| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Νικολέττα Ζακυνθινού - Ξάνθη

| Αστ ικο ί Ο ρ αμ ατι σ μ ο ί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

| Αστ ικο ί Ο ρ αμ ατι σ μ ο ί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Σπουδάστρια:

Νικολέττα Ζακυνθινού - Ξάνθη Επιβλέπουσα Καθηγήτρια:

Βαλεντίνη Καρβουντζή Σύμβουλος Καθηγητής:

Κωνσταντίνος Μωραΐτης

Ερευνητική Εργασία Διάλεξης | Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ | Αθήνα | Ιούνιος 2021

Στον Έρασμο και στην οικογένειά μου,

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

6

| Περιεχόμενα |

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Κατοίκηση και Συμβολική Τάξη

17

1.1 Η νοηματοδότηση της κατοίκησης και η αισθητική θεώρηση του Τοπίου 1.2 Η Αρχιτεκτονική, η Πόλη και ο σχεδιασμός Τοπίου και Ουτοπίας, ως στοιχεία Συμβολικής Συγκρότησης των κοινωνιών ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η εποπτική σημασία των αναφορών στο Τόπο, στη Πόλη και το Τοπίο, και η χρήση τους ως βασικό στοιχείο του κοινωνικού οραματισμού

18 24

31

2.1 Η εποπτική ισχύς του Τόπου, της Αρχιτεκτονικής και του αστικού σχεδιασμού των πόλεων

32

2.2 Η αστική Ουτοπία ως αίτημα ρήξης με τη καθεστηκυία Συμβολική Τάξη

36

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Οι πρώτες-πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

41

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Το “Δώρο” της Αρχιτεκτονικής Ουτοπίας και της κοινωνικής περιγραφής

63

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Νεωτερικές - Σύγχρονες Ουτοπίες

67

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Μετα-νεωτερικές ουτοπίες

85

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7: Αντί επιλόγου

95

- Σκέψεις για την Αρχιτεκτονική και τις Ουτοπίες - Σκέψεις για τις πόλεις και το σήμερα

96 97

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

102

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

106

7

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ABSTRACT The perception of the city through the times, reveals all the cultural, civil and political characteristics that govern the societies and demonstrate modern culture.

Utopian thinking, from the Renaissance and onwards, seeks to delineate the ideal features that should reshape social correlations, reconstructing Topos ethically and spatially. Designed architectural Utopias pursue this avant-garde, revealing in space and site - often urban -, this new social condition.

Subsequently, we will examine the locus and the city, as a supreme field for the visionary projections of the society. The urban sphere condenses all those social correlations that identify the society and its politics, but also includes the spatial and structural matter that environ them. Architecture, therefore, forms the city, Utopia forms the vision and idea of it.

A Principal statement of this thesis is that the social visualisation that delineates the Zeitgeist of the times, is constructed out of a triptych of the Real, the Imaginary and the Symbolic order; a theory of psychoanalysis formulated by Jacques Lacaan, in 1973. Therefore, the visionary constructions, especially those of the utopian cities, utilise elements of the respective Symbolic Order, either to persuade, using familiar forms, or to alter the imaginary, engraving a rupture with the established order. Thus, in the first part of this research, I will attempt to explain the way the Symbolic social Construction possesses topological transcripts: it transfuses political meanings to the space that shape the social perception, thus the public space.

Last, but not least, this research contains an analysis of utopian city designs, from the age of the Renaissance to Post-Modernism, which reveal this relationship between the city, the Topos, and the Utopia, aiming to understand not only the urban evolution, but how architecture and urban planning attempted to answer the philosophical and ethical question of living at the most complex social structure, the city.

8

| Abstract - Περίληψη |

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ιδέα που έχουμε για τη πόλη, ανά τις εποχές εκφράζει, όλα εκείνα τα πολιτιστικά, πολιτισμικά και πολιτικά χαρακτηριστικά που διέπουν τις κοινωνίες και καταδεικνύουν το σύγχρονο πολιτισμό. Η ουτοπική σκέψη, από την εποχή της Αναγέννησης και έπειτα, αρχίζει να προδιαγράφει εκείνα τα ιδανικά στοιχεία που οφείλουν να διαμορφώσουν εκ νέου τις κοινωνικές συσχετίσεις, ανακατασκευάζοντας τον Τόπο ηθικά και χωρικά. Οι σχεδιασμένες αρχιτεκτονικές Ουτοπίες, ακολουθούν αυτή πρωτοπορία, προσπαθώντας να εκφράσουν σε Τόπο - συχνά αστικό -, αυτή τη νέα κοινωνική συνθήκη.

νοηματοδοτημένες, με πολιτικό πρόσημο, πλάθει τη κοινωνική αντίληψη, συνεπώς και τον δημόσιο χώρο.

Βασική θέση αυτής της διάλεξης είναι οτί κοινωνικός οραματισμός που σκιαγραφεί το Πνεύμα της κάθε εποχής, βασίζεται σε ένα τρίπτυχο, Πραγματικής, Φαντασιακής και Συμβολικής τάξης, θεωρία της ψυχανάλυσης που έχει διατυπώσει ο Jacques Lacan, το 1973. Συνεπώς, η κατασκευή του οράματος, ειδικά των ουτοπικών πόλεων, χρησιμοποιεί στοιχεία της εκάστοτε Συμβολικής τάξης, είτε για να πείσει με γνώριμες και οικείες μορφές και εκφράσεις, είτε για να μεταβάλλει το φαντασιακό, κάνοντας μία μικρή ρήξη με τη καθεστηκυία τάξη. Έτσι, στο πρώτο μέρος της ερευνητικής αυτής εργασίας, θα επιχειρήσω να εξηγήσω πώς η Συμβολική Συγκρότηση των κοινωνιών διαθέτει τοπολογικές μετεγγραφές: προσδίδει στο χώρο και στη πόλη, έννοιες

Στο τελευταίο κομμάτι της εργασίας, θα αναλύσουμε μερικά παραδείγματα ουτοπικών σχεδιασμών πόλεων, από την Αναγέννηση μέχρι και το Μεταμοντέρνο, που καταδεικνύουν αυτή τη σχέση πόλης, Τόπου και ουτοπίας, στοχεύοντας στη κατανόηση της εξέλιξης της πόλης αλλά και πώς η αρχιτεκτονική επιχείρησε να απαντήσει ιδανικά στο φιλοσοφικό ερώτημα του κατοικείν στο πιο περίπλοκο κοινωνικό δόμημα, το άστυ.

Στη συνέχεια, θα αναλύσουμε τον Τόπο και τη πόλη ως πεδίο προβολής του κοινωνικού οραματισμού. Το αστικό πεδίο συμπυκνώνει όλες εκείνες τις κοινωνικές συσχετίσεις που χαρακτηρίζουν τη κοινωνία και τη πολιτική, αλλά εμπεριέχει και τη χωρική υλική δομή που τις πλαισιώνει. Η αρχιτεκτονική, λοιπόν, διαμορφώνει τη πόλη, ενώ η Ουτοπία πλάθει το όραμα και την ιδέα γι’ αυτή.

9

| εισαγωγή |

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

“Όταν διά της πίστεως και της καλής θελήσεως, αλλά και από επιτακτικήν, αδήριτον ανάγκην δημιουργηθούν αι προϋποθέσεις και εκτελεσθούν όχι οικοδομικά, ή ορθολογιστικά, μα διαφορετικά τελείως έργα, εις την καρδιά του μέλλοντος, εις την καρδιά των υψηλών οροπεδίων και προπαντός μες στην καρδιά του κάθε ανθρώπου, θα υπάρξη τότε μόνον η Νέα Πόλις και θα ονομασθή πρωτεύουσα της ηνωμένης, της αρραγούς και αδιαιρέτου Οικουμένης.”

-Α. Εμπειρίκος, Κείμενο “Όχι Μπραζίλια μα Οκτάνα”, Γλυφάδα, 20.8.1965

12

| Εισαγωγή |

Α. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Η διάλεξη αυτή έχει ώς ερευνητικό αντικείμενο την Ουτοπία στην Αρχιτεκτονική, ως αίτημα αλλαγής και επαναπροσδιορισμού της ζωής και της κατοίκησης στη πόλη και στο Τόπο. Θέτει δύο ερωτήματα: α. πώς συγκροτείται το όραμα μίας νέας πόλης, και β. πως ο κοινωνικός οραματισμός και η Συμβολική Τάξη μετεγγράφονται τοπολογικά στο δημόσιο αστικό χώρο και στην Αρχιτεκτονική, μέσα από τους ουτοπικούς σχεδιασμούς πόλεων. Το πρώτο μέρος της εργασίας διερευνά το τρόπο σύμφωνα με τον οποίο συγκροτείται το όραμα και η επιθυμία, μέσα από ένα ευρύτερο πλαίσιο, πολιτισμικό, πολιτιστικό κοινωνικό και πολιτικό, τα οποία συγκροτούν και τη Συμβολική Τάξη. Αρχικά, επιχειρούμε να εξηγήσουμε πώς ο άνθρωπος ανέκαθεν είχε την έμφυτη ανάγκη να δηλώσει και να συνδέσει τη κοινωνική του παρουσία με το Τόπο που κατοικεί. Η προσπάθεια αυτή, συνδιαλεγόμενη με τη προσπάθεια απόδοσης νοήματος του κατοικείν σε ένα Τόπο, εκφράζεται εντονότερα, και με συμβολικό τρόπο, σε χωρικά κοινωνικά σύνολα, όπως η πόλη. Αντίστοιχα, η τέχνη, πόσο μάλλον η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός Τοπίου, χρησιμοποιούν αφενός στοιχεία του Πραγματικού, όπως η πόλη και η αστικότητα, αλλά και τη Συμβολική Τάξη, ως μέσο επικοινωνίας των νοημάτων και συγκρότησης ενός νέου κόσμου.

Το δεύτερο μέρος άπτεται της εποπτικής σημασίας που διαθέτει η αναφορά στον Τόπο και τη πόλη και πώς η αστική Ουτοπία, είτε αρχιτεκτονική, είτε όχι, χρησιμοποιείται ως εργαλείο - μέσο προβολής του Φαντασιακού και της επιθυμίας. Ο κοινωνικός οραματισμός ενσαρκώνεται στη τέχνη και στην αρχιτεκτονική, μέσα από εικόνες Τόπου και αστικού τοπίου, προκειμένου να επηρεάσει και να γίνει πειστικότερος. Μάλιστα, χρησιμοποιεί τη πόλη και τα ποιοτικά της χαρακτηριστικά, όπως οι αστικές μορφές και διάφορες εκφάνσεις τους, τα οποία είναι βιωμένα γνωρίσματα από όλους. Στη συνέχεια, σκιαγραφείται ο όρος Ουτοπία, ως αίτημα για αλλαγή, ως επιθυμία για μία καλύτερη κοινωνία, πράγμα που στην αρχιτεκτονική απαντάται, με ένα τρόπο, στα πολεοδομικά σχεδιάσματα Ουτοπικών πόλεων. Γίνεται, λοιπόν, μία προσπάθεια να κατανοήσουμε τη πόλη ως μία συνθήκη συνδιαμορφούμενη με αλλεπάλληλα στρώματα μνήμης, ιστορίας και πολιτισμού, η οποία χτίζει συσχετίσεις Συμβολικής τάξης αλλά και οράματα που στοχεύουν στην ανατροπή της.

πόλη, πώς εκφράστηκαν ποιοτικά, και πώς εν τέλει, συνέβαλαν με το τρόπο τους στην εξέλιξη της σύγχρονης πολεοδομίας και τροφοδότησαν τις πρωτοπορίες του 20ου αι. . Το κεφάλαιο 4, καθώς και ο επίλογος της έρευνας αυτής, έχει αφιερωθεί στο σχεδιασμό, την αρχιτεκτονική Ουτοπία και το σήμερα. Η Αρχιτεκτονική, ως βαθεια οντολογική τέχνη και επιστήμη, θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρο και προσπαθεί να απαντήσει σε πρωταρχικά ερωτήματα της ύπαρξης και της Ταυτότητας, του κατοικείν σε ένα Τόπο. Και μαζί με αυτό, εμείς οι αρχιτέκτονες, συγκροτούμε το πνεύμα μας και την επιθυμία για το κόσμο αυτό και τα αποτυπώνουμε στο σχέδιο, σε Τόπο, με ύλη και Πνεύμα. Έτσι και η Ουτοπία, προσπαθώντας να απαντήσει σε αυτά τα θέματα με τρόπο πραγματιστικό αλλά και ηθικό, αποκτά Τόπο· αυτόν της ουτοπικής σκέψης και του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

Στο τρίτο μέρος, καταγράφονται και αναλύονται εγχειρήματα αρχιτεκτόνων - ή και μή - για Ουτοπικές πόλεις, με αφετηρία την εποχή της Αναγέννησης.Πιο συγκεκριμένα, διερευνάται ο τρόπος με τον οποίο οι κοινωνικές, πολιτισμικές, πολιτικές μεταβολές γέννησαν οράματα για τη νέα

13

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Β. ΑΦΟΡΜΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Μείναμε στην οικία μας, ή ακόμα καλύτερα, μέσα σε ένα δωμάτιο, για πολύ καιρό. Η πανδημία άφησε αναντίρρητα ένα μεγάλο και αισθητό αποτύπωμα σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, παγκοσμίως. Δημιούργησε νέες συνθήκες στη πόλη και το δημόσιο χώρο, πεδία αυτονόητα στη διαμεσολάβηση των κοινωνικών σχέσεων και ανθρώπινων δραστηριοτήτων· τα αστικά και μητροπολιτικά κέντρα του κόσμου, προσωρινά ερημώθηκαν. Η πανδημία αμφισβήτησε με έναν… μάλλον πρωτότυπο τρόπο, το πολιτισμό που έχει δομήσει ο άνθρωπος, το αστικό χωρικό δόμημα και τη κοινωνική και πολιτική ζωή σε αυτό. Μοιραία λοιπόν, οδηγεί σε ερωτήματα για την εξέλιξη των πόλεων και εν τέλει, το ρόλο της αρχιτεκτονικής σκέψης και σχεδιασμού της.

Αν υπήρχε λοιπόν, ένα χάσμα πολιτιστικό, πολιτικό, τεχνολογικό ή οικολογικού αποτυπώματος, η πανδημία το κατέστησε εμφανές και το τοποθέτησε στο προσκήνιο των συζητήσεων για υπαρκτή και βιωμένη δυστοπία.

Τέλος, ως μερικώς αποστασιοποιημένη από τη πράξη του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, προσπάθησα, μέσα από το ταξίδι της Ουτοπίας, να κατανοήσω βαθύτερα τη τέχνη μου. Να καταλάβω δηλαδή πώς, μέσα από την Αρχιτεκτονική, εκφράζω την ιδέα μου για τον κόσμο και πώς εγώ η ίδια διαμορφώνομαι ηθικά και πνευματικά μέσα από αυτή την αμφίδρομη και διαλεκτική σχέση. Αφορμή, λοιπόν, στάθηκε η βαθύτερη και ευρύτερη ανάγκη να απαντήσω στο ερώτημα: “πώς επανακατοικώ το κόσμο και πώς Ο κορονοϊός εκπυρσοκρότησε, λοιπον, η αρχιτεκτονική μετουσιώνει την ανάγκη τη χρόνια συζήτηση για την ανθρώπινη αυτή σε ιδέα, σχεδίασμα, και, εν τέλει, πορεία και τη μελλοντική της στόχευση. Τόπο;” Δε θα κρύψω πως αυτή την ανησυχία, τη συμμερίζομαι και εγώ η ίδια. Εκτός από τις σκέψεις που δημιουργησε ο Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός 9 για τη πόλη, εκκίνηση της αναζήτησής μου για τις αρχιτεκτονικές Ουτοπίες, αποτέλεσε και η θεωρία της “απο-ανάπτυξης”, η οποία στηρίζει μία πιο βιώσιμη, ανθρωποκεντρική και επανανοηματοδοτημένη κατοίκηση στη Γη, πράγμα που δε συνάδει με τη σημερινή πολιτική, οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα.

14

| Εισαγωγή |

Γ. ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ Η διάλεξη αυτή έχει σκοπό τη κατανόηση και την αλλαγή. Είναι η προσπάθεια να αποδείξω ότι η αρχιτεκτονική συγκρότηση του κτηρίου, πόσο μάλλον της πόλης και του οράματος γι αυτή, δεν αποτελεί στοιχείο της θετικής ή της τεχνολογικής καταλληλότητας, ή προϊόν μίας υλικήςτεχνολογικής οργανωσης, ούτε κάποιας περιεργης αυτοέκφρασης. Αποτελεί, εν τέλει, έκφραση πολύπλοκων συσχετισμών (κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών, πολιτισμικών-πολιτιστικών), πολλές φορές συγκρουσιακής φύσης, καθώς η πόλη, δεν είναι απλώς η κτιριακή της οντότητα, αλλά ένα σύνολο σχέσεων που χαρακτηρίζει την αστικότητα. Και αυτές οι σχέσεις είναι στη βάση τους κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής έκφρασης και Συμβολικής Τάξης. Σκοπός μας λοιπόν, είναι να αποδείξουμε οτι οι Ουτοπίες, και οι Δυστοπίες, συνδέονται άμεσα με περιόδους κοινωνικών και πολιτικών μετασχηματισμών και εκφράζουν τη διάθεση για κοινωνική αλλαγή ή και ανατροπή, μέσω της Αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού πόλεων. Η ανάλυση των αρχιτεκτονικών Ουτοπιών, οδηγεί και σε μία άλλη θέση, αυτή που λέει οτί η Ουτοπία, είτε πρόκειται για τη μικρή ουτοπία μιας αστικής κλίμακας, είτε πρόκειται για τη μεγάλη Ουτοπία των σχεδιασμένων πόλεων, έχει Τόπο, αυτόν της Αρχιτεκτονικής Σκέψης και σχεδιασμού.

Είναι λοιπόν σκόπιμο, να κατανοήσουμε το πώς κατασκευάζεται, σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, το όραμα και η ιδέα για τη πόλη, ωστε να είμαστε σε θέση να δημιουργήσουμε και να εκφράσουμε τη δική μας άποψη γι’ αυτά.

Δ. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Το εγχείρημα αυτό απαίτησε, αφενός τη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο κοινωνικός οραματισμός συντίθεται και προβάλλεται σε Τόπο, κοινό και πολυβιωμένο όπως η πόλη, και αφετέρου πώς μετουσιώνεται σε αρχιτεκτονική πρόταση για το χώρο της Πόλης και της Ουτοπίας: Πολεοδομικοί σχεδιασμοί που δίνουν μορφή στις σχέσεις που αναφέραμε, κοινωνικές και ταξικές, αλλά βαθύτατα πολιτισμικής-πολιτιστικής και πολιτικής φύσεως. Αποτελούν προσπάθειες που επιχειρούν να απαντήσουν χωρικά και συμβολικά στο πρόβλημα της πόλης· ενίοτε και ηθικά. Άλλωστε, σε ορισμένες περιόδους, οι ουτοπίες αποτελούν τη κύρια εκδήλωση της σύγχρονης πολιτικής σκέψης.

Για να το αποδείξουμε αυτό, περνάμε από 3 διαφορετικά στάδια: (α) Η Συμβολική Τάξη, ως μέσο έκφρασης της εκάστοτε κυρίαρχης ιδεολογίας, διαμορφώνει την Αρχιτεκτονική, τη πόλη και το Τοπίο. Αντίστοιχα, ο σχεδιασμός τους και η συγκρότηση του κοινωνικού οραματισμού - θετικού ονείρου ή αρνητικού εφιάλτη - κάνουν χρήση αυτής και παράγονται μέσα από τις συσχετίσεις του τρίπτυχου Πραγματικού, Φαντασιακού και Συμβολικού. [Κεφ. 1] (β) Ο Τόπος και η πόλη αποτελούν εξαιρετικά εποπτικό μέσο. Είναι χωρικά πεδία ανάδειξης των πολιτικών, πολιτισμικών και κοινωνικών σχέσεων και μεταβολών που συμβαίνουν ανά τους καιρούς και γι’αυτό, η αρχιτεκτονική Ουτοπία πόλεων προβάλλει το όραμά της σε αυτούς. [Κεφ. 2] (γ) Η ανάλυση των πολεοδομικών σχεδίων Πόλης και Ουτοπίας αποδεικνύουν τις σχέσεις και τις ποιότητες αυτές και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, μαζί με τα σχέδια αυτά, στοχεύουν στην αλλαγή του Συμβολικού, μέσω της χωρικής ανακατασκευής του κόσμου. Επομένως, στα κεφάλαια αυτά, επιχειρείται, σε κάθε παράδειγμα πολεοδομικής ουτοπίας, να αναλύονται και να σχολιάζονται τα ουτοπικά χαρακτηριστικά που αυτή διαθέτει και ο τρόπος που χρησιμοποιεί τη Συμβολική τάξη. [Κεφ. 3,5,6]

15

1.0 Ζωγραφική απεικόνιση τοιχογραφίας σε κτίσμα της πόλης Çatalhöyük.

| κε φ ά λα ι ο 1 | Κατ οίκησ η κα ι Συ μβο λ ι κ ή Τά ξ η

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

1.1 Η νοηματοδότηση της κατοίκησης και η αισθητική θεώρηση του Τοπίου Η πρώτη πρώιμη πόλη Çatalhöyük και η συνείδηση της κατοίκησης σε πρώιμο αστικό δόμημα:

1.1 Ενδεικτική κάτοψη περιοχής της Çatalhöyük.

1.2 Χάρτης της Τουρκίας με τη τοποθεσία της αρχαίας πόλης Çatalhöyük.

Ας ξεκινήσουμε με το παράδειγμα της Çatalhöyük. Πρόκειται για μία πόλη της Νεολιθικής Περιόδου που χρονολογείται γύρω στο 7.100 με 5.700 π.Χ. Είναι ένας από τους μεγαλύτερους οικισμούς (settlements) στο κόσμο την εποχή εκείνη και στεγάζει 10.000 περίπου ανθρώπους. Βρίσκεται στη κεντρική Τουρκία, νοτιοανατολικά της σημερινής πόλης Konya. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν την έκταση της αρχαίας πόλης, γύρω στα 50 γήπεδα ποδοσφαίρου .Η Çatalhöyük αποτελούνταν αποκλειστικά από κτήρια κατοικίας· δεν υπήρχαν κάποια εμφανή δημόσια κτήρια, ούτε κοινόχρηστοι δρόμοι, μονοπάτια και πλατείες. Ήσαν όγκοι-μονάδες κατοικίας, σπαρμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, με ξύλινες κατασκευές να ενώνουν τα διάφορα επίπεδα.

1.3 Άποψη της πόλης Çatalhöyük, σε τρισδιάστατη απεικόνιση. Çatalhöyük, (προφ. Τσαταλογιούκ): Η ονομασία της πόλης προέρχεται από τις τούρκικες λέξεις Çatal = πιρούνι και höyük = επιτάφιος τύμβος. Αναφέρεται στα ανατολικά και δυτικά αναχώματα της τοποθεσίας που σχηματίστηκαν καθώς, για αιώνες, οι κάτοικοι της πόλης κατέστρεφαν και σχημάτιζαν ξανά τα σπίτια τους από τούβλα και λάσπη.

