng hún caác gia àònh ngeâo.

Cuöëi cuâng, chuáng ta àaä thêëy ngay caã caác höå gia àònh thiïëu khaã nùng tiïëp cêån tñn duång vaâ baão hiïím chñnh thûác vêîn sûã duång nhiïìu biïån phaáp àïí àöëi phoá vúái caái chïët do AIDS vaâ caác àiïìu bêët haånh khaác. Chñnh vò thïë, thêåm chñ nïëu nhû cuá söë do caái chïët vò bïånh AIDS nùång nïì hún nhûäng àiïìu bêët haånh khaác vaâ caác höå gia àònh ngheâo dïî bõ aãnh hûúãng cuãa söëc hún so vúái caác gia àònh khöng ngheâo, thò chñnh phuã trong nöî lûåc tòm kiïëm biïån phaáp giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS àïën àoái ngheâo phaãi tûå hoãi mònh liïåu coá thïí thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác chûúng trònh trúå giuáp coá hiïåu quaã hún vaâ cöng bùçng hún so vúái caác chiïën lûúåc àöëi phoá 204

vöën khöng chñnh thûác àaä coá.

Nhûäng phaát hiïån röång lúán trïn coá thïí àûúåc chùæt loåc hún nûäa thaânh ba àiïím khuyïën nghõ sau àöëi vúái caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách: • Khöng phaãi têët caã caác höå gia àònh coá ngûúâi chïët vò AIDS àïìu cêìn phaãi àûúåc trúå giuáp.

• Nïn cung cêëp trúå giuáp àïí ngûúâi àûúåc cûáu trúå töìn taåi, thò viïån trúå àoá phaãi nhùçm vaâo cho têët caã caác höå gia àònh rêët ngheâo coá ngûúâi úã àöå tuöíi sung sûác bõ chïët, bêët kïí vò AIDS hay vò nhûäng nguyïn nhên khaác.

• Trúå giuáp seä coá taác duång töët nhêët ngay trûúác vaâ sau caái chïët cuãa ngûúâi lúán, trong giai àoaån khi tiïu duâng lûúng thûåc trïn àêìu ngûúâi àaä giaãm búát ài nhûng vêîn coân chûa àûúåc phuåc höìi trúã laåi vaâ khöng nhêët thiïët phaãi höî trúå vö haån àõnh.

Bïn caånh nhûäng àiïím trïn, nhûäng phaát hiïån àûúåc cuäng àïì xuêët rùçng coá thïí coá möåt àiïím chung quan troång giûäa giaãm thiïíu aãnh hûúãng cuãa AIDS vúái chûúng trònh xoaá àoái giaãm ngheâo. Thñ duå, phaát hiïån rùçng caác höå gia àònh ngheâo dïî chõu taác àöång cuãa caái chïët cuãa ngûúâi thên do AIDS cuäng coá nghôa laâ caác chñnh saách xoáa àoái giaãm ngheâo chung cuäng chñnh laâ nhûäng chñnh saách giaãm thiïíu aãnh hûúãng cuãa AIDS. Nïëu caác chñnh saách xoáa àoái giaãm ngheâo chung coá hiïåu quaã trong viïåc giaãm búát con söë höå gia àònh ngheâo khöí thò nhûäng caái chïët vò AIDS sau àoá seä xaãy ra trong nhûäng höå gia àònh coá tiïìm lûåc hún vaâ coá thïí àöëi phoá àûúåc vúái noá vúái chi phñ ñt hún cho nhûäng haânh viïn coân laåi cuãa höå gia àònh.

Cuäng tûúng tûå nhû vêåy, phaát hiïån rùçng caái chïët cuãa ngûúâi lúán trong höå gia àònh laâm giaãm mûác tiïu thuå lûúng thûåc bònh quên trïn àêìu ngûúâi taåi caác höå gia àònh ngheâo khoá nhêët khoaãng 15% cuäng coá nghôa laâ caái chïët do AIDS xaãy ra trong gia àònh ngheâo laåi laâm trêìm troång thïm tònh traång àoái ngheâo. Vò thïë, khi caác chñnh saách giaãm thiïíu aãnh hûúãng cuãa AIDS cuãa ngûúâi thên, dûúâng nhû seä coá taác duång giuáp cho caác gia àònh bõ aãnh hûúãng khoãi trûúåt daâi thïm nûäa vaâo tònh traång bêìn cuâng do hêåu quaã cuãa caái chïët. Trong trûúâng húåp àoá, caác chñnh saách giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS coá thïí coá hiïåu quaã trong luác haån chïë mûác àöå, nïëu khöng phaãi laâ haån chïë phaåm vi àoái ngheâo24.

Toám laåi, kïët quaã cuãa caác cöng trònh nghiïn cûáu naây àïì xuêët rùçng caác chûúng trònh chöëng àoái ngheâo vaâ chûúng trònh giaãm thiïíu taác àöång cêìn phaãi àûúåc kïët húåp chùåt cheä vúái nhau. Khi möåt chûúng trònh chöëng àoái ngheâo àûúåc thiïët kïë nïn cho möåt cöång àöìng coá mûác söëng thêëp, thò cêìn phaãi coá nhûäng thaânh töë trong chûúng trònh àoá, nhûäng thaânh töë giaãi quyïët vêën àïì nhu cêìu cuãa nhûäng höå gia àònh ngheâo nhêët bõ taác àöång búãi caái chïët vò AIDS cuãa ngûúâi thên. Thñ duå möåt chûúng trònh xoaá àoái giaãm ngheâo nhêët taåi möåt cöång àöìng cuå thïí bõ aãnh hûúãng cuãa AIDS seä phaãi coá möåt chûúng trònh xêy dûång cöng trònh cöng cöång sûã duång nhiïìu lao àöång. Caác thaânh töë coá thïí taåo nïn àûúåc àiïím chung nhû vêåy coá thïí bao göìm: • Chùm soác taåi nhaâ hoùåc taåi cú súã y tïë àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ öëm àïí cho pheáp nhûäng ngûúâi coân khoeã maånh thay vò phaãi chùm soác bïånh nhên coá thïí têån duång àûúåc cú höåi viïåc laâm naây.

• Caác nhaâ treã hoùåc caác àiïím cho treã ùn àïí cho pheáp caác cha meå àöåc thên coá thïí ài laâm.

Nhûäng vñ duå vïì möåt chûúng trònh xoaá àoái giaãm ngheâo taåi caác nûúác àang phaát triïín coá thïí àûúåc àiïìu chónh àïí sûã duång caái chïët cuãa ngûúâi lúán trong möåt höå gia àònh nhû laâ möåt trong nhûäng tiïu chñ xaác àõnh àaáng àûúåc höî trúå, àûúåc trònh baây trong khung minh hoåa 4.9. Ngûúåc laåi, khi möåt chûúng trònh giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS àûúåc thaânh lêåp, àùåt 205

noá caånh vaâ kïët húåp noá vúái möåt chûúng trònh xoáa àoái giaãm ngheâo theo kiïíu truyïìn thöëng seä laâm tùng thïm hiïåu quaã cuãa noá. Taåi nhûäng khu vûåc bõ aãnh hûúãng nùång nïì cuãa dõch AIDS, nïëu thûåc hiïån àöåc lêåp tûâng chûúng trònh tûác laâ àaä laâm mêët ài möåt cú höåi àïí coá möåt chñnh saách phaát triïín hiïåu quaã.

Chñnh phuã laâm thïë naâo àïí àöëi phoá vúái taác àöång cuãa HIV/AIDS àöëi vúái chùm soác y tïë vaâ tònh traång àoái ngheâo Mùåc duâ nhûäng aãnh hûúãng cuå thïí cuãa dõch HIV/AIDS àöëi vúái chùm soác y tïë vaâ àöëi vúái tònh traång àoái ngheâo coá khaác nhau, nhûäng phên tñch cuãa chuáng töi àïìu dêîn àïën nhûäng kïët luêån chung tûúng tûå àöëi vúái caã hai lônh vûåc naây. Trúå giuáp àùåc biïåt cuãa chñnh phuã cho Khung minh hoaå 4.9. Duâng caái chïët cuãa ngûúâi lúán laâm möåt tiïu chñ àïí àõnh hûúáng cao caác chûúng trònh xoáa àoái giaãm ngheâo Möåt chiïën lûúåc àûúåc chêëp nhêån chung nhùçm laâm giaãm mûác àoái ngheâo úã têìm daâi haån bao göìm 3 thaânh töë: caác chñnh saách kinh tïë vô mö thuêån lúåi cho tùng trûúãng, phaát triïín nguöìn nhên lûåc, vaâ caác chûúng trònh hïå thöëng baão trúå xaä höåi. Trong khi hêìu hïët caác nûúác àïìu phuå thuöåc trûúác hïët vaâo hai thaânh töë àêìu, möåt söë nûúác khaác, kïí caã nhûäng nûúác rêët ngheâo cuäng àaä coá àûúåc nhûäng chûúng trònh baão trúå xaä höåi nhùçm trúå giuáp trûåc tiïëp cho caác höå gia àònh ngheâo nhêët. Möåt cêu hoãi quan troång àöëi vúái möåt chûúng trònh nhû vêåy laâ laâm sao xaác àõnh àûúåc nhûäng höå gia àònh naâo cêìn àûúåc giuáp àúä nhêët. Toám tùæt laåi nhûäng taâi liïåu, baâi viïët vïì xaác àõnh àöëi tûúång cuãa chûúng trònh nùçm ngoaâi phaåm vi cuãa baáo caáo naây. Tuy nhiïn cuäng cêìn ghi nhêån rùçng möåt söë nûúác coá nhûäng mûác àöå thu nhêåp khaác nhau vaâ úã caác giai àoaån dõch bïånh khaác nhau àaä xaác àõnh àûúåc nhûäng chûúng trònh baão trúå xaä höåi vúái muåc tiïu trúå giuáp cho nhûäng gia àònh coá ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác chïët. Trong möåt söë chûúng trònh àoá, ngûúâi ta àaä lêëy caái chïët cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác laâm tiïu thûác àïí xaác àõnh nhûäng höå gia àònh cêìn àûúåc giuáp àúä nhêët. Baãng khung minh hoaå 4.9 mö taã 5 chûúng trònh naây.

Trûúác naån dõch AIDS, viïåc ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác bõ chïët laâ rêët hiïëm, thêåm chñ quaá hiïëm àïën mûác khöng thïí coi àoá laâ möåt tiïu chñ àïí xaác àõnh àöëi tûúång trúå giuáp. Thêåt àaáng buöìn, ngaây nay tònh traång àoá àaä trúã nïn phöí biïën túái mûác caác nûúác coá caác chûúng trònh lêëy xoáa àoái giaãm ngheâo laâm muåc tiïu cuäng cêìn phaãi xem xeát àïën viïåc laâ liïåu coá nïn àûa yïëu töë naây thaânh möåt tiïu chñ àïí xaác àõnh àöëi tûúång trúå giuáp hay khöng vaâ nïn àûa ra nhû thïë naâo. Do àêy laâ möåt trong viïåc giaãm thiïíu nhûäng tònh traång lúåi duång cú höåi: bõa ra chuyïån coá ngûúâi chïët trong gia àònh àïí àûúåc nhêån phuác lúåi cuãa chûúng trònh seä rêët khoá khùn. Cuöëi cuâng, viïåc duâng caái chïët cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác laâ möåt tiïu chñ àïí xaác àõnh àöëi tûúång trúå giuáp coá thïí giuáp cho viïåc tùng thïm khaã nùng àûúåc chêëp thuêån vïì mùåt chñnh trõ cho caác chûúng trònh baão trúå xaä höåi trong söë nhûäng ngûúâi khöng àûúåc hûúãng phuác lúåi trûåc tiïëp cuãa caác chûúng trònh naây, vò nhiïìu ngûúâi àaä hiïíu rùçng caác höå gia àònh coá ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác chïët, àùåc biïåt laâ treã em trong caác höå gia àònh àoá, seä phaãi chõu rêët nhiïìu khoá khùn gian khöí.

Sûã duång yïëu töë coá ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác chïët laâm möåt tiïu chñ xaác àõnh àöëi tûúång dûúâng nhû coá möåt söë lúåi thïë. So vúái viïåc trúå giuáp trûåc tiïëp cho nhûäng gia àònh coá ngûúâi chïët vò HIV/ AIDS thò laâm nhû thïë naây cöng bùçng hún vò noá àûa caã vaâo yïëu töë coá ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác chïët vò caã nhûäng nguyïn nhên khaác nûäa. Kïët húåp tiïu chñ naây vúái nhûäng tiïu chñ khaác, xaác àõnh rùçng möåt gia àònh nhû thïë laâ ngheâo, giuáp ta tòm àûúåc àuáng nhûäng àöëi tûúång cêìn àûúåc sûå trúå giuáp nhêët. Caái chïët cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác thûúâng àûúåc moåi ngûúâi trong cöång àöìng biïët, nïn viïåc sûã duång noá laâ möåt tiïu chñ xaác àõnh àöëi tûúång trúå giuáp laâ nhûäng gia àònh khoá khùn nhêët maâ nïëu khöng sûã duång tiïu chñ naây thò coá thïí hoå seä bõ boã soát. Cuäng vúái lyá do tûúng tûå, tiïu chñ àoá...

Nguöìn: Bestley vaâ Kanbur 1998: Subbarao vaâ caác taác giaã khaác, 1996, Van de Walle vaâ Nead 1995.

206

Baãng khung 4.9. Caác chûúng trònh maång lûúái baão höå xaä höåi trong àoá caái chïët cuãa ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác coá thïí duâng laâm tiïu chñ böí sung àïí xaác àõnh dodoái tûúång trúå giuáp taåi 5 nûúác.

Tïn nûúác vaâ tònh hònh

Chûúng trònh vaâ caác tiïu chñ aáp duång

dõch bïånh Dim-ba-bu-ï (lan röång)

Chûúng trònh cho ùn . Nhùçm vaâo àöëi tûúång laâ treã em taåi caác vuâng bõ haån haán, sûã duång caác söë liïåu giaám saát tònh traång dinh dûúäng. Sûã duång nguöìn lûúng thûåc tröìng taåi àõa phûúng kïët húåp vúái giaáo duåc vïì dinh dûúäng.

ÊËn Àöå (têåp trung)

Chûúng tònh phên phöëi lûúng thûåc. Thöng qua caác cûãa haâng cöng cöång abns phên phöëi lûúng thûåc, Nhaâ nûúác phên phöëi lûúng thûåc cho nhûäng ngûúâi coá yïu cêìu, nhûng trong möåt chûúng trònh múái àêy cuãa chñnh phuã thò viïåc phên phöëi naây chó coân haån chïë cho nhûäng ngûúâi söëng dûúái mûác ngheâo khöí maâ thöi

Hön-àu-raát (têåp trung) Chûúng trònh tem lûúng thûåc. Phên phöëi thöng qua caác trung têm y tïë cho treã em dûúái 5 tuöíi thuöåc caác gia àònh coá thu nhêåp thêëp vaâ caác baâ meå àang mang thai hay àang cho con buá vaâ thöng qua caác trûúâng hoåc cho caác baâ meå vaâ treã em thuöåc caác gia àònh ngheâo trong àöå tuöíi tûâ lúáp 1 àïën lúáp 3 Bùng-la-àeát (sú khai)

Chûúng trònh tñn duång nhoã. Nhùçm vaâo caác höå gia àònh súã hûäu dûúái mûác 0,5ha àêët; cho vay theo nhoám vaâ giaám saát àöìng àùèng phuåc vuå cho caác höå ngheâo vay maâ khöng cêìn thïë chêëp vaâ àaãm baão khaã nùng hoaân vöën vay.

Chi-lï (sú khai)

Chûúng trònh trúå cêëp . Nhùçm vaâo ngûúâi ngheâo thaânh thõ cuäng nhû nöng thön dûåa trïn traã lúâi cuãa hoå àöëi vúái möåt baãng àiïìu tra cuãa maáy tñnh.

nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV/AIDS cuäng nhû nhûäng ngûúâi thên coân söëng cuãa hoå nhêët thiïët phaãi àûúåc cên nhùæc kyä trong möëi quan hïå vúái rêët nhiïìu nhûäng nhu cêìu àoâi hoãi khaác nûäa maâ chñnh phuã phaãi quan têm giaãi quyïët. Nhûäng nöî lûåc coá chuã yá cuãa chñnh phuã nhùçm trúå giuáp cho caá nhên nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV/AIDS vaâ gia àònh cuãa hoå coá thïí laâm mêët ài sûå trúå giuáp vöën daânh cho nhûäng gia àònh khaác khöng bõ HIV/AIDS nhûng àang bõ öëm àau hay àoái ngheâo hoùåc caã hai. Cuå thïí, caác bïånh nhên HIV/AIDS cuäng cêìn phaãi coá traách nhiïåm traã möåt phêìn chi phñ chùm soác y tïë daânh cho hoå nhû nhûäng bïånh nhên coá mûác thu nhêåp cuäng nhû khaã nùng tûúng tûå laâm lêy nhiïîm bïånh sang nhûäng ngûúâi khaác.

Do HIV/AIDS coá thúâi gian uã bïånh lêu, nïn chñnh phuã caác nûúác thûúâng khöng tñnh hïët àûúåc chi phñ cho caác chûúng trònh trúå giuáp àùåc biïåt cho nhûäng ngûúâi àaä bõ nhiïîm. Khi söë ngûúâi bõ öëm vaâ chïët do bïånh naây ngaây tùng, nhûäng chûúng trònh naây seä chiïëm möåt phêìn ngaây caâng tùng nguöìn lûåc maâ leä ra coá thïí àûúåc sûã duång vaâo nhûäng viïåc khaác. Do AIDS coá thïí laâm cho nguöìn lûåc phaãi àiïìu chuyïín khoãi nhûäng vêën àïì cêëp baách khaác vaâ laâm cho chñnh phuã cam kïët nhûäng khoaãn chi tiïu maâ ruát khoãi nhûäng cam kïët àoá seä laâ möåt khoá khùn chñnh trõ, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách taåi caác nûúác àang phaát triïín cêìn phaãi thêån trong hún àöëi vúái nhûäng chûúng trònh trúå giuáp àùåc biïåt cho nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV/ AIDS cuäng nhû àöëi vúái gia àònh cuãa hoå chó dûåa trïn cú súã chuêín àoaán vïì HIV. Ñt nhêët thò hoå cuäng cêìn phaãi tñnh àïën nhûäng chi phñ daâi haån cuãa nhûäng chûúng trònh nhû vêåy dûåa trïn cú súã cuãa nhûäng giaã àõnh tûúng tûå vïì chiïìu hûúáng phaát triïín cuãa dõch.

207

Ghi chuá: 1. Nhûäng aãnh hûúãng àöëi vúái caác lônh vûåc khaác coá thïí àaáng kïí úã möåt söë nûúác. Xem Ainsworth vaâ Over (1994b).

2. Dõch AIDS seä laâm tùng chi phñ vaâ vò thïë seä laâm giaãm cung úã têët caã caác ngaânh kinh tïë cuãa möåt nûúác vaâ seä laâm giaãm cêìu nöåi àõa vïì caác haâng hoaá phi thûúng maåi. Do giaá trõ cuãa saãn phêím y tïë gia tùng trong khi giaá trõ saãn phêím cuãa caác lônh vûåc khaác laåi giaãm suát, AIDS seä laâm tùng phêìn chi tiïu cho y tïë trong töíng chi tiïu vaâ töíng saãn phêím quöëc dên.

3. Söë ngûúâi chïët tùng lïn trong söë nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác cuöëi cuâng seä àûúåc trung hoaâ búãi viïåc giaãm söë ngûúâi chïët úã caác àöå tuöíi giaâ hún. Do nhûäng bïånh nhên giaâ bõ bïånh nùång khöng thïí chûäa àûúåc úã caác nûúác ngheâo àûúåc chùm soác rêët ñt, nïn sûå trung hoaâ naây coá thïí boã qua taåi caác nûúác àang phaát triïín laâ chuã àïì cuãa baáo caáo naây.

4. Möåt quêìn thïí coá tyã lïå nhiïîm HIV tùng tûâ 0-5% trong 1 nùm seä khöng coá tyã lïå tûã vong tùng lïn ngay trong nùm àêìu tiïn. Giaã àõnh rùçng thúâi kyâ uã bïånh coá söë trung võ laâ 10 nùm, tyã lïå tûã vong do HIV seä bùæt àêìu tùng tûâ nùm thûá hai trúã ài, lïn àïën mûác 2,5 phêìn ngaân trong nùm thûá 10 vaâ 5 phêìn ngaân trong nùm thûá 20.

5. Caách tñnh laâ : 100 x 0,25 x (5,3/5,O) 6. Vñ duå möåt nguöìn cho giaã àõnh rùçng chó khoaãng 2,5% cuãa nhûäng ngûúâi àûúåc tiïëp maáu taåi Chêu Phi bõ tiïëp bùçng loaåi maáu coá nhiïîm viïm gan B seä mùæc bïånh, vaâ sau àoá phaãi mêët 20 nùm múái laâm ngûúâi ta chïët (Beal, Bontinck vaâ Fransen 1992, trang 116).

7. Gertler vaâ van de Gaag (1990) cho thêëy rùçng ngûúâi ngheâo nhaåy caãm vúái giaá caã hún so vúái ngûúâi ñt ngheâo hún (tñnh bùçng thúâi gian ài laåi). Lavy vaâ Quigley (1993) vaâ Mwabu, Ainsworth vaâ Nyamete (1993) àaä àûa ra nhûäng bùçng chûáng gêìn àêy vïì hïå söë co giaän cuãa cêìu trong möëi quan hïå vúái chêët lûúång. Xem Carrin, Perrot vaâ Sergent (1994) vaâ Gertler vaâ Hammer (1997) àïí coá àûúåc töíng quan vïì caác taâi liïåu.

8. Barnum vaâ Kutzin (1993, caác baãng 3.3, 3.4) cho tyã lïå sûã duång giûúâng bïånh cuãa thïë giúái àang dao àöång tûâ 31% úã Bï-li-zï àïën 46% úã Fi-ji vaâ lïn àïën 116% vaâ 129% tûúng ûáng taåi Ma-la-uy vaâ Lï-sö-tö. Nhûng mö hònh quan saát àûúåc úã Kï-ni-a (Collins vaâ caác taác giaã khaác 1996) vïì möëi quan hïå tñch cûåc giûäa tyã lïå sûã duång möåt cú súã nhaâ nûúác vaâ mûác àöå phûác taåp vïì y tïë cuãa noá giöëng nhau trong nhiïìu hïå thöëng y tïë cöng cöång, àùåc biïåt nïëu nhû viïån phñ ngûúâi sûã duång phaãi traã laåi thêëp àöìng àïìu úã têët caã caác tuyïën chùm soác y tïë.

9. Laâ möåt phêìn cuãa quaá trònh caãi caách hïå thöëng y tïë quöëc gia, chñnh phuã Kï-ni-a àaä coá nghõ quyïët vïì tùng viïån phñ trïn toaân quöëc vaâo thaáng 12/1989, nghôa laâ sau khi söë liïåu vïì caác bïånh nhên taåi bïånh viïn Kenyatta àaä àûúåc thu thêåp trong cöng trònh nghiïn cûáu cuãa Floyde vaâ Gilks. Do bïånh nhên AIDS àûúåc miïîn viïån phñ theo quyïët àõnh aáp duång trong thúâi gian naây, nïn dõch vuå y tïë taåi caác bïånh viïån àöìng thúâi trúã nïn àùæt àoã àöëi vúái nhûäng ngûúâi HIV êm tñnh, nhûng laåi reã hún cho nhûäng ngûúâi HIV dûúng tñnh. Sûå thay àöíi mûác giaá tûúng àöëi naây giûäa hai nhoám àöëi tûúång coá thïí laâ möåt phêìn nguyïn nhên dêîn àïën thay àöíi trong cú cêëu bïånh nhên nhêåp viïån nhû àûúåc thêëy trong hònh 4.2 Collins vaâ caác taác giaã khaác (1996) àaä mö taã caãi caách taâi chñnh y tïë úã Kï-ni-a.

10. Búãi vò tyã lïå hiïån nhiïîm trïn toaân quöëc cuãa Tan-da-ni-a chó gêìn àêy múái àaåt túái mûác 208

5% nïn taác àöång toaân diïån cuãa dõch AIDS vúái söë tûã vong vaâ caác chi phñ cho viïåc chùm soác sûác khoeã vêîn coân nùçm trong tûúng lai. Caác thöëng kï vïì chi phñ cho y tïë úã Mï-hi-co vaâ Tan-da-ni-a àûúåc lêëy tûâ caác biïíu àöì 4.6, Shepard vaâ caác taác giaã khaác (Baáo caáo phuå trúå, 1996).

11. Caác chñnh saách baão hiïím cuäng phaãi chõu vúái nhûäng mûác àöå khaác nhau vêën àïì “nguy haåi do àaåo àûác” khi caác mêët maát xaãy ra phuå thuöåc vaâo viïåc caá nhên coá àoáng baão hiïím hay khöng. Vñ duå, nhaâ úã àûúåc baão hiïím dïî bõ chaáy hún nhaâ úã khöng àoáng baão hiïím.

Tònh traång trïn àaä dêîn àïën hêåu quaã laâ baão hiïím cho möåt ruãi ro cuå thïí trúã nïn àùæt hún tñnh trïn möåt àö la ruãi ro àûúåc baão hiïím vaâ trong trûúâng húåp xêëu nhêët coá thïí coân khöng coá möåt loaåi baão hiïím naâo caã (Arrow 1963). Vêën àïì naây phaát sinh khöng phuå thuöåc vaâo loaåi baão hiïím laâ caá nhên hay cöång àöìng vaâ noá àùåc biïåt nghiïm troång trong trûúâng húåp baão hiïím y tïë khi úã àoá vêën àïì naây àûúåc kiïím soaát thöng qua caác quy àõnh àöìng baão hiïím. Caác quy àõnh naây thûúâng àõnh tyã lïå àoáng baão hiïím cao cho caác dõch vuå coá hïå söë co giaän giaá cao nhû khaám ngoaåi truá hoùåc bïånh nhên têm thêìn hún laâ caác dõch vuå coá hïå söë co giaän thêëp hún nhû dõch vuå nöåi truá .

12. Caác khu vûåc àûúåc nghiïn cûáu taåi chêu Phi laâ nhûäng khu vûåc quanh höì Vic-to-ri-a, Raika (Serwandda vaâ caác taác giaã khaác 1992. Baáo caáo phuå trúå, Menon vaâ caác taác giaã khaác 1996b); Quêån Masaka cuãa U-gan-da; Kagera (Killewo vaâ caác taác giaã khaác 1990) vaâ Mwanza (Barongo vaâ caác taác giaã khaác 1992, Grosskurth vaâ caác taác giaã khaác 1995a, b) thuöåc Ta-da-ni-a; vaâ Kigali, thuã àö cuãa Ru-wan-àa (Allen vaâ caác taác giaã khaác 1991).

13. Möåt nghiïn cûáu qui àöíi mûác tiïu duâng taåi caác nûúác àang phaát triïín tñnh ngang giaá theo àöìng àö la (sûã duång caác chó söë sûác mua tûúng àûúng). Ngûúâi ta ûúác tñnh rùçng 2 phêìn 3 dên söë taåi caác nûúác àang phaát triïín vaâ 4 phêìn 5 dên söë taåi chêu Phi coá mûác tiïu duâng dûúái 2 àö la möåt ngaây (1985), tûác laâ nïëu so saánh vúái bêët cûá tiïu chuêín naâo thò tyã lïå naây cuäng úã dûúái mûác ngheâo àoái nhiïìu.

14. Caác khaão saát àöëi vúái nhûäng ngûúâi coân söëng soát taåi Kagera cho thêëy, àaä coá 264 ngûúâi úã àöå tuöíi 15 àïën 50 chïët trûúác möåt nùm vaâ trong khi tiïën haânh cuöåc khaão saát, 82% söë àoá àaä tòm kiïëm àiïìu trõ vaâ 15% khöng hïì tòm kiïëm àiïìu trõ (nhûäng ngûúâi coân söëng khöng chùæc chùæn lùæm vïì 3% coân laåi). Trong söë nam giúái, khoaãng 90% naån nhên chïët vò AIDS àaä cöë gùæng àiïìu trõ, so saánh vúái 66% chïët vò nguyïn nhên khaác (Trong söë nûä giúái, khoaãng 85% söë hoå àaä cöë gùæng àiïìu trõ, khöng tñnh àïën nguyïn nhên gêy ra tûã vong). Àöëi vúái caã hai giúái nam vaâ nûä, tyã lïå % phaãi boã tiïìn taâi àïí traã cho caác chi phñ y tïë trong söë ngûúâi chïët vò AIDS (70%) vêîn cao hún trong söë ngûúâi chïët vò caác cùn bïånh khaác (59%).

15. Búãi vò ai röìi cuäng phaãi chön do vêåy phêìn chi phñ têët yïëu naây cho viïåc tang lïî triïët khêëu trúã laåi cho thúâi àiïím hiïån taåi, khöng àûúåc tñnh vaâo nhûäng trûúâng húåp chïët cuãa nhûäng ngûúâi úã àöå tuöíi sung sûác. Tuy nhiïn, khi xaãy ra trûúâng húåp tûã vong quaá súám nhû àöëi vúái phêìn lúán caác naån nhên AIDS thò giaá trõ chiïët khêëu hiïån taåi cuãa chi phñ tang lïî trong tûúng lai vêîn coân quaá thêëp so vúái chi phñ tang lïî thûåc tïë.

16. Caác taác giaã cuãa cöng trònh nghiïn cûáu taåi Thaái Lan àaä khöng phên tñch caác chi phñ trûåc tiïëp theo giúái tñnh cuãa ngûúâi chïët.

17. Phên tñch dûåa trïn söë liïåu thöëng kï cuãa möåt àúåt nhû thïë naây khöng cho thêëy àûúåc chiïìu hûúáng cuãa möëi quan hïå nhên quaã: liïåu coá phaãi caác mêîu hònh chi tiïu laâ hïå quaã

209

cuãa caái chêët hay laâ caác höå gia àònh coá nhûäng mêîu hònh chi tiïu nhêët àõnh naâo àoá thò thûúâng dïî coá ngûúâi chïët? Hònh 4.1 cho thêëy tûâ phên tñch nhûäng biïën àöíi trong tiïu duâng theo thúâi gian laâ nhûäng khaác biïåt trong hai sú àöì hònh baánh troân phêìn lúán laâ do taác àöång cuãa caái chïët.

18. Trong hêìu hïët 29 höå gia àònh, ngûúâi bõ AIDS chïët; trong möåt vaâi trûúâng húåp ngûúâi bïånh phaãi di chuyïín túái gia àònh khaác.

19. Sûå chïnh lïåch coá yá nghôa vïì mùåt thöëng kï taåi mûác 0.01 trong mêîu Rakai nhûng khöng coá yá nghôa trong trûúâng húåp Kagera coá leä búãi vò àoá laâ möåt mêîu nhoã hún.

20. Sûå khaác biïåt ban àêìu giûäa caác höå gia àònh khöng coá vaâ coá ngûúâi chïët treã úã Rakai vaâ Kagera hïët sûác hêëp dêîn. Rakai àaä bùæt àêìu thúâi kyâ khaão saát vúái tyã lïå phuå thuöåc vaâo ngûúâi lúán thêëp hún, nhûng coá nhiïìu taâi saãn vaâ thaânh viïn trong gia àònh hún möåt chuát vaâ coá sûå tham gia röång raäi hún vaâo ROSCAs. Têët caã àiïìu trïn giaãm ài sau caái chïët cuãa ngûúâi thên àaä khiïën caác gia àònh liïn kïët vúái nhau hún trûúác kia. Coá hai caách giaãi thñch húåp lyá cho viïåc naây. Möåt mùåt, caác gia àònh coá ngûúâi tûã vong coá thïí àaä chuêín bõ tñch luyä taâi saãn, nhêån thïm thaânh viïn múái, tham gia vaâo möåt ROSCAs, v v... Chñnh sûå àöëi phoá thñch ûáng nhû vêåy trong möåt möi trûúâng àêìy ruãi ro laâ möåt phêìn cuãa lúâi giaãi thñch. Mùåt khaác, cuäng coá chûáng cûá cho laâ nhûäng höå gia àònh naån nhên cuãa AIDS trong caác mêîu nghiïn cûáu vïì bònh quên laâ ngheâo hún caác gia àònh khaác Sûå khaác biïåt nhoã ban àêìu nïu ra úã trïn höå gia àònh vïì sau coá ngûúâi chïët vaâ höå gia àònh khöng coá ngûúâi chïët chó laâ biïíu hiïån vïì sûå giaâu coá hún cuãa caác gia àònh trung lûu bõ AIDS taác àöång.

21. Búãi caác mûác bònh quên bõ keáo lïn búãi caác giaá trõ cûåc àaåi vaâ möåt söë höå gia àònh àaä nhêån àûúåc nhiïìu nhêët laâ 5000USD trúå cêëp cuãa tû nhên, mûác cûáu trúå bònh quên maâ caác gia àònh coá ngûúâi tûã vong nhêån àûúåc qua àúåt 4 laâ 192USD cao hún rêët nhiïìu so vúái giaá trõ trung võ.

22. Con söë 124USD theo giaá 1991 tûúng àûúng vúái 31,000 Shillinh Tan-da-ni-a. Xem Ferreia vaâ Goodharth (1995) vaâ Worrld Bank (1996b) vïì cuöåc thaão luêån vïì sûå ngheâo àoái taåi Tan-da-ni-a vaâ caác chi tiïët vïì viïåc ài chïåch khoãi ngûúäng àoái ngheâo naây vaâ khoãi caác danh giúái àoái ngheâo khaác úã Tan-da-ni-a.

23. Doâng di taãn öì aåt àïën vuâng Nagara tûâ Ru-an-àa vaâ Brun-di coá thïí laâm dõch AIDS úã àêy thïm trêìm troång. Xem CARE vaâ ODA (1994).

24. Nghôa laâ caác chñnh saách giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS nhùçm vaâo àöëi tûúång ngûúâi ngheâo coá thïí laâm ruát ài khoaãng caách ngheâo àoái nïëu nhû khöng laâm giaãm söë ngûúâi söëng trong tònh traång àoái ngheâo.

210

CHÛÚNG 5

PHÖËI HÚÅP HAÂNH ÀÖÅNG NHÙÇM ÀÛÚNG ÀÊÌU VÚÁI HIV/AIDS

Nïëu nhû Chñnh phuã cuãa caác nûúác àang phaát triïín, caác nhaâ taâi trúå, vaâ caác töí chûác àa phûúng àaä tuên theo caác chñnh saách nhû àaä àïì xûúáng trong caác chûúng trûúác, HIV seä laâ möåt thaách thûác y tïë nghiïm troång nhûng coá thïí khöëng chïë àûúåc, coá leä giöëng vúái bïånh ung thû hay caác thûá bïånh khoá àiïìu trõ khaác, chûá khöng phaãi laâ möåt dõch bïånh toaân cêìu. Àaáng tiïëc laâ caác nöî lûåc quöëc gia vaâ quöëc tïë chöëng AIDS thò coân xa múái àaåt mûác töëi ûu. Dõch bïånh àaä diïîn ra trong 15 nùm, nhûng nhiïìu chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín vêîn coân chûa coá caác hïå thöëng giaám saát àêìy àuã vaâ coân chûa taåo àiïìu kiïån cho nhûäng ngûúâi dïî bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn bïånh HIV nhêët tûå baão vïå baãn thên vaâ nhûäng ngûúâi khaác. Hún nûäa hiïån nhiïìu nûúác coân thiïëu caác chñnh saách xaä höåi röång raäi nhùçm höî trúå cho caác biïån phaáp can thiïåp phoâng ngûâa bïånh nhû vêåy. Bêët chêëp sûå nhiïåt tònh cuãa caác nhoám tû nhên phi lúåi nhuêån àoáng goáp cho cuöåc chiïën àêëu chöëng AIDS, möåt söë chñnh phuã gùåp khoá khùn trong viïåc àûa ra möåt kïët húåp àuáng àùæn giûäa höî trúå vaâ giaám saát. Caác chñnh phuã taâi trúå vaâ caác töí chûác àa phûúng, laâ nhûäng bïn cung cêëp nhiïìu taâi trúå cho caác chûúng trònh AIDS quöëc gia, àaä khöng phaãi luác naâo cuäng khuyïën khñch caác chñnh phuã bïn tiïëp nhêån viïån trúå àûa ra vaâ giaãi quyïët caác ûu tiïn thñch húåp vaâ hoå àaä àêìu tû quaá ñt vaâo haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë nhû: kiïën thûác vaâ cöng nghïå cho viïåc chöëng laåi dõch bïånh taåi caác nûúác àang phaát triïín.

Taåi sao haânh àöång chñnh saách quöëc gia vaâ quöëc tïë àöëi vúái dõch AIDS laåi khöng àaåt àûúåc kïët quaã töët hún? Phêìn lúán sûå giaãi thñch àïìu bao göìm möåt sûå thiïëu kiïën thûác coá thïí hiïíu àûúåc. AIDS laâ möåt thaách thûác tûúng àöëi múái. Do phaãi àöëi mùåt vúái sûå khêín cêëp rêët coá thïí xaãy ra, caác chñnh phuã, caác nhaâ taâi trúå, vaâ caác töí chûác àa phûúng àaä haânh àöång möåt caách töët nhêët coá thïí àûúåc thöng qua viïåc sûã duång thöng tin sùén coá bêëy giúâ. Khi kiïën thûác vïì dõch bïånh naây vaâ caác caách thûác chöëng laåi noá gia tùng, haânh àöång cuãa chñnh phuã seä àûúåc caãi thiïån.

Tuy nhiïn, cuäng giöëng nhû moåi chñnh saách cöng cöång, chñnh saách AIDS khöng phaãi àûúåc taåo ra trong bònh chên khöng. Quaã thûåc, do viïåc lan truyïìn HIV coá bao göìm caã haânh vi caá nhên maâ nhiïìu ngûúâi höëi tiïëc - thay àöíi thûúâng xuyïn caác baån tònh vaâ viïåc tiïm chñch ma tuyá - caác chñnh phuã naâo maâ àaä thöng qua caác chûúng trònh giaãm boát ruãi ro cuãa nhûäng haânh àöång naây coá thïí bõ caác cûã tri buöåc töåi laâ taåo àiïìu kiïån cho haânh vi sa àoaå vïì àaåo àûác vaâ xuöëng cêëp vïì mùåt xaä höåi. Cho nïn chñnh saách vïì HIV/AIDS coá thïí phaãi chõu möåt sûác eáp maånh vïì chñnh trõ, vaâ möåt söë trong àoá coá thïí laâm phûúng haåi túái laåi caác chñnh saách rêët coá thïí kòm haäm àûúåc dõch bïånh naây.

211

Trong khi cûáu xeát caác vêën àïì naây, chûúng naây seä nhòn nhêån vûúåt phaåm vi caác chñnh saách quöëc gia àaä thaão luêån trong caác chûúng trûúác àïí nghiïn cûáu xem caác töí chûác chñnh trong vuä àaâi chñnh saách AIDS coá thïí laâm viïåc vúái nhau nhû thïë naâo àïí àûúng àêìu vúái dõch bïånh naây möåt caách hiïåu quaã hún. Trûúác tiïn chuáng töi seä xem xeát àïën vai troâ àang àöíi thay cuãa caác chñnh phuã quöëc gia, caác nhaâ taâi trúå, vaâ rêët nhiïìu caác töí chûác phi lúåi nhuêån vaâ võ lúåi nhuêån maâ chuáng töi seä goåi chung laâ caác töí chûác phi chñnh phuã. Chuáng töi ài àïën kïët luêån laâ nhiïìu nûúác coá thu nhêåp thêëp cêìn phaãi àûúng àêìu vúái dõch bïånh naây cûúng quyïët hún nûäa, caã trûåc tiïëp lêîn cuâng phöëi húåp vúái caác töí chûác phi chñnh phuã. Chuyïín sang vêën àïì nghiïn cûáu kyä hún nûäa sûå taâi trúå vaâ chñnh saách cuãa caác nhaâ taâi trúå, chuáng töi lêåp luêån rùçng caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ töí chûác àa phûúng, bêët chêëp nhûäng àoáng goáp to lúán cuãa hoå, àaä têåp trung quaá ñt vaâo viïåc taåo ra caác kiïën thûác vaâ cöng nghïå múái, vñ duå nhû thöng tin vïì chi phñ vaâ tñnh hiïåu quaã cuãa caác chiïën lûúåc phoâng ngûâa bïånh thay thïë vaâ nghiïn cûáu vïì vacxin HIV. Cuöëi cuâng, chûúng naây seä thaão luêån vïì caách thûác cöng luêån vaâ chñnh trõ àaä hònh thaânh chñnh saách AIDS nhû thïë naâo vaâ laâm thïë naâo àïí chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín coá thïí laâm viïåc vúái caác bïn àöëi taác khaác nhau àïí vûúåt qua nhûäng trúã ngaåi trïn con àûúâng ài túái caác chñnh saách saáng suöët chöëng AIDS. Chñnh phuã, caác nhaâ taâi trúå, vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã Caác chñnh phuã quöëc gia phaãi chõu traách nhiïåm baão vïå caác cöng dên cuãa mònh khoãi sûå lan truyïìn cuãa dõch HIV, vaâ giaãm thiïíu taác haåi xêëu nhêët cuãa noá möåt khi noá àaä lan ra. Thïë nhûng hoå khöng àún àöåc trong nöî lûåc cuãa mònh. Caác nhaâ taâi trúå àa phûúng vaâ song phûúng àaä cung cêëp caã sûå laänh àaåo lêîn nguöìn taâi chñnh to lúán cho caác chûúng trònh quöëc gia phoâng ngûâa bïånh AIDS, àùåc biïåt taåi caác quöëc gia àang phaát triïín ngheâo hún. Caã caác töí chûác phi chñnh phuã súã taåi vaâ quöëc tïë àaä daám nhêån traách nhiïåm giuáp àúä chöëng laåi dõch bïånh, àöi khi coân höëi thuác caã caác chñnh phuã naâo coân àang lûúäng lûå vaâo viïåc.

Thaách thûác àöëi vúái caác chñnh phuã quöëc gia laâ xaác àõnh vai troâ cuãa mònh trong cuöåc àêëu tranh chöëng dõch bïånh, chûá khöng phaãi laâ nùçm ngoaâi hay àaáp ûáng bõ àöång àöëi vúái caác taác nhên khaác maâ phaãi húåp taác tñch cûåc vúái hoå. Chó coá chñnh phuã múái coá thïí àaåi diïån vaâ haânh àöång thay mùåt cho nhên dên cuãa möåt nûúác. Trong söë ba loaåi töí chûác, chñnh phuã coá möåt khaã nùng duy nhêët cho pheáp möåt nhaâ taâi trúå hay möåt töí chûác phi chñnh phuã thûåc hiïån möåt can thiïåp. Tuy nhiïn khöng thïí naâo ra lïånh cho möåt nhaâ taâi trúå phaãi cung cêëp taâi chñnh hay thi haânh möåt chûúng trònh maâ hoå ñt quan têm. Caã caác töí chûác phi chñnh phuã nûäa cuäng coá nhûäng nhûäng ûu tiïn, àiïím maånh vaâ àiïím yïëu vïì chuyïn mön kyä thuêåt. Cho nïn chñnh phuã khöng thïí chó àún thuêìn giao nhiïåm vuå cho chñnh mònh vaâ caác töí chûác tham gia khaác. Thay vaâo àoá chñnh phuã phaãi tòm hiïíu àïí nùæm bùæt nhûäng ûu tiïn vaâ àaánh giaá àûúåc nhûäng lúåi thïë so saánh cuãa caác nhaâ taâi trúå vaâ töí chûác phi chñnh phuã. Nïëu nhû coá nhûäng nhiïåm vuå quan troång maâ caác cên nhùæc vïì kinh tïë hoåc cöng cöång giao cho khu vûåc cöng àaãm nhêån, nhûng caác nhaâ taâi trúå hay caác töí chûác phi chñnh phuã khöng thïí hay seä khöng àaãm nhêån, thò bêëy giúâ chñnh phuã seä phaãi trûåc tiïëp laänh nhûäng nhiïåm vuå àoá vaâ húåp àöìng phuå cho nhûäng ngûúâi khaác tiïën haânh nhûäng hoaåt àöång àoá.

Ba loaåi töí chûác tham gia naây coá nhûäng vai troâ gò trong cuöåc àêëu tranh chöëng dõch AIDS? Laâm sao coá thïí caãi thiïån sûå húåp taác nhùçm phaát huy töët nhêët sûác maånh cuãa möîi bïn? Àïí giaãi àaáp nhûäng cêu hoãi trïn, phêìn naây trûúác hïët seä miïu taã vai troâ quan troång cuãa caác nhaâ taâi trúå trong viïåc cung cêëp nguöìn taâi chñnh cho nhûäng can thiïåp chöëng AIDS taåi hêìu hïët caác nûúác àang phaát triïín. Mùåc duâ söë liïåu vïì taâi trúå chûa àêìy àuã vaâ chûa chñnh xaác, chuáng cung cêëp möåt bûác tranh roä raâng vïì vai troâ tûúng àöëi cuãa caác chñnh phuã quöëc gia vaâ caác nhaâ taâi trúå: caác nhaâ taâi trúå àaãm traách phêìn taâi trúå chñnh taåi caác nûúác àang phaát 212

triïín ngheâo nhêët, vaâ caác nhaâ taâi trúå song phûúng quan têm hún àöëi vúái caác nûúác àang phaãi chõu dõch bïånh úã giai àoaån lan röång. Do caác söë liïåu liïn quöëc gia sùén coá chó coá nïu vïì taâi trúå, cho nïn sûå phên tñch vïì vai troâ cuãa töí chûác phi chñnh phuã trong khêu thûåc hiïån chó dûåa trïn caác vñ duå. Mùåc duâ khöng coá sûå khaái quaát hoaá vïì caác vai troâ seä aáp duång cho moåi nûúác, phên tñch cho thêëy rùçng nhiïìu chñnh phuã quöëc gia vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã cêìn phaãi tham gia àaãm nhêån phêìn lúán hún vïì taâi trúå cho caác hoaåt àöång ngùn ngûâa, vaâ chó àïí cho caác nhaâ taâi trúå têåp trung vaâo caác loaåi haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë nhû seä thaão luêån trong phêìn tiïëp theo. Hún nûäa, caác vñ duå àiïín hònh uãng höå nhêån àõnh cho rùçng caác nhaâ taâi trúå thûúâng xuyïn hoaåt àöång vúái caác muåc àñch àan cheáo nhau taåi cêëp àöå quöëc gia. Caác nöî lûåc seä hiïåu quaã hún nïëu nhû caác nhaâ taâi trúå caãi tiïën àûúåc sûå àiïìu phöëi cuãa giûäa hoå vúái nhau vaâ vúái nhaâ chûác traách quöëc gia maâ khöng laâm chêåm töëc àöå hoå cung cêëp sûå höî trúå cuãa mònh.

Hêìu hïët moåi haânh àöång quöëc gia àïìu do caác nhaâ taâi trúå cung cêëp taâi chñnh Töíng söë tiïìn do caác nhaâ taâi trúå cung cêëp cho phoâng chöëng AIDS dûå tñnh xêëp xó 300 triïåu àö la trong nùm 1996. Nûúác àoáng goáp caác khoaãn taâi trúå múái lúán nhêët trong nùm àoá laâ laâ Myä (117 triïåu àö la); Cöång àöìng chêu êu (55 triïåu àö la) vaâ Nhêåt Baãn (40 triïåu àö la) laâ caác nhaâ taâi trúå khöng hoaân laåi lúán nhêët kïë theo, vaâ Ngên haâng Thïë giúái cung cêëp khoaãng 45 triïåu àö la trong nhûäng cam kïët cho vay múái vaâo nùm àoá, hêìu hïët söë àoá vúái mûác laäi suêët ûu àaäi. Tuy nhiïn, söë lûúång tiïìn dûúâng nhû rêët lúán naây chó chiïëm khoaãng 6% cuãa töíng mûác höî trúå cho lônh vûåc y tïë cuãa caác nhaâ taâi trúå cho caác nûúác àang phaát triïín1.

Duâ sao, do chi tiïu cho AIDS chiïëm möåt phêìn lúán töíng chi tiïu cöng daânh cho y tïë taåi möåt söë nûúác àang phaát triïín, cho nïn caác nhaâ quan saát àaä àùåt cêu hoãi liïåu coá phaãi möåt tyã troång quaá lúán vïì nguöìn lûåc y tïë àaä daânh cho AIDS taåi nhûäng nûúác naây hay khöng so vúái chi phñ daânh cho nhûäng vêën àïì y tïë khaác.

Chûúng trònh Toaân cêìu vïì AIDS cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái, tiïìn thên cuãa UNAIDS, àaä thu thêåp söë liïåu vïì mûác taâi trúå cho caác chûúng trònh AIDS cuãa caác nhaâ taâi trúå caác quöëc gia vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã taåi caác nûúác tham gia chûúng trònh cho giai àoaån 199193. Trong khi cú súã dûä liïåu naây khöng hoaân haão vaâ thïí hiïån thêëp hún mûác taâi trúå tûâ caác nguöìn quöëc gia vaâ töí chûác phi chñnh phuã, noá cung cêëp möåt bûác tranh töíng thïí chi tiïët duy nhêët vïì sûå taâi trúå cho AIDS àöëi vúái möåt söë àaáng kïí caác nûúác àang phaát triïín. Bùçng viïåc khúáp noá vúái söë liïåu vïì töíng mûác chi tiïu cho y tïë quöëc gia tûâ Ngên haâng Thïë giúái (1993a) vaâ söë liïåu vïì mûác chi tiïu quöëc nöåi cho AIDS do Mann vaâ Tarantola thu thêåp trong àiïìu tra AIDS Trïn Thïë giúái II (1996), coá thïí ào lûúâng àûúåc möëi quan hïå giûäa chi tiïu tûâ tûâng nguöìn vaâ töíng mûác chi tiïu y tïë quöëc gia trong möåt nûúác, vaâ so saánh têìm quan troång, cuãa taâi trúå cuãa chñnh phuã quöëc gia vaâ cuãa caác nhaâ taâi trúå giûäa caác nûúác.

Mûác chi tiïu trung bònh nùm 1991-93 cho AIDS cuãa caác nhaâ taâi trúå àûúåc ghi nhêån theo cú súã dûä liïåu taâi trúå Chûúng trònh Toaân cêìu vïì AIDS vûúåt 10% cuãa mûác àöå chi tiïu y tïë nùm 1990 taåi coá 7 nûúác laâ: U-gan-da (59), Tan-da-ni-a (36), Dam-bi-a (27), Ma-la-uy (16), Cöång hoaâ Trung Phi (13), Ghi-nï (11), vaâ Ru-an-àa (11). Taåi 7 nûúác naây, àïìu laâ caác nûúác chêu Phi, vaâ laâ nhûäng nûúác coá dõch AIDS nghiïm troång nhêët thïë giúái, chi tiïu quöëc tïë cho AIDS lúán àïën mûác aát hïët caác chûúng trònh phoâng bïånh khaác do Böå Y tïë tiïën haânh.

Chi tiïu quöëc tïë thò lúán hún 1% ngên saách y tïë taåi 32 nûúác khaác, bao göìm caã caác nûúác khöng thuöåc chêu Phi, nhû Hai-ti (7%), Viïåt Nam (3%), Thaái Lan (3%), Cöång hoaâ DCND Laâo (3%), Bö-li-vi-a (3%), Bùng-la-àet (2%), Sri Lan-ca (2%), Pa-ki-xtan (1,4% ), Hön-àurat (1,1% ), vaâ Chi lï ( 1,0 1% ).

213

Tuy nhiïn baãng 5.1 cho thêëy rùçng caác nûúác coá tyã lïå lúán hún chi tiïu cho AIDS cuãa caác nhaâ taâi trúå so vúái töíng chi tiïu y tïë quöëc gia chó laâ ngoaåi lïå chûá khöng phaãi laâ quy luêåt.

Trong thûåc tïë möåt nûúác trung bònh tiïëp nhêån taâi trúå cho AIDS dûúái mûác 2% ngên saách y tïë 1990 cuãa mònh. Thêåm chñ ngay taåi caác nûúác thu nhêåp thêëp vúái dõch bïånh àaä lan röång, thò tyã lïå phêìn trùm trung bònh nhêån vöën taâi trúå àûúåc daânh cho AIDS so vúái ngên saách y tïë quöëc gia chó àaåt 8,5%. Nhòn vaâo ba nhoám nûúác thu nhêåp nhû nïu trong baãng (xem doâng bònh quên), chuáng ta thêëy rùçng tyã lïå phêìn trùm trung bònh vöën taâi trúå nhêån àûúåc tûâ caác nhaâ taâi trúå cho AIDS so vúái ngên saách y tïë coá suy giaãm tûâ 3,2% taåi caác nûúác coá thu nhêåp thêëp xuöëng coân 0,1% taåi caác nûúác coá mûác thu nhêåp trïn trung bònh. Àêy laâ do töíng mûác chi tiïu y tïë cao hún taåi caác nûúác coá mûác thu nhêåp cao hún, cuäng nhû sûå phên böí vöën cuãa nhaâ taâi trúå thêëp hún cho caác nûúác naây. Nhòn vaâo caác giai àoaån cuãa dõch bïånh (xem cöåt bònh quên), chuáng ta thêëy rùçng kinh phñ cuãa caác nhaâ taâi trúå àûúåc biïíu thõ dûúái tyã lïå phêìn trùm trung bònh cuãa chi tiïu y tïë quöëc gia àaä tùng àïìu àùån tûâ 0,3% taåi caác nûúác coá dõch úã giai àoaån sú khai lïn túái gêìn 8% taåi caác nûúác coá dõch lan röång. Tuy nhiïn, thêåm chñ con söë cao hún cuäng khöng àe doaå traân ngêåp caác böå hay lêën aát caác chûúng trònh y tïë khaác taåi möåt nûúác tiïëp nhêån viïån trúå trung bònh.

Baãng 5.1 Caác mûác chi tiïu HIV/AIDS do taâi trúå bònh quên 1993, tñnh theo giai àoaån cuãa dõch bïånh vaâ mûác thu nhêåp (% mûác chi tiïu y tïë quöëc gia nùm 1990) Mûác thu nhêp (GDP àêìu ngûúâi) Giai àoaån

Thêëp hún

Trïn trung binh

Bònh quên

Thêëp

(<$725)

($726-$2985)

($2986-$8955)

Sú khai

0.7

0.2

0.01

0.3

Têåp trung

1.7

0.4

0.1

1.2

Lan röång

8.5

n.a.

0.1

7.9

Khöng roä

0.4

0.1

0.4

0.2

Bònh quên

3.2

0.2

0.1

1.8

cuãa dõch bïånh

n.a. (not applicable): Khöng aáp duång Ghi chuá: Xem cuöëi Chûúng 2 àïí biïët roä àõnh nghôa cuãa “sú khai”, “têåp trung”, vaâ “lan röång”.

Söë liïåu vïì sûå höî trúå cuãa nhaâ taâi trúå laâ do Pyne trñch dêîn (baáo caáo phuå trúå, 1997) tûâ cú súã dûä liïåu taâi trúå cuãa Chûúng trònh Toâan cêìu vïì AIDS àûúåc xêy dûång búãi chûúng trònh tiïìn thên cuãa UNAIDS, Chûúng tònh Toâan cêìu vïì AIDS cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái. Söë liïåu vïì chi tiïu y tïë quöëc gia cho nùm 1990 laâ lêëy tûâ Ngên haâng Thïë giúái (1993c).

Nïëu nhû chi tiïu AIDS do cac nhaâ taâi trúå cêëp kinh phñ hoaå hoùçn múái lúán so vúái ngên saách quöëc gia, chi tiïu cho chûúng trònh AIDS quöëc gia khöng bao giúâ vûúåt quaá 10% töíng chi tiïu ngên saách y tïë quöëc gia vaâ hiïëm khi múái vûúåt 1%, nhû àûúåc àaánh giaá trong àiïìu tra vïì chi tiïu chûúng trònh quöëc gia àûúåc tiïën haânh cho cuöåc àiïìu tra AIDS trïn Thïë giúái II (Mann vaâ Tarantola 1996). Hònh 5.1 cho thêëy chó coá ba nûúác àang phaát triïín baáo caáo con söë cho chi tiïu cho chûúng trònh AIDS quöëc gia nùm 1993 àaåt mûác cao hún 1% chi tiïu y tïë 1990 cuãa hoå: Thaái Lan (5%), Ma-li (2%), vaâ Ma-lay-xi-a (2%)2. Hai mûúi nûúác baáo caáo khöng chi tiïu möåt chuát naâo nguöìn taâi chñnh cuãa mònh thöng qua chûúng trònh quöëc gia AIDS trong nùm taâi chñnh liïn quan, thêåm chñ baãy nûúác trong söë naây nhêån àûúåc sûå àoáng goáp cuãa caác nhaâ taâi trúå cho AIDS vûúåt mûác 1% ngên saách y tïë quöëc gia cuãa hoå.

214

Hònh 5.1: So saánh chi tiïu bònh quên haâng nùm cuãa caác nhaâ taâi trúå cho AIDS vúái chi tiïu cuãa caác chûúng trònh AIDS quöëc gia, 19911/993 (Tyã lïå % cuãa chi tiïu cuãa chñnh phuã)

Chi tiïu quöëc tïë vaâ quöëc gia cho AIDS khöng khúáp nhau giûäa caác quöëc gia vaâ thûúâng nhoã so vúái töíng chi tiïu cho y tïë cöng cöång.

a. Trûúác àêy laâ Zai-a b. Bêy giúâ laâ CH Slö-va-ki-a

Ghi chuá: Do caã hai truåc biïíu thõ bùçng logarit, 16 nûúác coá chi tiïu cho chûúng trònh AIDS quöëc gia bùçng khöng bõ boã khoãi àöì thõ. Kinh phñ cuãa caác nhaâ taâi trúå laâ söë trung bònh cho 1991-1993, söë liïåu naây lêëy tûâ cú súã, dûä liïåu kinh phñ cuãa GPA. Chi tiïu cho chûúng trònh AIDS quöëc gia lêëy tûâ söë liïåu àiïìu tra do Mann vaâ Tarantola (1996) tiïën haânh vaâ thûúâng laâ söë liïåu cho caác nùm giûäa 1990 vaâ 1993. Mêîu söë cuãa tyã lïå úã caã hai truåc laâ chi tiïu y tïë cöng cöång nùm 1990 ûúác tñnh trong World Development Report 1993 (World Bank 1993c). Xem Pune (baáo caáo phuå trúå, 1977) vïì thaão luêån chi tiïët vïì söë liïåu.

Do chi tiïu AIDS quöëc gia vaâ quöëc tïë àûúåc thïí hiïån dûúái daång tyã lïå phêìn trùm cuãa cuâng con söë àûúåc nïu trong hònh 5.1, cho nïn àûúâng àöì thõ biïíu diïîn caác toaå àöå seä cho thêëy bêët kyâ khuynh hûúáng chi tiïu naâo tûâ hai nguöìn naây liïn hïå vúái nhau. Tuy nhiïn, sûå phên böí caác àiïím naây hêìu nhû coá daång hònh cêìu: àiïìu naây coá nghôa laâ khöng coá möëi liïn hïå naâo, êm cuäng nhû dûúng, giûäa sûå taâi trúå cuãa nhaâ taâi trúå vaâ sûå chi tiïu cuãa cho chûúng trònh quöëc gia phoâng chöëng AIDS. Àiïìu naây vaâ bùçng chûáng khaác nïu phêìn dûúái cho thêëy taåi möåt nûúác trung bònh, ngên saách chûúng trònh quöëc gia khöng phaãi àûúåc quyïët àõnh chuã yïëu búãi caác quyïët àõnh chi tiïu cuãa nhaâ taâi trúå. Àûúâng àöì thõ nghiïng goác 45 àöå trong hònh 5.1 cho thêëy nhûäng phên böí àöìng àïìu nguöìn vöën cuãa nhaâ taâi trúå vaâ vöën trong nûúác àïí àaáp ûáng vúái dõch bïånh HIV/AIDS. Mûúâi ba nûúác bïn dûúái àûúâng àöì thõ naây tiïëp nhêån vöën taâi trúå ñt hún àïí chöëng laåi AIDS so vúái viïåc hoå chi tiïu bùçng nguöìn lûåc cuãa chñnh mònh. 26 nûúác nùçm phña trïn àûúâng àöì thõ, cöång vúái 16 nûúác khaác coá baáo caáo vïì viïåc khöng chi tiïu nguöìn lûåc cuãa chñnh mònh cho AIDS vaâ bõ loaåi trûâ khoãi hònh naây, àaä tiïëp nhêån nhiïìu hún tûâ caác nhaâ taâi trúå so vúái viïåc hoå chi tiïu thöng qua chûúng trònh quöëc gia phoâng chöëng AIDS cuãa mònh. Cho nïn taåi khoaãng 3/4 caác nûúác àang phaát triïín, chi tiïu cuãa caác nhaâ taâi trúå àöëi vúái AIDS vûúåt caác khoaãn phên böí quöëc gia trong cuâng giai àoaån naây.

Phên tñch naây cho thêëy rùçng, mùåc duâ caác phên böí cuãa nhaâ taâi trúå cho AIDS khöng àuã lúán àïí vûúåt tröåi hïå thöëng y tïë quöëc gia taåi hêìu hïët caác nûúác àang phaát triïín, nhûng nhûäng phên böí naây laâ rêët àaáng kïí nïëu so vúái chi tiïu quöëc gia vïì cuâng vêën àïì vaâ coá thïí so vúái chi tiïu quöëc tïë hiïån nay àöëi vúái bêët kyâ bïånh naâo. Coá leä chó coá chiïën dõch quöëc tïë thanh toaán bïånh àêåu muâa vaâo thêåp niïn 1970 múái thu àûúåc sûå uãng höå haâo phoáng túái mûác nhû vêåy cuãa caác nhaâ taâi trúå maâ thöi. Thïë nhûng mûác àöå cuãa caã hai loaåi taâi trúå laåi khaác nhau giûäa caác 215

nûúác. Phêìn tiïëp theo seä giaãi thñch cho sûå khaác biïåt naây.

