ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ 23 (3), 2012
231
Eιδικό άρθρο Special article
Ǟ ª Ǟ Ǟ Ǟ Ǟ ȯȳȟȪȧȟǹǞ | Ǟ §£ Ǟ ¤ Ǟ ª © M. Λειβαδίτης Τμήμα Ιατρικής, Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Αλεξανδρούπολη, Θράκη
Ψυχιατρική 2012, 23:231–244
O
ι φαινόμενες ιδιότητες, οι οποίες ονομάζονται και qualia (δηλαδή, οι ποιότητες των ανθρώπινων εμπειριών π.χ. η αίσθηση του κόκκινου ή του αλμυρού ή του πόνου, καθεαυτές) δημιουργούν ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα για τη φιλοσοφία. Υποστηρίζεται ότι οι φαινόμενες ιδιότητες διαφέρουν ριζικά από τις φυσικές: Είναι αποκλειστικά ενύπαρκτες (η ιδιαιτερότητά τους περιορίζεται εντός των ορίων της ύπαρξής τους), εξαρτώνται από τη νόηση, είναι προσιτές μόνο στην ενδοσκοπική, ιδιωτική, επίγνωση και είναι αδιαμφισβήτητες υπό την έννοια ότι η εμπειρία ενός quale ταυτίζεται με την ύπαρξή του. Αντίθετα, οι φυσικές ιδιότητες είναι διαθετικές (η ιδιαιτερότητά τους προσδιορίζεται από τις αιτιώδεις συνέπειές της), υπάρχουν ανεξάρτητα από τη νόηση, είναι προσιτές στη δημόσια παρατήρηση και υπόκεινται σε επαλήθευση ή διάψευση. Ο τομέας της φιλοσοφίας που ονομάζεται φιλοσοφία του νου ασχολείται συστηματικά με τα qualia. Στο παρόν κείμενο παρουσιάζονται και συζητούνται μερικές από τις κυριότερες μονιστικές φιλοσοφικές απόψεις γύρω από αυτό το θέμα. Οι μονιστικές απόψεις έχουν ως βασικό κοινό χαρακτηριστικό ότι (σε αντιπαράθεση προς τον δυισμό) πρεσβεύουν ότι στον κόσμο μας δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν δύο ριζικά διαφορετικές μεταξύ τους θεμελιώδεις κατηγορίες οντοτήτων. Συνεπώς, είτε υπάρχουν μόνο οι φυσικές ιδιότητες είτε υπάρχουν μόνο οι φαινόμενες ιδιότητες. Οι μονιστικές θεωρίες που υποστηρίζουν ότι οι ιδιότητες που υπάρχουν στον κόσμο μας είναι ή ανάγονται σε φυσικές ιδιότητες ονομάζονται φυσικαλισμός (ή κατά παλαιότερη ορολογία υλισμός). Οι μονιστικές θεωρίες που υποστηρίζουν ότι όλες οι ιδιότητες που υπάρχουν στον κόσμο μας είναι ή ανάγονται σε φαινόμενες ιδιότητες ονομάζονται φαινομεναλισμός. Τα κυριότερα επιχειρήματα υπέρ του φυσικαλισμού είναι η επιστημονική αρχή της αιτιώδους κλειστότητας του σύμπαντος (κάθε συμβάν έχει ως αιτία ένα άλλο φυσικό συμβάν), καθώς και η εξάρτηση κάθε καλά μελετημένου νοητικού φαινομένου από φυσικά φαινόμενα, όπως η λειτουργία του νευρικού συστήματος. Εναντίον του φυσικαλισμού προβάλλονται νοητικά πειράματα (π.χ. πειράματα που αφορούν σε φιλοσοφικά ζόμπι) που τείνουν να καταδείξουν ότι τα qualia δεν είναι αναγώγιμα σε φυσικές ιδιότητες. Κυριότερες εκδοχές του φυσικαλισμού είναι ο ελιμινατιβισμός, οι θεωρίες της ταυτότητας, ο λειτουργισμός (συναρτησιοκρατία), η αναπαραστασιοκρατία. Το κυριότερο επιχείρημα υπέρ του φαινομεναλισμού είναι ότι όλες οι φυσι-