2

18

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 | Κατοίκηση και Συμβολική τάξη

Η είσοδος στα σπίτια γινόταν από την επίπεδη οροφή, και μία σκάλα σε κατέβαζε στο επίπεδο της οικίας. Επομένως, αυτό καθιστούσε το πολύπλοκο ανάγλυφο που σχημάτιζαν οι οροφές, το δημόσιο χώρο της πόλης. Εκεί τελούνταν και οι διάφορες οικιακές δραστηριότητες όπως το μαγείρεμα σε κοινόχρηστους φούρνους. Οι ταράτσες ήταν ο δημόσιος χώρος.

1.4 Ανακατασκευή ενός εσωτερικού των κατοικιών της Çatalhöyük.

1.5 Ανασκαφή οικίας της Çatalhöyük.

1.6 Ανασκαφές στην Çatalhöyük.

Το ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι η πόλη βρέθηκε με 18 επίπεδα στρωματογραφίας. Οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν πως μέρος της τελετουργικής ζωής των κατοίκων, ήταν να θάβουν τους νεκρούς τους στην ίδια τη πόλη. Τα κατώτερα στρώματα του σπιτιού μετατρέπονταν σε οικογενειακούς τάφους, τα οποία κάποια στιγμή μπαζώνονταν και μετατρέπονταν σε ένα τύπο πλατφόρμας, πάνω στον οποίο έχτιζαν με τα ίδια υλικά, ακόμα ένα επίπεδο της οικίας.

1.7 Αξονομετρική οπεικόνιση οικίας στην Çatalhöyük.

1.8 Περιοχή νότιας ανασκαφής, Çatalhöyük.

19

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ

1.9 Τοιχογραφία σε κτίσμα της πόλης Çatalhöyük.

Τοιχογραφίες με είδωλα και μορφές έχουν βρεθεί σε εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους, σε ολόκληρο τον οικισμό. Μάλιστα, οι κυρίαρχες εικόνες περιλαμβάνουν άντρες με όρθιους φαλλούς, κυνηγετικές σκηνές, κόκκινες απεικονίσεις άγριων βοοειδών κ.α. Αν και δεν έχουν εντοπιστεί αναγνωρισμένοι ναοί, οι τάφοι, οι τοιχογραφίες και τα ειδώλια δείχνουν ότι οι άνθρωποι της Çatalhöyük είχαν μία θρησκεία, πλούσια σε σύμβολα και Συμβολισμούς. Υπάρχουν δύο εικόνες τις οποίες δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε εδώ. Η πρώτη είναι αυτή μίας παλάμης από χρώμα ερυθρό, πάνω στο βράχο· και η δεύτερη είναι αυτή μίας ζωγραφικής απεικόνισης της ίδιας της πόλης με τις δίδυμες κορυφές του όρους Χασάν (τουρκ. Hasan Daği) στο φόντο, με το ηφαίστειο να εκρήγνυται. Συχνά, αναφέρεται ως ο αρχαιότερος χάρτης παγκοσμίως καθώς και ο πρώτος ζωγραφικός πίνακας Τοπίου.

1.10 Αποτυπώματα χεριών στην Çatalhöyük.

20

1.11 Αποτύπωμα χεριού στην Çatalhöyük.

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 | Κατοίκηση και Συμβολική τάξη

Η αντίληψη, η ερμηνεία και η διαμόρφωση του τοπίου, συνδέονται με σημαντικές κοινωνικές πρακτικές· οικονομικές, παραγωγικές, επιστημονικές προσεγγίσεις και τεχνολογικές παρεμβάσεις, δομικές κατασκευαστικές δραστηριότητες που συνδέονται με τη καθημερινή πρακτική των ανθρώπων και δημιουργούν τρόπο, Τόπο και πολιτισμό. Και ζυμώνονται μαζί με το φυσικό τους περιβάλλον, σε ένα “κοίλο” δοχείο ζωής. Το ίδιο συμβαίνει και στη Çatalhöyük, αλλά και σε κάθε κατοικημένο Τόπο και πόλη. Η κατοίκηση όμως δεν απαντά μόνο στις πρακτικές ανάγκες του ανθρώπου, είναι και αισθητικής φύσεως. Ο άνθρωπος κινείται, υπάρχει, συνυπάρχει σε σχέση με… άρα συγκινείται. Και αυτή τη συγκινησιακή σχέση του με τα πράγματα, ανέκαθεν

ένιωθε την ανάγκη να εκφράσει στη τέχνη του. Ο Aldo Rossi, στο βιβλίο του με τίτλο “η Αρχιτεκτονική της πόλης”, επίσης γράφει: “Θεωρώ την αρχιτεκτονική ως μία δημιουργία που δε διαχωρίζεται από τη ζωή και τη κοινωνία μέσα στην οποία εκδηλώνεται. Όταν οι πρώτοι άνθρωποι έχτιζαν κατοικίες προσπαθώντας να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον και ένα τεχνητό κλίμα πιο ευνοϊκό για τη ζωή τους, έχτιζαν συγχρόνως με μία αισθητική διάθεση.”. Σε κάποιες ιστορικές περιόδους, εκδηλώνεται και αποδίδεται αυτή η γενικότερη πολιτιστική-πολιτισμική σημασία, μέσω ενός ιδιαίτερου τρόπου, της εικαστικής και αισθητικής θεώρησης του Τόπου, που έχει απασχολήσει το ενδιαφέρον του Δυτικού πολιτισμού, από την απαρχή του.

Ο άνθρωπος, λοιπόν, έχει αρχίσει να φτιάχνει βραχογραφίες. Τα χεράκια αυτά δεν είναι κτήριο, αλλά είναι μία προσπάθεια να δηλωθεί οτί η κοινωνική παρουσία έχει σχέση και αναφορά στο Τόπο. Και ο λαξευτός “χάρτης” δείχνει οτί οι κάτοικοι της Çatalhöyük είχαν συνείδηση της ύπαρξης τους και του κοινωνικού δομήματος που είχαν δημιουργήσει σε τόπο φυσικό, καθώς μπόρεσαν να αποδώσουν, με αισθητικό τρόπο, την ιδέα που είχαν γι αυτά. Είναι πολλοί εκείνοι που παρομοιάζουν τη ηφαίστειο της απεικόνισης με δέρμα λεοπάρδαλης, ενώ ισχυρίζονται οτι το κάτω τμήμα συντίθεται από τα πολύ τυπικά γεωμετρικά σχέδια που βρίσκονταν συνήθως στη τοποθεσία.

1.12 Σχέδιο αναπαράστασης και ερμηνείας της νεολιθικής τοιχογραφίας για την Çatalhöyük της Τουρκίας.

2

Αldo Rossi, Η Αρχιτεκτονική και η Πόλη, University Studio Press, 1991, σ. 19-20

21

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Είτε η μία υπόθεση είναι έγκυρη, είτε η άλλη, είναι εμφανές οτί ο άνθρωπος έχει τη τάση να κατοικεί σε Τόπο, να συνδέεται με αυτόν και να δομεί κοινωνίες με αισθητική διάθεση, αποδίδοντας νόημα και συμβολισμούς στο κατοικεĩν.

1.13 Αναπαρασταση τοιχογραφίας της Çatalhöyük.

1.14 Νεολιθική τοιχογραφία για τη Çatalhöyük της Τουρκίας.

22

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 | Κατοίκηση και Συμβολική τάξη

Θα κλείσω αυτό το κεφάλαιο με ενα τελευταίο παράδειγμα: τη πρωτόγονη καλύβα του Marc-Antoine Laugier. Μία απλοποιημένη μορφή πλαισίου με στέγη, φτιαγμένο από κορμούς δέντρων και κλαδιά, θυμίζει κλασικιστική κατασκευή. Μάλιστα, η εικόνα συνοδεύεται από μία γυναίκα, ντυμένη με αρχαιοελληνικό ένδυμα, η οποία ενσαρκώνει την Αρχιτεκτονική, ένα αγγελάκι σαν αρχαίο ερωτιδέα και κάτι κομμάτια αρχαίων ερειπίων Η καλύβα αυτή κινεί τις συζητήσεις για το πώς ήταν η πρώτη ανθρώπινη κατασκευή· πώς μοιάζει η πρώτη κατοίκηση στο κόσμο. Ο Rykwert, όμως, στο βιβλίο του “On Adam’s House in Paradise”, καταλήγει με μία πολύ περίεργη φράση του Young: “Το πέος δεν είναι παρά ένας φαλλός” 3. Ο Young παραπέμπει στο σύμβολο του φαλλού. Εξηγεί ότι όλο το πλαίσιο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ακόμη και αυτό που είναι φυσικότερο ή ενστικτώδες, είναι συμβολικά καθορισμένο. Και λέει, επίσης, οτί η πρώτη κατοίκηση του κόσμου δεν είναι η πρώτη φορά που κατασκευάζει ένα οικοδόμημα ο άνθρωπος, αλλά είναι η πρώτη φορά που μπορεί να αποδώσει σημασία στο χώρο. Και όταν ο άνθρωπος προσπάθησε να δημιουργήσει κοινωνία και πολιτισμό, οργάνωσε την επικοινωνία μέσα από ένα σύστημα όχι μόνο λέξεων και φράσεων, αλλά και σημασιών, Συμβολικής Τάξης. Και αυτό αποτελεί τη πρώτη κατοίκηση του κόσμου.

1.15, 1,16 Δύο χαρακτικά που εμφανίστηκαν ως εξώφυλλα σε δύο διαφορετικές εκδόσεις του δοκίμιου που έγραψε ο Marc-Antoine Laugier (1753), με τίτλο "Essai sur l'Architecture" το 1753 και το 1755.

3

Joseph Rykwert, On Adam’s House in Paradise: The Idea of the Primitive Hut in Architectural History, the MIT Press, 1981

23

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

1.2 Η Αρχιτεκτονική, η Πόλη και ο σχεδιασμός Τοπίου και Ουτοπίας, ως στοιχεία Συμβολικής Συγκρότησης των κοινωνιών “Οι πόλεις, μολονότι διαρκούν αιώνες, είναι στη πραγματικότητα καταυλισμοί ζωντανών και νεκρών, όπου ορισμένα στοιχεία παραμένουν ως σήματα, σύμβολα προειδοποιήσεις.” 4 - Aldo Rossi, Autobiografia scientifica, Πάρμα, 1990

Τα σύμβολα και η Συμβολική τάξη, είναι το συνολικό επίπεδο με το οποίο συγκροτούνται και εκφράζονται σημασίες στη κοινωνία. Συντρέχουν όλα τα πεδία έκφρασης, είτε αυτά εντάσσονται περισσότερο σε ιδεολογικοποιημένα πεδία (όπως η θρησκευτικότητα ή οι πολιτικές απόψεις), είτε αναφερονται στη προσπάθεια καταγραφής ενός οράματος ή οργάνωσης μίας θεωρητικής κατασκευής, όπως τα μαθηματικά σύμβολα. Τα σύμβολα, λοιπόν, αναφέρονται στη συστηματοποίηση των σημασιών μέσα από τις οποίες συντελούνται η κοινωνική έκφραση και επικοινωνία. Επιπλέον, οι συμβολισμοί, ως η βάση των επικοινωνιακών συστημάτων, αποτελούν συστατικά στοιχεία, απαραίτητα για τη συγκρότηση της πόλης και της Αρχιτεκτονικής. Η Συμβολική Τάξη δε περιορίζεται απλά στην ανάδειξη συμβόλων που φέρουν νοήματα. Εμπεριέχει περιπλοκότερες σημασίες και συνθέτει δομικά συστήματα έκφρασης και σημασιών, τα οποία επιχειρούν να μεταβάλουν το φαντασιακό και να επανακατασκευάσουν το κόσμο. Είναι θέματα μεταφοράς της γενικότερης πολιτιστικής και πολιτικής αναφοράς και συμβαλλουν τόσο στη κατανόηση της Αρχιτεκτονικής, όσο και στην αρχιτεκτονική δημιουργία και πράξη.

1.17 Η Αθηναϊκή Τριλογία, υδατογραφία Th. Hansen, 1885. H.C.Hansen, Πανεπιστήμιο Αθηνών (1839-1843, κέντρο). Th. Hansen, [Σιναία] Ακαδημία των Επιστημών (1859-1887, δεξιά) και Εθνική Βιβλιοθήκη (1883-1888, αριστερά).

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί οτί: •

Η τριλογία της Αθήνας (Ακαδημία, • Βιβλιοθήκη, Αρχείο) είναι η πολιτική επανεγγραφή της Ελλάδας στο Δυτικό Κόσμο (υπό εξαιρετικά πολιτεύματα).

Aldo Rossi, Autobiografia scientifica, Pratiche Editrice, Πάρμα, 1990· ελλην. Εκδ. Επιστημονική Αυτοβιογραφία (μτφρ. Κωνσταντίνος Πατέστος), Αθήνα, Εστία, 1995, σ. 56

4

24

Το γεγονός ότι η Δυτική σκέψη ξεπερνάει το Νεοκλασικισμό και περνάει στο Μοντερνισμό επίσης συνδέεται με πολιτικά αιτήματα, ουσιώδη και συμβολικά. Συνδέεται με τη κατάρρευση των διακηρύξεων του Διαφωτισμού, που υπόσχονταν ελευθερία και ισοπολιτεία στους λαούς. όταν αυτό συμβαίνει, καταρρέει και το κύρος του Νεοκλασικισμού, ως αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο.

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 | Κατοίκηση και Συμβολική τάξη

ΒΟΡΡΟΜΕΙΟΣ ΚΟΜΒΟΣ (Borromean Knot) - JACQUES LACAN Βασική θέση της σύγχρονης θεωρίας της “Un unfillable hole at the heart of the human subjectivity” = μια ανεκπλήρωτη τρύπα στη καρδιά της ανθρώπινης υποκειμενικότητας. ψυχανάλυσης είναι ότι τη πραγματικότητα, δε μπορούμε ποτέ να τη συλλάβουμε το Φαντασιακό (Ι) απολύτως καθαρά. Συλλαμβάνουμε πάντα, μέσω των επιθυμιών μας, των προσωπικών εμπειριών μας ή μέσω της Συμβολικής Τάξης, δηλαδή του τρόπου με τον οποίο, σε κάθε περίοδο οργανωνονται οι σημασίες. το Σύνθωμα (Σ) Ο κόσμος, λοιπόν, που προσπαθούμε να δομήσουμε, περιέχει συσχετίσεις, ιδεολογικές και πολιτικές, που συμφωνούν με το δικό μας κατασκεύασμα. Γινόμαστε ιδεολογικοί, πολιτικοί και συμβολικοί φορείς της Τάξης την οποία αντιλαμβανόμαστε και ανήκουμε. Είμαστε επηρεασμένοι από τα πράγματα, και κατασκευάζουμε, εξηγούμε και αποδίδουμε το Πραγματικό (R) το Συμβολικό (S) τον κόσμο γύρω μας σύμφωνα με το 1.18 Το λακανικό διάγραμμα για τον κοινό τόπο του φαντασιακού, του συμβολικού και του πραγματικού. Βορρόμειο κόμβο του Jacques Lacan. Ο Βορρόμειος κόμβος αναφέρεται σε μία μεταφορική εποπτική παράσταση της ψυχαναλυτικής θεωρίας του Lacaan, προορισμένη να παρουσιάσει τη συνεχή συσχέτιση ανάμεσα στο Πραγματικό, τη προβολή της επιθυμίας του Φαντασιακού και τη Συμβολική τάξη, παρουσιάζοντας τη ταυτόχρονη συμμετοχή τους στη συγκρότηση της νοητικής δραστηριότητας.

5

3+1 καταχωρημένα Μητρώα5: Το Φαντασιακό (the Imaginary) : Είναι το πρώτο μητρώο, το οποίο συσχετίζεται με εικόνες. Στη βάση, βρίσκεται το κατασκεύασμα του “εγώ”, το οποίο αναπτύσσεται μέσω εικόνων του Άλλου, μέσω της ταυτοποίησης, αρχίζοντας από τη μητέρα. Το Συμβολικό (the Symbolic) : Είναι κυρίως γλωσσικό (θέμα γλώσσας) στη φύση. Συνδέεται με το δια-υποκειμενικό πεδίο, από το οποίο ανταλλάσουμε πληροφορίες με το Άλλο. Έχει να κάνει επίσης με το πεδίο γνώσεων, κουλτούρας και το Μέγα “Άλλο” (the great “other”).

Το Πραγματικό (the Real) : Αυτό είναι όλα τα οποία δε μπορούν να αναπαρασταθούν από εικόνες ή λόγο/ γλώσσα. Με άλλα λόγια, το άγνωστο, το αδιανόητο ή αυτό στο οποίο αντιστέκεσαι. Διαφέρει από τη πραγματικότητα, καθώς αυτή είναι ο τρόπος που αντιλαμβάνεσαι τον κόσμο, οπότε ταιριάζει σε συμβολικούς ή φανταστικούς καταχωρητές. Το Πραγματικό, από την άλλη, είναι αυτό που δε βγαζει νόημα.

Αγγελική Χριστοδουλίδη-Μαζαράκη, Η συγκρότηση του υποκειμένου, μέσω των δομων της γλώσσας και του πολιτισμού, σ. 110-125

25

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

1.19 Λακανικός βορρόμειος κόμβος. Η ψυχική δομή και η ψυχοσύνθεση: Συμπερασματικά, ο Βορρόμειος Κόμβος αναπαριστά τις διασυνδέσεις που συνθέτουν τη ψυχική δομή. Το Συμβολικό δείχνει οτί υπάρχουν νόμοι που ρυθμίζουν τις αλληλεπιδράσεις και συνδέονται βαθειά με τη γλώσσα, η οποία κατασκευάζει το κόσμο. Το Φαντασιακό έχει να κάνει με την αντικατοπτρική εικόνα του σώματος, το οποίο επιτρέπει να αναγνωρίζετε τον εαυτό σας. Το Πραγματικό αφορά όλα εκείνα που συνδέονται με την ύπαρξη, αυτά τα οποία δε βγάζουν νόημα και που δύσκολα μπαίνουν σε λόγια. Άρα, ο τρόπος με τον οποίο ο κόμβος είναι δεμένος (ή μη δεμένος) καθορίζει τη ψυχική δομή σου (ή ψυχοσύνθεσή). Το Σύνθωμα (Synthome), ή αλλιώς Σύμπτωμα στα ελληνικά, επίσης εμφανίζεται ως ένα τέταρτο μητρώο, το οποίο αποτρέπει την ενεργοποίηση συμπεριφορών που σχετίζονται με τη ψύχωση. Με λίγα λόγια, το σχήμα αυτό είναι μία αναλογία για τη κατανόηση του πώς λειτουργεί το μυαλό.

Σε αυτή τη τριπλή συσχέτιση, η οποία περιγράφεται ως συνεχής τοπολογική μεταβολή, κανένα από τα τρία αλληλοσυνδεδεμένα στοιχεία δε μπορεί να υπάρξει απομονωμένο, χωρίς να προκληθεί ως συνέπεια, σοβαρή νοητική διαταραχή. Είναι μέσα από αυτή τη συσχέτιση πραγματικότητας και δομικών διεργασιών που η φαντασιακή, προσωπική ή κοινωνική επιθυμία, μπορεί να εκφράζεται - όπως άλλωστε συμβαίνει και με την “ποιητική”, δημιουργική, αρχιτεκτονική μας βούληση. Ή αντίστροφα, η ποιητική μας βούληση δε μπορεί να μεταδοθεί, να μεταβιβαστεί, να καταστεί επικοινωνήσιμη, εκτός της οργανωτικής, συμβολικής παρέμβασης στα συστήματα σημασιών, τα οποία επιχειρούν να καθορίσουν, να σχεδιάσουν, και εν τέλει, να μετασκευάσουν τη πραγματικότητα6. Το ίδιο φαινομενο παρατηρούμε και στις Ουτοπίες.

Σε επίπεδο κοινωνίας, η νοητική αυτή κατασκευή και οι σχέσεις που αναπτύσουν μεταξύ τους τα τρία μητρώα, διαμορφώνουν το Πνεύμα και τη Σκέψη της εποχής. Όπως θα παρατηρήσουμε και στη συνέχεια, οι διάφορες πρωτοπορίες θα γεννηθουν σε ένα σημείο καμπής, όταν η Συμβολική Τάξη επαναπροσδιορίζεται· αποσυνδέεται από το ισχύον Φαντασιακό στρέφεται προς τη Πραγματική τάξη, δανείζεται στοιχεία από αυτή και δημιουργεί ένα νέο κόσμο, με νέα σύμβολα και νοήματα που ανασυγκροτούν και χαρακτηρίζουν τη νέα κοινωνία. Η διαδικασία αυτή, είναι συνεχής, συμβαίνει σε βάθος χρόνου και εξαρτάται τόσο από κοινωνικές ανακατατάξεις και πολιτικούς μετασχηματισμούς, όσο και από νέους τρόπους “δόμησης” της πραγματικότητας, όπως η τεχνολογία και τα υλικά.

1.20 Χάρτης του χωριού Bororo, Kejara.

26

6 Κωνσταντίνος Μωραΐτης για το Βορρόμειο Κόμβο, στη περιοδική έκθεση με τίτλο SYMBOLS & Iconic Ruins στο ΕΜΣΤ, Ιούνιος-ΙούλιοςΑύγουστος 2021

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 | Κατοίκηση και Συμβολική τάξη

Στην αρχιτεκτονική, η Συμβολική Τάξη διαθέτει δομικά και αισθητικά κριτήρια, χωρικές και τοπολογικές μετεγγραφές, οι οποίες εκφράζονται άλλες φορές με πιο απλούς συσχετισμούς, άλλες φορές με περιπλοκότερα συστήματα, ανάλογα τη κλίμακα. Για παράδειγμα, ο Claude-Levi Strauss υπήρξε πρωτοπόρος του δομισμού ως μεθόδου κατανόησης της ανθρώπινης κοινωνίας και του πολιτισμού. Μελέτησε δομές πρώιμων φυλών στη Ν. Αμερική, ζώντας ανάμεσά τους για κάποιο χρονικό διάστημα, ωστε να αποκωδικοποιήσει και να αναλύσει τις ανθρώπινες πρακτικές ως υποσύνολο ενός ευρύτερου συνόλου, που αλληλοπροσδιορίζονται με βάση κάποιους κανόνες, κατά την έννοια της δόμησης. Και σε αυτές τις απλουστευμένες χωρικές οργανώσεις των κοινωνιών, καθίσταται εμφανής η χωρική δομή, με κέντρο και λειτουργίες συνδεδεμένες με αυτό· όλα συμβολικά χωροθετημένα.

1.21 Μοντέλο μιας πρωτοπόρας πόλης Paulista, μετά τον Claude Levi-Strauss.

Η ΟΥΡΜΠΙΚΑΝΔΗ Η Ουρμπικανδη είναι μία μάλλον “ουτοπική” πόλη7 που ανήκει στο κόμικ των François Schuiten και Benoît Peeters. Ένα ποτάμι τη χωρίζει σε δύο μέρη, το Βόρειο και το Νότιο, τα οποία ενώνονται από δύο γέφυρες, μία στο κέντρο και μία στη δυτική άκρη των δύο πόλεων· “πόλεων” γιατί η βόρεια και η νότια συνοικία διαφέρουν παντελώς. Χαρακτηριστικό που τους ξεχωρίζει είναι το “ύφος” της κάθε μίας. Η Νότια Όχθη έχει πλήρως σχεδιαστεί από τον Ουρμπιτέκτονα της πόλης· “αντανακλά τέλεια το ειρηνικό μεγαλείο μίας εξουσίας”, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ίδιος. Αντίθετα, η Βόρεια, ως “νοσηρή” και 1.22 Η κάτοψη της Ουρμπικάνδης, Κόμικ από τους François Schuiten και Benoît Peeters, “Ο πυρετός βλαβερή, έχει αφεθεί στη τύχη της8. της Ουρμπικάνδης”, πρώτη έκδοση 1985.