Nhaâ taâi trúå thiïn vïì uãng höå caác nûúác coá thu nhêåp thêëp hún maâ coá dõch bïånh lúán hún Nhû àaä thaão luêån trong Chûúng 3, mûác àöå nghiïm troång cuãa dõch bïånh vaâ sûå sùén coá nguöìn lûåc phaãi laâ hai yïëu töë quyïët àõnh chñnh cho quy mö cuãa caác biïån phaáp can thiïåp HIV/AIDS taåi möåt nûúác àang phaát triïín. Hún nûäa, quy mö dên söë tuyïåt àöëi cuãa möåt nûúác seä aãnh hûúãng àïën mûác àöå caác hoaåt àöång vaâ, vò thïë quy mö cuãa sûå chi tiïu.

Sûå chi tiïu khaác nhau nhû thïë naâo giûäa caác nûúác phên loaåi theo mûác àöå nhiïîm bïånh, GDP theo àêìu ngûúâi vaâ quy mö dên söë? Nhùçm traánh tñnh toaán truâng lùåp söë ngûúâi nhiïîm HIV, sûå phên tñch dûúái àêy phên chia dên söë thaânh hai thaânh töë, söë ngûúâi bõ nhiïîm vaâ söë ngûúâi khöng bõ nhiïîm. Sau àoá noá xem xeát àïën taác àöång riïng reä cuãa chuáng vaâ taác àöång cuãa GDP àêìu ngûúâi lïn töíng mûác chi tiïu quöëc gia vaâ quöëc tïë cho AIDS trong möåt nûúác.

Hún 60% mö hònh chi tiïu cho AIDS tûâ caác nguöìn quöëc gia giûäa caác nûúác coá thïí àûúåc giaãi thñch nhúâ 3 biïën söë naây. Sûå phên tñch têåp trung vaâo söë ngûúâi bõ nhiïîm bïånh vaâ GDP àêìu ngûúâi àïí xem hai biïën söë naây aãnh hûúãng àïën caác phên böí nguöìn taâi chñnh quöëc gia vaâ quöëc tïë àïí àûúng àêìu vúái AIDS. Àiïìu khöng coá gò ngaåc nhiïn laâ caác nhaâ ra quyïët àõnh quöëc tïë vaâ quöëc gia haânh àöång tûúng ûáng vúái mûác àöå nghiïm troång cuãa àaåi dõch AIDS. Hònh 5.2 cho thêëy möëi liïn hïå giûäa söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV trong nûúác vaâ nhûäng khoaãn chi tiïu quöëc gia vaâ quöëc tïë cho AIDS trong möåt nûúác, sau khi loaåi boã aãnh hûúãng cuãa biïën söë söë ngûúâi khöng bõ nhiïîm vaâ GDP trïn àêìu ngûúâi. Caác möëi liïn hïå laâ thuêån (vaâ coá yá nghôa vïì mùåt thöëng kï) trong caã hai trûúâng húåp, thïë nhûng caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë coá àaáp ûáng nhiïìu hún àöëi vúái söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV so vúái caác chñnh phuã quöëc gia. ÛÁng vúái 10% tùng söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV (sau khi àaä loaåi boã aãnh hûúãng cuãa caác yïëu töë khaác) laâ 6% gia tùng vïì chi tiïu quöëc tïë trong Hònh 5.2: Quan hïå giûäa söë ngûúâi nhiïîm HIV úã möåt söë nûúác (triïåu ngûúâi vaâ söë lûúång chi tiïu quöëc gia vaâ quöëc tïë

Chi tiïu cuãa caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë àaáp ûáng nhiïìu hún so vúái chi tiïu cuãa caác chñnh phuã quöëc gia trûúác söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV úã möåt quöëc gia.

Ghi chuá: Caác söë liïåu quöëc gia biïíu diïîn trïn àöì thõ àaä àûúåc àiïìu chónh loaåi trûâ aãnh hûúãng cuãa GDP theo àêìu ngûúâi, söë ngûúâi khöng bõ nhiïîm HIV trong dên cû cuãa quöëc gia àoá. Xem ghi chuá 9 trong Chûúng 1.

Nguöìn: Söë liïåu vïì chi tiïu; xem ghi chuá trïn hònh 5.1. Söë liïåu vïì nhiïîm HIV: xem Pyne (Baáo caáo phuå trúå, 1996).

216

nûúác, trong khi chi tiïu quöëc gia tùng chó coá 2%. Mùåc duâ seä laâ húåp lyá cho caác chñnh phuã àaáp ûáng laåi caác bùçng chûáng vïì sûå nhiïîm HIV vúái nguöìn vöën gia tùng cho caã chûúng trònh phoâng bïånh lêîn chûäa trõ, nhûäng chñnh phuã naâo nhòn nhêån dõch bïånh nhû möåt yïu cêìu khêín cêëp thò coá thïí dûå kiïën seä àaáp ûáng maånh meä hún àöëi vúái nhûäng trûúâng húåp nhiïîm HIV so vúái caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë, chûá seä khöng ñt hún nhû vêåy.

Coá thïí giaãi thñch möåt caách khaác cho sûå yïëu keám vïì àaáp ûáng bùçng chi tiïu cuãa chñnh phuã quöëc gia àöëi vúái dõch bïånh laâ khaã nùng sùén coá cuãa nguöìn taâi trúå quöëc tïë. Nïëu nhû àuáng nhû vêåy, thò ngûúâi ta coá thïí dûå kiïën rùçng möåt phêìn cuãa sûå biïën thiïn trong chi tiïu quöëc tïë sau khi loaåi trûâ aãnh hûúãng cuãa caác trûúâng húåp nhiïîm HIV vaâ caác biïën söë khaác coá thïí àûúåc giaãi thñch bùçng sûå tiïëp nhêån caác nguöìn vöën taâi trúå. Tuy nhiïn, nhû chuáng ta àaä thêëy trong phêìn 5.1, khöng coá möåt sûå liïn hïå coá yá nghôa naâo giûäa nguöìn vöën quöëc gia vaâ vöën taâi trúå trong möåt nûúác. Hún nûäa àiïìu àoá cuäng àuáng nïëu chuáng ta chónh sûãa sûå aãnh hûúãng àöëi vúái chi tiïu quöëc gia tûâ GDP àêìu ngûúâi, söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV vaâ söë ngûúâi khöng bõ nhiïîm3. Mùåc duâ möåt söë chñnh phuã khöng nghi ngúâ gò àaä ra caác quyïët àõnh cuãa mònh àöëi vúái caác mûác vöën quöëc gia dûåa trïn nhûäng gò hoå àang tiïëp nhêån àûúåc tûâ bïn ngoaâi, bùçng chûáng naây cho thêëy rùçng àöëi vúái möåt nûúác trung bònh thò tònh hònh laåi khöng phaãi nhû vêåy.

Quay trúã laåi vúái GDP àêìu ngûúâi (hònh 5.3), chuáng ta thêëy trïn àöì thõ phña bïn traái laâ mûác chi tiïu quöëc gia laâ hïët sûác nhêåy caãm àöëi vúái thu nhêåp quöëc gia: àöëi vúái hai nûúác coá quy mö nhû nhau vaâ coá cuâng söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV, nûúác ngheâo hún 10% chi tiïu ñt hún khoaãng 12% cho viïåc kiïím soaát dõch AIDS. Vaâ sûå phuâ húåp vúái möëi liïn hïå naây laâ rêët töët.

Tñnh nhêåy caãm àaáng ngaåc nhiïn naây àöëi vúái mûác thu nhêåp coá thïí àûúåc giaãi thñch laâ sûå àaáp

Hònh 5.3: Quan hïå giûäa GDP trïn àêìu ngûúâi vaâ chi tiïu quöëc tïë vaâ quöëc gia cho AIDS

Vúái möåt dõch AIDS úã möåt qui mö nhêët àõnh, caác nûúác coá nguöìn lûåc quöëc gia lúán hún chi nhiïìu hún cho AIDS trong khi àoá nhêån àûúåc ñt hún tûâ caác nhaâ taâi trúå.

Ghi chuá: Caác söë liïåu quöëc gia biïíu diïîn trïn àöì thõ àaä àûúåc àiïìu chónh loaåi trûâ aãnh hûúãng cuãa söë ngûúâi nhiïîm HIV vaâ söë ngûúâi khöng nhiïîm HIV trong dên cû cuãa quöëc gia àoá.

Nguöìn: Xem ghi chuá trïn hònh 5.1.

217

ûáng quöëc gia cuãa caác nhaâ ra quyïët àõnh laâ nhûäng ngûúâi coá àêìy àuã thöng tin vïì möëi hiïím nguy cuãa AIDS vaâ vai troâ cuãa khu vûåc cöng trong viïåc àûúng àêìu vúái dõch bïånh naây thïë nhûng laåi khöng tin tûúãng rùçng sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã coá thïí laâm chêåm laåi dõch bïånh vaâ yá thûác sêu sùæc vïì rêët nhiïìu yïu cêìu khaác àöëi vúái caác nguöìn lûåc hïët sûác khan hiïëm cuãa khu vûåc cöng. Theo lyá giaãi naây thò caác nhaâ ra quyïët àõnh quöëc gia nhòn nhêån caác khoaãn chi tiïu cho AIDS nhû laâ möåt sûå xa xó, chó coá thïí àaáp ûáng àûúåc khi coá caác mûác thu nhêåp cao hún maâ thöi. Möåt caách lyá giaãi khaác laâ coá thïí caác nhaâ ra quyïët àõnh taåi caác nûúác coá thu nhêåp thêëp hún coá ñt thöng tin àêìy àuã hún vïì AIDS so vúái caác nûúác khaác vaâ coá leä bõ caãn trúã nhiïìu hún búãi nhûäng khöëi cûã tri baão thuã hún. Caã hai caách lyá giaãi naây cho thêëy rùçng sûå höî trúå cuãa nhaâ taâi trúå laâ hïët sûác cêìn thiïët àöëi vúái caác nûúác coá thu nhêåp thêëp nhêët àïí taåo àiïìu kiïån cho hoaåt àöång quöëc gia àaáng kïí chöëng laåi AIDS. Thïë nhûng caách lyá giaãi thûá hai, laâ caách lyá giaãi àûúåc höî trúå búãi caác thaão luêån vïì kinh tïë chñnh trõ cuãa AIDS trong phêìn cuöëi cuãa chûúng naây, laåi lêåp luêån thïm rùçng caác nûúác coá thu nhêåp thêëp cêìn phaãi cöë gùæng nêng cao nöî lûåc quöëc gia chöëng dõch AIDS cuãa mònh nhùçm àaãm baão sao cho nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn bïånh nhêët coá khaã nùng àïí tûå baão vïå mònh vaâ nhûäng ngûúâi khaác. Àöì thõ phêìn bïn phaãi cuãa hònh naây cho thêëy rùçng mûác àöå chi tiïu cuãa nhaâ taâi trúå laåi cuäng tuyâ thuöåc vaâo thu nhêåp cuãa nûúác tiïëp nhêån, thïë nhûng laåi theo möåt hûúáng àöëi lêåp.

Sûå thiïn võ naây cuãa nhaâ taâi trúå àöëi vúái caác nûúác ngheâo hún trong möåt chûâng mûác naâo àoá buâ àùæp cho nhûäng khoaãn chi tiïu quöëc gia nhoã hún nhiïìu taåi nhûäng nûúác àoá; nhûäng nûúác ngheâo hún thò möåt mûác àöå naâo àoá nhêån àûúåc nhiïìu hún nguöìn vöën taâi trúå so vúái nhûäng nûúác khöng ngheâo bùçng, sau khi àaä loaåi trûâ aãnh hûúãng cuãa quy mö dên söë vaâ mûác àöå nghiïm troång cuãa dõch bïånh. Tuy nhiïn caác nhaâ taâi trúå khöng buâ àùæp toaân phêìn cho viïåc giaãm suát chi tiïu quöëc gia: nûúác ngheâo hún 10% chó nhêån àûúåc thïm 3% vöën taâi trúå maâ thöi. Hún nûäa, mùåc dêìu möëi liïn hïå naây coá yá nghôa vïì mùåt thöëng kï, nhûng mûác àöå khúáp cuãa söë liïåu khöng töët lùæm. Do àoá coân nhiïìu yïëu töë khaác ngoaâi quy mö dên söë, mûác àöå nghiïåm troång cuãa dõch bïånh vaâ thu nhêåp GDP theo àêìu ngûúâi coá aãnh hûúãng àïën höî trúå quöëc tïë àöëi vúái chûúng trònh AIDS cuãa möåt nûúác4. Trong khi caác nhaâ taâi trúå phaãi vaâ nïn tñnh àïën nhiïìu yïëu töë khaác, thò bùçng chûáng naây cho thêëy laâ caác nhaâ taâi trúå cêìn phaãi xem xeát nhiïìu túái thu nhêåp tñnh theo àêìu ngûúâi hún so vúái hoå àaä laâm trong nhûäng nùm 1991 àïën 1993 khi quyïët àõnh viïåc phên böí nhû thïë naâo caác nguöìn lûåc àïí àöëi phoá vúái AIDS cho caác nûúác, àïí sao cho caác nûúác thu nhêåp thêëp coá dõch bïånh nghiïm troång seä chùæc chùæn nhêån àûúåc nhûäng nguöìn lûåc cêìn thiïn cho caác chûác nùng cöët loäi cuãa möåt chûúng trònh AIDS. Khung minh hoaå 5.1 àûa ra möåt sûå phên tñch chi tiïët vïì nguöìn vöën AIDS tñnh theo nguöìn àöëi vúái 4 nûúác vaâ bang Sao Pao-lö cuãa Bra-xin. Nhûäng söë liïåu chi tiïët naây lêëy tûâ nhûäng nghiïn cûáu chiïìu sêu cú baãn àûúåc thûåc hiïån cho baáo caáo naây khùèng àõnh caác hònh mêîu àaä thaão luêån phêìn trïn (Baáo caáo phuå trúå, Shepard vaâ nhûäng TG khaác 1996). Trûúác hïët; chi tiïu cuãa caác nhaâ taâi trúå vaâ cuãa quöëc gia àöëi vúái AIDS caã hai àïìu coá biïën thiïn lúán, thêåm chñ ngay caã àöëi vúái möåt mêîu nhoã coá 5 nûúác naây: chi tiïu cuãa chñnh phuã quöëc gia cho AIDS biïën thiïn tûâ mûác 5% taåi Tan-da-ni-a túái 72% taåi Thaái Lan. Thûá hai, caác nhaâ taâi trúå roä raâng thiïn võ caác nûúác coá thu nhêåp thêëp hún so vúái nûúác coá thu nhêåp cao hún, trong khi àoá chi tiïu cuãa chñnh phuã quöëc gia cho AIDS thò tûúng quan thuêån vúái thu nhêåp. Vaâ cuöëi cuâng, mûác chi tiïu thêëp vïì AIDS taåi Mï-hi-cö phaãn aánh khuynh hûúáng, nhû àaä thaão luêån phêìn trïn, àöëi vúái mûác chi tiïu gùæn liïìn vúái söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV.

218

Khung minh hoaå 5.1. Chi tiïu cuãa Chñnh phuã, tû nhên vaâ nhaâ taâi trúå cho AIDS taåi nùm nûúác Shepard vaâ caác taác giaã khaác (1996) àaä xem xeát mûác àöå vaâ nguöìn cuãa caác khoaãn chi cho HIV/ AIDS taåi Tan-da-ni-a, Cöt-ài-voa, Thaái Lan, Mï-hi-cö, vaâ Sao Pao-lo cuãa Braxin. Baãng khung 5.1 cho thêëy lûúång tiïìn tñnh bùçng àö la vaâ tyã lïå phêìn trùm cuãa vöën tñnh theo nguöìn àöëi vúái tûâng nûúác.

Trûâ trûúâng húåp ngoaåi lïå laâ Mï-hi-cö, vöën khu vûåc cöng tñnh theo àêìu ngûúâi tùng lïn àïìu àùån cuâng vúái GNP trïn àêìu ngûúâi. Vöën cuãa nhaâ taâi trúå vêîn chiïëm tyã troång lúán nhêët (85%) cuãa caác nguöìn lûåc taåi Tan-da-ni-a; taåi caác nûúác khaác noá khöng vûúåt quaá 12% töíng caác khoaãn chi cho AIDS. Têìm quan troång cuãa vöën taâi trúå vûúåt xa caác giaá trõ quy ra tiïìn cuãa chuáng. Thûá nhêët, noá khöng chõu caác sûác eáp chñnh trõ trong nûúác tûâ phña bïånh nhên vaâ nhûäng ngûúâi cung cêëp dõch vuå y tïë laâ phaãi chi cho chûäa bïånh, vúái tiïìm nùng phaãi hy sinh viïåc phoâng bïånh. Thûá hai, noá coá thïí àoáng vai troâ xuác taác, cho thêëy tñnh hiïåu quaã cuãa chi cho phoâng bïånh vaâ khúi dêåy sûå àoáng goáp tûâ nhûäng nguöìn taâi trúå khaác.

Tyã troång chi cuãa khu vûåc cöng cho AIDS khaác vúái töíng chi cho AIDS laâ 1% taåi Tan-da-ni-a vaâ Thaái Lan. Taåi Tan-da-ni-a, töíng tyã troång cao hún rêët nhiïìu do vöën taâi trúå rêët lúán. Taåi Thaái Lan, töíng tyã troång nhoã hún do chûúng trònh phoâng bïånh múã röång cuãa Thaái Lan chuã yïëu laâ do khu vûåc cöng cöång cêëp kinh phñ.

Caác biïën thiïn vïì tyã lïå múái nhiïîm giaãi thñch taåi sao Tan-da-ni-a, vúái tyã lïå múái nhiïîm AIDS cao nhêët (14.3 trïn 100 000) chi tûúng àöëi cao theo àêìu ngûúâi mùåc dêìu GNP àêìu ngûúâi laâ thêëp nhêët, trong khi àoá Mï-hi-cö vúái tyã lïå nhiïîm bïånh thêëp nhêët àöìng thúâi cuäng chi thêëp nhêët mùåc dêìu GNP cao vaâo haâng thûá nhò.

Cuöëi cuâng, caác nhên töë chñnh trõ bïn trong möåt nûúác vaâ cöång àöìng taâi trúå cuäng rêët quan troång.

Nhûäng lyá tûúãng bònh quên chuã nghôa cuãa Tan-da-ni-a vaâ nïìn haânh chñnh tûúng àöëi trung thûåc àaä tûâ lêu chiïëm àûúåc sûå tön troång cuãa cöång àöìng taâi trúå quöëc tïë vaâ àaä giuáp àêët nûúác naây tiïëp tuåc thu thïm àûúåc taâi trúå quöëc tïë cho caác cöë gùæng cuãa mònh kiïím soaát bïånh AIDS. Sûå cöng khai cúãi múã cuãa Thaái Lan trong viïåc giaãi quyïët bïånh AIDS thöng qua Nhoám Àùåc nhiïåm Quöëc gia phoâng chöëng AIDS cuãa mònh, do thuã tûúáng àûáng àêìu, cuäng àaä mang laåi sûå uãng höå cho chûúng trònh cuãa nûúác mònh.

1. Trong thúâi gian cuãa cuöåc khaão cûáu naây, söë liïåu cuãa Bra-xin vïì chi tiïu cho AIDS chó coá thïí thu àûúåc vúái trûúâng húåp bang Sao Paolo maâ thöi. Vúái dên söë 33 triïåu vaâo nùm 1991, bang naây coân lúán hún hai trong söë nùm quöëc gia cuãa cuöåc khaão cûáu (Tan-da-ni-a vaâ Cöët-ài-voa). Do chiïëm túái 54% caác trûúâng húåp àûúåc baáo caáo vïì bïånh AIDS, tònh hònh bïånh AIDS cuãa bang naây ngûúâi ta tin laâ seä phaãn aánh àûúåc tònh hònh thûåc tïë cuãa chi tiïu cho AIDS cuãa Bra-xin. Caác söë liïåu kinh tïë vaâ chi tiïu àûúåc lêëy tûâ thöëng kï quöëc gia.

1. Trong thúâi gian cuãa cuöåc khaão cûáu naây, söë liïåu cuãa Bra-xin vïì chi tiïu cho AIDS chó coá thïí thu àûúåc vúái trûúâng húåp bang Saäo Paolo maâ thöi. Vúái dên söë 33 triïåu vaâo nùm 1991, bang naây coân lúán hún hai trong söë nùm quöëc gia cuãa cuöåc khaão cûáu (Tan-da-ni-a vaâ Cöt-ài-voa). Do chiïëm túái 54% caác trûúâng húåp àûúåc baáo caáo vïì bïånh AIDS, tònh hònh bïånh AIDS cuãa bang naây ngûúâi ta tin laâ seä phaãn aánh àûúåc tònh hònh thûåc tïë cuãa chi tiïu cho AIDS cuãa Bra-xin. Caác söë liïåu kinh tïë vaâ chó tiïu àûúåc lêëy tûâ thöëng kï quöëc gia.

219

Baãng khung 5.1 Caác chi tiïu cho AIDS theo àêìu ngûúâi àûúåc phên tñch theo nguöìn taåi böën nûúác vaâ bang Saäo Paolo cuãa Bra-xin.

Nguöìn Khu vûåc cöng

Ta-da-ni-a Cöët-ài-voa Thai-lan

Mï-hi-cö Saopao-lo, Bra-xin Bònh quên

0.20

1.34

3.45

0.76

5.78

2.31

(Phêìn trùm)

(5)

(42)

(72)

(52)

(67)

(48)

Khu vûåc tû

0.35

1.69

0.76

0.70

2.65

1.23

(Phêìn trùm)

(10)

(53)

(16)

(47)

(31)

(31)

Nhaâ taâi trúå

3.12

0.16

0.56

0.02

0.26

0.82

(Phêìn trùm)

(85)

(5)

(12)

(1)

(3)

(21)

Töíng

3.86

3.18

4.76

1.48

8.69

4.36

Ghi chuá: caác cöåt söë àûúåc sùæp xïëp tûâ traái qua phaãi tûâ GDP thêëp nhêët àïën GDP cao nhêët.

Nguöìn: Baáo caáo phuå trúå, Shepard vaâ caác taác giaã khaác 1996.

Vöën taâi trúå song phûúng vaâ àa phûúng vaâ giai àoaån cuãa dõch bïånh Liïåu caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ caác töí chûác àa phûúng coá phaãn ûáng khaác nhau àöëi vúái dõch bïånh hay khöng? Hònh 5.4 cho thêëy sûå phên böí xêëp xó 1,2 tyã àö la vöën taâi trúå àûúåc ghi laåi trong cú súã dûä liïåu nguöìn vöën cuãa Chûúng trònh Toaân cêìu phoâng chöëng AIDS cho giai àoaån 1991 -93 phên theo loaåi nhaâ taâi trúå vaâ giai àoaån cuãa dõch taåi nûúác tiïëp nhêån5. Trong khi caác töí chûác song phûúng phên böí tyã troång lúán nguöìn taâi trúå cuãa mònh cho AIDS (316 triïåu àö la, hoùåc 63%) cho caác nûúác coá dõch bïånh úã giai àoaån lan röång, caác töí chûác àa phûúng phên böí phêìn lúán nguöìn lûåc höî trúå cuãa hoå (379 àö la, hay 62%) cho caác nûúác coá dõch bïånh úã giai àoaån têåp trung. Caác töí chûác phi chñnh phuã quöëc tïë (khöng thïí hiïån trïn hònh) chó chiïëm möåt tyã lïå nhoã töíng vöën taâi trúå àûúåc baáo caáo trong cú súã dûä liïåu; 16,4 triïåu maâ hoå cung cêëp àûúåc phên chia tûúng àöëi àïìu giûäa caác nûúác coá dõch bïånh têåp trung vaâ caác nûúác coá dõch bïånh lan röång.

Sûå chïnh lïåch naây giûäa caác mêîu hònh taâi trúå cuãa caác töí chûác àa phûúng vaâ song phûúng chó coá tñnh chêët taåm thúâi maâ thöi vaâ coá leä do chõu aãnh hûúãng cuãa 2 khoaãn cho vay lúán cuãa Ngên haâng Thïë giúái cho ÊËn Àöå vaâ Bra-xin trong giai àoaån àoá, hai nûúác naây àïìu coá dõch bïånh têåp trung. Tuy nhiïn mêîu hònh laâm ngûúâi ta nghi ngúâ khùèng àõnh thûúâng xuyïn cho rùçng caác nûúác coá dõch bïånh tiïën triïín maånh seä gùåp phaãi “sûå mïåt moãi” tûâ phña caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ bõ buöåc phaãi quay sang caác nhaâ taâi trúå àa phûúng vúái tû caách laâ caác nhaâ taâi trúå cûáu caánh cuöëi cuâng.

220

Hònh 5.4: Chi tiïu cuãa caác nhaâ taâi trúå cho caác can thiïåp phoâng chöëng HIV/AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín trong nùm 1993 theo loaåi caác nhaâ taâi trúå vaâ giai àoaån dõch bïånh.

Caác nhaâ taâi trúå song phûúng daânh phêìn lúán nhêët chi tiïu cho AIDS cuãa mònh cho caác nûúác coá dõch úã giai àoaån lan röång; caác töí chûác àa phûúng têåp trung nguöìn taâi trúå cuãa mònh cho caác nûúác dõch bïånh coân úã giai àoaån têåp trung.

Nguöìn: Cú súã dûä liïåu cuãa GPA vïì kinh phñ àûúåc phên tñch trong Pyne (Baáo caáo phuå trúå, 1997, baãng 8).

Mêîu hònh quan saát àûúåc laåi cho thêëy laâ caác töí chûác song phûúng àùåc biïåt quan têm àïën caác nûúác coá söë trûúâng húåp mùæc bïånh úã mûác cao nhêët. Haânh vi nhû vêåy laâ nhêët quaán vúái hai quan àiïím vïì àöång cú cuãa nhaâ taâi trúå song phûúng. Coá leä hoå àang nöî lûåc àaáp ûáng àöëi vúái caác nûúác àang chõu àau khöí coá dõch lan röång. Hoùåc coá leä hoå cho rùçng lúåi ñch cuãa hoå seä töín haåi nhiïìu nhêët búãi nhûäng nûúác naâo taåi àoá coá söë ngûúi nhiïîm bïånh cao. Cho duâ àöång cú cuãa hoå thïë naâo ài nûäa thò sûå têåp trung cuãa caác nhaâ taâi trúå vaâo caác nûúác coá dõch lan röång àaä àïí cho caác töí chûác àa phûúng taâi trúå cho caác nûúác hiïån coá dõch bïånh àang úã trong giai àoaån sú khai vaâ têåp trung. Kïët quaã cuãa viïåc phên chia traách nhiïåm naây laâ caác nûúác maâ taåi àoá àaåi dõch àang úã giai àoaån sú khai hoùåc têåp trung phaãi chi traã nhûäng khoaãn chi phñ cao hún cho caác khoaãn taâi trúå tûâ bïn ngoaâi cuãa mònh so vúái caác nûúác coá dõch úã giai àoaån lan röång; thïë nhûng àiïìu àoá laåi àaãm baão rùçng caác nguöìn vöën laâ sùén coá cho têët caã caác nûúác. Noá cuäng cho pheáp caác chñnh phuã taâi trúå têåp trung nguöìn lûåc cuãa mònh vaâo nhûäng nûúác bõ dõch bïånh nghiïm troång nhêët núi maâ caác cûã tri cuãa hoå chùæc chùæn seä uãng höå tiïu tiïìn vaâo nhiïìu nhêët.

Caác töí chûác phi chñnh phuã múã röång phaåm vi aãnh hûúãng cuãa caác chûúng trònh cuãa chñnh phuã vaâ nhaâ taâi trúå Àaåt àûúåc sûå àaáp ûáng coá hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ àöëi vúái dõch HIV/AIDS àoâi hoãi sûå húåp taác giûäa caác chñnh phuã vaâ töí chûác phi chñnh phuã caã phi lúåi nhuêån lêîn võ lúåi nhuêån. Thïë nhûng phöëi húåp cöng viïåc vúái caác töí chûác phi chñnh phuã coá thïí töën keám cho chñnh phuã.

Chñnh phuã cêìn thiïët phaãi xêy dûång vaâ aáp duång caác hûúáng dêîn vaâ caác thuã tuåc nhùçm àaãm baão sao cho möëi quan hïå húåp taác coá thïí thûåc hiïån àûúåc vúái sûå va chaåm ñt nhêët vaâ àaåt hiïåu quaã cao nhêët. Nhiïìu can thiïåp ûu tiïn cao yïu cêìu phaãi cung cêëp caác dõch vuå chuyïn mön hoaá cao àöå àöëi vúái caác nhoám khaách haâng nhoã nhûng rêët khaác nhau, vñ duå nhû nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm hay caác höå gia àònh ngheâo nhiïîm AIDS. Viïåc cung cêëp dõch vuå hiïåu quaã àoâi hoãi phaãi coá nùng lûåc nùæm bùæt vaâ phaãn ûáng nhanh nhêåy àöëi vúái caác nhu cêìu thay àöíi cuãa möåt tiïíu nhoám dên cû naâo àoá. Do caác nhu cêìu cuãa möåt nhoám khaách haâng naây khaác vúái nhoám khaách haâng khaác, cho nïn caác chi phñ àún võ rêët coá thïí seä tùng chûá khöng giaãm khi cuâng möåt töí chûác cöë gùæng cung cêëp cho nhiïìu nhoám khaách haâng. Trong tònh

221

huöëng naây, viïåc cung cêëp dõch vuå seä töën ñt hún nïëu nhû àûúåc thûåc hiïån búãi nhiïìu thïí chïë nhoã so vúái möåt thïí chïë lúán vñ duå nhû möåt cú quan chñnh phuã.

Khi möåt dõch vuå chuyïn mön hoaá cao coá thuöåc tñnh haâng hoaá cöng cöång (nhû Chûúng 1 àaä lêåp luêån rùçng àoá laâ trûúâng húåp caác dõch vuå phoâng ngûâa vaâ giaãm thiïíu taác àöång cuãa bïånh AIDS) caác cöång àöìng àõa phûúng thûúâng ngay lêåp tûác taåo ra möåt töí chûác phi chñnh phuã cêëp cú súã àïí cung cêëp nhûäng dõch vuå àoá, àöìng thúâi hoå cuäng cung cêëp taâi chñnh vaâ lao àöång tònh nguyïån cho töí chûác naây (Weisbrod 1977, James 1982). Tuy nhiïn, taåi nhiïìu nûúác àang phaát triïín nhiïìu cöång àöìng àõa phûúng thiïëu töí chûác nöåi böå hay nguöìn lûåc àïí lêåp ra caác töí chûác phi chñnh phuã cuãa riïng mònh, vaâ ñt coá àuã àöång cú hay nguöìn lûåc àïí bao cêëp cho caác dõch vuå maâ caác lúåi ñch cuãa chuáng vûúåt ra ngoaâi giúái haån laänh thöí cuãa mònh.

Cho nïn caác chñnh phuã khöng thïí hy voång tröng cêåy vaâo caác töí chûác phi chñnh phuã àûúåc thaânh lêåp tûác thò hoaåt àöång möåt caách àún àöåc chöëng dõch bïånh. Caác töí chûác phi chñnh phuã cêìn phaãi coá sûá mïånh cöng cöång, thöng tin kyä thuêåt, taâi chñnh vaâ sûå phöëi húåp vúái caác ngaânh maâ chñnh phuã coá thïí cung cêëp àûúåc, trong khi àoá chñnh phuã cêìn coá caác töí chûác phi chñnh phuã vò sûå àa daång hoaá, tñnh linh hoaåt, hiïåu quaã vïì chi phñ tiïìm taâng vaâ sûå tñn nhiïåm àöëi vúái caác nhoám ngûúâi bõ gaåt ra ngoaâi ròa xaä höåi maâ caác töí chûác naây coá. Thöng qua phöëi húåp haânh àöång, caác töí chûác phi chñnh phuã vaâ chñnh phuã coá thïí laâ möåt lûåc lûúång huâng maånh trong cuöåc àêëu tranh chöëng HIV/AIDS. Chñnh phuã nïn choån möåt àöëi taác laâ töí chûác phi chñnh phuã nhû thïë naâo àïí cung cêëp dõch vuå coá liïn quan àïën AIDS? Nhûäng àùåc àiïím cuãa dõch vuå cêìn phaãi cung cêëp thûúâng chó cho thêëy loaåi töí chûác phi chñnh phuã phuâ húåp nhêët, nhûng cuöëi cuâng thò chñnh phuã phaãi àaánh giaá nùng lûåc cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã àang caånh tranh daânh thûåc hiïån húåp àöìng cung cêëp dõch vuå cuå thïí.

Möåt khi chñnh phuã àaä xaác àõnh àûúåc möåt dõch vuå liïn quan àïën AIDS maâ thõ trûúâng tû nhên khöng cung cêëp àuã àûúåc, thò phaãi àùåt cêu hoãi liïåu coá thïí: (1) ghi cuå thïí möåt caách chñnh xaác trong húåp àöìng söë lûúång vaâ chêët lûúång cuãa dõch vuå cêìn cung cêëp, vaâ (2) giaám saát sûå tuên thuã húåp àöìng. Coá thïí khoá nïu cuå thïí àûúåc möåt húåp àöìng hoaân chónh hoùåc do chêët lûúång cuãa dõch vuå tuyâ thuöåc vaâo caác khña caånh chuã quan cuãa khêu cung cêëp chuáng (vñ duå, sûå haão têm vaâ sûå ên cêìn cuãa möåt caá nhên phuåc vuå chùm soác taåi nhaâ chùèng haån), hoùåc do thêåm chñ ngay caã caác khña caånh vêåt chêët cuãa viïåc cung cêëp dõch vuå cuäng khoá maâ lûúâng hïët àûúåc (vñ duå nhû, caác bao cao su theo baáo caáo àaä àûúåc baán hïët cho nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm coá thûåc sûå àïën tay hoå hay khöng hay thay vaâo àoá laåi àûúåc baán cho caác cûãa haâng dûúåc phêím phuåc vuå têìng lúáp trung lûu). Viïåc giaám saát coá thïí khoá do caác lyá do kyä thuêåt (vñ duå, sûå coá mùåt cuãa möåt àaåi diïån cuãa chñnh phuã trong phoâng àïí theo doäi möåt thaânh viïn cuãa töí chûác phi chñnh phuã àang giaáo duåc tuâ nhên hay nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm coá thïí phaá hoãng sûå thên mêåt cêìn thiïët giûäa giaáo viïn vaâ khaách haâng), hoùåc möåt chñnh phuã coá thïí àún giaãn khöng coá àuã caán böå nhên viïn àûúåc àaâo taåo chu àaáo vaâ nhiïåt tònh àïí giaám saát möåt söë lûúång lúán caác húåp àöìng vúái caác töí chûác phi chñnh phuã.

Khi möåt húåp àöìng coá thïí àûúåc xaác àõnh möåt caách chñnh xaác vaâ coá thïí giaám saát àûúåc vïì sûå tuên thuã, chñnh phuã coá thïí choån trong söë caác töí chûác phi chñnh phuã ûáng cûã viïn sùén coá, bao göìm caã caác töí chûác võ lúåi nhuêån vaâ phi lúåi nhuêån, tuyâ thuöåc vaâo trònh àöå chuyïn mön cuãa hoå àïí giao nhiïåm vuå àang cêìn laâm. Trong nhûäng tònh huöëng nhû vêåy, ngûúâi thùæng cuöåc thöng thûúâng laåi laâ möåt töí chûác võ lúåi nhuêån khöng coá quan hïå trûåc tiïëp àöëi vúái bêët kyâ àöëi tûúång phuåc vuå naâo cuãa khaách haâng, búãi vò hoå thûúâng coá nùng lûåc huy àöång àûúåc chuyïn mön töët nhêët trong nûúác, taåo ra caác saãn phêím àaåt tiïu chuêín quöëc tïë vïì chêët lûúång, tuên thuã caác quy àõnh cuãa chñnh phuã hay caác nhaâ taâi trúå vïì cöng taác söí saách kïë

222

toaán, giaãm thiïíu chi phñ vaâ huy àöång vöën múã röång hoaåt àöång nïëu cêìn thiïët àïí thûåc hiïån húåp àöìng6. Tuy nhiïn, do noá khöng coá möåt àöëi tûúång phuåc vuå naâo khaác àïí thoaã maän cho nïn möåt haäng võ lúåi nhuêån seä giaãm búát chi phñ cuãa mònh, khöng chó bùçng caách loaåi trûâ laäng phñ, maâ coân bùçng caách giaãm söë lûúång hay chêët lûúång cuãa bêët kyâ phêìn dõch vuå naâo khöng àûúåc giaám saát.

Khi húåp àöìng cho möåt dõch vuå chuyïn mön hoaá cao àöå rêët khoá xaác àõnh hay khoá giaám saát àûúåc, coá nhiïìu lyá do àïí chñnh phuã thiïn võ möåt töí chûác phi chñnh phuã coá riïng nhoám àöëi tûúång phuåc vuå cuãa mònh vaâ coá traách nhiïåm àöëi vúái chêët lûúång cuãa dõch vuå. Ngûúåc laåi vúái caác töí chûác võ lúåi nhuêån laâ caác töí chûác coá thïí chuyïín caác nguöìn lûåc sang hûúáng khaác nhùçm töëi àa hoaá lúåi nhuêån, töí chûác phi chñnh phuã laåi coá àöång cú hûúáng caác nguöìn lûåc vaâo caác dõch vuå khaác maâ noá cung cêëp hoùåc hûúáng vaâo cöng taác vêån àöång. Vò vêåy, khi chñnh phuã cên nhùæc giao möåt cöng viïåc cho möåt töí chûác phi chñnh phuã nhû möåt giaãi phaáp cho sûå bêët ]ûåc cuãa mònh trong viïåc giaám saát àêìy àuã caác hoaåt àöång, trong trûúâng húåp àoá phaãi xem liïåu caác muåc tiïu chung cuãa töí chûác phi chñnh phuã àoá coá nhêët quaán vúái lúåi ñch cöng cöång hay khöng.

Caác loaåi töí chûác phi chñnh phuã khöng vuå lúåi khaác nhau coá caác muåc tiïu chung khaác nhau. Nhûäng töí chûác tûâ thiïån cöng cöång röång lúán coá nhiïìu àöëi tûúång phuåc vuå khaác nhau trong cöng chuáng vaâ vò thïë rêët coá khaã nùng coá caác muåc tiïu tuên theo lúåi ñch cöng cöång noái chung. Tuy nhiïn nhûäng töí chûác tûâ thiïån cöng cöång röång lúán nhû vêåy rêët coá khaã nùng khöng àûúåc tñn nhiïåm àöëi vúái caác nhoám khaách haâng bùçng möåt töí chûác bao göìm nhûäng thaânh viïn cuãa nhoám àoá. Cho nïn trong khi lûåa choån möåt töí chûác phi chñnh phuã cho möåt húåp àöìng cuå thïí naâo àoá, chñnh phuã coá thïí phaãi àöëi mùåt vúái möåt lûåa choån àûúåc mêët giûäa mûác àöå maâ caác muåc tiïu cuãa möåt töí chûác tuên thuã vúái caác muåc tiïu cuãa cöng chuáng vaâ hiïåu quaã laâm viïåc cuãa töí chûác àoá vúái möåt nhoám khaách haâng cuå thïí.

Hònh 5.5 cho thêëy nhûäng àiïím maånh khaác nhau cuãa böën loaåi hònh töí chûác phi chñnh phuã khöng vuå lúåi - caác nhoám coá quan hïå vúái khaách haâng, caác cêu laåc böå dõch vuå xaä höåi, caác töí chûác khöng vuå lúåi, caác töí chûác tûâ thiïån tû nhên röång lúán - theo nhû hai phûúng diïån nïu úã àêy. Caác töí chûác phi chñnh phuã thuöåc böën loaåi nïu úã àêy coá thïí laâ cuãa nûúác súã taåi hay coá thïí laâ möåt chi nhaánh àõa phûúng cuãa möåt töí chûác quöëc tïë.

Hònh 5.5. Thïë maånh khaác nhau cuãa böën loaåi töí chûác phi chñnh phuã khöng vuå lúåi

Khi lûåa choån möåt àöëi taác NGO möåt chñnh phuã coá thïí àûáng trûúác nhûäng lûåa choån àûúåc mêët giûäa, motoå bïn laâ tñn nhiïåm àöëi vúái khaách haâng vaâ bïn kia laâ sûå tuên thuã vúái súã thñch cuãa àa söë, vúái muåc àñch vaâ thuã tuåc cuãa chñnh phuã àoá.

Nguöìn: Àöì thõ do taác giaã dûång

223

Nhûäng àiïím maånh yïëu naây coá thïí hiïíu möåt caách töët nhêët thöng qua viïåc nghiïn cûáu hai loaåi hònh töí chûác úã hai thaái cûåc cuãa phên loaåi trïn. Do ban quaãn lyá vaâ nhên viïn cuãa möåt töí chûác coá quan hïå vúái khaách haâng chuã yïëu laâ lêëy tûâ hay choån loåc tûâ nhoám khaách haâng maâ töí chûác àoá àang phuåc vuå, loaåi töí chûác phi chñnh phuã naây seä coá tñn nhiïåm lúán nhêët vúái khaách haâng cuãa mònh. Hún nûäa, nïëu caác dõch vuå maâ chñnh phuã thanh toaán cho töí chûác naây àûúåc caác thaânh viïn cuãa noá nhòn nhêån nhû lúåi ñch cuãa chñnh hoå, khaách haâng seä giaám saát hoaåt àöång cuãa töí chûác, do àoá giaãm àûúåc rêët nhiïìu chi phñ giaám saát cuãa chñnh phuã.

Chñnh vò nhûäng lyá do naây maâ caác nhoám coá quan hïå vúái khaách haâng coá thïí rêët hiïåu quaã vïì chi phñ trong cung cêëp caác dõch vuå chuyïn mön hoaá cao àöå, vñ duå nhû tû vêën àöìng àùèng cho nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm.

Tuy nhiïn, khaã nùng chñnh phuã trao viïåc cho möåt nhoám coá quan hïå vúái khaách haâng bõ haån chïë búãi möåt thûåc tïë laâ caác lúåi ñch vaâ caác muåc tiïu cuãa nhoám seä àöi khi khaác biïåt vúái cöng cöång7. Vñ duå, coá thïí khöng nïn húåp àöìng phuå vúái möåt nhoám coá quan hïå vúái khaách haâng cuãa nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm thu thêåp söë liïåu vïì tyã lïå caác thaânh viïn cuãa mònh coá HIV dûúng tñnh, do nhoám naây coá thïí nhòn nhêån viïåc cöng böë söë liïåu àoá coá thïí ài ngûúåc laåi lúåi ñch cao nhêët cuãa nhoám. Hún nûäa, möåt söë thaânh viïn cuãa nhoám coá quan hïå vúái khaách haâng coá thïí coá caác muåc tiïu khöng chêëp nhêån àûúåc vïì mùåt xaä höåi maâ coá thïí laåi àûúåc bao cêëp cheáo tûâ caác nguöìn lûåc cuãa chñnh phuã. Cho nïn, sûå khaác biïåt vïì muåc tiïu giûäa möåt nhoám coá quan hïå vúái khaách haâng vaâ chñnh phuã coá nghôa möåt húåp àöìng dõch vuå vúái loaåi hònh töí chûác naây seä keáo theo möåt ruãi ro bõ nguöìn lûåc phên taán vaâo caác muåc tiïu cuãa chñnh nhoám àoá. Giaãi quyïët vêën àïì naây seä laâm tùng chi phñ giaám saát.

Coá rêët nhiïìu vñ duå vïì caác nhoám coá quan hïå vúái khaách haâng àûúåc quöëc tïë cöng nhêån vaâ àûúåc nhêån taâi trúå cuãa quöëc tïë. Coá leä hai trûúâng húåp súám nhêët vaâ nöíi tiïëng nhêët trong nhûäng nhoám nhû vêåy laâ WAMATA cuãa Tan-da-ni-a vaâ TASO cuãa U-gan-da. Àûúåc thaânh lêåp búãi nhûäng thaânh viïn nûä laâ hoå haâng cuãa nhûäng ngûúâi mùæc bïånh AIDS, nhûäng töí chûác naây bùæt àêìu hoaåt àöång nhû nhûäng nhoám tûå höî trúå taåi cú súã cung cêëp nhûäng dõch vuå chùm soác taåi nhaâ cho caác bïånh nhên AIDS phaãi nùçm taåi nhaâ hay öëm liïåt giûúâng. Vïì sau, vúái sûå trúå giuáp cuãa bïn ngoaâi, hoå bùæt àêìu cung cêëp dõch vuå tû vêën cho nhûäng caá nhên nhiïîm HIV khaác, cuäng nhû caác dõch vuå khaác.

Taåi thaái cûåc kia cuãa phên loaåi laâ nhûäng töí chûác tûâ thiïån röång lúán. Nhûäng töí chûác naây coá thïí laâ nhûäng töí chûác tñn ngûúäng hay thïë tuåc nhûng thöng thûúâng laâ möåt töí chûác lúán göìm nhûäng thaânh viïn àoáng höåi phñ. Vò thïë àöëi tûúång phuåc vuå cuãa hoå phaãn aánh möåt böå quan troång cuãa toaân thïí cöng chuáng, nhûäng ngûúâi sùén saâng coá nhûäng àoáng goáp àïìu àùån cho caác muåc àñch tûâ thiïån. Trûâ nhûäng trûúâng húåp lïåch laåc khaác do tñn ngûúäng, lúåi ñch cuãa nhoám àöëi tûúång phuåc vuå chñnh naây thûúâng tuên theo lúåi ñch cuãa cöng chuáng. Tuy nhiïn nhûäng töí chûác tûâ thiïån caá nhên chûa chùæc coá tñn nhiïåm vúái têët caã moåi nhoám dên chuáng maâ chñnh phuã laåi mong muöën truyïìn àaåt thöng àiïåp cuãa mònh túái vaâ vò thïë coá thïí seä khöng cung cêëp àûúåc caác dõch vuå cho hoå möåt caách hiïåu quaã. Vñ duå vïì möåt töí chûác tûâ thiïån röång lúán laâ Höåi Chûä thêåp àoã Thaái Lan, ngûúâi lêìn àêìu tiïn àaä töí chûác caác nhoám höî trúå HIV/ AIDS cho nhûäng caá nhên bõ nhiïîm bïånh vaâ gia àònh cuãa hoå vaâo nùm 1991 vaâ chó sau àêëy múái phaát triïín àûúåc chuyïn mön cuãa mònh trong viïåc trúå giuáp nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm. Nhoám höî trúå àêìu tiïn àoá laâ möåt vñ duå àêìy thuyïët phuåc khiïën cho Höåi Chûä thêåp àoã vaâ nhiïìu loaåi hònh töí chûác phi chñnh phuã khaác àaä lêåp ra 80 nhoám nhû vêåy tñnh àïën giûäa nùm 1996 (Phoolcharoen vaâ Phongphit 1996).

Hai loaåi töí chûác phi chñnh phuã khöng vuå lúåi khaác nùçm giûäa nhoám quan hïå khaách haâng vaâ töí chûác tûâ thiïån tû nhên lúán. Caác cêu laåc böå dõch vuå xaä höåi laâ nhûäng töí chûác tûâ

224

thiïån àõa phûúng thûúâng bao göìm nhûäng thaânh viïn thuöåc têìng lúáp trung lûu vaâ thûúång lûu, nhûäng ngûúâi tònh nguyïån daânh thúâi gian cuãa mònh cho caác hoaåt àöång caãi thiïån cöång àöìng. Àöëi tûúång phuåc vuå trûåc tiïëp maâ hoå chõu traách nhiïåm trûåc tiïëp chñnh laâ caác nhoám àöìng àùèng bïn trong cöång àöìng cuãa hoå. Caác cêu laåc böå dõch vuå xaä höåi coá thïí thiïët lêåp àûúåc uy tñn cuãa mònh trong caác nhoám khaách haâng vò hoå söëng trong cuâng möåt cöång àöìng vúái khaách haâng vaâ tònh nguyïån thúâi gian cuãa hoå. Thaânh viïn cuãa caác cêu laåc böå dõch vuå xaä höåi nhû vêåy coá caác kyä nùng vaâ hoåc vêën coá thïí giuáp nêng cao àûúåc taác duång hûäu ñch cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã vúái tû caách laâ möåt töí chûác cung cêëp dõch vuå. Mùåc duâ caác lúåi ñch cuãa möåt cêu laåc böå dõch vuå xaä höåi àiïín hònh seä tuên thuã caác lúåi ñch cuãa giúái thûúång lûu àõa phûúng, nhûng chuáng coá thïí khöng ùn khúáp chñnh xaác vúái caác lúåi ñch cuãa chñnh phuã hay cöng chuáng noái chung. Vñ duå, möåt töí chûác phi chñnh phuã dûúái daång möåt cêu laåc böå dõch vuå xaä höåi cung cêëp thöng tin vïì AIDS cho caác taâi xïë xe taãi taåi La-ho, Pa-kit-xtan, chó nïu àöåc möåt nguöìn truyïìn nhiïîm bïånh laâ do truyïìn maáu (Caác dêëu hiïåu cuãa sûå thay àöíi...”. 1996).

Caác töí chûác phi lúåi nhuêån chiïëm àa söë caác töí chûác phi chñnh phuã úã hêìu hïët caác nûúác.

Sûå phên biïåt giûäa möåt töí chûác lúåi nhuêån vúái phi lúåi nhuêån cuäng khaác nhau tûâ nûúác naây sang nûúác khaác vaâ tuyâ thuöåc caã vaâo luêåt thuïë cuãa nûúác àoá lêîn tñnh hiïåu lûåc cuãa caác luêåt thuïë àoá. Nhûäng töí chûác phi lúåi nhuêån tinh tïë nhêët laâ nhûäng töí chûác giöëng caác töí chûác lúåi nhuêån vïì mùåt cuäng coá khaã nùng thu huát chuyïn gia gioãi nhêët cuãa àêët nûúác, chõu traách nhiïåm theo caác tiïu chuêín quöëc tïë. Thïë nhûng caác töí chûác phi lúåi nhuêån, vúái sûå thuêån lúåi vaâ tñnh húåp phaáp lúán hún so vúái caác töí chûác lúåi nhuêån, coá thïí xêy dûång cho mònh möåt àöëi tûúång phuåc vuå, caác nguöìn taâi trúå àöåc lêåp vaâ caác chûúng trònh nghõ sûå vúái caác muåc tiïu cuãa riïng mònh. Tuy nhiïn, töí chûác phi lúåi nhuêån thûúâng bõ giúái haån búãi möåt àöëi tûúång phuåc vuå nhoã hún nhiïìu coá leä chó bao göìm nhûäng thaânh viïn cuãa ban giaám àöëc cuãa noá vaâ nhûäng ngûúâi thên quen trûåc tiïëp vúái hoå maâ thöi. Sûå phaát triïín núã röå caác töí chûác phi lúåi nhuêån nhùçm àaáp ûáng trûúác viïåc coá caác húåp àöìng dõch vuå phong phuá àûúåc quan saát taåi möåt söë nûúác cho thêëy ñt nhêët cuäng coá möåt àöång cú lúåi nhuêån naâo àoá. Vñ duå, böën nùm sau khi chñnh phuã Bra-xin bùæt àêìu möåt chûúng trònh viïån trúå khöng hoaân laåi cho caác dõch vuå liïn quan àïën AIDS, con söë caác töí chûác phi chñnh phuã àùng kyá vúái Böå Y tïë tùng voåt tûâ 120 lïn túái 480. Baãn baáo caáo àaánh giaá nùm 1996 so saánh caác töí chûác phi chñnh phuã trûúác àoá vúái caác töí chûác sau àoá phaát hiïån möåt sûå thay àöíi hûúáng túái möåt cú cêëu töí chûác goån gaâng vaâ chñnh quy hún, phuå thuöåc nhiïìu hún vaâo sûå taâi trúå cuãa chñnh phuã, vaâ chuá troång nhiïìu hún vaâo viïåc cung ûáng dõch vuå trong khi hy sinh sûå uãng höå cuãa cöng chuáng. Sûå thay àöíi naây gúåi cho thêëy hònh haâi cuãa möåt töí chûác phi chñnh phuã Bra-xin trung bònh hoaåt àöång chöëng AIDS giúâ àêy tiïën gêìn túái giöëng möåt töí chûác phi lúåi nhuêån hún laâ vúái möåt töí chûác coá quan hïå vúái khaách haâng (maâ thûúâng àûúåc töí chûác khöng chñnh quy bùçng) hay möåt töí chûác tûâ thiïån coá cú súã röång lúán (maâ thûúâng ñt lïå thuöåc hún vaâo nguöìn taâi trúå cuãa chñnh phuã).

Têët nhiïn möåt töí chûác phi chñnh phuã coá thïí coá cho caác àùåc àiïím cuãa hún möåt loaåi töí chûác àiïín hònh vaâ möåt söë coá caác muåc tiïu tuên thuã chùåt cheä vúái lúåi ñch cöng trong khi àoá vêîn coá uy tñn cao vúái khaách haâng cuãa mònh. Khung minh hoaå 5.2 miïu taã möåt chûúng trònh nhû vêåy taåi Sonagachi, möåt trong nhûäng khu àeân àoã lúán nhêët taåi Can-cut-ta, ÊËn Àöå. Chûúng trònh naây kïët húåp caã caác àùåc tñnh cuãa möåt töí chûác phi lúåi nhuêån vaâ möåt cêu laåc böå dõch vuå xaä höåi.

Caác chñnh phuã àaä laâm töët viïåc giao cho caác töí chûác phi chñnh phuã thûåc hiïån cung cêëp caác dõch vuå phoâng ngûâa vaâ giaãm nheå taác àöång cuãa dõch bïånh nhû thïë naâo? Möåt chûúng trònh taåi Bu-ki-na Pha-sö, möåt trong böën quöëc gia Têy Phi coá dõch úã giai àoaån lan röång, àûa ra möåt vñ duå cho thêëy chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã àaä phöëi húåp vúái nhau nhû thïë naâo àïí múã röång phaåm vi aãnh hûúãng cuãa caác nöî lûåc phoâng ngûâa vaâ giaãm nheå taác 225

àöång cuãa bïånh AIDS vaâ àaåt àûúåc chêët lûúång vaâ sûå tiïëp cêån töët hún so vúái viïåc nïëu möîi möåt bïn hoaåt àöång riïng reä (Van der Gaag 1995). Dûå aán naây, àûúåc Ngên haâng Thïë giúái taâi trúå, àaä tòm caách tùng viïåc sûã duång bao cao su vaâ caác phûúng tiïån traánh thai khaác vaâ thay àöíi caác haânh vi dïî taåo lan truyïìn caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc. Chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã cuâng chia seã traách nhiïåm vaâ caác chi phñ. Vai troâ cuãa chñnh phuã bao göìm cung cêëp vêåt tû vúái giaá bao cêëp; phaát àöång chiïën dõch truyïìn thöng àaåi chuáng quöëc gia nhùçm khuyïën khñch viïåc mua bao cao su; vaâ giaãng daåy caác thêìy lang dên gian caách thûác àiïìn vaâo caác baãn kï àún thuöëc, chêín àoaán bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, vaâ giúái thiïåu caác trûúâng húåp mùæc bïånh túái caác cú súã y tïë. Viïåc àiïìu trõ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc chuã yïëu àûúåc tiïën haânh nhúâ caác töí chûác phi chñnh phuã, vûâa phi lúåi nhuêån lêîn võ lúåi nhuêån; caác töí chûác phi chñnh phuã cuäng seä tiïën haânh àaâo taåo cho caác thêìy lang dên gian. Caã caác töí chûác phi chñnh phuã lêîn caác cú súã y tïë cöng cöång àïìu cung cêëp bao cao su miïîn phñ cho nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao. Chñnh phuã cuäng khuyïën khñch vaâ taåo àiïìu kiïån cho caác töí chûác phi chñnh phuã tiïëp cêån àïí hoå cung cêëp caác dõch vuå böí sung. Loaåi hònh húåp taác naây àùåt nïìn moáng cho sûå tùng cûúâng phöëi húåp trong tûúng lai giûäa hai bïn àöëi taác vaâ goáp phêìn taåo ra möåt möi trûúâng tin cêåy lêîn nhau.

Nöî lûåc lúán nhêët vaâ cuå thïí hoaá nhêët trong viïåc húåp àöìng phuå caác dõch vuå AIDS cho caác töí chûác phi chñnh phuã coá leä laâ cuöåc ganh àua haâng nùm àïí giaânh caác khoaãn bao cêëp cho Khung minh hoaå 5.2. Giuáp àúä nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm taåi Can-cuát-ta traánh bïånh AIDS Vaâo nùm 1992, chñnh phuã ÊËn àöå, caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë, ba töí chûác phi chñnh phuã súã taåi, vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm taåi Sonagachi - möåt trong nhûäng khu àeân àoã lúán nhêët taåi Can-cut-ta, cuâng phöëi húåp phaát àöång thaânh cöng möåt Chûúng trònh Can thiïåp Bïånh Lêy Qua àûúâng Tònh duåc vaâ HIV. Chûúng trònh àûúåc biïët vúái tïn goåi tùæt laâ SHIP àaä àaâo taåo nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm thaânh caác nhên viïn giaáo duåc àöìng àùèng, cung cêëp cho hoå vöën kiïën thûác vïì caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, viïåc sûã duång bao cao su, vaâ caác kyä nùng àaâm phaán, laâ nhûäng nöåi dung rêët thiïët yïëu nïëu nhû nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm muöën thuyïët phuåc àûúåc caác khaách haâng cuãa mònh sûã duång bao cao su maâ khöng cêìn coá höî trúå cuãa nhûäng ngûúâi möi giúái maåi dêm vaâ chuã nhaâ chûáa.

Thaânh cöng cuãa caách tiïëp cêån naây coá thïí nhêån biïët àûúåc qua möåt söë chó tiïu. Con söë bao cao su àûúåc phên phaát thöng qua chûúng trònh möîi thaáng tùng tûâ 1500 vaâo luác bùæt àêìu chûúng trònh lïn túái 65000 vaâo cuöëi nùm 1995. Con söë caác vuå naåo thai vaâ tyã lïå bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc trong söë caác gaái maåi dêm taåi Sonagachi àaä giaãm àaáng kïí. Vaâ thêåt àaáng kinh ngaåc tyã lïå nhiïîm HIV trong söë gaái maåi dêm vêîn duy trò úã mûác dûúái 1,5%.

Phêìn lúán sûå thaânh cöng cuãa chûúng trònh laâ nhúâ vaâo caác gaái maåi dêm, nhûäng ngûúâi àaä trúã thaânh caác nhên viïn giaáo duåc àöìng àùèng, do caác gaái maåi dêm khaác nhòn nhêån hoå nhû laâ nhûäng ngûúâi chuã xûúáng thay àöíi haânh vi àaáng tin cêåy. Hún nûäa, viïåc sûã duång hoå trong chûúng trònh naây àaä mang laåi cho cöång àöìng sûå cöng nhêån, loâng tûå troång vaâ nhên phêím, vaâ àiïìu àoá cuäng àaä àöång viïn caác gaái maåi dêm khaác trúã thaânh caác nhên viïn giaáo duåc àöìng àùèng, qua àoá àaãm baão rùçng chûúng trònh naây vêîn seä tiïëp tuåc.

Chûúng trònh SHIP àaä àûúåc múã röång sang böën khu coá hoaåt àöång maåi dêm khaác taåi Can-cut-ta; cho àïën nùm 1997 theo nhû baáo caáo noá àaä bao phuã möåt vuâng chiïëm túái trïn 80% söë gaái maåi dêm hoaåt àöång trong thaânh phöë.

Nguöìn: Singh 1995.

226

dõch vuå taåi Bra-xin. Àûúåc höî trúå búãi möåt khoaãn vay Ngên haâng Thïë giúái, chûúng trònh naây àaä taâi trúå cho böën loaåi töí chûác phi chñnh phuã phi lúåi nhuêån, bao göìm caã caác nhoám coá quan hïå vúái khaách haâng nhû hiïåp höåi nhûäng ngûúâi giaã trang khaác giúái tñnh taåi Ri-ö-àï Ja-nïirö, vaâ caác töí chûác phi lúåi nhuêån nhû trung têm nghiïn cûáu trûåc thuöåc trûúâng àaåi hoåc taåi Sao Pao-lo. Khaách haâng bao göìm treã em, nhûäng ngûúâi mùæc bïånh ûa chaãy maáu, phuå nûä coá mang, nhûäng ngûúâi hoaåt àöång nûä quyïìn, nhûäng ngûúâi giaã trang khaách giúái tñnh, nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, ngûúâi nghiïån ma tuyá, tuâ nhên, taâi xïë xe taãi, vaâ nhûäng ngûúâi nam giúái coá quan hïå tònh duåc vúái nam giúái. Trong khi caác cuöåc thi daânh caác khoaãn taâi trúå àûúåc kiïím soaát taåi trung ûúng búãi möåt vùn phoâng liïn laåc töí chûác phi chñnh phuã thuöåc Böå Y tïë àùåt taåi Bra-si-li-a, caác cú quan tiïíu bang, quêån huyïån cuäng nhû chñnh phuã liïn bang cuäng cung cêëp caác nguöìn taâi trúå böí sung vaâ cuâng phöëi húåp tñch cûåc trong viïåc thûåc hiïån caác chûúng trònh àûúåc taâi trúå. Trong lêìn àaánh giaá múái àêy àöëi vúái chûúng trònh naây, chó coá 7 phêìn trùm cuãa 111 töí chûác phi chñnh phuã hiïån àûúåc taâi trúå bõ àaánh giaá laâ khöng hoaân thaânh àûúåc caác muåc tiïu àïì ra cuãa dûå aán, vaâ chó coá 2 phêìn trùm àang gùåp khoá khùn nghiïm troång trong viïåc tiïëp cêån àûúåc caác nhoám àöëi tûúång cuãa mònh. Nhûäng cú chïë kiïím soaát taâi chñnh do vùn phoâng liïn laåc naây sûã duång, bao göìm möåt chuyïën kiïím tra thûåc àõa möîi nùm möåt lêìn taåi tûâng töí chûác nhêån taâi trúå vaâ tiïën haânh kiïím toaán nhûäng taâi khoaãn cuãa hoå, àaä phaát hiïån ra viïåc quaãn lyá sai traái nghiïm troång úã khöng àêìy 1% töíng söë söë dûå aán. Mùåc duâ vùn phoâng liïn laåc caác töí chûác phi chñnh phuã coá möåt chûác nùng rêët múái vaâ töën keám cho Böå Y tïë, trong böën nùm töìn taåi cuãa mònh noá àaä taåo àiïìu kiïån cho 308 dûå aán àûúåc taâi trúå vaâ giaãi ngên àûúåc töíng söë 14 triïåu àö la. Mùåc duâ taác àöång töíng húåp cuãa hoaåt àöång naây lïn tyã lïå lêy nhiïîm HIV taåi Bra-xin chûa àûúåc àaánh giaá, nhûng àiïìu roä raâng laâ khöng möåt cú quan chñnh phuã naâo laåi coá thïí trûåc tiïëp tiïën haânh àûúåc nhiïìu caác hoaåt àöång àa daång vaâ hïët sûác têåp trung nhû vêåy vúái nhûäng nguöìn lûåc naây. Àaáng tiïëc, theo nhû chuáng töi àûúåc biïët, khöng coá möåt nghiïn cûáu hïå thöëng naâo so saánh ûu àiïím cuãa nhûäng thuã tuåc khaác nhau cuãa chñnh phuã trong viïåc àaánh giaá caác àïì xuêët cuãa töí chûác phi chñnh phuã cho möåt húåp àöìng cung cêëp dõch vuå liïn quan àïën AIDS; vaâ chuáng töi cuäng khöng biïët laâ coá möåt nghiïn cûáu naâo àoá so saánh caách thûác maâ caác chñnh phuã tiïën haânh giaám saát hoaåt àöång cuãa töí chûác phi chñnh phuã dûúái möåt húåp àöìng nhû vêåy (Höåi àöìng Nghiïn cûáu Quöëc gia 1996, phuå luåc cho Chûúng 6). Àiïím xuêët phaát cho möåt nghiïn cûáu nhû vêåy seä laâ möåt so saánh caác baâi hoåc thu àûúåc tûâ kinh nghiïåm tiïën haânh húåp àöìng dõch vuå gêìn àêy taåi Bra-xin, Bu-ki-na Pha-sö, vaâ Thaái Lan. Viïåc sùén coá möåt loaåt caác thuã tuåc chuêín mûåc, minh baåch, àûúåc quöëc tïë cöng nhêån àïì caác chñnh phuã tuên theo trong khi giao viïåc cung cêëp dõch vuå cho caác töí chûác phi chñnh phuã coá thïí taåo thuêån lúåi lúán cho sûå húåp taác giûäa chñnh phuã, vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã vaâ giaãm thiïíu àûúåc sûå thêët voång cuãa têët caã caác bïn hûäu quan. Caác nhaâ taâi trúå AIDS, caác töí chûác phi chñnh phuã, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cuãa chñnh phuã, vaâ dô nhiïn toaân thïí cöång àöìng y tïë quöëc tïë seä hûúãng lúåi tûâ nhûäng nghiïn cûáu vïì chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác thuã tuåc thay thïë aáp duång cho viïåc xaác àõnh nhûäng töí chûác phi chñnh phuã coá hiïåu quaã laâm nguöìn cung cêëp dõch vuå vaâ àïí giaám saát hoaåt àöång cuãa hoå.