7 Εδώ, το “μάλλον ουτοπική”, αναφέρεται στην αναπαράσταση και κατασκευή μίας πόλης, η οποία δεν έχει ως άμεσο στόχο να απαντήσει ηθικά και ιδανικά στο κατοικείν, όπως είθισται να κάνουν οι αρχιτεκτονικές ουτοπικές προτάσεις. Είναι μία οραματική κατασκευή με χωρική έκφραση, η οποία αποτυπώνεται σε σκίτσο και προοπτικές απεικονίσει, περιγράφοντας μία συνθήκη. Εξού και η χρήση των εισαγωγικών.

8 Καταλαβαίνουμε τη ποιότητα των δύο πόλεων από την επιστολή που στέλνει ο αρχιτέκτονας Ρόμπικ στην Ανώτατη Επιτροπή Διοίκησης, ώστε να χτίσει τη τρίτη γέφυρα, της οποίας η έλλειψη αναστατώνει τη συμμετρία και την αρμονία της σχεδιασμένης Ουρμπικάνδης.

François Schuiten και Benoît Peeters, Ο Πυρετός της Ουρμπικάνδης, κόμικ, Εκδ. ARS LONGA-NEMO, 1985, σ. 7-13

27

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

1.23 Απόψεις από τη Βόρεια (πάνω) και τη Νότια Όχθη (κάτω) της Ουρμπικάνδης. Αν πάμε λίγο πιο κοντά, θα δούμε και τα έντονα εκφρασμένα χαρακτηριστικά στην αρχιτεκτονική των δύο πόλεων.

Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης αναφέρεται σε ένα φαινόμενο που αναπτύσσεται ξαφνικά μέσα στη πόλη. Εκεί όπου ο Ουρμπιτέκτονας είναι πλήρως απορροφημένος με τη κατασκευή της τρίτης γέφυρας, η οποία θα έφερνε ξανά την απόλυτη συμμετρία στη νότια πόλη της Ουρμπικάνδης - όπως την είχε προβλέψει δηλαδή -, ξαφνικά πέφτει ένας κύβος στραβά στο γραφείο του, ο οποίος αυτο-πολλαπλασιάζεται ανελλιπώς στις τρεις διαστάσεις του χώρου, αδιαφορώντας για υλικά όρια και γεωμετρικές συμμετρίες. Το κόμικ αυτό γράφεται 1985, την εποχή όπου το μεταμοντέρνο βρίσκεται στην ακμή του, και η φουτουριστική πόλη-μηχανή, όνειρο της προηγούμενης εποχής, έχει σπεύσει πλώρη για να υλοποιηθεί. Ο Peeters και ο Schuiten κατασκευάζουν στο χαρτί τη πόλη αυτή, και την ονομάζουν Ουρμπικάνδη. Είναι η ιδανική τέλεια πόλη. Χρησιμοποιούν το νοηματικό και λεξιλόγιο της αρχιτεκτονικής που εκφράζει τις φουτουριστικές τάσεις του μοντέρνου κινήματος, και το παραθέτουν στην υπερβολή του. Κάνουν όμως και την άλλη εξυπνάδα. Διαλέγουν το κύβο, ένα σχήμα απολύτως γνωστό και οικείο, το 28

απόλυτο δομικό στοιχείο του μοντερνισμού και σύμβολο του χωρικού κάνναβου, και το πολλαπλασιάζουν επ άπειρον. Ο κύβος όμως έχει πέσει και στραβά στο τραπέζι, και πολλαπλασιαζόμενος, μετατρέπεται σε ένα πυρετό της ασυμμετρίας που διαλύει τον αρχιτέκτονα. Ο Peeters και ο Schuiten στο έργο τους, χρησιμοποιούν με μεγάλη οξυδέρκεια, τη Συμβολική Τάξη, στην αναπαράσταση ενός νέου κόσμου. Παραθέτουν το επιθυμητό και το ιδεατό για τη πόλη και το ανατρέπουν με ένα κύβο, στοιχείο της ίδιας Συμβολικής Τάξης και έκφρασης.

Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει με τους σχεδιαστές του κόμικ, συμβαίνει με σοβαρότερο τρόπο στη πορεία ανέλιξης της Δυτικής σκέψης. Η αναγέννηση για πρώτη φορά συγκροτεί όραμα για τη πόλη και προσπαθεί να τη κατασκευάσει σύμφωνα με τη Συμβολική τάξη και τη πολιτική μεταβολή που συνέβαινε τότε. Επίσης, οι ουτοπίες αναμετρούνται με αυτά τα χαρακτηριστικά της κάθε εποχής και προσπαθούν να δημιουργήσουν νέους, διαφορετικούς κόσμους.

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 | Κατοίκηση και Συμβολική τάξη

ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΟΥΤΟΠΙΑ Και αν παρατηρήσουμε και το παράδειγμα του Rietveld, έχει κάνει ακριβώς αυτό: έχει δημιουργήσει μία μικρή αρχιτεκτονική ουτοπία. Κατάφερε να πιάσει τη Συμβολική Τάξη, το πνεύμα της εποχής του μοντέρνου κινήματος και να δημιουργήσει μία κατοικία, σε ένα μικρό γωνιακό οικόπεδο. Δηλαδή, ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά, κάτι έχει συμβεί ανάμεσα σε αυτή τη μεσοτοιχία! Η ρήξη και η αλλαγή είναι θέσεις της ουτοπίας και ο Rietveld εδώ, έχει κάνει εμφανώς χρήση τους. Και αυτό δε τελειώνει εδώ, ούτε είναι ένα φαινόμενο πεπερασμένο. Διατρέχει όλη τη τέχνη και μάλιστα επεκτείνεται, καθως δεν απευθύνεται μόνο στο θετικό όραμα, αλλά περιλαμβάνει και το φόβο, τη δυστοπία.

η μεσοτοιχία

1.24 Rietveld Schröder House, Ολλανδία, 1924, αρχιτέκτονας: Gerrit Rietveld.

Συμπερασματικά, η πόλη και το τοπίο αποτελούν τη σύνθεση μιας καθορισμένης γεωγραφικής ενότητας, της πρόσληψής της από το ανθρώπινο βλέμμα και της ανασύνθεσής της από το ανθρώπινο πνεύμα. Άρα, η πρόσληψη του τοπίου δεν είναι ποτέ αθώα, διαπερνάται από τη Συμβολική Τάξη του ατόμου και της κοινωνίας. Το φυσικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι του χώρου, φιλτράρονται από αφηγήσεις και συλλογικές μνήμες9. Και αυτές τέμνονται, παράγονται και αναπαράγονται στο πολιτικό και κοινωνικό προσκήνιο της πόλης και της αστικής πολυπλοκότητας, δημιουργούν πεδία καλλιέργειας του νοήματος και του πολιτισμού, και σχηματίζουν Ταυτότητες.

9 Σωτηρία Κατσαφάδου και Αλέξιος Δέφνερ, Τοπίο, άνθρωπος, ταυτότητα - έννοιες αλληλοπροσδιοριζόμενες: Τα παραδείγματα του Ντουμπάι και της Νέας Ζηλανδίας, Άρθρο στο www.citybranding.gr, 2015

29

2.0 Metropolis. Ταινία του σκηνοθέτη Fritz Lang. 1927.

| κε φ ά λα ι ο 2 | Η ε πο πτι κή σημασία των αναφ ο ρ ώ ν σ τ ο Τό π ο , σ τ η Π ό λ η κα ι τ ο Το π ί ο, κα ι η χρ ήσ η τ ους ως βασικό σ τ ο ι χ ε ί ο τ ο υ κο ι νω ν ι κο ύ ο ρ α μα τι σ μού

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

2.1 Η εποπτική 10 ισχύς του Τόπου, της Αρχιτεκτονικής και του αστικού σχεδιασμού των πόλεων “Είναι τα κρίσιμα σημεία από τα οποία μπορεί να εξεταστεί η πόλη σε σχέση με τη γλώσσα, δηλαδή σε σχέση με τον τρόπο με τον οποίο η οργάνωση του χώρου και της γλώσσας τέμνονται στην πόλη, ως “το σκηνικό της κοινωνικής παραγωγής του νοήματος.” 11 - Diana Agrest, Architecture from Without: Theoretical Framings for a Critical Practice, 1991

Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης βρήκε ένα τρόπο να εκφράσει την επιθυμία, τις διάφορες ανησυχίες που είχε για το κόσμο, μέσα από μία συμβολική οραματική κατασκευή. Εικονογράφησε όμως και ένα αστικό πεδίο, μία ολόκληρη πόλη, η οποία χρησιμοποιείται ως ισχυρή αναφορά σε Τόπο αστικό, γνώριμο και οικείο στους περισσότερους, προκειμένου η αφήγηση να γίνει πειστικότερη. Το φαινόμενο αυτό απαντάται έντονα τις ουτοπίες και διατρέχει όλα τα πεδία της Τέχνης. Ακόμα και όταν αυτός που διαχειρίζεται την αναφορά στο Τόπο, δεν είναι σχεδιαστής, προσπαθεί τουλάχιστον να υποδείξει μία πιθανή εποπτεία χωρικότητας 2.1 Χωρική έκφραση του δημόιου αστικού χώρου στη Νότια πόλη της Ουρμπικάνδης, Κόμικ από τους ή αστικότητας.

François Schuiten και Benoît Peeters, “Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης”, πρώτη έκδοση 1985.

Ο Μορ είναι ο πρώτος άνθρωπος που προσπάθησε να εκφράσει με λόγια την ανάγκη και επιθυμια για οραματισμό μιας νέας κοινωνίας σε Τόπο. “Ουτοπία”12, λοιπόν, είναι ο τίτλος του βιβλίου του μεγάλου και πρωτοπόρου διανοητή, το οποίο είναι γραμμένο το 1516 στα λατινικά, με τη μορφή φιλοσοφικού διαλόγου. Το αφηγηματικό πλαίσιο της φιλοσοφικής πραγματείας για την υποδειγματική πολιτεία του συγγραφέα είναι οι διηγήσεις ενός ναυτικού που έζησε κάμποσο καιρό με τους Ουτοπιανούς, και μας περιγράφει μία κοινωνία με δημοκρατικά χαρακτηριστικά, που εδράζεται στην ισότητα, στην εργατικότητα, στην αγάπη των πολιτών της για μάθηση και στη κοινοκτημοσύνη.

2.2 Η ουτοπία του Thomas More. Για να μη δημιουργηθούν ασάφειες, θα εξηγήσουμε παρακάτω τον όρο “εποπτεία”: Εποπτεία σημαίνει μία αναφορά η οποία έχει σχέση με την οπτική αντίληψη, με το οπτικό σχεδίασμα. Η Αρχιτεκτονική, όπως κάνει και η Ζωγραφική, σε μεγάλο βαθμό, ως σχεδιασμός, αναφέρεται/ δίνει μία εικόνα, η οποία μπορεί να πιστοποιήσει μία πιθανότητα τόπου. Όταν αναφερόμαστε στην ουτοπία του Μορ και προσπαθούμε να περιγράψουμε αυτολεξεί τη πραγματικότητα, αυτος, στη πραγματικότητα, προσπαθεί να δώσει, μέσα από το λόγο, μία εποπτεία/ μία αναφορά σε εικόνα τόπου.

11 Diana Agrest, Architecture from Without: Theoretical Framings for a Critical Practice, Cambridge: the MIT Press, 1991, σ. 110 10

32

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 | Η εποπτική σημασία των αναφορών στο Τόπο, στη πόλη και το Τοπίο, και η χρήση τους ως βασικό στοιχείο του κοινωνικού οραματισμού

Ο Τόπος όπου λαμβάνει μέρος η Ουτοπία δεν είναι άυλος, αντίθετα είναι “υπαρκτός” και περιγράψιμος. Είναι ένα νησί με λόφους και κοιλάδες, που το διασχίζει ένας ποταμός και πάνω του είναι εγκατεστημένοι οι Ουτοπιανοί, σχηματίζοντας κοινωνίες με ιδεολογικά κέντρα. Και μέσω της αφήγησης, μας ταξιδεύει στη κοινωνία της Ουτοπίας. Ο Μορ κάνει σύζευξη βίου και πόλης, εκφέροντας τοπιακό λόγο. Επικαλύπτει τους ρηξικέλευθους στοχασμούς του με το μανδύα της σάτιρας, γεγονός που του χαρίζει μεγάλη ελευθερία της έκφρασης. Τον 19ο αι. , όταν πλέον ο σοσιαλισμός έγινε επιστήμη, μπόρεσε δικαίως να του αποδοθεί ο τίτλος του σοσιαλιστή. Τότε, εμπεδώθηκε το νόημα της Ουτοπίας του, ως μία ηχώ από το παρελθόν, μία πρόβλεψη για το μέλλον και μία ιστορική πραγματικότητα. Η ΠΟΛΗ “H πόλη αναγνωρίζεται ως έργο των χεριών του ανθρώπου, είναι μία τεχνητή πατρίδα. Κάθε κατοικημένη περιοχή ξεχωρίζει από την άγρια φύση, από το γεγονός οτί είναι μία τεράστια αποθήκη μόχθου.”13 - Carlo Cattaneo, πολεοδόμος

“Η αρχιτεκτονική αρχίζει μαζί με τις πρώτες χαράξεις της πόλης, συμβαδίζει με την εξέλιξη του πολιτισμού, και είναι στοιχείο μόνιμο, καθολικό και απαραίτητο… με τον καιρό η πόλη όμως μεγαλώνει πάνω στον εαυτό της, αποκτά συνείδηση και μνήμη του εαυτού της… έτσι η πόλη είναι μία ανθρώπινη δημιουργία.”14

Ο κοινωνικός οραματισμός, λοιπόν, προκειμένου να δομήσει μία κοινωνία που συμπυκνώνει όλες αυτές τις πολιτιστικές και πολιτισμικές κατακτήσεις αλλά και μελλοντικές επιθυμίες, επιβάλει τη χρήση εποπτικών μέσων, όπως η πόλη.

έχει τις ελευθερίες της επειδή χτίζεται μαζί με το χρόνο, τον Τόπο και πολιτισμό της.

- Η πόλη εκφράζει τη μεγάλη κλίμακα, αποτελεί πεδίο-τόπο δημιουργίας των πιο σύνθετων κατασκευασμάτων κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής υπόστασης· καταδεικνύει και αντιπροσωπεύει τον πολιτισμό και τη κουλτούρα του ανθρώπου και της σύγχρονης συνθήκης της Μπορούμε να αντιληφθούμε τη πόλη ως κατοίκησής πάνω στη γη (ποιόν -ποιοτικά ένα σύνθετο τέχνημα, που περιέχει το και ποσόν -ποσοτικά). φυσικό υπόβαθρο και τις ανθρωπογενείς κατασκευές σε αυτό, στοιχεία που - Η πόλη έχει ιστορία και μνήμη και είναι βρίσκονται σε άμεση αλληλεξάρτηση και αυτοδημιούργητη. Οι πόλεις γίνονται μεσ’ τα αλληλοδιαμόρφωση. Η πόλη αναπτύσσεται πολλά χρόνια, με ιστορία, ποικίλα συμβάντα συλλογικά και έχει άρρηκτη σχέση με και από διαφορετικούς ανθρώπους, οι την αρχιτεκτονική της. Επομένως, είναι οποίοι μπορεί να μην έχουν αίσθηση του εκείνο το αστικό τοπίο όπου συνθέτει όλες συνόλου, αλλά καθώς δημιουργούνται εκείνες τις πολιτιστικές και πολιτισμικές αυτά τα πράγματα συνθετικά, δημιουργείται πρακτικές που στοχάζονται, ερμηνεύουν και μία πόλη με πολλές συνθήκες, οι οποίες και κατασκευάζουν το Τόπο και το τοπίο: δεν είναι περιελίψημες από έναν. Η πόλη

- Aldo Rossi, “H Αρχιτεκτονική της πόλης”

- Η πόλη περιλαμβάνει τη τυχαιότητα, αλλά δομείται από σχέσεις, κοινωνικούς δεσμούς, κουλτούρα, αρχές, σύμβολα, τα οποία συνδυάζονται και γεννούν καινούριες συνθήκες, μάγματα κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών σφαιρών. Γεννούν Τόπους.

Η ετυμολογία της λέξης Utopia: Η λέξη Utopia (Ουτοπία) στα αγγλικά, προφέρεται όπως η Eutopia (Ευτοπία). Και οι δύο αυτές λέξεις έχουν ελληνική ρίζα και είναι “κατασκευασμένες από τον ίδιο, τον Τόμας Μορ. Στην πρώτη περιέχεται το πρόθεμα ού και η λέξη τόπος (ού-τόπος= ανύπαρκτος τόπος), ενώ η δεύτερη αποτελείται από το εύ και το τόπος (καλός τόπος).

13 Aldo Rossi, Η Αρχιτεκτονική και η Πόλη, Εκδ. University Studio Press, 1991, σ. 31 14 Στο ίδιο, σ. 19-20 12

33

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Η ΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Και γι αυτό το λόγο, η πόλη γεννά νέους τόπους και πραγματικότητες και οι αλλαγές συμβαίνουν στο μεταίχμιο της. Γενικά, η καθημερινή πρακτική και η πολυπλοκότητα αποτελούν βασικά συστατικά ενός πεδίου πειραματισμού, όπου η πιθανότητα για μεταβολή και αλλαγή στα κοινωνικοπολιτικά χαρακτηριστικά μίας κοινωνίας, είναι μεγάλη και λαμβάνεται σοβαρά υπ’ όψιν από τις διάφορες κοινωνικές ομάδες που θέλουν να επηρεάσουν τη δημόσιο βίο. Όταν μάλιστα αυτές συνδέονται με έναν τόπο που φέρει κοινές ηθικές αξίες και πολιτισμικά χαρακτηριστικά, ο οραματισμός γίνεται ακόμα πιο ισχυρός. Και όταν αυτός είναι ο αστικός τόπος, με την έντονα εγγεγραμμένη μνήμη στο χώρο και τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αστικότητας, προσωπικά βιωμένα από το καθένα, το όραμα αποκτά υλική υπόσταση. Οι Ουτοπίες στοχεύουν σε αυτή την εποπτική ιδιότητα των πόλεων και τις χρησιμοποιούν ως πειραματικό πεδίο προβολής του οράματός τους. Βέβαια, ένα ακόμα χαρακτηριστικό που πλάθουν και μετασχηματίζουν, προκειμένου να εκφραστούν πιο εμπεριστατωμένα, είναι η αστικότητα και οι ιδιομορφίες της, ως εκφάνσεις του Πραγματικού, που αποκτούν σε κάθε Ουτοπία διαφορετική νοηματοδότηση από το Συμβολικό.

Ο δημόσιος αστικός χώρος είναι δημιούργημα της ίδιας της κοινωνίας που τον διαμόρφωσε και τον χρησιμοποιεί, αντικατοπτρίζοντας ταυτόχρονα την ίδια, τις ανάγκες της, τις αντιλήψεις της, τα οράματα αλλά και τον πολιτισμό της. Οι δημόσιοι χώροι συγκροτούν τον αστικό ιστό, είναι ένα πλέγμα που δομεί την ίδια την πόλη, την ιεραρχεί δίνοντάς της μορφή, ζωή, διαφορετικότητα και νόημα. Μέσα από αυτό το πλέγμα εξάλλου βιώνεται και αναγνωρίζεται η ίδια η πόλη.

2.3 Ο όγκος του χτιστού και τα χαρακτηριστικά του. Πλατεία Μοναστηρακίου.

Οι δρόμοι, οι πλατείες, τα πάρκα, οι κήποι με τη μορφή τους, τις αναλογίες τους, τα γλυπτά τους σε συνδυασμό πάντα με τα κτίρια που τα περιβάλλουν, συνθέτουν την εικόνα της ίδιας της πόλης - μία έκφραση του Πραγματικού - που ο καθένας προσλαμβάνει διαφορετικά. Δεν είναι τίποτα άλλο από ένα θέατρο άτυπων και τυχαίων συναντήσεων μέσα στο οποίο κυκλοφορεί κανείς καθημερινά, αναπαύεται, αγωνίζεται, ονειροπολεί, μαγεύεται, προσεγγίζοντας έτσι με τον καλύτερο τρόπο το ύφος και το χαρακτήρα του κάθε χώρου ξεχωριστά αλλά και το ρόλο αυτού στη συγκρότηση της πόλης. Είναι χώροι συλλογικής μνήμης, χώροι που στη διάρκεια των χρόνων διαδραματίζονται γεγονότα ξεχωριστά, στιγμές που αφήνουν ανεξίτηλο το σημάδι τους στον καθέναν, αφού όλοι έχουν δυνατότητα προσπέλασης σε Και εδω, η Αρχιτεκτονική παίζει μεγάλο αυτούς. Εξάλλου έχουν καθιερωθεί ως οι πιο κατάλληλοι για να φιλοξενήσουν από την ρόλο, και ως λειτούργημα σχεδιασμού και αγαλλίαση της συναδέλφωσης, μέχρι το ξέσπασμα της διαμαρτυρίας και την πίκρα της οραματισμού αυτής της νέας κοινωνίας, της σύγκρουσης. Είναι τέλος οι χώροι στους οποίους αποτυπώνεται διαφορετικά κάθε φορά η αισθητική της εποχής, η ευαισθησία και το γούστο της. νέας αστικότητας.

34

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 | Η εποπτική σημασία των αναφορών στο Τόπο, στη πόλη και το Τοπίο, και η χρήση τους ως βασικό στοιχείο του κοινωνικού οραματισμού

Το δημόσιο αφορά όλους τους ανθρώπους σαν ολότητα· ως ένα λοιπόν, ανήκει στην κοινωνική συλλογικότητα. Ο δημόσιος χώρος λειτουργεί στις τρεις διαστάσεις και διαμορφώνεται τόσο από τα κτίρια που τον περιβάλλουν αλλά και τα τρισδιάστατα στοιχεία σε αυτόν (φωτιστικά, γλυπτά, δέντρα κ.λ.π.), όσο και από τους ίδιους τους ανθρώπους που τον χρησιμοποιούν και τον “ζούν” καθημερινά15.

- Επομένως, η πόλη είναι και ένα σύνθετο σύστημα, το οποίο προκύπτει και γεννιέται μέσα από τις κοινωνικές σχέσεις. Και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός των ουτοπικών πόλεων φέρει μέσα του μία δομική άποψη των συσχετίσεων αυτών, στοχεύοντας πάντα στην αλλαγή της Συμβολικής Τάξης.

2.4 Οι "ρωγμές" των δρόμων. Άποψη του Λυκαβηττού από το λόφο του Στρέφη.

Όπως επισημαίνει και ο Λούις Μάμφορντ, “είναι το σύμβολο του κατορθωτού (a symbol of the possible), και για το καλό και για το κακό, στο οποίο η ανθρωπότητα προέβαλε όλες της τις ελπίδες και όλους της τους φόβους”10 .

2.5 Το τοπίο της Αθήνας και η κορυφοργαμμή του.