Nhûäng nghiïn cûáu nhû vêåy chó múái laâ möåt vñ duå vïì möåt haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë hiïån àang coá nhu cêìu cêëp baách, vaâ àoá laâ chuã àïì cho phêìn sau cuãa chuáng töi.

Ai seä laâ ngûúâi àêìu tû vaâo kiïën thûác vaâ cöng nghïå múái?

Sûå höî trúå cuãa nhaâ taâi trúå cho caác chûúng trònh AIDS quöëc gia laâ rêët quan troång vaâ, trong möåt dõch bïånh úã giai àoaån sú khai, thûúâng coá tñnh chêët quyïët àõnh; thïë nhûng coá nhûäng hoaåt àöång quan troång khaác trong àoá caác nhaâ taâi trúå coá lúåi thïë so saánh lúán hún vaâ sûá mïånh 227

kinh tïë cöng cöång roä raâng hún. Do ñch lúåi cuãa caác chûúng trònh phoâng ngûâa chuã yïëu laâ phuåc vuå cho ngûúâi dên cuãa nûúác àoá, cho nïn têët thaãy moåi chñnh phuã trûâ caác nûúác ngheâo nhêët àïìu coá thïí vaâ cêìn phaãi taâi trúå möåt phêìn to lúán cho nhûäng chi phñ àoá. Ngûúåc laåi, caác nhaâ taâi trúå coá möåt võ thïë coá möåt khöng hai àïí huy àöång sûå höî trúå cuãa quöëc tïë cho viïåc thiïët lêåp vaâ phöí biïën röång raäi kiïën thûác vaâ cöng nghïå maâ coá thïí chuyïín giao cho caác nûúác àûúåc.

Phêìn naây trûúác tiïn thaão luêån vïì sûå àaáp ûáng vïì töí chûác vaâ caác àoáng goáp taâi chñnh cuãa caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ caác töí chûác àa phûúng kïí tûâ khi dõch bïånh bùæt àêìu. Sau àoá phêìn naây seä giaãi thñch lyá do taåi sao kiïën thûác vaâ cöng nghïå phaãi àûúåc coi laâ möåt haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë maâ coá leä chó riïng cöång àöìng caác nhaâ taâi trúå múái cung cêëp àûúåc maâ thöi.

Cuöëi cuâng, phêìn naây seä thaão luêån sûå cêìn thiïët àöëi vúái caác loaåi hònh kiïën thûác vaâ cöng nghïå cuå thïí, bao göìm möåt vacxin, vaâ nhûäng caách tên vïì töí chûác àïí laâm sao coá thïí khai thaác àûúåc nùng lûåc saáng taåo vaâ nguöìn lûåc cuãa caác cöng ty tû nhên.

Sûå tiïën hoaá cuãa chñnh saách taâi trúå Mùåc duâ bïånh AIDS lêìn àêìu tiïn àûúåc chêín àoaán vaâo nùm 1981, möåt sûå àaáp ûáng quöëc gia vaâ quöëc tïë coá tñnh hïå thöëng àöëi vúái dõch bïånh naây chûa thêåt roä neát lùæm cho maäi túái cuöëi thêåp niïn 1980. Taåi nhiïìu núi trïn thïë giúái, caác töí chûác phi chñnh phuã ài àêìu trong viïåc cung cêëp caác dõch vuå chùm soác vaâ phoâng ngûâa cho caác caá nhên vaâ caác cöång àöìng nhiïîm dõch bïånh naây (Mann vaâ Tarantola 1996; baáo caáo phuå trúå, Pyne 1997; Sittitrai 1994). Sûå àaáp ûáng gia tùng dêìn vaâ tûúng àöëi haån chïë cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái trong nhûäng nùm àêìu laâ do sûå chöëng àöëi cuãa nhiïìu nûúác thaânh viïn trong viïåc àöëi phoá vúái vêën àïì HIV/ AIDS (Viïån Panos 1989). Sûå thaânh lêåp Chûúng trònh Toaân cêìu phoâng chöëng AIDS cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái (GPA) vaâo nùm 1987 àaä giuáp taåo ra möåt àöång nùng thuác àêíy caác nöî lûåc phoâng ngûâa vaâ giaãm nheå bïånh trïn toaân cêìu; cuâng nùm àoá Àaåi höåi àöìng Liïn hiïåp quöëc thöng qua nghõ quyïët khuyïën khñch caác cú quan Liïn hiïåp quöëc vaâ caác thaânh viïn khaác cuãa gia àònh Liïn hiïåp quöëc bùæt àêìu tiïën haânh caác hoaåt àöång phoâng chöëng HIV/AIDS cuãa riïng mònh (Mann vaâ Tarantola 1996).

Trong nhûäng nùm àêìu GPA chuyïn chuá vaâo viïåc trúå giuáp caác chñnh phuã quöëc gia xêy dûång caác chiïën lûúåc nhùçm ngùn chùån sûå lan truyïìn cuãa dõch bïånh naây. Vaâo nùm GPA thaânh lêåp, àaä coá 170 nûúác àïì nghõ xin giuáp àúä; cho túái nùm 1989, GPA àaä höî trúå 151 nûúác lêåp caác chûúng trònh AIDS quöëc gia, 102 nûúác phaát triïín lêåp àûúåc caác kïë hoaåch ngùæn haån (6 àïën 12 thaáng), vaâ 30 nûúác xêy dûång àûúåc caác kïë hoaåch trung haån (3 àïën 5 nùm) (Viïån Panos, 1989). Chuã yïëu nhúâ kïët quaã cuãa caác nöî lûåc to lúán cuãa GPA, ngaây nay hêìu hïët têët caã moåi nûúác àïìu àaä coá chûúng trònh quöëc gia phoâng chöëng AIDS; hêìu hïët söë àoá àûúåc lêåp vaâo khoaãng giûäa nhûäng nùm 1985 vaâ 1990.

Trong khi àoá, hûúãng ûáng nghõ quyïët cuãa Àaåi Höåi àöìng Liïn hiïåp quöëc, UNDP, UNICEF, UNFPA àaä xêy dûång möåt vùn kiïån chiïën lûúåc HIV/AIDS chung vaâ vùn kiïån àoá àaä xaác àõnh roä caác nguöìn lûåc vaâ nhên lûåc maâ tûâng cú quan cêìn phaãi phên böí àïí chöëng laåi dõch bïånh naây. UNDP àaä àoáng vai troâ nöíi bêåt nhêët, daânh túái 2,1% töíng nguöìn lûåc cuãa cú quan naây vaâ 0,43% töíng nhên sûå cuãa mònh (Garbus 1996, nhû àaä àûúåc nïu trong baáo caáo phuå trúå, Pyne 1997). Caác thïí chïë àa phûúng khaác cuäng àaä bùæt àêìu caác chûúng trònh AIDS. Trong nùm 1987 Cöång àöìng Êu chêu àaä thaânh lêåp Àöåi Àùåc Nhiïåm AIDS nhùçm taâi trúå cho caác chûúng trònh coá liïn quan túái AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín. Ngên haâng Thïë giúái laâ töí chûác àaä daânh khoaãn cho vay àêìu tiïn cuãa mònh nùm 1986 daânh riïng cho viïåc chöëng AIDS, àaä taâi trúå 61 dûå aán taåi 41 nûúác vúái töíng söë vöën cam kïët lïn túái 632 triïåu àö la tñnh àïën cuöëi nùm 1996 vaâ àaä trúã thaânh möåt nguöìn taâi trúå lúán nhêët cho viïåc àûúng àêìu vúái HIV/AIDS (baáo caáo phuå trúå, Dayton 1996; Ngên haâng Thïë giúái 1996a).

228

Vaâo cuöëi thêåp niïn 1980, caác nûúác taâi trúå giaâu coá hún, ngoaâi viïåc böí sung àoáng goáp cho chûúng trònh GPA vaâ höî trúå thöng qua caác töí chûác àa phûúng, cuäng àaä phaát àöång caác chûúng trònh HIV/AIDS cuãa riïng mònh. Cho túái nùm 1993, phêìn lúán nhêët cuãa chûúng trònh naây laâ chûúng trònh cuãa Hoa Kyâ; àûúåc phaát àöång vaâo nùm 1988, chûúng trònh naây bao göìm Dûå aán Kiïím soaát vaâ Phoâng ngûâa AIDS do trung ûúng taâi trúå (AIDSCAP) cuäng nhû caác hoaåt àöång khaác do caác vùn phoâng USAID taåi caác nûúác khúãi xûúáng vaâ taâi trúå8. Caác nûúác khaác vúái caác chûúng trònh AIDS song phûúng röång lúán hún bao göìm Ca-na-da vaâ Nauy (àûúåc phaát àöång nùm 1987); Àan Maåch, Àûác, Haâ Lan, Thuyå Àiïín, vaâ Anh Quöëc (1988); Nhêåt Baãn (1989); Bó vaâ Phaáp (1990); UÁc (1991); vaâ Thuyå Sô (1993). Baãng 5.2 cho thêëy caác con söë töíng chi tiïu trong thúâi gian nùm 1993 cuãa 12 nûúác taâi trúå lúán.

Dûúái sûå laänh àaåo cuãa GPA, nhiïìu chûúng trònh quöëc gia àaä àûúåc soaån thaão, nhiïìu biïån phaáp can thiïåp AIDS àaä àûúåc phaát àöång, vaâ nhiïìu nguyïn thuã quöëc gia àaä yá thûác àûúåc mûác àöå nghiïm troång cuãa dõch AIDS. Lêìn àêìu tiïn caác nhaâ lêåp chñnh saách cao cêëp àaä thaão luêån haânh vi tònh duåc ruãi ro cao vaâ caách thûác caác chñnh phuã phaãi àöëi phoá nhû thïë naâo. Tuy nhiïn dõch bïånh vêîn tiïëp tuåc lan traân. Vaâo àêìu thêåp niïn 1990, möåt nhoám caác quöëc gia thaânh viïn, àùåc biïåt thöng qua caác quöëc gia taâi trúå luác bêëy giúâ àang taâi trúå cho GPA, trúã nïn lo ngaåi rùçng, vúái tû caách laâ möåt böå phêån cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái, noá vêîn khöng coá àêìy àuã sûá mïånh àïí àiïìu phöëi caác nöî lûåc múã röång chöëng laåi dõch bïånh trong suöët hïå thöëng Liïn hiïåp quöëc. Cöång àöìng taâi trúå yá thûác àûúåc rùçng GPA khöng àuã khaã nùng àïí haån chïë caác nhaâ taâi trúå khoãi caånh tranh raáo riïët vúái nhau thay cho viïåc húåp taác vúái nhau xoay quanh möåt kïë hoaåch haânh àöång àaä àûúåc thöëng nhêët chung vaâ ài àïën chöî tin rùçng cêìn thiïët phaãi thaânh lêåp möåt thïí chïë quöëc tïë chuyïn mön hoaá vúái möåt sûá mïånh roä raâng laâ àiïìu phöëi cöng viïåc cuãa caác cú quan Liïn hiïåp quöëc khaác taåi cêëp àöå quöëc gia. Kïët quaã laâ hoå àaä phöëi húåp vúái UNDP, Ngên haâng Thïë giúái vaâ caác töí chûác àa phûúng khaác àïí thaânh lêåp möåt chûúng trònh Liïn hiïåp quöëc vúái muåc àñch àùåc biïåt chuyïn cho viïåc àêëu tranh vúái AIDS. Chûúng trònh höîn húåp vïì AIDS cuãa Liïn hiïåp quöëc, àûúåc biïët röång raäi dûúái tïn goåi tùæt laâ UNAIDS, àaä chñnh thûác bùæt àêìu hoaåt àöång ngaây 1/1/1996. Noá coá truå súã taåi Geneva hoaåt àöång hïët sûác chùåt cheä vúái saáu cú quan àöìng taâi trúå cuãa mònh laâ: WHO, UNDP, UNICEF, UNFPA, UNESCO, vaâ Ngên haâng Thïë giúái. Noá àûúåc àiïìu haânh búãi Ban Àiïìu Phöëi Chûúng trònh (PCB) göìm 22 quöëc gia thaânh viïn vaâ 6 töí chûác àöìng taâi trúå, cöång vúái lêìn àêìu tiïn trong hïå thöëng Liïn hiïåp quöëc laâ 5 àaåi diïån lûu àöång khöng coá quyïìn boã phiïëu cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã. Ban Àiïìu phöëi Chûúng trònh àaä giao cho UNAIDS böën vai troâ lúán: thûá nhêët, nghiïn cûáu vaâ xêy dûång chñnh saách, tûác laâ phaãi chõu traách nhiïåm vïì phêìn tham gia lúán hún nûäa cuãa caác hoaåt àöång cuãa UNAIDS so vúái trûúâng húåp GPA; thûá hai, giöëng nhû trûúâng húåp GPA trûúác àoá UNAIDS coá traách nhiïåm ài àêìu trong söë caác cú quan Liïn hiïåp quöëc trong viïåc cung cêëp höî trúå kyä thuêåt cho caác chûúng trònh phoâng chöëng AIDS quöëc gia trïn toaân thïë giúái; thûá ba, chûúng trònh naây cam kïët möåt caách chñnh thûác hún nûäa àöëi vúái viïåc vêån àöång nhên danh phoâng ngûâa vaâ giaãm thiïíu taác àöång cuãa HIV/AIDS so vúái GPA; vaâ cuöëi cuâng, UNAIDS àûúåc giao möåt nhiïåm vuå khoá khùn laâ àiïìu phöëi caác àöìng taâi trúå cuãa mònh vaâ caác cú quan Liïn hiïåp quöëc khaác. Trong vai troâ cuöëi naây, noá coá khaã nùng giaãi quyïët caác nhu cêìu àûúåc miïu taã trong phêìn tiïëp theo bùçng caách hoaåt àöång nhû möåt diïîn àaân trong àoá caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ àa phûúng coá thïí àöìng yá àoáng goáp nhiïìu hún nûäa cho nghiïn cûáu, phoâng ngûâa vaâ kiïím soaát AIDS so vúái trûúác àêy. Do húåp taác vúái caác nhaâ taâi trúå khaác taåi cêëp quöëc gia seä keáo theo viïåc caác chi phñ gia tùng àaáng kïí cho tûâng nhaâ taâi trúå vaâ seä tûúác àoaåt cuãa tûâng nhaâ taâi trúå khaã nùng nhêån vai troâ duy nhêët trong viïåc höî trúå chñnh phuã vïì möåt hoaåt àöång cuå thïí, cho nïn cú chïë naây khöng àuã khuyïën khñch caác nhaâ taâi trúå húåp taác. Do UNAIDS thiïëu quyïìn lûåc àïí bùæt buöåc phaãi coá sûå húåp taác tûâ caác töí chûác àa phûúng àöìng taâi trúå cuãa mònh, caâng ñt hún 229

Baãng 5.2. Chi tiïu Quöëc tïë vïì AIDS thöng qua caác kïnh àa phûúng vaâ song phûúng, caác nûúác taâi trúå chñnh trong nùm 1993 vaâ söë lûúång nhêåp cû tõnh (triïåu àö la trûâ trûúâng húåp coá ghi chuá khaác) Nhêåp cû tõnh Song phûúng

Àa phûúng

Caã hai

Töíng

(ngaân)

Myä

82.0

34.0

1.0

117.0

793

Phaáp

18.5

1.4

0.1

20.0

86

Anh quöëc

7.8

8.4

n.a.

16.2

147

Àûác

7.8

0.9

4.1

12.8

788

Ca-na-àa

8.2

3.1

0.3

11.6

195

Thuåy Àiïín

3.7

5.1

1.0

9.8

20

Na-uy

4.6

2.5

2.3

9.4

10

Àan Maåch

2.1

2.7

4.1

8.9

12

Uác

7.1

0.5

0.3

7.9

48

Haâ lan

2.7

2.4

0.9

6.1

43

Nhêåt Baãn

1.0

4.5

n.a.

5.5

48

Luc-xam-bua

1.0

0.3

n.a.

1.2

6

146.4

65.9

14.1

226.3

2196

Tïn nûúác

Töíng cöång cuãa 12 nhaâ taâi trúå

n.a. (Khöng aáp duång) Ghi chuá: caác con söë töíng taâi trúå khöng bao göìm tyã troång vïì AIDS trong phêìn àoáng goáp quöëc gia cho caác töí chûác cho vay àa phûúng.

Nguöìn: Laws 1996, baãng 35-1; vaâ OECD 1995, baãng 1.1 trang 24.

tûâ caác bïn song phûúng, hy voång vïì hònh thûác húåp taác nhaâ taâi trúå thïë naây chó tröng cêåy vaâo sûå haão têm cuãa caác caán böå nhên viïn cuãa caác nhaâ taâi trúå khaác nhau hoaåt àöång taåi cêëp quöëc gia - coá thïí àûúåc tùng cûúâng sûå húåp taác naây nhúâ thuác eáp kiïn trò cuãa chñnh phuã quöëc gia9.

Caác nhaâ taâi trúå cêìn têåp trung nhiïìu hún nûäa vaâo haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë Chuã nghôa võ tha chñnh laâ möåt sûå giaãi thñch cho sûå höî trúå quöëc tïë nhùçm giuáp àúä caác nûúác àang phaát triïín chöëng laåi dõch AIDS. Cuäng giöëng nhû naån àoái vaâ luä luåt taåi haãi ngoaåi coá thïí taåo ra àûúåc möåt àúåt höî trúå haâo phoáng döìn dêåp tûâ nhûäng nûúác coá àiïìu kiïån thuêån lúåi hún, caác vêën àïì bïånh têåt cuãa caác nûúác coá thu nhêåp thêëp vêîn thûúâng laâ nguyïn nhên cho sûå àoáng goáp haâo phoáng cuãa chñnh phuã cuäng nhû cuãa tû nhên.

Tuy nhiïn trong trûúâng húåp bïånh lêy nhiïîm maâ thêåm chñ ngay caã cöng nghïå y hoåc tên tiïën nhêët cuäng khöng phaãi luác naâo cuäng chûäa trõ àûúåc, vñ duå nhû bïånh lao khaáng thuöëc, viruát Ebola hay HIV, thò cuäng chñnh laâ lúåi ñch cuãa caác nûúác coá thu nhêåp cao hún phaãi giuáp cho caác nûúác ngheâo hún chöëng laåi bïånh. Chûúng 1 lêåp luêån rùçng chñnh phuã coá möåt vai troâ bùæt buöåc àöëi vúái viïåc phoâng ngûâa vaâ kiïím soaát bïånh lêy nhiïîm. Hònh 5.6 minh hoaå rùçng taåi caác nûúác cöng nghiïåp HIV àûúåc dûå tñnh laâ àaä gêy 65% söë tûã vong cuãa ngûúâi lúán do caác bïånh truyïìn nhiïîm trong nùm 1990, vaâ dûå kiïën seä chiïëm túái 96% cuãa nhûäng tûã 230

Hònh 5.6. Söë tûã vong haâng nùm

Àaä laâ nguyïn nhên tûã vong chñnh do caác bïånh truyïìn nhiïîm úã caác nûúác cöng nghiïåp. HIV coá thïí chiïëm hún gêëp 2 lêìn söë tûã vong ngûúâi lúán vaâo nùm 2020 nïëu chûäa trõ khöng coá hiïåu quaã vaâ coá thïí chõu àûúåc vïì kinh phñ vúái söë àöng ngûúâi.

Nguöìn: Murray vaâ Lopez

vong àoá vaâo nùm 2020 nïëu nhû khöng coá caác phûúng phaáp chûäa trõ múái chöëng viruát coá hiïåu quaã vaâ sùén coá röång raäi vaâ coá thïí chõu àûúåc vïì giaá caã10. Àêy laâ möåt tyã troång cao hún so vúái tyã troång cuãa HIV trong söë tûã vong do caác bïånh truyïìn nhiïîm taåi caác nûúác àang phaát triïín (xem Chûúng 1). Àaä laâ nguyïn nhên tûã vong chñnh do caác bïånh truyïìn nhiïîm úã caác nûúác cöng nghiïåp, HIV coá thïí gêëp hai lêìn söë tûã vong ngûúâi lúán vaâo nùm 2020 nïëu chûäa trõ khöng coá hiïåu quaã vaâ coá thïí chõu àûúåc vïì kinh phñ vúái söë àöng ngûúâi Mûác àöå àoáng goáp hiïån taåi vaâ tûúng lai cuãa HIV vaâo gaánh nùång caác bïånh truyïìn nhiïîm bïn trong biïn giúái caác nûúác cöng nghiïåp taåo cho hoå hai lyá do àïí tiïu tiïìn vaâo viïåc kiïím soaát HIV taåi caác nûúác coá thu nhêåp thêëp. Thûá nhêët, bêët kïí möåt baâi hoåc naâo thu àûúåc vïì viïåc laâm thïë naâo àïí giaãm töëc àöå lêy lan cuãa dõch, cho duâ thöng qua thay àöíi haânh vi hay caác tiïën böå cöng nghïå àïìu coá thïí àem aáp duång taåi nûúác mònh. Thûá hai, do HIV coá thïí truyïìn nhiïîm vaâ caác nûúác coá thu nhêåp cao hún haâng nùm coá caác cuöåc trao àöíi haâng ngaân khaách du lõch vaâ thu huát haâng ngaân kiïìu dên nhêåp cû caã húåp phaáp lêîn bêët húåp phaáp vaâo nûúác mònh, cho nïn viïåc giaãm thiïíu tyã lïå hiïån mùæc HIV taåi caác nûúác coá thu nhêåp thêëp coá möåt hiïåu ûáng thûá cêëp laâ baão vïå caác cöng dên cuãa caác nûúác coá thu nhêåp cao hún. Bùçng chûáng cho thêëy laâ caác nûúác àaä nhêån thûác àûúåc vïì lêåp luêån naây: nùm nûúác coá höî trúå nhiïìu nhêët cho nöî lûåc toaân cêìu chöëng laåi AIDS àöìng thúâi cuäng tiïëp nhêån nhiïìu kiïìu dên nhêët.

Giaã àõnh rùçng lúåi ñch tûå thên chñ ñt cuäng laâ möåt sûå giaãi thñch cho caác nûúác coá thu nhêåp cao àoáng goáp vaâo viïåc phoâng ngûâa bïånh AIDS taåi caác nûúác àang phaát triïín, thò àiïìu liïåu naây coá àuã àïí taåo ra àûúåc sûå chi tiïu töëi ûu toaân cêìu cho viïåc kiïím soaát AIDS taåi caác nûúác àang phaát triïín hay khöng? Haäy nhúá laåi thaão luêån trong Chûúng 1 vïì khoá khùn trong viïåc àiïìu phöëi caác àoáng goáp cho viïåc kiïím soaát muöîi cuãa têët caã moåi caá nhên söëng taåi nhûäng núi coá nhiïìu muöîi. Möåt khi àaä hïët muöîi, thêåm chñ ngay caã nhûäng ngûúâi khöng coá àoáng goáp gò cho nöî lûåc àoá cuäng àûúåc hûúãng lúåi. Do möîi caá nhên àïìu coá thïí hy voång “ài xe khöng mêët tiïìn” dûåa trïn àoáng goáp cuãa nhûäng ngûúâi khaác, cho nïn möîi caá nhên giûä laåi khöng àoáng goáp möåt khoaãn bùçng mûác maâ anh ta mong muöën chi cho viïåc thanh toaán naån

231

muöîi. Möåt vêën àïì “ài xe khöng mêët tiïìn” tûúng tûå àe doaå viïåc caác nûúác taâi trúå tûå nguyïån àoáng goáp cho viïåc chöëng AIDS taåi caác nûúác àang phaát triïín vúái mûác àöå maâ hoå nghô laâ viïåc thanh toaán dõch bïånh àaáng cho hoå phaãi àoáng goáp. Do phaãi gaánh chõu tònh traång “ài xe khöng mêët tiïìn” coá tñnh quöëc tïë nhû thïë naây, cho nïn nöî lûåc chöëng AIDS coá thïí àûúåc nhòn nhêån nhû möåt haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë.

Möåt loaåi haâng hoaá nûäa rêët dïî àïí cho tònh traång “ài xe khöng mêët tiïìn” xaãy ra àoá chñnh laâ thöng tin kyä thuêåt múái, vñ duå nhû loaåi àûúåc taåo ra nhúâ nghiïn cûáu y hoåc àöëi vúái àiïìu trõ bïånh AIDS vaâ caác bïånh cú höåi, vacxin AIDS, hoùåc nïëu caác kïët quaã àoá àûúåc chuyïín giao tûâ nûúác naây sang nûúác kia, thò àoá coân laâ caác thöng tin àûúåc taåo ra búãi nghiïn cûáu taác nghiïåp vïì caách thûác töët nhêët tiïëp thõ xaä höåi bao cao su àöëi vúái nhûäng ngûúâi dïî coá khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët. Àïí giaãi quyïët caác vêën àïì haâng hoaá cöng cöång àõa phûúng hay quöëc gia thûúâng phaãi coá can thiïåp cuãa chñnh phuã. Taåi cêëp àöå àõa phûúng thò àoá laâ lúåi ñch cuãa caác caá nhên coá liïn quan phaãi höî trúå chñnh phuã àaánh thuïë têët caã moåi ngûúâi vaâ sûã duång söë thuïë àoá àïí kiïím soaát muöîi vaâ chöëng laåi caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác. Möåt lêåp luêån tûúng tûå coá thïí aáp duång àûúåc cho möåt chñnh phuã quöëc tïë coá thêím quyïìn àaánh thuïë caác nûúác vaâ chi tiïu söë tiïìn thuïë thu àûúåc cho caác haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë vñ duå nhû viïåc kiïím soaát HIV/AIDS. Tuy nhiïn do caác nûúác khöng dïî gò trao nöåp chuã quyïìn cuãa mònh cho möåt siïu thïí chïë nhû vêåy vò lyá do naây hay bêët cûá lyá do naâo khaác, cêìn phaãi tòm ra möåt giaãi phaáp khaác àöëi vúái vêën àïì “ài xe khöng mêët tiïìn” quöëc tïë.

Laâ möåt giaãi phaáp thay thïë chñnh phuã, caác caá nhên söëng taåi nhûäng núi coá nhiïìu muöîi coá thïí thûúng lûúång vúái vaâ thuyïët phuåc lêîn nhau (“Töi àöìng yá seä àoáng goáp nhiïìu hún nïëu nhû öng cuäng laâm nhû vêåy”) cho túái khi huy àöång àûúåc àuã tiïìn giûäa hoå vúái nhau àïí giaãi quyïët vêën àïì chung cuãa hoå. Trong khi phaãi mêët nhiïìu thúâi gian vaâ cöng sûác tûâ caác caá nhên so vúái biïån phaáp àún giaãn laâ àaánh thuïë, thò giaãi phaáp àûúåc thûúng lûúång laåi khaã thi tiïìm taâng. Taåi cêëp àöå quöëc tïë, Liïn hiïåp quöëc laâ möåt diïîn àaân thûúng lûúång vaâ thuyïët phuåc nhû vêåy. Thöng qua töí chûác naây, caác nûúác coá thïí àûúåc thuyïët phuåc àïí àoáng goáp “phêìn cöng bùçng” cuãa mònh cho haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë, vñ duå viïåc kiïím soaát AIDS. Vêåy cho nïn theo quan àiïím cuãa kinh tïë hoåc cöng cöång, thò khöng coá gò àaáng ngaåc nhiïn caã khi caác nûúác taâi trúå àaä sùén saâng àoáng goáp cho viïåc kiïím soaát AIDS vaâ nghiïn cûáu vïì AIDS. Tuy nhiïn, do vêën àïì “ài xe khöng mêët tiïìn”, chûa chùæc caác nûúác taâi trúå seä cam kïët àoáng goáp àuã nhiïìu vò lúåi ñch chung. Àêìu tû vaâo haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë Thöng tin coá thïí phöí cêåp àûúåc vûúåt ra khoãi möåt nûúác maâ taåi àoá thöng tin àoá àûúåc taåo ra thò coá thïí xuêët sûá tûâ caác mön khoa hoåc xaä höåi hay thïí chêët. Phêìn naây thaão luêån caã hai loaåi kiïën thûác vaâ möåt loaåi haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë thûá ba: caác thïí chïë quöëc tïë.

Caác mön khoa hoåc xaä höåi vaâ y hoåc vïì dõch tïî hoåc, xaä höåi hoåc, kinh tïë hoåc, vaâ nghiïn cûáu taác nghiïåp laâ cêìn thiïët àïí doäi theo bïånh dõch vaâ àïí nùæm bùæt xem loaåi can thiïåp naâo coá thïí ngùn àûúåc hêìu hïët caác trûúâng húåp lêy nhiïîm HIV thûá cêëp phaát cho möîi möåt àö la chñnh phuã chi ra. Viïåc nghiïn cûáu khoa hoåc xaä höåi ûáng duång coá thïí taåo ra àûúåc hy voång lúán nhêët cho viïåc ngay lêåp tûác giaãm thiïíu àûúåc sûå lan truyïìn cuãa AIDS vaâ hy voång caãi thiïån phuác lúåi cho nhûäng ngûúâi söëng soát chõu töín thêët nùång nïì nhêët.

Caác mön khoa hoåc vïì sinh hoåc nhû vi sinh hoåc, miïîn dõch hoåc, vaâ viruát hoåc, hiïån àang

232

coá caác tiïën böå chêåm chaåp hûúáng túái möåt loaåi vacxin vaâ möåt phûúng thûác chûäa khoãi bïånh.

Tuy nhiïn nhûäng àiïìu khöng hoaân haão cuãa cú chïë thõ trûúâng coá nghôa laâ chó möåt tyã troång nhoã cuãa cöng taác nghiïn cûáu y sinh àûúåc thiïët kïë àïí cho ra àúâi caác saãn phêím hay kiïën thûác àem laåi lúåi ñch cho caác nûúác thu nhêåp thêëp. Uyã ban Àùåc biïåt vïì Nghiïn cûáu Y tïë cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái dûå tñnh rùçng 95% chi tiïu cho nghiïn cûáu vaâ phaát triïín y tïë àûúåc hûúáng túái giaãi quyïët caác vêën àïì y tïë chuã yïëu aãnh hûúãng túái 10% dên söë giaâu coá nhêët thïë giúái; chó coá 5% söë chi tiïu àoá àûúåc hûúáng vaâo caác loaåi bïånh laâ nguyïn nhên chuã yïëu cho gaánh nùång bïånh têåt cuãa 90% dên söë coân laåi cuãa thïë giúái (Uyã ban Àùåc biïåt 1996, tr. 102).

Möåt vai troâ quan troång cuãa caác chñnh phuã laâ, àùåc biïåt àöëi vúái caác nhaâ taâi trúå, laâm sao khuyïën khñch àûúåc nhiïìu hún nûäa cho nghiïn cûáu y tïë phuåc vuå caác nûúác coá thu nhêåp thêëp.

Loaåi haâng hoaá cöng cöång quan troång thûá ba laâ thïí chïë quöëc tïë coá taác duång taåo àiïìu kiïån cho möåt nhoám caác nûúác àiïìu phöëi hoaåt àöång cuãa hoå àïí phuåc vuå lúåi ñch chung töët nhêët cuãa mònh. Hai loaåi thïí chïë quöëc tïë coá liïn quan túái dõch AIDS laâ: nhûäng thïí chïë trong söë caác nûúác coá thu nhêåp thêëp trong khu vûåc, vaâ nhûäng thïí chïë àûa caác nûúác ngheâo vaâ caác nûúác coá thu nhêåp cao laåi vúái nhau trong möåt cuöåc àêëu tranh chung chöëng HIV/AIDS. Thöng tin tûâ caác mön khoa hoåc xaä höåi vïì caác can thiïåp haânh vi. Bêët cûá biïån phaáp can thiïåp phoâng ngûâa thaânh cöng naâo trong söë nhûäng caá nhên coá khaã nùng lan truyïìn viruát nhêët seä taåo ra nhûäng hiïåu quaã aãnh hûúãng traân ra ngoaâi coá tñnh tñch cûåc cho nûúác chuã nhaâ, dûúái hònh thûác truyïìn nhiïîm thûá phaát giaãm, maâ dûúái möåt chûáng mûác naâo àoá thò cuäng seä mang lúåi ñch cho caác nûúác khaác nûäa. Nhûng kïët quaã àêìu ra coá giaá trõ nhêët cuãa möåt can thiïåp nhû vêåy àöëi vúái thïë giúái bïn ngoaâi àoá chñnh laâ kiïën thûác coá thïí àem aáp duång àûúåc vaâo caác nûúác khaác. Caác nhaâ taâi trúå naâo taâi trúå cho nhûäng can thiïåp vïì haânh vi thò coá traách nhiïåm àaãm baão cho caác cú höåi taåo ra kiïën thûác múái tûâ nhûäng chûúng trònh nhû vêåy khöng bõ boã phñ.

Mùåc duâ sûå thuác baách phaãi hoåc hoãi tûâ nhûäng can thiïåp dûúâng nhû tûå thên noá àaä roä, thïë nhûng àaáng ngaåc nhiïn laâ vïì phûúng diïån naây ngûúâi ta múái laâm àûúåc quaá ñt. Nhûäng töíng quan taâi liïåu saách baáo múái àêy cho thêëy nhûäng àaánh giaá bùçng vùn baãn cöng böë röång raäi chó töìn taåi cho khoaãng 10% caác can thiïåp àûúåc taâi trúå cuãa nhaâ taâi trúå maâ thöi. Töìi tïå hún nûäa, trong söë vaâi trùm nghiïn cûáu àaä àûúåc xuêët baãn thò chó coá rêët ñt àûúåc tiïën haânh möåt caách kyä lûúäng àïí xaác àõnh àûúåc liïåu can thiïåp àoá coá thûåc sûå thay àöíi haânh vi coá nguy cú hay tyã lïå nhiïîm múái HIV hay khöng (Choi vaâ Coates 1994; Oakley, Fullerton, vaâ Holland 1995; Höåi àöìng Nghiïn cûáu Quöëc gia 1991)11.

Nhûäng ngûúâi àaánh giaá àaä lûu yá nhiïìu khiïëm khuyïët trong nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu sùén coá. Trong möåt söë trûúâng húåp, viïåc thiïëu caác dûä liïåu nïìn ban àêìu khiïën cho khöng thïí naâo biïët àûúåc liïåu sûå khaác nhau ào lûúâng àûúåc giûäa möåt nhoám àöëi chûáng vaâ nhoám thñ nghiïåm coá phaãi laâ do nhûäng khaác nhau giûäa hai nhoám àaä coá tûâ trûúác khi coá biïån phaáp can thiïåp vaâo hay khöng. Trong caác trûúâng húåp khaác, caác söë liïåu cú baãn ban àêìu àûúåc thu thêåp nhûng laåi khöng coá nhoám àöëi chûáng maâ dûåa vaâo àoá nhoám can thiïåp coá thïí tiïën haânh so saánh àûúåc. Möåt söë nghiïn cûáu àaä toan tñnh viïåc quyïët àõnh xem liïåu nhûäng thay àöíi vïì haânh vi coá phaãi laâ do sûå can thiïåp hay laâ do hiïåu ûáng giaã dûúåc (hay thuöëc vúâ) naãy sinh do coá sûå hiïån diïån cuãa cöng trònh nghiïn cûáu. Àïí cho chùæc chùæn, nhûäng cên nhùæc vïì mùåt àaåo lyá vaâ nhûäng phûác taåp cuãa viïåc nghiïn cûáu vúái caác àöëi tûúång laâ con ngûúâi thûúâng khiïën cho viïåc sûã duång möåt phûúng phaáp thñ nghiïåm àñch thûåc laâ hêìu nhû khöng thïí àûúåc. Möåt biïån phaáp thay thïë laâ phaãi coá caác söë liïåu cú súã ban àêìu phong phuá vaâ tiïën haânh caác thiïët kïë nghiïn cûáu giaã - thñ nghiïåm (Moffitt, 1991). Tuy nhiïn, coá rêët ñt nghiïn cûáu thûã thûåc hiïån phûúng phaáp àoá.

233

Nhûäng khaác biïåt vïì caác chuêín mûåc vïì kiïën thûác àöëi vúái caác dûúåc phêím vaâ caác tiïu chuêín kiïën thûác vïì caác biïån phaáp can thiïåp haânh vi chöëng laåi AIDS laâ rêët lúán. Do caác saãn phêím tên dûúåc coá thïí àùng kyá bùçng phaát minh saáng chïë, cho nïn caác haäng tû nhên coá thïí coá möåt àöång cú khuyïën khñch maånh meä àïí thùæng cuöåc chaåy àua túái möåt thõ trûúâng vúái möåt loaåi tên dûúåc múái. Caác chñnh phuã àaáp laåi bùçng caách quy àõnh caác cöng ty phaãi chûáng minh àûúåc sûå an toaân vaâ tñnh cöng hiïåu cuãa thuöëc múái, thûúâng vúái möåt mûác töën phñ laâ haâng triïåu àö la. Nhûäng khoaãn tiïìn naây àûúåc chi tiïu cho thêåm chñ ngay caã vúái nhûäng thûá thuöëc tûúng àöëi vùåt vaänh nhû möåt loaåi viïn thuöëc nhûác àêìu múái nhùçm àaãm baão caác tiïu chuêín rêët cao. Chñnh phuã khöng ngêìn ngaåi gò yïu cêìu phaãi coá nhûäng khoaãn töën phñ nhû vêåy, biïët rùçng caác haäng röìi seä chi tiïu söë tiïìn naây vaâo bêët cûá thûá thuöëc gò maâ hoå nghô seä qua àûúåc sûå saát haåch thò trûúâng.

Ngûúåc laåi, nhûäng biïån phaáp can thiïåp phoâng ngûâa maâ coá tiïìm nùng taåo ra àûúåc nhûäng lúåi ñch cöng cöång nhiïìu hún hùèn, dûúái hònh thûác àêíy luâi àûúåc caác trûúâng húåp lêy nhiïîm HIV thûá phaát, thò laåi phaãi chõu nhûäng tiïu chuêín yïëu keám hún nhiïìu. Do nhûäng hònh thûác can thiïåp naây khöng thïí àùng kyá bùçng phaát minh saáng chïë àûúåc vaâ chuáng taåo ra àûúåc nhûäng taác àöång ngoaåi vi lan ra ngoaâi tñch cûåc, cho nïn khu vûåc cöng noái chung phaãi taâi trúå cho chuáng. Nïëu nhû caác chñnh phuã tûå quy àõnh cho mònh phaãi tuên theo caác chuêín mûåc cuäng chùåt cheä giöëng nhû vúái nhûäng chuêín mûåc maâ hoå quy àõnh cho caác haäng saãn xuêët thuöëc tên dûúåc, thò caác biïån phaáp can thiïåp phoâng ngûâa HIV seä buöåc phaãi tuên thuã caác chuêín mûåc vïì mêîu thiïët kïë vaâ caác phûúng phaáp thu thêåp söë liïåu chùåt cheä maâ coá thïí giuáp cho cöng chuáng nùæm bùæt àûúåc liïåu möåt biïån phaáp can thiïåp seä an toaân vaâ cöng hiïåu khi aáp duång sau naây hay khöng.

Mùåc dêìu an toaân coá veã khöng laâ möåt vêën àïì, nhûng caác vñ duå vïì caác chûúng trònh trao àöíi kim tiïm vaâ tû vêën vaâ xeát nghiïåm nhiïîm HIV cho thêëy ngûúåc laåi. Chñnh nöîi lo súå laâ viïåc cung cêëp caác kim tiïm saåch coá thïí khuyïën khñch haânh vi tiïm chñch ma tuyá vaâ rùçng möåt chûúng trònh xeát nghiïåm HIV, thêåm chñ coá tû vêën keâm theo, coá thïí laâm giaãm khuynh hûúáng thûåc haânh tònh duåc an toaân trong söë nhûäng ngûúâi àûúåc noái cho biïët laâ hoå àaä coá HIV dûúng tñnh, vaâ nhû thïë thûúâng laâm suy giaãm sûå uãng höå cuãa cöng chuáng cho nhûäng chûúng trònh àoá. Cöng chuáng coá möåt lúåi ñch, vaâ thûåc sûå laâ coá quyïìn, àûúåc biïët vïì têìm cúä cuãa nhûäng “taác duång phuå” cuäng nhû cöng hiïåu cuãa biïån phaáp can thiïåp, trûúác khi hoå taâi trúå cho viïåc tiïëp tuåc hay múã röång sûå can thiïåp àoá.

Thöng tin khoa hoåc sinh hoåc vïì caác can thiïåp y hoåc. Vúái tiïìm nùng lúåi nhuêån thu àûúåc nhúâ sûå baão höå cuãa hïå thöëng baãn quyïìn phaát minh saáng chïë vaâ möåt thõ trûúâng tiïìm taâng röång lúán taåi caác nûúác cöng nghiïåp àöëi vúái möåt phûúng thuöëc chûäa khoãi AIDS, viïåc nghiïn cûáu cuãa caã caác haäng tû nhên vaâ caác viïån nghiïn cûáu phi lúåi nhuêån àûúåc tiïën haânh hïët sûác raáo riïët taåi caác nûúác cöng nghiïåp. Saãn phêím múái nhêët cuãa nghiïn cûáu nhû vêåy laâ phûúng phaáp trõ liïåu tam - dûúåc nhû àaä thaão luêån taåi Chûúng 4. Nhû àaä cho thêëy, chi phñ cao cho viïåc cung cêëp phûúng phaáp trõ liïåu naây coá nghôa laâ noá seä khöng mang laåi lúåi ñch ngay lêåp tûác cho 90% söë ngûúâi mùæc HIV àang sinh söëng taåi caác nûúác coá thu nhêåp thêëp.

Möåt söë nhaâ quan saát, yá thûác àûúåc caác chi phñ gêy trúã ngaåi naây vaâ bi quan vïì triïín voång thaânh cöng cuãa caác biïån phaáp can thiïåp haânh vi, tin rùçng hy voång duy nhêët cho viïåc giaãm àûúåc taác àöång cuãa HIV àöëi vúái caác nûúác coá thu nhêåp thêëp laâ möåt vacxin. Thïë nhûng viïåc nghiïn cûáu vacxin àuã caác thïí loaåi àang gùåp nhûäng trúã ngaåi to lúán12. Nhûäng trúã ngaåi naây bao göìm àöå phûác taåp vaâ chi phñ cho viïåc nghiïn cûáu ngaây caâng tùng, sûå cêìn thiïët phaãi baán àûúåc coá leä túái 40 triïåu liïìu duâng thò caác cöng àoaån saãn xuêët múái coá thïí àaåt àûúåc lúåi ñch

234

kinh tïë vïì quy mö; sûå bêët lûåc cuãa nhûäng ngûúâi dên taåi caác nûúác àang phaát triïín khöng mua àûúåc caác loaåi vacxin àùæt tiïìn; vaâ coá leä nghiïm troång hún caã laâ sûå dïî töín thûúng cuãa caác cöng ty trûúác caác trûúâng húåp àoâi böìi thûúâng túái mûác haâng triïåu àö la, thêåm chñ ngay caã khi chó möåt liïìu vacxin thöi gêy ra thûá bïånh maâ noá àûúåc thiïët kïë àïí phoâng ngûâa (Uyã ban Àùåc biïåt vïì Nghiïn cûáu Y tïë 1996, Robbins vaâ Freeman 1988). Möåt phêìn do caác trúã ngaåi naây maâ töíng àêìu tû cuãa khu vûåc cöng vaâ tû trïn toaân thïë giúái cho chïë taåo vacxin chó coá 160 triïåu àö la trong nùm 1993, so vúái möåt con söë dûå tñnh 1,3 tyã àö la chi cho caác phûúng phaáp khaác àïí phoâng ngûâa viïåc lêy nhiïîm HIV vaâ khoaãng 5 tyã àö la chi cho viïåc chùm soác y tïë coá liïn quan àïën HIV (FitzSimmons 1996). Àïí àaåt àûúåc nhûäng lúåi ñch quöëc tïë cöng cöång to lúán cuãa caác loaåi vacxin chöëng caác bïånh têåt cuãa caác nûúác àang phaát triïín, caác chñnh phuã phaãi àoáng vai troâ cuãa mònh. Thöng baáo thaáng nùm 1997 vïì muåc tiïu quöëc gia cuãa Myä saãn xuêët ra möåt loaåi vacxin AIDS àùåc hiïåu trong voâng 10 nùm laâ möåt tin àûúåc chaâo àoán khöng chó riïng àöëi vúái dên Myä vaâ coân àöëi vúái moåi ngûúâi trïn thïë giúái, bao göìm caã caác nûúác àang phaát triïín. Viïåc Myä choån muåc tiïu thúâi gian 10 nùm, maâ möåt söë chuyïn gia cho rùçng húi quaá laåc quan, laâ möåt lúâi nhùæc nhúã tónh taáo rùçng khöng coá möåt loaåi vacxin naâo coá thïí giaãi quyïët àûúåc vêën àïì bïånh AIDS taåi caác nûúác àang phaát triïín trong möåt tûúng lai gêìn (xem khung 5.3).

Sûå cêìn thiïët phaãi coá sûå tham gia cuãa chñnh phuã laâ hiïín nhiïn khöng chó àöëi vúái vacxin AIDS maâ coân döëi vúái caác tiïën böå y hoåc khaác nûäa, vaâ àiïìu àoá seä mang laåi lúåi ñch to lúán cho ngûúâi dên taåi caác nûúác àang phaát triïín laâ nhûäng ngûúâi maâ sûác mua yïëu keám cuãa hoå khöng taåo àuã khuyïën khñch cho caác haäng dûúåc phêím cuãa caác nûúác cöng nghiïåp. Vñ duå laâ caác loaåi thuöëc diïåt vi khuêín êm àaåo vaâ caác loaåi duång cuå chêín àoaán àún giaãn reã tiïìn àöëi vúái caác loaåi bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc kinh àiïín nhû cla-mi-di-a vaâ haå cam maâ viïåc chêín àoaán chuáng möåt caách chñnh xaác hiïån nay coân àang khoá khùn vaâ töën keám (Uyã ban Àùåc biïåt vïì Nghiïn cûáu Y tïë 1996; Elias vaâ Heise, 1994).

Nhû àaä àûúåc nïu roä qua vñ duå vïì vacxin bïånh viïm gan B trong khung 5.4, möåt khi möåt vacxin hay möåt thuöëc khaác àaä àûúåc phaát minh, thûã nghiïåm vaâ saãn xuêët àaåi traâ, thò giaá cuãa noá seä coá xu hûúáng giaãm xuöëng túái möåt mûác maâ caác haäng thûúng maåi coá thïí saãn xuêët vaâ phên phöëi möåt caách coá lúåi nhuêån àûúåc vúái söë lûúång lúán vaâ vúái caác mûác giaá coá thïí chõu àûúåc taåi caác nûúác àang phaát triïín. Vò vêåy cêìn thiïët coá sûå tham gia cuãa chñnh phuã coá leä chó laâ taåm thúâi nhûng laåi rêët quyïët àõnh.

Caác thïí chïë quöëc tïë coá thïí saãn xuêët ra nhûäng haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë.

Chuáng ta àaä lûu yá úã phêìn trïn rùçng Liïn hiïåp quöëc vaâ caác töí chûác àa phûúng khaác coá thïí cung cêëp caác diïîn àaân úã àoá caác nûúác coá thïí thuyïët phuåc lêîn nhau àoáng goáp nhiïìu hún so vúái viïåc nïëu khöng coá diïîn àaân àïí saãn xuêët möåt haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë. Hai loaåi thïí chïë quöëc tïë böí sung coá thïí giaãi quyïët àûúåc caác vêën àïì cuå thïí thuöåc loaåi “ài xe khöng mêët tiïìn” laâ caác liïn minh nghiïn cûáu y tïë cöng vaâ tû vaâ caác töí chûác húåp taác khu vûåc.

Liïn minh nghiïn cûáu y tïë giûäa khu vûåc cöng vaâ tû. Uyã ban Àùåc biïåt vïì Nghiïn cûáu Y tïë cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái múái àêy àaä coá àïì nghõ möåt “Liïn minh Phaát triïín Saãn phêím Y tïë” giûäa khu vûåc cöng vaâ tû nhên vúái sûá mïånh têåp trung cao àöå vaâo phaát triïín möåt söë lûúång nhêët àõnh caác saãn phêím cho caác nguyïn nhên gaánh nùång bïånh têåt chñnh maâ caác nöî lûåc hiïån taåi àang boã qua (1996, tr.101). Möåt liïn minh nhû thïë seä sûã duång caác phûúng phaáp khaác nhau àïí caãi tiïën caác biïån phaáp khuyïën khñch caác haäng tû nhên phaát triïín caác loaåi saãn phêím dûúåc phêím y tïë khaác hiïån àang coá nhu cêìu cêëp baách taåi caác nûúác àang phaát triïín. Nhûäng cú chïë naây coá möåt söë àoâi hoãi phaãi sûãa àöíi caác luêåt vaâ quy àõnh vïì thuïë cuãa caác nûúác tham gia, bao göìm: 235

• Höî trúå trûåc tiïëp chi phñ trong nhûäng giai àoaån àêìu phaát triïín saãn phêím.

• Phên tñch thõ trûúâng tiïìm nùng àöëi vúái möåt loaåi saãn phêím múái chuã yïëu phuåc vuå lúåi ñch cuãa nhên dên úã caác nûúác coá thu nhêåp thêëp nhêët; • Miïîn thuïë hay tinh giaãm caác quy àõnh kiïím soaát àöëi vúái viïåc phaát triïín saãn phêím cho caác nûúác coá thu nhêåp thêëp; • Àiïìu chónh thuïë trïn phaåm vi toaân cêìu àöëi vúái caác cöng ty dûúåc phêím vaâ gia haån thúâi gian hûúãng àùåc quyïìn baán thuöëc (nhûäng quy àõnh tûúng tûå nhû trong Luêåt Dûúåc phêím cho Treã em möì cöi “Orphan Drug” nùm 1993 cuãa Myä); • Àaãm baão trûúác möåt thõ trûúâng cho caác saãn phêím chùm soác sûác khoeã àaáp ûáng àûúåc nhûäng tiïu chuêín coá thïí kiïím tra khaách quan nhêët àõnh.

Khung minh hoaå 5.3: Nhûäng thaách thûác phaãi khùæc phuåc àïí tòm ra vacxin chöëng HIV Cuöën saách naây cho rùçng caác nûúác taâi trúå vaâ caác töí chûác àa phûúng coá möåt lúåi thïë caånh tranh trong viïåc khuyïën khñch nghiïn cûáu tòm vacxin HIV, àiïìu àoá phuåc vuå cho lúåi ñch cuãa chñnh hoå àöìng thúâi vuå lúåi ñch cuãa caác nûúác àang phaát triïín. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách khi bõ yïu cêìu phaãi uãng höå vêën àïì naây, hoùåc trûåc tiïëp hoùåc thöng qua caác cú chïë khuyïën khñch thñch húåp, coá quyïìn àùåt ra cêu hoãi: liïåu coá thïí coá möåt vacxin HIV/AIDS hay khöng? Cêìn phaãi vûúåt qua nhûäng thaách thûác gò?

Cêu traã lúâi ngùæn nhêët laâ nhiïìu nhaâ khoa hoåc tin rùçng quaã thûåc coá möåt loaåi vacxin, nhûng caác thaách thûác laâ vö cuâng to lúán. Thaách thûác cùn baãn nhêët laâ cêu hoãi liïåu khaã nùng phaãn ûáng miïîn dõch cuãa con ngûúâi coá thïí ngùn chùån viïåc nhiïîm HIV hay ngùn chùån bïånh trong möåt con ngûúâi coá viruát HIV sau khi tiïm vacxin hay khöng. Mùåc duâ hêìu hïët nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV àïìu coá khaã nùng phaát triïín möåt loaåt caác phaãn ûáng miïîn dõch chöëng laåi HIV (khaáng thïí laâ möåt vñ duå), nhûng phaãn ûáng naây nhòn chung khöng àuã àïí loaåi trûâ khaã nùng nhiïîm bïånh hay ngùn caãn quaá trònh phaát triïín thaânh bïånh. Khöng ai coá thïí biïët àûúåc rùçng liïåu caác phaãn ûáng miïîn dõch tûúng tûå naây coá hiïåu quaã hún khöng nïëu noá àûúåc taåo ra tûâ möåt loaåi vacxin trûúác khi tiïëp xuác vúái HIV. Àiïìu àaáng ngaåc nhiïn laâ möåt söë ngûúâi thûåc sûå coá caác phaãn ûáng baão vïå giuáp hoå khöng bõ nhiïîm HIV hay khöng bõ aãnh hûúãng búãi viruát naây. Vñ duå laâ möåt nûãa àïën ba phêìn tû treã em sinh ra khöng bõ HIV mùåc duâ meå chuáng mang viruát HIV, vaâ möåt söë ngûúâi khöng bõ nhiïîm HIV mùåc duâ liïn tuåc tiïëp xuác vúái loaåi viruát naây. Tûúng tûå nhû vêåy, möåt söë ngûúâi, goåi laâ nhûäng ngûúâi khöng tiïën triïín bïånh trong möåt thúâi gian daâi, àaä mang trong ngûúâi viruát HIV trong mûúâi nùm hoùåc lêu hún nûäa nhûng khöng bõ phaát bïånh AIDS. Hún nûäa, vacxin HIV thûã nghiïåm àaä coá hiïåu quaã baão vïå loaâi vûúån chöëng laåi viruát HIV, trong khi àoá caác loaåi vacxin khaác laåi baão vïå loaâi khó chöëng laåi viruát laâm suy giaãm hïå thöëng miïîn dõch úã khó vaâ vûúån (coân goåi laâ viruát SIV). Têët caã caác phaãn ûáng naây àïìu coá thïí möåt phêìn do möåt phaãn ûáng miïîn dõch maånh taåo ra.

Thaách thûác thûá hai liïn quan àïën sûå àa daång vïì göëc cuãa caác loaåi viruát HIV; khöng thïí àaãm baão àûúåc rùçng möåt vacxin àûúåc tòm ra àïí chöëng möåt loaåi viruát naây laåi coá thïí chöëng nhûäng loaåi viruát khaác. Caác loaåi viruát HIV tûâ núi khaác nhau trïn thïë giúái àûúåc chia thaânh mûúâi tiïíu nhoám: A, B, C, D, E, F, G, H, I vaâ O. Hêìu hïët caác nhoám naây àïìu coá mùåt taåi chêu Phi, nhoám B phöí biïën chuã yïëu úã caác nûúác àang phaát triïín. Àiïìu àaáng khñch lïå laâ nghiïn cûáu gêìn àêy cho thêëy sûå khaác nhau vïì chuãng loaåi giûäa caác nhoám viruát khöng nhêët thiïët aãnh hûúãng àïën caách chuáng phaãn ûáng àöëi vúái möåt loaåi vacxin. Tuy nhiïn, vêën àïì naây coân laâ ûu tiïn cao trong chûúng trònh nghiïn cûáu vacxin, vaâ laâ möåt vêën àïì quan troång àùåc biïåt laâ àöëi vúái caác nûúác àang phaát triïín, núi töìn taåi nhiïìu nhoám viruát khaác nhau.

Thaách thûác thûá ba laâ sûå cêìn thiïët phaãi thûã nghiïåm úã cú thïí ngûúâi: thûã nghiïåm cêìn thiïët àûúåc

236

tiïën haânh theo àuáng nhûäng tiïu chuêín vïì y àûác. Mùåc duâ àaä coá nhûäng tiïën böå trong viïåc thûã nghiïåm vacxin trïn cú thïí vûúån vaâ khó, nhûng viïåc thûã nghiïåm trïn cú thïí ngûúâi laâ àiïìu thiïët yïëu quyïët àõnh sûå an toaân vaâ hiïåu quaã cuãa möåt vacxin HIV. Hún 20 loaåi vacxin àaä àûúåc thûã nghiïåm trong giai àoaån I vaâ giai àoaån II vúái hún 2000 ngûúâi tònh nguyïån mang HIV êm tñnh, chuã yïëu úã Myä. Nhûäng cuöåc thûã nghiïåm naây cho thêëy caác loaåi vacxin thûã nghiïåm laâ an toaân (giai àoaån I) vaâ ñt nhêët möåt söë loaåi vacxin coá taác duång taåo ra nhûäng phaãn ûáng miïîn dõch nhêët àõnh vúái HIV (giai àoaån II), tûác laâ coá khaã nùng chöëng nhiïîm HIV hay lêy bïånh. Tuy nhiïn, vò cöë yá àûa HIV vaâo cú thïí ngûúâi tònh nguyïån laâ àiïìu khöng thïí nghô àïën, thöng tin vïì hiïåu quaã baão vïå chó coá thïí thu àûúåc tûâ nhûäng thûã nghïåm quy mö röång trong giai àoaån III. Cêìn coá rêët nhiïìu thûã nghiïåm giai àoaån III àïí àaánh giaá cöng hiïåu baão vïå cuãa caác loaåi vacxin khaác nhau, chöëng caác loaåi HIV khaác nhau, caác caách truyïìn bïånh khaác nhau, trong caác àiïìu kiïån khaác nhau vïì sûác khoeã, dinh dûúäng vaâ gen úã caác nûúác khaác nhau núi vacxin seä àûúåc sûã duång. Àïí thu thêåp thöng tin cêìn thiïët, nhûäng thûã nghiïåm naây phaãi àûúåc tiïën haânh úã caã caác nûúác àang phaát triïín vaâ caác nûúác cöng nghiïåp phaát triïín. Myä àaä cöng böë yá àõnh tiïën haânh thûã nghiïåm giai àoaån III trong voâng hai nùm túái, caác cuöåc thaão luêån àang diïîn ra nhùçm tiïën haânh thûã nghiïåm giai àoaån III úã möåt söë nûúác àang phaát triïín. Kïët quaã cuãa nhûäng cuöåc thûã nghiïåm naây seä àûúåc cöng böë vaâo àêìu thïë kyã túái. Leä têët nhiïn, khöng coá gò àaãm baão rùçng nhûäng thûã nghiïåm seä dêîn àïën möåt loaåi vacxin hiïåu quaã. Tuy nhiïn, nïëu khöng tiïën haânh thûã nghiïåm giai àoaån III thò khöng bao giúâ coá àûúåc möåt vacxin chöëng HIV. Nguöìn: Heyward, vaâ Osmanow 1996; FitzSimmons 1996; Gold 1996; International AIDS Vaccine Initiative (Saáng kiïën vacxin AIDS Quöëc tïë) 1996; Johnston 1996 vaâ Osmanow 1996.

YÁ tûúãng cuöëi cuâng laâ möåt caách tiïëp cêån saáng taåo àùåc biïåt àïí giaãi quyïët vêën àïì khuyïën khñch. Möåt caách àïí thûåc hiïån yá tûúãng naây laâ, möåt hay nhiïìu nûúác coá thu nhêåp thêëp, múái möåt cùn bïånh naâo àoá chûa àûúåc giaãi quyïët àêìy àuã bùçng nghiïn cûáu sinh hoaá, chaâo mua möåt söë lûúång lúán caác loaåi thuöëc sú chïë hay dûúåc phêím àaáp ûáng caác tiïu chuêín chñnh xaác, bêët kïí cuãa nhaâ saãn xuêët naâo. Àïí tin tûúãng, giaãi phaáp naây phaãi àûúåc àaãm baão búãi möåt töí húåp caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë vaâ caác nhaâ cho vay. Taâi trúå troån goái coá thïí bao göìm nhûäng khoaãn viïån trúå tûâ caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ kïët húåp möåt söë khoaãn cho vay theo laäi suêët thõ trûúâng hay cho vay ûu àaäi tûâ caác töí chûác àa phûúng hay tûâ caác nhaâ cho vay thûúng maåi. Theo caách àaãm baão àún thuêìn nhêët, khöng coá khoaãn taâi chñnh naâo àûúåc chuyïín giao trûúác khi saãn phêím cêìn thiïët àûúåc thöng qua búãi möåt phoâng thñ nghiïåm àöåc lêåp. Vò giai àoaån nghiïn cûáu vaâ phaát triïín phaãi mêët àïën nùm hay mûúâi nùm nïn chó sau khi xeát nghiïåm xong, caác cöng cuå taâi chñnh múái àûúåc thûåc thi, caác khoaãn àoáng goáp cuãa caác nhaâ taâi trúå múái àûúåc chuyïín giao, viïåc cung cêëp vaâ phên phöëi saãn phêím seä bùæt àêìu.