15 16

Διάλεξη Ο Δημόσιος Αστικός Χώρος, στην ιστοσελίδα της σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., [ courses.arch.ntua.gr ] Lewis Mumford, The City in History (1961), Pelican Books, 1975, σ. 42

35

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

2.2 Η αστική Ουτοπία ως αίτημα ρήξης με τη καθεστηκυία Συμβολική Τάξη Ο ΟΡΟΣ “ΟΥΤΟΠΙΑ” Γενικά, η ουτοπία αναφέρεται σε μια υποθετική ιδανική κοινωνία, έχει χρησιμοποιηθεί όμως και για να περιγράψει πραγματικές κοινωνίες που ιδρύθηκαν με σκοπό την εφαρμογή ουτοπικών ιδεών. Το επίθετο «ουτοπικός» αναφέρεται σε καλοπροαίρετες - κοινωνικές, οικονομικές ή πολιτικές - προτάσεις, που θεωρούνται, πολλές φορές, δύσκολα εφαρμόσιμες. Πολλές φορές η ουτοπία δείχνει ένα δρόμο, μια πορεία, ένα όραμα που μπορεί να πραγματοποιηθεί μελλοντικά, όταν αλλάξουν οι ιστορικές συνθήκες, οι οποίες στο παρόν την κάνουν να μοιάζει με «ουτόπο». Για αυτό ο ρόλος της ουτοπίας είναι περισσότερο κοινωνικοπρακτικός παρά γνωστικός: ο ουτοπιστής εξεγείρεται εναντίον αυτού που υπάρχει και υποδεικνύει δυνατότητες υπέρβασης εκεί όπου η ψυχρή λογική δεν βλέπει ακόμα διέξοδο. Για τον Ένγκελς, εξάλλου, ο ουτοπισμός δεν έγκειται στον οραματισμό ενός διαφορετικού μέλλοντος· αρχίζει “μόνο όταν επιχειρεί κανείς, ξεκινώντας από τις υπάρχουσες σχέσεις, να προδιαγράψει τη μορφή με την οποία θα λυθεί τούτη ή εκείνη η αντίφαση της υπάρχουσας κατάστασης.”17.

Δομικό στοιχείο της ουτοπίας αποτελεί ο συλλογικός οραματισμός. Η ουτοπία δεν είναι ονειροπόληση (Daydream)· απέχουν τόσες χιλιάδες χρόνια, όσο απέχει ο παλαιολιθικός άνθρωπος από τη συγκρότηση της κοινωνίας. Το άτομο ονειρεύεται και ονειροπολεί, ενώ η κοινωνία κατασκευάζει ουτοπίες. Η ουτοπία χρειάζεται μία στοιχειώδη συλλογικότητα, μία συλλογική ελπίδα που τη διαφοροποιεί από την Ονειροπόληση18. Συνάμα, η ουτοπία δεν απαντάει μόνο πραγματιστικά στα προβλήματα που υπάρχουν και αναδύονται σε μία κοινωνία. Η ουτοπία επιχειρεί να απαντήσει ιδανικά και ηθικά. Οι Ουτοπίες ανήκουν μάλλον στην ιστορία των κοινωνικο-πολιτικών ιδεών, παρά στην ιστορία της λογοτεχνίας. Ουσιαστικά, η ουτοπική σκέψη είναι αδύνατο να αποσπαστεί από αυτό που αποκαλούμε πολιτική φιλοσοφία. Σε ορισμένες μάλιστα περιόδους, οι Ουτοπίες αποτέλεσαν την κύρια εκδήλωση της πολιτικής σκέψης. Η μετάβαση λοιπόν από τη σκιαγράφηση της ιδανικής κοινωνίας σε σχεδιασμένη πόλη, τοποθετεί όλα αυτά τα αξιώματα και τις χωρικές συσχετίσεις σε τόπο.

2.6 .Σκίτσο του Γ. Τσαρούχη για τις Όρνιθες. Οι κάτοικοι της Νεφελοκοκκυγίας19 “Παρά τις δυσχέρειες και τις προδοσίες όμως, ο Κουν θα τα καταφέρει. Όπως άλλωστε και οι όρνιθες, που δημιουργούν το δικό τους κυρίαρχο κράτος – τη Νεφελοκοκκυγία. Εκτοτε δεκάδες ερευνητές φιλόσοφοι και ιστορικοί εμπλουτίζουν τα γραπτά τους με αναφορές στη Νεφελοκοκκυγία, την οποία συνήθως αντιμετωπίζουν σαν μια ιδανική αλλά μάλλον αφελή, ουτοπική κοινωνία. Αρκετοί θα υποστηρίξουν βέβαια ότι η τελική νίκη ήρθε χάρη στις διαπραγματευτικές ικανότητες του Πεισθέταιρου και του Ευελπίδη που ανάγκασαν τους θεούς να προχωρήσουν σε σημαντικές παραχωρήσεις. Μην τους πιστεύετε. Τον τελικό λόγο είχαν από την πρώτη στιγμή οι ίδιοι οι «κάτοικοι» της Νεφελοκοκκυγίας που δεν δείλιασαν μπροστά στις απειλές.”

2.7 To κάστρο και η ήλιος. Paul Klee. 1928.

Friedrich Engels, Zur Wohnungsfrage (1872-73), ελλην. Έκδ. “Για το ζήτημα της κατοικίας”, Αθήνα, Β. Μακρυωνίτης και Σία ΟΕ, Αθήνα, σ.103 Χρίστος Δ. Βουτσάς, Διάλεξη Από την Αφήγηση της Ουτοπίας στην Ουτοπία της Αφήγησης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2019, σ. 29

17 18

36

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 | Η εποπτική σημασία των αναφορών στο Τόπο, στη πόλη και το Τοπίο, και η χρήση τους ως βασικό στοιχείο του κοινωνικού οραματισμού

Δημιουργείται έτσι μία ιστορική παρακαταθήκη, η οποία καταγράφει τρεις πτυχές της κοινωνίας, ταυτοχρόνως: α. στην ιδέα που έχουμε για τη πόλη και πώς αυτή έχει εξελιχθεί ανά τους αιώνες β. στη καθεστηκυία συμβολική τάξη και πώς ο κοινωνικός οραματισμός στοχεύει στην ανατροπή της και, κυρίως γ. στο τρόπο με τον οποίο ο εκάστοτε πολιτικός οραματισμός μετουσιώνεται σε χώρο. Ο Φατούρος γράφει πως υπάρχουν διάφορα είδη και κατατάξεις ουτοπίας, ανάλογα με τη στόχευση της καθεμιάς, ενώ οι πιο “επιτυχημένες”, όπως αναφέρει, συντίθενται από συνδυασμούς κατηγοριών.20 Σε μία προσπάθεια αποσαφήνισης της σύγχυσης της ουτοπίας και της ιδεολογίας, ο Karl Mannheim αναφέρεται στην ουτοπική συνείδηση ως συνθήκη, η οποία βρίσκεται σε αντιπαράθεση με το είναι που τη περιβάλλει. Συνάμα, επιχειρεί να διασπάσει αυτή την υφιστάμενη τάξη του είναι21· - στη περίπτωσή μας Συμβολική τάξη, η οποία κατασκευάζεται από τα νοήματα και τους συμβολισμούς που αποδίδουν οι άνθρωποι στα πράγματα.

Ο Δ.Α. Φατούρος, στο κείμενό του “Ουτοπίες, Αρχιτεκτονική και Πόλη” κατέταξε τις Ουτοπίες σε:

20

1. Ιστορική κατάταξη 1.1 Η τυπική ιστορική ουτοπία. Η ουτοπία των κοινωνικών ουτοπιστών από τον Thomas More και μετά, ώς τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα.

1.2 Η ουτοπία της βουκολικής, αγροτικής ευτυχίας. Διάφορες μορφές της «επιστροφής» από την κοινωνία της τεχνολογίας ή την όποια άλλη, στην «αγιότητα» της βουκολικής ζωής, μιας αφηρημένης βουκολικής μικροκοινωνΐας. Σε μερικές περιπτώσεις εν-υπάρχει στην προηγούμενη κατηγορία.

1.3 Η ουτοπία της τεχνικής 1.3.1 Η ουτοπία της βιομηχανικής επανάστασης. Η ουτοπία από τις επιθυμίες και τις προσδοκίες που γέννησε η βιομηχανική επανάσταση με τις προτάσεις ανθρώπινων, κοινωνικών σχέσεων και τα μορφώματα κοινωνίας. Εκδηλώνεται από τα τέλη του 19ου αιώνα και φτάνει ώς τις πρώτες δεκαετίες του 20ού. Έχει σαφείς συνδέσεις με την τυπική ιστορική ουτοπία.

1.3.2 Η ουτοπία της τεχνολογίας, της ικανότητας της υπερ-τεχνολογίας να αντιμετώπίσει αποτελεσματικά τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτισμικά ζητήματα. Προτάσεις που συνδέονται ακόμη και με την επιστημονική φαντασία ανήκουν σε αυτή τη κατηγορία Η κατηγορία αυτή εκτός από την ιστορική της απόσταση, ίσως διαφέρει από την προηγούμενη στην «εμπιστοσύνη» και τις προεκτάσεις της τεχνικής.

2. Κατάταξη κοινωνική 2.1 Ουτοπίες της κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής επιθυμίας. Η τυπική ιστορική ουτοπία ανήκει σε αυτή την περίπτωση, ο ουτοπικός σοσιαλισμός είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση.

2.2 Ουτοπίες της τεχνολογικής προοπτικής. Εδώ ανήκουν χαρακτηριστικά οι περιπτώσεις της 1.3

2.8 .Ζωγραφιά του Γ. Τσαρούχη για τις Όρνιθες στο θέατρο Τέχνης Κάρολου Κουν. Η κατάταξη αυτή είναι πολύ γενική και μπορούμε με αυτήν να «διαβάσουμε» και την πρώτη κατάταξη και άλλες. Είναι τόσο γενική, όμως, που δεν αρκεί μόνη της να καταγράψει και να αναλύσει τα σχετικά ζητήματα. Πρέπει να διασταυρωθεί, να συνδυαστεί με άλλη-ες 3. Κατάταξη ανθρώπινης συμπεριφοράς, ανθρώπινων σχέσεων 3.1 Ουτοπίες της εγκαρδιότητας, της φιλότητας 3.2 Ουτοπίες της βίας. Η κατάταξη αυτή εξηγεί εκδηλώσεις, μορφές ουτοπίας που παρουσιάζονται και στις δύο προηγούμενες. Ίσως οι ουτοπίες της βίας σήμερα έχουν μια τάση θεσμοθετική διαφορετική από προηγούμενες εποχές.

4. Κατάταξη επιχειρησιακή 4.1 Ουτοπίες αφηρημένες και ασαφείς 4.2 Ουτοπίες σαφείς και πρακτικές.

19 Η Νεφελοκοκκυγία, στη κωμωδία του Αριστοφάνη Όρνιθες, είναι η κατοικία των κούκων στα σύννεφα, η πόλη δηλαδή των πουλιών που φτιάχτηκε από τα ίδια με στόχο να αναδειχτούν σε ρυθμιστές της θεϊκής εξουσίας λειτουργώντας ως ενδιάμεσοι των θεών με τους ανθρώπους. Μεταφορικά, είναι η ουτοπική πολιτεία με τους δικούς της νόμους μακριά από την πεζή πραγματικότητα 21 Karl Mannheim, Ιδεολογία και Ουτοπία, Γνώση, 1997, σ.232

37

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Αν λείπει, λοιπόν, αυτή η ανατρεπτική σχέση με το είναι και αντί αυτού, υπάρχει μία οργανική συνέχεια της υπάρχουσας τάξης, τότε, ακόμα και αν εμπεριέχει το υπερβατικό, γίνεται λόγος για ιδεολογία. Δηλαδή, οι ιδεολογίες δρουν ρεφορμιστικά στην καθεστηκυία Συμβολική Τάξη, ενώ οι ουτοπίες την ανατρέπουν.

Οι εντοπικές επεμβάσεις όμως, έρχονται στη μέγιστη δυνατή συνομιλία με την πραγματικότητα, προσπαθώντας να την αλλάξουν, κάτι που τις κάνει αν όχι πραγματοποιήσιμες, τουλάχιστον πιο πειστικές. Οι αρχιτέκτονες εμπλέκονται στο “ετεροτοπικό παιχνίδι του καθρέφτη”23. Ο ου-τόπος του καθρέφτη συμβολίζει τις παραδοχές για μία κοινωνία που αποδέχεται την εντοπική επέμβαση. Ο ετερο-τόπος του από την άλλη, συμβολίζει τη διαφορετική εικόνα άκρως ρεαλιστικών καταστάσεων, που πολλές φορές, χάνουν τη στόχευση σε μία ιδανικότερη κοινωνία.

"Είναι μία διαρκή εξεγερτική κατάφαση του μη δυνάμενου να ολοκληρωθεί και μαζί με μία απόλυτη πίστη σε αυτό, μία γοητεία που ωθεί τη ψυχή να οραματίζεται και να προαναγγέλλει το λανθάνος μέσα στο πραγματικό, το λανθάνον ως δυναμική ενός “καθ’οδόν” προς τον κόσμο"22. Ή αλλιώς, είναι η “σχεδιασμένη” τέταρτη διάσταση, αυτή του χρόνου· το ταξίδι της ουτοπίας μας επιτρέπει να περιπλανηθούμε στο χρόνο, ή ακόμα και σε έναν παράλληλο, άχρονο Τόπο, ώστε, με αναπαραστατικά μέσα και με φαντασία, να διορθώσουμε το κόσμο γύρω μας, των 3 διαστάσεων x, y, z.

2.9 Όψεις του Παρισιού. Marc Chagall. 1953.

Επομένως, οποιαδήποτε ουτοπία ή εντοπία στοχεύει στο να επηρεάσει τους φορείς, εκείνους που έχουν τη δύναμη να πραγματοποιήσουν μία ουσιαστική αλλαγή. Πολιτικούς φορείς, επιχειρηματίες, γραφειοκρατία και τα λοιπά καταλυτικά γρανάζια του σύγχρονου καπιταλιστικού συστήματος. Η εποχή που η πόλη ήταν έργο των κατοίκων της έχει περάσει προ πολλού.

22

38

23

Συμπερασματικά, οι ουτοπίες χτίζουν κόσμους καινούργιους, χρησιμοποιώντας χαρακτηριστικά της σύγχρονης συμβολικής τάξης και δηλώνοντας ρήξη με αυτά. Δεν αποτελούν παρά τις ακραίες και καθαρότερες εκφάνσεις ενός ουτοπικού ήθους που χαρακτηρίζει τη πολεοδομική θεωρία και πράξη, εν γένει. Είναι, όμως, συχνό φαινόμενο να περιλαμβάνουν αφαιρέσεις ή γενικεύσεις, καθώς στοχεύουν στο να αλλάξουν το φαντασιακό προς μία κατεύθυνση, όχι να παρουσιάσουν κάτι άκρως ρεαλιστικό που πιθανώς να μοιάζει και ξένο. Ειδικότερα, οι αρχιτεκτονικές Ουτοπίες, παρά το γεγονός ότι προσπαθούν να οργανώσουν και να εκφράσουν τις εκάστοτε πολιτικές και κοινωνικές συσχετίσεις, μέσα από Συμβολισμούς και χωρικές διευθετήσεις, πολλές φορές ξεχνούν αυτή τη διάσταση της συνδιαμορφούμενης αστικής ζωής και κάνουν αφαιρέσεις, προκειμένου να φανερωθεί το πνεύμα της κάθε εποχής, με τη πιο “καθαρή” μορφή του.

Στέφανος Ροζάνης, Η ουτοπία και οι εικόνες της, Εκδ. Έρμα, 2017 Michel Foucault, Of Other Spaces : Utopias and Heterotopias 1967, translated by Jay Miskowiec

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 | Η εποπτική σημασία των αναφορών στο Τόπο, στη πόλη και το Τοπίο, και η χρήση τους ως βασικό στοιχείο του κοινωνικού οραματισμού

Οι σχεδιασμένες ουτοπίες σχοινοβατούν μεταξύ πραγματικού και φανταστικού, επιστημονικής και αφηγηματικής δομής. Ενώ η ουτοπία ήταν παρούσα σχεδόν σε κάθε ιστορική στιγμή ως αντίλογος της υπάρχουσας κατάστασης - ως το ιδεατό -, η αντιμετώπισή της ως σχεδιασμένο Τόπο μας επιτρέπει να τη μελετήσουμε σημειακά στον χρόνο. Και η αντιπαράθεση ανάμεσα στο φαντασιακό και στο πραγματικό και η σχέση τους με τον χρόνο, αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία στην εξέταση της αναπαράστασης της πόλης, πράγμα που τις καθιστά και αντικείμενο ιστορικής και επιστημονικής μελέτης.

2.10 Κόμικ από τους François Schuiten και Benoît Peeters, “Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης”.

2.12 Πόστερ για το Metropolis του Fritz Lang.

2.11 Εικόνα από την ταινία "Τα φτερά του Έρωτα", του σκηνοθέτη Wim Wenders, 1987.

2.13 Εικόνα από την ταιναία "Blade Runner 2049", του σκηνοθετη Denis Villeneuve, 2017.

39

3.0 H Ηλιούπολη του Καμπανέλλα σε αδημοσίευτο προοπτικό σκαρίφημα του Α. Παπαγεωργίου-Βενετά.

| κε φ ά λα ι ο 3 | Ο ι π ρ ώτες - πρώιμες ουτ οπικές π ρ ο σ ε γγί σ ε ι ς κα ι η π α λ α ι ό τε ρ η Α ρ χ ι τε κτ ονι κή

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΓΕΝΙΚΑ Σε περιόδους που μεταβάλλονται οι κοινωνίες σημαντικά, η προσέγγιση της ουτοπίας φαίνεται εξαιρετικά ισχυρή. Εκκίνηση του Νεωτερικού Δυτικού πολιτισμού, αποτελεί η Αναγέννηση και η πρωτοπορία του 17ου αιώνα, οι οποίες συνδέονται ύστερα με τη Βιομηχανική Επανάσταση και τα αιτήματά της. Σε όλο το εύρος της ιστορίας, έχουμε προτάσεις για πόλεις, οι οποίες συχνότατα, συνδέονται με σημαντικές πολιτικές και πολιτιστικές αλλαγές. Σε κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις, αυτοί που κάνουν τη πρόταση, έχουν αντίληψη της πολιτιστικής και πολιτικής διαφοράς, ενώ σε άλλες, αυτό δεν εκφράζεται ή αποκρύπτεται. Προφανώς, ο καθένας έχει το δικαίωμα να παράγει φαντασία, θετική ή αρνητική. Αυτό που θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε είναι ότι οι σημαντικές μεταβολές συνδέθηκαν στην ιστορία της Δύσης με σημαντικές πολιτικές μεταβολές. Και οι ιδανικές πόλεις συνδέθηκαν επίσης με αυτές τις μεταβολές. Είτε πρόκειται για την Αναγεννησιακή, είτε για τη πόλη του 18ου αι. που αρχίζει να αποκτά πάρκα και πράσινες διαδρομές και χώρους αναψυχής, όλα αυτά έχουν μία πολιτική χροιά και μία πολιτική σημασία. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΟΥΤΟΠΙΣΤΕΣ Οι πρώτοι που αναφέρθηκαν σε ουτοπικές κοινωνίες ήταν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης. Θα αναλύσουμε όμως τις ουτοπίες από την αναγέννηση και μετά, καθώς διαμόρφωσαν το όραμα για τη νέα κοινωνία του διαφωτισμού και μετέπειτα, της βιομηχανικής πόλης, πρόγονο της συγχρονης πόλης μας.

Και πάλι όμως, εντυπωσιακότερες παραμένουν οι ομοιότητες που αποδεικνύονται και βαθύτερες, συνυφασμένες ακριβώς με τις διαχρονικές σταθερές της ουτοπικής σκέψης. Γνωρίσματα Όλοι οι οραματιστές της πρώιμης Αναγέννησης προσπάθησαν να περιγράψουν τη νέα κοινωνία που συνιστούν τη χωρική έκφραση του του homo universalis, μέσα από μία σειρά αφηγηματικών και σχεδιαστικών κατασκευών: ουτοπικού λόγου της Αναγέννησης, είναι: - Οι πρώτοι αφηγούνται την Ουτοπία, εκφέροντας τοπιακό λόγο.

- Οι δεύτεροι ζωγραφίζουν το νέο δημόσιο αστικό χώρο Α. Το ελεγχόμενο πληθυσμιακό μέγεθος - Οι δε τρίτοι, σχεδιάζουν την ίδια τη Πόλη, μέσα από αρχιτεκτονικά σκαριφήματα και και η σαφώς καθορισμένη έκταση σχέδια, που φέρουν νέες έννοιες και συμβολισμούς. Β. Η αστικότητα και η προσεικοίωση στοιχείων της υπαίθρου Αρχικά, οι πιο γνωστοί ουμανιστές που μίλησαν για ιδανικές κοινωνίες είναι ο Thomas More, Γ. Η ιεραρχική οργάνωση του χώρου ο Tommaso Campanella, ο Francis Bacon και ο Henry Neville, και τα αντίστοιχα έργα τους Δ. Η σαφής διάκριση των λειτουργιών και “Ουτοπία” (1516), “Η Πολιτεία του ήλιου” (1602) και η “Νέα Ατλαντίδα” (1623). Οι ουτοπιστές των χρήσεων γης του 17ου αι. προσπάθησαν να περιγράψουν κοινωνίες, οι οποίες διέθεταν έναν ιδανικό Ε. Η γεωμετρική τάξη και η ομοιομορφία τόπο και τρόπο πολιτικής συμβίωσης24. Ο λόγος τους σχηματοποιεί μία απομονωμένη πόλη, πολλές φορές περιτριγυρισμένη από τείχη ή νερό, με τέλειο κοινωνικό, πολιτικό και Οι περιγραφές των τόπων όπου λαμβάνει νομικό σύστημα. Η εικόνα της ουτοπικής πόλης είναι φυσικό να παραλλάσσει από εποχή χώρα η Ουτοπία, αποτελούν αντικείμενο σε εποχή, και από συγγραφέα σε συγγραφέα. Ίσως μάλιστα, στο πολεοδομικό επίπεδο, οι μελέτης που άπτεται του θέματος της διαφορές να είναι μεγαλύτερες, από ότι στο επίπεδο των κοινωνικών θεσμών. παρούσας εργασίας.

42

24 “[...] Το βασικότερο γνώρισμα της ουτοπιανής πολιτείας: η ανυπαρξία ατομικής ιδιοκτησίας τόσο στα μέσα παραγωγής όσο και στα παραγόμενα αγαθά. Η κοινοκτημοσύνη, που ο Πλάτων προέβλεπε μόνο για τις ανώτερες τάξεις των φυλάκων και των επικούρων, ισχύει στις αναγεννησιακές ουτοπίες για όλους τους πολίτες, συνδυασμένη με μια σχεδόν απόλυτη ισότητα υποχρεώσεων, δικαιωμάτων και συνθηκών διαβίωσης.” Σάββας Κονταράτος, Η Ουτοπία του Τόμας Μορ, Άρθρο Η ΑΥΓΗ

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

Thomas More: “Η Ουτοπία”, (1516) Η καταγωγή της λέξης “ουτοπία” (σύνθετη από το αρνητικό μόριο “ου” {ουκ} και το ουσιαστικό τόπος - χωρίς τόπο) είναι ελληνική. Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1516 και ήταν ο τίτλος ενός βιβλίου γραμμένου από τον Άγγλο ουμανιστή φιλόσοφο Τόμας Μορ (Thomas More), με τον οποίο, ο συγγραφέας περιέγραφε την ιδανική πόλη - κοινωνία στο νησί της ουτοπίας, όπως περιγράψαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο. Συνοπτικά, ο Μορ επιδίωκε τη δημιουργία ενός τέλειου κοινωνικού συστήματος ξεκινώντας από τις αρχές της δικαιοσύνης, της ισότητας και της αδελφότητας, ένα κοινωνικό σύστημα θεμελιωμένο στις ανθρωπιστικές αρχές με σκοπό να καταπολεμηθεί η αδικία25. Έκτοτε, η λέξη χρησιμοποιήθηκε τόσο στην πολιτική φιλοσοφία για να περιγράψει τις προσπάθειες για τη δημιουργία μιας ιδανικής ανθρώπινης συμβίωσης, όσο και στη λογοτεχνία για να περιγράψει φανταστικούς τέλειους κόσμους (ευ-τοπίες). Αν θέλαμε να περιγράψουμε τη διάρθρωση των κοινωνιών στο νησί της Ουτοπίας, αυτή διέθετε 54 πόλεις, με κεντρική τη πόλη αυτή της Αμαυρώτης. Οι πόλεις αυτές λειτουργούν ως ομοσπονδία. Η κάθε πόλη είναι σχετικά αυτάρκης και αυτόνομη, αλλά απόλυτα ισότιμη με τις άλλες· “κτισμένες με το ίδιο σχέδιο και, όταν η τοποθεσία το επιτρέπει, φαίνονται όλες απόλυτα όμοιες”26. Η Αμαυρώτη, τοποθετημένη κατα κάποιο τρόπο στον ομφαλό της γης, 3.1 Εικονογράφηση για την 1η έκδοση του κατέχει τη πιο ευνοϊκή θέση υποδεικνύοντας οτί η γεωγραφική ισοκατανομή των πόλεων βιβλίου "Ουτοπία" του Thomas More, 1516. δε αναιρεί την ύπαρξη κεντρικότητας. Σε αυτή την ιδανική σύλληψη, όπως και σε άλλες σύγχρονές της, είναι φυσικό η όποια κεντρική εξουσία να βρίσκεται σε ένα κατεξοχήν κέντρο, το κέντρο ενός κύκλου ο οποίος συνδηλώνει την ενότητα της ουτοπικής επικράτειας.

Tommaso Campanella: “Η Πολιτεία του ήλιου”, (συγγραφή: 1602/ δημοσίευση: Φρανκφούρτη, 1623) Η πόλη του Ηλίου, διαμέτρου δύο μιλίων και κάτι προστατευόμενη και υπερασπιζόμενη από επτά κύκλους τειχών, βρίσκεται πάνω σε ένα λόφο. Η κορυφή του αποτελεί το κέντρο της πόλης, προς την οποία υψώνονται βαθμηδόν οι επτά ομόκεντροι δακτύλιοι των κτιρίων-τειχών της και των ενδιάμεσων λεωφόρων. Η πόλη υποδιαιρείται σε 4 τομείς από ισάριθμους δρόμους, που ξεκινούν από τις πύλες του εξωτερικού τείχους και συγκλίνουν στο κέντρο της. Στο εσωτερικό της, το πράσινο φαίνεται να απουσιάζει. Διαθέτει έντονα χαρακτηριστικά αστικότητας, ενώ δεν απουσιάζει η γεωργική δραστηριότητα, όπου γίνεται αποκλειστικά στην extra muros περιοχή, δηλαδή εκτός των τειχών.

3.2 Η πολιτεία του Ήλιου του Tommaso Campanella, 1623. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για την περιγραφή μιας ιδανικής κοινωνίας ισότητας, κοινοκτημοσύνης, θρησκευτικής ανοχής (υπό περιορισμούς όμως), όπου η εργασία θα είναι εξάωρη και δεν θα υπάρχουν χρήμα, δικηγόροι και εκμετάλλευση. Αυτή η ιδανική σοσιαλιστική κοινωνία είναι και μια κριτική της αγγλικής κοινωνίας της εποχής του Μορ, που ισχύει βέβαια καθολικά μέχρι σήμερα. Αλλά ο ίδιος ο συγγραφέας διατυπώνει τις επιφυλάξεις του για το κατά πόσον είναι δυνατή η αφθονία αγαθών χωρίς την ύπαρξη κινήτρων και για την αδιαφορία των οκνηρών που θα επιβαρύνει τους εργατικούς. Τελικά μεταθέτει την πραγμάτωση της ουτοπίας του στο απώτερο μέλλον «όταν όλοι οι άνθρωποι θα είναι καλοί».

26 Thomas More, Ουτοπία, μτφρ. Μάρκος Βουτσινός, Εκδ, ΑΡΓΝΑΥΤΗΣ, 2014, σ. 53 25

43

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Μία από τις πιο θεαματικές και ευφάνταστες πτυχές της Πόλης του Ήλιου, που εξέπληξε αμέσως τους αναγνώστες της, είναι οι ζωγραφισμένοι τοίχοι της πόλης. Εκτός από την περίφραξη και την προστασία της πόλης, τα τείχη είναι επίσης οι κουρτίνες ενός εξαιρετικού θεάτρου και οι σελίδες μιας εικονογραφημένης εγκυκλοπαίδειας της γνώσης. Οι τοίχοι των παλατιών είναι βαμμένοι με εικόνες που συμβολίζουν τις τέχνες και τις επιστήμες. Στο κέντρο, βρίσκεται η μεσαιωνική ακρόπολη όπου ζει ο κυβερνήτης της πόλης, ένας αυταρχικός φιλόσοφος πρίγκιπας. Δεν υπάρχει ιδιωτική ιδιοκτησία και οι κάτοικοι της πόλης, οι “Ηλιουπολίτες”, είναι υγιείς, χαρούμενοι και ενάρετοι. Αυτή είναι η πρώτη ουτοπία για την κατάργηση της δουλείας.

Francis Bacon: “Νέα Ατλαντίδα”, (1623) “Το νησί όπου θα χαθείς και θα βρεις ανθρώπους της αλήθειας, της γνώσης και της επιστήμης” Ο Μπέικον περιγράφει επίσης ένα νησί, τη Μπενσαλέμ, όπου οι κάτοικοί της αναπτύσσουν έναν ιδανικό πολιτισμό. Το έργο του Bacon είναι πιο κοντά στην αναζήτηση ενός νέου μοντέλου γνώσης και ανάγνωσης της κοινωνίας, παρά σε ένα ακόμη μοντέλο ιδεατής πολιτείας. Η μινιμαλιστική πλοκή εξυπηρετεί τη σταδιακή ανάπτυξη του νησιού, τα έθιμά του, αλλά το πιο σημαντικό, το κρατικό χρηματοδοτούμενο επιστημονικό ίδρυμά του, τον Οίκο του Σαλομώντα, “ποιο σπίτι ή κολέγιο ... είναι το ίδιο το μάτι αυτού του βασιλείου”. Είναι το πρώτο κρατικό πανεπιστήμιο, όπου οργανώνεται η γνώση και η επιστήμη27. Αυτή είναι και η κατεξοχήν διαφορά της με την Ουτοπία. O More θεωρεί ότι η ιδανική πολιτεία εκκινεί από τους ανθρώπους, ενώ ο Bacon από την άλλη θεωρεί ότι η Μπενσαλέμ δομείται με τα επιτευγματα αυτών, καθώς είναι ιδιαίτερα δύσπιστος στην ανθρώπινη φύση και στο κατά πόσο αυτή μπορεί να αντισταθεί στην αμαρτία28.

3.3 Σελίδα του χειρόγραφου βιβλίου " La città del Sole" του Tommaso Campanella (1602) που φυλάσσεται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη του Τρέντο, Ιταλία.

Τελικά, οι ουτοπικές κοινωνίες του 17ου αι. χαρακτηρίζονται από 7 θεμελιακές βάσεις: α. την ακριβή ρύθμιση τη ζωής από άκαμπτους θεσμούς, β. το δίκαιο καταμερισμό της εργασίας, γ. το συλλογικό ευδαιμονισμό και την εξάλειψη των ατομικών διαφορών, δ. τη κυριαρχία του μέτρου και την αγνότητα των ηθών, ε. Την ηγεμονία του λόγου και τη θρησκευτική αδιαφορία, στ. Το φετιχισμό της εκπαίδευσης και την αστυνόμευση της πνευματικής ζωής και ζ. Την απομόνωση και την αυτάρκεια.

27

44

28

Francis Bacon, New Atlantis and The Great Instauration, Jerry Weinberger, ed., Wheeling, 1989 Thomas More - Francis Bacon - Henry Neville, Τρία κείμενα για την Ουτοπία, Μεταίχμιο, 2007, σ. 202

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

Από τη μία, η παραγωγή, η διανομή και η κατανάλωση των αγαθών, οι ρόλοι των ατόμων και των ομάδων μέσα στη συλλογική ζωή, οι σχέσεις της κοινότητας με τον έξω κόσμο, αλλά και οι τρόποι ζωής γενικότερα, καθορίζονται σε όλες τις λεπτομέρειες από πάγιους θεσμούς, νόμους και κανόνες συμπεριφοράς. Τίποτε δεν έχει αφεθεί στη τύχη. Για την εκπαίδευση, το πνευμα των πολιτών, για όλα μεριμνά η πολιτεία. Από την άλλη, η προγραμματισμένη υποχρεωτική εργασία ξεπερνά την άμεση σκοπιμότητά της, την παραγωγή των απαραίτητων για τη ζωή αγαθών, και υψώνεται σε θεσμό που διασφαλίζει και εκφράζει τη πλήρη ένταξη του ατόμου στο μηχανισμό της πολιτείας. Και δικαιοσύνη και ισότητα στη κοινωνία αποδίδεται μέσω αυτού του αναγκαίου καταμερισμού της εργασίας. Γίνεται λοιπόν φανερό, μέσα από αυτούς τους συλλογικούς οραματισμούς, οτι αναδύεται μία νέα πόλη, μία νέα κοινωνία, η οποία βασίζεται στις αρχές της ισότητας, της δικαιοσύνης, της πίστης στη γνώση και της κοινωνικής ευημερίας με όρους θεσμοθετημένους από το κράτος και όχι από την εκκλησία. Οι ιδανικές πολιτείες τους είναι ξεκάθαρα αστικές, με το διπλό νόημα του όρου: ο πληθυσμός τους είναι βασικά συγκεντρωμένος σε πόλεις και η ζωή του ρυθμίζεται από αστικούς θεσμούς, χωρίς τίποτε να θυμίζει το φεουδαρχικό καθεστώς. Αρχικά, γίνεται λόγος για κεντροποιημένη εξουσία, η οποία επιβεβαιώνεται από τα τέλεια γεωμετρικά σχήματα του κύκλου και το οκταγώνου, όπου η οχυρωματική περιτείχιση κρίνεται ακόμα απαραίτητη. Στη συνέχεια όμως, η αναγεννησιακή σκέψη, φέροντας σύμβολα που αντιπροσωπεύουν τις αρχές του κοινωνικού κράτους, τοποθετεί στο κέντρο της πόλης το κενό χώρο συγκέντρωσης, τη πλατεία, όπου μαζεύεται ο λαός και ασκεί τη πολιτική του εξουσία. Το δημαρχείο και το δικαστήριο είναι επίσης δημόσια κτήρια που τοποθετούνται στο κέντρο της πόλης.

Το σύνολο της Αναγέννησης λοιπόν, είναι μία ουτοπία. Η Αναγέννηση ξεκινάει από μία ουτοπική προσέγγιση εγκατάστασης ενός προηγμένου πολιτικού συστήματος που, ακριβώς επειδή πρέπει να κατοχυρώσει την ύπαρξή του, αντλεί τις αξίες και τις αναφορές του από το αρχαίο ρωμαϊκό και ελληνικό ιδεώδες. Ο σχεδιασμός της νέας αυτής πόλης περιλαμβάνει συμβολισμούς και εκφράζεται για πρώτη φορά σε ζωγραφικούς πίνακες που απεικονίζουν το νέο δημόσιο χώρο του homo universalis.

3.4 Homo Universalis, Leonardo Da Vinci.

45

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΗ ΠΡΩΤΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΤΗΣ “ΙΔΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ”, Ή ΑΛΛΙΩΣ Città Ideale Η αφήγηση ξεκινά με μερικές Ιδεατές πόλεις της Αναγέννησης, περίοδο όπου ζωγράφοι και αρχιτέκτονες προσπαθούν να απεικονίσουν τη τέλεια πόλη. Αν και η Αναγέννηση δε χρησιμοποιεί τον όρο “τοπίο”, προκειμένου να περιγράψει τα αντίστοιχα εγχειρήματά της, εντούτοις, εμφανίζει μία σειρά από χαρακτηριστικές θεωρήσεις που καθορίζουν τη τοπιακή -αστική- πρακτική και οραμαρισμό στις κοινωνίες που ακολουθούν. Ο Μορ από πολύ νωρίς πραγματοποιεί τη σύζευξη βίου και πόλης. Γι αυτόν, η μορφή έρχεται σε δεύτερη μοίρα, σε βαθμό όπου όλες οι πόλεις της Ουτοπίας είναι ίδιες, αφού “αν έχεις δει μία, τις έχεις δει όλες”29. Αντίθετα, η Città Ideale δεν έχει τη πρόθεση ιδανικής κοινωνίας, αλλά ιδανική πόλης. Αν κάπου υπάρχει δηλαδή η έννοια του αδυνάτου, αυτό έγκειται στις πρακτικές κατασκευαστικές, τις οποίες, αργά ή γρήγορα, η ουτοπία της δυνατότητας θα αντιμετωπίσει. [ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ] Ο πίνακας αποτελείται από ένα τοπίο της πόλης, λαμπερό το πρωί, σχεδόν άδειο από ανθρώπινη δραστηριότητα. Πέντε δομές ορίζουν το χώρο. (1) Στο κέντρο βρίσκεται μια ρωμαϊκή θριαμβική αψίδα, που θυμίζει την αψίδα του Κωνσταντίνου στη Ρώμη, η εξέχουσα θέση της οποίας μιλά για τη σημασία της στρατιωτικής ηγεσίας. (2) Αριστερά, το αμφιθέατρο διαμορφώνεται σύμφωνα με το Κολοσσαίο στη Ρώμη και πιθανώς αντιπροσωπεύει τη σημασία της παροχής ψυχαγωγίας για την ευημερία των ανθρώπων. (3)Το οκταγωνικό κτίριο είναι

η μόνη δομή που δεν είναι συγκεκριμένα ρωμαϊκή, με μοντελοποίηση σύμφωνα με το Βαπτιστήριο στη Φλωρεντία. (4 και 5) Αυτές οι αρχαίες κατασκευές συνδέονται με δύο σύγχρονα κτίρια της εποχής. Το αριστερό, διαμορφωμένο μετά από τα φλωρεντιανά παλάτια της οικογένειας των Μεδίκων στα μέσα του 15ου αιώνα, είναι αντιπροσωπευτικό μιας κατοικίας κατάλληλο για την άρχουσα τάξη. Το κτήριο προς τα δεξιά με τις καμάρες και τις καλυμμένες με υφάσματα οθόνες θεωρείται επίσης κατοικία. Στο βάθος υπάρχουν άλλα κτίρια

(4)

(5)

(2)

(3)

(1)

Γενναιοδωρία

Μετριοπάθεια

Δικαιοσύνη 3.5 Πίνακας του Fra Carnevale, “Citta Ideale”, 1480-84, Walter Arts Museum.

46

29

του 15ου αιώνα, συμπεριλαμβανομένης μιας αποθήκης. Στο προσκήνιο, υπάρχουν τέσσερα αλληγορικά γλυπτά, το καθένα που αντιπροσωπεύουν τα χαρίσματα ενός ενάρετου κυβερνήτη: η Δικαιοσύνη (Justice) με το ξίφος και τις κλίμακες της, η Μετριοπάθεια (Moderation) με μια κανάτα νερού για ανάμειξη του με κρασί, η Γενναιοδωρία (Liberality) με το κέρας της αφθονίας και η Γενναιότητα (Courage) που κρατά μία κολώνα. Το συντριβάνι στο κέντρο, με ένα χάλκινο φτερωτό αγγελάκι,

Thomas More, Ουτοπία, μτφρ. Μάρκος Βουτσινός, Εκδ, ΑΡΓΝΑΥΤΗΣ, 2014, σ. 53

Γενναιότητα

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

3.6 Πίνακας με τίτλο “Architectural Veduta, 1495, Gemäldegalerie, Berlin.

αντιπροσωπεύει μια λειτουργική πηγή νερού. Η παροχή καλού νερού στους προστάτες ήταν ένδειξη μεγαλοπρέπειας. Η Ιδεατή πόλη γιορτάζει τις αξίες σε μία καλά οργανωμένη κοινωνία, με την αρχιτεκτονική να παρίσταται ως μεταφορά μίας καλής διακυβέρνησης της κοινωνίας30.

εμφανής. Αφενός, ο ατέρμων χώρος των ιδανικών αυτών πόλεων ενδέχεται να είναι η απάντηση στον τότε πρόσφατο μεσαιωνικό συνωστισμό των πρώτων αστικών κέντρων, αφετέρου όμως, για πρώτη φορά, ενυπάρχει η λογική οτί η πόλη προηγείται της κοινωνίας στην ουτοπική σύλληψη.

Στις “Ουρμπινικές Προοπτικές”, πίνακες που αναπαριστούν τις ιδανικές πόλεις της αναγέννησης, η προοπτική υπονοεί τον άπειρο χώρο σε επίπεδο πόλης, ενώ η απουσία του ανθρώπινου στοιχείου είναι

Εκτός αυτού, η προοπτική, ως μέθοδος απεικόνισης του χώρου, παρά τη κάποια αναντιστοιχία της με τη λειτουργία του ανθρώπινου ματιού, χρησιμοποιήθηκε με συνέπεια στη νεότερη δυτική τέχνη. Αποτελεί

μία “συμβολική μορφή”31, όπως ήθελε και ο Έρβιν Πανόφσκι, που εξέφραζε τη κοσμοθεωρητική στάση της Αναγέννησης, το αίτημα για μία ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου. Αυτή η υποκειμενικότητα της θεώρησης δεν ακύρωνε τη τάξη που υπάρχει στο κόσμο· αντίθετα, υποτάσσοντας τις οπτικές παραμορφώσεις σε ένα ενιαίο και γεωμετρικά ελεγχόμενο σύστημα, εγγυάται την απροκάλυπτη μεταφορά στις δύο διαστάσεις των χωρικών σχέσεων, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί σε ένα άπειρο και ισότροπο τρισδιάστατο συνεχές.

3.7 Η ιδανική πόλη που αποδίδεται στους Luciano Laurana ή Melozzo da Forlì.

30 31

Hansen, M.S and Spicer J.A, Masterpieces of Italian Painting, The Trustees of the Walters Art Gallery, 2005, σ. 62-67 Erwin Panofsky, Perspective as a Symbolic Form, Zone Books, Revised ed. Edition, 1996

47

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΟΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΑΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: ένα παράδειγμα συγκρότησης του Πνεύματος του κοινωνικο-πολιτικού γίγνεσθαι Η Sforzinda (1465) και η Palmanova (1593) αποτελούν ιδεατές πόλεις που έχουν χτιστεί συμφωνα με τα όλα τα σύγχρονα ιδανικά της εποχής. Η Sforzinda, πόλη ιδεατή σχεδιασμένη από τον Antonio di Pietro Aver(u)lino, γνωστός αλλιώς ως Filarete, είναι ίσως το πρώτο έργο για μια αναγεννησιακή πόλη που σχεδιάστηκε σύμφωνα με έναν ενιαίο και λεπτομερή σχεδιασμό σε όλα τα μέρη της. Έγραψε τη “Πραγματεία περί Αρχιτεκτονικής”, στην οποία εκτίθενται οι θεωρίες του σχετικά με τους “τρόπους και τα μέτρα του οικοδομείν”32. [ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ] Σύμφωνα με το Δημιουργό, η πόλη θα πρέπει να βρίσκεται σε νευραλγικό γεωγραφικό σημείο με φυσικές αρετές (προστατευμένο από τον άνεμο, με ποτάμι να τη διασχίζει κ.ο.κ.). Δεύτερο κριτήριο για τη σύγχρονη ουτοπική πόλη είναι ότι όλος ο προγραμματισμός βασίζεται στις ήδη υπάρχουσες δυνάμεις (ύλη) και δυναμικές (εργάτες). Η γεωμετρία και η οχύρωση της πόλης παίζουν σημαντικό ρόλο στο σχεδιασμό. Το σχέδιο έχει ένα ακτινικό αστικό σχήμα. Το σχήμα είναι ένα αστέρι, που δημιουργείται από τη διασταύρωση δύο τετραγώνων περιστρεφόμενων κατά 45° και εγγεγραμμένο μέσα σε μια κυκλική τάφρο: στα οκτώ σημεία αυτού του σχήματος υπάρχουν οχυροί πύργοι και στα ενδιάμεσα τόξα διανοίγονται οκτώ πόρτες, από τις οποίες οκτώ κεντρικοί ακτινικοί δρόμοι (40 και 20 πηχέων ή 24μ. και 12. αντίστοιχα) οδηγούν στο κέντρο της πόλης.

Antonio Aver(u)lino detto il Filarete, Trattato di architettura (επιμέλεια κειμένου Anna Maria Finoli / Liliana Grassi, εισαγωγή και σημειώσεις Liliana Grassi), Edizioni Il Polifilo, Μιλάνο, 1972, σ. 8-11 33 Συγκεκριμένα, στη κεντρική πλατεία, τοποθετεί το καθεδρικό ναό και το βασιλικό ανάκτορο, ενώ γύρω από δύο παρακείμενες και μικρότερες πλατείες, τοποθετεί το δημαρχείο, το δικαστήριο, η φυλακή, το τελωνείο, τα μέγαρα των συντεχνιών, τα καταστήματα τροφίμων, τα εστιατόρια, τα δημόσια λουτρά και τον οίκο ανοχής.

32

48

Γύρω από τη κεντρική πλατεία, ορθογωνικού σχήματος και αναλογιών 1:2 (και διαστάσεων 300 και 150 πηχέων ή 176μ. Και 88μ. αντίστοιχα), είναι διατεταγμένα τα κτίρια που προορίζονται για τις πιο σημαντικές πολιτικές λειτουργίες, δηλαδή οι χώροι για κυβερνητικές, διοικητικές, θρησκευτικές και οικονομικές δραστηριότητες33. Ο Φιλαρέτε διακρίνει τα κτίρια σε δημόσια, ιδιωτικά και ιερά (“publici, privati et sacri”), ενώ επιμείνει εισαγωγικά στην οργανική αναλογία του κτηρίου με 3.8 Σχέδιο του Filarete για την ιδανική πόλη το ανθρώπινο σώμα34. Ένας δεύτερος “Σφορζίντα”, 1457. ομόκεντρος κύκλος τέμνει στο μέσον των ακτινωτών δρόμων, όπου δημιουργούνται δευτερεύουσες ορθογωνικές πλατείες· αυτές που συνδέονται με τις πύλες είναι αφιερωμένες στα υλικά αγαθά, ενώ σε αυτές που αντιστοιχούν στους πύργους, τοποθετούνται ενοριακές εκκλησίες και παραγωγής και οικονομίας, που σίγουρα προέρχεται από τη Βενετία και η οποία θα εκκλησίες μοναχών. Το σύστημα-δίκτυο της πόλης δε αναπτυχθεί περαιτέρω από τον Λεονάρντο. περιορίζεται μόνο στη χερσαία του Ακόμα και το νοσοκομείο, το οποίο υιοθετεί ανάπτυξη. Επειδή η ιταλική αναγέννηση το μοντέλο της Ospedale Maggiore στο είχε ληφθεί πολύ με την ιδέα της πόλης των Μιλάνο, που σχεδιάστηκε από τον ίδιο τον καναλιών, στο Sforzinda του Filarete κάθε Filarete. άλλος δρόμος είχε ένα κανάλι για μεταφορά φορτίου. Το σύστημα καναλιών συνδέθηκε Παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίστηκαν επίσης με τον ποταμό, και έτσι με τον ακόμη και με τη συγκεκριμένη λεπτομέρεια εξωτερικό κόσμο, για την εισαγωγή και σχεδιασμού, η Sforzinda φαίνεται να εξαγωγή αγαθών, με οικονομικό τρόπο. Μια αποτελεί σημείο συνάντησης μεταξύ της ιδέα αυτόνομης οργανωμένηςκοινωνίας, ιδανικής πόλης και της πραγματικής πόλης.