Khung minh hoaå 5.4. Caác Cöng ty coá thïí thu àûúåc lúåi nhuêån phaãi chùng tûâ vacxin AIDS khöng?

Töi coá thïí kïí cho caác baån nghe vïì kinh nghiïåm àöëi vúái vacxin viïm gan B àûúåc tòm ra caách àêy 20 nùm. Trong möåt vaâi nùm àêìu tiïn, giaá vacxin cao túái 25-40 àö la möåt liïìu, vaâ cêìn thiïët phaãi tiïm ba liïìu múái àuã [50 - 80 àö la giaá nùm 1997]. Do àoá caác cöng ty nhùçm vaâo thõ trûúâng cao cêëp vaâ thõ trûúâng bõ bïë tùæc. Giaá naây khöng thïí tùng lïn quaá cao mùåc dêìu coá nhu cêìu toaân cêìu àöëi vúái loaåi vacxin naây. Chó riïng Trung Quöëc, vúái 1,2 tó dên, tó lïå mùæc bïånh viïm gan laâ 10%. Tuy nhiïn, nhiïìu nûúác trong thûåc tïë nùçm ngoaâi thõ trûúâng mua baán loaåi vacxin naây.

Khi vacxin viïm gan B kïët húåp àûúåc tòm ra, giaá caã coá giaãm xuöëng möåt chuát. Hiïån nay giaá chó coân 1 àö la möåt liïìu (chûa àïën 2% giaá ban àêìu). Caách àêy böën nùm, Thaái Lan àaä àûa vacxin viïm gan B vaâo chûúng trònh tiïm chuãng múã röång. Vò vêåy têët caã treã em trong nûúác àïìu àûúåc tiïm vacxin naây.

237

Caác cöng ty phaãi nhêån ra rùçng thõ trûúâng tiïìm nùng àöëi vúái möåt loaåi vacxin HIV trong caác nûúác àang phaát triïín rêët lúán, nhûng chó coá thïí aáp duång möåt nûãa hay möåt phêìn ba giaá. Giaá cao coá thïí aáp duång cho caác nûúác cöng nghiïåp, coân caác nûúác àang phaát triïín cêìn phaãi coá möåt giaá khaác. Caác cöng ty nhêët àõnh thu lúåi tûâ sûå àêìu tû naây. Caác nûúác àang phaát triïín cuäng cêìn phaãi mua loaåi vacxin naây.

Tòm àûúåc giaãi phaáp cho vêën àïì naây laâ möåt thaách thûác rêët quan troång àöëi vúái chñnh phuã, giúái kinh doanh, caác nhaâ khoa hoåc vaâ caác töí chûác quöëc tïë”.

Tiïën sô Narth Bhamarapravati, Giaám àöëc Tiïíu ban Thûã nghiïåm vacxin HIV, ngûúâi àaä tòm ra möåt loaåi vacxin chöëng söët xuêët huyïët, cûåu Giaám àöëc Trûúâng Àaåi hoåc Töíng húåp Mahidol, Bangkok, Thaái Lan. Trñch tûâ möåt cuöåc phoãng vêën àùng trïn IAVR (1997).

Cöng nghïå phoâng chöëng AIDS cêìn thiïët nhêët - möåt loaåi vacxin chöëng nhiïîm HIV - àaä trúã thaânh àöëi tûúång quan hïå húåp taác giûäa khu vûåc cöng vaâ tû nhên. Àûúåc thaânh lêåp nùm 1996, Töí chûác Quöëc tïë Saáng kiïën Vacxin chöëng AIDS (IAVI) laâ möåt liïn minh phaát triïín saãn phêím y tïë àêìu tiïn ài theo àûúâng löëi khuyïën nghõ búãi Uyã ban Àùåc biïåt Nghiïn cûáu Y tïë. Theo àïì xuêët àêìu tiïn cuãa Quyä Rockefeller, IAVI àaä thu huát sûå höî trúå cuãa Quyä Merieux, UNAIDS vaâ Ngên haâng Thïë giúái, vaâ Until There’s a Cure, möåt töí chûác phi chñnh phuã coá quan hïå vúái cöång àöìng nhûäng ngûúâi bõ AIDS. Nhiïåm vuå cuãa hoå laâ thuác àêíy viïåc tòm ra vacxin HIV phuâ húåp sûã duång trïn toaân cêìu thöng qua khùæc phuåc búát nhûäng khoá khùn trong viïåc tòm ra vacxin vaâ lêëp caác khoaãng chöëng trong caác nöî lûåc hiïån taåi. Nùm 1997, nùm hoaåt àöång chñnh thûác àêìu tiïn cuãa IAVI, caác bïn tham gia dûå kiïën àoáng goáp töíng söë laâ 2 triïåu àïën 4 triïåu àö la cho höî trúå trûåc tiïëp nghiïn cûáu vacxin AIDS (IAVI 1997). Vúái saáng kiïën saãn xuêët vacxin AIDS cuãa Myä, thaách thûác àöëi vúái IAVI laâ àaãm baão sao cho caác chûúng trònh tòm ra vacxin khöng boã qua nhu cêìu cuãa caác nûúác coá thu nhêåp thêëp, caác nûúác chiïëm àïën 90% tó lïå nhiïîm HIV. Möåt khaã nùng ûáng duång quan troång khaác liïn minh giûäa khu vûåc tû nhên vaâ khu vûåc cöng trong lônh vûåc phoâng chöëng AIDS laâ viïåc tòm ra thuöëc diïåt vi khuêín vaâ viruát êm àaåo, giuáp cho ngûúâi phuå nûä coá thïí tûå baão vïå mònh khoãi viïåc nhiïîm viruát HIV maâ khöng cêìn àïì nghõ ngûúâi cuâng quan hïå tònh duåc phaãi duâng bao cao su. Phuå nûä ngheâo úã caác nûúác àang phaát triïín thûúâng úã thïë bêët lúåi khi thuyïët phuåc ngûúâi baån tònh sûã duång bao cao su; vaâ nhûäng phuå nûä naây cuäng thûúâng khöng coá àuã khaã nùng mua thuöëc diïåt viruát êm àaåo.

Bùçng caách àaãm baão thõ trûúâng tiïu thuå, möåt liïn minh giûäa khu vûåc tû nhên vaâ khu vûåc cöng coá thïí taåo ra caác biïån phaáp khuyïën khñch caác cöng ty dûúåc phêím phaát triïín caác saãn phêím naây. Möëi quan hïå giûäa khu vûåc cöng vaâ khu vûåc tû nhên cuäng coá thïí khuyïën khñch viïåc phaát triïín duång cuå xeát nghiïåm chêín àoaán möåt caách tin cêåy vaâ khöng töën keám caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc nhû Cla-mi-ài-a, möåt cùn bïånh àang lan traân úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ àêíy nhanh töëc àöå lan truyïìn HIV, àöìng thúâi khuyïën khñch nghiïn cûáu giaãm chi phñ cuãa caác biïån phaáp chöëng retrovirut.

Húåp taác trong vuâng: Khi dõch bïånh AIDS lêìn àêìu tiïn thu huát sûå chuá yá cuãa cöng chuáng, nhiïìu caá nhên vaâ chñnh phuã möåt söë nûúác quy traách nhiïåm cho caác nûúác laáng giïìng hay nhûäng “ngûúâi nûúác ngoaâi” noái chung vò àaä àûa viruát vaâo nûúác hoå. Nhûng moåi trûúâng húåp nhiïîm bïånh, hoùåc qua àûúâng tònh duåc, hoùåc lêy qua kim tiïm hay truyïìn maáu àïìu liïn quan àïën hai ngûúâi. Möåt trong hai ngûúâi phaãi laâ cöng dên trong nûúác thò bïånh dõch múái coá thïí truyïìn sang ngûúâi dên trong nûúác. Sau àoá bïånh dõch chó coá thïí lan truyïìn trong nûúác àûúåc nïëu coá thïm caác hiïån tûúång lêy nhiïîm khaác liïn quan àïën nhûäng ngûúâi dên khaác trong nûúác. Do àoá, àöëi vúái têët caã caác nûúác àöëi mùåt vúái vêën àïì AIDS nghiïm troång, ngûúâi dên trong nûúác chùæc àaä àoáng möåt vai troâ tñch cûåc trong viïåc truyïìn bïånh naây.

238

Quy traách nhiïåm cho nhûäng ngûúâi nûúác ngoaâi truyïìn bïånh cho ngûúâi dên trong nûúác khöng chó laâ àiïìu phi logic maâ coân laâm nguy haåi àïën nhûäng nöî lûåc chöëng laåi bïånh dõch naây. Trûúác tiïn quy traách nhiïåm cho ngûúâi nûúác ngoaâi seä taåo cho nhûäng ngûúâi khöng thûúâng xuyïn quan hïå vúái ngûúâi nûúác ngoaâi coá möåt caãm giaác an toaân giaã taåo, do àoá khöng khuyïën khñch àûúåc nhûäng haânh vi an toaân. Thûá hai, quy traách nhiïåm cho ngûúâi nûúác ngoaâi gêy aãnh hûúãng xêëu àïën möëi quan hïå vúái caác nûúác laáng giïìng, khiïën cho chñnh phuã caâng khoá khùn hún vaâ giaãm nöî lûåc phöëi húåp phoâng chöëng bïånh. Quan hïå ngoaåi giao khöng töët àe doaå lúåi ñch húåp taác kinh tïë, chùèng haån nhû àöëi vúái nhûäng ngûúâi lao àöång úã nûúác ngoaâi hay caác hoaåt àöång thûúng maåi khaác.

Thay vò quy traách nhiïåm, möåt phûúng phaáp hiïåu quaã hún laâ chñnh phuã caác nûúác laáng giïìng cuâng thaão luêån tòm ra con àûúâng húåp taác khùæc phuåc nhûäng vêën àïì khoá khùn chung àöëi vúái AIDS. Vñ duå, caác nûúác laáng giïìng coá thïí nhêët trñ khöng têíy chay nhûäng ngûúâi di cû mang HIV dûúng tñnh; chia seã thöng tin vïì caác biïån phaáp phoâng chöëng vaâ nguyïn nhên cuãa dõch bïånh; phöëi húåp chñnh saách àïí giaãi quyïët caác vêën àïì xaä höåi liïn quan àïën bïånh AIDS nhû maåi dêm, ma tuyá; trúå cêëp àiïìu trõ bïånh AIDS vaâ höî trúå caác gia àònh bõ aãnh hûúãng, traánh tònh traång khuyïën khñch ngûúâi nhiïîm HIV dûúng tñnh di cû àïí àûúåc trúå cêëp cao hún. Chñnh phuã caác nûúác taâi trúå vaâ caác töí chûác àa phûúng coá thïí àoáng möåt vai troâ hûäu ñch höî trúå caác cuöåc àöëi thoaåi giûäa caác nûúác trong vuâng.

Khùæc phuåc nhûäng trúã ngaåi chñnh trõ àöëi vúái chñnh saách AIDS hiïåu qua Nhûäng thöng àiïåp chñnh saách trong baáo caáo naây khöng phaãi laâ nhûäng phaát hiïån múái. Kïu goåi phoâng chöëng lêy nhiïîm bïånh trong söë nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát nhêët nhùçm muåc àñch kiïím soaát caác bïånh lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc, laâ nhêån àõnh àaä àûúåc thûâa nhêån caách àêy 20 nùm (Brandt 1987). Taâi trúå àiïìu trõ bïånh AIDS nhiïìu hún taâi trúå àiïìu trõ caác bïånh khaác nhû ung thû chùèng haån, àe doaå àïën chêët lûúång vaâ khaã nùng tiïëp cêån caác dõch vuå chùm soác sûác khoeã cho têët caã moåi ngûúâi laâ lúâi caãnh baáo luön àûúåc nhùæc laåi trong caác cuöåc thaão vïì caãi caách ngaânh y tïë (Ngên haâng Thïë giúái 1993). Phaát hiïån rùçng nhûäng höå ngheâo nhêët dïî bõ töín thûúng nhêët búãi caác cún söëc do nhûäng caái chïët maâ AIDS gêy ra cuäng giöëng nhû möåt nhêån àõnh trûúác àêy, laâ caác höå ngheâo rêët khoá vûúåt qua caác cún söëc. Kïët luêån rùçng “höî trúå cho ngûúâi söëng soát” do Chñnh phuã vaâ caác Töí chûác phi chñnh phuã cung cêëp cêìn nhùçm vaâo nhûäng höå gia àònh ngheâo nhêët bõ aãnh hûúãng búãi AIDS. Lúåi thïë cuãa viïåc phên quyïìn vaâ tû nhên hoaá caác chûúng trònh dõch vuå cuãa chñnh phuã rêët roä raâng. Àöëi vúái caác haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë, nhu cêìu cêìn coá nhiïìu kiïën thûác vaâ cöng nghïå hún cho caác nûúác àang phaát triïín àaä hïët sûác roä raâng bùçng bao nhiïu nùm nay röìi.

Nïëu nhûäng thöng àiïåp naây àaä trúã nïn quen thuöåc, taåi sao caác nûúác trïn thïë giúái laåi khöng haânh àöång theo nhûäng thöng àiïåp àoá. Cêu traã lúâi roä raâng khöng nùçm trong nhûäng cuöåc thaão luêån coá tñnh chêët kyä thuêåt àûúåc noái àïën rêët nhiïìu trong cuöën saách naây, maâ laåi thuöåc vïì lônh vûåc khoa hoåc chñnh trõ, möåt lônh vûåc keám phaát triïín hún caác ngaânh khaác nhû dõch tïî hoåc hay kinh tïë hoåc, vúái ñt quy luêåt àõnh hûúáng hún. Tuy nhiïn, nhûäng vñ duå vïì caác nûúác àaä àaåt àûúåc nhûäng thaânh cöng rêët khiïm töën trong phoâng chöëng AIDS cuäng coá thïí cho chuáng ta möåt söë baâi hoåc.

Caác nhoám lúåi ñch vaâ chñnh saách AIDS Nhiïìu nhoám vúái nhûäng lúåi ñch àa daång coá thïí aãnh hûúãng àïën quaá trònh thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác chñnh saách HIV/AIDS. Sûå kïët húåp nhûäng àiïím maånh cuãa caác nhoám naây cuäng 239

nhû ûu àiïím cuãa möîi nhoám thûúâng thay àöíi theo quaá trònh diïîn biïën cuãa dõch bïånh. Ban àêìu chó coá möåt vaâi nhoám quan têm àïën vêën àïì naây. Tuy nhiïn, khi dõch bïånh phaát triïín, söë lûúång caác nhoám lúåi ñch caâng tùng thò vêën àïì chñnh saách AIDS caâng trúã nïn phûác taåp hún.

Trong giai àoaån àêìu cuãa dõch bïånh, thaây thuöëc vaâ caác nhaâ cung cêëp dûúåc phêím quan têm àïën viïåc tòm hiïíu caách àiïìu trõ AIDS vaâ baão vïå sûå an toaân cho nhên viïn y tïë, àïì phoâng lêy nhiïîm qua nhûäng nöët kim chêm hay nhûäng tònh huöëng nhiïîm bïånh ngêîu nhiïn khaác trong khi laâm viïåc. Möåt nhoám khaác cuäng xuêët hiïån trong khoaãng thúâi gian àoá laâ nhoám nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV. Mùåc duâ söë lûúång nhûäng ngûúâi naây ban àêìu rêët ñt, hoå coá thïí ñt coá aãnh hûúãng chñnh trõ, nhûng hoå luön coá àöång cú rêët maånh phaãi vêån àöång chñnh phuã, búãi vò cuöåc söëng cuãa chñnh hoå coá thïí phuå thuöåc vaâo viïåc thuyïët phuåc àûúåc chñnh phuã trúå cêëp àiïìu trõ vaâ chùm soác bïånh AIDS. Khi naån dõch lan röång, quy mö cuãa caác nhoám naây vaâ khaã nùng aãnh hûúãng cuãa hoå àöëi vúái caác chñnh saách cuãa chñnh phuã tùng lïn. Truâng húåp vúái nhoám naây laâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi ruãi ro cao nhûng chûa bõ nhiïîm bïånh hay hoå hy voång laâ chûa bõ nhiïîm bïånh. Mùåc duâ nhûäng ngûúâi naây quan têm rêët nhiïìu àïën viïåc chñnh phuã trúå cêëp phoâng bïånh cho baãn thên hoå, trong giai àoaån àêìu cuãa dõch, hoå rêët khoá coá thïí tûå töí chûác thêåt quy cuã àïí vêån àöång àûúåc chñnh phuã baão vïå quyïìn lúåi cuãa hoå. Song chñnh dõch AIDS ngaây caâng khiïën cho nhûäng ngûúâi coá caác haânh vi ruãi ro cao nhêët töí chûác nhau laåi àïí baão vïå lúåi ñch cuãa mònh. Hún nûäa, caác töí chûác phi chñnh phuã phoâng chöëng HIV vaâ chùm soác bïånh nhên AIDS luön àûáng vïì phña nhûäng ngûúâi maâ hoå phuåc vuå. Cuöëi cuâng, khi söë lûúång ngûúâi mùæc bïånh AIDS caâng tùng, caác nhaâ cung cêëp baão hiïím vaâ chuã caác doanh nghiïåp laåi caâng lo lùæng hún àïën sûå gia tùng chi phñ chùm soác sûác khoeã vaâ tó lïå öëm vaâ tûã vong cao trong söë nhên viïn cuãa mònh.

Trong têët caã caác giai àoaån cuãa dõch bïånh, nhoám lúåi ñch lúán nhêët laâ nhoám coá ñt àöång cú thuác àêíy tòm hiïíu vïì vêën àïì naây hay vêån àöång vò quyïìn lúåi cuãa mònh: àoá laâ àa söë ngûúâi HIV êm tñnh, nhûäng ngûúâi ñt khi coá caác haânh vi ruãi ro. Giöëng nhû hêìu hïët nhûäng ngûúâi hay coá haânh vi ruãi ro, nhûäng ngûúâi coá mûác àöå ruãi ro thêëp coá mong muöën coá gia àònh riïng, sinh con vaâ nuöi daåy con khoeã maånh, nhòn thêëy con caái mònh trûúãng thaânh vaâ lêåp gia àònh, khöng bõ aãnh hûúãng búãi viruát HIV. Mùåc duâ baãn thên hoå khöng mùæc bïånh AIDS, nhûng trong möåt dõch bïånh lan röång, nhûäng ngûúâi naây seä thêëy rùçng giaá dõch vuå y tïë tùng cao vò nhu cêìu cao vaâ chi phñ tùng. Möåt söë ngûúâi trong söë naây ngheâo, chûa bao giúâ bõ nhiïîm HIV hay chïët vò bïånh, nhûng hoå vêîn cêìn giuáp àúä àïí thoaát khoãi caãnh ngheâo àoái.

Möåt söë ngûúâi mùæc phaãi caác bïånh kinh niïn coân nguy hiïím hún caã AIDS, nhû bïånh ung thû, thêån, àaái àûúâng vaâ khöng àuã tiïìn chûäa trõ àïí cûáu maång söëng cuãa mònh. Àïí thûåc sûå dên chuã, möåt xaä höåi phaãi tòm ra caác caách - chùèng haån bêìu cûã hay chûng cêìu dên yá - àïí nhiïìu ngûúâi vúái nhûäng quan têm nhoã àïën möåt vêën àïì naâo àoá coá thïí baây toã quan àiïím cuãa hoå möåt caách khöng töën keám vaâ coá aãnh hûúãng àïën quaá trònh tiïën triïín sûå viïåc. Caác chñnh trõ gia àûáng trûúác möåt hoâm phiïëu coá àöång cú tòm hiïíu nhûäng yá kiïën khaác nhau cuãa nhûäng ngûúâi dên bònh thûúâng vaâ xem xeát noá cuâng vúái quan àiïím cuãa nhûäng nhoám lúåi ñch nhoã hún nhûng coá nhiïìu tiïëng noái hún. Möåt chñnh phuã hûúãng ûáng sûå laänh àaåo chñnh trõ trong quöëc gia seä theo sau.

Tuy nhiïn, àöëi vúái trûúâng húåp HIV/AIDS, nhûäng chñnh saách baão vïå töët nhêët nhûäng ngûúâi dên bònh thûúâng khöng nhêët thiïët laâ nhûäng chñnh saách àûúåc ûa chuöång. Chñnh trõ gia vaâ caác quan chûác chñnh phuã baãn thên khöng biïët chùæc chùæn chñnh saách naâo töëi ûu nhêët àöëi phoá bïånh dõch, coá nhiïåm vuå khoá khùn khi giaãi thñch vúái cöng chuáng taåi sao nhûäng khoaãn thu thuïë laåi phaãi duâng àïí trúå cêëp mua bao cao su hay àiïìu trõ caác bïånh lêy

240

qua àûúâng tònh duåc cho nhûäng ngûúâi haânh nghïì maäi dêm hoùåc kim tiïm saåch àïí tiïm cho nhûäng ngûúâi sûã duång ma tuyá. Caác nhoám tön giaáo vaâ xaä höåi baão thuã, coá leä chûa nhêån thûác àûúåc àêìy àuã sûå nguy haåi lúán nïëu khöng ngùn chùån sûå lêy lan cuãa HIV, coá thïí chöëng laåi nhûäng nöî lûåc giaãm ruãi ro trong quan hïå tònh duåc thûúng maåi hay tiïm chñch ma tuyá hay phaãn àöëi khuyïën khñch sûã duång bao cao su röång raäi, xuêët phaát tûâ nöîi lo ngaåi rùçng nhûäng cöë gùæng naây seä khuyïën khñch nhûäng haânh vi maâ hoå cho laâ phi àaåo àûác. Caác nhoám doanh nghiïåp, luön suy nghô àïën lúåi nhuêån tûác thò, coá thïí aáp duång hònh thûác gêy sûác eáp àöëi vúái chñnh phuã nhû trong vúã kõch cuãa Henrik Ibsen 1883 coá tïn laâ: Möåt keã thuâ cuãa Nhên dên: möåt thêìy thuöëc khaám phaá ra rùçng caác nhaâ tùæm cöng cöång bõ ö nhiïîm nùång úã caác thõ trêën cuãa Na uy àe doaå sûác khoeã cuãa khaách du lõch, nhûng öng bõ öng thõ trûúãng dên cûã dên chuã vaâ tay chên cuãa öng ta buöåc phaãi giûä im lùång, sau cuâng öng tûå tuyïn böë mònh laâ möåt “keã thuâ cuãa nhên dên”.

Mï-hi-cö vaâ Thaái Lan laâ hai vñ duå àiïín hònh vïì hoaåch àõnh chñnh saách AIDS trong böëi caãnh caác aáp lûåc xung àöåt noái trïn. Cûåu àiïìu phöëi viïn Uyã ban Quöëc gia Mï-hi-cö Phoâng Chöëng AIDS (CONASIDA), öng Jaime Sepulveda, àaä töíng kïët phaãn ûáng cuãa chñnh phuã, caác töí chûác phi chñnh phuã, thöng tin àaåi chuáng trong ba giai àoaån tûâ 1985 àïën 1992 (Sepulveda 1992). Theo nhû nhûäng thöng tin trong baãng 5.3, phaãn ûáng cuãa chñnh phuã thay àöíi tûâ phaãn ûáng khöng nhêët quaán vaâ thiïn vïì lônh vûåc y tïë nùm 1985 -1986 chuyïín sang phaãn ûáng tñch cûåc vaâ coá tñnh chêët tham gia nùm 1985 -1992. Àiïìu àaáng ngaåc nhiïn laâ caác töí chûác phi chñnh phuã cuãa nhûäng ngûúâi àöìng tñnh luyïën aái, lûúäng tñnh luyïën aái vaâ caác töí chûác tûå do ban àêìu giûä im lùång vaâ sau àoá kõch liïåt phaãn àöëi caác chûúng trònh phoâng chöëng AIDS. Thöng qua nhûäng cöë gùæng khöng ngûâng àïí löi cuöën caác nhoám lúåi ñch naây, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cuãa chñnh phuã cuöëi cuâng àaä caãm phuåc àûúåc nhûäng ngûúâi naây, vaâ àïën giai àoaån thûá ba hoå tham gia tñch cûåc vaâo caác chûúng trònh phoâng chöëng. Trong khi àoá Pro-vida möåt nhoám tön giaáo baão thuã vaâ caác töí chûác hûäu khuynh ngaây caâng lïn tiïëng maånh meä nïëu hoå phaãn àöëi khöng hiïåu quaã.

Baãng 5.3. Phaãn ûáng vúái bïånh dõch AIDS úã Mïxico: Chñnh phuã, caác töí chûác phi chñnh phuã vaâ thöng tin àaåi chuáng Phaãn ûáng cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã Caác töí chûác phi chñnh

Caác nhoám hûäu

Phaãn ûáng cuãa giúái

phuã tûå do vaâ cuãa nhûäng

khuynh vaâ baão thuã

Thöng tin àaåi chuáng

ngûúâi àöìng tñnh nam Phaãn ûáng Chñnh phuã Khöng nhêët quaán, thiïn vïì lônh vûåc y tïë 1985 - 1986

Im lùång

Phaãn àöëi nheå

Caãnh baáo

Phaãn ûáng

Chó phaãn ûáng vúái

maånh meä

nhûäng tin giêåt gên

Kyä trõ kïë hoaåch hoáa

Bêët bònh

1987 - 1988

Phaãn àöëi

Tñch cûåc, tham gia

Phaãn àöëi

Kiïån ra toâa,

1989 - 1992

tham gia

biïíu tònh

Mïåt moãi

Ghi chuá

241

Sepulveda àûa caã giúái thöng tin àaåi chuáng vaâo danh saách caác yïëu töë taác àöång àïën quaá trònh hoaåch àõnh chñnh saách AIDS cuãa Mï-hi-cö, nhûng öng mö taã vai troâ cuãa hoå chó hûäu ñch trong tûâng trûúâng húåp. Cuöëi nùm 1992, öng coá möåt nhêån àõnh rùçng giúái thöng tin àaåi chuáng chó têåp trung vaâo söë lûúång caác trûúâng húåp mùæc bïånh AIDS maâ boã qua nhûäng thöng tin quan troång khaác vïì cùn bïånh naây: “Mùåc duâ thöng tin vïì AIDS liïn tuåc xuêët hiïån trïn caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng, nhûng nhûäng khña caånh cuå thïí vïì cùn bïånh naây khöng àûúåc àïì cêåp àïën do àoá taåo ra àûúåc nhûäng kiïën thûác töíng húåp vaâ chñnh xaác vïì AIDS vaâ caác kiïën thûác naây khöng àûúåc thaão luêån röång raäi”. Öng cuäng chó ra rùçng truyïìn hònh vaâ àaâi phaát thanh coá thïí àoáng möåt vai troâ gò àoá hún laâ caác êën phêím, àöi khi coá thïí sûã duång caác chûúng trònh trûåc tiïëp phoãng vêën, hoãi àaáp, múâi khaán giaã tham thaão luêån (Sepulveda 1992, tr.143). Tuy nhiïn, öng cuäng kïët luêån rùçng àïën giai àoaån thûá ba theo nhû baãng trïn, giúái thöng tin àaä chuyïín tûâ thaái àöå “caãnh baáo” sang “mïåt moãi” vaâ khöng muöën cung cêëp caã nhûäng thöng tin maâ cöng chuáng cêìn àïí hiïíu vïì dõch bïånh naây.

Möåt nghiïn cûáu àiïím àiïín hònh àaáng tin cêåy úã Thaái Lan àaä nïu bêåt nhûäng vêën àïì chñnh trõ coá thïí xaãy ra trong quaá trònh hoaåch àõnh vaâ thûåc hiïån chñnh saách hûúãng ûáng hiïåu quaã. Cuöëi thêåp kyã 80, mùåc duâ coá nhiïìu bùçng chûáng cho thêëy HIV lan traân rêët nhanh trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maäi dêm vaâ nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Thaái Lan nhûng möåt quan chûác chñnh phuã vêîn cho rùçng tònh traång naây vêîn àang àûúåc kiïím soaát: “Cöng chuáng khöng cêìn àûúåc caãnh baáo. Khöng coá bùçng chûáng naâo vïì sûå truyïìn bïånh trong söë nhûäng ngûúâi Thaái”. Ài àöi vúái quan àiïím àêìy laåc quan naây, chñnh phuã chó chi coá 180.000 àö la vaâo muåc àñch phoâng chöëng HIV nùm 1988 (GPA cam kïët 500.000 àö la cho Thaái Lan cuâng nùm àoá). Cöng trònh nghiïn cûáu cho thêëy rùçng trong thúâi gian dên chuã cêìm quyïìn naây, tuên theo mêîu hònh giöëng nhû nhûäng àiïìu Ibsen mö taã úã Na Uy 100 nùm trûúác, “aáp lûåc cuãa caác cêëp cao trong nöåi caác àaä khiïën cho Böå y tïë khöng àûúåc cöng böë sûå xuêët hiïån cuãa HIV ngaây caâng tùng trong dên chuáng” (Porapakkham vaâ caác taác giaã khaác 1996, tr.8).

Mùåc duâ taâi trúå quöëc gia cuãa Thaái àaä tùng lïn 2,6 triïåu àö nùm 1990, (taâi trúå cuãa caác nûúác laâ 3,4 triïåu), chñnh phuã vêîn khöng tiïën haânh möåt chûúng trònh vêån àöång maånh meä vaâ sêu sùæc àïí kiïím soaát HIV cho àïën nùm 1991-1992, khi àêët nûúác àûúåc laänh àaåo búãi Thuã tûúáng Anand Panyarachun, ngûúâi àûúåc nhûäng ngûúâi laänh àaåo àaão chñnh quên sûå böí nhiïåm. Thuã tûúáng múái àaä thûåc hiïån nhiïìu bûúác quan troång goáp phêìn laâm chêåm laåi vaâ coá leä àaão ngûúåc laåi dõch bïånh naây úã Thaái Lan. Trûúác tiïn, öng chuyïín quyïìn kiïím soaát caác chûúng trònh phoâng chöëng AIDS tûâ Böå Y tïë sang Vùn phoâng Thuã tûúáng, tùng thïm quyïìn haânh chñnh trõ cho chûúng trònh naây. Thûá hai, öng tùng ngên saách lïn gêëp 20 lêìn, túái 44 triïåu àö nùm 1993. Coá leä àiïìu quan troång nhêët laâ öng àaä khúãi xûúáng “chûúng trònh duâng bao cao su 100 phêìn trùm”, têåp trung vaâo caác nhaâ chûáa, nhû mö taã trong Chûúng 3. Kïí tûâ àoá taâi trúå cuãa Thaái Lan cho phoâng chöëng AIDS tiïëp tuåc tùng lïn, lïn túái 80 trïåu nùm 1996, möåt söë lûúång tûúng àûúng vúái hún möåt phêìn tû toaân böå töíng söë tiïìn caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë cam kïët trong lônh vûåc phoâng chöëng AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín trong nùm àoá.

Chiïën dõch vêån àöång sêu röång ban àêìu khöng chiïëm àûúåc sûå uãng höå cuãa ngaânh cöng nghiïåp du lõch àêìy aãnh hûúãng, vaâ du lõch quaã thûåc luác àoá cuäng taåm thúâi suy giaãm. Tuy nhiïn, khi AIDS àaä coá möåt võ trñ quan troång trong chûúng trònh nghõ sûå quöëc gia, sûå chöëng àöëi vúái caác giaãi phaáp cuäng giaãm dêìn - vaâ sûå uãng höå ngaây caâng tùng. Nghiïn cûáu nhêën maånh rùçng “coá quaá nhiïìu quyïìn lúåi gùæn chùåt vúái viïåc duy trò võ trñ cao cuãa caác chûúng trònh AIDS quöëc gia khiïën cho chñnh saách naây khöng thïí àaão ngûúåc àûúåc”. “Àùåc biïåt, ngên saách khöíng löì phên böí cho caác chiïën dõch phoâng chöëng HIV/AIDS khiïën cho

242

nhiïìu thaânh viïn tham gia chûúng trònh phaãi theâm muöën” (Porapakkham vaâ nhûäng taác giaã khaác, 1996, trg. 17). Do àoá, tònh hònh chñnh saách úã Thaái Lan àaä kheáp laåi thaânh möåt voâng troân, tûâ luác nhûäng nhoám lúåi ñch sûã duång aãnh hûúãng cuãa mònh àïí phaãn àöëi maånh meä chñnh saách phoâng chöëng, àïën luác nhûäng ngûúâi tham gia vaâo caác chûúng trònh phoâng chöëng thûâa nhêån nhûäng lúåi ñch roä raâng trong viïåc duy trò caác chûúng trònh àoá. Vò têët caã caác chûúng trònh liïn quan àïën nhûäng khoaãn chi cöng cöång lúán àïìu taåo ra caác nhoám phuåc vuå riïng cuãa mònh, nïn caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cêìn phaãi rêët thêån troång khi bùæt àêìu nhûäng chûúng trònh phuåc vuå lúåi ñch cuãa dên chuáng noái chung, nhû trûúâng húåp cuãa Mï-hi-cö vaâ Thaái Lan. Höî trúå cuãa caác nhaâ taâi trúå vaâ sûå nhêët trñ cuãa cöng chuáng Mùåc duâ tñnh chêët chñnh trõ cuãa vêën àïì AIDS úã möîi nûúác khaác nhau rêët nhiïìu, caác nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ caác töí chûác àa phûúng coá thïí goáp phêìn khuyïën khñch sûå nhêët trñ trong cöng chuáng vïì nhûäng phaãn ûáng coá hiïåu quaã vaâ vúái chi phñ thêëp àöëi vúái HIV thöng qua taâi trúå trûåc tiïëp vaâ sûã duång coá cên nhùæc thêån troång caác biïån phaáp khuyïën khñch vaâ caác àiïìu kiïån. Àöëi vúái caác nûúác múái úã giai àoaån sú khai cuãa dõch bïånh, dên chuáng coân chûa nhêån thûác àêìy àuã vïì dõch naây àïí coá thïí uãng höå viïåc taâi trúå lêëy tûâ ngên saách cöng cöång, khi àoá, sûå höî trúå cuãa caác nhaâ taâi trúå coá yá nghôa vö cuâng quan troång nhùçm thu thêåp caác dûä liïåu giaám saát hay xêy dûång möåt àïì aán chûáng minh. Àöi khi caác nhaâ taâi trúå àoâi hoãi möåt söë haânh àöång nhêët àõnh laâm àiïìu kiïån tiïëp nhêån möåt khoaãn viïån trúå troån goái. Tuy nhiïn, taác duång cuãa caác hoaåt àöång coá tñnh chêët àiïìu kiïån naây thûúâng rêët haån chïë vaâ coân tuyâ thuöåc caác nhaâ taâi trúå coá àöìng yá vúái tñnh hêëp dêîn cuãa àiïìu kiïån àûa ra hay khöng. Àiïìu kiïån coá thïí coá hiïåu quaã hún nïëu chñnh phuã (hay nhûäng thaânh viïn quan troång trong chñnh phuã) coá yá àõnh tiïën haânh hoaåt àöång àoá trong bêët kyâ trûúâng húåp naâo, nhûng chûa àùåt noá thaânh ûu tiïn cao àïí coá thïí hoaân thaânh.

Möåt vñ duå ûáng duång hiïåu quaã àiïìu kiïån laâ viïåc thûúng lûúång khoaãn núå 70 triïåu àö la maâ Ngên haâng Thïë giúái cho ÊËn Àöå vay. Nùm 1991, chñnh phuã nhêån àõnh ban àêìu rùçng khöng cêìn thiïët coá sûå can thiïåp cuå thïí àöëi vúái nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ caác khaách haâng cuãa hoå trong caác thaânh phöë cuãa ÊËn Àöå. Möåt nhên vêåt quan troång trong chñnh phuã ÊËn Àöå tuyïn böë rùçng “AIDS úã ÊËn Àöå khöng lêy lan qua àûúâng tònh duåc”. Sau kïët quaã nöî lûåc giûäa GPA vaâ Ngên haâng Thïë giúái, chñnh phuã ÊËn Àöå àöìng yá tùng gêëp àöi quy mö chûúng trònh AIDS àïí can thiïåp àöëi vúái nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV, do caác töí chûác phi chñnh phuã thûåc hiïån. Kïí tûâ àoá nhêån thûác vïì naån dõch AIDS lêy truyïìn bùçng àûúâng tònh duåc úã ÊËn Àöå trúã nïn roä raâng ngay caã àöëi vúái caác cêëp cao nhêët trong chñnh phuã, minh chûáng búãi baâi phaát biïíu cuãa Thuã tûúáng Deva Gowda nùm 1997. Ngûúâi ta chuyïín têåp trung tûâ thaão luêån coá cêìn thiïët phaãi can thiïåp àöëi vúái nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao hay khöng sang laâm thïë naâo àïí can thiïåp möåt caách töët nhêët.

Nhûäng vñ duå trïn àêy cho thêëy caác nhaâ taâi trúå coá thïí caãi thiïån àaáng kïí thúâi àiïím vaâ chêët lûúång cuãa caác phaãn ûáng cêëp quöëc gia vúái dõch HIV/AIDS. Tuy nhiïn, nhûäng dêîn chûáng trong Chûúng 3 vaâ àêìu chûúng naây cho thêëy caác nhaâ taâi trúå thûúâng chúâ àúåi cho àïën khi bïånh AIDS àaä phaát triïín sang sau quaá giai àoaån sú khai múái bùæt àêìu coá caác biïån phaáp höî trúå. Mùåc duâ caác söë liïåu cho thêëy, caác töí chûác àa phûúng chûá khöng phaãi caác töí chûác song phûúng thûúâng thûåc hiïån viïåc chuyïín giao nguöìn lûåc àïën caác quöëc gia coá dõch úã giai àoaån têåp trung, caã hai loaåi töí chûác naây khöng höî trúå caác nûúác möåt caách àêìy àuã ngay tûâ giai àoaån dõch sú khai, khi coá thïí àaåt àûúåc nhûäng lúåi ñch lúán nhêët vúái möåt khoaãn chi phñ nhoã nhêët. Chuáng töi seä quay trúã laåi vêën àïì naây trong nhûäng khuyïën nghõ chñnh saách

243

trong Chûúng 6.

Nhûäng caá nhên laâ nhûäng ngûúâi taåo ra möåt sûå thay àöíi Mùåc duâ chûúng naây, vaâ hêìu nhû caã cuöën saách naây àïìu têåp trung chuã yïëu noái vïì chñnh phuã caác nûúác, caác nhaâ taâi trúå, caác nhoám, àöi khi möåt caá nhên duäng caãm coá thïí thay àöíi caách nghô cuãa caã möåt quöëc gia hay möåt xaä höåi àöëi vúái HIV/AIDS, múã àûúâng cho nhûäng haânh àöång phaãn ûáng hiïåu quaã vaâ tñch cûåc hún. Caác caá nhên coá thïí laâ nhûäng ngûúâi laänh àaåo chñnh trõ cuãa möåt àêët nûúác hay nhûäng ngûúâi nöíi tiïëng nhû caác vêån àöång viïn àiïìn kinh hay caác ngöi sao àiïån aãnh, nhûäng ngûúâi chûa bõ nhiïîm bïånh. Hoå cuäng laâ nhûäng ngûúâi, coá thïí nöíi tiïëng hay khöng nöíi tiïëng, àaä bõ nhiïîm HIV nhûng coá sûác maånh vaâ loâng duäng caãm àïí vêån àöång sûå hûúãng ûáng cuãa caã quöëc gia.

Vñ duå vïì nhûäng ngûúâi nhû vêåy úã caác nûúác cöng nghiïåp àûúåc caã thïë giúái biïët àïën. Nûä diïîn viïn Elizabeth Taylor àaä daânh gêìn nhû toaân böå thúâi gian cuãa mònh àïí gêy quyä AIDS. Nhûäng ngûúâi khaác nhû cöng nûúng àaä quaá cöë Diana cuãa Anh quöëc àaä laâm giaãm búát ài mùåc caãm vaâ nöîi súå haäi chó àún giaãn bùçng caách chuåp aãnh àang öm möåt àûáa treã bõ AIDS. Trong söë caác vêån àöång viïn àiïìn kinh cuãa Myä, vêån àöång viïn lùån Greg Louganis, ngöi sao tennis àaä quaá cöë Arthur Ashe vaâ ngöi sao boáng röí Magic Johnson àaä goáp phêìn tuyïn truyïìn nhêån thûác vïì cùn bïånh naây bùçng caách cöng khai noái vïì sûå nhiïîm bïånh cuãa hoå.

Nhûng nhûäng nhên vêåt naây àûúåc biïët àïën möåt caách röång raäi vaâ thûúâng àûúåc caã thïë giúái ngûúäng möå, vaâ viïåc hoå xuêët thên tûâ caác nûúác cöng nghiïåp coá nghôa laâ nhûäng hoaåt àöång sêu röång cuãa hoå coá ñt khaã nùng vûúåt qua àûúåc sûå phuã nhêån cuãa dõch bïånh úã caác nûúác àang phaát triïín. Khi ngûúâi dên úã caác nûúác ngheâo biïët rùçng nhûäng ngöi sao maân baåc hay caác vêån àöång viïn àiïìn kinh úã caác nûúác giaâu bõ nhiïîm bïånh, hoå luön nghô rùçng “Àiïìu àoá khöng thïí xaãy ra úã àêy” - mùåc duâ 90% trûúâng húåp nhiïîm HIV xaãy ra úã caác nûúác àang phaát triïín. Vò vêåy, têët caã caác nûúác vaâ caác xaä höåi cêìn nhûäng caá nhên duäng caãm uãng höå möåt phaãn ûáng coá hiïåu quaã vúái HIV/AIDS. Khi caác caá nhên coá nhûäng haânh àöång tñch cûåc, nöî lûåc cuãa hoå coá aãnh hûúãng quan troång àïën nhêån thûác vaâ thaái àöå cuãa cöng chuáng.

May thay, khi nhêån thûác vïì naån dõch gia tùng, ngaây caâng coá nhiïìu caác caá nhên úã caác nûúác àang phaát triïín thïí hiïån vai troâ laänh àaåo cuãa mònh. Xin kïí ra àêy ba vñ duå: baâi phaát biïíu cuãa Thuã tûúáng ÊËn Àöå Deve Gowda nhêån àõnh HIV/AIDS laâ möåt vêën àïì y tïë quöëc gia àaä goáp phêìn khùæc phuåc yá nghô ÊËn Àöå khöng bõ àe doaå búãi viruát naây. Töíng thöëng Dam-bia Kenneth Kaunda khi thûâa nhêån trûúác cöng chuáng rùçng con trai öng àaä chïët vò AIDS, àaä thuác àêíy sûå hûúãng ûáng cuãa caã àêët nûúác ngùn chùån sûå lan traân cuãa naån dõch. Cuöëi cuâng, Marina Mahathir, con gaái cuãa Thuã tûúáng Ma-lay-xi-a Mahathir. Mohamad, chuã tõch höåi àöìng chöëng AIDS cuãa Ma-lay-xi-a, möåt töí chûác phi chñnh phuã àaä lïn tiïëng caã trong nûúác vaâ quöëc tïë, noái rùçng cêìn cam kïët chñnh trõ maånh hún nûäa àïí huy àöång nguöìn lûåc cêìn thiïët cho phoâng ngûâa coá hiïåu quaã.

Möåt trong nhûäng ngûúâi uãng höå hûúãng ûáng hiïåu quaã nhêët àöëi vúái naån dõch laâ nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV. Philly Lutaaya, möåt ca sô vaâ nhaåc sô rêët nöíi tiïëng úã U-gan-da laâ ngûúâi chêu Phi nöíi tiïëng àêìu tiïn thûâa nhêån rùçng anh àaä bõ nhiïîm HIV. Anh àaä duâng thúâi gian coân laåi khi sûác khoãe vêîn coân àïí viïët caác baâi haát noái vïì cuöåc àêëu tranh vúái bïånh AIDS vaâ anh àaä ài khùæp caác nhaâ thúâ vaâ trûúâng hoåc úã U-gan-da àïí truyïìn ài thöng àiïåp phoâng chöëng vaâ hy voång. San khi Lutaaya chïët úã tuöíi 38, töí chûác Saáng kiïën Philly Lutaaya Initiative vêîn tiïëp tuåc cöng viïåc cuãa anh. Vúái sûå giuáp àúä cuãa UNICEF, Saáng kiïën àaä taâi trúå cho nhûäng buöíi giaãng baâi úã caác trûúâng hoåc vaâ caác cöång àöìng úã khùæp núi trïn àêët nûúác

244

U-gan-da, nïu nhûäng têëm gûúng àêëu tranh cuãa haâng trùm ngûúâi nhiïîm HIV. Möåt chûúng trònh truyïìn hònh 90 phuát noái vïì cuöåc àêëu tranh chöëng bïånh AIDS cuãa Lutaaya àûúåc phaát hònh nùm 1990 àaä àïën vúái haâng triïåu ngûúâi xem truyïìn hònh trïn toaân thïë giúái (Graham 1990, Kogan 1990, McBrier 1995).

Nhûng möåt ngûúâi khöng nhêët thiïët phaãi nöíi tiïëng trûúác khi nhiïîm bïånh thò múái coá thïí coá aãnh hûúãng caá nhên lúán. Coá leä nhûäng ngûúâi duäng caãm nhêët laâ nhûäng ngûúâi bònh thûúâng, sau khi nhiïîm bïånh daám àûáng lïn thûâa nhêån bïånh tònh cuãa mònh, trûúác nhûäng thaái àöå kyâ thõ vaâ phên biïåt vaâ vúái möåt nguöìn taâi chñnh ñt oãi, àaä lïn tiïëng kïu goåi sûå hûúãng ûáng tñch cûåc hún tûâ phña cöng chuáng. Têët caã caác caá nhên naây laâ nhûäng têëm gûúng lúán nhêët àöëi vúái nhûäng ngûúâi àûúåc tiïëp xuác vúái hoå, möåt söë ngûúâi àûúåc caã nûúác biïët àïën. Khung minh hoaå 5.5 laâ cêu chuyïån vïì möåt ngûúâi bònh thûúâng nhû vêåy, möåt nhên viïn baão vïå úã möåt nhaâ maáy, àaä nêng cao nhêån thûác vïì HIV/AIDS úã Thaái Lan nhû thïë naâo.

Chûúng naây phên tñch vai troâ cuãa chñnh phuã, caác nhaâ taâi trúå, vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã trong viïåc taâi trúå vaâ thûåc hiïån caác phaãn ûáng chñnh saách coá hiïåu quaã àïí phoâng chöëng HIV. Chûúng naây lêåp luêån rùçng möîi loaåi hònh töí chûác coá nhûäng àiïím maånh riïng vaâ coá àïí möåt phaãn ûáng hiïåu quaã toaân cêìu chöëng HIV/AIDS, têët caã caác nhoám naây cuâng vúái vö söë caác caá nhên mêîu mûåc khaác phaãi laâm viïåc hûúáng vïì möåt muåc àñch chung laâ khùæc phuåc dõch bïånh.

Nhû chûúng naây àïì cêåp, rêët nhiïìu viïåc àaä àûúåc thûåc hiïån; nhûng phên tñch cuäng cho thêëy coân möåt söë yïëu àiïím lúán. Chñnh phuã coá nhiïåm vuå àiïìu phöëi töíng thïí phaãn ûáng cuãa caã nûúác àöëi vúái bïånh dõch. Laâ möåt phêìn cuãa traách nhiïåm trïn, chñnh phuã cuãa nhiïìu nûúác, àùåc biïåt laâ caác nûúác àang phaát triïín, cêìn nhêån traách nhiïåm cao hún trong caác hoaåt àöång giaám saát dõch tïî cú baãn vaâ phoâng chöëng dõch bïånh. Caác töí chûác phi chñnh phuã thûúâng àoáng möåt vai troâ quan troång trong viïåc höëi thuác chñnh phuã haânh àöång; Chñnh phuã lûåa choån àöëi taác laâ caác töí chûác phi chñnh phuã coá khaã nùng múã röång têìm vúái cuãa mònh, àùåc biïåt tiïëp cêån vúái caác nhoám bõ boã ngoaâi lïì xaä höåi àïí giuáp nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët tûå baão vïå mònh vaâ baão vïå nhûäng ngûúâi khaác. Caác nhaâ taâi trúå vaâ caác töí chûác àa phûúng àaä höî trúå vaâ taâi trúå rêët nhiïìu cho nhûäng nöî lûåc naây. Nhûng caác nhaâ taâi trúå cêìn têåp trung nguöìn lûåc vaâ sûå chuá yá nhiïìu hún vaâo nhûäng nûúác maâ naån dõch chûa thu huát sûå chuá yá cuãa caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách súã taåi, àùåc biïåt laâ caác nûúác maâ dõch bïånh múái úã giai àoaån sú khai, khi phoâng ngûâa coá hiïåu quaã-chi phñ cao nhêët. Hún nûäa, caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë coá khaã nùng àùåc biïåt trong viïåc huy àöång taâi trúå vaâ nhûäng hoaåt àöång höî trúå khaác àöëi vúái caác haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë, vñ duå nhû àaánh giaá caác phûúng aán phoâng chöëng HIV vaâ giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS, hay nghiïn cûáu möåt loaåi vacxin coá hiïåu quaã úã caác nûúác àang phaát triïín.

Nhûäng nöî lûåc naây cuäng vûâa laâ lúåi ñch cuãa caác nhaâ taâi trúå vaâ vûâa laâ lúåi ñch cuãa caác nûúác àang phaát triïín, cêìn àûúåc chuá yá vaâ uãng höå. Cuöëi cuâng, caác nhaâ taâi trúå coá traách nhiïåm phöëi húåp caác hoaåt àöång úã cêëp quöëc gia, kïí caã phöëi húåp giûäa caác nhaâ taâi trúå vúái nhau vaâ vúái chñnh phuã quöëc gia.

Mùåc duâ khöng coá möåt giaãi phaáp dïî daâng àïí giaãi quyïët caác vêën àïì chñnh trõ vaâ kyä thuêåt maâ HIV/AIDS gêy ra, vñ duå cuãa caác nûúác trïn thïë giúái cho chuáng ta hy voång rùçng nhûäng ngûúâi coá thiïån chñ, cuâng cöång taác vúái nhau coá thïí vûúåt qua àûúåc naån dõch toaân cêìu naây.

Chûúng tiïëp theo vaâ cuäng laâ chûúng cuöëi cuâng töíng kïët nhûäng khuyïën nghõ chñnh saách lúán vaâ àõnh hûúáng tûúng lai.

245

Baãng 5.5. Möåt ngûúâi mùæc bïånh AIDS àaä taåo ra möåt sûå thay àöíi Khi Cha-on Suesum bõ nhiïîm HIV tûâ möåt ca truyïìn maáu, anh àaä bõ sa thaãi khoãi nhaâ maáy, núi trûúác àêy anh laâm baão vïå; vúå cuãa anh, cuâng laâm trong möåt nhaâ maáy, cuäng bõ sa thaãi. Nùm 1987, Cha-on quyïët àõnh cöng khai noái vïì trûúâng húåp mùæc bïånh cuãa mònh vaâ nhêån cöng viïåc tuyïn truyïìn chöëng AIDS trong Hiïåp höåi Phaát triïín Dên söë vaâ Cöång àöìng cuãa Thaái Lan, möåt töí chûác phi chñnh phuã.

Cha-on rêët nhanh choáng xuêët hiïån trïn caác buöíi noái chuyïån trïn truyïìn hònh vaâ trïn caác trang nhêët cuãa caác túâ baáo lúán nhêët úã Thaái Lan. Kïët quaã laâ anh nhêån àûúåc sûå thöng caãm cuãa cöng chuáng vúái sûå khoá khùn cuãa anh, àaánh dêëu sûå thay àöíi cuãa caã xaä höåi trong viïåc àöëi phoá vúái dõch bïånh.

Trong khi Cha-on vêîn coân àang söëng khoeã maånh, hoaåt àöång cuãa anh chuã yïëu têåp trung vaâo viïåc chöëng sûå phên biïåt àöëi xûã àöëi vúái nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV. Tuy nhiïn, vò caã dên töåc àïìu àûúåc chûáng kiïën sûå tiïën nhanh àïën bïånh AIDS vaâ cuöëi cuâng laâ caái chïët cuãa anh, möåt vêën àïì khaác cuäng àûúåc chuá yá. Ngûúâi Thaái bùæt àêìu hiïíu rùçng AIDS laâ coá thûåc vaâ baãn thên hoå cuäng coá thïí nhiïîm bïånh vaâ chïët. Di saãn cuöëi cuâng maâ anh àïí laåi laâ sûå tiïëp nhêån vaâ uãng höå maånh meä caác nöî lûåc phoâng chöëng HIV trïn àêët nûúác Thaái Lan (Porapakkham vaâ nhûäng taác giaã khaác 1996).

Ghi chuá: 1. Tñnh toaán naây sûã duång con söë ûúác tñnh 4,8 tyã àö la töíng mûác chi höî trúå y tïë trong nùm 1990 (Ngên haâng Thïë giúái 1993c, tr. 166).

2.Mùåc duâ chi tiïu cho chûúng trònh AIDS quöëc gia khöng thïí hiïån àêìy àuã töíng mûác chi tiïu quöëc gia cho caác chûúng trònh AIDS, nhûng noá coá thïí thïí hiïån àûúåc hêìu hïët mûác chi tiïu àoá trong nùm 1993.

3.Hiïåu quaã cuãa chi tiïu cuãa nhaâ taâi trúå àöëi vúái chi tiïu quöëc gia àûúåc dûå tñnh dûúái möåt giaã thuyïët hiïån haânh laâ vöën taâi trúå cuãa quöëc gia khöng aãnh hûúãng àïën vöën taâi trúå cuãa nhaâ taâi trúå sau khi àûa vöën taâi trúå vaâo laâm möåt biïën söë höìi quy trong phûúng trònh höìi quy àïí dûå baáo vöën taâi trúå quöëc gia. Sau khi loaåi aãnh hûúãng cuãa GDP theo àêìu ngûúâi (tñnh lo-ga-rñt), dên söë vaâ söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV, hïå söë (tñnh theo lo-ga-rñt) cuãa mûác chi tiïu cuãa nhaâ taâi trúå laâ 0,01 vúái möåt chó söë thöëng kï tñnh bùçng 0,08. Caác cöng cuå cêìn thiïët àïí xaác àõnh möåt mö hònh hïå quaã àöìng thúâi giûäa vöën taâi trúå quöëc gia vaâ quöëc tïë khöng coá, vò vêåy khöng thïí loaåi trûâ möåt mêîu hònh nhû vêåy.

4.Hai möëi quan hïå naây dûúâng nhû khöng phaãi laâ kïët quaã cuãa möåt quyïët àõnh quöëc gia giaãm búát taâi trúå cho AIDS àïí àaáp ûáng laåi möåt caãm nhêån cho rùçng caác nhaâ taâi trúå hiïån àang cung cêëp vöën taâi trúå nhû vêåy röìi. Xem muåc ghi chuá 3.

5.Theo caác söë liïåu hiïån coá, vöën taâi trúå àa phûúng vúái töíng söë 605,7 triïåu àö la trong giai àoaån naây, nhiïìu hún 22% so vúái mûác taâi trúå song phûúng. Ngên haâng Thïë giúái cho vay 2 khoaãn vay lúán, möåt cho ÊËn Àöå vay 70 triïåu àö la vaâ möåt cho Bra-xin vay (töíng quy mö dûå aán Bra-xin laâ 250 triïåu àö la, trong àoá 160 triïåu àö la laâ àûúåc vay tûâ Ngên haâng Thïë giúái). Khoaãn cho ÊËn Àöå vay vúái mûác laäi suêët ûu àaäi àûúåc daânh cho nhûäng nûúác coá thu nhêåp thêëp nhêët vaâ vò vêåy tûúng àûúng vúái khoaãng 50 triïåu àö la cho khöng (Arias vaâ Serven 1997). Khoaãn cho Bra-xin vay coá mûác laäi suêët cao hún àûúåc daânh cho nhûäng nûúác khöng ngheâo bùçng, do àoá tyã lïå cho khöng tûúng àûúng seä nhoã hún khaá nhiïìu. Àïí phuåc vuå cho muåc àñch phên tñch naây, sûå khaác biïåt giûäa khoaãn vay vaâ khoaãn cho khöng khöng àûúåc tñnh àïën taåi àêy.

246

6.Luêåt thuïë thûúâng cêëm caác töí chûác phi lúåi nhuêån baán cöí phêìn àïí huy àöång vöën giöëng nhû caác haäng võ lúåi nhuêån àûúåc tûå do laâm nhû vêåy.

7.Xem, vñ duå nhû, “Caác Töí chûác Phi Chñnh phuã Böi nhoå Chñnh saách kiïím soaát AIDS” (1994). Chuáng ta haäy gaåt sang möåt bïn möåt thûåc tïë laâ chñnh phuã coá thïí àaåi diïån möåt caách khöng hoaân haão caác lúåi ñch cuãa cöng chuáng.

8.Vaâo cuöëi nùm 1997, USAID àaä chuêín bõ caác chûúng trònh àïí kïë nhiïåm AIDSCAP. 9.Do töíng mûác ngên saách cuãa caác nhaâ taâi trúå cho AIDS khöng àöíi taåi möåt nûúác tiïëp nhêån, nûúác àoá coá thïí thu àûúåc lúåi nïëu nhû caác chûúng trònh AIDS cuãa nûúác naây àûúåc xêy dûång nhû möåt töíng thïí nhêët quaán vaâ têët caã moåi nhaâ taâi trúå àïìu àöëng yá taâi trúå cho möåt phêìn cuãa töíng àoá. Tuy nhiïn kinh nghiïåm cho thêëy laâ chi tiïu cuãa möåt nhaâ taâi trúå naâo àoá taåi möåt nûúác thûúâng khöng cöë àõnh. Trong nhûäng trûúâng húåp khi ngên saách cuãa nhaâ taâi trúå cho möåt nûúác àûúåc cöë àõnh trong ngùæn haån, thò noá vêîn coá thïí phên böí linh hoaåt giûäa caác lônh vûåc. Vêåy cho nïn mûác àöå taâi trúå cho AIDS cuãa möåt nhaâ taâi trúå tuyâ thuöåc vaâo caác àaåi diïån cuãa nûúác naây muöën taâi trúå cho caác dûå aán AIDS maâ chñnh phuã cuãa hoå cho pheáp taâi trúå. Ngûúâi ta thûúâng noái caác nhaâ taâi trúå thñch “Giûúng ngoån cúâ” cuãa mònh lïn trïn möåt dûå aán, àïí hoå coá thïí nhêån cöng lao cuãa mònh àöëi vúái dûå aán trïn trûúâng quöëc tïë vaâ àöëi vúái trong nûúác. Nhûäng khuyïën khñch naây dêîn àïën tònh traång laâ khöng möåt nhaâ taâi trúå naâo laåi muöën taâi trúå caác chi phñ vêån haânh ban àêìu cuãa caác chûúng trònh AIDS hay möåt böå phêån cuãa bêët kyâ phêìn naâo cuãa chûúng trònh. Bêët kïí nöî lûåc naâo muöën àiïìu phöëi caác nhaâ taâi trúå, cho duâ laâ song phûúng hay àa phûúng, àïìu buöåc phaãi àêëu tranh chöëng laåi nhûäng hònh thûác khuyïën khñch tiïu cûåc naây.

10.Dûå àoaán naây dûåa trïn giaã àõnh rùçng con söë nhûäng trûúâng húåp mùæc múái seä öín àõnh taåi moåi khu vûåc trïn thïë giúái möåt khi tyã lïå mùæc múái giaãm xuöëng coân möåt nûãa mûác cao nhêët cuãa noá. “Viïåc lûåa choån möåt giaá trõ cên bùçng cho tyã lïå mùæc múái bùçng 50% cuãa tyã lïå mùæc múái cao nhêët thò hoaân toaân coá tñnh chêët ngêîu nhiïn vaâ khöng tñnh àïën caác tiïën böå maâ coá thïí àaåt àûúåc trong viïåc thay àöíi haânh vi hoùåc nhûäng bûúác àöåt biïën cuãa cöng nghïå vñ duå nhû möåt loaåi vacxin hoùåc möåt hoaá liïåu phaáp hiïåu quaã hún. Kïët quaã laâ, cêìn phaãi coá sûå thêån troång àaáng kïí trong viïåc lyá giaãi nhûäng con söë dûå àoaán HIV naây, àùåc biïåt cho caác nùm sau nùm 2005” (Murray vaâ Lopez 1996, tr. 347).

11.Xem caác vñ duå trong chûúng 3 vaâ phêìn toám tùæt nhûäng àaánh giaá sêu saát vïì caác biïån phaáp can thiïåp phoâng ngûâa taåi caác nûúác àang phaát triïín trong Phuå luåc A cuãa baáo caáo naây.

12.Vaâo àêìu nùm 1985 (Viïån Y hoåc 1985, tr. viii), ngûúâi ta àaä quan saát thêëy “möåt sûå suy giaãm nhiïåt tònh tham gia cuãa caác cöng ty dûúåc phêím vaâo nghiïn cûáu, phaát triïín vaâ saãn xuêët vacxin”.

13.Caác mön khoa hoåc haânh vi cuäng coá thïí àoáng goáp thöng tin seä laâm tùng lúåi nhuêån cuãa möåt biïån phaáp can thiïåp y hoåc. Vñ duå, Uyã ban chêu Êu àang baão trúå möåt “nghiïn cûáu triïín voång thõ trûúâng” vïì caác thuöëc saát truâng êm àaåo taåi Bra-xin, Cöt-ài-voa, Ai Cêåp, ÊËn Àöå, Kï-ni-a, Phi-lip-pin, Ba Lan, vaâ Nam Phi. Möåt phaát hiïån cho thêëy phuå nûä sùén saâng chi tiïìn cho loaåi tên dûúåc naây seä nêng cao nhûäng biïån phaáp khuyïën khñch cho caác haäng tên dûúåc tû nhên àêìu tû vaâo phaát triïín nhûäng loaåi tên dûúåc naây (Phên tñch AIDS chêu Phi 1996).