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

3.9 Σχέδιο-Κάτοψη της Palmanova [Province of Urdine, Fruili, Italy] σε χαρακτικό από το βιβλίο των G.Braun / F. Hogenberg Civitates orbis terrarum,1597.

3.10 Σχέδια πόλεων και σκαρίφημα με τπ ανθρώπινο σώμα εγγεγραμμένοσε τειχισμένη πόλη από το Francesco di Giorgio Martini, 1470.

Η δεύτερη υλοποιήθηκε. Χτισμένη “ex nihilo” [από το μηδέν] από τον Scamozzi, σύμφωνα με τις ανθρωπιστικές και στρατιωτικές προδιαγραφές, η Palmanova βρίσκεται σήμερα στη βορειοανατολική Ιταλία, στα σύνορα με τη Σλοβενία, και θεωρείται κοινότητα. Με κάτοψη σε σχήμα αστεριού, η πόλη της Palmanova διαθέτει δρόμους με ίδιο πλάτος, διαστάσει που καθορίζονται οχι πρωτίστως από τη χρήση, αλλά από άλλες παραμέτρους, κυρίως μορφολογικές. Αυτό ισχύει εξάλλου και για τη πλατεία στο κέντρο της πόλης, Piazza Grande, η οποία,

O Francesco di Giorgio Martini, αντί να προτείνει ένα και μόνο ιδεογραμματα σχέδιο όπως ο Φιλαρέτε, επανέρχεται στην αλμπερτιανή ιδέα της προσαρμοστικότητας και εξετάζει πώς το σχέδιο της πόλης διαφοροποιείται ανάλογα με “τις συνθήκες των ιδιαίτερων τόπων και τοποθεσιών - δοκιμάζει τον ουτοπικό σχεδιασμό σε τόπο.

λόγω τηςγεωμετρίας της - έχει έκταση 30.000 μέτρα - δηλαδή, είναι υπερ-διπλάσια από τη Piazza del Campo στη Σιένα. Το μέγεθός της έγκειται στο γεγονός οτί την εποχή εκείνη, πρωταγωνιστούσαν στη πολεοδομική δραστηριότητα στρατιωτικοί μηχανικοί, των οποίων το ενδιαφέρον ήταν τεχνοκρατικό, παρά ουμανιστικό. Η πλατεία προοριζόταν τη συγκέντρωση του στρατευματος· σήμερα, το μέγεθός της έχει αποδειχθεί αρκετά ακατάλληλο για καθημερινή ζωή των ανθρώπων35. Παρόλα αυτά, η ιδέα αυτή δεν παύει να διατηρεί τα ουτοπικά της χαρακτηριστικά.

34 Στο ίδιο, βιβλίο Ι, σ. 13-38, και βιβλίο ΙΙ, σ.39-53. Αξίζει να σημειωθεί οτι στη φιλαρετιανή πραγματεία, η αναλογία κτιρίου και ανθρώπινου σώματος δεν εξαντλείται στην αρμονική συγκρότηση των μελών. Το κτήριο, όπως και το σώμα, γεννιέται, χρειάζεται τροφή (συντήρηση) για να ζήσει και, τελικά, πεθαίνει. Πατέρα έχει τον εργοδότη, μητέρα και τροφό, τον αρχιτέκτονα. Και ακόμη, είναι γέννημα έρωτα.

35 Edward Muir, The culture wars of the late Renaissance : skeptics, libertines, and opera, Harvard University Press, pp. xiii, 2007, σ. 175

49

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΟΨΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ - ΜΠΑΡΟΚ: Οι Ουτοπίες του 17ου - 18ου αιώνα Όμως ο δέκατος έβδομος και ο δέκατος όγδοος αιώνας συνδέονται με την ίδρυση εθνικών κρατών, την τεχνολογική ανάπτυξη, την εξάπλωση του διεθνούς εμπορίου, και την άνοδο της αστικής τάξης. Συμπίπτουν με την εποχή του μπαροκ και, σε επίπεδο πόλης, διεκδικούν την εφαρμογή των αρχών του σε αστική κλίμακα. Ο στοιχειώδης χαρακτήρας της μπαρόκ πολεοδομίας -ως ευρύχωρες αρτηρίες που συνδέουν μεγάλα κτίρια που έχουν συμβολική αξία - επικράτησε για μεγάλο διάστημα στην ευρωπαϊκή αστική ιδεολογία. Αυτός ο χαρακτήρας απαιτήθηκε στην προσπάθεια να αποδοθούν στην πόλη κάποιες «αρχιτεκτονικές» ιδιότητες, όπως αναγνωρίσιμη κανονικότητα, προοπτική ενότητα και συμβολική και κοινωνική σαφήνεια. «Αυτή η αστική δομή οδηγεί σε μια αντίληψη της πόλης ως επέκταση των σημαντικότερων αρχιτεκτονικών αντικειμένων.»36. Αντίθετα, ο Διαφωτισμός παρείχε τα θεωρητικά μέσα για μια κριτική στις αρχές του μπαρόκ. Για παράδειγμα, ο Marc-Antoine Laugier (1713-1769) έχει συλλάβει την πόλη τόσο ως τόπο φαντασίας όσο και κανονικότητας. Αντιτάχθηκε στην ιδέα ότι η πόλη πρέπει να έχει μια αναγνωρίσιμη γεωμετρία, μια προοπτική ενότητα. Ισχυρίστηκε ότι παρόλο που είναι δυνατόν να εντοπιστεί ή να δημιουργηθεί τάξη σε μικρές κλίμακες, η πόλη, στο σύνολό της, ήταν ένα μέρος σύγχυσης. Έτσι, «οι θεωρητικές του διαισθήσεις αναγνωρίζουν τον αγώνα ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και την πόλη, ως «ανάγκη για τάξη από τη μία και θέληση για αμορφία από την άλλη», η οποία πράγματι αναπτύχθηκε περαιτέρω και αποδείχθηκε στα χαρακτικά σχέδια του Giovanni Battista Piranesi, την ίδια περίοδο37. Ο ιστορικός αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα Manfredo Tafuri τιμάει το Campo Marzio του Piranesi ως ένα «μνημείο» επαναστατικής ιδεολογίας. Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι σε αυτήν την ασαφή ουτοπική σκηνογραφία, η πόλη είναι το πεδίο της μάχης, το σκηνικό για τη σύγκρουση του κλασικισμού και της εφευρέσεως, της τάξης και της καταστροφής, της πραγματικότητας και της 3.11 Giovanni Battista Piranesi, “Campo Marzio dell’antica Roma”, 1762 νοσταλγίας38.

Emre Alturk. XXL, METROPOLIS AS THE OBJECT OF ARCHITECTURE, Middle East Technical University, 2004, σ. 22 στο ίδιο, βλ. επίσης M. Tafuri, Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development, Cambridge, The MIT Press, 1979, σ. 13-16 38 Manfredo Tafuri, Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development, Cambridge: The MIT Press, 1979, σ. 10 36 37

50

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

Οι κοινωνικοί ουτοπιστές, του 16ου, του 17ου και του 18ου αιώνα είναι οι επιστήμονες της εποχής τους, της πολιτικής επιστήμης, της κοινωνιολογίας, της κοινωνικής ψυχολογίας. Επιστήμονες με πολιτική βούληση, οραματίζονται, επιθυμούν και προτείνουν αυτό που δεν υπάρχει. Τον τόπο που δεν υπάρχει, τον ου-τόπο, όπου πραγματοποιούνται αυτά που δεν υπάρχουν, η κατάργηση της κοινωνικής αδικίας, η ισοτιμία, η δικαιοσύνη, η γαλήνη κτλ39. Κοινό χαρακτηριστικό σε πολλούς από τους ουτοπιστές είναι ότι αναφέρονται και χρησιμοποιούν ως μέσο διατύπωσης, έκφρασης των προτάσεών τους το χώρο, την πόλη, το κτίριο. Αυτό είναι ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο. Ο Thomas Markus έχει κάνει μια ζωντανή καταγραφή και κριτική κατάταξη40. Οι χώροι, οι τόποι που προτείνουν, ικανοποιούν την κοινωνική τους άποψη, αλλά με τρεις όρους και περιορισμούς: Α. Με την οργάνωση του χώρου, τις εικόνες και τις έννοιες της εποχής τους, δηλαδή με τους όρους που τους επέτρεπαν οι συνθήκες της εποχής τους. Β. Η τάξη που οργανώνουν είναι γι’ αυτούς μια κατάσταση τακτοποίησης απέναντι στην αταξία των πόλεων της εποχής. Πόλεις χωρίς καθαριότητα, χωρίς υγιεινές συνθήκες, χωρίς εξυπηρετήσεις και κατάλληλους ανοιχτούς χώρους, αποτέλεσμα βέβαια των κοινωνικών, οικονομικών και τεχνικών συνθηκών και των κοινωνικών συμβολισμών της εποχής. Για τους ουτοπιστές οι οικισμοί της εποχής τους ταυτίζονται, και είναι πολύ λογικό, με τη φτώχεια, την αρρώστια, την έλλειψη καθαριότητας κτλ. Δεν διακρίνουν την οργάνωση του χώρου από την οικονομική και την κοινωνική οργάνωση και την ποιότητα των εξυπηρετήσεων, δεν διακρίνουν δηλαδή τον ιστό του οικισμού, το σύστημα των ανοιχτών και υπαίθριων χώρων, την κλίμακα της γειτονιάς, τις κινήσεις, τη σχέση με το ύπαιθρο, τις

διατάξεις με κλειστές αυλές, τη σχέση του σπιτιού με το δρόμο κτλ. Βέβαια μόνο τα τελευταία σχετικά χρόνια η οργάνωση των μεσαιωνικών οικισμών θεωρείται ως ένα σύστημα με σχετική αυτονομία από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και γι’ αυτό συζητείται, προτείνεται και για τις σημερινές συνθήκες, για περιβάλλοντα με διαφορετικά οικονομικά χαρακτηριστικά. Γ. Για τους φιλόσοφους και τους κοινωνικούς επαναστάτες του 16ου και του 17ου αιώνα, δεν υπήρχε πολλαπλότητα απεικονίσεων του χώρου. Από τη μια μεριά ήταν τα συγκροτήματα της εξουσίας και τα παλάτια και από την άλλη οι γειτονιές των καταπιεσμένων. Αυτό τους επέτρεπε η κοινωνική τους εμπειρία. Το ίδιο ισχύει και αργότερα, τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Στην περίοδο αυτή η φαντασία τους και η φαντασίωσή τους, για το τί σημαίνει κλασική αρχιτεκτονική, κλασικός χώρος όπως παραδιδόταν από τον ιστορικισμό και τον εκλεκτικισμό, δυνάμωνε τα στοιχεία των διακρίσεων, της ταξινόμησης.

Αυτές οι εμπειρίες και οι προθέσεις οδηγούσαν σε μεγάλο βαθμό στη λογική της υπερ-καθαριότητας και υπερκαθαρότητας και της υπερ-σαφήνειας ώστε και της υπερ-ταξινόμησης του χώρου41.

G. B. Piranesi, Heterotopia, and the Voyage – ονομάζεται το πρώτο κεφάλαιο στο βιβλίο του Manfredo Tafuri, "The Sphere and the Labyrinth", Cambridge: The MIT Press, 1990 40 Vision of perception. Architecture and Utopian Thought, Third Eye Centre, Γλασκώβη 1985, και την πιο ειδική έρευνα του ίδιου, Markus Thomas (επιμ.), Order in Space and Society, Mainstream Pubi. Co., Εδιμβούργο 1982. Βλ. σχετικά και στη Françoise Choay, L’Urbanisme, utopies et réalités, Seuil, Παρίσι 1965 41 Δ.Α. Φατούρος, Ουτοπίες, Αρχιτεκτονική και Πόλη, σ. 12-13 [ www.ejournals.epublishing.ekt.gr ] 39

51

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Ο ΓΑΛΛΙΚΟΣ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ Η επιμονή στην αναζήτηση των καλλιτεχνικών προτύπων μέσα από την αναφορά στην αρχαιότητα, αλλά και η απλοποίηση της μορφής σε συνδυασμό με τη σημασία που αποκτά η λειτουργικότητα, εμπλούτισαν την αντίληψη του χώρου και οδήγησαν σε νέους αρχιτεκτονικούς τύπους κλασικής αρχιτεκτονικής έκφρασης. Étienne-Louis Boullée: Αστικοί Οραματισμοί - “το Κενοτάφιο του Isaac Newton” (1784) Η πρόταση για το κενοτάφιο του Νεύτωνα αποτελεί ένα από τα μεγάλα ουτοπικά σχέδια του γάλλου αρχιτέκτονα. Σ’ αυτό το συμβολικό έργο παρουσιάζεται η δύναμη την οποία εκπέμπει μια απλή μορφή που περικλείει μια μεγάλη ιδέα. H τελειότητα της σφαίρας περικλείει την τελειότητα της σκέψης του Νεύτωνα. Στο εσωτερικό της σφαίρας, στο κέντρο, βρίσκεται το κενοτάφιο του Νεύτωνα, ενώ στην περιφέρεια της σφαίρας μικρές τρύπες επιτρέπουν στο φως να μπει και να δώσει την εντύπωση του ουρανού. Στην αρχιτεκτονική του Boullée, θριαμβεύουν οι καθαρές μορφές (κύβος, κύλινδρος, σφαίρα, κώνος, πυραμίδα), ενώ δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην εντύπωση που δημιουργεί ο όγκος του κτιρίου σε συνδυασμό με τη σκιά και το φως42.

Claude Nicolas Ledoux: “Ville Idéale de Chaux” (1804)

3.12 Ét.-L. Boullée, Κενοτάφιο του Nεύτωνα, 1780-1790, πενάκι, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη.

Και ο Claude Nicolas Ledoux (1736 –1806) χρησιμοποίησε τις μορφές της κλασικής αρχιτεκτονικής για να δώσει έμφαση σε έννοιες όπως ιεραρχία, μεγαλοπρέπεια, αυστηρότητα σε απόλυτο συνδυασμό με τις λειτουργίες που τα κτίρια φιλοξενούσαν. Σχεδίασε ένα από τα πρώτα παραδείγματα οργανωμένης κατοικίας σε άμεση εξάρτηση με τον χώρο παραγωγής τα περίφημα αλατωρυχεία Salines de Chaux (1775-1778) στην περιοχή Arc-et-Senans. Το έργο αυτό του Cl. N. Ledoux αποτελούσε τμήμα της περίφημης Ιδεατής πόλης, την οποία περιέγραψε στο δοκίμιο του με τίτλο: L’architecture considérée sous le rapport de l’art, des moeurs et de la législation43. Στην απεικόνιση της πόλης Chaux εμφανίζεται η σημασία που αποκτά η εποπτεία του χώρου που εδραιώθηκε τον 18ο αιώνα ως αποτέλεσμα της λογικής της οργάνωσης και του ελέγχου που χαρακτήριζε την ιδεολογία του Διαφωτισμού. Η πόλη διαγράφεται πάνω στο σχήμα ενός τέλειου κύκλου. Στο κέντρο βρίσκεται η κατοικία του Διευθυντή, δεξιά και αριστερά τα κτίρια επεξεργασίας του αλατιού και στην περιφέρεια του κύκλου οι κατοικίες των επιστατών και των εργατών. Η καθημερινότητα, η παραγωγή, 3.13 C. N. Ledoux, Salines de Chaux, 1775-1778, οι ανθρώπινες σχέσεις εκτελούνται με τελετουργικούς κανόνες υπακούοντας σε μία γενικό σχέδιο. συμβολική αλλά και λειτουργική ιεραρχία. Η φύση και μαζί με αυτήν η αρχιτεκτονική δηλώνουν την υπακοή τους στους κανόνες που ο ανθρώπινος νους έχει προδιαγράψει. Η γεωμετρία και ο συμβολισμός των μορφών, το πιστοποιούν44.

42

52

43

Étienne-Louis Boullée, Architecture, essai sur l’art, 1796-97 [ www.expositions.bnf.fr/boullee/index.htm ] Claude-Nicolas Ledoux, L’architecture considérée sous le rapport de l’art, des moeurs et de la législation, 1804

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

Πριν ξεσπάσει η επανάσταση στη Γαλλία, στην Αγγλία είχε αρχίσει ήδη να συντελείται μία επανάσταση, η βιομηχανική, η οποία έμελλε, με την επέκτασή της και σε άλλες χώρες, να μετατρέψει τον αστισμό σε σταθερά δυναμικό φαινόμενο. Οι διαρθρωτικές αλλαγές που προκάλεσε η αγροτική μεταρρύθμιση και η εκμηχάνιση στη παραγωγή αγαθών και στις μεταφορές, δημιούργησαν την ανάγκη για μία ολική ανακατάταξη του εργατικού δυναμικού, με αποτέλεσμα τη μαζική μετακίνηση του πληθυσμού στις πόλεις. Αναζητώντας απασχόληση, οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να δεχτούν τις πιο απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και κατοικίας, δημιουργώντας νέους βιομηχανικούς οικισμούς στη πόλη. Αρχικά, η νέα αστικο-βιομηχανική πραγματικότητα - στα τέλη του 18ου αι. και στις πρώτες δεκαετίες του 19ου - συνυφάνθηκε με το κίνημα του ρομαντισμού και την απογοήτευση από τις προσδοκίες που είχε γεννήσει ο Διαφωτισμός. Γι’αυτό και εκδηλώθηκε ως γενικότερη διάθεση φυγής, ως νοσταλγία του μεσαιωνικού παρελθόντος, της πρωτογονης κατάστασης και της άγριας φύσης. Ως απάντηση στην οξυμένη αντίθεση άστεως-υπαίθρου, η ουτοπική σκέψη πρότεινε την επανίδρυση μεν της μικρής κοινότητας, αλλά σε ένα ανώτερο επίπεδο, όπου τα νέα τεχνικά επιτεύγματα θα μπορούσαν πλέον και νομικά να επιτείνουν τη παραγωγή των αγαθών για την εξασφάλιση των σύγχρονων ανέσεων.

Robert Owen: “Νέα Αρμονία" (1825) & Charles Fourier: “Το Φαλανστήριο” (1832) Ανάμεσα στο αντιφατικο πνεύμα της εποχής εκείνης, όπου ο απόηχος του διαφωτισμού ακουγόταν μαζί με τα νέα ρομαντικά μοτίβα και τα αιτήματα για επαναστατικές αλλαγές, εμφανίστηκαν δύο ουτοπικοί σοσιαλιστές, ο R. Owen και ο Ch. Fourier. Βασισμένες με ένα τρόπο στη χωρική διάρθρωση του Panopticon, Jeremy Bentham, η Κοινότητα της “Νέας Αρμονίας” του Owen αλλά και το “Φαλανστήριο” του Fourier ως ιδέες, μαρτυρούν τη διάθεση επιστροφής στη μικρή αγροτική κοινότητα. Είναι ένα είδος πρώτων Κηπουπόλεων.

3.14 Σχέδιο του Stedman Whitwell για την πόλη "New Harmony" του Robert Owen, 1825.

44 Ο Έργουιν σημειώνει ότι : «Ο σχεδιασμός των αλατορυχείων του Λεντού ήταν επηρεασμένος από τις ιδέες του τεκτονισμού, μιας μυστικής οργάνωσης που ιδρύθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα και στη συνέχεια διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη. Τέκτονες ήταν ο Βολταίρος, ο Μότσαρτ, ο Γκαίτε, ο Τζορτζ Ουάσινγκτον, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος και πολλά άλλα μέλη της άρχουσας τάξης».

David Irwin, Νεοκλασικισμός, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1999, σ. 85

53

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Αποτελούν πετυχημένες μεν προσπάθειες βελτίωσης της συνθήκης ζωής και κατοίκησης των εργατών που ζούσαν σε αυτές τις μικρές και αυτάρκεις, αυτοδιοικούμενες και συνεργατικές κοινότητες, ορισμένου αριθμού πληθυσμού (~500-2000 κάτοικοι), οι οποίες είχαν τη δική τους παραγωγή και καλλιέργεια, το σχολείο της κοινότητας κ.ο.κ. Αυτό προπαγάνδιζε τη διάρθρωση ενός οικοδομικού τετραπλεύρου (αιθριακός τύπος, μοναστηριακής οργάνωσης και μοναστικής ζωής), το οποίο θα αποτελούσε τη βασική μονάδα κοινωνικής κατοίκησης και θα διασυνδέονταν μεταξύ τους με σιδηροδρομικές διαδρομές. Ο Owen και ο Fourier θέλησαν να πετύχουν τη “σύζευξη της πόλης και της υπαίθρου” (the marriage of the city and the country)45. Τα "Townships" και τα Φαλανστήρια, παρά το μικρό τους πληθυσμιακό μέγεθος, έχουν σαφώς αστικό χαρακτήρα, και στις λειτουργίες τους και στην αρχιτεκτονική τους. Διαθέτουν αυστηρά ορθοκανονικό σύστημα δόμησης , το οποίο διαρθρώνεται σε πτέρυγες συμμετρικές σε άξονα, ενώ η επαφή με τη φύση είναι άμεση· ένα τμήμα της εγκολπώνεται με τη μορφή εσωτερικών κήπων. Ο Fourier μάλιστα τονίζει τη συμπληρωματικότητα των ελεύθερων αυτών χώρων ως προς τη λειτουργία για αναψυχή. Στον κεντρικό άξονα συμμετρίας τοποθετείται η “αυλή υποδοχής” (cour d’honneur) ή αλλιώς πλατεία διακίνησης. Πλαισιώνεται από το

3.15 Claude-Nicolas Ledoux, Salines de Chaux, κέντρο της πόλης

μέγαρο και τα κτήρια της “βιομηχανικής πόλης”, όπου “οι κινητήρες και οι μεγάλες μηχανές αναπτύσσουν τις δυνάμεις τους - αλέθουν, πλάθουν και μεταμορφώνουν τις πρώτες ύλες με τα μεταλλικά τους όργανα”37. Κέντρο δηλαδή της πόλης γίνεται η βιομηχανική δραστηριότητα που αναπτύσσει η κοινωνία.

προστίθενται λόγω της δημιουργικής ικανότητας του ανθρώπου, και τα “βιομηχανικά είδη”. Η ουτοπική σκέψη επιχειρεί να αντιμετωπίσει την αντίθεση πόλης-υπαίθρου με την υποταγή της φύσης στη γεωμετρία μίας εύτακτης αστικής αρχιτεκτονικής. Ο “πύργος της τάξης” (tour d’ordre) που υψώνεται στο μέσον του κεντρικού σώματος του Είναι η εποχή όπου στα φυτικά και στα φαλαγκτηρίου, εκτείνει τη κυριαρχία του ζωικά είδη που επινόησε ο Δημιουργός, πολύ πέρα από το δομημένο συγκρότημα.