247

CHÛÚNG 6

CAÁC BAÂI HOÅC TÛÂ QUAÁ KHÛÁ, CAÁC CÚ HÖÅI CHO TÛÚNG LAI

Trong voâng hai thêåp kyã qua, loaåi viruát suy giaãm miïîn dõch cú thïí con ngûúâi naây àaä êm thêìm lêy lan trïn khùæp toaân cêìu, aãnh hûúãng sêu sùæc àïën cuöåc söëng cuãa con ngûúâi, gia àònh vaâ xaä höåi. Noá khöng phên biïåt ranh giúái quöëc gia vaâ khöng trûâ giúái thûúång lûu. Khi caác nhaâ nghiïn cûáu phaát hiïån ra sûå lêy lan cuãa viruát HIV, tòm ra àûúåc caách phoâng traánh vaâ caác khaã nùng lêy nhiïîm thò àaä coá haâng triïåu ngûúâi úã caã caác nûúác cöng nghiïåp vaâ caác nûúác àang phaát triïín bõ nhiïîm röìi. ÚÃ caác nûúác bõ dõch hoaânh haânh nùång nhêët taåi vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi, ngheâo àoái, thêët hoåc, sûác khoeã keám, phuå nûä àõa võ thêëp vaâ sûå bêët öín vïì chñnh trõ caâng laâm cho HIV lan traân maånh. Khi caác cú quan y tïë úã Àöng Phi xaác àõnh àûúåc cùn bïånh “mong manh” bñ hiïím naây laâ AIDS vaâo àêìu thêåp niïn 80 thò viruát HIV àaä lêy lan röång khùæp trong söë caác àöëi tûúång coá nguy cú lêy nhiïîm cao, vaâ àaä lan röång trïn toaân böå khöëi dên cû chung.

Trïn mùåt trêån y hoåc, tuy àaä coá nhiïìu tiïën böå nhûng cho àïën nay vêîn chûa coá loaåi vacxin naâo àïí phoâng chöëng HIV vaâ chûa coá phûúng thuöëc naâo àïí chûäa khoãi bïånh AIDS. Caác nhaâ nghiïn cûáu vïì dûúåc àaä thaânh cöng trong viïåc keáo daâi àaáng kïí cuöåc söëng cuãa möåt söë bïånh nhên nhiïîm viruát HIV vaâ mùæc bïånh AIDS úã caác nûúác cöng nghiïåp. Tuy nhiïn, caác liïåu phaáp àiïìu trõ naây vêîn coân rêët àùæt, khöng phaãi luác naâo cuäng thaânh cöng, vaâ ngûúâi ta khöng biïët chuáng giuáp keáo daâi cuöåc söëng àûúåc bao lêu. Chi phñ cho caác liïåu phaáp múái naây coân rêët cao, vaâ caác yïu cêìu àïí triïín khai chuáng cuäng rêët lúán, àïën mûác khöng thïí trúã thaânh khaã thi úã caác nûúác coá thu nhêåp thêëp vaâ coá thïí laâm phaá saãn caác hïå thöëng y tïë úã caác quöëc gia coá thu nhêåp trung bònh.

Caác baâi hoåc kinh nghiïåm tûâ hai thêåp kyã qua Chuáng ta àaä thu àûúåc nhiïìu baâi hoåc kinh nghiïåm rêët quyá baáu trong hai thêåp kyã qua trong àêëu tranh vúái àaåi dõch naây. Giúâ àêy chuáng ta biïët rùçng HIV khöng dïî lêy lan vaâ chuáng coá thïí bõ ngùn chùån nïëu chuáng ta coá nhûäng thay àöíi trong haânh vi. Caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác cho thêëy dêëu hiïåu cuãa caác haânh vi coá nguy cú, ngùn chùån vaâ àiïìu trõ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc naây coá thïí laâm chêåm laåi mûác àöå lêy truyïìn cuãa HIV. Ngûúâi ta biïët rùçng hiïån nay àaä coá caác biïån phaáp ngùn chùån HIV/AIDS vúái chi phñ thêëp vaâ coá hiïåu quaã cao cho caác nûúác àang phaát triïín. Thay àöíi haânh vi àaä laâm giaãm nguy cú lan truyïìn HIV trong caác nhoám àûúåc xaác àõnh úã caác nûúác khaác nhau nhû UÁc, Thaái Lan vaâ U-gan-àa. Vaâ coá rêët nhiïìu àiïìu kiïån àïí laâm giaãm nheå sûå àau àúán vaâ keáo daâi cuöåc söëng cho nhûäng bïånh nhên

248

nhiïîm HIV úã caác nûúác àang phaát triïín, chùèng haån thöng qua caác biïån phaáp àiïìu trõ vúái chi phñ thêëp caác bïånh nhiïîm truâng cú höåi, àùåc biïåt laâ lao phöíi.

Chuáng ta cuäng coá thïí ruát ra àûúåc baâi hoåc tûâ nhûäng sai lêìm vïì chñnh saách trong quaá khûá. Khöng möåt nûúác naâo, duâ giaâu hay ngheâo, coá thïí traánh khoãi nguy cú lêy nhiïîm HIV. Chñnh phuã caác nûúác cêìn phaãi haânh àöång caâng súám caâng töët. Nïëu caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách chúâ àúåi àïí àïën khi AIDS giïët chïët nhiïìu ngûúâi thò HIV àaä lêy lan rêët röång vaâ caác biïån phaáp phoâng chöëng seä keám hiïåu quaã, viïåc laâm giaãm sûå lêy nhiïîm seä khoá khùn hún, vaâ nïëu khöng coá sûå chûäa trõ thò bïånh dõch naây vaâ caác taác àöång ghï gúám cuãa noá coá thïí seä dai dùèng haâng thêåp kyã. Sûå thay àöíi haânh vi cêìn têåp trung trûúác hïët vaâo àöëi tûúång coá haânh vi dïî lêy nhiïîm cao nhêët - nhûäng ngûúâi coá thïí àaä bõ nhiïîm vaâ vö tònh truyïìn bïånh cho ngûúâi khaác. Nhûng sûå phên biïåt àöëi xûã vúái àöëi tûúång naây laåi laâm cho hoå khoá thay àöíi haânh vi, vaâ laâm caãn trúã caác nöî lûåc nhùçm giaãi quyïët caác taác àöång cuãa AIDS. Vai troâ cuãa chñnh phuã Kinh nghiïåm cuäng cho thêëy rùçng sûå tham gia tñch cûåc cuãa chñnh phuã laâ nhên töë quan troång trong viïåc khùæc phuåc cùn bïånh AIDS. Chó chñnh phuã múái coá àuã khaã nùng vaâ àiïìu kiïån chi cho caác haâng hoaá cöng cöång cêìn thiïët cho viïåc theo doäi vaâ kiïím soaát àûúåc cùn bïånh naây nhû: giaám saát dõch tïî hoåc, nghiïn cûáu cú baãn vïì haânh vi tònh duåc, thu thêåp thöng tin àïí xaác àõnh caác nhoám coá nguy cú cao, vaâ àaánh giaá chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa caác biïån phaáp can thiïåp. Caác caá nhên, vúái nhûäng àiïìu kiïån riïng cuãa hoå seä khöng àêìu tû àuã cho caác hoaåt àöång naây. Chñnh phuã cuäng coá traách nhiïåm höî trúå laâm giaãm búát caác taác àöång ngoaåi vi tiïu cûåc cuãa caác haânh vi nguy cú cao àöìng thúâi ngùn chùån viïåc phên biïåt àöëi xûã laâm caãn trúã thay àöíi haânh vi cuãa hoå. Nïëu khöng coá nhûäng nöî lûåc kïí trïn cuãa chñnh phuã thò nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV coá thïí seä khöng giaãm àuã caác haânh vi nguy cú cuãa hoå túái mûác xaä höåi mong muöën. Chñnh phuã coân àoáng vai troâ àaãm baão sûå cöng bùçng cho nhûäng ngûúâi ngheâo khoá nhêët trong viïåc tiïëp cêån àûúåc caác biïån phaáp phoâng chöëng HIV vaâ àiïìu trõ bïånh AIDS. Caác chûác nùng quan troång khaác maâ hêìu hïët chñnh phuã caác nûúác àang cöë gùæng thûåc hiïån cuäng coá thïí àoáng goáp quan troång vaâo viïåc kòm haäm sûå lêy lan cuãa HIV laâ: thuác àêíy sûå tùng trûúãng kinh tïë dûåa trïn cú súã sûã duång nhiïìu lao àöång àïí àêíy luâi sûå àoái ngheâo; àaãm baão caác dõch vuå xaä höåi cú baãn, trêåt tûå vaâ kyã cûúng, quyïìn con ngûúâi vaâ quyïìn súã hûäu taâi saãn; vaâ baão vïå ngûúâi ngheâo. Àêìu tû cho viïåc hoåc haânh cuãa phuå nûä; àaãm baão quyïìn bònh àùèng cuãa phuå nûä vïì viïåc laâm, trong thûâa kïë, ly hön vaâ caác thuã tuåc vïì nuöi dûúäng con caái laâ möåt phêìn trong nhiïåm vuå röång lúán naây. Caác chñnh saách naây khöng nhûäng mang laåi nhûäng lúåi ñch phaát triïín röång lúán maâ coân coá têìm quan troång àöëi vúái phoâng ngûâa HIV vaâ àöëi phoá vúái taác àöång cuãa noá. Caãi caách caác hïå thöëng y tïë, nhû nïu Baáo caáo vïì Phaát triïín cuãa Ngên haâng Thïë giúái nùm 1993 (World Bank 1993c) seä nêng cao hiïåu quaã cuãa viïåc cung cêëp caác dõch vuå y tïë, trong àoá coá caã viïåc phoâng chöëng HIV vaâ bïånh LQÀTD, vaâ seä giaãm àûúåc taác àöång cuãa AIDS lïn hïå thöëng y tïë, úã nhûäng núi coá dõch bïånh nghiïm troång vaâ àaä coá caác chûúng trònh xoaá àoái giaãm ngheâo àõnh hûúáng, cêìn kïët húåp nhûäng chûúng trònh naây vúái caác nöî lûåc khaác àïí giaãm taác àöång túái nhûäng thaânh viïn gia àònh söëng soát, àùåc biïåt laâ treã em, trong caác gia àònh ngheâo khoá nhêët coá ngûúâi lúán bõ chïët vò AIDS. Chuáng ta biïët rùçng coá nhûäng chñnh saách coá thïí coá taác duång, thïë nhûng caác nûúác àang phaát triïín laåi gùåp phaãi nhiïìu trúã ngaåi liïn quan àïën taâi chñnh, chñnh trõ vaâ quaãn lyá trong thûåc thi chuáng. Caác nguöìn taâi chñnh thò rêët haån heåp. ÚÃ caác nûúác coá thu nhêåp thêëp, chi phñ haâng nùm cho y tïë tûâ caác nguöìn cöng cöång vaâ tû nhên tñnh trung bònh chó chiïëm 16 àö la 249

trïn àêìu ngûúâi (1). Tyã lïå naây chó bùçng 1/10 töíng söë caác nguöìn lûåc úã caác nûúác coá thu nhêåp trung bònh, vaâ chó bùçng 0,7% trïn töíng söë 2.300 àö la chi phñ cho y tïë trïn möåt àêìu ngûúâi möîi nùm úã caác nûúác coá thu nhêåp cao. Chñnh phuã cuãa nhiïìu nûúác àang phaát triïín coân thiïëu nùng lûåc trong thûåc hiïån caác chñnh saách phûác taåp vaâ àa daång, (Baáo caáo vïì Phaát triïín cuãa Ngên haâng Thïë giúái nùm 1997 (World Bank 1997a) uãng höå maånh meä quan àiïím cho rùçng vai troâ cuãa chñnh phuã phaãi tûúng xûáng vúái nùng lûåc cuãa mònh. Àïí chöëng laåi sûå lêy truyïìn cuãa HIV vaâ giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS, seä coá hiïåu quaã nhêët nïëu chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín têåp trung caác nguöìn lûåc taâi chñnh vaâ caác nguöìn lûåc khaác vaâo möåt söë hoaåt àöång nhêët àõnh mang tñnh khaã thi maâ coá khaã nùng àaåt hiïåu quaã cao vïì chi phñ. AÁp lûåc cuãa cöng chuáng vaâ tûâ caác nhaâ taâi trúå nûúác ngoaâi coá thïí khiïën chñnh phuã caác nûúác naây phaãi nöî lûåc laâm quaá nhiïìu viïåc vúái nguöìn lûåc quaá ñt oãi, do àoá laâm giaãm hiïåu quaã cuãa caác chûúng trònh. Chñnh phuã caác nûúác coá thïí tùng cûúâng hiïåu quaã cuãa hoå thöng qua löi cuöën sûå tham gia cuãa khu vûåc tû nhên, caác töí chûác phi chñnh phuã coá uy tñn, nhûäng caá nhên bõ aãnh hûúãng nghiïm troång nhêët vaâ caác töí chûác cöång àöìng vaâo viïåc thiïët kïë vaâ thûåc hiïån caác hoaåt àöång phoâng chöëng HIV/AIDS mang tñnh ûu tiïn cao. Tuy nhiïn, phöëi húåp vaâ quaãn lyá caác hoaåt àöång naây coá thïí phên taán nùng lûåc cuãa chñnh phuã.

Caác cú höåi laâm thay àöíi tiïën trònh cuãa dõch bïånh Dõch HIV/AIDS, möåt khi àaä phaát sinh röìi, coá thïí phaãi mêët haâng thêåp kyã múái coá thïí àêíy luâi àûúåc. Caác mö hònh dõch tïî hoåc dûå àoaán rùçng tûâ nùm 1996 àïën nùm 2001 seä coá tûâ 10 triïåu àïën 30 triïåu trûúâng húåp nhiïîm bïånh múái úã caác nûúác àang phaát triïín. Nhûng diïîn biïën trong tûúng lai cuãa dõch bïånh naây khöng phaãi àaä àûúåc êën àõnh chùæc chùæn. Möåt lyá do lyá giaãi tñnh chêët rêët bêët thûúâng trong dûå àoaán tûúng lai cuãa dõch bïånh naây laâ khöng ai biïët àûúåc mûác àöå con ngûúâi ta, àùåc biïåt nhûäng ngûúâi coá nguy cú nhiïîm vaâ laâm lêy truyïìn HIV nhêët, thay àöíi haânh vi àïí àöëi phoá vúái loaåi viruát naây. Chó coá haânh àöång phöëi húåp têåp trung cuãa caác nûúác àang phaát triïín, núi coá hún 90% trûúâng húåp nhiïîm HIV, thò múái coá thïí cûáu söëng àûúåc haâng triïåu con ngûúâi (Xem khung minh hoaå 6.1).

Ngùn chùån sûå lêy lan cuãa caác dõch sú khai Haânh àöång cöng cöång chung coá thïí taåo ra nhûäng chuyïín biïën rêët lúán cho 2,4 tyã ngûúâi hiïån àang úã trong caác khu vûåc maâ bïånh dõch naây àang úã giai àoaån sú khai. Caác khu vûåc àang phaát triïín coá dõch bïånh chiïëm túái 1/2 dên söë toaân cêìu, chiïëm 2/3 dên söë cuãa caác nûúác àang phaát triïín vaâ gêìn 40% dên söë cuãa caác nûúác coá thu nhêåp thêëp (baãng 6.1). Möåt nûãa nûúác ÊËn Àöå, toaân böå Trung Quöëc trûâ tónh Vên Nam, In-àö-nï-xi-a, Phi-lip-pin, hêìu hïët Àöng Êu vaâ Liïn Xö cuä, Bùæc Phi, vaâ 1/3 caác nûúác Myä La tinh vaâ vuâng Ca-ri-bï àang coá dõch úã giai àoaån naây. Taåi caác khu vûåc trïn, HIV vêîn chûa lan röång, thêåm chñ úã trong caã caác àöëi tûúång maâ haânh vi cuãa hoå khiïën hoå coá nguy cú bõ nhiïîm bïånh. Nhûng caác nûúác coá dõch coân úã giai àoaån sú khai khöng thïí cho rùçng hoå seä khöng bao giúâ bõ aãnh hûúãng. Têët caã caác nûúác hiïån nay coá bïånh AIDS àaä lan röång àïìu àaä coá thúâi kyâ phuã nhêån dõch bïånh naây laâm cho viruát coá àuã thúâi gian àïí cuãng cöë chöî àûáng cuãa noá.

Caác khu vûåc úã giai àoaån sú khai naây laâ cú höåi to lúán àïí chñnh phuã vaâ caác nhaâ taâi trúå coá thïí ngùn chùån dõch HIV bùçng caách can thiïåp súám vaâ tñch cûåc. Giaám saát dõch tïî hoåc úã caác àöëi tûúång coá haânh vi nguy cú cao nhêët vaâ nghiïn cûáu caác haânh vi nguy cú cao trong cöng chuáng vaâ trong caác nhoám cuå thïí mang laåi lúåi ñch lúán úã giai àoaån naây. Coá thïí loaåi trûâ trûúác àûúåc möåt dõch HIV/AIDS vúái ñt chi phñ, thöng qua viïåc khuyïën khñch haânh vi tiïm chñch an toaân trong söë nhûäng ngûúâi nghiïån ma tuyá, vaâ khuyïën khñch tònh duåc an toaân vaâ

250

ngùn ngûâa bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc thöng qua sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi coá mûác àöå hoaåt àöång tònh duåc cao. Chuáng ta àïìu biïët àiïìu naây coá thïí thûåc hiïån àûúåc. Taåi Chûúng 3 chuáng töi àaä nïu roä vñ duå vïì nùm thaânh phöë taåi àoá sûå can thiïåp súám àaä giuáp cho mûác àöå lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá duy trò úã mûác dûúái 5%, thêåm chñ ngay caã khi tyã lïå hiïån nhiïîm HIV tùng voåt lïn trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá taåi caác thaânh phöë lên cêån. Kinh nghiïåm àaä chó ra rùçng nhûäng biïån phaáp can thiïåp súám têåp trung vaâo nhûäng nhoám coá nguy cú cao vïì lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc coá thïí cuäng àaåt hiïåu quaã tûúng tûå.

Nhûäng cöë gùæng phoâng bïånh têåp trung vaâo nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët coá thïí gêy tranh caäi vïì mùåt chñnh trõ, àùåc biïåt nhûäng cöë gùæng àûúåc àoá àûúåc caãm nhêån búãi möåt söë têìng lúáp nhên dên nhû laâ khuyïën khñch caác haânh vi chöëng xaä höåi vaâ phi àaåo àûác.

Nhûäng nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách àöëi mùåt vúái nhûäng chöëng àöëi nhû vêåy coá nghôa vuå phaãi laâm roä rùçng phoâng ngûâa lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao laâ caách töët nhêët àïí baão vïå moåi ngûúâi.

Khung minh hoaå 6.1. Àaánh giaá sûác maånh cuãa phoâng ngûâa úã ba quöëc gia Caác chûúng trûúác àaä nïu roä mö phoãng dõch bïånh úã caác quêìn thïí dên cû giaã àõnh khaác nhau. Caái gò coá thïí xaãy ra úã möåt quöëc gia thûåc sûå?

Mö hònh hoáa caác lúåi ñch tiïìm taâng cuãa caác can thiïåp cho möåt quöëc gia cuå thïí àoâi hoãi phaãi coá thöng tin vïì caác àùåc àiïím haânh vi vaâ sinh hoåc cuãa quêìn thïí dên cû - loaåi hònh vaâ phên böë caác haânh vi nguy cú, söë ngûúâi tham gia vaâo caác haânh vi àoá, mêîu hònh pha tröån tònh duåc vaâ tyã lïå hiïån mùæc caác bïånh LQÀTD khaác trong caác nhoám dên cû cuå thïí. Nhûäng thöng tin nhû trïn hiïëm khi coá vaâ khêín thiïët cêìn. Àang coá caác nöî lûåc thñch ûáng mö hònh STDSIM àïí aáp duång cho Nai-rö-bi, Kï-ni-a vaâ caác mö hònh iwgAIDS vaâ SimulAIDS àûúåc thñch ûáng àïí dûå àoaán taác àöång cuãa caác can thiïåp úã Cam-pala, U-gan-da (Berstain vaâ caác TG khaác 1997).

Tuy nhiïn, chuáng ta coá thïí coá àûúåc möåt söë yá niïåm vïì taác àöång coá thïí cuãa caác can thiïåp thay àöíi haânh vi nguy cú cao bùçng caác aáp duång möåt söë thöng söë cuãa caác quöëc gia cuå thïí vaâo möåt vaâi mö hònh hiïån coá. Kïët quaã mö phoãng ba quöëc gia coá dõch bïånh úã caác giai àoaån khaác nhau In-àö-nï-xia (sú khai), Bra-xin (têåp trung) vaâ Cöët-ài-voa (lan röång) - àûúåc ruát ra tûâ möåt mö hònh do Ngên haâng Thïë giúái phaát triïín(1). Giöëng nhû mö hònh STDSIM sûã duång trïn àêy trong baáo caáo naây, mö hònh cuãa Ngên haâng Thïë giúái mö phoãng sûå lan truyïìn cuãa HIV thöng qua tònh duåc lûúäng tñnh vaâ tûâ meå sang con. Mö hònh tñnh àïën caác yïëu töë nhû sûå töìn taåi cuãa bïånh LQÀTD, sûå sûã duång bao cao su laâ nhûäng yïëu töë aãnh hûúãng túái saác xuêët truyïìn nhiïîm HIV. Thïm vaâo àoá, noá mö phoãng sûå truyïìn nhiïîm thöng qua truyïìn maáu, duâng chung kim tiïm chñch vaâ caác quan hïå àöìng tñnh luyïën aái.

Caác thöng söë cuå thïí cuãa caác quöëc gia duâng cho mö phoãng naây dûåa trïn thöng tin tûâ caác cuöåc àiïìu tra vaâ caác nghiïn cûáu úã tûâng quöëc gia cuäng nhû nhûäng ûúác tñnh coá thöng tin. Chuáng töi chó ra dûúái àêy taác àöång mö phoãng cuãa viïåc tùng sûã duång bao cao su trong hai nhoám dên cû coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët: phuå nûä coá 500 baån tònh múái möåt nùm (chiïëm 1 phêìn trùm hay ñt hún töíng söë phuå nûä) vaâ phuå nûä (hay nam giúái, úã quöëc gia maâ truyïìn nhiïîm qua tònh duåc àöìng tñnh luyïën aái àûúåc mö phoãng) coá möåt baån tònh múái möîi thaáng (chiïëm tûâ 5 àïën 10% dên cû). Caác mö phoãng chó cho thêëy taác àöång cuãa tùng sûã duång bao cao su trong hai nhoám vúái tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët tûâ 20% lïn 80% vaâ tûâ 5% lïn 15% tûúng ûáng, giûäa nùm 1997 vaâ 2000. ÚÃ Bra-xin núi duâng chung kim tiïm àoáng vai troâ quan troång trong viïåc lan truyïìn HIV, tyã lïå duâng kim tiïm saåch trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy àûúåc giaã àõnh tùng tûâ 20 lïn 80%. Cuöëi cuâng, àïí so saánh, chuáng töi chó ra hiïåu quaã cuãa viïåc tùng sûã duång bao cao su trong söë phuå nûä coá quan hïå öín àõnh tûâ 1% lïn 3% úã Cöët-ài-voa vaâ tûâ 5 lïn 10% úã In-àö-nï-xi-a, giûäa nùm 1997 vaâ 2000. Caác mö phoãng chó ra kïët quaã cuãa caác can thiïåp naây cho àïën nùm 2010(2)

251

* ÚÃ In-àö-nï-xi-a, tyã lïå hiïån nhiïîm HIV coân thêëp, ñt hún 0,01% dên söë bõ nhiïîm. Tuy nhiïn, trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, àöìng tñnh luyïën aái vaâ nhûäng ngûúâi giaã trang khaác giúái tñnh tyã lïå naây cao túái 3%. Tùng nhanh sûã duång bao cao su trong söë hai nhoám coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët coá thïí ngùn cho mûác nhiïîm HIV trong dên cû chung khöng vûúåt quaá 0,2%. Tùng sûã duång bao cao su trong söë phuå nûä coá caác quan hïå öín àõnh coá taác àöång rêët ñt. * ÚÃ Bra-xin, vúái dõch bïånh úã giai àoaån têåp trung, möåt sûå tùng sûã duång bao cao su trong hai nhoám coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët àuã àêíy tyã lïå hiïån nhiïîm HIV xuöëng coân 2% vaâo nùm 2010.

Tùng sûã duång kim tiïm saåch seä thuác àêíy tiïën trònh trïn, nhûng tûå thên noá khöng àuã àïí laâm giaãm àaáng kïí tyã lïå hiïån nhiïîm. * ÚÃ Cöët-ài-voa, núi tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong dên cû chung àaä lïn àïën mûác 13%, dõch bïånh, nïëu khöng coá thay àöíi haânh vi naâo, seä tiïëp tuåc tùng vaâ nhiïîm àïën 16% dên cû vaâo nùm 2010. Can thiïåp àïí tùng maånh sûã duång bao cao su trong söë nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët seä laâm giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm xuöëng coân 9% vaâo nùm 2010. Ngûúåc laåi, tùng sûã duång bao cao su trong söë phuå nûä coá quan hïå öín àõnh chó coá taác àöång khöng àaáng kïí.

Nhûäng kïët quaã naây dûå tñnh taác àöång maâ caác chûúng trònh coá thïí coá nïëu chuáng thaânh cöng trong viïåc thay àöíi haânh vi cuãa quêìn thïí dên cû coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët. Tuy nhiïn, nhûäng kïët quaã naây àaánh giaá thêëp taác àöång nïëu caác khu vûåc dên cû khaác cuäng coá thïí thay àöíi haânh vi, hoùåc àöìng thúâi vúái hoùåc do caác can thiïåp. Thöng tin chi tiïët hún vïì haânh vi tònh duåc úã caác nûúác naây laâ cêìn thiïët àïí coá àûúåc nhûäng mö hònh chñnh xaác hún.

1. Mö hònh naây goåi laâ “Dûå baáo AIDS” hay PRAY, àûúåc mö taã chi tiïët trong Bulatao (1991) 2. Sûã duång bao cao su tiïëp tuåc tùng vúái töëc àöå nhû vêåy cho àïën nùm 2020, nùm cuöëi cuãa thúâi kyâ mö phoãng. Noá àaåt 90% vaâ 70% úã hai nhoám coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët vaâ cêån cao nhêët. Trong söë phuå nûä coá ñt baån tònh hún, tyã lïå naây chó àaåt túái 10-35%.

Baãng 6.1. Phên böí dên söë caác nûúác àang phaát triïín theo giai àoaån dõch bïånh vaâ thu nhêåp

Thu nhêåp thêëp

a

Thu nhêåp

Thu nhêåp

trung bònh thêëp

trung bònh

Giai àoaån

Dên söë

dõch bïånh

(triïåu)

%

(triïåu)

%

(triïåu)

%

(triïåu)

%

Sú khai

1735

37

503

11

28

1

2265

49

Têåp trung

1008

22

320

7

311

7

1640

35

Lan röång

181

4

3

0

42

1

226

5

151

3

307

7

42

1

500

11

3075

66

1133

24

422

9

4630

100

Khöng roä Töíng dên söë Söë nûúác

b

60

Dên söë

46

Dên söë

Töíng

17

Dên söë

123

a. Dên söë cuãa Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå, caã hai àïìu laâ nhûäng nûúác coá thu nhêåp thêëp, àaä àûúåc phên böë giûäa giai àoaån sú khai vaâ giai àoaån têåp trung cuãa dõch, dûåa trïn caác giai àoaån taåi caác tónh vaâ bang tûúng ûáng. b. Bêët cûá sai söë naâo vïì töíng söë àïìu do laâm troân söë.

Nguöìn: Caác nhoám thu nhêåp lêëy tûâ Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái 1997 (Ngên haâng Thïë giúái 1997a). Giai àoaån cuãa dõch vaâ dên söë nùm 1995 lêëy tûâ baãng 2 cuãa phuå luåc thöëng kï cho baáo caáo naây.

252

Hònh khung 6.1

Haån chïë dõch bïånh têåp trung Caác nûúác àang phaát triïín coá dõch bïånh úã giai àoaån têåp trung - tûác laâ núi maâ tyã lïå hiïån nhiïîm HIV vûúåt quaá 5% taåi möåt hay hún möåt nhoám coá haânh vi nguy cú cao, thïë nhûng chûa coá tyã lïå àoá trong quêìn thïí dên cû chung - laâ möåt nhoám àa daång caác nûúác coá thu nhêåp thêëp vaâ trung bònh, vúái möåt loaåt caác daång ruãi ro khaác nhau. Taåi Myä Latinh, U-cra-in, tónh Vên Nam Trung Quöëc, phêìn lúán Àöng Dûúng vaâ Àöng Bùæc ÊËn Àöå, dõch bïånh àaä àaåt túái giai àoaån têåp trung àöëi vúái nhoám tiïm chñch ma tuyá; taåi nhiïìu nûúác Myä Latinh, dõch bïånh cuäng àaä àaåt giai àoaån têåp trung àöëi vúái nhoám àöìng tñnh luyïën aái vaâ tònh duåc lûúäng tñnh nam. Ngoaâi ra, HIV nhiïîm vaâo hún 5% cuãa nhoám ngûúâi tònh duåc khaác giúái nguy cú cao, trong àoá bao göìm nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm taåi Nam ÊËn Àöå, Àöng Dûúng vaâ phêìn lúán chêu Phi. Möåt khi nhiïîm HIV àaä àaåt àïën tyã lïå cao trong söë nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng bõ nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn viruát nhêët, thò viïåc khöëng chïë dõch bïånh laâ khoá khùn vaâ àoâi hoãi phaãi coá haânh àöång quyïët liïåt - thïë nhûng caái àoá coá thïí laâm àûúåc. Thaái Lan àaä tiïën haânh möåt nöî lûåc lúán khi nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá vaâ gaái maäi dêm bõ khaám phaá laâ coá tyã 253

lïå lêy nhiïîm cao. Möåt chñnh saách bao cêëp cho caác chûúng trònh khuïëch trûúng bao cao su vaâ àiïìu trõ caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc cho gaái maäi dêm vaâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao khaác, böí sung bùçng viïåc phöí biïën thöng tin röång raäi cho toaân thïí cöng chuáng, àaä haå thêëp tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë caác tên binh trong voâng möåt vaâi nùm. Khöng phaãi têët caã moåi nûúác àïìu coá thiïët chïë töí chûác hay nùng lûåc thi haânh nhû Thaái Lan. Möîi nûúác seä phaãi tûå mònh tòm ra löëi ài riïng. Thïë nhûng cho duâ chiïën thuêåt naâo àûúåc aáp duång ài chùng nûäa, thò chiïën lûúåc nïìn taãng thûåc hiïån caác biïån phaáp can thiïåp öì aåt nhùçm thay àöíi haânh vi cuãa nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV nhêët laâ hïët sûác quan troång.

AÁp duång thaânh cöng chñnh saách naây àoâi hoãi phaãi coá thöng tin töët hún vïì tñnh hiïåu quaã chi phñ cuãa caác biïån phaáp can thiïåp thay thïë nhùçm ngùn ngûâa sûå lêy truyïìn HIV. Caác cöng trònh nghiïn cûáu coá ghi laåi tñnh hiïåu quaã cuãa nhûäng biïån phaáp can thiïåp nhû vêåy trong viïåc ngùn ngûâa caác trûúâng húåp lêy nhiïîm thûá phaát coá thïí seä rêët coá giaá trõ trong viïåc huy àöång vaâ duy trò sûå höî trúå cho nhûäng biïån phaáp naây. Caác chñnh phuã cuäng coá vai troâ trong viïåc àaãm baão sao cho nhûäng thöng tin cú baãn nhû vêåy vïì HIV àûúåc phöí biïën cho cöng chuáng noái chung theo nhûäng caách thûác maâ seä giaãm thiïíu nöîi lo súå vö cúá vaâ thaái àöå xa laánh nhûäng caá nhên nhiïîm HIV hoùåc nhûäng ngûúâi bõ cho laâ coá tham gia vaâo haânh vi nguy cú cao, vò nhûäng phaãn ûáng nhû vêåy seä khiïën cho viïåc tiïëp xuác vúái nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú vaâ khuyïën khñch haânh vi an toaân hún trúã nïn khoá khùn.

Do nhûäng ngûúâi bõ lêy nhiïîm trong thúâi kyâ àêìu cuãa dõch bùæt àêìu phaát bïånh vaâ chïët do bïånh AIDS, caác chñnh phuã seä phaãi àöëi mùåt vúái sûác eáp ngaây caâng tùng àöëi vúái viïåc phaãi chi tiïu nhiïìu hún nûäa nguöìn lûåc cöng cöång cho chùm soác vaâ àiïìu trõ. Àaáp ûáng möåt caách nhiïåt tònh àöëi vúái nhûäng yïu cêìu naây, trong khi xem xeát chuáng trong phaåm vi nhûäng nhu cêìu cêëp thiïët khaác cuãa con ngûúâi àöëi vúái caác nguöìn lûåc cöng cöång, laâ möåt trong nhûäng thaách thûác khoá khùn nhêët do dõch bïånh naây àûa laåi. Sûác eáp àoâi phaãi chi tiïu cho viïåc chùm soác vaâ àiïìu trõ AIDS seä maånh meä hún trong möåt dõch bïånh úã vaâo giai àoaån lan röång, khi maâ dõch bïånh naây àaä lan traân ra cöng chuáng noái chung vaâ nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV seä trúã thaânh möåt nhoám dên chuáng röång lúán vaâ coá àöång cú cao àöå. Àïën luác bêëy giúâ, caác khoaãn bao cêëp bùæt àêìu tûâ trong giai àoaån dõch bïånh têåp trung coá thïí khöng duy trò àûúåc, nhûng laåi rêët khoá loaåi boã noá vïì mùåt chñnh trõ maâ noái. Giai àoaån dõch bïånh têåp trung vò thïë laâ luác maâ caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách vaâ caác cûã tri cuãa hoå cêìn phaãi xem xeát xem chñnh phuã coá thïí àaáp ûáng möåt caách töët nhêët caác nhu cêìu y tïë cuãa nhûäng ngûúâi mùæc HIV nhû thïë naâo.

Sûå àaáp ûáng cöng bùçng vïì mùåt chùm soác y tïë theo quan àiïím, àûúåc uãng höå taåi Chûúng 4, laâ àûa ra cuâng möåt mûác àöå bao cêëp cho chùm soác vaâ àiïìu trõ nhûäng ngûúâi mùæc bïånh AIDS nhû cho chùm soác vaâ àiïìu trõ nhûäng ngûúâi mùæc nhûäng bïånh töën keám vaâ khoá chûäa trõ khaác. Tûâ chöëi viïåc chùm soác nhûäng caá nhên àún giaãn laâ vò hoå bõ HIV/AIDS laâ khöng cöng bùçng àöëi vúái nhûäng ai bõ lêy nhiïîm bïånh naây vaâ gia àònh cuãa hoå. Cuäng tûúng tûå nhû vêåy, cung cêëp möåt mûác bao cêëp nhiïìu hún cho viïåc chùm soác AIDS so vúái nhûäng bïånh têåt khaác thò cuäng khöng cöng bùçng àöëi vúái àa söë cöng chuáng laâ nhûäng ngûúâi khöng bõ mùæc HIV. Nhûäng lûåa choån vïì mûác àöå chung cho bao cêëp cöng cöång möåt caách phuâ húåp cho chùm soác y tïë seä khaác nhau giûäa caác xaä höåi khaác nhau. Caác chñnh phuã vaâ cöng chuáng cuãa mònh tuy nhiïn cêìn phaãi yá thûác àûúåc rùçng seä hïët sûác khoá khùn duy trò àûúåc lêu mûác àöå bao cêëp cao khi phaãi àöëi mùåt vúái möåt dõch bïånh lúán. Do seä khöng cöng bùçng vaâ khöng thûåc tïë nïëu nhû tûâ chöëi bao cêëp cho viïåc chùm soác vaâ àiïìu trõ cho nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV trong khi àoá laåi bao cêëp cho nhûäng ngûúâi bõ mùæc nhûäng bïånh khaác, nïn bêët kïí nhûäng thay àöíi naâo vïì mûác àöå bao cêëp àïìu cêìn phaãi aáp duång möåt caách bònh àùèng àöëi vúái nhûäng ngûúâi bõ 254

nhiïîm HIV vaâ nhûäng ngûúâi khöng bõ nhiïîm HIV. Caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cuäng cêìn phaãi yá thûác rùçng viïåc chùm soác vaâ àiïìu trõ AIDS, khaác hùèn vúái nhûäng biïån phaáp can thiïåp phoâng ngûâa têåp trung chuã yïëu vaâo nhûäng àöëi tûúång coá nhiïìu khaã nùng laâm lêy lan HIV nhêët, chuã yïëu laåi laâ möåt haâng hoaá caá nhên chûá khöng phaãi laâ haâng hoaá cöng cöång: hêìu hïët nhûäng lúåi ñch cuãa viïåc chùm soác vaâ àiïìu trõ AIDS àïìu do ngûúâi àûúåc tiïëp nhêån sûå chùm soác hûúãng thuå laâ chñnh. Coá nhûäng ngoaåi lïå quan troång cho quy tùæc chung naây. Àiïìu trõ bïånh lao phöíi, caác bïånh lêy qua àöång tònh duåc vaâ caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác trong nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV coá thïí ngùn ngûâa khöng cho bïånh naây lêy lan sang nhûäng ngûúâi khaác, bao göìm caã nhûäng ngûúâi HIV êm tñnh; nhûäng “aãnh hûúãng ngoaåi vi” naây laâ möåt lyá do chñnh àaáng cho viïåc cung cêëp taâi trúå cöng cho nhûäng àiïìu trõ nhû vêåy, bêët kïí ngûúâi tiïëp nhêån sûå àiïìu trõ coá HIV hay khöng. Tûúng tûå, nhûäng chûúng trònh vûún túái cöång àöìng bao göìm chùm soác cho nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV laâ nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao coá thïí laâ möåt lyá do chñnh àaáng cho viïåc cho viïåc sûã duång cöng quyä nïëu nhû chûúng trònh àoá mang laåi kïët quaã thay àöíi haânh vi dêîn àïën giaãm sûå lêy lan viruát. Tuy nhiïn, thûúâng thò nhûäng yïu cêìu vïì chùm soác vaâ àiïìu trõ do khu vûåc cöng taâi trúå laåi àe doåa laâm caån kiïåt caác nguöìn lûåc khan hiïëm àaáng leä ra coá thïí àem duâng vaâo viïåc ngùn ngûâa nhûäng lêy nhiïîm múái.

Duy trò cöng taác phoâng ngûâa coá troång àiïím trong dõch bïånh úã giai àoaån lan röång Nhûäng nûúác coá dõch bïånh úã vaâo giai àoaån lan röång seä phaãi àöëi mùåt vúái hai loaåi thaách thûác coá liïn hïå vúái nhau: thiïët lêåp vaâ duy trò caác chûúng trònh phoâng ngûâa têåp trung vaâo nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lêy lan HIV, trong khi múã röång caác nöî lûåc phoâng ngûâa cho nhûäng ngûúâi coá mûác àöå ruãi ro vúái möåt chûâng mûåc naâo àoá thêëp hún trong viïåc laâm lêy lan viruát; vaâ giaãm búát taác àöång cuãa àau öëm vaâ tûã vong vò AIDS, àùåc biïåt trong söë nhûäng ngûúâi ngheâo.

Trûâ Böët-xoa-na vaâ Nam Phi, têët caã caác nûúác hiïån àang coá dõch bïånh úã giai àoaån lan röång àïìu laâ nhûäng nûúác coá thu nhêåp thêëp, vúái mûác thu nhêåp àêìu ngûúâi laâ 765$ hoùåc thêëp hún vaâo nùm 1995. Caác nguöìn lûåc taâi chñnh vaâ nùng lûåc quaãn lyá khan hiïëm cuäng coá nghôa laâ nhûäng chñnh phuã naây phaãi hïët sûác caãnh giaác trong viïåc thûåc hiïån caác chûúng trònh phoâng ngûâa hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ. Mùåc duâ caác biïån phaáp phoâng ngûâa àöëi vúái nhên dên noái chung ngaây caâng trúã nïn hiïåu quaã hún khi maâ tyã lïå hiïån nhiïîm tùng lïn, caác biïån phaáp can thiïåp àöëi vúái nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët tiïëp tuåc coá taác àöång lúán nhêët àöëi vúái tyã lïå nhiïîm múái tñnh cho möîi möåt àö la boã ra vaâ phaãi àûúåc duy trò cho duâ khi caác chûúng trònh phoâng ngûâa àûúåc múã röång ra cho caác àöëi tûúång khaác. Caác chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su vaâ caác hònh thûác bao cêëp ngùn ngûâa khaác hûúáng túái ngûúâi ngheâo, laâ nhûäng ngûúâi maâ khöng coá nhûäng trúå giuáp nhû vêåy seä khöng coá khaã nùng baão vïå baãn thên mònh, laâ möåt sûå àaáp ûáng phuâ húåp cuãa chñnh phuã taåi giai àoaån naây, khi nguöìn lûåc sùén coá. Thïë nhûng nhûäng chûúng trònh naây khöng thay thïë cho viïåc tiïëp cêån caác nhoám coá nguy cú cao nhêët. Quaã thêåt, möåt traâng nhûäng möëi àe doaå lúán nhêët cho viïåc ngùn ngûâa möåt caách coá hiïåu quaã trong dõch bïånh úã giai àoaån lan röång laâ sûác eáp phaãi chuyïín hûúáng sûã duång caác nguöìn lûåc tûâ caác can thiïåp coá troång àiïím vaâ coá hiïåu quaã cao sang caác can thiïåp hêëp dêîn vïì mùåt chñnh trõ nhûng laåi coá tñnh hiïåu quaã - chi phñ thêëp hún.

Thêåm chñ taåi núi maâ caác can thiïåp rêët coá hiïåu quaã, viïåc giaãm tyã lïå hiïån nhiïîm seä chó xuêët hiïån tûâ tûâ, do nhûäng ngûúâi nhiïîm bïånh àaä chïët vaâ àûúåc kïë thûâa búãi nhûäng nhoám ngûúâi treã tuöíi hún. Thïë nhûng viïåc giaãm tyã lïå nhiïîm múái - con söë nhûäng trûúâng húåp múái mùæc - coá thïí àaåt àûúåc tûúng àöëi nhanh choáng, thêåm chñ ngay caã khi coá dõch úã giai àoaån lan 255

röång. Viïåc giaãm múái àêy tyã lïå nhiïîm múái HIV trong söë thanh niïn taåi U-gan-àa laâ möåt dêëu hiïåu àaáng khñch lïå cho thêëy thêåm chñ möåt nûúác bõ dõch bïånh hoaânh haânh nùång nïì nhêët cuäng coá thïí àaåt àûúåc tiïën böå trong viïåc chöëng laåi dõch bïånh.

Thaách thûác thûá hai àöëi vúái chñnh phuã caác quöëc gia hiïån àang coá dõch úã giai àoaån lan röång laâ laâm sao giaãm thiïíu àûúåc taác haåi cuãa noá, àùåc biïåt àöëi vúái ngûúâi ngheâo. Möåt dõch bïånh lan röång seä laâm tùng àaáng kïí con söë caác höå gia àònh phaãi gaánh chõu caái chïët cuãa ngûúâi lúán úã àöå sung sûác. Taåi nhûäng höå gia àònh ngheâo, nhûäng tûã vong nhû vêåy coá thïí coá taác àöång nghiïm troång vaâ keáo daâi àöëi vúái nhûäng treã em coân söëng soát, laâ nhûäng ngûúâi maâ coá thïí phaãi gaánh chõu nhûäng giaãm suát thïm nûäa vïì mûác àöå dinh dûúäng vaâ giaáo duåc hiïån àaä thiïëu thöën sùén röìi. Thïë nhûng khöng phaãi têët caã moåi höå gia àònh gaánh chõu tûã vong cuãa ngûúâi lúán àïìu ngheâo caã. Quaã thûåc, taåi nhiïìu nûúác hiïån àang bõ bïånh AIDS taân phaá nùång nïì nhêët, trong khi hêìu hïët nhûäng ai bõ mùæc bïånh àïìu laâ ngûúâi ngheâo, thò vêîn coá tònh traång nhûäng ngûúâi khöng ngheâo laåi dïî bõ lêy nhiïîm bïånh hún ngûúâi ngheâo. Àöëi mùåt vúái caác yïu cêìu phaãi taâi trúå cho caác chûúng trònh àïí giuáp caác höå gia àònh bõ taác àöång búãi AIDS, caác nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách cêìn phaãi cên àöëi nhu cêìu cuãa caác höå gia àònh ngheâo bõ AIDS taác àöång vúái nhu cêìu cuãa caác höå gia àònh ngheâo khaác vaâ söë naây laåi àöng hún vaâ thûúâng ngheâo hún. Khi tiïëp cêån nhiïåm vuå naây, hoå nïn tûå àùåt ra hai cêu hoãi: Nhûäng höå gia àònh naâo cêìn sûå giuáp àúä nhêët? Vaâ bùçng caách naâo thò hoå àûúåc giuáp àúä töët nhêët? Nïëu nhû nhiïìu höå gia àònh laâ rêët ngheâo vaâ con em hoå suy dinh dûúäng vaâ khöng àûúåc àïën trûúâng hoåc, thò caác ûu tiïn cuãa chñnh phuã phaãi bao göìm àûúåc nhûäng chñnh saách phaát triïín cú baãn nhû duy trò àûúåc sûå tùng trûúãng kinh tïë duâng nhiïìu lao àöång, caãi thiïån dinh dûúäng vaâ nêng cao con söë treã em cùæp saách túái trûúâng, àùåc biïåt laâ caác em gaái. Taåi nhûäng núi hiïån àang coá caác chûúng trònh troång àiïím xoáa àoái giaãm ngheâo, àiïìu chónh caác chûúng trònh naây nhùçm taåo àûúåc sûå höî trúå sùén coá cho caác gia àònh thuöåc loaåi rêët ngheâo vaâ phaãi gaánh chõu tûã vong cuãa ngûúâi lúán coá thïí giuáp àïí caãi tiïën viïåc hûúáng sûå höî trúå vaâo caác höå gia àònh naâo cêìn sûå giuáp àúä nhêët.

Nhûäng thaách thûác cho cöång àöìng quöëc tïë Caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë àaä toã ra haâo phoáng trong höî trúå cuãa mònh cho phoâng ngûâa bïånh AIDS taåi caác nûúác àang phaát triïín, thïë nhûng sûå giuáp àúä cuãa hoå khöng phaãi luác naâo cuäng daânh cho caác biïån phaáp can thiïåp coá hiïåu quaã chi phñ nhêët xeát theo quan àiïím cuãa chñnh phuã. Àïí coá àûúåc taác àöång lúán nhêët giúâ àêy àöëi vúái dõch bïånh, caác nhaâ taâi trúå cêìn xem xeát hai chiïën lûúåc chñnh.

Thûá nhêët vïì sûå höî trúå àa phûúng vaâ song phûúng, caác nhaâ taâi trúå cêìn giuáp àúä caác biïån phaáp can thiïåp chñnh taåi caác nûúác maâ dõch bïånh hiïån àang trong giai àoaån sú khai, bao göìm giaám saát dõch tïî hoåc, nghiïn cûáu caác haânh vi nguy cú, vaâ caác chûúng trònh thay àöíi haânh vi trong söë nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët. Taåi caác nûúác coá dõch àang úã giai àoaån têåp trung vaâ lan röång, àùåc biïåt caác nûúác coá thu nhêåp thêëp, viïåc àaãm baão phoâng ngûâa lêy nhiïîm trong söë nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët seä laâ möåt chiïën lûúåc hiïåu quaã nhêët vïì chi phñ. Hún nûäa, vöën taâi trúå coá thïí giuáp thuác àêíy nhûäng chûúng trònh nhû vêåy khi maâ chuáng coá thïí khöng laâm àûúåc nhû vêåy vïì mùåt chñnh trõ nïëu nhû àûúåc chñnh phuã cöng khai taâi trúå. Vïì mùåt giaãm thiïíu taác àöång bi thaãm cuãa AIDS àöëi vúái xaä höåi, caác nhaâ taâi trúå khöng thïí sao nhaäng möåt loaåt caác vêën àïì phaát triïín maâ caác nûúác coá thu nhêåp thêëp vaâ cú dõch àang úã giai àoaån lan röång phaãi àöëi mùåt. Dõch AIDS seä laâm tùng sûå ngheâo àoái vaâ seä phaá hoaåi àêìu tû cuãa caác höå gia àònh vïì vöën con ngûúâi. Caác nûúác coá dõch bïånh lan röång vò thïë rêët cêìn coá sûå trúå giuáp múái meã cho caác chûúng trònh cöng cöång then 256

chöët nhùçm nêng cao nguöìn vöën con ngûúâi vaâ giaãm thiïíu ngheâo àoái. Ngoaâi ra, úã caác vuâng cuå thïí bõ aãnh hûúãng nùång nïì nhêët búãi AIDS coân coá khaã nùng höî trúå viïåc kïët húåp caác nöî lûåc xoaá àoái giaãm ngheâo troång àiïím vúái viïåc giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS. Tuy nhiïn caác chñnh phuã vaâ caác nhaâ taâi trúå cêìn phaãi thêån troång àaãm baão sao cho sûå giuáp àúä nhû vêåy khöng loaåi trûâ caác nöî lûåc cuãa höå gia àònh vaâ cöång àöìng àïí àûúng àêìu vúái AIDS, hoùåc töìi tïå hún nûäa, laâm töën thúâi gian, cöng sûác vaâ tiïu hao tiïìn cuãa tûâ caác biïån phaáp phoâng ngûâa hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao.

Chiïën lûúåc quan troång thûá hai cho caác nhaâ taâi trúå quöëc tïë laâ taâi trúå cho nhûäng haâng hoaá cöng cöång quöëc tïë then chöët maâ caác nûúác ngheâo khöng coá khaã nùng höî trúå möåt caách têåp thïí. Hai loaåi haâng hoaá cöng cöång nöíi bêåt laâ: kiïën thûác vïì chi phñ vaâ taác àöång cuãa caác biïån phaáp can thiïåp àöëi vúái tyã lïå nhiïîm múái HIV múái trong nhûäng möi trûúâng khaác nhau; vaâ phaát triïín caác loaåi vacxin vaâ caác cöng nghïå y hoåc phoâng ngûâa giaá thêëp vaâ mang laåi hiïåu quaã trong caác àiïìu kiïån phöí biïën cuãa caác nûúác àang phaát triïín. ***** Nhaâ thú vaâ triïët gia George Santayana coá noái: “Nhûäng ai maâ khöng thïí nhúá àûúåc quaá khûá thò söë mïånh bùæt buöåc hoå phaãi lùåp laåi quaá khûá àoá”. Lúâi noái thöng thaái naây khöng úã àêu laåi toã ra àuáng hún so vúái trûúâng húåp dõch AIDS. Lêìn lûúåt caác nûúác àaáp ûáng laåi bùçng chûáng nhiïîm bïånh àêìu tiïn bùçng caách noái rùçng “Chuáng ta thò khaác, AIDS khöng thïí têën cöng chuáng ta”. Vaâ thûåc tïë àaä chûáng minh thaái àöå nhû vêåy laâ sai. Khi maâ caác nûúác phaát hiïån ra rùçng quaã thûåc hoå àang coá möåt cùn bïånh chïët ngûúâi lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc möåt caách nhanh choáng trong söë hoå, thò lêìn lûúåt caác nûúác àïìu àaáp ûáng laåi bùçng caách thanh loåc laåi viïåc cung cêëp maáu hoùåc tiïën haânh caác chiïën dõch nêng cao yá thûác chung cuãa cöng chuáng, trong khi traánh àûúåc hoùåc àêìu tû khöng àuã nguöìn lûåc cho caác nöî lûåc khuyïën khñch haânh vi an toaân hún trong söë nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm vaâ laâm lêy lan viruát nhêët.

Thïë nhûng lõch sûã múái àêy cuäng cung cêëp nhûäng vñ duå thaânh cöng quyá giaá. Kinh nghiïåm cho thêëy viïåc taåo àiïìu kiïån cho nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët àïí hoå tûå baão vïå baãn thên vaâ nhûäng ngûúâi khaác coá thïí hïët sûác coá hiïåu quaã. Caác nhaâ lêåp saách quöëc gia giúâ àêy phaãi àöëi mùåt vúái thaách thûác aáp duång chiïën lûúåc naây trong böëi caãnh vùn hoaá chñnh trõ cuãa riïng nûúác mònh.

Ghi chuá: 1.Khi loaåi trûâ Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå, chi tiïu y tïë trung bònh taåi caác nûúác coá thu nhêåp thêëp thêåm chñ coân thêëp hún nûäa 11 àö la àêìu ngûúâi möîi nùm (söë liïåu nùm 1994 cuãa Ngên haâng Thïë giúái).

257

PHUÅ LUÅC A

MÖÅT SÖË ÀAÁNH GIAÁ VÏÌ CAÁC CAN THIÏÅP PHOÂNG NGÛÂA LÊY TRUYÏÌN HIV ÚÃ CAÁC NÛÚÁC ÀANG PHAÁT TRIÏÍN

258

Phuå luåc A: Möåt söë àaánh giaá vïì caác can thiïåp phoâng ngûâa lêy truyïìn HIV úã caác nûúác àang phaát triïín Taác giaã (nùm)

Nûúác

Can thiïåp

Thiïët kïë

Kñch thûúác

nghiïn cûáu (a)

mêîu

Àõa àiïím Thúâi gian

Kïët quaã(b)

quan saát

Can thiïåp: Thuác àêíy sûã duång bao cao su vaâ tònh duåc an toaân Brave vaâ caác taác giaã khaác

ÊËn Àöå

Phên phöëi bao

QE

541 gaái maåi

Thaânh thõ 24 thaáng

Trong söë nhoám can thiïåp, tùng tyã lïå "luön luön" sûã

cao su vaâ thûã vaâ

dêm vaâ 37 baâ

duång bao cao su tûâ 3% lïn 28% (p<0,001), so vúái

tham vêën vïì HIV

chuã chûáa

khöng coá thay àöíi trong nhoám kiïím chûáng; tùng tyã lïå "thónh thoaãng" duâng bao cao su tûâ 31% lïn 70% (p<0,001) vaâ tûâ 36% lïn 53% (p<0,01)tûúng ûáng trong hai nhoám

Ford vaâ caác taác giaã khaác (1996)

Inàönïsia

Giaáo duåc HIV, huêën luyïån cho

QE

Hönàurat

Thaânh thõ 6 thaáng

Sûã duång bao cao su vúái khaách haâng tùng tûâ 18 lïn

dêm vaâ 300

75% vaâ 29% lïn 62% úã hai àõa àiïím can thiïåp

ngûúâi dêîn khaác

khaách haâng (3

(p<0,01) vaâ tûâ 47 lïn 60% úã àõa àiïím àöëi chûáng

maåi dêm; baán vaâ

àõa àiïím; 2 thûã

(p<0,05)

phên phöëi bao

nghiïåm vaâ 1 àöëi chûáng)

cao su Fox vaâ caác taác giaã khaác (1993)

300 giaá maåi

Phên phöëi bao

PC

134 gaái maåi

Thaânh thõ 6 thaáng

dêm

cao su vaâ giaáo

Tùng tyã lïå trung bònh sûã duång bao cao su tûâ 64% lïn 70% (p<0,05); tyã lïå sûã duång baáo caáo trong nhêåt kyá ghi trong thúâi gian thûåc hiïån chûúng trònh

duåc HIV

coân cao hún (90%) Ngugi vaâ caác taác giaã khaác (1988) Kïnia

Thuác àêíy viïåc sûã QE duång bao cao su

366 gaái maåi dêm

Thaânh thõ 12 thaáng

Nhûäng ngûúâi àûúåc tham vêën caá nhên vaâ theo nhoám (nhoám1) tùng sûã duång bao cao su tûâ 10%

trong caác àöëi

lïn 80%; nhûäng ngûúâi àûúåc tham vêën theo nhoám

tûúång àõnh hûúáng

(nhoám 2) tùng sûã duång tûâ 9% lïn 70% vaâ nhoám kiïím chûáng (nhoám 3) tûâ 7% lïn 58%; tyã lïå trung bònh sûã duång bap cao su tûúng ûáng laâ 39%, 35% vaâ 27% (1 so vúái 2, p<0,02; 2 so vúái 3, p<0,05); sûã duång bao cao su dêîn àïën giaãm ba lêìn tyã lïå ruãi ro (OR=0,34, p<0,05)

Pauw vaâ caác taác giaã khaác

Nicaragoa

Giaáo duåc cöång

QE

àöìng röång raäi vïì AIDS

Dên chuáng tuöíi Thaânh thõ 12 thaáng

Tyã lïå sûã duång bao cao su tùng tûâ 9% lïn 16%

tûâ 15-45, 160 ngûúâi laâm nïìn

(p<0,003) trong söë nhûäng phuå nûä àûúåc can thiïåp,

vaâ 271 ngûúâi

phuå nûä àöëi chûáng; tyã lïå sûã duång bao cao su trong

theo doäi sau

söë nam giúái tùng tûâ 31% lïn 41% (p<0,001) vaâ tûâ 30% lïn 37% (p=0,06) trong söë nhoám can thiïåp vaâ

nhûng chó tùng tûâ 9% lïn 11% (p=0,5) trong nhoám

àöëi chûáng tûúng ûáng Can thiïåp: Chûäa trõ bïånh LQÀTD chó chûäa trõ khöng thöi Cohen vaâ caác taác giaã khaác (1997)

Grosskurt vaâ caác taác giaã khaác

Malauy

Tandania

(1995a)

HIV dûúng tñnh;

Àaân öng nhiïîm HIV vaâ bõ viïm öëng dêîn nûúác tiïíu coá nöìng àöå HIV-1 RNA trong huyïët tûúng tinh dõch

àaân öng bõ viïm

86 bõ viïm öëng

8 lên cao hún àaân öng khöng bõ viïm (vaâ söë lûúång

öëng nûúác tiïíu

dêîn nûúác tiïíu vaâ 49 ngûúâi àöëi

tïë baâo bympho T mang CD4(4) cuäng tûúng tûå nhû

chûáng khöng bõ

nöìng àöå RNA trong tinh dõch giaãm hùèn. Bïånh lêåu

viïm

laâm tùng nhiïìu nhêët sûå lan toaã cuãa virus

Chûäa trõ bùçng khaáng sinh cho

Chûäa trõ bïånh

E

E

LQÀTD

135 àaân öng

Thaânh thõ 2 tuêìn

vêåy). Hai tuêìn sau khi chûäa trõ bùçng khaáng sinh,

1000 ngûúâi lúán Nöng thön 24 thaáng

Tyã lïå chuyïín àöíi huyïët thanh cuãa ngûúâi nhiïîm

úã trong möîi möåt trong hai cöång

HIV laâ 1,2% trong cöång àöìng can thiïåp vaâ 1,9% trong cöång àöìng àöëi chûáng; tyã lïå ruãi ro cho chuyïín

àöìng àûúåc choån

àöíi virus laâ 0,58, 95% CI 0,42 àïën 0,79 (p<0,0007)

ngêîu nhiïn Wawer vaâ caác taác giaã khaác

Uganda

(1996b)

Chûäa trõ bïånh

E

Hún 5700 ngûúâi Nöng thön 6-9 thaáng Tûâ 6 àïën 9 thaáng sau khi chûäa trõ trïn qui mö lúán

LQÀTD cho quêìn

lúán tuöíi tûâ 15-

(àang thûåc àaä coá möåt sûå giaãm àaáng kïí vïì mùåt thöëng kï caác

chuáng röång raäi

59; 58 laâng úã 10 cuåm àûúåc chó

hiïån)

triïåu chûáng vaâ tyã lïå nhiïîm bïånh LQÀTD úã nhoám can thiïåp vaâ khöng thay àöíi trong nhoám àöëi chûáng (nghiïn cûáu àang tiïën haânh)

àõnh ngêîu nhiïn àïí can thiïåp hay laâm àöëi chûáng Can thiïåp: kïët húåp chûäa trõ bïånh LQÀTD vaâ thuác àêíy sûã duång bao cao su Ettiegne-Traore vaâ caác taác giaã voa khaác

Cöët-ài-voa

Caác caá nhên àûúåc choån ngêîu nhiïn àïí chûäa trõ

Hai phûúng phaáp E

Nhoám 1: 21 gaái Thaâh thõ

6 thaáng

chûäa trõ bïånh

maåi dêm, Nhoám

(àang thûåc theo phûúng phaáp chûäa bïånh LQÀTD truyïìn

LQÀTD: PP tiïu

2: 23 gaái maåi

hiïån

chuêín vaâ cêëp têåp;

dêm (lûåa choån

thöëng (chó chûäa khi coá triïåu chûáng) vaâ phûúng phaáp cêëp têåp (khaám haâng thaáng vaâ chûäa theo caác

259

Jackson vaâ caác taác giaã khaác

Kï-nia

(1997)

têët caã àûúåc giaáo

tûâ möåt mêîu tiïu

möåt liïåu trònh cêëp têåp). Cho àïën nay, khöng thêëy

duåc y tïë, cêëp bao

biïíu gaái maåi

coá sûå khaác biïåt àaáng kïí vïì söë trung bònh lêìn àïën

cao su vaâ chûäa trõ

dêm vaâ phên

khaám hay tyã lïå mùæc bïånh LQÀTD.

bïånh LQÀTD

nhoám ngêîu

miïîn phñ.

Xeát nghiïåm saâng PC

nhiïn).