3.16 Βικτόρ Κονσιντεράν, “Άποψη Φαλανστηρίου”, περ. 1840. Α. L. Morton, The English Utopia, Lawrence & Wishart, Λονδίνο, 1978, σ. 176 Βικτόρ Κονσιντεράν, Description du phalanstère et considérations sociales sur l’architectonique, Librairie sociétaire, Παρίσι, 1840, του οποίο αποσπάσματα ανθολογούνται στη Françoise Choay, L’urbanisme: Utopies et Réalités, Éditions du Seuil, Παρίσι, 1965, σ. 106-119 45 46

54

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

Τη στιγμή που η Γαλλία δεν είχε κατορθώσει να λύσει τα κοινωνικά προβλήματα του “παλαιού καθεστώτος”, η βιομηχανική επανάσταση γεννούσε ήδη αλλά, οξύτερα. Σε αυτή τη πρόκληση των καιρών, οι λεγόμενοι ουτοπικοί σοσιαλιστές αντέταξαν θεωρητικά επεξεργασμένα σχέδια κοινωνικού μετασχηματισμού. Ο Φουριέ και ο Όουεν , αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία στη χωρική οργάνωση της νέας κοινωνίας που ευαγγελίζονταν, ως βάση των συστημάτων τους, πρότειναν τη δημιουργία μικρών και σχετικά αυτοτελών κοινοτήτων και ταυτόχρονα προδιέγραψαν το τυπικό κτιριακό συγκρότημα που θα τις φιλοξενούσε, συμπλέκοντας έτσι, πολύ σφιχτά το κοινωνικό με τον πολεοδομικό ουτοπισμό. Το φουριερικό “φαλανστήριο” και το οουενικό αγροτο-βιομηχανικό “τετράγωνο” προβλήθηκαν ως οικουμενικής εμβέλειας πρότυπα, όπως άλλωστε πιστοποιείται και από τις όχι λίγες απόπειρες εφαρμογής τους47. Γενικότερα, μετά τον Ledoux, όλα τα ουτοπικά οράματα προήλθαν από τους ουτοπικούς σοσιαλιστές - τον Owen, τον Fourier, τους σαινσιμονιστές του Le Globe, τον Καμπέ - και αργότερα, από διάφορους ερασιτέχνες. Το περίεργο είναι οτί ακόμη και οι αρχιτέκτονες επηρεασμένοι από τα ουτοπικο-σοσιαλιστικά κηρύγματα (Ε.Ζ. Ζιλμπέρ, ή ο Α. Λαμπρούστ), περιόρισαν την κοινωνικά προσανατολισμένη δράση τους στη κλίμακα του αρχιτεκτονήματος. Στις πολυάριθμες πολεοδομικές επεμβάσεις και δημιουργίες που τελούνταν εκείνη την εποχή, λόγω της μεγάλης αύξησης του πληθυσμού, τον ηγετικό ρόλο είχαν κατά κανόνα αξιωματούχοι της διοίκησης, πολιτικοί μηχανικοί, υγιεινολόγοι ή κοινωνικά ευαισθητοποιημένοι βιομήχανοι. Μεταξύ 1815-1850 το Παρίσι είδε τον πληθυσμό του να διπλασιάζεται και να φτάνει περίπου το 1 εκατομμύριο, με το κέντρο να είναι εξαιρετικά πυκνοκατοικημένο. Το 1853, ο βαρώνος Ωσμάν αναλαμβάνει τη πολεοδόμηση του Παρισιού. Το εγχείρημα για διάνοιξη πλατειών δρόμων του Ωσμάν ξεπέρασε κάθε προηγούμενο σε έκταση και αποτελεσματικότητα. Η άμεση σκοπιμότητα των διανοίξεων ήταν η διευκόλυνση της κυκλοφορίας και, ιδιαίτερα, της πρόσβασης στους νέους σιδηροδρομικούς σταθμούς. Ωστόσο, οι διανοίξεις παρουσίαζαν και άλλα πλεονεκτήματα, που οι αρχές είχαν συνειδητοποιήσει. Στη περιφέρεια της πρωτεύουσας θα ενθάρρυναν την οικιστική ανάπτυξη, ενώ στο δέ συμφορημένο κέντρο του Παρισιού, θα διευκόλυναν τις κινήσεις των δυνάμεων επιβολής της Τάξης (στρατός και αστυνομία), στη περίπτωση ταραχών. Η πολεοδομική χάραξη του Παρισιού, εκτός οτί εκπυρσοκρότησε και άλλα παρόμοια πολεοδομικά εγχειρήματα48, έδειξε ένα νέο δρόμο στην αντίληψη για τη σύγχρονη πόλη. Με το Διαφωτισμό και τις αρχές του Γαλλικού Νεοκλασικισμού, η ιδέα για τη πόλη μεταβάλλεται. Σπάει η περιτοίχιση - το σαφώς ορισμένο γεωμετρικό σχήμα που περικλείει τη πόλη - και μαζί με αυτό, βάλλεται και η έννοια της Τάξης και της τακτοποίησης της πόλης, η οποία, αντιμετωπιζόταν ως ένα ακέραιο έργο, μία ολότητα, ορισμένη σε σχήμα και σε έκταση. Η πόλη εξαπλώνεται· μετατρέπεται σε ένα πορώδη οργανισμό, ο οποίος διαθέτει πολλαπλά κέντρα, τα οποία, η πολεοδόμηση του 19ου αι. επιχειρεί να συνδέσει με μεγάλες λεωφόρους και μνημειακούς άξονες. Η εκβιομηχάνιση προώθησε έννοιες όπως τα δίκτυα, τα οποία συνέβαλαν στην ανοικοδόμηση της νέας πόλης, το πρόβλημα της οποίας, πλέον, αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης και επίλυσης με εργαλεία και μεθόδους 3.17 Gian Francesco Bordoni, η Πόλη της Ρώμης υπό τον Πάπα Sixtus V, 1585-90. οργάνωσης συστημάτων, παρά μίας ενιαίας σύλληψης του κατοικείν και πολιτεύεσθαι. Σάββας Κονταράτος, Ουτοπία και Πολεοδομία, Δεύτερος Τόμος, Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2014, σ. 327 Άλλα παραδείγματα πολεοδομικών έργων και παρεμβάσεων είναι: η Βιέννη (1859-72), η Αμβέρσα (Γιόσεφ Στύμπεν, 1908-13), η επέκταση της Βαρκελώνης (Ιντελφόνσο Σερντά, 1859, το νότιο Άμστερνταμ (Χ. Π. Μπελάρχε, 1915), το Νέο Δελχί (Έντουιν Λάτγενς, 1913), η Κανμπέρρα, Αυστραλία (Ουώλτερ Μπέρλυ Γκρίφιν, 1912) 47 48

55

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Όλα σχεδόν τα μεγάλα πολεοδομικά εγχειρήματα της περιόδου από τα μέσα του 19ου αι., έως τις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, παρά τις σημαντικότατες διαφορές τους, είχαν δύο κοινούς στόχους: α. να εκσυγχρονίσουν τη δομή της πόλης ώστε να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της νέας βιομηχανικής εποχής και β. να διατηρήσουν την λειτουργία της ως αισθητού συμβόλου εξουσίας, αυτοκρατορικής ή δημοκρατικής, αλλά και οικονομικής και πολιτισμικής αλκής της

αστικής τάξης, ουσιαστικού πλέον φορέα της εξουσίας. Όσον αφορά το πρώτο στόχο, κατέστη εμφανές οτί, λόγω της περιπλοκότητας των ζητημάτων που γεννούσε η κλίμακα, οι δυνατότητες αυταρχικής επιβολής των αποφάσεων ήταν περιορισμένες. Η πολεοδομική πράξη δέ μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα της βούλησης ενός ηγεμόνα και της ικανότητας ενός αρχιτέκτονα ή στρατιωτικού μηχανικού, όπως συνέβαινε άλλοτε. Η προσπάθεια έπρεπε να είναι συλλογικότερη. Από την άλλη, η συμβολική

3.18 Arthuro Soria y Mata, Γραμμική Πόλη μεταξύ αστικών κέντρων, 1882.

56

λειτουργία του αστικού χώρου παρέμεινε δέσμια παρωχημένων αισθητικών αντιλήψεων, σε κανόνες γεωμετρικών σχηματισμών, δηλωτικών μίας καθολικής ευταξίας, και εκφράσεις γραφικότητας ή μνημειακής οργάνωσης του χώρου. Η αδυναμία στην αισθητική απόδοση αυτών των ορθολογικών προσεγγίσεων για τη πολεοδόμηση της νέας πόλης, αποτελεί εμπόδιο στο να διαμορφωθεί μία ενιαία ταυτότητα πόλης και ουτοπίας, που να χαρακτηρίσει την εποχή.

3.19 Edgar Chambless, Πόλη-Δρόμος, 1910.

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

Ebenezer Howard: “Η Κηπούπολη" (1898) Η Κηπούπολη του Howard - όπως και η Γραμμική πόλη του Σόρια υ Μάτα - έχουν ως σκοπό να επαναφέρουν τον άνθρωπο της βιομηχανικής εποχής στους κόλπους της υπαίθρου, καθιερώνοντας νέους τρόπους αστικής ανάπτυξης. Το σχέδιο, ή μάλλον το διάγραμμα που εκπόνησε ο Howard για την Κηπούπολη, θυμίζει ως προς τη γεωμετρία του μάλλον τη Σφορζίντα. Κέντρο της Κηπούπολης είναι ένας κήπος, γύρω από τον οποίο διατάσσονται τα δημόσια κτήρια (δημαρχείο, νοσοκομείο, βιβλιοθήκη, θέατρο, αίθουσα συναυλιών και μουσείο). Σε απόσταση από αυτά, ένας δακτύλιος τα περικλείει, στεγάζοντας τα εμπορικά καταστήματα. Από το κέντρο της πόλης εκτείνονται έξι ακτινικές λεωφόροι, οι οποίες ορίζουν έξι τομείς κατοικίας (wards) και οδηγούν σε έξι μικρότερες κηπουπόλεις της περιφέρειας. Ομόκεντροι δακτύλιοι με λειτουργίες όπως ο σιδηρόδρομος ή ζώνες πάρκων και πρασίνου διατρέχουν την ύπαιθρο ανάμεσα στις κηπουπόλεις και χωρίζουν σε χωροταξική κλίμακα πλέον, τη περιοχή ανάπτυξης της πόλης.

3.20 Διάγραμμα διάταξης κηπουπόλεων από τον Ebenezer Howard 1898.

Η σαφήνεια στο διαχωρισμό των χρήσεων γης κατά ομόκεντρους κυκλικούς δακτυλίους, από το επίσημο κέντρο ως τη περιμετρική ζώνη των βιοτεχνιών, ο ακριβής προσδιορισμός της έκτασης και του πληθυσμού, η επιδιωκόμενη αυτάρκεια, συμπληρώνουν μία εικόνα η οποία δεν απέχει και πολύ από εκείνη των ιδανικών πόλεων της Αναγέννησης. Η ειδοποιός διαφορά της Κηπούπολης από τις αναγεννησιακές πολεοδομικές προτυπώσεις, όπως η Σφορζίντα, εκτός από το μέγεθος (είναι 5 φορές μικρότερη) και τη χαμηλή πληθυσμιακή της πυκνότητα, έγκειται στην υποβαθμισμένη αστικότητα της. Ο χειρισμός του χώρου στις περιοχές που θα περίμενε κανείς μία ένταση της αστικότητας, είναι διαφορετικός. Ο κεντρικός υπαίθριος χώρος που περιβάλλει τα δημόσια κτήρια δε χαρακτηρίζεται ως πλατεία, αλλά ως “κήπος”· η δε επονομαζόμενη, κυκλική “Μεγάλη Λεωφόρος” είναι τόσο πλατιά, ωστε η πλαισίωσή της με συνεχόμενους μηνίσκους χάνει κάθε σημασία και αστική 3.21 κλίμακα.

Επεξηγηματικό σκίτσο χρήσεων Κηπούπολης από τον Ebenezer Howard, 1902.

Οι ουτοπικές αυτές προτάσεις δεν σχεδιάζουν, δεν «επιθυμούν» κτίρια, όπως το Κενοτάφιο ή η Δημόσια Βιβλιοθήκη του Étienne-Louis Boullée. Τα νοητικά και τεχνικά «εργαλεία» που χρειάζονται για να ικανοποιηθεί η κλίμακα της μεταβολής του κόσμου, δηλαδή για να πραγματοποιηθεί η ουτοπία, οδηγούν στην κλίμακα της πόλης.

ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΧΡΗΣΕΩΝ ΓΗΣ Δημόσιο πράσινο Αγροτική ζώνη Εμπορική ζώνη Δημόσιες χρήσεις - Πολιτισμός Κατοικία Εκπαίδευση - Εκκλησίες Βιομηχανική ζωνη Σιδηροδρομικός Σταθμός

57

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Η ΠΡΟ-ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ Tony Garnier: “Η Βιομηχανική πόλη” (προσχέδιο 1904 και έκδοση 1917) Η Βιομηχανική πόλη του Tony Garnier είναι η πρώτη φορά που οι ορθολογικές αρχές της νεότερης πολεοδομίας εμφανίζονται εφαρμοσμένες με εξαιρετική σαφήνεια και συνοχή σε μία νέα φανταστική πόλη. Είναι η εποχή όπου, επειδή το μεγαλύτερο μέρος των νέων πόλεων που θα ιδρύονταν από τότε και στο εξής, θα όφειλαν την ίδρυσή τους σε λόγους βιομηχανικής τάξης· δε θα μπορούσε πλέον να δικαιολογηθεί η μελέτη ενός πολύ μεγάλου χωριού. Έτσι, “η Βιομηχανική Πόλη” αποτελεί τη πρώτη εικόνα της νέας πόλης, που προμηνύει τις ουτοπίες του μοντέρνου που θα ακολουθήσουν, καθώς τόσο η δομή της, η ιδέα και η σύλληψή της, όσο και η εκφρασμένη αστική της ταυτότητα, παρουσιάζουν χαρακτηριστικά που θα όφειλε να έχει μία προσχεδιασμένη βιομηχανική πόλη, στην αυγή του 20ου αι. .

3.23 T. Garnier, Συγκρότημα κατοικιών 1901-1904.

[ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ] Το πληθυσμιακό μέγεθος της νέας πόλης μπορεί να είναι πολύ κοντά σε εκείνο της Κηπούπολης του Howard (~30.000 κάτοικοι), αλλά δε θεωρείται ιδανικό· αντιπροσωπεύει απλώς ένα μέσο όρο. Όσον για τις λειτουργίες που καλείται η πόλη να εξυπηρετήσει, δεν είναι άλλες από εκείνες ενός σύγχρονου αστικο-βιομηχανικού συμπλέγματος, που ελάχιστες σχέσεις διατηρεί με τις δραστηριότητες της περιβάλλουσας αγροτικής υπαίθρου. Τα γεωγραφικά και τα προγραμματιστικά “δεδομένα” είναι βέβαια υποθετικά, ωστόσο, το τοπίο απεικονίζεται ως οιονεί υπαρκτό, σε νευραλγική τοποθεσία, με βουνοπλαγιά και χείμαρρο 58

3.22 Η "Βιομηχανική Πόλη" με το ποτάμι

3.24 Kenneth Frampton, Προοπτικό σχέδιο των κατοικιών των εργαζομένων,.

3.25 Τ. Garnier, Υπόστεγα δεξαμενών ναυπήγησης.

που τροφοδοτεί ένανυδροηλεκτρικό σταθμό και παραλαμβάνει τα απόβλητα του εργοστασίου της πόλης. Σύμφωνα με το Γκαρνιέ, η μόνη ίσως προγραμματική παραδοχή που όμως διαφέρει σημαντικά από τις άλλες ουτοπικές πόλεις είναι οτί “η κοινωνία, στο εξής, θα μπορέσει να κάνει ελεύθερη χρήση του εδάφους”. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό είναι που “απελευθερώνει” και τη χωρική δομή της πόλης από την ιδέα της ολότητας, εγγεγραμμένη σε ένα καθαρά ορισμένο γεωμετρικό σχήμα. Το σχέδιο της Βιομηχανικής πόλης του Garnier δεν εικονογραφεί κάποιο ιδανικό σχήμα οργάνωσης του αστικού

χώρου, ούτε υποτάσσεται στη μία αφηρημένης τελειότητας γεωμετρία. Ακόμη και οι επιμέρους συμμετρίες που εξακολουθούσαν να χαρακτηρίζουν τις περισσότερες πολεοδομικές συνθέσεις της εποχής ή οι κάποιες παραχωρήσεις στη γραφικότητα, έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο. Το σχέδιο γενικής διάταξης διακρίνεται για τον ορθολογισμό του, ο οποίος όμως έγκειται στον πειστικό τρόπο διαχωρισμού και διασύνδεσης των διάφορων χρήσεων του εδάφους και στις εύλογες σχέσεις που διέπουν την εσωτερική οργάνωση του κυρίως οικισμού. Ενδεικτική του πνεύματος της σύνθεσης είναι και η απουσία του καθεδρικού ναού.

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

Τέλος, επειδή ένας μεγάλο μέρος του εργατικής τάξης είχε εγκατασταθεί στις πόλεις, το πρόβλημα της κατοίκησης και της αισθητικής της έκφρασης έμελλε να λυθεί. Οι κατοικίες με τις αδιάρθρωτες όψεις και τα οριζόντια δώματα ξεπερνούν σε αφαιρετισμό κάθε προηγούμενο. Προπάντων όμως, εντυπωσιάζει η εκτεταμένη, ειλικρινής και συχνά, τολμηρήαξιοποίηση του οπλισμένου σκυροδέματος, ενός υλικού που μόλις είχε αρχίσει να εισάγεται στην οικοδομική και θα αποδεικνυόταν στη συνέχεια καθοριστικό για τη σύγχρονη πόλη, όπως τη ξέρουμε σήμερα. Ο Garnier παρουσιάζει μία κλασικίζουσα πλευρά στη νοοτροπία του, κλίνει προς συνθέσεις ισορροπημένες και εύμετρες. Όμως, παρά κάποιες στιλιστικές και τυπολογικές αναφορές που έχει στην αρχαιότητα, εισάγει σταδιακά

3.26 Τ. Garnier, Ο σιδηροδρομικός σταθμός και ο πύργος των ρολογιών.

3.27 Τ. Garnier, συγκρότημα υψικαμίνων.

τον πολεοδομικό μοντερνισμό του Μεσοπολέμου, ή, όπως χαρακτήρισε ο ιταλός αρχιτέκτονας Πάολο Σίκα, “ένα οργανωτικό πρότυπο ακριβές, σχεδόνεπιστημονικό, που ίσως αποτελεί τη πιο επιστημονικό, που ίσως αποτελεί τη πιο προωθημένη συνθεση των νέων δυνατοτήτων πολεοδομικής οργάνωσης, πριν από τη Χάρτα των Αθηνών.”49. Έτσι, η πόλη “σπάει” νοητά τα όρια που

της επιβάλλονταν, αυτά μίας καθολικής κοινωνίας-πόλης συνδεδεμένη με το Θεό και τη θρησκεία, και πορεύεται με αναφορές σε ένα περισσότερο βιολογικό πρότυπο, όπου η πόλη δεν είναι ένα οχυρό, αλλά ένας οργανισμός που αναπαράγεται, εξαπλώνεται και εξελίσσεται, μαζί με τη κοινωνία του - άποψη που υπαινίσσει ένα μαλλον μαρξιστικό πρότυπο.

3.28 T.Garnier, To κέντρο της βιομηχανικής πόλης με κτήρια σε ρομβοειδές σχήμα.

49

Paolo Sica, Storia dell'urbanistica 2. L’Ottocento, Editori Laterza,1977 σ. 53

59

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

[ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ ] Η ευρωπαϊκή Αναγέννηση αντιπροσωπεύει την ιστορική τομή όπου σηματοδοτείται, ανάμεσα σε πολλά άλλα, από την εμφάνιση πολυάριθμης σειράς σχεδιαστικών προτάσεων για ιδεώδεις πόλεις. Το γεγονός αυτό οφείλεται στην επικράτηση μίας νέας κοσμοαντίληψης: Η Αναγέννηση στράφηκε προς τη κλασική αρχαιότητα για την αναζήτηση της ελληνικής γραμματείας και της τέχνης που θα της επέτρεπε μορφοποιήσει ευκολότερα τη δική της πλούσια ζωή και αυτό αποτελεί δείγμα νεωτερικότητας. Η αλλαγή προσήμου όμως, οφείλεται και σε μία παράδοση όπου η συνείδηση της διαφοράς ήταν άρρηκτα συνυφασμένη με τη συνείδηση της συνέχειας. Η Αναγέννηση, αντίθετα με το Μεσαίωνα, ανακαλύπτει τη συγγένειά της με τον κλασικό πολιτισμό, όταν ακριβώς αντιλαμβάνεται την ιστορική απόσταση που τη χωρίζει από αυτόν. Η ιδέα λοιπόν, ενός άπειρου και ομοιογενούς χώρου, σε οποιαδήποτε περιοχή του οποίου ισχύουν οι ίδιοι φυσικοί και μαθηματικοί νόμοι, μπορεί να μην ειχε συστηματοποιηθεί φιλοσοφικά, αλλά ενυπήρχε στη μέθοδο της προοπτικής απεικόνισης και οργάνωσης του χώρου που είχαν προαγάγει οι ιταλοί ζωγράφοι και αρχιτέκτονες του Κουατροτσέντο. Στο πλαίσιο της νέας αυτής κοσμοαντίληψης, το πολεοδομικό σχέδιο, σε όρους de novo πολεοδόμησης, δεν έπαυε πια να είναι το ωχρό συμβολικό ανάλογο ενός υπερβατικού κοσμολογικού προτύπου. Αν ο Θεός, μέσα στο άπειρο και αδιαφοροποίητο από μόνο του χώρο, είχε πλάσει νομοτελειακά ρυθμισμένο, ο αρχιτέκτονας-πολεοδόμος είχε κάθε δικαίωμα να ρυθμίσει με αντίστοιχη τελειότητα το δικό του χωρικό δημιούργημα, την πόλη, αφού μπορούσε πλέον να μεταφέρει από την ουράνια σφαίρα στον επίγειο τόπο, αυτούσιους τους αίδιους μαθηματικούς νόμους που διέπουν την harmonia mundi50. Η ιεραρχική οργάνωση του χώρου μίας ευρύτερης επικράτειας ή της ίδιας της πόλης εκφράζει τη προσπάθεια οργάνωσης της κοινωνίας σε διοικητικές, οικονομικο-κοινωνικές ή και απλώς γεωγραφικές περιοχές. Αυτό που διακρίνει τον ουτοπικό χώρο είναι η έμφαση στην αριθμητική κανονικότητα των διαιρέσεων που διαμορφώνουν την ιεραρχική κλίμακα, αλλά και στην ομοιομορφία των μονάδων, σε κάθε βαθμίδα της. Η κανονικότητα στη γεωμετρία και η ομοιομορφία αποτελούν πάγια αιτήματα της ουτοπικής λογικής που θέλγεται από κάθε είδους ευταξία και εν προκειμένω, απο την αριθμητική. Είναι η απάντηση στο χάος της φύσης που περιβάλλει τον άνθρωπο, περιβάλλον εχθρικό απο το οποίο προσπαθεί να διαφοροποιηθεί και να προστατευτεί. Είναι όμως και η ιδέα της ισότητας των πολιτών, ιδιαίτερα στο τομέα της κατοικίας, που πρεσβεύει η Αναγέννηση, και εκφράζεται μέσω των τέλειων γεωμετρικών σχημάτων. Παράλληλα, ό,τι διακρίνει την ουτοπική σκέψη, δεν είναι απλώς μία δικαιολογημένη διάθεση εκλογίκευσης του συστήματος των αστικών λειτουργιών και της διάταξής του στο χώρο, αλλά η εμμονή σε λεπτομερείς διακρίσεις και ταξινομήσεις των λειτουργιών αυτών και στη σαφήνεια του διαχωρισμού των αντίστοιχων χρήσεων γης. Αυτό όμως που ενδιαφέρει περισσότερο τους συντάκτες των Ουτοπιών ήταν να αποτυπώσουν μια λειτουργικά και αισθητικά εντελή forma urbis. ΄Γι αυτό και αρκετοί σημερινοί μελετητές δίσταζαν να τα χαρακτηρίσουν ουτοπικά. Ουτοπικός - ας το διευκρινίσουμε ακόμα μία φορά - λόγω μίας ορισμένης λογικής που διέπει το ίδιο το σχέδιο, και όχι επειδή αυτό αποδείχθηκε ανεφάρμοστο. Με αυτό το τρόπο, τα σχέδια αυτά μαρτυρούν ένα σαφώς ουτοπικό ήθος, αφού υπέτασσαν τα κύρια στοιχεία της παραδοσιακής πόλης - το αμυντικό περιτοίχισμα με τις πύλες του, τους δρόμους, τις πλατείες και τις οικοδομικές νησίδες - σ’ ένα άκαμπτο 3.29 Tomasso Campanella - Η πόλη του Ηλίου γεωμετρικό σχηματισμό αφηρημένης τελειότητας51. Διάγραμμα κάτοψης.