556 nhên viïn

loåc vaâ chûäa bïånh

nam HIV-êm

LQÀTD vaâ thuác

tñnh cuãa cöng ty

xuöëng 36% (p<0,001); giaãm quan hïå tònh duåc vúái gaái maåi dêm tûâ 12% coân 6% (p<0,001); giaãm àaáng

àêíy sûã duång bao

xe taãi

kïí tyã lïå mùæc múái bïånh lêåu, bïånh viïm loeát cú quan

Thaânh thõ 12 thaáng

sinh duåc, nhûng khöng coá thay àöíi vïì tyã lïå baáo caáo sûã duång bao cao su.

cao su Laga vaâ caác taác giaã khaác (1994) Cöång hoâa Cöng gö

Giaãm tyã lïå quan hïå tònh duåc ngoaâi giaá thuá tûâ 49%

Xeát nghiïåm saâng PC

531 gaái maåi

loåc vaâ chûäa bïånh

dêm luác àêìu HIV-

11,7 trïn 100 phuå nûä - nùm coân 4,4 trïn 100 phuå

LQÀTD; thuác àêíy

êm tñnh

nûä -nùm (p<0,003); tùng thûúâng xuyïn sûã duång

Thaânh thõ Giaãm tyã lïå chuyïín àöíi huyïët thanh àöëi vúái HIV tûâ

sûã duång bao cao

bao cao su vúái khaách haâng tûâ 10 lïn 68%.

du Levine vaâ caác taác giaã khaác

Bö-li-vi-a

Chûäa trõ bïånh

150 gaái maåi

LQÀTD vaâ thuác àêíy sûã duång bao

dêm luác àêìu HIV-

lïn 74% (p<0,001); tyã lïå mùæc bïånh LQÀTD giaãm,

êm tñnh

bïånh lêåu giaãm tûâ 21% xuöëng 10% (p<0,001);

thaânh thõ

42 thaáng

cao su

Tûå baáo caáo tùng tyã lïå sûã duång bao cao su tûâ 36

giang mai tûâ 15% xuöëng coân 7,4% (p<0,003); bïånh viïm loeát cú quan sinh duåc tûâ 4 xuöëng 2% (p<0,03)

Can thiïåp: Tham vêën vaâ xeát nghiïåm tûå nguyïån Allen vaâ caác taác giaã khaác (1992b) Ruan-àa

Ailen vaâ caác taác giaã khaác (1992a) Ruan-àa

Tham vêën HIV

PC

53 cùåp coá möåt

Thaânh thõ 26 thaáng

Tyã lïå sûã duång bao cao su tùng tûâ 4 lïn 57% sau

cho caác cùåp baån tònh coá möåt ngûúâi

ngûúâi nhiïîm HIV cuâng chung

möåt nùm; tyã lïå sûã duång bao cao su ñt hún trong söë

nhiïîm HIV

söëng vúái nhau

vúái 5%, p=0,01 trong söë àaân öng; 67% so vúái 25%,

460 phuå nûä HIV Thaânh thõ 24 thaáng

p=0,14 trong söë phuå nûä).

Baáo caáo vïì "àaä coá sûã duång bao cao su" tùng tûâ 7

thûã vaâ tham vêën HIV, cêëp miïîn phñ

dûúng tñnh vaâ 998 phuå nûä HIV-

lïn 22% sau nùm thûá nhêët, phuå nûä HIV - dûúng tñnh thûúâng sûã duång bao cao su hún (36% so vúái

bao cao su vaâ

êm tñnh.

16%, p<0,005); tyã lïå chuyïín àöíi huyïët thanh giaãm

Giaáo duåc AIDS,

PC

nhûäng ngûúâi coá chuyïín àöíi huyïët thanh (100% so

(tûâ 13% xuöëng 6%; p<0,04) trong söë phuå nûä maâ nhûäng baån tònh cuãa hoå àûúåc xeát nghiïåm vaâ tham

chêët diïåt tinh truâng

vêën.

Allen vaâ caác taác giaã khaác (1993) Ruan-àa

Tham vêën vaâ xeát pc nghiïåm HIV

1458 phuå nûä úã tuöíi coá con

Thaânh thõ 24 thaáng

Tyã lïå coá thai trong hai nùm úã phuå nûä HIV-dûúng tñnh laâ 43% vaâ 58% úã phuå nûä HIV am tñnh (p<0,005). Phuå nûä HIV-dûúng tñnh vúái söë con ñt hún 4 thûúâng dïî coá mang hún phuå nûä coá 4 con hoùåc nhiïìu hún

PC

475 cùåp quan

Thaânh thõ 6 thaáng

45% thûåc haânh tònh duåc an toâan hay kiïng khöng coá quan hïå tònh duåc; tyã lïå nhiïîm HIV laâ 1,0 trïn

Dechampes vaâ caác taác giaã khaác Hai-ti

Tham vêën, thûã

(1996)

nghiïåm vaâ phaát

hïå tònh duåc khaác

khöng bao cao su

giúái coá möåt ngûúâi nhiïîm

100 ngûúâi - nùm (95% Cl: 0,80 àïën 1,19) trong söë

HIV

tiïëp tuåc thûåc hiïnj tònh duåc khöng baão vïå, vúái tyã lïå

nhûäng ngûúâi thûåc haânh tònh duåc an toâan; 55% cùåp mùæc múái HIV laâ 6,8% trïn 100 ngûúâi - nùm (95% Cl: 6,53 àïën 7,14).

Kamenga vaâ caác taác giaã khaác (1991)

Cöång hoâa Cöng-gö

Thamvêën HIV pc cho caác cùåp coá möåt ngûúâi nhiïîm HIV

149 cùåp vúå chöìng coá möåt ngûúâi nhiïîm HIV

Moore vaâ caác U-gan-àa taác giaã khaác (1996)

U-gan-àa

Thamvêën vaâ xeát PC nghiïåmHIV

Pickering vaâ caác taác giaã khaác (1993)

Gam-bia

Thamvêën vaâ xeát PC nghiïåmHIV

Thaâh thõ 6 thaáng 3000 khaách haâng taåi trung têmthöng tin vïì AIDStaåi Kam-pala 31 gaái maåi dêm Thaânh thõ 2-5 thaáng Tyã lïå chung sûã duång bao cao su tùng trong thaáng (12 HIVdûúng àêìu laâ 1,9%(95%Cl: -2,8 àïën 6,6) vaâ giûäa thaáng tñnh vaâ 19 HIV 1, 2-5 giaãm6,4%(95%Cl: -14 àïën 1,2) êmtñnh

260

Thaânh thõ 18 thaáng

Trûúác khi thöng baáo vïì tònh traång huyïët thanh, ñt hún 5%cùåp coá baáo caáo sûã duång bao cao su, sau khi thöng baáo möåt thaáng, 71%cùåp baáo caáo sûã duång bao cao su trong têët caã caác lêìn giao húåp, 18 thaáng sau khi thöng baáo tyã lïå naây tùng lïn laâ 77%.

Thamvêën cêëp têåp sau khi thöng baáo vïì tònh traång HIVdêîn àïën tyã lïå chuyïín àöíi huyïët thanh thêëp trong söë baån tònh (3,1 trong voâng 100 ngûúâi-nùm quan saát).

Tùng àaáng kïí giûäa caác thúâi kyâ cú súã, sau 3,6 thaáng thamvêën laåi vïì caác haânh vi giaãmruãi ro; kiïng khöng quan hïå tònh duåc, chung thuãy vaâ sûã duång bao cao su.

ra söëng trïn 1000 phuå nûä cho nhoámHIVdûúng tñnh vaâ 316/1000 cho nhoámHIVêmtñnh (p<0,05) Temmernan vaâ caác taác giaã khaác Kï-nia (1994)

Can thiïåp: Giaãmthiïíu taác haåi Peak vaâ caác taác giaã khaác (1995) Nï-pan

Thamvêën vaâ xeát PC nghiïåmHIV

24 phuå nûä tuöíi Thaânh thõ 12 thaáng sinh àeã HIV dûúng tñnh vaâ 33 phuå nûä tuöíi sinh àeã HIVêm tñnh

Khöng sûã duång thûúâng xuyïn bao cao su (8%cho HIVdûúng tñnh vaâ 6%cho HIVêmtñnh) vaâ khaác nhau khöng àaáng kïí theo tònh traång huyïët thanh; tyã lïå coá thai laâ 16%vaâ 18%, tûúng ûáng, khöng coá khaác biïåt àaáng kïí vïì thöëng kï theo tònh traång huyïët thanh.

Trao àöíi kimvaâ búmtiïm

424 ngûúâi tiïm Thaânh thõ 4 nùm chñch ma tuáy

Tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh vúái HIVthêëp: 1,6% nùm1991 vaâ 0%nùm1994; tiïmchñch khöng an toaân giaãm; khöng coá sûå thay àöíi trong tònh duåc khöng an toaân.

CS/PS

Cl: Khoaãng tin cêåy OÃR: Tyã lïå sûã duång/khöng sûã duång Ghi chuá: Caác nghiïn cûáu àûúåc àûa vaâo nïëu chuáng coá ñt nhêët ba thaáng theo doäi sau khi can thiïåp, vaâ nïëu chuáng baáo caáo caác kïët quaã coá yá nghôa vïì thöëng kï, trûâ trûúâng húåp thûã (a) E= thñ nghiïåm; QE= giaã thñ nghiïåm; PC=nhoámtriïín voång; RC =nhoámquaá khûá; CC: trûúâng húåp àöëi chûáng; CS= nhoámtiïu biïíu; RCS: nhoámtiïu biïíu lùåp laåi (b) Tñnh àaáng kïí vïì thöëng kï àûúåc ghi chuá nïëu taác giaã nïu.

Nguöìn: Caác nghiïn cûáu àûúåc Julia vaâ Micheal Merson, Khoa dõch tïî vaâ Ytïë cöng cöång, Trûúâng YÀaåi hoåc Töíng húåp Yale têåp húåp.

261

PHUÅ LUÅC B

MÖÅT SÖË NGHIÏN CÛÁU VÏÌ HIÏÅU QUAÃ VAÂ CHI PHÑ CUÃA CAÁC CAN THIÏÅP PHOÂNG CHÖËNG ÚÃ CAÁC NÛÚÁC ÀANG PHAÁT TRIÏÍN Baãng dûúái àêy toám tùæt caác nghiïn cûáu vïì hiïåu quaã chi phñ cuãa caác can thiïåp phoâng ngûâa HIV úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ möåt söë nghiïn cûáu khaác chó ào lûúâng chi phñ cuãa caác àêìu vaâo cuãa chûúng trònh nhûng khöng ào lûúâng hiïåu quaã cuãa chuáng .

Ngûúâi àoåc nïn sûã duång baãng naây möåt caách thêån troång. Hiïåu quaã - chi phñ cuãa möåt can thiïåp cuå thïí khöng bêët biïën; caác chi phñ, hiïåu quaã vaâ phên loaåi caác can thiïåp khaác nhau chùæc chùæn seä khaác biïåt giûäa caác nûúác búãi vò mûác àöå caác can thiïåp àûúåc àõnh hûúáng túái nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao nhêët, tyã lïå nhiïîm HIV trong söë caác nhoám nguy cú cao vaâ thêëp, àöå daâi vïì thúâi gian maâ can thiïåp àaä àûúåc triïín khai trïn thûåc àõa, mêåt àöå lao àöång cuãa caác can thiïåp, chi phñ taåi chöî cuãa lao àöång vaâ caác àêìu vaâo khaác (baáo caáo phuå trúå, Mills vaâ Watts 1996). Do vêåy, kïët quaã cuãa caác nghiïn cûáu khaác nhau trong baãng seä khöng so saánh àûúåc trûåc tiïëp vúái nhau. Lyá tûúãng ra, chuáng ta muöën ào àûúåc hiïåu quaã chi phñ cuãa möåt loaåt caác can thiïåp cho möåt quöëc gia (xem khung minh hoaå 3.9).

Chi phñ cho ngùn ngûâa àûúåc möåt trûúâng húåp nhiïîm HIV chó coá úã böën can thiïåp - möåt hûúáng vaâo nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh rêët cao (gaái maåi dêm) úã Nai-rö-bi vaâ ba can thiïåp nhùçm vaâo nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh thêëp. Nhû àaä thaão luêån úã Chûúng 3, chñnh phuã quan têm nhiïìu àïën höî trúå caác can thiïåp phoâng ngûâa àûúåc nhiïìu lêy nhiïîm thûá phaát nhêët cho möåt àö la boã ra. Tuy nhiïn, trûâ möåt nghiïn cûáu ra, lêy nhiïîm thûá phaát àaä khöng àûúåc àûa vaâo tñnh lúåi ñch.

• Chi phñ hoaåt àöång haâng nùm cuãa chûúng trònh daânh cho gaái maåi dêm úã Nai-rö-bi, Kïni-a vaâo khoaãng 70.000 àö la hay 140 àö la cho möåt gaái maåi dêm (Moses vaâ caác TG khaác 1991). Vaâo luác bùæt àêìu chûúng trònh, 80% thaânh viïn bõ nhiïîm HIV vaâ hoå phaãi tiïëp trung bònh 4 khaách haâng möåt ngaây. Chi phñ haâng nùm cho möåt trûúâng húåp HIV ngùn ngûâa àûúåc laâ 8 àö la, vúái giaã àõnh laâ 50% sûã duång bao cao su. Söë trûúâng húåp HIV ngùn ngûâa àûúåc trong söë khaách haâng cuãa gaái maåi dêm vaâ trong söë baãn thên gaái maåi dêm àûúåc àûa vaâo tñnh toaán, nhûng lêy nhiïîm ngùn ngûâa àûúåc trong söë caác baån tònh cuãa caác khaách haâng thò khöng àûúåc àûa vaâo tñnh. Nïëu chuáng àûúåc àûa vaâo, can thiïåp coá thïí seä coá hiïåu quaã cao hún vïì chi phñ. Theo baáo caáo, chiïëm tyã lïå lúán nhêët cuãa chi phñ chûúng trònh laâ chi phñ chûäa trõ caác bïånh LQÀTD, mùåc dêìu phêìn lúán lúåi ñch thu àûúåc tûâ tùng sûã duång bao cao su (Mills vaâ caác TG khaác 1993). Tuy nhiïn, viïåc coá thaânh phêìn chûäa trõ bïånh LQÀTD coá thïí laâ yïëu töë chñnh àïí thu nhêån àûúåc sûå húåp taác trong söë caác thaânh viïn tham gia chûúng trònh.

262

• Can thiïåp chöëng bïånh LQÀTD úã Mwanza, Tan-da-ni-a chó laâ möåt can thiïåp trong baãng coá chi phñ cho cûáu àûúåc möåt DALY (möåt nùm söëng àiïìu theo chónh thûúng têåt) laâ àûúåc tñnh - 10 ¸ð 11 àö la (Richard Hayes, trao àöíi trûåc tiïëp). Hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa can thiïåp naây bõ haå thêëp búãi vò caác taác giaã khöng àûa vaâo phên tñch cuãa mònh taác duång ngùn ngûâa caác lêy nhiïîm thûá phaát. Can thiïåp cuäng coá thïí àaä coá hiïåu quaã hún vïì chi phñ nïëu noá àûúåc thûåc hiïån úã vuâng thaânh thõ, núi maâ söë lêy nhiïîm thûá phaát ngùn ngûâa àûúåc coá thïí lúán hún cho möîi möåt trûúâng húåp sú phaát. Trong töíng söë chi phñ 10,08 àö la cho möåt trûúâng húåp chûäa trõ bïånh LQÀTD, 2,11 àö la chi cho thuöëc (Richard Heyes, trao àöíi trûåc tiïëp). Chi phñ tùng thïm haâng nùm cho can thiïåp naây laâ 59.000 àö la, noá phuåc vuå möåt khu vûåc dên cû 150.000 ngûúâi, do àoá chi phñ cho möåt ngûúâi dên laâ 0,39 àö la trïn möåt àêìu ngûúâi. Àïí so saánh, chi phñ y tïë thûúâng xuyïn cuãa Tan-dani-a nùm 1993 laâ 2,27 àö la trïn möåt àêìu ngûúâi.

• Hiïåu quaã vïì chi phñ cuãa chûúng trònh an toaân maáu phuå thuöåc rêët nhiïìu vaâo mûác àöå nhiïîm HIV trong quêìn thïí dên cû vaâ mûác àöå caác haânh vi nguy cú cao trong söë nhûäng ngûúâi nhêån truyïìn maáu. Nghiïn cûáu U-gan-àa chó tñnh àïën caác lêy nhiïîm sú cêëp àûúåc ngùn ngûâa, nghôa laâ, lêy nhiïîm gêy ra trûåc tiïëp do truyïìn maáu (Uyã ban chêu Êu, 1995a,b). Nghiïn cûáu naây giaã àõnh tyã lïå hiïån nhiïîm 16% trong söë nhûäng ngûúâi cho maáu vaâ 40% vaâ 9% tûúng ûáng trong söë ngûúâi lúán vaâ treã em nhêån maáu. Caác tñnh toaán vïì söë lûúång lêy nhiïîm sú phaát ngùn ngûâa àûúåc trònh baây úã khung minh hoaå 4.2 cuãa baáo caáo naây. Chi phñ cho ngùn ngûâa möåt lêy nhiïîm HIV àûúåc tñnh bùçng caách chia töíng chi phñ thïm àïí saâng loåc HIV trong nùm 1993 (319.894 àö la) cho töíng söë lêy nhiïîm ngùn ngûâa àûúåc (1.863).

• Hiïåu quaã cuãa liïåu phaáp ngùæn Zidovudine (AZT) àöëi vúái phoâng ngûâa lêy tûâ meå sang con coân chûa roä cho àïën luác chuáng töi viïët baáo caáo naây. Caác thûã nghiïåm hiïåu quaã chûäa bïånh àang àûúåc tiïën haânh úã möåt söë nûúác. Söë liïåu vïì hiïåu quaã - chi phñ trong baãng naây, do àoá, chó mang tñnh chêët giaã thiïët. Tñnh toaán giaã àõnh laâ liïåu phaáp seä giaãm tyã lïå lêy tûâ 25% xuöëng coân 16,5%, hay bùçng möåt nûãa hiïåu quaã cuãa möåt liïåu phaáp daâi hún.

Nhûäng chò phñ chûúng trònh àûúåc ûúác lûúång tûâ saách baáo vaâ dûåa trïn söë liïåu cuãa vuâng chêu Phi Cêån Xa-ha-ra, núi xaãy ra phêìn lúán lêy tûâ meå sang con (Marsergh vaâ caác TG khaác 1996). Caác taác giaã tñnh toaán laâ möåt chûúng trònh quöëc gia úã möåt nûúác vúái tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh 12,5% seä giaãm tyã lïå nhiïîm múái HIV khoaãng 12%. Búãi vò treã múái sinh vaâ treã nhoã rêët ñt coá khaã nùng truyïìn HIV, nïn can thiïåp naây seä hêìu nhû khöng taåo ra möåt trûúâng húåp lêy nhiïîm thûá phaát naâo. Phoâng ngûâa lêy sang treã em laâ möåt lúåi ñch troång têm cuãa phoâng ngûâa lêy nhiïîm trong caác baâ meå cuãa chuáng (xem khung minh hoaå 4.6 cuãa baáo caáo naây).

Chi phñ cho möåt lêy nhiïîm HIV ngùn chùån àûúåc hay cho möåt DALY khöng àûúåc tñnh toaán trong caác nghiïn cûáu khaác nïu trong baãng, chó coá thöng tin vïì chñ phñ maâ thöi. Möåt chûúng trònh trao àöíi kim tiïm hay phên phöëi chêët saát truâng phuåc vuå nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Kaát-man-àu, Nï-pan, chó sau möåt nùm quan saát töën hïët 3,21 àö la cho möåt lêìn tiïëp cêån àöëi tûúång vaâ àûúåc töí chûác vúái maång lûúái vûún túái cöång àöìng. Möåt chûúng trònh thûá hai úã Lubljian, Slö-ve-ni-a, dûåa vaâo cú súã cöë àõnh vaâ múái hoaåt àöång àûúåc 5 thaáng khi chi hïët 12,59 àö la cho möåt lêìn tiïëp xuác (Mills vaâ caác TG khaác 1993). Chi phñ cho phên phöëi möåt bao cao su dao àöång trong khoaãng tûâ 0,10 àö la àïën 0,70 àö la trong ba chûúng trònh àõnh hûúáng cao coá giaáo duåc àöìng àùçng vaâ cêëp bao cao su cho gaái maåi dêm. Chñ phñ thêëp hún nhiïìu cho 10 chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi - tûâ 0,02 àö la àïën 0,30 àö la cho möåt bao cao su phên phöëi, kïí caã giaá trõ cuãa bao cao su nhêån àûúåc tûâ quyïn goáp.

263

Baãng B.1 Chi phñ haâng nùm cho ngùn chùån möåt lêy nhiïîm trïn möåt bao cao su vaâ cho möåt lêìn tiïëp xuác àïí can thiïåp phoâng ngûâa HIV

Can thiïåp

Àõa àiïím, cú quan

Chi phñ cho

Chi phñ cho

Chi phñ cho

thûåc hiïån,

ngùn chùån möåt

phên phöëi

möåt lêìn

nùm bùæt àêìu thûåc hiïån

lêy nhiïîm HIV möåt bao cao su

tiïëp xuác

Can thiïåp hûúáng vaâo àöëi tûúång coá haânh vi nguy cú cao Cung cêëp thöng tin, bao

Nai-rö-bi, Kï-ni-a, dûå aán nghiïn

cao su vaâ chûäa trõ bïånh

cûáu (1985 - 91)

$8,00-$12,00 (a)

LQÀTD cho gaái maåi dêm Giaáo duåc àöìng àùèng, cêëp

Dûå aán giaáo duåc àöìng àùèng

bao cao su cho gaái maåi

trong söë gaái maåi dêm, Ya-un-àï,

dêm

Ca-mï-run, Böå Y tïë (1989

$0,34 (b)

Giaáo duåc vaâ cung cêëp bao Chûúng trònh Pegacao, Riö àï cao su cho àiïëm nam giúái

Ja-nïi-rö, Bra-xin, Àún võ hûúáng

tuöíi tûâ 11-23

dêîn y tïë xaä höåi (NOSS 1989)

Giaáo duåc àöìng àùèng vaâ

Dûå aán giaáo duåc àöìng àùèng

cung cêëp bao cao su cho

Bulawayo, thaânh phöë Bulawayo,

gaái maåi dêm, khaách haâng

Dim-ba-bu-ï; Súã y tïë thaânh phöë

cuãa hoå vaâ nhûäng ngûúâi

Bulawayo, Trûúâng àaåi hoåc Dim-

khaác (d)

ba-bu-ï, AIDSTECH (1989)

Trao àöíi kim tiïm, cung cêëp Kat-man-àu, Nï-pan; Töí chûác thuöëc saát truâng, giaáo duåc,

$0,70 (b)

$3,73

$0,10 (b,c)

$0,47

$3,21

Lifesaving & Lifegiving (1992)

bao cao su, chùm soác y tïë cho ngûúâi tiïm chñch ma tuáy Caác can thiïåp úã mûác dên cû chung Chûäa trõ triïåu chûáng bïånh

Dûå aán nghiïn cûáu, saáu xaä nöng

LQÀTD

thön cuãa vuâng Mwanza, Tan-da-

$234

$10,08

ni-a, nhûäng nùm àêìu thïåp kyã 90; Thaânh phöë vaâ tónh Pa-pu-tö, Mödam-bic; Thaânh phöë Jö-han-nï-

$9,46

sú-bú-gú, Nam Phi.

264 Ghi chuá: (a) Söë nhoã hún giaã àõnh tyã lïå sûã duång bao cao su trõ cuãa bao cao su quyïn goáp; (c) Chi phñ bao göìm trúå giuáp phên phöëi; (d) Cuäng kïí caã gaái baán bar, cöng nhên, caác bïån

Tiïëp thõ xaä höåi bao cao su

Mûúâi chûúng trònh (Bö-li-via, CH

$0,02-$0,3

Cöng gö (e), Cöët-ài-voa, CH Àö-

(b)

mi-nic, Ï-cu-a-ào, Ga-na, In-àönï-xi-a, Mï-hi-cö, Ma-röëc, Dimba-bu-ï Cung cêëp maáu an toaân

U-gan-àa

$30 (cho möåt àún võ $172

Liïåu phaáp ngùæn ATZ àïí

Can thiïåp giaã àõnh úã Cêån Xa-ha-

ngùn ngûâa lêy tûâ meå sang

ra, giaã àõnh lêy nhiïîm chu sinh

con

giaãm tûâ 25% xuöëng coân 16,5%.

maáu) (f)

$3,748

Ghi chuá: (a) Söë nhoã hún giaã àõnh tyã lïå sûã duång bao cao su laâ 80%, söë lúán hún giaã àõnh tyã lïå naây laâ 50%; (b) Kïí caã giaá trõ cuãa bao cao su quyïn goáp; (c) Chi phñ bao göìm trúå giuáp kyä thuêåt cuãa AIDSTECH laâ $0,07 cho möåt bao cao su àûúåc phên phöëi; (d) Cuäng kïí caã gaái baán bar, cöng nhên, caác bïånh nhên bïånh LQÀTD; (e) Trûúác àêy laâ Zai-a; (f) $27-$29 cho möåt àún võ maáu thu àûúåc, $33-$35 cho möåt àún võ sûã duång nùm 1993.

Mills vaâ caác taác giaã khaác (1993) tòm thêëy chi phñ $51 cho möåt àún võ maáu saãn xuêët cho cuâng möåt chûúng trònh nhûng coá leä laâ cho möåt nùm trûúác àoá.

Nguöìn; Nghiïn cûáu Nai-rö-bi, Moses vaâ caác TG khaác (1991); Caác chûúng trònh tham vêën àöìng àùèng vaâ cung cêëp bao cao su cho nhûäng ngûâoi haânh nghïì maåi dêm úã Ca-mï-run, Bra-xin vaâ Dim-ba-bu-ï; cac chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su vaâ chûäa trõ bïånh LQÀTD úã Mö-dùm-bic vaâ Nam Phi, Mills vaâ caác taác giaã khaác (1993); Chûúng trònh chûäa trõ bïånh LQÀTD Mwanza, Richard Hayes, trao àöíi trûåc tiïëp, vaâ Gilson vaâ caác TG khaác (1996); Dûå aán an toâan maáu U-gan-àa, UB Chêu Êu (1995a, b); Liïåu phaáp ATZ úã Cêån Xa-ha-ra, Mansergh vaâ caác TG khaác (1996).

265 u laâ 80%, söë lúán hún giaã àõnh tyã lïå naây laâ 50%; (b) Kïí caã giaá p kyä thuêåt cuãa AIDSTECH laâ $0,07 cho möåt bao cao su àûúåc nh nhên bïånh LQÀTD; (e) Trûúác àêy laâ Zai-a; (f) $27-$29 cho

PHUÅ LUÅC THÖËNG KÏ

Phuå luåc thöëng kï naây têåp húåp caác thöng tin vïì caác mûác àöå vaâ caác yïëu töë quyïët àõnh dõch HIV/AIDS vaâ möåt söë biïën söë chñnh saách cho caác nûúác thu nhêåp thêëp vaâ trung bònh theo phên loaåi trong Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái (NHTG 1997a).

Baãng 1: Tyã lïå nhiïîm HIV theo caác tiïíu quêìn thïí dên cû Baãng 1 têåp húåp thöng tin gêìn àêy nhêët vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cuãa caác tiïíu quêìn thïí dên cû cho caác nûúác thu nhêåp thêëp vaâ vûâa theo phên loaåi trong Niïm giaám Chó baáo Phaát triïín Thïë giúái 1997 (NHTG 1997b). Ûúác tyã lïå hiïån nhiïîm HIV-1 trong söë ngûúâi lúán qua xeát nghiïåm huyïët thanh laâ nhûäng ngûúâi coá àöå tuöíi tûâ 15 - 49 tuöíi, theo ûúác tñnh cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái cho thaáng 12 nùm 1994. Caác söë liïåu coân laåi trong baãng 1 vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV qua xeát nghiïåm huyïët thanh theo caác tiïíu quêìn thïí dên cû, cho têët caã caác vuâng trûâ Àöng Êu vaâ Trung AÁ, laâ lêëy tûâ Ngên haâng dûä liïåu Giaám saát HIV/AIDS cuãa Töíng cuåc Thöëng kï Myä (Töíng cuåc Thöëng kï Myä [Ngên haâng dûä liïåu], 1997)2 . Nïëu khöng coá chuá dêîn khaác, söë liïåu vïì Àöng Êu vaâ Trung AÁ lêëy tûâ Trung têm húåp taác WHO/EC vïì AIDS (1996).

Cöåt hai cho àïën cöåt böën cuãa baãng 1 cho thêëy “àaánh giaá chñnh xaác nhêët” cuãa Töíng cuåc Thöëng kï Myä vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV-1 trong caác tiïíu quêìn thïí dên cû “coá nguy cú cao” vaâ “coá nguy cú thêëp” úã thuã àö hay caác thaânh phöë chñnh vaâ úã ngoaâi caác thaânh phöë chñnh. Àaánh giaá töíng húåp cuãa Töíng cuåc naây dûåa trïn caác söë liïåu chi tiïët maâ hoå thu thêåp àûúåc thöng qua caác nguöìn thöng tin àaä vaâ khöng cöng böë úã caác nûúác àang phaát triïín trong Baáo caáo Ngên haâng dûä liïåu giaám saát HIV/AIDS thaáng 1 nùm 1997. Àaánh giaá töíng húåp naây thûúâng laâ kïët quaã cuãa möåt nghiïn cûáu cuå thïí àûúåc xem laâ coá chêët lûúång töët. Cùn cûá vaâo thöng lïå, nhoám “nguy cú cao” theo àõnh nghôa laâ gaái maäi dêm, caác khaách haâng cuãa hoå, bïånh nhên mùæc bïånh LQÀTD vaâ nhûäng ngûúâi khaác coá caác haânh vi nguy cú àûúåc biïët.

Nhoám “nguy cú thêëp” laâ caác phuå nûä coá thai, nhûäng ngûúâi cho maáu vaâ nhûäng ngûúâi khöng coá caác haânh vi nguy cú àûúåc biïët. Söë liïåu vïì caác nhoám nguy cú cao vaâ thêëp úã caác thuã àö / thaânh phöë chñnh àaä àûúåc sûã duång àïí phên tñch liïn quöëc gia vïì caác yïëu töë quyïët àõnh viïåc nhiïîm HIV úã Chûúng 1 cuãa baáo caáo naây.

2.

Coá thïí lêëy àûúåc Ngên haâng dûä liïåu Giaám saát HIV/AIDS hoâan chónh taåi Trung têm caác chûúng trònh, Phoâng Dên söë, Töíng cuåc Thöëng kï Myä, Wasshington, D.C. 20233-8860, USA. Àõa chó thû àiïån tûã: ipc-hiv@census.org.

266

Söë liïåu tûâ cöåt 6 àïën cöåt 17 vïì tyã lïå hiïån nhiïîm HIV cuå thïí trong caác nhoám nam vaâ nûä coá nguy cú cao vaâ thêëp lêëy tûâ phên tñch gêìn 24 nghòn ghi cheáp riïng biïåt trong 3100 baáo caáo vaâ baâi phaát biïíu chûáa trong Ngên haâng dûä liïåu Giaám saát HIV/AIDS cuãa Töíng cuåc Thöëng kï. Caác con söë trong caác cöåt naây hoùåc laâ kïët quaã cuãa möåt phên tñch cuå thïí, nïëu trong nùm àoá chó coá möåt nghiïn cûáu thñch húåp, hoùåc laâ tyã lïå hiïån nhiïîm trung bònh lêëy tûâ möåt vaâi nguöìn hay àõa àiïím coá àûúåc úã cuâng möåt quöëc gia cho nùm gêìn nhêët maâ söë liïåu coá thïí coá àûúåc. Baãng naây chó sûã duång àiïìu tra tyã lïå hiïån nhiïîm HIV-1 xaác àõnh qua huyïët thanh, trûâ trûúâng húåp coá chuá dêîn khaác nhû bao göìm HIV-1 vaâ/hoùåc HIV-2. Söë liïåu trong caác cöåt naây àûúåc sûã duång àïí xaác àõnh giai àoaån phaát triïín cuãa dõch bïånh cho Chûúng 2 cuãa baáo caáo naây vaâ àûúåc toám tùæt trong baãng 2 cuãa phuå luåc thöëng kï dûúái àêy. ÚÃ nhûäng núi coá thïí laâm àûúåc, caác söë liïåu tûâ cöåt 6 àïën 17 laâ kïët quaã cuãa möåt hay möåt söë nghiïn cûáu vúái quy mö mêîu ñt nhêët laâ 100 ngûúâi. Nïëu coá hún möåt nghiïn cûáu àaáp ûáng caác tiïu chñ naây cho cuâng möåt nùm vaâ bao phuã cuâng möåt khu vûåc àõa lyá thò ngûúâi ta lêëy söë trung bònh khöng coá troång söë. Seä khöng tñnh àïën caác cuöåc àiïìu tra vúái cúä mêîu nhoã hún 100 ngûúâi trûâ trûúâng húåp caác àiïìu tra naây laâ nguöìn thöng tin duy nhêët coá àûúåc. Söë liïåu ûúác tñnh dûåa trïn caác àiïìu tra nhoã àïìu àûúåc ghi chuá vaâ phaãi sûã duång möåt caách thêån troång vò tñnh khöng tin cêåy tiïìm taâng cuãa chuáng.

Do khoá khùn trong viïåc thiïët lêåp caác mêîu nhûäng ngûúâi coá caác haânh vi cuå thïí, caác nghiïn cûáu dûåa trïn mêîu nhûäng tiïíu quêìn thïí dên cû coá “nguy cú cao” coá thïí khöng mang tñnh àaåi diïån. Àiïìu kiïån tûúng tûå cêìn aáp duång cho caác mêîu phuå nûä coá thai khi caác söë liïåu àûúåc lêëy tûâ möåt mêîu caác phoâng khaám lûåa choån khöng ngêîu nhiïn. Hún nûäa, viïåc tûå lûåa choån cuãa caác caá nhên trong nhûäng nhoám naây - vñ duå nhû phuå nûä àïën khaám thai hay caác bïånh nhên bïånh LQÀTD - coá thïí laâ möåt vêën àïì nghiïm troång vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm HIV khöng àûúåc duâng laâm àaåi diïån cho nhûäng ngûúâi khöng sûã duång caác dõch vuå naây. Tûúng tûå, caác nhoám quên nhên thûúâng coá àùåc àiïím laâ nhòn chung bõ giaám saát y tïë nghiïm ngùåt hún vaâ hoå àûúåc lûåa choån theo tuöíi vaâ caác àùåc àiïím khaác. Vò nhûäng lyá do naây, kïët quaã tûâ caác nhoám nguy cú cao hay thêëp khaác nhau khöng àûúåc xem nhû àaåi diïån cho tyã lïå hiïån nhiïîm trong toaân böå quêìn thïí dên cû, laâ quêìn thïí coá nguy cú thêëp.

Baãng 2: Caác chó baáo vïì phaát triïín kinh tïë xaä höåi vaâ caác chñnh saách AIDS cuãa chñnh phuã theo giai àoaån phaát triïín cuãa dõch bïånh.

Baãng 2 trònh baây caác chó baáo vïì phaát triïín kinh tïë xaä höåi vaâ caác chñnh saách AIDS cuãa chñnh phuã trong 123 quöëc gia coá thu nhêåp thêëp vaâ trung bònh vúái dên söë ñt nhêët laâ 1 triïåu ngûúâi. Caác quöëc gia trong baãng naây àûúåc sùæp xïëp theo thûá tûå ABC vaâ theo “giai àoaån” phaát triïín cuãa dõch HIV/AIDS - mûác àöå maâ dõch lan truyïìn trong söë nhûäng ngûúâi thûåc haânh caác haânh vi coá nguy cú cao vaâ ra ngoaâi nhûäng àöëi tûúång trïn àïën caác nhoám dên cû coá nguy cú thêëp-nhû àõnh nghôa àaä sûã duång trong Chûúng 2. Taåi caác nûúác dõch bïånh úã giai àoaån sú khai tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong nhoám nguy cú cao nhoã hún 5%. Möåt dõch úã giai àoaån têåp trung laâ khi tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong nhoám nguy cú cao lúán hún 5% nhûng tyã lïå naây trong söë phuå nûä khaám thai nhoã hún 5%. Möåt dõch bïånh úã giai àoaån lan röång laâ khi tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë phuå nûä khaám thai laâ 5% hoùåc lúán hún. Phên loaåi caác quöëc gia cuå thïí dûåa trïn söë liïåu cuãa baãng 1, phuå luåc thöëng kï, cöåt 6-17, nhòn chung duâng söë liïåu tûâ nùm 1990 trúã ài. Nïëu söë liïåu duy nhêët coá àûúåc cho möåt quöëc gia naâo àoá laâ trûúác nùm 1990 vaâ cho thêëy tyã lïå hiïån nhiïîm thêëp, thò quöëc gia àoá àûúåc ghi chuá laâ “khöng roä”. Caác quöëc gia àûúåc xïëp vaâo diïån “khöng roä” nïëu khöng coá söë liïåu vïì caác nhoám nguy cú cao vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm trong söë phuå nûä khaám thai hoùåc bùçng khöng hoùåc nhoã hún 5%. Cêìn ghi nhêån laâ nhiïìu quöëc gia khöng coá söë liïåu vïì caác nhoám nguy cú cao vaâ àöëi vúái nhiïìu quöëc gia 267

khaác caác söë liïåu naây àaä laåc hêåu. Do àoá àêy laâ àaánh giaá “baão thûã” vïì sûå lan truyïìn HIV cuãa caác nûúác, coá thïí úã nhiïìu nûúác dõch bïånh thûåc chêët àaä úã giai àoaån phaát triïín cao hún so vúái phên loaåi naây. Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå àûúåc cho laâ coá dõch bïånh úã giai àoaån têåp trung dûåa trïn möåt tónh hay möåt bang, tûúng ûáng, coá dõch bïånh têåp trung1 .

Mûúâi cöåt àêìu cuãa baãng 2 laâ caác yïëu töë kinh tïë xaä höåi dïî coá taác àöång àïën sûå lêy truyïìn HIV 2. Dên söë giûäa nùm 1995, töíng GNP theo àêìu ngûúâi nùm 1995 vaâ töëc àöå tùng trûúãng GNP theo àêìu ngûúâi àûúåc lêëy tûâ Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái 1997 (NHTG 1997a). Chó söë Gi-ni laâ thûúác ào mûác àöå khöng àöìng àïìu vïì phên böë thu nhêåp, chó söë bùçng 0 chó rùçng mûác àöå phên böë hoaân toaân cöng bùçng, chó söë Gi-ni bùçng 100 cho thêëy mûác àöå phên böë hoaân toaân khöng cöng bùçng. Söë liïåu cho caác nùm khaác nhau cuãa thêåp kyã 80 lêëy tûâ Deininger vaâ Squire (1996), vaâ dûåa trïn söë liïåu hoùåc vïì thu nhêåp hoùåc vïì tiïu duâng tûâ caác àiïìu tra höå gia àònh.

Dên söë thaânh thõ theo tyã lïå töíng dên söë vaâ tyã lïå tùng dên söë thaânh thõ lêëy tûâ Niïn giaám Chó baáo Phaát triïín Thïë giúái 1997 (NHTG 1997b), baãng 3.6. Tyã lïå nam/nûä thaânh thõ laâ tyã lïå söë àaân öng tûâ tuöíi 20-30 chia cho söë phuå nûä úã cuâng khoaãng naây úã thaânh thõ vaâ àûúåc tñnh tûâ söë liïåu cuãa LHQ (1993). Tyã söë ngûúâi sinh úã ngoaâi nûúác so vúái töíng dên söë nùm 1990 lêëy tûâ söë liïåu cuãa LHQ (1995). Tyã lïå biïët chûä cuãa ngûúâi lúán àöå tuöíi tûâ 15 trúã lïn nùm 1995 lêëy tûâ Niïn giaám Chó baáo Phaát triïín Thïë giúái 1997 (NHTG 1997b), baãng 1.1.

Saáu cöåt cuöëi cuâng laâ caác chó baáo vïì chñnh saách HIV/AIDS vïì thöng tin vaâ phoâng ngûâa.

Nùm baáo caáo vïì trûúâng húåp AIDS àêìu tiïn cho àïën 31 thaáng 12 nùm 1995, lêëy tûâ söë liïåu baáo caáo cuãa Chûúng trònh AIDS toaân cêìu cuãa WHO (UNAIDS/Höî trúå quöëc gia 1996). Cêìn ghi nhêån laâ úã hêìu hïët caác quöëc gia, caác ca AIDS àêìu tiïn xaãy ra trûúác khi noá àûúåc baáo caáo vaâ caác ca nhiïîm HIV coân xaãy ra nhiïìu nùm trûúác ca AIDS. Böën loaåi giaám saát dõch tïî hoåc cho àïën nùm 1995 laâ : caác àiïím dûå kiïën, caác àiïím haån chïë, nhiïìu àiïím, vaâ rêët nhiïìu àiïím giaám saát hay giaám saát cao àöå. Thöng tin naây lêëy tûâ Sato (1996), trong Mann vaâ Tarantola (1996); khöng may laâ àõnh nghôa vïì caác loaåi hònh giaám saát naây khöng coá trong taâi liïåu göëc. Thöng tin vïì phên phöëi bao cao su cuãa chñnh phuã trong nùm 1992 lêëy tûâ àiïìu tra AIDS trïn thïë giúái lêìn II, baãng phuå luåc D-7.3, cöåt PN5 cuãa Mann vaâ Tarantola (1996).

Viïåc coá chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi bao cao su trong nùm 1996 lêëy tûâ trao àöíi trûåc tiïëp vúái Philip Harvey (DKT) vaâ Guy Stallworthy (PSI). Söë lûúång bao cao su tiïëp thõ xaä höåi baán àûúåc trïn möåt àêìu ngûúâi lúán nùm 1995 lêëy tûâ söë liïåu vïì töíng doanh söë baán bao cao su cho nùm 1995 tûâ baãng 3 cuãa phuå luåc thöëng kï (xem dûúái àêy) vaâ söë ngûúâi lúán tuöíi tûâ 15 àïën 49 trong Niïn giaám Caác chó baáo Phaát triïín Thïë giúái 1997 (NHTG 1997b) trïn àôa compact.

Baãng 3: Baán bao cao su tiïëp thõ xaä höåi úã caác nûúác àang phaát triïín, 1991-1996 Söë liïåu 1991-1995 lêëy tûâ DKT International (1992-1996) vaâ söë liïåu 1996 lêëy tûâ trao àöíi trûåc tiïëp vúái Philip Harvey (DKT) vaâ Guy Stallworthy (PSI). Möåt vaâi nûúác hiïån nay coá hoùåc àaä coá hún möåt chûúng trònh tiïëp thõ xaä höåi: • Dûå aán ÊËn Àöå I laâ chûúng trònh chñnh phuã baán bao cao su maác Nivodh; ÊËn Àöå II thûåc

1

Caác quöëc gia vúái dên söë nhoã hún 1 triïåu dên khöng coá trong baãng nhûng coá thïí phên loaåi theo giai àoaån dõch bïånh göìm: Ba-ren, Caáp-ve vaâ St. Lu-cia (giai àoaån sú khai); vaâ Gi-bu-ti, Xoa-di-lên (giai àoaån têåp trung).

(2)

Nhiïìu biïën söë naây àûúåc duâng trûåc tiïëp hoùåc vúái möåt söë thay àöíi trong phên tñch höìi quy mûác quöëc gia vïì tyã lïå nhiïîm HIV úã thaânh thõ trong chûúng 1. Tuy nhiïn, cêìn ghi nhêån rùçng trong phên tñch höìi quy úã chûúng 1, söë liïåu cho cuâng nhûäng biïën söë cho nhûäng nùm trûúác thûúâng àûúåc sûã duång. Caác biïën söë khaác duâng trong phên tñch höìi quy khöng àûúåc nïu trong baãng naây vñ duå GDP theo àêìu ngûúâi àaä àiïìu chónh theo sûác mua ngang nhau. Nïëu yïu cêìu taác giaã coá thïí cung cêëp toaân böå söë liïåu duâng cho phên tñch höìi quy úã Chûúng 1.

268

hiïån búãi PSI/India (bao cao su nhaän hiïåu Masti vaâ Pearl); ÊËn Àöå III thûåc hiïån búãi Parivar Seva Sanstha (bao cao su nhaän hiïåu Sawan, Bliss vaâ Ecroz); ÊËn Àöå IV do DKT thûåc hiïån (bao cao su nhaän hiïåu Zaroor vaâ Choice). Töíng söë baán cuãa dûå aán ÊËn Àöå I göìm caã bao cao su Nivodh do PSI/India baán.

• Dûå aán In-àö-nï-xi-a I laâ dûå aán baán bao cao su Blue Circle vaâ Gold Circle vaâ do Höåi àöìng àiïìu phöëi Kïë hoaåch hoaá Gia àònh Quöëc gia (BKKBN) thûåc hiïån; dûå aán naây àûúåc chuyïín giao cho khu vûåc tû nhên; dûå aán In-àö-nï-xi-a II do SOMARC thûåc hiïån.

• Dûå aán Ni-gï-ri-a I àang àûúåc PSL giaám saát; Ni-gï-ri-a II àûúåc khúãi àöång búãi töí chûác Family Planning International Assistance and Sterling Products. Hai dûå aán naây àûúåc húåp nhêët thaânh möåt chûúng trònh vaâo nùm 1993.

• Dûå aán Phi-li-pin I do DKT thûåc hiïån vaâ Phi-li-pin II do SOMARC thûåc hiïån.

269

270

Baãng Phuå luåc thöëng kï 1: Tyã lïå nhiïîm HIV theo nhoám dên cû

271

272

273

274

Baãng Phuå luåc thöëng kï2: Phên loaåi caác nûúác theo giai àoaån phaát triïín cuãa dõch bïånh, vúái caác tham söë kinh tïë vaâ chñnh saách choån loåc coá aãnh hûúãng túái sûå truyïìn nhiïîm HIV

275

276

277

Phuå luåc thöëng kï Baãng 3: Söë lûúång bao cao su baán thöng qua tiïëp thõ xaä höåi úã caác nûúác àang phaát triïín

278

279

C Í AÁC TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO CHOÅN LOÅC

Caác baáo caáo phuå trúå Ahlburg, Denns, vaâ Eric Jensen. 1996. “Kinh tïë hoåc cuãa ngaânh kinh doanh tònh duåc úã caác nûúác àang phaát triïín”.

Ainsworth, Martha, vaâ Innocent Semali. 1997. “Nhûäng yïëu töë tûúng liïn kinh tïë xaä höåi trong nhûäng ca tûã vong ngûúâi lúán úã Tan-da-nia”.

Beáchu, Natalie. 1996. “Nhûäng aãnh hûúãng cuãa AIDS àïën kinh tïë gia àònh úã búâ biïín Ngaâ: Phên tñch thûåc chûáng tònh hònh tiïën triïín tiïu duâng cuãa caác höå coá liïn quan taåi búâ biïín Ngaâ”.

Biggs, Tyler, vaâ Manju Kedia Shah. 1996. “Taác àöång cuãa dõch AIDS àöëi vúái caác cöng ty Phi chêu”.

Dayton, Julia. 1996. “Nhûäng nöî lûåc chöëng AIDS cuãa Ngên haâng Thïë giúái: Àaánh giaá tònh hònh trûúác vaâ sau can thiïåp”.

Deheneffe. Jean-Claude, Michel Caraël, vaâ Amadou Noumbissi. 1996. “Nhûäng yïëu töë kinh tïë - xaä höåi coá aãnh hûúãng àïën haânh vi tònh duåc vaâ viïåc sûã duång bao cao su: Phên tñch caác cuöåc àiïìu tra thùm doâ do Chûúng trònh phoâng chöëng AIDS toaân cêìu cuãa Töí chûác Y tïë Thïë giúái (WHO/GPA) tiïën haânh”.

Filmer, Deon. 1997. “Nhûäng yïëu töë tûúng liïn kinh tïë - xaä höåi trong löëi söëng coá nguy cú (lêy nhiïîm) cao. Nhûäng kïët quaã ruát ra tûâ caác cuöåc àiïìu tra thùm doâ vïì sûác khoeã vaâ nhên khêíu hoåc”.

Janjaroen. Wattana. 1996. “Taác àöång vïì kinh tïë cuãa AIDS àöëi vúái caác höå gia àònh Thaái Lan”.

Jones, Christine, vaâ Allechi M’bet. 1996. “Àiïìu chónh cú cêëu liïåu coá gêy nïn AIDS: goáp thïm möåt caái nhòn vaâo möëi liïn hïå giûäa àiïìu chónh (cú cêëu), sûå tùng trûúãng (kinh tïë) vaâ tònh traång ngheâo khöí”.

Kremer, Michael. l996a. “AIDS: Luêån cûá kinh tïë cho sûå can thiïåp cuãa Nhaâ nûúác”.

-- 1996b. Nhûäng khoaãn trúå cêëp töëi ûu cho viïåc phoâng ngûâa AIDS”.

280

Menon, Rekha, Maria J. Wawer, Joseph K. Konde-Lule, Nelson K. Sewankambo, vaâ Chuanjun Li. 1996a. “Hêåu quaã cuãa tûã vong ngûúâi lúán àöëi vúái caác höå gia àònh úã quêån Rakai, Uganda”.

- 1996b. “Nhûäng yïëu töë tûúng quan kinh tïë - xaä höåi cuãa viïåc nhiïîm HIV trong söë nhûäng chuã höå gia àònh úã quêån Rakai, U-gan-àa”.

Mills, Anne, vaâ Charlotte Watts. 1996. “Hiïåu quaã - chi phñ cuãa viïåc phoâng ngûâa HIV vaâ vai troâ cuãa chñnh phuã”.

Morris, Martina. 1996. “Caác maång lûúái tònh duåc: Chuáng thñch húåp nhû thïë naâo vúái viïåc mö hònh hoaá sûå lan truyïìn HIV?” Over, Mead. 1997. “Nhûäng yïëu töë xaä höåi coá aãnh hûúãng àïën sûå lêy nhiïîm HIV úã thaânh thõ: Phên tñch höìi quy thûã nghiïåm so saánh caác nûúác”.

Perriëns, Joseph H. 1996. “Àiïìu trõ nhiïîm HIV”.

Pyne, Huin H. 1997. “Nhûäng phaãn ûáng quöëc tïë vaâ quöëc gia àöëi phoá vúái naån dõch HIV/ AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín”.

Riehman, Kara. 1996. “Sûã duång ma tuyá vaâ AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín: Nhûäng vêën àïì cêìn phaãi cên nhùæc khi xêy dûång chñnh saách”.

Saba, J., vaâ J. Perriëns. 1996. “Lêy truyïìn HIV tûâ meå sang con”.

Shepard, Donald S., Justine Agness-Soumahoro, Richard N. Bail, Charles S. M. Cameron, Antonio, C. C. Campino, Roberto F. Iunes, Joseá Antonio Izazola, Tieácoura Koneá, Sukhontha Kongsin, Phare Mujinja, Jeffrey Prottas, Jorge Saavedra, Adeâle Silueá, Laksami Suebsang, Paula Tibandebage, vaâ Samuel Wangwe. 1996. “Chi tiïu cho HIV/ AIDS: caác mûác àöå vaâ nhûäng yïëu töë xaác àõnh (mûác àöå - ND), nhûäng baâi hoåc tûâ nùm quöëc gia”.

Stover, John. 1997. “Nhûäng hêåu hoaå vïì mùåt nhên khêíu hoåc cuãa AIDS: chuáng ta biïët nhûäng gò”.

Van Vliet, Carina, King Holmes, Burton Singer, vaâ Dik Habbema. 1997. “Hiïåu quaã cuãa caác chiïën lûúåc phoâng chöëng HIV theo caác phûúng aán dõch tïî hoåc khaác nhau: àaánh giaá bùçng mö hònh STDSIM”.

Muåc luåc caác taâi liïåu tham khaão Adler, Michael, Susan Foster, John Richens, vaâ Hazel Slavin. 1996. “Lêy nhiïîm bïånh qua àûúâng tònh duåc: caác hûúáng dêîn cho viïåc phoâng vaâ chöëng”. Baâi àùåc biïåt vïì dên söë vaâ sûác khoeã cuãa cú quan phaát triïín haãi ngoaåi. Cú quan phaát triïín haãi ngoaåi, London.

Uyã ban àùåc biïåt vïì Nghiïn cûáu Y tïë coá liïn quan àïën nhûäng phûúng aán can thiïåp trong tûúng lai. 1996. Àêìu tû vaâo Nghiïn cûáu Y tïë vaâ Phaát triïín. Geneva: Töí chûác Y tïë Thïë giúái.

Agha, Sohail. 1997. “Sinh hoaåt tònh duåc vaâ viïåc sûã duång bao cao su úã Lusaka, Dam-bi-a”.

Taâi liïåu cöng taác söë 6 cuãa böå phêån nghiïn cûáu thuöåc töí chûác dõch vuå dên söë quöëc tïë (PSI), Washington. D.C.

281

Ahituv, Avner, V. Joseph Hotz, vaâ Thomas Philipson. 1995. “Nhu cêìu vïì bao cao su trûúác tònh traång hiïån nhiïîm AIDS úã àõa phûúng”. Taåp chñ nguöìn nhên lûåc 31 (4): 869-97.

Phên tñch AIDS úã chêu Phi. 1996. “Caác chêët khûã truâng êm àaåo (Vaginal Microbicides): Laâm thïë naâo àïí taåo ra möåt thõ trûúâng toaân cêìu?” Têåp 6 (5): 1.

AIDSCAP/Töí chûác quöëc tïë vïì sûác khoeã gia àònh, Trûúâng Y tïë cöng cöång Harvard, vaâ UNAIDS. 1996. “Hiïån traång vaâ xu thïë cuãa àaåi dõch HIV/AIDS toaân cêìu”. Baáo caáo cuöëi cuâng cuãa Höåi nghõ chuyïn àïì trong khuön khöí höåi nghõ quöëc tïë lêín thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C., Canada. Thaáng baãy 7- 12. Töí chûác quöëc tïë vïì sûác khoeã gia àònh.

Ainsworth, Martha, vaâ Godlike Koda. 1993. “Hêåu quaã cuãa tûã vong ngûúâi lúán do AIDS vaâ do caác nguyïn nhên khaác aãnh hûúãng àïën viïåc nhêåp trûúâng úã Tan-da-nia”. Baâi trònh baây taåi caác cuöåc hoåp thûúâng niïn cuãa Hiïåp Höåi Dên söë Myä. Cincinnati, Ohio. Thaáng tû 1-3.

Ainsworth, Martha, vaâ Mead Over. l994a. “AIDS vaâ sûå phaát triïín cuãa chêu Phi”. Taåp chñ Theo doäi Nghiïn cûáu cuãa Ngên haâng Thïë giúái söë 9 (2): 203-40.

- 1994b. “Taác àöång vïì kinh tïë cuãa AIDS àïën chêu Phi”. In trong saách do Max Essex, Souleymane Mboup, Phillis J. Kanki, vaâ Mbowa R. Kalengayi biïn têåp, AIDS úã chêu Phi. New York: Haäng in êën/xuêët baãn Raven.

Allard, R. 1989. “Nhûäng quan niïåm vïì AIDS laâ caác yïëu töë quyïët àõnh thûåc tiïîn phoâng ngûâa vaâ sûå uãng höå duâng caác biïån phaáp cûúäng bûác”. Taåp chñ Y tïë Myä 79 (4): 448-52.

Allen, Susan, A. Serufilira, J. Bongaarts, P. Van de Perre, F. Nsengumuremyi, C. Lindan, M. Caraël, W. Wolf, T. Coates, vaâ S. Hulley. 1992a. “Thûã HIV bñ mêåt vaâ khuyïën khñch duâng bao cao su úã chêu Phi”. Taåp chñ cuãa Höåi Y hoåc Myä 268 (23): 3338-44: Allen, Susan, J. Tice, P. Van de Perre, vaâ caác taác giaã khaác. 1992b. “Taác àöång cuãa xeát nghiïåm huyïët thanh kïët húåp vúái tham vêën àïën viïåc duâng bao cao su vaâ tyã lïå chuyïín àöíi huyïët thanh trong söë nhûäng cùåp coá möåt ngûúâi nhiïîm HIV úã chêu Phi”. Taåp chñ Y hoåc Anh, söë 304: 1605-09.

Allen, Susan, C. Lindan, A. Serufilira, P. Van de Perre, A. C. Rundle, F. Nsengumuremyi.

M. Caraël, J. Schwalbe, vaâ S. Hulley. 1991. “Lêy nhiïîm viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi taåi vuâng àö thõ cuãa Ru-an-àa: Nhûäng yïëu töë tûúng liïn vïì haânh vi hoåc vaâ nhên khêíu hoåc thïí hiïån trong mêîu àaåi diïån cuãa caác phuå nûä úã àöå tuöíi mang thai”. Taåp chñ cuãa Höåi Y hoåc Myä 266 (12): 1657-63.

Allen. Susan, A. Serufilira, V. Gruber, vaâ caác àöìng taác giaã. 1993. “Tònh hònh mang thai vaâ sûã duång caác biïån phaáp traánh thai cuãa nhûäng phuå nûä Ru-an-àa söëng úã vuâng àö thõ sau khi àûúåc thûã vaâ tham vêën vaâ HIV”. Taåp chñ Y tïë Myä 83: 705-10.

Anderson, Roy M. 1996. “Sûå lan truyïìn HIV vaâ caác mêîu hònh tònh duåc höîn húåp (Sexual Mixing Patterns)”. In trong saách do Jonathan Mann vaâ Daniel Tarantola biïn têåp, AIDS úã Thïë giúái thûá II: nhûäng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng cùn nguyïn xaä höåi, vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá. Liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Anderson, Roy M., vaâ R. M. May. 1988. “Caác thöng söë dõch tïî hoåc cuãa sûå lêy truyïìn HIV”.

282

Tûå nhiïn 333 (6173): 514-19.

Anderson. Roy M., S. Gupta, vaâ W. Ng. 1990. “YÁ nghôa cuãa nhûäng maång lûúái liïn laåc vúái caác baån tònh (cuãa ngûúâi nhiïîm bïånh) (The Significance of Sexual Partner Contact Networks) àöëi vúái àöång thaái cuãa sûå lêy truyïìn HIV”. Taåp chñ vïì Höåi chûáng suy giaãm Miïîn dõch mùæc phaãi 3 (4): 417-29.

Anderson, Roy M., B. Schwartlander, F. McCutchan, vaâ D. Hu. 1996. “YÁ nghôa cuãa tñnh biïën àöíi di truyïìn trong HIV àöëi vúái dõch tïî hoåc vaâ Y tïë”. Lancet 347 (9018): 1778.

Anderson. Roy M., R. M. May, M. C. Boily, G. P. Garnett, J. T. Rowley. 1991. “Lan truyïìn HIV-1 úã chêu Phi: caác mêîu hònh tiïëp xuác tònh duåc vaâ taác haåi tiïn lûúång vïì phûúng diïån nhên khêíu hoåc cuãa AIDS”. Tûå nhiïn 352 (6336): 581-89.

Andriamahenina, Ramamonjisoa. 1995. “Àiïìu tra dõch tïî hoåc vïì nhiïîm HIV vaâ bïånh giang mai (Syphilis) úã caác thaânh phöë Antananarivo, Toliary vaâ Toamasina (thaáng Nùm - thaáng Taám 1995)”. Phoâng thñ nghiïåm quöëc gia vïì tham chiïëu MST/SIDS, Madagascar/Futures Group International, Ma-àa-gat-xca.

Aral, S. O., vaâ T. A. Peterman. 1996. “Ào lûúâng caác kïët quaã cuãa caác biïån phaáp can thiïåp haânh vi àïí phoâng ngûâa STD/HIV”. Taåp chñ Quöëc tïë vïì STD vaâ AIDS 7 (phuå baãn 2): 3038.

Archavanitkul, Kritaya, vaâ P. Guest. 1994. “Di cû vaâ ngaânh kinh doanh tònh duåc úã Thaái Lan”. Baáo caáo thúâi kyâ chuyïín tiïëp vïì Y tïë, 4 (phuå baãn): 273-95.

Arias, R., vaâ Lui Serveán. 1997. “Ào lûúâng caác doâng viïån trúå: möåt caách tiïëp cêån múái”. Taâi liïåu cöng taác. Ngên haâng Thïë giúái, Vuå Nghiïn cûáu chñnh saách, Washington, D.C. Arrow, K.J. 1963. “Tñnh bêët àõnh vaâ kinh tïë hoåc phuác lúåi cuãa sûå chùm soác Y tïë”. Taåp chñ Kinh tïë Myä 53 (5) : 941 -73.

Asiimwe-Okiror, Godwil, Alex A. Opio, Joshua Musinguzi, Elizabeth Madraa, George Tembo, vaâ Michel Caraël. 1997. “Sûå thay àöíi haânh vi tònh duåc vaâ sûå giaãm búát caác ca nhiïîm HIV trong söë phuå nûä treã mang thai úã vuâng àö thõ U-gan-àa”. Saách sùæp xuêët baãn vïì AIDS. Asiimwe-Okiror, Godwil, J. Musinguzi, George Tembo, Alex Opio, Elizabeth Madraa. B. Biryahwaho, S. Okware, C. Byabamazima, vaâ P. Turyguma. 1995. “Xu hûúáng giaãm búát caác ca nhiïîm HIV úã vuâng nöng thön U-gan-àa”. Baáo caáo toám tùæt maä söë WeC206.

Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá chñn vïì AIDS vaâ STDs úã chêu Phi, Kampala, Uganda. Thaáng mûúâi hai 10-14.

Bagenda, D., F. Mmiro., F. Mirembe., C. Nakabito., D. Mugenyi, vaâ L. Kukasa. 1995. “Tyã lïå hiïån mùæc HIV-1 úã nhûäng phuå nûä ài khaám thai trûúác khi sinh úã Kampala, U-gan-àa”.

Baáo caáo toám tùæt MoCO16. Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá chñn vïì AIDS vaâ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc úã chêu Phi, Kampala, U-gan-àa. Thaáng mûúâi hai 10 - 14.

Baggaley, R., P. Godfrey-Faussett. R. Msiska, D. Chilangwa, E. Chitu, J. Porter, vaâ M. Kelly. 1994. “Taác haåi do viïåc nhiïîm HIV gêy ra cho caác ngaânh kinh tïë Dam-bia”. Taåp chñ Y hoåc Anh 309 (6968): 1549-50.

Bankole, Akinrinola, vaâ Charles F. Westoff. 1995. “Dûå àõnh vaâ thaái àöå vïì viïåc mang

283

thai”. Nghiïn cûáu so saánh cuãa DHS 17. Calverton, Md.: Macro International.

Barnett, Tony, vaâ Piers Blaikie. 1992. AIDS úã chêu Phi: Taác haåi trûúác mùæt vaâ lêu daâi, New York: Haäng in êën/xuêët baãn Guilford.

Barnum, Howard, vaâ Joseph Kutzin. 1993. “Chi phñ vaâ hiïåu quaã cuãa chi phñ trong bïånh viïån”. Trong saách Bïånh viïån cöng úã caác nûúác àang phaát triïín: viïåc sûã duång nguöìn lûåc, chi phñ, cêëp phaát taâi chñnh. Baltimore, Md.: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Johns Hopkins.

Barongo. L. R., M. W. Borgdorff, F. F. Mosha, A. Nicoll, H. Grosskurth, K. P. Senkoro, J. N. Newell, J. Changalucha, A. H. Klokke, J. Z. Killewo, J. P. Velema, R. J. Hayes, D. T. Dunn, L. A. S. Muller, vaâ J. B. Rugemalila. 1992. “Nghiïn cûáu dõch tïî vïì sûå nhiïîm HIV-1 úã caác vuâng àö thõ, caác khu dên cû ven àûúâng giao thöng: caác laâng úã vuâng Muanda, Tan-da-nia”. AIDS 6 (12): 1521-28.

Bastos, F.I. 1995. Suåp àöí vaâ taái thiïët: AIDS vaâ tiïm chñch ma tuyá trong böëi caãnh hiïån thúâi.

Brazil: Relume Dumara.

Beal, R. W., M. Bontinck, vaâ L. Fransen, biïn têåp. 1992. “Maáu khöng nhiïîm bïånh úã caác nûúác àang phaát triïín: möåt baáo caáo trong cuöåc hoåp caác chuyïn gia cuãa EEC’s”. Nhoám àùåc nhiïåm vïì AIDS cuãa EEC, Brussels.

Becker, Gay S. 1981. Khaão luêån vïì gia àònh. Cambridge, Mass.: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Harvard.

Beegle, Kathleen. 1996. “Hêåu quaã cuãa tûã vong ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác àöëi vúái sûå cung ûáng lao àöång”. Àaåi hoåc Töíng húåp bang Michigan. East Lansing.

Behets, Frieda. Ramamonjisoa Andriamahenina, Jocelyne Andriamiadana, John May, vaâ Andry Rasamindrakotroka. 1996. “Tyã lïå mùæc bïånh giang mai cao vaâ tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh HIV úã quêìn thïí (HIV Seroprevalence) tuy thêëp nhûng àang gia tùng úã Ma-àa-gat-xca”. Lancet 347 (9004): 831.

Bernstein, Robert S., David C. Sokal, Steven T. Seitz, Bertran Auvert, John Stover, vaâ Warren Naamara. 1997. “Mö phoãng sûå kiïím soaát naån dõch HIV tûâ tònh duåc khaác giúái (Heterosexual) úã möåt thaânh phöë Àöng Phi àang bõ naån dõch hoaânh haânh”. Chuêín bõ in trong Interfaces.

Berstein, C. A., J. G. Rabkin, vaâ H. Wolland. 1990. “Thaái àöå cuãa caác sinh viïn Y khoa vaâ Nha khoa vïí dõch AIDS”. Y hoåc Haân lêm 65 (7): 458-60.

Bertozzi, Stefano. 1995. “Thaách thûác toaân cêìu cuãa AIDS: mûúâi nùm nghiïn cûáu vïì HIV/ AIDS”. In trong saách do Y. Shiokawa vaâ T. Kitamura biïn têåp. Kyã yïëu cuãa Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi vïì AIDS/Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi vïì STD. Yokohama.

Thaáng Taám 7-l2, 1994. Tokyo: Kodansha.

Besley, Timothy, vaâ Ravi Kanbur. 1988. “Nhûäng nguyïn lyá cuãa àõnh hûúáng muåc tiïu”. Àaåi hoåc Töíng húåp Warwick, Trung têm nghiïn cûáu kinh tïë phaát triïín, khoa kinh tïë, Coventry, U.K. Bhave G., C. P. Lindan, E. S. Hudes, vaâ caác àöìng taác giaã. 1995. ‘Taác àöång cuãa möåt can thiïåp àöëi vúái HIV, nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng sinh duåc vaâ viïåc sûã duång bao cao

284

su trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã Bombay, ÊËn Àöå”. AIDS 9 (phuå baãn 1): S21-30.

Biggar, R. J., P. G. Miotti, T. E. Tha, L. Mtimavalye, R. Broadhead, A. Justesen, F. Yellin, G. Liomba, W. Miley, D. Waters, J. D. Chiphangwi, vaâ J. Goedert. 1996. “Thûã nghiïåm can thiïåp trong thúâi kyâ chu sinh (Perinatal) úã chêu Phi: hiïåu quaã cuãa sûå can thiïåp laâm saåch öëng àeã nhùçm ngùn ngûâa sûå lêy truyïìn HIV (Effect of a Birth Canal Cleansing Intervention To Prevent HIV)”. Lancet 347 (9016): 1647-50.

Birdsall, Nancy. 1988. “Nhûäng phûúng phaáp tiïëp cêån kinh tïë àöëi vúái töëc àöå tùng dên söë”.

In trong saách do Hollis Chenery vaâ T. N. Srinivasan biïn têåp, Cêím nang kinh tïë hoåc cuãa sûå phaát triïín. Têåp 1. New York: North-Holland.

Birungi, Harriet, vaâ Susan Reynolds Whyte. 1993. “Tiïm thuöëc, sûå kiïím soaát vaâ nhu cêìu cöång àöìng trong hïå thöëng chùm soác Y tïë U-gan-àa”. In trong saách do M. Bloem vaâ I. Wolffers biïn têåp, taác duång cuãa tiïm thuöëc trong thûåc tiïîn Y tïë thûúâng ngaây. Amsterdam: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Tûå do.

Birungi, Harriet, Delius Asiimwe, vaâ Susan Reynolds Whyte. 1994. “Sûã duång vaâ thûåc haânh tiïm thuöëc úã U-gan-àa”. WHO/DAP/94. 18. Töí chûác Y tïë Thïë giúái, chûúng trònh haânh àöång vïì caác thuöëc thiïët yïëu, Geneva.

Blix, O., vaâ L. Gronbladh, 1988. “AIDS vaâ nhûäng ngûúâi nghiïån Heroin IV: hiïåu quaã dûå phoâng/phoâng ngûâa (The Preventive Effect) cuãa viïåc duy trò Methadone úã Thuyå Àiïín”.

Baâi trònh baây taåi Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá tû vïì AIDS, Stockholm, Thuyå Àiïín. Thaáng Saáu 12-16.

Bloom, David E., vaâ Peter Godwin, biïn têåp 1997. Kinh tïë hoåc vïì HIV vaâ AIDS: Nghiïn cûáu vïì Àöng Nam AÁ vaâ Nam AÁ. Delhi: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Bloom, David E., vaâ Ajay S. Mahal. 1997. “Naån dõch AIDS vaâ Phên tñch Chñnh saách Kinh tïë”. In trong saách do David E. Bloom vaâ Peter Godwin biïn têåp, Kinh tïë hoåc vïì HIV vaâ AIDS: Nghiïn cûáu vïì Àöng Nam AÁ vaâ Nam AÁ. Delhi: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Bloom, David E., Tim Brown, Paul Gertler, vaâ Werasit Sittitrai. Forthcoming. “Viïåc laâm vaâ tiïìn lûúng cuãa nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm”.

Bobadilla, Joseá Lui, Julio Frenk, Rafael Lozano, Tomas Frejka, vaâ Claudio Stern. 1993.

“Sûå chuyïín àöíi dõch tïî hoåc (The Epidemiologic Transition) vaâ nhûäng ûu tiïn vïì Y tïë”.

In trong saách do Dean T. Jamison, W. Henry Mosley, Anthony R. Measham vaâ Joseá Lui Bobadilla biïn têåp, Nhûäng ûu tiïn kiïím soaát/phoâng chöëng dõch bïånh úã caác nûúác àang phaát triïín. New York: Haäng in êën/xuêël baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Bolduc, Denis, Bernard Fortin, vaâ Marc-Andreá Fournier. 1996. “Hïå quaã cuãa nhûäng chñnh saách khuyïën khñch àöëi vúái sûå thûåc tïë phên böë baác sô: phên tñch lúåi nhuêån bùçng phûúng phaáp höìi quy xaác suêët böåi”. Taåp chñ Kinh tïë Lao àöång 14 (thaáng mûúâi): 703-32.

Bongaarts, John. 1996. “Nhûäng xu hûúáng toaân cêìu cuãa tûã vong do AIDS”. Taåp chñ dên söë vaâ phaát triïín 22 (l): 21-45.

Bongaarts, John, P. Reining, Peter Way, vaâ Francis Conant. 1989. “Möëi liïn hïå giûäa têåp tuåc cùæt bao quy àêìu vaâ nhiïîm HIV trong caác böå töåc chêu Phi”. AIDS 3 (6): 373-77.

285

Bourdeaux, Richard. 1996. “HIV taân phaá thaânh phöë bõ ma tuyá huyã hoaåi úã Bï-la-ruát”. Thúâi baáo Los Angeles, thaáng chñn 29, 1996, p. A1.

Brandt, Allan M. 1987. Khöng coá viïn àaån thêìn kyâ: Lõch sûã xaä höåi cuãa bïånh hoa liïîu úã Myä kïí tûâ nùm 1880. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Brown, David. 1997. “Myä uãng höå liïåu phaáp ba thuöëc àïí chöëng AIDS”. Washington Post, thaáng saáu 19, p. A1.

Brown, Tim, vaâ Werasit Sittitrai. 1995. Taác haåi cuãa HIV àöëi vúái treã em Thaái Lan. Baáo caáo kïët quaã nghiïn cûáu 16, chûúng trònh chöëng AIDS. Bangkok: Höåi Chûä thêåp Àoã.

Brown, Tim, vaâ Peter Xenos. 1994. AIDS úã chêu AÁ: Cún baäo àang maånh dêìn lïn. Caác vêën àïì chêu AÁ Thaái Bònh Dûúng 16, chûúng trònh dên söë. Honolulu: Trung têm Àöng Têy.

Brown, Tim, Werasit Sittitrai, Suphak Vanichseni, vaâ Usa Thisgaborn. 1994. “Nghiïn cûáu dõch tïî hoåc gêìn àêy vïì HIV vaâ AIDS úã Thaái Lan”. AIDS 8 (phuå baãn 2): S131-41.

Bulatao, Rodolfo A. 1991. “Caách tiïëp cêån Bulatao: dûå baáo taác haåi vïì mùåt nhên khêíu hoåc cuãa naån dõch HIV coá sûã duång nhûäng thöng söë chuêín”. Trong Liïn húåp quöëc vaâ töí chûác Y tïë Thïë giúái, naån dõch AIDS vaâ caác hêåu quaã nhên khêíu hoåc cuãa noá. New York: Liïn húåp quöëc.

Bulterys, M., A. Chao, P. Habimana, A. Dushimimana, P. Nawrocki, vaâ A. Saah. 1994.

“Nhiïîm HIV-1 múái úã möåt quêìn thïí phuå nûä treã úã Butare. Ru-an-àa”. AIDS 8 (11): 158591.

Burr, Chandler. 1997. “Ngoaåi lïå AIDS: Sûå riïng tû àöëi laåi y tïë cöng cöång - trûúâng húåp cho thêëy cêìn phaãi trúã laåi caác quy tùæc truyïìn thöëng àïí chiïën àêëu vúái caác naån dõch”. Nguyïåt san Àaåi Têy Dûúng (thaáng saáu).

Buvöå. S. D. Foster. C. Mbwili, E. Mungo, N. Tollenare, vaâ M. Zeko. 1994. “Tûã vong úã nhûäng nûä y taá àûáng trûúác naån dõch AIDS: möåt nghiïn cûáu thñ àiïím úã Dam-bia”. AIDS 8 (3): 396.

Buwembo, Joachim. 1995. “Haânh àöång cuãa chñnh phuã U-gan-àa vïì thöng tin àaåi chuáng tiïën àïën viïåc dúä boã cêëm quaãng caáo bao cao su”. Taåp chñ Àöng Phi, thaáng Ba 6-12.

Caldwell, John C., vaâ Pat Caldwell. 1993. “Baãn chêët vaâ caác giúái haån cuãa naån dõch AIDS úã vuâng Cêån Xa-ha-ra chêu Phi: Bùçng chûáng tûâ caác mêîu hònh àõa lyá vaâ caác mêîu hònh khaác”. Taåp chñ dên söë vaâ phaát triïín 19 (4): 817-48.

- 1996. “Naån dõch AIDS chêu Phi”. Taåp chñ khoa hoåc Myä 274 (3): 62-68.

Caldwell, John C., Pat Caldwell, vaâ I. O. Orubuloye. 1989. “Böëi caãnh xaä höåi cuãa AIDS úã vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi”. Taåp chñ dên söë vaâ phaát triïín (2): 185-234.

Carael, Michel. 1995. “Haânh vi lònh duåc”. Chûúng 4 cuãa saách do John Cleland vaâ Benoit Ferry biïn têåp, Haânh vi tònh duåc vaâ AIDS úã thïë giúái (caác nûúác) àang phaát triïín. London: Taylor & Francis.

CARE (Hiïåp höåi Myä cûáu tïë khùæp núi) vaâ ODA (Cú quan quaãn lyá phaát triïín haãi ngoaåi).

1994. “Doâng tõ naån àöí vaâo caác quêån Ngara vaâ Karagwe, vuâng Kagera. Tan-da-nia:

286

Àaánh giaá taác haåi vïì möi trûúâng”. Baáo caáo quaãn lyá caác nguöìn lûåc möi trûúâng. ODA, London.

Carr, Jean K., Narongrid Sirisopana, Kalyanee Torugsa. Achara Jugsudee, Thippawan Supapongse. Cheodchai Chuenchitra, Sorachai Nitayaphan, Pricha Singharaj, vaâ John G. McNeil. 1994. “Tyã lïå nhiïîm múái HIV-1 trong giúái nam thanh niïn úã Thaái Lan”. Taåp chñ vïì höåi chûáng suy giaãm miïîn dõch mùæc phaãi 7: 1270-75.

Carrin, G., J. Perrot. vaâ F. Sergent. 1994. “Taác duång cuãa sûå tham gia taâi chñnh cuãa dên chuáng àöëi vúái nhu cêìu y tïë: möåt cöng cuå phên tñch cho caác nûúác coá nhu cêìu lúán nhêët”.

WHO, loaåt baâi vïì kinh tïë vô mö y tïë vaâ phaát triïín. Geneva.

Carswell, J. W., vaâ Lloyd G. Howells. 1989. “Tyã lïå hiïån mùæc HIV-1 trong söë taâi xïë xe taãi vuâng Àöng Phi”. AIDS 3 (11). 759-61.

Chakraborty, A. K., S. Jana, A. Das, L. Khodakevich, M. S. Chakraborty. N. K. Pal. 1994. “Àiïìu tra khaão saát theo cöång àöìng vïì tònh hònh nhiïîm STD/HIV trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã Calcutta (ÊËn Àöå). Phêìn 1. Möåt söë àùåc àiïím xaä höåi cuãa nhûä n g ngûúâ i haâ n h nghïì maå i dêm”. Taå p chñ bïå n h truyïì n nhiïî m (Journal of Communieable Diseases) 26 (3): 161-67.

Chawla, Mukesh. 1993. “Sûå laâm thïm ngoaâi giúâ cuãa thêìy thuöëc úã Hy Laåp”. Luêån aán Tiïën sô. Àaåi hoåc Töíng húåp Boston, Khoa Kinh tïë, Boston, Mass.

- 1997. “Viïåc laâm thïm (“chên trong, chên ngoaâi”) cuãa giúái thêìy thuöëc caác bïånh viïån cöng úã ÊËn Àöå”. Taâi liïåu cöng taác. Dûä liïåu duâng cho viïåc ra quyïët àõnh. Trûúâng Y tïë Harvard, khoa Dên söë vaâ Y tïë quöëc tïë, Boston, Mass.

Chela, C. M., Roland Msiska, Anna Martin, M. Sichone, B. Mwiinga, C. B. Yamba, S. Anderson, E. Van Praag. 1994. “Chi phñ vaâ taác àöång cuãa viïåc chùm soác taåi nhaâ daânh cho ngûúâi söëng vúái HIV/AIDS úã Dam-bi-a”. Baáo caáo chûa cöng böë. Töí chûác Y tïë thïë giúái, Chûúng trònh phoâng chöëng AIDS toaân cêìu, Geneva.

Chen. Shaohua, Gaurav Datt, vaâ Martiil Ravallion. 1994. “Phaãi chùng naån ngheâo àoái àang gia tùng úã thïë giúái (caác nûúác) àang phaát triïín?” Taåp chñ thu nhêåp vaâ thõnh vûúång series 40 (4, thaáng mûúâi hai): 359-76.

Chequar, Pedro. 1997. “YÁ nghôa cuãa caác biïån phaáp àiïìu trõ chöëng retroviruát-Bra-xin”. Baâi trònh baây taåi cuöåc tham khaão yá kiïën khöng chñnh thûác vïì caác biïån phaáp àiïìu trõ chöëng retroviruát. Töí chûác Y tïë Thïë giúái, Geneva. Thaáng Tû 29-30.

Ch’ien. J. 1994. “Àiïìu tra thùm doâ yá kiïën trïn àûúâng phöë vïì haânh vi cuãa nhûäng ngûúâi sûã duång ma tuyá vaâ sûå tham vêën àöìng àùèng àïí giaáo duåc phoâng ngûâa vaâ can thiïåp khuãng hoaãng”. Baáo caáo toám tùæt maä söë PC0473. Baâi trònh baây taåi Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá Mûúâi vïì AIDS, Yokohama. Thaáng Taám 14-17.

Chin, James. 1990. “Giaám saát Y tïë cöng cöång àöëi vúái caác ca nhiïîm AIDS vaâ HIV”. Têåp san cuãa töí chûác Y tïë Thïë giúái 68 (5): 529-36.

Choi, Kyung-Hee, vaâ Thomas J. Coates. 1994. “Phoâng ngûâa nhiïîm HIV”. AIDS 8 (10): 1371-89.

Choopanya, K., A. Vanichseni, D. C. Desjarlais, K. Plangsringarm. W. Sonchai, M.

287

Carballo, P. Friedmann. vaâ S. R. Friedman. 1991. “Nhûäng yïëu töë nguy cú (Risk Factors) vaâ tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh HIV (HIV Seropositivity) trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Bangkok”. AIDS 5 (12): 1509-13.

Cleland, John, vaâ Benoit Ferry, biïn têåp 1995. Haânh vi tònh duåc vaâ AIDS úã Thïë giúái (caác nûúác) àang phaát triïín. Lon don: Taylor & Francis.

Clemente, M., C. Ferreros, vaâ M. E. L. Fernandes. 1996. “Thõ trûúâng bao cao su Bra-xin: hiïåu quaã tñch cûåc cuãa tiïëp thõ xaä höåi”. Baáo caáo toám tùæt maä söë No. Tu. D. 2887. Baâi àoåc taåi Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C, Canada. Thaáng Baãy 7-12.

Cohen, Myron S., Gail E. Henderson, Pat Aiello, vaâ Heyi Zheng. 1996. “Viïåc baâi trûâ thaânh cöng nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng sinh duåc úã Trung Quöëc: Nhûäng gúåi suy cho thïë kyã 21”. Taåp chñ caác bïånh lêy nhiïîm 174 (phuå baãn 2): S223-29 Cohen, Myron S., lrving F. Hoffman, Rachel A. Royce, Peter Kazembe, John P. Dyer, Celine Costello Day, Dick Zimba, Pietro L. Vernazza, Martin Maida. Susan A. Fiscus, Joseph J. Eron, Jr., vaâ Nhoám nghiïn cûáu cuãa Malawi trong AIDSCAP. 1997. “Sûå giaãm nöìng àöå HIV-1 trong tinh dõch (Semen) sau khi àiïìu trõ viïm àûúâng tiïët niïåu: yá nghôa àöëi vúái viïåc ngùn ngûâa sûå lêy truyïìn HIV-1 qua àûúâng tònh duåc”. Lancet 349 (9069): 1868-73.

Coleman, Susan, Mary Lyn Gaffield, Frederic Robin, Goussou Koudou Lazare, Rebecca Dillingham, vaâ Carol Squire-diomande. 1996. “Toám tùæt baáo caáo nghiïn cûáu cuãa töí chûác dõch vuå dên söë quöëc tïë (PSI). Àiïìu tra KAP bao cao su (Condom KAP Survey) úã búâ biïín Ngaâ, Thaáng Saáu. l995”. Töí chûác quöëc tïë vïì caác hoaåt àöång dên söë, Washington, D.C. Collins, D., J. Quick, S. Musau, vaâ D. Kraushaar. 1996. “Caãi caách taâi chñnh Y tïë úã Kenya: sûå tùng vaâ giaãm trong mûác àoáng goáp cuãa caác bïn, l989-94”. Loaåt chuyïn khaão Stubbs 1. Boston: Khoa hoåc quaãn lyá trong Y tïë.

Conant, Francis. 1995. “Tyã lïå hiïån mùæc HIV theo vuâng vaâ têåp tuåc cùæt bao quy àêìu úã chêu Phi”. Baáo caáo chuyïín àöíi Y tïë 5 (1): 108-12.

Connor, E. M., R. S. Sperling, R. Gelker, P. Kiselev, G. Scott, M. J. O’Sullivan, R. Van Dyke, M. Bey, W. Shearer, vaâ R. L. Jacobson. 1994. “Giaãm thiïíu sûå lêy truyïìn tûâ meå sang con viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi daång 1 vúái liïåu phaáp thuöëc Zidovudine (Zidovudine Treatment)”. Taåp chñ Y hoåc New England (New England J ournal of Medicine) 331 (18): 1173-80.

Cuddington, John T. 1993. “Mö hònh hoaá aãnh hûúãng kinh tïë vô mö cuãa AIDS, möåt ûáng duång cho Tan-da-nia”. Taåp chñ Kinh tïë cuãa Ngên haâng Thïë giúái 7 (2): 173-89.

Curtis, S. L., vaâ Katherine Neitzel. 1996. “Kiïën thûác vïì traánh thai, caác biïån phaáp traánh thai vaâ viïåc sûã duång chuáng”. Nghiïn cûáu so saánh cuãa DHS 19. Calverton, Md.: Macro lnternational.

Dabis. F., P. Msellati, P. Lepage, M. L. Newell, C. Peckham, vaâ P. van de Perre. 1993. “Ûúác lûúång tyã lïå lêy truyïìn HIV tûâ meå sang con”. Baáo caáo taåi höåi thaão vïì caác vêën àïì coá tñnh phûúng phaáp luêån, Ghent, Belgium. Thaáng Hai 17-20. AIDS 7(8): 1139-48.

288

Dallabetta. Gina, Marie Laga, vaâ Peter Lamptey, biïn têåp 1996. Kiïím soaát caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc: Cêím nang cho viïåc thiïët kïë vaâ quaãn lyá caác chûúng trònh. Arlington, Va.: AIDSCAP/FHI. Dallabetta, G. A., P. G. Miotti, J. D. Chiphangwi, A. J. Saah, G. Liomba, N. Odaka, F. Sungani, vaâ D. R. Hoover. 1993. “Võ trñ kinh tïë - xaä höåi cao laâ möåt yïëu töë nguy cú àïí nhiïîm viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi daång 1 (HIV-1) nhûng laåi khöng phaãi laâ yïëu töë nguy cú àïí mùæc nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng sinh duåc trong giúái phuå nûä Ma-la-uy: Nhûäng gúåi múã cho viïåc kiïím soaát HIV-1”. Taåp chñ caác bïånh lêy nhiïîm 167 (l): 36-42.

Dames vaâ Moore. 1996. “Àaánh giaá taác àöång möi trûúâng cho nûúác Saát (Chan)”. Baáo caáo.

Washington, D.C. De Cock, Kevin. 1993. “Lao (TB) vaâ HIV: Töíng quan”. Trñch tham luêån taåi Höåi nghõ Quöëc tïë vïì AIDS nùm 1993 laåi Berlin, àûúåc in laåi trong “TB vaâ HIV”. SIDALERTE 27, Thaáng Mûúâi (phuå baãn).

De Cock, Kevin M., vaâ Françoise Brun-Vezinet. 1996. “Nhiïîm HIV-2: Nhûäng àiïìu àaä biïët vaâ nhûäng vêën àïì coân chûa roä”. Chûúng 12 cuãa saách do Mann vaâ Tarantola biïn têåp, AIDS úã Thïë giúái II: nhûäng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng cùn nguyïn xaä höåi, vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá. Liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

De Gruttola, Victor, George R. Seage III, Kenneth H. Mayer, vaâ C. Robert Horsburgh, Jr. 1989. “Tñnh dïî lêy nhiïîm HIV giûäa nhûäng keã àöìng tñnh luyïën aái nam”. Taåp chñ dõch tïë hoåc lêm saâng (Clinical Epidemiology) 42 (9): 849-56.

Deininger, Klaus, vaâ Lyn Squire. 1996. “Têåp dûä liïåu múái ào lûúâng sûå caách biïåt vïì thu nhêåp”, Taåp chñ Kinh tïë cuãa Ngên haâng Thïë giúái 10 (3): 565-91.

Nhûäng cuöåc àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë, caác baáo caáo cuöëi cuâng, cuãa caác nûúác khaác nhau vaâ trong nhûäng nùm khaác nhau.

De Muylder, X., vaâ J. J. Amy. 1993. “Tyã lïå möí àeã úã möåt nûúác chêu Phi”. Dõch tïë hoåc thúâi kyâ chu sinh Nhi khoa (Paediatric) 7 (3): 234-44.

Des Jarlais, D. C., S. Friedman, K. Choopanya, S. Vanichseni, vaâ T. Ward. 1992. “Dõch tïî hoåc quöëc tïë vïì HIV vaâ AIDS trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá”. AIDS 6 (10): 1053-68.

Des Jarlais, D. C., H. Hagan, S. R. Friedmann, P. Friedmann, D. Goldberg, M. Frischer, S. Green, K. Tunving, B. Ljungberg, A. Wodak, M. Ross, D. Purchase, M. Millson, vaâ T. Meyers. 1995. “Kòm giûä úã mûác thêëp tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh HIV quêìn thïí nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá”. Taåp chñ cuãa Höåi Y hoåc Myä 274 (15): 1226-31.

Deschampes, M., J. W. Pape, A. Hafner, vaâ caác àöìng taác giaã. 1996. “Lêy truyïìn HIV qua quan hïå tònh duåc khaác giúái (Heterosexual Transmission of HIV) úã Haiti. Têåp san Nöåi khoa (Annals of Internal Medicine) 125: 324-30. de Vincenzi, Isabelle, vaâ T. Mertens. 1994. “Têåp tuåc cùæt bao qui àêìu: Vai troâ trong viïåc phoâng ngûâa HIV?” AIDS 8 (2): 153-60.

289

DKT International. 1992. “Thöëng kï vïì tiïëp thõ xaä höåi caác biïån phaáp traánh thai 1991”.

Washington. D.C., Thaáng Saáu. Dûä liïåu chûa cöng böë.

- 1993. “Thöëng kï vïì tiïëp thõ xaä höåi caác biïån phaáp traánh thai l992”. Washington, D.C..

Thaáng Taám. Dûä liïåu khöng cöng böë.

- 1994. “Thöëng kï vïì tiïëp thõ xaä höåi caác biïån phaáp traánh thai l993”. Washington. D.C., Thaáng Baãy. Dûä liïåu khöng cöng böë.

- 1995. “Thöëng kï vïì tiïëp thõ xaä höåi caác biïån phaáp traánh thai 1994”. Washington, D.C., Thaáng Baãy. Dûä liïåu khöng cöng böë.

- 1996. “Thöëng kï vïì tiïëp thõ xaä höåi caác biïån phaáp traánh thai l995”. Washington. D.C..

Thaáng Taám. Dûä liïåu khöng cöng böë.

- 1997. Nhûäng àöåt phaá múái trong cöng taác tiïëp thõ xaä höåi: Baáo caáo tiïën àöå 1996-97 cuãa DKT International. Washington, D.C. - n.d. Tiïëp thõ xaä höåi thay àöíi cuöåc söëng nhû thïë naâo: Nhûäng àiïìu nùçm sau caác con söë thöëng kï. Washington, D.C. Dolin, P. J., M. C. Raviglione, vaâ A. Kochi. 1993. “Ûúác àoaán vïì tònh traång tûã vong vaâ bïånh têåt toaân cêìu trong tûúng lai”. Baáo caáo haâng tuêìn vïì tûã vong vaâ bïånh têåt 42 (49). Toám lûúåc trong HIV vaâ Lao 2, thaáng giïng - thaáng ba 1994.

Dunn. D. T., M. L. Newell, A. E. Ades, vaâ C. S. Peckham 1992. “Nguy cú lêy truyïìn virus gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi daång 1 qua àûúâng cho con buá”. Lancet 340 (8819): 58588.

Elias, C., vaâ L. Heise. 1994. “Nhûäng thaách thûác àöëi vúái phaát triïín caác chêët khûã truâng êm àaåo cho nûä giúái”. AIDS 8: 1-9.

Ellis, Randall, Moneer Lam, vaâ lndrani Gupta. 1997. “Baão hiïím Y tïë úã ÊËn Àöå: tiïn lûúång vaâ viïîn caãnh”. Àaåi hoåc Töíng húåp Boston, Boston, Mass.

Esparza, Joseá, William L. Heyward, vaâ Saladin Osmanov. 1996. “Sûå phaát triïín trong lônh vûåc vacxin HIV: Tûâ nghiïn cûáu cú baãn àïën thûã nghiïåm trïn ngûúâi”. AIDS 10 (phuå baãn A): S123-32.

Ettiegne-Traoreá, V., P. D. Ghys, M. O. Diallo, vaâ caác àöìng taác giaã. 1996. “Tyã lïå nhiïîm múái huyïët thanh HIV vaâ tyã lïå hiïån mùæc caác bïånh lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc trong khoaãng thúâi nghiïn cûáu can thiïåp trong söë nhûäng phuå nûä haânh nghïì maåi dêm úã Abidjan, búâ biïín Ngaâ: Nhûäng kïët quaã sú böå”. Baáo caáo toám tùæt Mo.C. 442. Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá Mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C., Canada. Thaáng Baãy 7-12.

Uyã Ban chêu Êu. l995a. Maáu an toaân úã caác nûúác àang phaát triïín: Nhûäng baâi hoåc tûâ Ugan-àa. Do Rex Winsbury biïn têåp. Nghiïn cûáu vaâ khaão cûáu vïì phaát triïín. Luxembourg: Vaän phoâng xuêët baãn êën phêím chñnh thûác cuãa cöång àöìng chêu Êu.

- 1995b. “Maáu an toaân úã caác nûúác àang phaát triïín: Nhûäng nguyïn lyá vaâ töí chûác”. Nghiïn cûáu vaâ khaão cûáu vïì phaát triïín. Do C. Gerard, D. Sondag-Thull, E. J. Watson-Williams, vaâ L. Fransen soaån vaâ biïn têåp. Luxembourg: Vùn phoâng xuêët baãn êën phêím chñnh thûác cuãa cöång àöìng chêu Êu.

290

- 1997. Xem xeát HIV/AIDS trong viïån trúå phaát triïín: Möåt cêím nang cöng cuå. Àûúåc soaån thaão cho EC theo húåp àöìng B7.5046/94/06: Nghiïn cûáu vïì taác àöång àïën phaát triïín kinh tïë vaâ xaä höåi cuãa caác nûúác àang phaát triïín. Brussels.

Nhoám nghiïn cûáu chêu Êu vïì lêy truyïìn HIV qua quan hïå tònh duåc khaác giúái. 1992. “So saánh sûå lêy truyïìn HIV tûâ nûä sang nam vaâ tûâ nam sang nûä trong 563 cùåp öín àõnh”.

Taåp chñ Y hoåc Anh 304: 809-13.

Nhoám chuyïn gia cuãa chûúng trònh höîn húåp cuãa Liïn húåp quöëc vïì HIV/AIDS. 1997. “YÁ nghôa cuãa tñnh biïën àöång HIV àöëi vúái sûå lêy truyïìn: Caác cêën àïì chñnh saách vaâ khoa hoåc”. AIDS 11 (4): 1-15.

Farwell, Byron. 1989. Nhûäng àöåi quên dûúái thúâi cai trõ cuãa Anh úã ÊËn Àöå: tûâ sûå phaãn khaáng àïën nïìn àöåc lêåp, 1858-1947. New York: Norton.

Feachem, Richard. 1995. Coi troång quaá khûá, àêìu tû vaâo tûúng lai. Àaánh giaá chiïën lûúåc HIV/AIDS quöëc gia, 1993-94 àïën 1995-96. Böå phêån AIDS/bïånh truyïìn nhiïîm, vuå caác dõch vuå con ngûúâi vaâ y tïë thuöåc khöëi thõnh vûúång chung, Australia. Canberra: Cú quan úäuêët baãn cuãa chñnh phuã UÁc.

Ferreira, Luisa, vaâ L. Goodhart. 1995. “Thu nhêåp, sûå bêët bònh àùèng vaâ giaãm ngheâo khöí úã Tan-da-ni-a, 1993”. Ngên haâng Thïë giúái, phoâng phaát triïín con ngûúâi, nhoám chuyïn gia kyä thuêåt chêu Phi, Washington, D.C. Ferry, Benoit. 1995. ‘Nhûäng yïëu töë nguy cú liïn quan àïën lêy truyïìn HIV: nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc, tiïu thuå rûúåu vaâ tiïm chñch trong y tïë”. In trong saách do John Cleland vaâ Benoit Ferry biïn têåp, Haânh vi tònh duåc vaâ AIDS taåi Thïë giúái (caác nûúác) àang phaát triïín. Lon don: Taylor & Francis.

Fitzsimmons, David. 1996. “Khúãi xûúáng saáng kiïën vacxin chöëng AIDS Quöëc tïë”. Baáo caáo 1 cuãa saáng kiïën vacxin chöëng AIDS Quöëc tïë (muâa heâ): 7.

Floyd, Katherine, vaâ Charles F. Gilks. 1996. “Taác àöång vaâ biïån phaáp àöëi phoá vúái àõch HIV taåi bïånh viïån quöëc gia Kenyata, Nairobi”. Baáo caáo 1 (Thaáng Tû). Trûúâng Y hoåc Nhiïåt àúái Liverpool.

- 1997. “Chi phñ vaâ nhûäng khña caånh taâi chñnh cuãa viïåc cung cêëp liïåu phaáp chöëng retrovirus (Anti-retroviral Therapy): Baáo caáo cú súã”. Baâi trònh baây taåi cuöåc tham khaão yá kiïën khöng chñnh thûác vïì yá nghôa cuãa caác biïån phaáp àiïìu trõ chöëng retrovirus, töí chûác Y tïë Thïë_giúái, Geneva. Thaáng Tû 29-30.

Ford, K., D. N. Wirawan, P. Fajans, P. Meliawan, K. MacDonald, vaâ L. Thorpe. 1996.

“Nhûäng can thiïåp haânh vi nhùçm laâm giaãm bïånh lêy truyïìn qua àûúâng sinh duåc/HIV lêy truyïìn trong söë nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ caác khaách haâng cuãa hoå (Clients) úã Ba-li, In-àö-nï-xi-a”. AIDS 10: 213-22.

Foster, Susan, Peter Godrey-Faussett, vaâ John Porter. 1997. “Mö hònh hoaá caác lúåi ñch kinh tïë cuãa viïåc àiïìu trõ dûå phoâng bïånh lao (Tuberculosis Preventive Therapy) cho nhûäng ngûúâi nhiïîm HIV (People with HIV): Vñ duå cuãa Zambia”. AIDS 11: 919-25.

Fox L. J., P. E. Bailey, K. L. Clarke-Martinez, vaâ caác àöìng taác giaã. 1988. “Ngùn ngûâa lêy truyïìn HIV úã chêu Phi: tñnh hiïåu quaã cuãa viïåc tuyïn truyïìn duâng bao cao su vaâ giaáo duåc y tïë cho gaái àiïëm”. Lancet 15: 887-90.

291

Futures Group International. 1995a. “Bao cao su PIEL cuãa SOMARC Peru àaåt àónh àiïím trïn thõ trûúâng”. Baãn tin 3 (Thaáng Baãy) cuãa SOMARC [Tiïëp thõ xaä höåi vò sûå àöíi thay]: 1-2.

- 1995b. “Laâm viïåc vúái phe phaãn àöëi vò lyá do tön giaáo úã chêu Phi”. Baãn tin 3 (Thaáng Baãy) cuãa SOMARC [Tiïëp thõ xaä höåi vò sûå àöíi thay]: 1-2.

Garbus, L. 1996. “Haânh àöång cuãa Liïn húåp quöëc”. In trong saách do Jonathan Mann vaâ Daniel Tarantola biïn têåp, AIDS úã Thïë giúái II: nhûäng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng cùn nguyïn xaä höåi, vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá. Liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Garnett, Geoff P., vaâ Roy M. Anderson. 1995. “Nhûäng chiïën lûúåc haån chïë lan truyïìn HIV úã caác nûúác àang phaát triïín: Nhûäng kïët luêån dûåa trïn nhûäng nghiïn cûáu vïì àöång thaái lêy truyïìn viruát”. Taåp chñ vïì höåi chûáng suy giaãm miïîn dõch mùæc phaãi vaâ retroviruát hoåc úã ngûúâi 9 (5): 500-13.

Garrett, Laurie. 1994. Ön dõch xuêët hiïån: Nhûäng loaåi bïånh múái naãy ra trong möåt thïë giúái mêët cên bùçng. New York: Penguin.

Gerard, Christine, Danieâle Sondag-Thull, Edward-John Watson-Williams, vaâ Lieve Fransen. 1995. Maáu an toaân úã caác nûúác àang phaát triïín: Nhûäng nguyïn lyá vaâ töí chûác.

Brussels: Vùn phoâng xuêët baãn êën phêím chñnh thûác cuãa cöång àöìng chêu Êu.

Gertler, Paul, vaâ Jacques van der Gaag. 1990. Sûå sùén saâng trang traãi chi phñ chùm soác y tïë: Söë liïåu tûâ hai nûúác àang phaát triïínl. Baltimore: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Johns Hopkins.

Gertler, Paul, vaâ Jeffrey Hammer. 1997. “Caác chiïën lûúåc xaác àõnh giaá caã cho caác dõch vuå cöng cöång chùm soác sûác khoeã”. Ngên haâng Thïë giúái, Vuå Nghiïn cûáu chñnh saách, Washington, D.C. Gilson, L., R. Mkanje, H. Grosskurth, J. Picard, P. Mayaud, J. Todd, D. Mabey, vaâ R. Hayes. 1996. “Chi phñ - hiïåu quaã cuãa caác dõch vuå àiïìu trõ bïånh LQÀTD àûúåc caãi thiïån nhû möåt can thiïåp dûå phoâng chöëng HIV taåi vuâng Muan-da, Tan-da-nia”. Baáo caáo toám tùæt Mo.C. 444. Baâi àoåc taåi höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C., Canada. Thaáng Baãy 7-12. Trûúâng Y tïë thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Johns Hopkins.

Giraud, Patrick. 1992. “Taác haåi vïì kinh tïë cuãa HIV/AIDS àöëi vúái ngaânh giao thöng-vêån taãi: phaát triïín möåt phûúng phaáp luêån àaánh giaá”. Tû vêën vïì yá nghôa kinh tïë cuãa HIV/ AIDS, chûúng trònh phaát triïín cuãa Liïn húåp quöëc, Bangalore, ÊËn Àöå. Thaáng nùm 2528.

Gluck, Michael, vaâ Eric Rosenthal. 1995. Tñnh hiïåu quaã cuãa caác nöî lûåc phoâng chöëng AIDS. Washington, D.C.: Cú quan àaánh giaá cöng nghïå.

Gold, David. 1996. “Tiïën böå trong viïåc phaát triïín vacxin chöëng AIDS”. Baáo caáo 1 cuãa saáng kiïën vacxin chöëng AIDS Quöëc tïë (muâa heâ): 4-5.

Golz J. 1993. “Kinh nghiïåm hiïån coá vïì Methadone trong viïåc àiïìu trõ nhûäng nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá nhiïîm HIV taåi Àûác”. Baáo caáo toám tùæt WS-D12-6. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá chñn vïì AIDS, Berlin. Thaáng Saáu 6- 11.

292

Graham, Ron. 1990. “Möåt thaãm hoaå chêu Phi hûúáng sûå chuá yá vaâo AIDS”. Thúâi baáo New York, Thaáng Tû 1, phêìn 2, p. 35.

Greenberg, Jerome. 1972. “Bïånh hoa liïîu trong caác lûåc lûúång vuä trang. Caác bïånh viïån thûåc haânh y khoa Bùæc Myä 56 (5): 1087-1100.

Grosskurth, H., F. Mosha., J. Todd., E. Mwijarubi, A. Klokke, K. Senkoro, P. Mayaud, J. Changalucha, A. Nicoll, G. Ka-Gina, J. Newell, K. Mugeye, D. Mabey, vaâ R. Hayes.

1995a. “Taác àöång cuãa caãi tiïën àiïìu trõ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc àöëi vúái sûå nhiïîm HIV taåi vuâng nöng thön Tan-da-nia: cuöåc thûã nghiïåm ngêîu nhiïn coá kiïím chûáng”. Lancet 346 (8974): 530-36.

Grosskurth, H., F. Mosha, J. Todd, K. Senkoro, J. Newell, A. Klokke, J. Changalucha, B. West, P. Mayaud, A. Gavyole, R. Gabone, D. Mabey, vaâ R. Hayes. 1995b. “Möåt thûã nghiïåm taåi cöång àöìng vïì taác haåi cuãa bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc: Naån dõch HIV taåi vuâng nöng thön Tan-da-ni-a - Nhûäng kïët quaã àiïìu tra cú súã”. AIDS 9 (8): 927-34.

Gupta, Indrani, Phane Mujinja, vaâ Mead Over. Sùæp xuêët baãn. “Phên böë ngheâo khöí vaâ tûã vong khi coá dõch AIDS taåi Kagera, Tan-da-ni-a”. Taâi liïåu Cöng taác. Ngên haâng Thïë giúái, Vuå Nghiïn cûáu chñnh saách, Washington, D.C. Hammer, Jeffrey. 1997. “Phên tñch kinh tïë caác dûå aán y tïë”. Taåp chñ Research Observer cuãa Ngên haâng Thïë giúái söë 12 (l): 47-71.

Hampton, Janie. 1991. Àûúng àêìu cuäng AIDS vúái loâng nhên aái: phoâng ngûâa bïånh vaâ chùm soác bïånh nhên AIDS úã Agomanya, Gha-na. Nhûäng chiïën lûúåc hy voång 4. London: ActionAid, húåp taác vúái AMREF vaâ World in Need.

Hassig, Susan E., Joseph Perriëns, Ekungola Baende, Mbindule Kahotwa, K. Bishagara, vaâ N. Kinkela. 1990. “Phên tñch taác haåi kinh tïë cuãa nhiïîm HIV trong söë caác bïånh nhên taåi bïånh viïån Mama Yemo, Kinshasa, Dai-a”. AIDS 4: 883-87.

Hatty, Suzanne E. l993. “Nûúác UÁc”. Trong saách do Nanette J. Davis biïn têåp, Maåi dêm: Söí tay quöëc tïë vïì xu hûúáng, vêën àïì, chñnh saách. Westport, Conn.: Haäng in êën/xuêët baãn Greenwood.

Haverkos, Harry W., vaâ Robert J. Battjes. 1992. “Lêy truyïìn HIV tûâ nûä sang nam”. Taåp chñ cuãa Höåi Y hoåc Myä 268 (14): 1855-56.

Hersh, B. S., F. Popovici, R. C. Apetrei, L. Zolotusca, N. Beldescu, A. Calomfirescu, Z. Jezek, M. J. Oxtoby, A. Gromyko, vaâ D. L. Heymann. 1991. “Höåi chûáng suy giaãm miïîn dõch mùæc phaãi úã Ru-ma-ni”. Lancet 338 (8768): 645-49.

Hethcote, Herbert W. 1976. “Phên tñch àõnh lûúång caác mö hònh mö phoãng bïånh truyïìn nhiïîm/lêy”. Taåp chñ Sinh – Toaán hoåc 28: 335-36.

Hethcote, Herbert W., vaâ James A. Yorke. 1984. Àöång thaái hoåc lêy truyïìn vaâ kiïím soaát bïånh lêåu. Taâi liïåu giaãng baâi Toaán sinh hoåc 56. New York: Springer-Verlag.

Hien, N. T. 1995. “Sûã duång ma tuyá vaâ nhiïîm HIV úã Viïåt Nam”. Baáo caáo cuãa cuöåc hoåp xêy dûång kïë hoaåch dûå aán cuãa WHO vïì kiïím soaát tiïm chñch ma tuyá (WHO), giai àoaån II. Bùng Cöëc, Thaái Lan. “Thaânh phöë Höì Chñ Minh lo ngaåi vïì caác àiïím tiïm chñch trong thaânh phöë”. 1996. Nghiïn

293

cûáu vïì AIDS úã chêu AÁ II (5): 1.

Holtgrave, David R., Noreen L. Qualls, James W. Curran, Ronald O. Valdiserri, May E. Guinan, vaâ William C. Parra. 1995. “Töíng quan vïì hiïåu quaã vaâ hiïåu nùng cuãa caác chûúng trònh phoâng chöëng HIV”. Caác Baáo caáo Y tïë 110 (2): 134-45.

Holtgrave, David R., Noreen L. Qualls, vaâ John D. Graham. 1996. “Àaánh giaá kinh tïë caác chûúng trònh phoâng ngûâa HIV”. Baáo caáo y tïë thûúâng niïn l7: 467-88.

Hook, E. W. III, R. O. Cannon, A. J. Nahmias, F. F. Lee, C. H. Campbell, Jr., D. Glasser, vaâ T. C. Quinn. 1992. “Nhiïîm viruát Herpes Simplex nhû laâ möåt yïëu töë nguy cú dïî nhiïîm viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi trong khi sinh hoaåt tònh duåc khaác giúái (Heterosexuals)”. Taåp chñ caác bïånh truyïìn nhiïîm 165 (2): 251-55.

Human Rights Watch/Asia. 1995. Cûúäng àoaåt vuå lúåi haäm hiïëp vò lúåi nhuêån: Buön baán caác beá gaái vaâ phuå nûä Nï-pan vaâo caác nhaâ chûáa úã ÊËn Àöå (India’s Brothels). New York: Theo doäi Nhên Quyïìn.

Hunter, Susan, vaâ John Williamson. Sùæp xuêët baãn. “Àïì ra caác chiïën lûúåc vaâ chñnh saách cho caác can thiïåp cuãa USAIDS àïí trúå giuáp treã em bõ nhiïîm vaâ chõu taác àöång cuãa HIV/ AIDS”. Cú quan phaát triïín quöëc tïë cuãa Myä. Washington, D.C. Hurley, Susan F., Damien J. Jolley, vaâ John M. Kaldor. 1997. “Tñnh hûäu hiïåu cuãa caác chûúng trònh trao àöíi kim tiïm trong phoâng chöëng nhiïîm HIV”. Lancet 349 (9068): 1797-1800.

Ingham, Roger. 1995. “AIDS: Hiïíu biïët, nhêån thûác vaâ thaái àöå”. In trong saách do John Cleland vaâ Benoit Ferry biïn têåp, haânh vi tònh duåc vaâ AIDS úã Thïë giúái (caác nûúác) àang phaát triïín. Lon don: Taylor & Francis.

Viïån Y hoåc. 1985. Phaát triïín vacxin múái: xaác àõnh caác ûu tiïn. Têåp 1. Washington, D.C.: Viïån Xuêët baãn Quöëc gia.

IAVI (Saáng kiïën vacxin chöëng AIDS Quöëc tï). 1996. “Möåt caái nhòn tûâ U-gan-àa: Phoãng vêën TS Edward Mbidde”. Baáo caáo i cuãa saáng kiïën vacxin chöënlg AIDS Quöëc tïë (muâa heâ): 3.

IAVR (Nghiïn cûáu vacxin chöëng AIDS Quöëc tïë). 1997a. “IAVL àûa ra chûúng trònh khoa hoåc”. Baáo caáo Ngiïn cûáu vacxin chöëng AIDS Quöëc tïë 2 (1): 1-3.

- 1997b. “Nghiïn cûáu vacxin AIDS úã Thaái Lan: Phoãng vêën Natth Bhamarapravati”. Baáo caáo taåi Nghiïn cûáu vacxin chöëng AIDS Quöëc tïë 2 (1): 4-5.

Ismail, Rokiah. 1996. “Mêîu hònh nhiïîm HIV àang thay àöíi nhû theo phaát hiïån cuãa trûúâng Àaåi hoåc Trung têm Y khoa Malaya”. Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS. Baáo caáo toám tùæt Mo.C. 1502. Vancouver, B.C., Canada. Thaáng Baãy 7-12. Àaåi hoåc Töíng húåp Malaysia, Khoa Y, Kua-la Lùm-pú.

Izazola-Licea, Joseá A. 1996. “AIDS: Thaânh tûåu múái nhêët: töíng lûúåc tûâ höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C., Canada. Thaáng Baãy 7-12. Quyä Para La Salud cuãa Mexico, A.C., Mexico.

Jackson, D., J. Rakwar, B. Richardson, vaâ caác taác giaã. 1997. “Tyã lïå mùæc múái nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc trong giúái cöng nhên cöng ty vêån taãi àûúâng böå úã Kï-ni-a àaä

294

giaãm ài: Nhûäng kïët quaã cuãa chûúng trònh giaãm nguy cú do löëi söëng”. AIDS 11: 903909.

Jacquez, J. A., J. S. Koopman, Carl P. Simon, vaâ Ira M. Longini, Jr. 1994. “Vai troâ cuãa nhiïîm khuêín sú phaát trong dõch nhiïîm HIV úã caác nhoám àöìng tñnh luyïën aái nam”.

AIDS 7 (11): 1169-84.

Jain, Manoj K., T. Jacob John, vaâ Gerald T. Keusch. 1994. “Dõch tïî hoåc vïì HIV vaâ AIDS úã ÊËn Àöå”. AIDS 8 (phuå baãn 2): S61-75.

Jalal, Fasli, Hadi M. Abednego, Tonny Sadjimin, vaâ Michael J. Linnan. 1994. “HIV vaâ AIDS úã In-àö-nï-xia”. AIDS 8 (phuå baãn 2): S91-94.

James, Estelle. 1982. “Khu vûåc phi lúåi nhuêån trong viïîn caãnh quöëc tïë: trûúâng húåp Sri Lanca”. Taåp chñ Nghiïn cûáu cöng trònh kinh tïë 053 (123): 99-129.

Janz, Nancy K., Marc A. Zimmerman, Patricia A. Wren, Barbara A. lsrael, Nicholas Freudenberg, vaâ Rosalind J. Carter. 1996. “Àaánh giaá 37 dûå aán phoâng chöëng AIDS: Nhûäng tiïëp cêån thaânh cöng vaâ nhûäng trúã ngaåi àöëi vúái tñnh hiïåu quaã cuãa chûúng trònh”.

Têåp san giaáo duåc sûác khoeã ra haâng quyá 23 (1): 80-97.

Johnston, Margaret. 1996. “Taåi sao vacxin HIV laåi khaã quan vïì mùåt khoa hoåc”. Baáo caáo 1 cuãa saáng kiïën vacxin chöëng AIDS Quöëc tïë (muâa heâ): 1.

Jones, Clair. 1997. “Chi phñ hiïån taåi cuãa HIV/AIDS-Ma-la-uy: Nghiïn cûáu trûúâng húåp”.

Trao àöíi nghiïåp vuå vïì AIDS vaâ Phaát triïín [BEAD], biïn baãn hoåp. London, thaáng Ba 14.

Jones, Gavin W., Endang Sulistyaningsih, vaâ Terence H. Hull. 1994. “Maåi dêm úã In-àönï-xi-a”. ANU Taâi liïåu cöng taác 52 cuãa trûúâng Àaåi hoåc Töíng húåp UÁc (ANU). Khoa nhên khêíu hoåc, trûúâng nghiïn cûáu khoa hoåc xaä höåi, Canberra, Australia.

Kahn, James G. 1996. “Chi phñ - hiïåu quaã cuãa àõnh hûúáng phoâng ngûâa HIV: laâm sao thu àûúåc nhiïìu lúåi ñch hún vúái söë tiïìn boã ra”. Taåp chñ Y tïë Myä 86 (12): 1709-12.

Kamali, A., J. F. Kengeya-Kayondo, S. S. Malamba, A. J. Nunn, J. A. Seeley, H. U. Wagner, vaâ D. W. Mulder. 1992. “Treã möì cöi vaâ nhiïîm HIV- 1 trong möåt töåc ngûúâi söëng úã vuâng nöng thön miïìn Têy Nam U-gan-àa”. AÁp phñch trònh baây taåi höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá taám vïì AIDS, Amsterdam, Haâ Lan. Thaáng Baãy 19-24. Phiïn baãn aáp phñch, têåp 2, PoD5 159.

Kambou, G., S. Devarajan, vaâ M. Over. 1992. “Taác àöång vïì kinh tïë cuãa AIDS úã möåt nûúác chêu Phi: nhûäng mö phoãng trïn mö hònh cên bùçng töíng thïí cuãa Ca-mï-run”. Taåp chñ Kinh tïë Phi chêu 1 (1): 109-30.

Kamenga, M., R. W. Ryder, M. Jingu, vaâ caác àöìng taác giaã. 1991. “Bùçng chûáng vïì thay àöíi haânh vi roä rïåt liïn quan túái tyã lïå chuyïín àöíi huyïët thanh HIV-1 thêëp trong söë 149 cùåp vúå chöìng coá möåt ngûúâi nhiïîm HIV. Thûã nghiïåm taåi trung têm tham vêën HIV” AIDS 5: 61-67.

Kang, Lai-Yi. 1995. “Tùng trûúãng kinh tïë vaâ àö thõ hoaá úã Trung Quöëc dêîn àïën bïånh LQÀTD”. Nghiïn cûáu AIDS úã chêu AÁ 1 (5): 14-15.

Kaplan, J. E., K.K.Holmes, H. W. Jaffe, H. Masur, vaâ K.M. De Cock. 1996 “Phoâng ngûâa

295

nhiïîm bïånh cú höåi trong söë nhûäng ngûúâi nhiïîm viruát HIV gêy suy giaãm miïîn dõch: yá nghôa àöëi vúái thïë giúái àang phaát triïín”. American Journal of Tropical Medicine vaâ Hygiene 55: 1-11.

Killewo, J., L. Dahlgren, vaâ A. Sandstrom. 1994. “Mêîu hònh kinh tïë xaä höåi cuãa lêy truyïìn HIV-1 úã vuâng Kagera, Tan-da-ni-a”. Khoa hoåc xaä höåi vaâ y hoåc 38 (l) 129-34.

Killewo, J., K. Nyamuryekunge, A. Sandstron, U. Bredberg-Raden, S. Wall, F. Mhalu, vaâ G. Biberfeld. 1990. “Tònh hònh hiïån nhiïîm HIV úã vuâng Kagera, Tan-da-ni-a: nghiïn cûáu trïn cú súã dên cû”. AIDS 4 (thaáng mûúâi möåt): 1081—85.

Kin, F. 1995. “Sûã duång tiïm chñch ma tuyá trong söë nhûäng ngûúâi nghiïån hï-rö-in úã Ma-laixi-a: Toám tùæt caác phaát hiïån cuãa nghiïn cûáu”. Baáo caáo cuãa cuöåc hoåp kïë hoaåch dûå aán tiïm chñch ma tuyá cuãa WHO, giai àoaån II. Bùng Cöëc, Thaái Lan. Kirby, Douglas, Lynn Short, Janet Collins; Deborah Rugg, Lioyd Kolbe, Marion Howard.

Brent Miller, Freya Sonenstein, vaâ Laurie S. Zabin. 1994. “Caác chûúng trònh taåi trûúâng hoåc nhùçm giaãm caác haânh vi tònh àuåc nguy hiïím: Möåt töíng quan vïì tñnh hiïåu quaã”. Baãn tin y tïë 109 (3): 339.

Kitahata, M.M., T.D.Koepsell, R.A. Deyo, C.L. Maxwell, W. T. Doge vaâ E. H. Wagnerr.

1996. “Kinh nghiïåm cuãa caác thêìy thuöëc vúái höåi chûáng suy giaãm miïîn dõch mùæc phaãi nhû möåt yïëu töë trong sûå söëng soát àûúåc cuãa bïånh nhên”. Taåp chñ Y hoåc nûúác Anh múái 334 (11): 701-706.

Kogan, Rick. 1990. “Cuöåc àêëu tranh cuöëi cuâng”. Taåp chñ Diïîn àaân Chi-ca-gö, 3 thaáng Tû, phêìn 5, P. 7.

Konde-Lule, Josrph K., Maria J. Wawer, F. Nalugoda, Ronald H. Ray, vaâ Rekha Menon.

1997. “Nhiïîm HIV úã caác höå gia àònh nöng thön, quêån Rakai, U-gan-da”. Baáo caáo sú böå trònh baây taåi Höåi nghõ Hiïåp höåi quöëc tïë nghiïn cûáu khoa hoåc vïì dên söë IUSSP [International Union for the Scientific Study of Population] vïì taác àöång cuãa AIDS úã chêu Phi, Durban, Nam Phi. 3-6 thaáng Hai. Krueger, L. E., R.W. Wood, P. H. Diehr, vaâ C.L. Maxwell. 1990. “Àoái ngheâo vaâ HIV: mûác àöå dûúng tñnh huyïët thanh: Ngûúâi ngheâo dïî bõ nhiïîm hún”. AIDS 4 (8): 811-14.

Kunanusont. Chaiyos. 1997. “Chûúng trònh quöëc gia chöëng retroviruát: Kinh nghiïåm cuãa Thaái Lan”. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ tû vêën quöëc tïë vïì yá nghôa cuãa caác biïån phaáp àiïìu trõ chöëng retroviruát, Töí chûác Y tïë thïë giúái, Geneva. 29-30 thaáng Tû.

Laga, M., M. Alary, N. Nzila, A.T. Manoka, M. Tuliza, F.Behets, J. Goeman, M. St. Louis, vaâ P.Piot. 1994. “Khuyïën khñch duâng bao cao su, àiïìu trõ nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc vaâ tyã lïå nhiïîm múái HIV-1 àang giaãm ài úã nhûäng phuå nûä ngûúâi Daia haânh nghïì maåi dêm”. Lancet 344 (8917): 246-48.

Laga, M., A. Manoka, M. Kivuvu, B. Malele, M. Tuliza, N.Nzila, J.Groeman, F. Behets, V. Batter, vaâ M. Alary. 1993. “Nhûäng bïånh khöng gêy loeát lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc laâ nhûäng yïëu töë nguy cú cho HIV-1 lêy truyïìn trong phuå nûä: Caác kïët quaá tûâ nghiïn cûáu nhoám”. AIDS 7 (1): 95-102.

Lamptey, Peter, vaâ Peter Piot, biïn têåp 1990. Cêím nang phoâng chöëng AIDS úã chêu Phi. Durham, N.C.: Töí chûác quöëc tïë vïì sûác khoeã gia àònh.

296

Laumann, Edward O., Christopher M. Masi, vaâ Ezra W. Zuckerman. 1997. “Cùæt bao qui àêìu úã Myä: tònh traång hiïån mùæc, taác duång dûå phoâng vaâ thûåc tiïîn àúâi söëng tònh duåc”. Taåp chñ Höåi y hoåc Myä 227 (13): 1052-57.

Lavy, Victor, vaâ John M. Quigley. 1993. “Sùén saâng chi traã cho chêët lûúång vaâ mûác àöå chùm soác y tïë cao. Caác höå gia àònh thu nhêåp thêëp úã Ga-na”. LSMS 94. Ngên haâng Thïë giúái, Vuå nghiïn cûáu chñnh saách, phoâng nghiïn cûáu caác vêën àïì àoái ngheâo vaâ nguöìn nhên lûåc, Washington, D.C. Laws, Margaret. 1996. “Caác phaát kiïën quöëc tïë vïì möåt chiïën lûúåc AIDS toaân cêìu: Trúå giuáp phaát triïín. Trong saách do Jonathan Mann vaâ Daniel Tarantola biïn têåp. AIDS úã thïë giúái II: nhûäng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng cùn nguyïn xaä höåi vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá. Liïn minh chñnh saách toaân cêìu (The Global Policy Coalition)”. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Lazzarin, A., A. Saracco, M. Musicco, vaâ A. Nicolosi. 1991. “Lêy truyïìn viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi tûâ nam sang nûä khi sinh hoaåt tònh duåc”. Bïånh aán Nöåi khoa (Archives of Internal Medicine) 151. (12): 2411-16.

Lee, S. S, W. W. Lim, vaâ S. H. Lee. l993. “Dõch tïî hoåc vïì nhiïîm HIV úã Höìng Köng: Phên tñch trïn 300 ca àêìu tiïn”. Baáo caáo toám tùæt PO-C08-2780. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá chñn vïì AIDS, Berlin. 6-11, thaáng Saáu.

Leiner, Marvin. 1994. “AIDS: Nöî lûåc chùån àûáng dõch cuãa Cuba”. Trong quan àiïím chñnh trõ vïì tònh duåc úã Cuba: Chuã nghôa maây rên, àöìng tñnh luyïën aái vaâ AIDS. Boulder, Colo.: Haäng in êën/xuêët baãn Westview.

Levine, W.C., G. Higueras, R. Revollo, vaâ caác àöìng taác giaã. 1996. “Sûå giaãm thiïíu nhanh tyã lïå hiïån mùæc bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc úã nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm trong caác nhaâ chûáa (Brothel-based Sex Workers)” úã La Paz, Bolivia: kinh nghiïåm töí chûác Proyecto Contra SIDA, 1992-1995. Baáo caáo toám tùæt Mo.C. 441 . Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C., Canada. 7-12 thaáng Baãy.

Libonatti, O., E. Lima, A. Peruga, R. Gonzalez, F. Zacarias vaâ M. Weissenbacher. 1993.

“Vai troâ cuãa tiïm chñch ma tuyá trong lan truyïìn HIV úã Ac-hen-ti-na vaâ Bra-xin”. Taåp chñ quöëc tïë vïì STD vaâ AIDS 4 (3): 135-41.

Linden, Eugene. 1996. “Caác thaânh phöë àang buâng nöí cuãa Thïë giúái (caác nûúác) àang phaát triïín”. Foreign Affairs 75 (1) : 52-65.

Lockheed. Marlaine E., Adriaan M. Verspoor, Deborah Bloch, Pierre Englebert, Bruce Fuller, Elizabeth King, John Middleton, Vicente Paqueo, Alastair Rodd, Ralph Romain, caác Michel Welmond. 1991. Caãi thiïån giaáo duåc tiïíu hoåc úã caác nûúác àang phaát triïín.

New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Low-Beer, Daniel, vaâ Seth Berkley. 1996. “HIV” In trong saách do Christopher J. L. Murray vaâ Allan D. Lopez biïn têåp, Caác khña caånh y tïë cuãa tònh duåc vaâ sinh saãn: (gaánh nùång toaân cêìu cuãa nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc, HIV, nhûäng àiïìu kiïån cuãa ngûúâi meå, caác röëi loaån chu sinh vaâ khuyïët têåt bêím sinh). Cambridge, Mass.: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc àaåi hoåc Töíng húåp Harvard.

Lowenthal, Nancy, Angela Chimwaza, Saifuddin Ahmed vaâ Judith Timyan. 1995. “Àiïìu tra KAP vïì phûúng tiïån traánh thai úã Ma-la-uy, thaáng saáu - thaáng baãy, l995”. Töí chûác 297

quöëc tïë vïì caác hoaåt àöång dên söë, Washington. D.C. Lurie, Peter, vaâ Ernest Druker. 1997. “Möåt cú höåi àaä mêët: nhiïîm HIV do khöng coá möåt chûúng trònh trao àöíi kim tiïm quöëc gia úã Myä”. Lancet 349 (9052): 604-608.

Lurie, Peter, M. Fernandes, V. Hughes, E. Arevalo, E. Hudes, A. Reingold, N. Hearsl, vaâ nhoám nghiïn cûáu thuöåc Viïån Adolfo Lutz. 1995. “Hiïån traång kinh tïë xaä höåi vaâ nguy cú nhiïîm HIV-1, bïånh giang mai vaâ bïånh viïm gan B úã nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm úã Bang Sao Paulo, Bra-xin”. AIDS 9 (phuå baãn 1): S31-37.

Lurie, Peter, A.L.Reingold, B. Bowser, D. Chen, J. Foley, J. Guydish, J.G. Kahn, S. Lane, vaâ J. Sorensen. 1993. Taác àöång y tïë cuãa caác chûúng trònh trao àöíi kim tiïm úã Myä vaâ úã nûúác ngoaâi. Têåp 1. San Francisco, Calif.: Àaåi hoåc Töíng húåp California.

Lwihula, George. 1994. “Tñnh àa daång trong caác haânh vi tiïët kiïåm vaâ trúå giuáp úã caác höå gia àònh giûäa caác nhoám ngûúâi thiïíu söë úã vuâng Kagera, Tan-da-ni-a: möåt nghiïn cûáu nhoám têåp trung”. Àaåi hoåc Töíng húåp Dar es Salaam, trûúâng Khoa hoåc Y tïë thuöåc àaåi hoåc Töíng húåp Muhimbili, Viïån Y tïë, khoa Haânh vi hoåc.

Maharjan, S., J. A. Peak, S. Rana, vaâ N. Crofts. 1994. “Giaãm búát nguy cú nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá úã Kat-man-àu: aãnh hûúãng cuãa möåt chûúng trònh giaãm thiïíu thiïåt haåi”. Baáo caáo toám tùæt 561C. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi vïì AIDS, Yokohama, Nhêåt Baãn. 14-17, thaáng Taám. Höåi baão vïå vaâ phaát triïín sûå söëng, Kat-man-àu, Nï-pan.

Mann, Jonathan, vaâ Daniel Tarantola biïn têåp, 1996. AIDS úã Thïë giúái II: nhûäng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng cùn nguyïn xaä höåi vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá. Liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Mann, Jonathan vaâ D. Tarantola, vaâ T. W. Netter. 1992. AIDS trïn thïë giúái. Liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS. Cambridge, Mass.: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc àaåi hoåc Töíng húåp Harvard.

Mann, Jonathan, H. Francis, T.C.Quinn, K. Bila, P.K. Asila, N. Bosenge, N. Nzilambi, L. Jansegers, P. Piot, K. Ruti, vaâ J. W. Curran. 1986. “Tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh HIV úã quêìn thïí trong söë nhên viïn bïånh viïån taåi Kinshasa, Dai-a: thiïëu möëi liïn hïå vúái nguy hiïím nghïì nghiïåp”. Taåp chñ cuãa Höåi Y hoåc Myä 256 (22): 3099-102.

Mansergh, G., A. Haddix, R. Steketee, P. Nieburg, D. Hu, R.J.Simonds, vaâ M. Rogers.

1996. “Chi phñ - hiïåu quaã cuãa möåt trõ liïåu ngùæn haån Zidovudine àïí ngùn ngûâa nhiïîm HIV daång 1 vaâo thúâi kyâ chu sinh úã caác nûúác vuâng Cêån Xa-ha-ra chêu Phi”. Taåp chñ cuãa Höåi Y hoåc Myä 276 (2): 139-45.

Martin, Anna L., Eric Van Praag vaâ Roland Msiska, 1996. “Möåt mö hònh Phi chêu vïì chùm soác y tïë taåi nhaâ: Dam-bia”. In trong saách do Jonathan Mann vaâ Daniel Tarantola biïn têåp AIDS úã Thïë giúái II: nhôrng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng cùn nguyïn xaä höåi vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá, liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Mastro, Timothy D., vaâ Isabelle de Vincenzi. 1996. “Nhûäng khaã nùng lêy truyïìn HIV-1 qua àûúâng tònh duåc”. AIDS 10 (phuå baãn A): S72-82.

298

Mastro, Timothy D., Glen A. Satten, Taweesak Nopkesorn, Suebpong Sangkharomya, vaâ Ira M. Longini, Jr. 1994. “Xaác suêët lêy truyïìn HIV-1 tûâ nûä sang nam úã Thaái Lan”.

Lancet 343 (8891): 204-07.

Mauskopf, J. A., J. E. Paul, D.S. Wichman, A.D. White, vaâ H.H Tilson. 1996. “Taác àöång kinh tïë cuãa viïåc àiïìu trõ phuå nûä mang thai coá dûúng tñnh HIV vaâ treã sú sinh cuãa hoå bùçng thuöëc Zidovudine: yá nghôa cuãa viïåc xeát nghiïåm lêm saâng loåc HIV”. Taåp chñ cuãa Höåi Y hoåc Myä 276 (2): 132.

May, M. M., vaâ R. M. Anderson. 1987. “Àöång thaái lêy truyïìn viïm nhiïîm HIV”. Tûå nhiïn 326: 137-42.

Mazzullo, J., S. Wroblewski, R. Rudd, vaâ P. Fairchild. 1990. “AÃnh hûúãng àïën sûå lûåa choån cuãa sinh viïn Y khoa nhûäng nghïì coá liïn quan túái HIV”. Baáo caáo toám tùæt No. S.D.910.

Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá saáu vïì AIDS, San Francisco. 20-24, thaáng Saáu.

McBrier, Page. 1995. “Sûác khoeã treã em: taåo cho AIDS möåt böå mùåt nhên baãn”. Inter Press Service, Unicef Feature 00153.UGA, thaáng chñn.

McCoy, Clyde B., Shenghan Lai, Lia R. Metsch, Xue-ren Wang, Cong Li, Ming Yang, vaâ Li Yulong. 1997. “Coá vaâo hang múái bùæt àûúåc coåp: thaânh lêåp trung têm phuåc höìi chûác nùng cho ngûúâi nghiïån ma tuyá úã Cön Minh, Trung Quöëc”. Têåp san caác vêën àïì vïì ma tuyá 27. (1): 73-85.

Metzger, Davit. 1997. “Liïåu phaáp laåm duång thuöëc khi phoâng ngûâa AIDS” trong Höåi nghõ tòm kiïëm yá kiïën àöìng nhêët cuãa Hoåc viïån y tïë quöëc gia (NIH, Myä) Can thiïåp àïí ngùn ngûâa nhûäng haânh vi nguy cú àöëi vúái HIV: chûúng trònh vaâ caác kïët quaã toám tùæt. Bethesda, Md.: Hoåc viïån Y tïë quöëc gia.

Miller, Norman, vaâ Rodger Yeager. 1995. “Do baãn chêët nghïì nghiïåp cuãa mònh, nhûäng ngûúâi lñnh vaâ thuãy thuã thûúâng coá nguy cú cao hún caã”. Phên tñch AIDS úã chêu Phi 5 (6): 8-9.

Mills, Anne, Jonathan Broomberg, John Lavis, vaâ Neil Soderlund. 1993. “Chi phñ cho caác chiïën lûúåc phoâng chöëng HIV/AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín”. Töí chûác Y tïë thïë giúái, chûúng trònh phoâng chöëng AIDS toaân cêìu, GPA/DIR/93.2, Geneva.

Minon, Jeffrey A., vaâ Jeffrey Zwiebel. 1995. “Lêåp luêån kinh tïë chöëng laåi viïåc cêëm ma tuyá”. Taåp chñ Triïín voång kinh tïë 9 (2): 175-92.

Moffitt, Robert. 1991. “Sûã duång phûúng phaáp mö hònh hoaá lûåa choån àïí àaánh giaá nhûäng can thiïåp chöëng AIDS nhúâ dûä liïåu quan saát àûúåc”. In trong Höåi àöìng nghiïn cûáu quöëc gia, Àaánh giaá caác chûúng trònh phoâng chöëng HIV/AIDS. Washington, D.C.: Haäng in êën/xuêët baãn Viïån Haân lêm quöëc gia.

Moore, M., E. Tukwassibwe, E. Marum, vaâ caác àöìng taác giaã. 1993. “Taác àöång cuãa cöng taác tham vêën vaâ xeát nghiïåm HIV úã U-gan-àa”. Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS. Baáo caáo toám tùæt WS-C16-4. Vancouver, B.C., Canada, 7- 12 thaáng Baãy.

Moore, Richard D., vaâ John G. Bartlett. 1996. “Phöëi húåp caác liïåu phaáp chöëng retroviruát trong nhiïîm HIV: Möåt triïín voång kinh tïë”. Kinh tïë hoåc Dûúåc khoa 10 (2): 109-13.

Morris, Martina, Chai Podhisita, Maria J. Wawer, vaâ Mark S. Handcock. 1996. “Nhûäng

299

nhoám ngûúâi laâm cêìu nöëi trong lan truyïìn HIV/AIDS”. AIDS 10: 1256-71.

Morrow, Richard, Robert Colebunders, vaâ James Chin. 1989. “Möëi quan hïå tûúng taác giûäa nhiïîm HIV vaâ caác bïånh nhiïåt àúái àõa phûúng”. AIDS 3 (phuå baãn): S79-87.

Moses, Stephen, Janet Bradley, Nico Nagelkerke, Allan Ronald, J. O.Ndinya-Achola, vaâ Francis A.Plummer. 1990. “Caác mêîu hònh àõa lyá thûåc tïë cuãa têåp tuåc cùæt bao qui àêìu úã chêu Phi: Möëi liïn quan vúái tó lïå huyïët thanh dûúng tñnh HIV úã quêìn thïí”. Taåp chñ dõch tïî hoåc quöëc tïë 19 (3): 693 - 97.

Moses, Stephen F.A. Plummer. J. E. Bradley, J. O. Ndinya - Achola., N.J.D. Nagelkerke, vaâ A.R. Ronald. 1995. “Têåp tuåc cùæt bao qui àêìu vaâ naån dõch AIDS úã chêu Phi. Baáo caáo chuyïín àöíi y tïë 5: (l): 100 - 103.

Moses, Stephen, F.A. Plummer. E. N. Ngugi, N.J Nagelkerke Ao Anzala, vaâ Jo Ndinya Achola 1991. “Kiïím soaát HIV úã chêu Phi: tñnh hiïåu quaã vaâ chi phñ cuãa viïåc can thiïåp trong möåt nhoám haåt nhên coá têìn suêët lêy truyïìn bïånh LQÀTD cao”. AIDS 5 (4): 407 11.

Msamanga, G. E. Urassa, D. Spiegelman, E, Hertzmark, S. Kapiga D. J. Hunter, vaâ W. W. Fawzi. 1996. “Hiïån traång kinh tïë - xaä höåi vaâ tyã lïå hiïån nhiïîm HIV trong söë nhûäng phuå nûä mang thai úã Es Salaam, Tan-da-nia”. Baáo caáo toám tùæt TuC2464. Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C. Canada. 7-12, thaáng Baãy, Àaåi hoåc Töíng húåp Muhimbili, trûúâng Khoa hoåc Y tïë, Dar-es-Salaam, Tanzania.

Mulder, Daan. 1996 “Tiïën triïín bïånh têåt vaâ tûã vong sau khi nhiïîm HIV-1”. In trong saách do Jonathan Mann vaâ Daniel Tarantola biïn têåp, AIDS úã thïë giúái II, nhûäng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng cùn nguyïn xaä höåi, vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá. Liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Mulder, Daan, Andrew Nunn, Anatoli Kamali, vaâ Jane Kengeya Kayondo. 1995. “Tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh HIV-1 úã quêìn thïí thanh niïn taåi möåt böå töåc úã nöng thön Ugan-àa àang giaãm ài”. Taåp chñ Y hoåc Anh 311 (30): 833-36.

Murray, Christopher J.L. vaâ Allan D. Lopez. 1996. “Gaánh nùång bïånh têåt toaân cêìu”. Loaåt êën phêím vïì gaánh nùång toaân cêìu bïånh têåt vaâ taân têåt, têåp 1. WHO, Trûúâng Y tïë Harvard, Ngên haâng Thïë giúái. Cambridge, Mass: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Harvard.

Mwabu, Germano M. Martha Ainsworth, vaâ Andrew Nyamete 1993. “Chêët lûúång chùm soác y tïë vaâ lûåa choån liïåu phaáp y khoa úã Kï-nia: Möåt phên tñch thûåc chûáng”. Taåp chñ nguöìn nhên lûåc 28 (4): 838-62.

Mwizarubi, B. K, C. L. Mwaijonga, vaâ O. Laukamm - Josten. 1992. “Giaáo duåc vïì HIV/ AIDS vaâ khuyïën khñch duâng bao cao su cho giúái taâi xïë xe taãi, phuå laái, vaâ baån tònh cuãa hoå úã Tan-da-nia”. Baáo caáo trònh baây taåi chûúng trònh phoâng chöëng AIDS toaân cêìu, nhûäng caách tiïëp cêån coá hiïåu quaã àïën viïåc phoâng ngûâa AIDS, Geneva, 26-29 thaáng Nùm. Quyä Nghiïn cûáu vaâ Y tïë Phi chêu, Dar-es-Salaam, Tan-da-nia.

Höåi àöìng Nghiïn cûáu quöëc gia. 1989. AIDS: Haânh vi tònh duåc vaâ sûã duång ma tuyá qua àûúâng tiïm chñch. Washington, D.C.: Haäng in êën/xuêët baãn Viïån Haân lêm quöëc gia.

300

- 1991. Àaánh giaá caác chûúng trònh phoâng chöëng AIDS Do Susan L. Coyle, Robert F. Boruch, vaâ Charles F. Turner biïn têåp. Washington D.C: Haäng in êën/xuêët baãn Viïån Haân lêm quöëc gia.

- 1996. Ngêûn ngûâa vaâ giaãm thiïíu taác àöång cuãa AIDS úã vuâng Cêån Xa-ha-ra chêu Phi. Washington, D.C: haäng in êën/xuêët baãn Viïån Haân lêm quöëc gia.

Nelson, Kenrad, David Celentano, Sakol Eiumtrakol, D. R. Hoover. C. Beyrer. S Suprasert, S. Kumtolbutra, vaâ C. Khamboonruang. 1996. “Nhûäng thay àöíi trong haânh vi tònh duåc vaâ sûå giaãm nhiïîm HIV trong nam thanh niïn Thaái Lan”. Taåp chñ Y hoåc nûúác Anh múái 335 (5): 297 - 303.

Caác töí chûác phi chñnh phuã (NGO) baâi baác chñnh saách kiïím soaát AIDS” 1994. Túâ àiïån tñn (ÊËn Àöå), phêìn Metropolitan, 8 thaáng Chñn.

Ngugi, E. N., F. A. Plummer J. N. Simonson, D. W. Cameron, M. Bosire, P. Waiyaki, A. R, Ronald, J. O. Ndinya-Achola. 1988. Ngùn ngûâa lêy truyïìn viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi taåi chêu Phi; hiïåu quaã cuãa viïåc quaãng caáo bao cao su vaâ giaáo duåc sûác khoãe trong giúái laâm àiïëm”. Lancet 2 (8616): 887-90.

Nicoll, Angus, D. Bennett, M. Catchpole, B. Evans, O. N. Gill, J. Mortimer, P. Mortimer, vaâ K. Paine. 1996. “HIV, AIDS vaâ nhiïîm bïånh qua àûúâng tònh duåc: dõch tïî hoåc, taác haåi vaâ phoâng chöëng úã quy mö toaân cêìu”. Àùåc san vïì dên söë vaâ sûác khoãe cuãa cú quan phaát triïín haãi ngoaåi. Cú quan phaát triïín haãi ngoaåi, Luên Àön.

Nolal, Peter. 1993. “Caãi caách kinh tïë, sûå ngheâo àoái vaâ viïåc di dên úã Trung Quöëc”. Tuêìn baáo kinh tïë vaâ chñnh trõ 28 (26) : 1369-77.

Nold, A 1978. “Söë nhiïîm bïånh úã mûác cên bùçng àöëi vúái möåt bïånh truyïìn nhiïîm/lêy”. Taåp thñ Sinh - Toaán hoaåc 46: 131-38.

Normand J. D. Vlahov, vaâ L.E. Moses, biïn têåp 1995. Ngùn ngûâa lêy truyïìn HIV: Vai troâ cuãa kim tiïm vö truâng vaâ chêët têíy truâng A. Baáo caáo cuãa thaão luêån vïì trao àöíi kim tiïm vaâ caác chûúng trònh phên phöëi chêët têíy truâng. Uyã höåi giaáo duåc vaâ caác Khoa hoåc xaä höåi vaâ haânh vi. Höåi àöìng nghiïn cûáu quöëc gia vaâ Hoåc viïån Y khoa quöëc gia. Washington D.C: haäng in êën/xuêët baãn Viïån Haân lêm quöëc gia.

Oakley. A. D. Fullerton vaâ J. Holland. 1995. “Nhûäng can thiïåp vïì mùåt haânh vi àïí phoâng ngûâa HIV/AIDS”. AIDS 9 (5) 479-86.

OECD (Töí chûác húåp taác vaâ phaát triïín kinh tïë) 1995. “Nhûäng xu hûúáng di dên quöëc tïë: hïå thöëng lêåp baáo caáo thûúâng xuyïn vïì di dên”. Baáo caáo thûúâng niïn 1994, Paris.

Ong, Jin Hui 1993. “Singapore”. Trong saách do Nanette E. Davis, biïn têåp. Àô àiïëm: Cêím nang quöëc tïë vïì xu hûúáng, vêën àïì vaâ chñnh saách. Westport, Conn.: Nhaâ xuêët baãn Greenwood.

ONUSIDA (UNAIDS) 1997. Chêín àoaán bïånh dõch HIV/AIDS Quöëc tïë vaâ quöëc gia (Diagnostico Epidemia VIH/SIDA International y Nacional) Santo Domingo, Cöång hoâa Àö-mi-nñc.

Oppenheimer, Edna. 1995 “Ma tuáy/caác chêët gêy nghiïån vaâ HIV/AIDS úã Miïën Àiïån: Àêët nûúác cuãa nhûäng cû dên àêìu tiïn trïn thïë giúái”. Nghiïn cûáu vïì AIDS úã chêu AÁ 1 (4): 5-

301

6.

Osmanov, Saladin 1996. “Vai troâ cuãa tñnh biïën àöång cuãa viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi trong viïåc lêy truyïìn: caác vêën àïì khoa hoåc vaâ chñnh saách”. Nhoám chuyïn gia cuãa chûúng trònh phöëi húåp cuãa Liïn húåp quöëc vïì HIV/AIDS. UNAIDS. Geneva.

Ou, C. Y., Y. Takebe, B. G. Weniger, C. C. Luo, M. L. Kalish, W. Auwanit, S. Yamazaki, H. D. Gayle, N. L. Young, vaâ G. Schochetman. 1993. “Sûå thêm nhêåp àöåc lêåp cuãa hai daång gen HIV-1 chñnh (HIV-1 Genotypes) vaâo nhûäng nhoám dên cû coá nguy cú cao úã Thaái Lan”. Lancet 341 (8854) 1171 -74; baãn àñnh chñnh àûúåc sûãa úã 342 (8865). 250.

Over. Mead. 1992. “Taác àöång vïì kinh tïë vô mö cuãa AIDS úã vuâng Cêån Xa-ha-ra Chêu Phi”.

Taâi liïåt cöng taác chuyïn mön söë 3 cuãa AFTPN. Ngên haâng Thïë giúái, Vuå kyä thuêåt vïì chêu Phi, Phoâng dên söë, y tïë, vaâ dinh dûúäng, Washington D.C. 1997. “Möëi quan têm cuãa quaãng àaåi xaä höåi àöëi vúái möåt bïånh caá nhên: Taåi sao chñnh phuã cêìn àoáng vai troâ trong viïåc kiïím soaát bïånh LQÀTD?”. In trong saách do K. K. Holmes, P. F Sparling. P-A Mardh, S. M. Lemon, W. E. Stamm vaâ J. W. Wasserheit biïn têåp.

Nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc. Xuêët baãn lêìn thûá ba. New York: NXB McGraw Hill.

Over, Mead, vaâ Godlike Koda sùæp xuêët baãn. “Chi phñ trung bònh cuãa nhûäng chûúng trònh giuáp àúä ngûúâi söëng soát úã Kagera, Tan-da-nia”. Taâi liïåu cöng taác Ngên haâng Thïë giúái, Vuå nghiïn cûáu chñnh saách, Washington. D.C. Over, Mead vaâ Peter Piot. 1993. “Nhiïîm HIV vaâ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc”. In trong saách do Dean T. Jamison, W. Henry Mosley, Anthony R. Measham, vaâ Joseá Lui Bobadilla biïn têåp. Nhûäng ûu tiïn kiïím soaát/phoâng chöëng dõch bïånh úã caác nûúác àang phaát triïín. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

1996. “Nhiïîm viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi vaâ nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc khaác úã caác nûúác àang phaát triïín: Têìm quan troång vïì mùåt y tïë vaâ caác ûu tiïn trong viïåc phên böí nguöìn lûåc”. Taåp chñ caác bïånh truyïìn nhiïîm 174 (phuå baãn 2): S16275.

Over, Mead, Phare Mujinja, Daniel Dorsainvil, vaâ Indrani Gupta. Sùæp xuêët baãn “aãnh hûúãng cuãa tûã vong ngûúâi lúán trong caác khoaãn chi tiïu höå gia àònh úã Kagera. Tan-dania”. Taâi liïåu cöng taác Ngên haâng Thïë giúái, Vuå nghiïn cûáu chñnh saách, Washington, D.C. Over, Mead, M. Randall, P. Ellis, Joyce H.Huber, vaâ Orville Solon. 1992. “Hêåu quaã cuãa sûác khoãe öëm yïëu cuãa ngûúâi lúán”. In trong saách do Richard A. Feachem, Tord Kjellstrom, Christopher J. L. Murray, Mead Over, vaâ Margaret A. Phillips biïn têåp, Sûác khoeã ngûúâi lúán úã thïë giúái (caác nûúác) àang phaát triïín. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Padian, N. S, S. C. Shiboski, vaâ N.P. Jewell. 1991. “Lêy truyïìn viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi tûâ nûä sang nam”. Taåp chñ cuãa Höåi Y hoåc Myä 266 (12): 1664 - 67.

Padian, N. S., T. R. O’Brien, Y. Chang, S. Glass, vaâ D. P. Francis. 1993. “Phoâng chöëng sûå lêy truyïìn qua quan hïå tònh duåc khaác giúái viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi thöng qua cöng taác tham vêën cho caác cùåp baån tònh/vúå chöìng”. AIDS 6 (9): 1043 - 48.

302

Pal, S. C., S. Sarkar, T. N. B Naik, P. K. Singh, S. I. Tuchi, A. S. Lal vaâ S. P. Tripathy 1990. “Dõch HIV dïî buâng nöí úã caác bang Àöng Bùæc ÊËn Àöå Manipur vaâ Nagaland”.

CARC 3: 2 - 6.

Viïån Panos. 1989. AIDS vaâ thïë giúái thûá ba. Philadelphia: Nhaâ xuêët baãn Xaä höåi múái.

Parker, Richard G. 1996. “Töíng quan lõch sûã vïì nhûäng chûúng trònh chöëng AIDS cuãa Bra-xin vaâ raâ xeát laåi dûå aán chöëng AIDS cuãa Ngên haâng Thïë giúái”. Töí chûác quöëc tïë vïì sûác khoeã gia àònh AIDS/CAP, Arlington, Va. Pauw J., J. Ferrie vaâ R. R. Villegas. 1996. “Caác chûúng trònh giaáo duåc phoâng sûác khoãe coá liïn quan àïën HIV/AIDS úã Managua, Ni-ca-ra-goa”. AIDS 10: 537-544.

Peak, A. S., Rana, S. H. Maharjan vaâ N. Crofts. 1994. “Möåt chûúng trònh giaãm thiïíu taác haåi cho ngûúâi thiïíu söë tiïm chñch ma tuáy úã möåt nûúác àang phaát triïín, Nï-pan”. Baáo caáo toám tùæt PD0508. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi vïì AIDS: Yokohama, Nhêåt Baãn. 14 - 17 thaáng Taám. Lifesaving vaâ Lifegiving Society, Kat-manàu, Nï-pan.

Peng, Xizhe 1994. “Nhûäng xu hûúáng gêìn àêy trong dên söë Trung Quöëc vaâ yá nghôa cuãa chuáng”. CP 30. Trûúâng kinh tïë London, Suntory - Toyota International Center for Economics vaâ Related Disciplines. London.

Perriens, Joseph, Kenneth Hill, Nicholas Prescott, vaâ Chaiyos Kunanusont. 1997. “Lúåi ñch y tïë cuãa liïåu phaáp chöëng retrovirut”. Geneva: UNAIDS. Philipson, Tomas J., vaâ Richard A. Posner. 1993. Lûåa choån caá nhên vaâ y tïë cöng cöång: Dõch AIDS trong böëi caãnh kinh tïë. Cambridge, Mass.: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Harvard.

Phoolcharoen, Wiput, vaâ Seri Phongphit. 1996.; “Baáo caáo cöng taác phoâng chöëng HIV: Nghiïn cûáu àiïím Thaái Lan. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C, Canada. 7-12 thaáng Baãy.

Pickering, Helen vaâ H.A. Wilkins. 1993; “Coá phaãi phuå nûä chûa chöìng úã caác thaânh phöë chêu Phi bõ buöåc phaãi baán mònh hay laâ hoå lûåa choån laâm nhû vêåy?” Baáo caáo chuyïín àöíi y tïë 3 (phuå baãn): 17 - 27.

Pickering. Helen, M. Quigley, J. Pepin vaâ caác àöìng taác giaã. 1993. “Hiïåu quaã cuãa tham vêën sau khi xeát nghiïåm vïì sûã duång bao cao su trong söë gaái maåi dêm úã Dam-bia”. AIDS 7: 271-73.

Pinkerton, Steven D., vaâ Paul R. Abramson. 1996 “YÁ nghôa cuãa viïåc tùng mûác nhiïîm HIV úã giai àoaån àêìu khi múái nhiïîm HIV”. Töíng quan àaánh giaá 20 (5): 516 - 40.

- 1997. “Hiïåu quaã cuãa bao cao su trong phoâng ngûâa lêy nhiïîm HIV”. Khoa hoåc xaä höåi vaâ Y hoåc 44 (9): 1303 - 12.

Piot, Peter. 1994. “Nhûäng àiïím khaác nhau giûäa caác mêîu hònh phûúng Têy vaâ mêîu hònh cuãa sûå lêy truyïìn qua quan hïå tònh duåc khaác giúái”. Trong saách do A. Nicolosi, biïn têåp, Dõch tïî hoåc HIV: caác mö hònh vaâ phûúng phaáp. New York: NXB Rowen.

Pitayanon, Sumalee, Sukontha Kongsin, vaâ Wattana Janjaroen. 1997. “Taác àöång kinh tïë cuãa tûã vong do HIV/AIDS lïn caác höå gia àònh úã Thaái Lan”. In trong saách do David

303

Bloom vaâ Peter Godwin biïn têåp, Kinh tïë hoåc cuãa HIV vaâ AIDS: Trûúâng húåp Àöng Nam vaâ Nam AÁ. Delhi: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Plange, Nii-k. 1990. “Baáo caáo vïì maåi dêm úã Fiji”. Àaåi hoåc Töíng húåp Nam Thaái Bònh dûúng, Department of Sociology, Suva, Fijl.

Plummer, Francis A., Stephen Moses, vaâ Jackoniah O. Ndinya - Achola. 1991. “Caác yïëu töë taác àöång àïën sûå lêy truyïìn HIV-1 tûâ meå sang con: YÁ nghôa cuãa àöång thaái lêy truyïìn àöëi vúái phoâng ngûâa”. In trong saách do Lincoln Chen, Jaime Sepulveda Amor, vaâ Sheldon Segal biïn têåp, AIDS vaâ Women’s sûác khoãe sinh saãn (Reproductive Health). New York: NXB Plenum.

Pokrovsky, V.V., I.V. Savchenko, N.N. Ladnaya vaâ caác àöìng taác giaã. 1996. “Giaám saát nhiïîm HIV úã Nga tûâ 1987 - 1995 (söë liïåu thöëng kï)”. Russia AIDS centre, Moscow.

Porapakkham, Yaowarat, Somjai Pramarnpol, Supatra Athibhoddhi, vaâ Richard Bernard. 1996. “Sûå tiïën hoáa cuãa caác chñnh saách HIV/AIDS úã Thaái Lan: 1984 - l994”. Taâi liïåu cöng taác vïì chñnh saách, AIDSCAP WP5. Töí chûác Quöëc tïë vïì sûác khoãe gia àònh, Washington, D.C. Poshyaachinda, V. 1993. “Tiïm chñch ma tuáy vaâ phoâng ngûâa HIV trong quêìn thïí ngûúâi duâng ma tuáy úã chêu AÁ”. Bulletin on Nurcotics 45 (1): 877 - 90.

Prescott, Nicholas. 1997. “Àùåt ûu tiïn cho sûå tham gia cuãa chñnh phuã trong chûäa bïånh bùçng liïåu phaáp chöëng retrovirus”. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ tû vêën khöng chñnh thûác vïì yá nghôa cuãa caác biïån phaáp àiïìu trõ chöëng retrovirus (Antiretroviral Treatments), Töí chûác Y tïë thïë giúái, Geneva, 29 - 30 thaáng Tû. Ngên haâng Thïë giúái East Asia vaâ Patific Department, Human Resources Operations Divison.

Prescott, Nicholas, Chaiyos Kunanusont, W. Phoolcharoen, W. Rojanapitayakorn, Joseph Perriens, vaâ D. Boonyuen. 1996. “Hònh thaânh viïåc sûã duång húåp lyá liïåu phaáp chöëng retrovirus úã Thaái Lan”. Baáo caáo toám tùæt Mo.B.533. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C. Canada. 7-12 Thaáng Baãy. Böå Y tïë, Department of CDC, AIDS Division, Bùng Cöëc, Thaái Lan. Putnam, Robert. 1993. “Vöën xaä höåi cuãa caác cöång àöìng giaâu coá vaâ àúâi söëng cöng cöång”.

American Prospect 13: 35 - 42.

Putnam, Robert, R. Leonardi, vaâ R Nanetti. 1993. Laâm cho dên chuã coá taác duång: Caác truyïìn thöëng dên sûå úã nûúác YÁ hiïån àaåi. Princeton: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Princeton.

Quinn, T. C., R. O. Gannon, D. Glasser, S. L. Groseclose, W. S. Brathwaite, A.S. Fauci, vaâ E.W Hook 3d. 1990. “Sûå liïn húåp cuãa bïånh giang mai vúái nguy cú nhiïîm HIV trong söë nhûäng bïånh nhên khaám bïånh taåi caác phoâng khaám bïånh LQÀTD”. Bïånh aán nöåi khoa 150 (6): 1297 - 1302.

Quinn. T. C., A. Ruff, vaâ N. Halsey. 1994. “Nhûäng cên nhùæc àùåc biïåt cho caác quöëc gia àang phaát triïín”. In trong saách do P.A.Pizzo vaâ C.M. Wilfert biïn têåp, AIDS úã treã em: Thaách thûác nhiïîm HIV úã treã múái sinh, treã em vaâ thiïëu niïn. Baltimore, Md.: Williams vaâ Wilkins.

Radhakrishna, R., K. Subbarao, with S. Indrakant vaâ C. Ravi. 1997. “Hïå thöëng phên

304

phöëi cuãa ÊËn Àöå: Caái nhòn tûâ giaác àöå quöëc gia vaâ quöëc tïë”. Ngên haâng Thïë giúái, South Asia Country Department 2 (Agriculture vaâ Water Operations). Washington, D.C. Reeler, Anne V. 1990. “Tiïm chñch: Möåt thûá nghiïån chïët ngûúâi?” Khoa hoåc xaä höåi vaâ Y hoåc 31 (10): 1119 - 25.

Refeno, Germain, Victor Rabeza, Gora Mboup vaâ Juan Schoemaker. 1994. Madagascar: Cuöåc àiïìu tra quöëc gia vïì nhên khêíu hoåc vaâ baão vïå sûác khoeã 1992. Antananarivo, Madagascar: Trung têm quöëc gia nghiïn cûáu vïì möi trûúâng, Böå Nghiïn cûáu ûáng duång cho phaát triïín, vaâ Calverton, Md.: Macro International, Inc. Reggy, Atieno, R. J. Simonds, vaâ Martha Rogers. 1997. “Phoâng chöëng lêy truyïìn HIV chu sinh”. AIDS 11 (phuå baãn A): S61 - 67.

Rezza, G., C. Oliva., vaâ H. Saase. 1988. “Phoâng ngûâa AIDS trong söë nhûäng ngûúâi nghiïån ma tuáy úã YÁ: Àaánh giaá caác chûúng trònh àiïìu trõ vaâ caác chiïën lûúåc thöng tin”. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá tû vïì AIDS, Stockholm, Sweden. 12 - 16 thaáng Saáu.

Robbins, A., vaâ P. Freeman. 1988. “Caác trúã ngaåi cho viïåc phaát triïín möåt vacxin cho thïë giúái thûá Ba”. Scientific American 259 (5): 126 - 33.

Robinson, Noah Jamie, Daan W. Mulder, Bertran Auvert, vaâ Richard J. Hayes. 1997.

“Tyã lïå nhiïîm HIV do bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc khaác úã möåt böå phêån dên cû U-gan-àa söëng úã nöng thön: Àaánh giaá bùçng mö hònh mö phoãng”. Taåp chñ Dõch tïî hoåc quöëc tïë 26 (1): 180 - 89.

Rojanapithayakorn, Wiwat, vaâ Robert Hanenberg. 1996. “Chûúng trònh bao cao su 100% úã Thaái Lan”. AIDS 1 0 (1) 1-7.

Rowley, Janet, Roy Anderson, vaâ T.W.Ng. 1990. “Giaãm nhiïîm HIV úã vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi: Möåt söë yá nghôa vïì nhên khêíu hoåc vaâ kinh tïë. AIDS 4 (1): 47 - 56.

Ryder, Robert, V. Batter, M. Nsuami vaâ caác àöìng taác giaã. 1991. “Tyã suêët sinh úã 238 phuå nûä dûúng tñnh huyïët thanh HIV-1 taåi Dai-a trong voâng 3 nùm theo doäi sau khi àeã”.

AIDS 5 : 1521 - 27.

Ryder, Robert W., Mibandumba Ndilu, Susan E. Hassig, Munkolenkole Kamenga, D. Sequeira, M. Kashamuka, H. Francis, F. Behets, R.L. Colebunders, vaâ A.Dopagne.

1990. “Lêy truyïìn HIV-1 qua quan hïå tònh duåc khaác giúái trong nhên viïn vaâ vúå/chöìng hoå taåi hai doanh nghiïåp lúán úã Dai-a”. AIDS 4 (8) 725-32.

Sarkar, Swarup, Anindya Chatterjee, Clyde B. McCoy, Abu S. Adbul-Quader, Lisa R. Metsch, vaâ Robert S. Anwyl. 1996. “Ma tuáy vaâ HIV trong söë thanh niïn úã Manipur, ÊËn Àöå”. In trong saách do Clyde B. McCoy, Lisa R. Metsch vaâ Jemes A. Inciardi biïn têåp, Intervening with Drug-Involved Youth. Thousand Oaks, Calif.: Sage.

Sarkar, Swarup, N. Das, Panda, T.N.Naik, K. Sarkar, B.C. Singh, J.M.Ralte, S. M. Aier vaâ S. P. Tripathy. 1993. “Lan truyïìn HIV nhanh trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy úã caác bang Àöng Bùæc ÊËn Àöå”. Bulletin on Narcotics 45 (1): 91-105.

Sato, Paul. 1996, “Giaám saát àiïím HIV”. In trong saách do Jonathan Mann, vaâ Daniel Tarantola biïn têåp. AIDS úã thïë giúái thûá II: nhûäng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng

305

cùn nguyïn xaä höåi vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá. Liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Sauerborn, R., P. Berman, vaâ A. Nougtara. 1996. “Thiïn võ vïì tuöíi chûá khöng vïì giúái, trong phên böí nguöìn lûåc giûäa caác höå gia àònh cho y tïë úã vuâng nöng thön Bu-ki-na Phasö” Baáo traáo chuyïín àöíi y tïë. Caác yïëu töë vùn hoáa, xaä höåi vaâ haânh vi quyïët àõnh àïën sûác khoeã 6 (2): 131-45.

Scheper-Hughes, Nancy. 1993. “AIDS, Y tïë cöng cöång vaâ Nhên quyïìn úã Cuba”. Lancet 342 (8877): 965-67.

Sepulveda, Jaime. 1992. “Phoâng ngûâa thöng qua thöng tin vaâ giaáo duåc: Kinh nghiïåm cuãa Mï-hi-cö”. In trong saách do Jaime Sepulveda, Harvey Fineberg, vaâ Jonathan Mann biïn têåp, Phoâng ngûâa AIDS thöng qua giaáo duåc: Möåt caái nhòn töíng quaát. New York; haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Serwadda, David, Maria J. Wawer, Stanley D. Musgrave, Nelson K. Sewankambo, Jonathan E. Kaplan vaâ Ronald H. Gray. 1992. “Nhûäng yïëu töë nguy cú HIV trong ba nhoám àõa lyá úã vuâng nöng thön quêån Rakai, U-gan-àa”. AIDS 6 (9): 983-89.

Serwadda, David, M. Wawer, N. Sewankambo, R. H. Gray, C. J. Li, R. Kelly vaâ T. Lutalo.

1995. “Nhûäng xu hûúáng trong tyã lïå mùæc múái HIV vaâ tyã lïå hiïån mùæc úã quêån Rakai, Ugan-àa”. Baáo caáo toám tùæt MoC085. Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá chñn vïì AIDS vaâ BLTQÀSD úã chêu Phi, Kampala, U-gan-àa. 10-14 thaáng Mûúâi hai. Vóïån Y tïë, Àaåi hoåc Töíng húåp Makerere, Kampala, U-gan-àa.

Shaeffer, Sheldon. 1995. “Taác àöång lïn giaáo duåc”. In Taác àöång cuãa HIV lïn treã em úã Thaái Lan. Chûúng trònh vïì AIDS, baáo caáo nghiïn cûáu 16. Bangkok: Höåi chûä thêåp àoã Thaái Lan. Siegel, Joanna E., Milton C. Wainstein vaâ Harvey V.Fineberg. 1991. “Caác chûúng trònh vïì chêët têíy truâng phuåc vuå viïåc phoâng chöëng AIDS úã nhûäng ngûúâi sûã duång ma tuáy IV: Mö hònh hoáa taác haåi cuãa tònh traång hiïån nhiïîm HIV”. Taåp chñ Y tïë Myä 81 (10) 1273-79.

“Nhûäng dêëu hiïåu thay àöíi khi caác àiïìu kiïng cûä àûúåc truyïìn tin trïn àaâi/vö tuyïën trong chiïën dõch tuyïn truyïìn: Pa-kit-xtan”. 1996. Nghiïn cûáu vïì AIDS úã chêu AÁ 2 (3): 1415.

Simonsen J.N. D.Cameron, M. Gakinya, Jo Ndinya - Achola, L.J.D’Costa, P. Karaisira, M. Cheang, A.R Ronald, P. Pilot vaâ F.A.Plummer. 1988. “Tònh hònh nhiïîm viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi trong söë àaân öng àaä bõ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc”. Taåp chñ y hoåc nûúác Anh múái. 319:274-78.

Singh, Sujata. 1995. “Giai àoaån 3 nùm úã Sonagachi”. Hoåc viïån toaân quöëc cuãa ÊËn Àöå vïì vïå sinh vaâ Y tïë, Calcutta, thaáng Taám.

Sittitrai, Werasit. 1994. “Haânh àöång àaáp ûáng cuãa caác töí chûác phi chñnh phuã vaâ cöång àöìng vïì HIV/AIDS úã chêu AÁ vaâ Thaái Bònh Dûúng”. AIDS 8 (phuå baãn 2): S 199-206.

Smith, James, vaâ Alan Whiteside. 1995. “Taác àöång kinh tïë - xaä höåi cuãa HIV/AIDS lïn giúái kinh doanh Dam-bia: Baáo caáo cho BEAD [Nhoám kinh doanh trao àöíi vïì AIDS vaâ phaát triïín] vaâ CDC” Commonwealth Development Corporation, London.

306

SOMARC (Social Marketing for Change), Office of Public Relations. 1996. “Caác baâi hoåc ruát ra tûâ truyïìn thöng tònh hònh khuãng hoaãng: Nghiïn cûáu àiïím vïì Ni-giï vaâ Philipin”. Àùåc san söë 20 cuãa SOMARC. Futures Group International, Washington, D.C. Span, Paula. 1996. “Trao àöíi kim tiïm: Vêën àïì tranh caäi trong phoâng ngûâa AIDS”. Washington Post, 16 thaáng Baãy, p.A1.

“Doanh söë baán bao cao su cuãa Sri Lan-ca cao hún nhûng khöng àuã cao. Caác nhên viïn laâm viïåc vïì AIDS noái”. 1996. Ngiïn cûáu vïì AIDS úã chêu AÁ 2 (6): 15.

Ssengonzi, Robert, Martina Morris, Nelson Sewandambo, Maria Wawer, vaâ David Serwadda. 1995. “Àõa võ kinh tïë vaâ maång lûúái tònh duåc úã quêån Rakai, U gan-àa”. Baáo caáo toám tùæt WeC259. Höåi nghõ Quöëc tïë lêìn thûá Chñn vïì AIDS vaâ BLTQÀSD úã chêu Phi, Kampala, U-gan-àa. 10- 14 Thaáng Mûúâi hai. Cú quan nghiïn cûáu viruát U-gan-àa, Entebbe, U-gan-àa.

Stanecki, Karen A., vaâ Peter O.Way. 1997. “Taác àöång vïì nhên khêíu hoåc cuãa AIDS - Caái nhòn tûâ goác àöå cú cêëu dên söë thïë giúái l996”. Baâi viïët cuãa caán böå söë 86. International Programs Center, Population Division, Vùn phoâng àiïìu tra dên söë Myä, Washington, D.C. Stewart, Graeme. 1997. “Sûå tuên thuã vúái liïåu phaáp chöëng retrovirut”. Baáo caáo trònh baây taåi the Infomal Consultation the Implication of. Caác biïån phaáp àiïìu trõ chöëng retroviruát (Antiretroviral Treatments), Töí chûác Y tïë thïë giúái, Geneva. 20-30 thaáng Tû.

Stimson, Gerry V. 1993. “Phên böí sûã duång ma tuáy toaân cêìu: yá nghôa àöëi vúái nhiïîm viruát gêy suy giaãm miïîn dõch úã ngûúâi”. Bulletin on Narcotics 45 (1): 3-17.

- 1994. “Dûång laåi sûå phên giaãi theo vuâng cuãa nhiïîm HIV trong söë nhûäng ngûúâi tiïm chñch duâng ma tuáy úã Àöng Nam chêu AÁ: YÁ nghôa cuãa viïåc can thiïåp súám”. AIDS 8(11): 1630 - 32.

- 1996. “Tiïm chñch ma tuyá vaâ nhiïîm HIV úã Àöng Nam Chêu AÁ”. In trong saách do L. Sherr, J. Catalan, vaâ B. Hedge biïn têåp, Taác haåi cuãa AIDS: Caác khña caånh têm lyá vaâ xaä höåi cuãa nhiïîm HIV, Reading, U.K.: Harwood Academic.

Stoneburner, Rand L. vaâ Carballo, Manuel. 1997. “Àaánh giaá caác mêîu hònh àang nöíi lïn vïì tònh traång mùæc múái HIV úã U-gan-àa vaâ caác nûúác Àöng Phi khaác”. Baáo caáo tû vêën cuöëi cuâng. Töí chûác quöëc tïë vïì sûác khoãe gia àònh, dûå aán phoâng chöëng vaâ kiïím soaát AIDS. International Centre for Migration vaâ Health, Geneva.

Stover, John vaâ Peter O.Way. 1995. “Taác àöång cuãa can thiïåp lïn giaãm sûå lan truyïìn HIV úã chêu Phi”. African Journal of Medical Practice 2(4): 110 - 20.

Strauss, John vaâ Duncan Thomas. 1995. “Nguöìn nhên lûåc: Mö hònh hoáa thûåc nghiïåm cuãa höå gia àònh vaâ gia àònh”. In trong saách do Jere Behrman vaâ T.N. Srinivasan biïn têåp, Cêím nang Kinh tïë hoåc cuãa sûå phaát triïín. Têåp 3A. New York: North - Holland.

Subbarao, Kalanidhi, Aniruddha Bonnerjee, Jeanine Braithwaite, Soniya Cavanlho, Rene Ezemenari, Carol Graham, vaâ Alan Thompson. 1996. “Höî trúå xaä höåi vaâ caác chûúng trònh àõnh hûúáng giaãm ngheâo: baâi hoåc tûâ kinh nghiïåm giûäa caác quöëc gia”. Ngên haâng Thïë giúái, Poverty vaâ Social Policy Department, Washington, D.C.

307

Taha, T. E., J. K. Canner, J. D. Chiphangwi, vaâ caác àöìng taác giaã. 1996. “Baáo caáo sûã duång bao cao su khöng liïn quan àïën tyã lïå mùæc múái nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng sinh duåc úã Ma-la-uy”. AIDS 10: 207 - 12.

Tan, Michael L., vaâ Manuel M. Dayrit. 1994. “HIV/AIDS úã Philipines”. AIDS 8 (phuå baãn 2) S125 - 30.

Tchupo, J. P., J. Timyan, C. Miken, J. G. Ouango vaâ S. Watts. 1996. “Toám tùæt baáo caáo nghiïn cûáu cuãa Töí chûác Quöëc tïë vïì caác hoaåt àöång dên söë (PSI): Àiïìu tra thùm doâ KAP bao cao su úã Bu-ki-na Pha-sö, thaáng Tû. l995”. Töí chûác quöëc tïë vïì caác hoaåt àöång dên söë, Washington, D.C. Tembo, George, Hanry Friesan, Godwil Asiimwe - Okiror, Rita Moser, Warren Naamara, Nathan Bakyaita vaâ Joshua Musinguzi. 1994. “Tyã lïå sûã duång giûúâng bïånh do HIV/ AIDS úã möåt khoa bïånh viïån thaânh thõ úã U-gan-àa”. AIDS 8: 1169 - 71.

Temmerman, M. S. Moses, D. Kiragu vaâ caác àöìng taác giaã. 1990. “Taác àöång cuãa tham vêën sau àeã thûúâng cho phuå nûä nhiïîm HIV vïì caác haânh vi sinh saãn tiïëp theo cuãa hoå”. AIDS Care 2: 247 - 52.

Thomas, James C., vaâ Myra J. Tucker. 1996. “Phaát triïín vaâ sûã duång khaái niïåm nhoám cú baãn caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc”. Taåp chñ bïånh truyïìn nhiïîm 174 (phuå baãn 2): S 134 - 43.

Thong thai, Varachi, vaâ Philip Guest. 1995. “Thaái àöå vaâ haânh vi tònh duåc cuãa ngûúâi Thaái Lan: Caác kïët quaã tûâ möåt àiïìu tra quöëc gia gêìn àêy”. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ vïì giúái vaâ tònh duåc úã nûúác Thaái Lan hiïån àaåi. Àaåi hoåc Töíng húåp Quöëc gia UÁc, Canberra thaáng Baãy.

Titmuss, Richard. 1972. Möëi quan hïå tùång quaâ; tûâ maáu ngûúâi àïën chñnh saách xaä höåi (Gift Relationshlip: From Human Blood to Social Policy) New York: Vintage Books.

Tokars, J. I., R. Markus, D. H. Culver, S. A. Schable, P.S. McKibben vaâ C.I. Bandea 1993. “Giaám saát nhiïîm HIV vaâ sûã duång thuöëc Zidovudine trong söë nhên viïn y tïë sau khi gùåp ruãi ro nghïì nghiïåp do tiïëp xuác vúái maáu nhiïîm HIV”. Têåp san nöåi khoa 118 (12) 913 - 19.

Townsend, R. 1994. “Ruãi ro vaâ baão hiïím úã laâng quï ÊËn Àöå”. Econometrica 62: 539 - 91.

UNAIDS. 1996a. “HIV vaâ nuöi treã sú sinh: möåt tuyïn böë lêm thúâi”. Geneva.

- 1996b. “HIV/AIDS: dõch toaân cêìu”. Taâi liïåu caác yïëu töë vïì AIDS. Geneva, thaáng Mûúâi hai.

- 1996c. “Tònh hònh HIV/AIDS vaâo giûäa nùm 1996: Nhûäng àiïím nöíi bêåt trong khu vûåc vaâ toaân cêìu”. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver, B.C., Canada 7 - 12 thaáng Baãy.

- 1996d. “Taâi liïåu caác yïëu töë vïì AIDS cuãa UNAIDS, giûäa nùm 1996” Geneva.

- 1997. Taác àöång cuãa giaáo duåc vïì HIV vaâ sûác khoeã tònh duåc cho thanh niïn: Möåt töíng quan (cêåp nhêåt). Joint United Nations Programme on AIDS. Geneva.

Baáo caáo quöëc gia cuãa UNAIDS. 1996 “Caác trûúâng húåp AIDS baáo caáo àïën ngaây 31 thaáng

308

Mûúâi hai 1995”. Töí chûác Y tïë thïë giúái/Chûúng trònh phoâng chöëng AIDS toaân cêìu, thaáng Hai 1. Geneva.

Liïn húåp quöëc. 1993. Caác vuâng thaânh thõ vaâ nöng thön theo giúái tñnh vaâ tuöíi: Baãn sûãa àöíi nùm 1992. New York: United Nations, Department for Economic vaâ Social Information vaâ Policy Analysis, Population Division.

- 1995. “Caác chñnh saách di dên quöëc tïë l995”. Poster. New York: United Nations Department for Economic vaâ Social information vaâ Policy Analysis, Population Division.

Töíng cuåc thöëng kï Myä. 1996 “Dên söë thïë giúái nùm 1996, vúái möåt chûúng àùåc biïåt vïì tyã lïå sinh cuãa thanh niïn úã thïë giúái (caác nûúác) àang phaát triïín”. U.S. Department of Commerce, U.S. Government Printing Office, Washington, D.C. - 1997. “Cêåp nhêåt vïì tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh HIV úã quêìn thïí, sùæp haång theo nûúác: thaáng Giïng 1997”. Research Note 23. Health Studies Branch, International Programs Center, Population Division. Töíng cuåc thöëng kï Myä, Washington, D.C. Töíng cuåc thöëng kï Myä (cú súã dûä liïåu). 1997. “HIV/AIDS Surveillance Database”. Version 1.1, Release 0. Population Division, International Programs Center, Washington, D.C. U.S.GAO (General Accounting Office). 1993. (Caác chûúng trònh trao àöíi kim tiïm: nghiïn cûáu cho thêëy laâ möåt chiïën lûúåc phoâng ngûâa AIDS hûáa heån (GAP/HRD-93-60) Washington D.C.: U.S. Government Printing Office.

Valdiserri, Ronald O., David W. Lyter, Laura C. Leviton, Catherine M. Callahan.

Lawrence A. Kingsley, vaâ Charles R. Rinaldo. 1989. “Phoâng chöëng AIDS úã nhûäng ngûúâi àaân öng àöìng tñnh luyïën aái vaâ lûúäng tñnh luyïën aái: kïët quaã cuãa möåt cuöåc thûã nghiïåm ngêîu nhiïn àïí àaánh giaá hai biïån phaáp can thiïåp nhùçm giaãm nguy cú”. AIDS 3 (1): 21 - 26.

Van Dam, C. J., G. A. Dallabetta, vaâ P.Piot. 1997 “Phoâng ngûâa vaâ giaám saát nhûäng bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc caác nûúác àang phaát triïín”. In trong saách do K.K.Holmes, P.F. Sparling, W.E.Stamm, P.Piot, J. Wasserheit, vaâ Per-Anders Mardh biïn têåp, Nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, xuêët baãn lêìn thûá 3. New York: NXB McGraw Hill.

Van Praag Eric, E. Katabira, S. Anderson, E. Ngugi vaâ D.Koy. 1996 “Caác saáng kiïën chùm soác bïånh nhên HIV/AIDS coá phaãi laâ möåt böå phêån cuãa chùm soác töíng húåp hay khöng?

Caác baâi hoåc cuãa caác nûúác àang phaát triïín”. Baáo caáo toám tùæt Th.B.400. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver. B.C.Canada. 7- 12 thaáng Baãy. Töí chûác Y tïë thïë giúái Geneva.

Van der Gaag, J. 1995. Caác saáng kiïën cöng vaâ tû: cuâng laâm viïåc vò y tïë vaâ giaáo duåc.

Directions in Development series Washington, D.C.: Ngên haâng Thïë giúái.

Van de Walle, Dominique, vaâ Kimberly Nead, biïn têåp 1995. Chi tiïu cöng vaâ ngûúâi ngheâo: Lyá thuyïët vaâ bùçng chûáng. Baltimore: NXB Johns Hopkins.

Van der Ploeg, Catharina P.B., Carina Van Vliet, Sake J. DeVlas. Jackoniah O. NdinyaAchola, Lieve Fransen, Gerrit Van Oortmarssen, vaâ J. Dik F. Habbema. 1997.

“STDSIM” Möåt mö hònh vi mö phoãng cho ra quyïët àõnh trong phoâng chöëng bïånh LQÀTD”. Àaåi hoåc Töíng húåp Erasmus, Center for Decision Sciences in Tropical kiïím

309

soaát/phoâng chöëng dõch bïånh Rotterdam, the Netherlands. Sùæp xuêët baãn trong Interfaces.

Vlahov, David. 1997. “Vai troâ cuãa caác chûúng trònh trao àöíi kim tiïm trong phoâng ngûâa AIDS”. In NIH Consensus Conference, Can thiïåp àïí ngùn ngûâa nhûäng haânh vi nguy cú àöëi vúái HIV: Chûúng trònh vaâ caác kïët quaã toám tùæt. Bethesda. Md.: Hoåc viïån Y tïë quöëc gia.

Wawer, M. J., C. Podhisita, U. Kanugungsukkasem, A. Pramualratana, vaâ R. McNamara.

1996a. “Nguöìn göëc vaâ àiïìu kiïån laâm viïåc cuãa nhûäng phuå nûä haânh nghïì maåi dêm úã vuâng thaânh thõ Thaái Lan: Hêåu quaã cuãa möi trûúâng xaä höåi àöëi vúái lêy truyïìn HIV”.

Khoa hoåc xaä höåi vaâ y hoåc 42 (3): 453 - 62.

Wawer, M., N. K. Sewankambo, R. H. Ray vaâ caác àöìng taác giaã. l996b. “Thûã nghiïåm chûäa àaåi traâ bïånh LQÀTD taåi cöång àöìng àïí kiïím soaát HIV. Söë liïåu sú böå vïì bïånh LQÀTD àang giaãm”. Baáo caáo toám tùæt MoC.443. Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá mûúâi möåt vïì AIDS, Vancouver. Canada. 7- 12 thaáng Baãy. Àaåi hoåc Töíng húåp Columbia, Center for Population vaâ Family Health, New York.

Weisbrod. Burton. 1977. Khu vûåc phi lúåi nhuêån tûå nguyïån. Lexington, Mass.: Lexington Books.

Weniger, Bruce G. vaâ Seth Berkley. 1996. “Sûå tiïën hoáa cuãa àaåi dõch HIV/AIDS (Pandemic)”. In trong saách do Jonathan Mann vaâ Daniel Tarantola biïn têåp. AIDS úã thïë giûáo thûá II: Nhûäng khña caånh coá tñnh toaân cêìu, nhûäng cùn nguyïn xaä höåi, vaâ nhûäng biïån phaáp àöëi phoá. Liïn minh toaân cêìu vïì chñnh saách chöëng AIDS. New York; haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

Weniger, Bruce G. K. Limpakarnjanarat, K. Ungchusak, S. Thanprasertsuk, K. Choopanya, S. Vanichseni, T. Uneklabh, P. Thongcharoen, vaâ C.Wasi. 1991 . “Dõch tïî hoåc vïì nhiïîm HIV vaâ AIDS úã Thaái Lan”. AIDS 5 (phuå baãn 2): S71-85 hiïåu àñnh trong AIDS 1993 7 (1): 147.

WHO (Töí chûác Y tïë Thïë giúái). 1996. Investing in Health Research vaâ Development, baáo caáo cuãa uyã baån àùåc nhiïåm vïì nghiïn cûáu y tïë liïn quan àïën lûåa choån caác can thiïåp trong tûúng lai. Geneva.

WHO/EC Collaborating Centre on AIDS. l996a. “Giaám saát HIV/AIDS úã chêu Êu” baáo caáo quyá àêìu tiïn, baáo caáo 49 (thaáng Ba) Saint – Maurice, France.

- 1996b. “Giaám saát HIV/AIDS úã chêu Êu”, baáo caáo quyá thûá hai, baáo caáo 50 (thaáng Saáu) Saint – Maurice, France.

WHO/GPA. 1995. “Tònh hònh hiïån mùæc toaân cêìu vaâ tònh hònh mùæc múái cuãa möåt söë choån loåc nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc coá thïí chûäa àûúåc. Töíng qua vaâ ûúác àõnh”.

WHO/GPA/STD/95. 1. Geneva.

WHO, Program on Substance Abuse. 1994. “Nghiïn cûáu nhiïìu thaânh phöë vïì tiïm chñch ma tuáy vaâ nguy cú nhiïîm HIV”. Baáo caáo cuãa nhoám International Collaborative Group chuêín bõ cho WHO. Geneva.

Wirawan. D. N., P. Fajans, vaâ K. Ford. 1993. “AIDS vaâ bïånh LQÀTD: Mêîu hònh caác haânh vi nguy cú trong söë nhûäng phuå nûä haânh nghïì maåi dêm úã Ba-li, In-àö-nï-xi-a”. Taåp chñ

310

AIDS Care 5 (3): 289 - 303.

Wong, K.H., S.S. Lee, vaâ W.L. Lim. 1993. “Giaám saát HIV trong söë nhûäng ngûúâi nghiïån ma tuáy úã Höìng Köng”. Baáo caáo trònh baây taåi Höåi nghõ quöëc tïë lêìn thûá chñn vïì AIDS, Bec-lin. 6- II thaáng Saáu.

Ngên haâng Thïë giúái. 1993a. “Baáo caáo thêím àõnh: Dûå aán phoâng chöëng AIDS vaâ bïånh LQÀTD”. Baáo caáo 1 1734 BR. Ngên haâng Thïë giúái, Country Department I, Human Resources Division, Washington, D.C. - 1993b. Nghiïn cûáu àaánh giaá vaâ lêåp kïë hoaåch vïì AIDS. Ngên haâng Thïë giúái Country Study. Washington, D.C. - 1993c. Baáo caáo phaát triïín thïë giúái 1993: Investing in Health. New York: Haäng in êën/ xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

- 1996a. “Phoâng ngûâa vaâ giaãm taác haåi cuãa AIDS úã vuâng Cêån Xa-ha-ra cuãa chêu Phi: Möåt chiïën lûúåc cho chêu Phi”. Baáo caáo I 5569. Ngên haâng Thïë giúái, Africa Region, Technical Department, Human Resources vaâ Poverty Division, Washington, D.C. - 1996b. “Tan-da-nia - Nhûäng thaách thûác cuãa caãi caách: Tùng trûúãng, thu nhêåp, vaâ phuác lúåi”. 3 têåp. Têåp 1: Main Baáo caáo. Africa Region, Eastern Africa Department, Country Operations Division. Washington, D.C. - 1997a Baáo caáo phaát triïín thïë giúái 1997. New York: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp Oxford.

- 1997b. World Development Indicators l997. Washington, D.C. Wyatt, H.V. 1993. “Tiïm, tiïm vaâ saát truâng”. In trong saách do M.Bloem vaâ I. Wolffers biïn têåp, Taác àöång cuãa tiïm trong hoaåt àöång y tïë thûúâng ngaây. Amsterdam: Haäng in êën/xuêët baãn thuöåc Àaåi hoåc Töíng húåp tûå do.

Yeager, Rodger, vaâ Craig Hendrix. 1997. “Àiïìu tra toaân cêìu vïì chñnh saách vaâ caác chûúng trònh HIV/AIDS trong quên àöåi”. Civil-Military Alliance Newsletter 3 (1): 1-8.

Yu, Elena S.H., Qiyi Xie, Konglai Zhang, Ping Lu, vaâ Lillian L. Chan. 1996. “Nhiïîm HIV vaâ AIDS úã Trung Quöëc, tûâ 1985 àïën 1994”. Taåp chñ Y tïë Myä 86 (8): 1116-22.

Zheng, Xiwan. 1996. “Dõch HIV/AIDS úã Trung Quöëc”. Trong baáo caáo “HI\//AIDS in China No.4”. 11-12. Ngên haâng Thïë giúái, Asia Technical Department, AIDS in Asia Unit, Washington, D.C.

311