50

60

51

Σάββας Κονταράτος, Ουτοπία και Πολεοδομία, Δεύτερος Τόμος, Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2014, σ. 325 στο ίδιο, σ. 325

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 | Οι πρώτες - πρώιμες ουτοπικές προσεγγίσεις και η παλαιότερη Αρχιτεκτονική

Η γεωμετρία του πολεοδομικού σχεδίου ενέχει και έναν κοσμικό συμβολισμό. Το τετράγωνο, προσανατολισμένο στα 4 σημεία του ορίζοντα, και ο κύκλος, η προβολή της ουράνιας σφαίρας επί τη Γή, ήταν περιγράμματα, κλειστά και νομοτελειακά, που καθιστούσαν τη πόλη μήτρα για την επανένταξη των ανθρώπων στην αρμονία του σύμπαντος52. Και αυτός ο εύτακτα γεωμετρημενος πολεοδομικός σχηματισμός, αναδεικνύεται σε αμάχητο τεκμήριο της εύρυθμης λειτουργίας του κοινωνικοπολιτικού συστήματος. Η γεωμετρία αυτή του χώρου, παρά τον έκδηλο αστρονομικό συμβολισμό (όπως στην Ηλιούπολη του T. Campannella), είναι μάλλον απαύγασμα του ανθρώπινου λόγου, παρά δείγμα υποταγής στη θεία τάξη.

3.30 “Η Πόλη του Σοφού” Προμετωπίδα στη γαλλική έκδοση του A.F. Doni, Les mondes célestes et infernaux, Λυόν, 1578.

Οι Ουτοπίες του 18ου και 19ου μεταβάλλουν αυτή την κοσμική τάξη της αναγεννησιακής πόλης και τη προσγειώνουν σε τόπο, θέτοντας στο προσκήνιο την ανθρώπινη δραστηριότητα και καθημερινότητα. Ο ιταλικός κήπος του 16ου και 17ου αιώνα, γεωμετρικόποιημένος σύμφωνα με τους νόμους των αριθμών και της προοπτικής, πραγματώνει αρχικά ένα καθαρά ουτοπικό αίτημα για την εποχή: τη πλήρη υποταγή της ίδιας της φύσης. Όμως, οι ουτοπίες, όπως τα “townships”, το Φαλανστήριο, ή και η Κηπούπολη προσπαθούν να μεταβάλλουν αυτή τη σχέση προς μία πιο αρμονική συνύπαρξη. Η ουτοπική πόλη, τη περίοδο του Γαλλικού Νεοκλασικισμού και του Όψιμου Διαφωτισμού δεν έχει συμβάλλει ουσιαστικά στην εξέλιξη της πολεοδόμησης και ανοικοδόμησης των πόλεων. Παρόλα αυτά, προετοιμάζεται το έδαφος για τη προβιομηχανική πόλη και το Μοντέρνο Κίνημα που θα παρουσιάσει λαμπρές προτάσεις για τη πόλη. Πίσω από όλα αυτά τα οράματα, υπάρχει μία πολιτική θέση και μία προσπάθεια για συγκρότηση Ταυτότητας. Είναι η ανατολή μίας νέας κοινωνίας με βλέψεις, που προσπαθεί να συγκροτήσει μία Πνευματικότητα, συνολικής Πολιτικής, όχι μόνο μία πολιτιστική υλική κληρονομιά. Και ίσως για πρώτη φορά η προσχεδιασμένη πολεοδόμηση αποτέλεσε βασικό και μάλλον τελεσφόρο εργαλείο για την εδραίωση της κυριαρχίας του ευρωπαίου ανθρώπου, όχι μόνο σε μία άλλη ήπειρο53, αλλά και επί της Γης. Ο Κονσιντεράν, όταν τονίζει οτί ο αρχιτέκτονας, “στοχαζόμενος για την αρχιτεκτονική (architectonique), την καλύτερα προσαρμοσμένη στην ανθρώπινη φύση, θα συναντούσε εξάπαντος τη κοινωνική μορφή, τη καλύτερα προσαρμοσμένη σε αυτήν ακριβώς τη φύση”54. Και είναι η ιδέα τούτη, της καθοριστικής επίδρασης του δομημένου περιβάλλοντος στη συμπεριφορά του κοινωνικού σώματος, που θα εκθρέψει, όπως θα δούμε, το ουτοπικό πάθος της μοντέρνας πολεοδομίας.

3.31 Εφαρμογή της Νεότερης Πολεοδομίας στα "κιμπούτς" - (αρχιτέκτων: Σ. Μπίγκελς) 52 Εξ’ού και οι ονομασίες “homo ad quadrum” και “homo ad circulum” που απαντούν, χωριστά ή συνδυασμένα, σε όλες σχεδόν τις εικονογραφημένες εκδόσεις του βιτρουβιανού κειμένου 53 Σάββας Κονταράτος, Ουτοπία και Πολεοδομία, Δεύτερος Τόμος, Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2014, σ. 326 54 Description du Phalanstère. Βλ. Françoise Choay, L’urbanisme: Utopies et Réalites, Éditions du Seuil, Παρίσι, 1965, σ. 118

61

4.0 Τάσης Παπαϊωάννου, σκίτσο "Το Φανταστικό Τοπίο".

| κε φ ά λα ι ο 4 | Το “ Δ ώρ ο ” της Αρχιτεκτ ον ική ς Ο υ τ ο π ί α ς κα ι τη ς κο ι νω ν ι κ ή ς π ε ρ ι γ ρα φ ή ς

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΠΡΑΞΗ ΤΟΥ ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΩΣ ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ Ο σχεδιασμός, το σχέδιο, όπως η λογοτεχνία, όπως και το κείμενο είναι ένας τρόπος να χτίσουμε την ουτοπία. Εμείς οι αρχιτέκτονες όμως, διαθέτουμε το πλεονέκτημα της σχεδιαστικής ευχέρειας. Όταν σχεδιάζω, πολλές φορές σχεδιάζω πράγματα που δε θα καταφέρω να χτίσω ποτέ. Είναι όμως άκρως απαραίτητο για να συγκροτήσω την ακεραιότητα της σκέψης μου και της συμπεριφοράς μου. Εμείς οι αρχιτέκτονες είμαστε εθισμένοι στην ουτοπική έκφραση, όπως και οι ζωγράφοι ή οι λογοτέχνες. Είμαστε όμως χειροτέχνες. Έχουμε το δώρο, την ευλογία να μπορούμε να σκεφτούμε την ουτοπία. Μέσω δηλαδη του σχεδίου, μπορώ να ελέγξω το μέλλον. Είναι μεγάλο όπλο, ένας τρόπος για να γειώσω τις ανησυχίες μου και δώσω απαντήσεις στον εαυτό μου, κι ας μη υλοποιηθούν ποτέ. Η Αρχιτεκτονική, εκτός από τη πράξη του κατοικείν, είναι και στοχαστική πράξη. Είναι ένας τρόπος να συγκροτήσω ταυτότητα, ένα σύστημα έκφρασης, κατανοώντας παράλληλα τη Συμβολική τάξη των πραγμάτων. Ιστορικά, η καλλιτεχνική δημιουργία γίνεται αποδεκτή για πρώτη φορά στην Αναγέννηση. Η αυταρχική επιβολή της Καθολικης Εκκλησίας θα οδηγήσει στην αμφισβήτηση και, εν τέλει, στη παρακμή της απόλυτης εξουσίας της. Και αυτη η αμφισβήτηση θα επιφέρει κοινωνικές αλλαγές που θα επηρεάσουν και το δικαίωμα του δημιουργείν. Δικαίωμα όπου, μέχρι πρότινος, ήταν προνόμιο μόνο του Θεού και που στη συνέχεια θα διαφοροποιήσει τα έργα του Μόρ και της Ιταλικής Αναγέννησης. Η ανώνυμη συντεχνία της συλλογικότητας του χειροτέχνη, που φτάνει μέχρι τον μεσαίωνα, αντικαθίσταται από τη νεοσύστατη αναγεννησιακή ατομική δημιουργία του καλλιτέχνη. Ο χειροτέχνης, σε αντίθεση με τον καλλιτέχνη, μπορεί να υπέμενε πολυάριθμους καταναγκασμούς, αλλά το κατεξοχήν κύριο χαρακτηριστικό του είναι να παράγει έργα με κοινωνική σκοπιμότητα55. Ταυτόχρονα, το υποκείμενο-δημιουργός, που κάνει την εμφάνισή του στα τέλη του 15ου αιώνα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο στη βάση του με την εξουσία. Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά είναι αυτά που θα ξεχωρίσουν τον Τόμας Μορ από τους αναγεννησιακούς δημιουργούς, σε πολεοδομικό επίπεδο. Επομένως, η ικανότητα του χειροτέχνη να αναπαριστά και να σχηματοποιεί τα όνειρα, είναι μία μέγιστη πράξη ουτοπίας. Αντιπροσωπεύει τη φιλοδοξία για αρμονία και εμπιστοσύνη ανάμεσα στο ανθρώπινο γένος, με μία τάση για απόδοση του “κοινού καλού”. Προκαλλώντας το όνειρο και την επιθυμία στους ανθρώπους, οι καλλιτέχνες-δημιουργοί προωθούν αυτο το υποσυνείδητο όνειρο, που οραματίζεται μία καλύτερη κοινωνία. Είμαστε λοιπόν Αρχιτέκτονες. Κάνουμε μία τέχνη που αναπαριστά τις ιδέες που έχουμε για το κόσμο, τις προτάσεις μας γι αυτό το κόσμο, για το πώς διαβάζουμε, φανταζόμαστε, θεωρούμε, για το πώς ζούμε. Διαθέτουμε όμως παιδεία κατασκευαστική56 και ποιητική. Πλάθουμε μία τέχνη που ανακατασκευάζει τα πιο βαθιά μας όνειρα, που ξαναδιαβάζει τη κοινωνία και τη πολλαπλή της πραγματικότητα. Είναι μία τέχνη που πιάνει το αόρατο, και το καθιστά ορατό. Και μέσα από αυτή τη διαδικασία του χεριού που πιάνει το μολύβι, και μέσα από μία περίπλοκη διαδικασία, γεμάτη μαγεία, γεμάτη από το ανεξήγητο του ενστίκτου, μπορεί να δημιουργήσει νέες συνθήκες, νέες πραγματικότητες, να αναζωπυρώσει το φαντασιακό και τη ζωή.

4.1 Η "κρεμαστή πόλη", σκίτσο 55

64

56

Marc Jimenez, Τί είναι αισθητική, Εκδόσεις Νεφέλη, 2014, σ. 30-33 Κωνσταντίνος Μωραΐτης, Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του Τόπου, Εκδ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, Αθήνα, 2015, σ. 22

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 | Το “Δώρο” της Αρχιτεκτονικής Ουτοπίας και της κοινωνικής περιγραφής

Είμαστε λοιπόν Δημιουργοί, όχι συντηρητές της ζωής. Επαναπροσδιορίζουμε τον εαυτό μας, τη ψυχοσύνθεση μας, τη Ταυτότητά μας άρα και το περιβάλλον μας, μέσα από τη δημιουργία μας. Η αρχιτεκτονική και το σχέδιο μπορεί να δώσουν εποπτική μορφή, σχεδιαστική στο φαντασιακό και στην επιθυμία. Καταφέρνουμε να περιγράψουμε την ουτοπία. Και αυτό είναι ευτυχία. Γι αυτό το λόγο, μπορούμε και να παράξουμε πρωτοπορία. Ο Μοντερνισμός είπε ακριβώς αυτό: οφείλεις να είσαι διαρκώς πρωτοπόρος. Και τι σημαίνει πρωτοπορία σήμερα, τί μοντερνισμός; Ίσως, θα έλεγε κανείς ότι είναι η προσπάθεια εφαρμογής της εκάστοτε σύγχρονης εικόνας μας για την ουτοπία. Αποτελεί καθήκον αλλά και προτέρημά μας να μπορούμε να αφουγκραζόμαστε την εποχή μας, να επαναπροσδιορίζουμε τις σχέσεις που μας συνδέουν και το πλαίσιο στο οποίο ζούμε και κατοικούμε. Και έτσι, να ξαναπιάνουμε το μολύβι, με έμπειρο χέρι αλλα νέο μυαλό και να πρωτοπορούμε. Η ικανότητα σύλληψης και επαναδημιουργίας ενός κόσμου μέσα από μία τέχνη και επιστήμη, αλλά και η γνώση των εργαλείων για την αναπαράστασή του, αποτελεί το “Δώρο” της Αρχιτεκτονικής, το οποίο καθημερινά δοκιμάζουμε και μας δοκιμάζει. Είναι αυτό που μας κάνει να ονειρευόμαστε περισσότερο, να επιθυμούμε περισσότερο, είναι ο σκοπός για τον οποίο παλεύουμε.

4.2 Paul Klee, Angelus Novus, 1920, Μουσείο του Ισραήλ.

Είναι η δική μας Ουτοπία. Ας τη βαλουμε λοιπόν κάτω, ας τη μετρήσουμε, όσο και αυτή μας μετρά και μας ζυγίζει, και ας ξανασχεδιάσουμε ξανά, με νέο Πνεύμα.

4.3 Δ. Πικιώνης, Σχέδιο των Δελφών στο κέντρο της πόλης

4.4 Αεροφωτογραφία της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π. Αθήνας

65

5.0 H μακέτα του Le Corbusier's για το Plan Voisin,1964.

| κε φ ά λα ι ο 5 | Ν εωτερικέ ς - Σύγχ ρ ο νε ς Ο υ τ ο π ί ε ς

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ: Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΚΑΙ Η ΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Έτσι και ο μοντερνισμός έθεσε τα δικά του κριτήρια για τη ζωή στις πόλεις... Το μοντέρνο ήρθε με διάθεση ριζικής απεξαρτησίας από τις καθιερωμένες συμβάσεις. Ο κλονισμός των θεμελίων της κλασικής φυσικής και οι βαθιές τομές στις επιστήμες του ανθρώπου και τη φιλοσοφία που επήλθαν, σε συνδυασμό με τα νέα υλικά και τις νέες εφευρέσεις, γέννησαν μία νέα πραγματικότητα, που εμπνέεται από το “σύγχρονο μηχανικό κόσμο”41, και προορίζεται να αποτελέσει την ωραιότερη έκφρασή του. Αρχικά, στους διάφορους τομείς της καλλιτεχνικής δημιουργίας εκδηλώνονται προτάσεις φουτουριστικής αρχιτεκτονικής, είτε σε μορφή απεικονίσεων, όπως αυτές του Antonio Sant’Elia για τη Νέα Πόλη, είτε με μανιφέστα της Φουτουριστικής από τον Filippo Tommaso Marinetti (1914). Ειδικά στις απεικονίσεις του πρώτου, κυριαρχούν σε υπερθετικό βαθμό τα πλέον καινοφανή στοιχεία των σύγχρονων μητροπολιτικών κέντρων: ο εμβληματικός σταθμός ηλεκτροπαραγωγής - σύμβολο του νέου τεχνικού πολιτισμού -, τα πολυόροφα κτίρια κατοικίας με τη βαθμιδωτη κατανομή και τους τονισμένους εξωτερικά πύργους-φρέατα των ανελκυστήρων, η βυθισμένη στο έδαφος πολυεπίπεδη αστική κυκλοφορία, όλα δομημένα με νέα υλικά - οπλισμένο σκυρόδεμα, σίδερο και γυαλί - και μορφολογημένα με τον πιο απέριττο τρόπο.

5.1 «Τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της φουτουριστικής αρχιτεκτονικής θα αφορούν την παροδικότητα και την παλαίωση. [...]Τα σπίτια μας θα διαρούν πολύ λιγότερο από ότι εμείς. Κάθε γενιά θα πρέπει να χτίσει την πόλη της.»

- Filippo Tommaso Marinetti

Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ Ακόμα όμως και τα υλικά είχαν αποκτήσει μία άλλη νοηματοδότηση. Η αρχιτεκτονική του τούβλου αντικαθίσταται από την “γυάλινη αρχιτεκτονική”, όπου αφήνει το φως του ήλιου, του φεγγαριού και των άστρων να περάσει στους καθημερινούς χώρους οικίας. Είναι φανερό πως το διάφανο, ή το διαφώτιστο γυαλί αναδέχεται εδώ τη λειτουργία που είχαν ανέκαθεν οι πολύτιμοι λίθοι, ως σύμβολα καθαρότητας και λαμπρότητας. Ο Πάουλ Σέερμπαρτ αναφέρει στο κείμενό του χαρακτηριστικά οτι “το διάφανο αποτελεί μία αλληγορία μίας νέας συλλογικής καθαρότητας· προϊόν ενός εξευγενισμού της ύλης του, ενώ συμβολίζει το πέρασμα από το πραγματικό στο μη πραγματικό, από το βάρος στην έλλειψη βαρύτητας· με αυτή την έννοια είναι μία αλληγορία κοσμικής απελευθέρωσης.”. Ο ανεστραμμένος αυτός ντετερμινισμός στη σχέση κοινωνίας και δομημένου περιβάλλοντος, θα αποτελέσει, όπως θα δούμε, μία από τις βασικές προϋποθέσεις του αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού ουτοπισμού του Μοντέρνου Κινήματος.

5.2 Antonio Sant’Elia, “La citta` nuova”, 1914. Στο κείμενο του Σέερμπαρτ μοιάζει να ενεργοποιείται και μία ιδέα της ρομαντικής Natur-philosophie: οτί το κρύσταλλο, του οποίου τη δομή την έχει ερευνήσει ο Ρενέ Ζυστ Αυί (Essai d’une théorie sur la structure des cristaux, 1784), αντιπροσωπεύει το ανόργανο, το διαποτισμένο με

42

68

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 | Νεωτερικές - Σύγχρονες Ουτοπίες

ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Παράλληλα, από κάποια εποχή κι έπειτα, η αρχιτεκτονική συνδέεται με το Βιολογικό πρότυπο και δανείζεται καινούργιους όρους από άλλες επιστήμες (κυρίως τις θετικές επιστήμες, εποχή όπου η Βιολογία πρωτοστατούσε στις ανακαλύψεις). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τάσης, αποτελεί η λέξη “λειτουργία”, η οποία αρχικά, χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει τη δράση και τη χρησιμότητα των οργάνων του ανθρώπινου σώματος και οργανισμού. O Louis Sullivan γράφει για πρώτη φορά τη γνωστή φράση “Form follows Function” [= η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία], αναφερόμενος στο Wainwright Building (1891), ουρανοξύστη στο St. Louis, στις Η.Π.Α.. Πίστευε ότι “το εξωτερικό ενός ψηλού κτηρίου γραφείων θα πρέπει να αντανακλά το εσωτερικό των καθηκόντων της και η διακόσμηση πρέπει να προέρχεται από τη φύση”. Όσον αφορά τη διαμόρφωση τοπίου και την εγκατάσταση σε δομές κατοίκησης, ιστορικά, ξεχωρίζουν δύο εξέχουσες τάσεις: Η πρώτη κλίνει προς τη συνθήκη του λογικού ή ρασιοναλιστικού, και του γεωμετρικού, η δεύτερη συνδέεται περισσότερο με το φυσικότροπο και το οργανικό. Αυτές οι αντιτιθέμενες μεταξύ τους απόψεις, είναι εμφανείς σε όλους τους πολιτισμούς και έχουν χρησιμοποιηθεί από τις διάφορες κουλτούρες, πρώιμες και ύστερες. Είναι προσεγγίσεις που ανέκαθεν χρησιμοποιούνταν και οι δύο· δε θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τη μία κυρίαρχη της άλλης59.

5.3 Louis Sullivan, Wainrwight Building, St. Louis, Η.Π.Α., 1891

Με την έλευση του Μοντέρνου κινήματος τον 20ο αιώνα, η πόλη γίνεται κατεξοχήν αντικείμενο σχεδιασμού. Οι ευρωπαϊκές πόλεις και οι οικονομίες βιομηχανοποιήθηκαν και έτσι η αστικοποίηση αυξήθηκε εκθετικά. Παράλληλα, οι τεχνολογικές εξελίξεις βελτίωσαν σημαντικές πτυχές της ζωής, ενώ διαμόρφωσαν και τη νέα κοινωνία της παραγωγής και της κατανάλωσης.

5.4 Toyo Ito, “Meiso no Mori”, Municipal Funeral Hall, 2006. οργανική ζωή, ή “το πνευματικό μέσα στο υλικό”, κατά τον ορισμό του Σέλλινγκ.

59 Sigfried Giedion, Space, Time and Architecture, Cambridge: Harvard University Press, 2008, σ. 414

5.5 Όψη από το εσωτερικό.

69

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

«Η ενεργός δέσμευση στον εκσυγχρονισμό περιλάμβανε μια αναδιοργάνωση των κύκλων παραγωγής-διανομής-κατανάλωσης, και ως εκ τούτου του κεντρικού παραγωγικού μηχανισμού, της μητρόπολης.»60. Η πόλη έπρεπε, δηλαδή, «να αναλάβει την πτυχή μιας παραγωγικής μηχανής και να επιτύχει την εμφάνιση μιας γενικής προλεταριοποίησης στην αστική δομή και στον μηχανισμό διανομής και κατανάλωσης»61. “Η νέα πόλη δε μπορούσε να είναι υποταγμένη σε κανένα νόμο ιστορικής συνέχειας”, αναφέρει συγκεκριμένα ο Sant’elia, ενώ “το όραμά που προβάλλεται γι αυτή είναι να μοιάζει με ένα μεγάλο, πολυθόρυβο ναυπηγείο και να είναι σε όλα τα μέρη της ευκίνητη, ζωηρή και δυναμική”62. Και τα πιο καινοφανή χαρακτηριστικά που τη συνοδεύουν είναι: το εκτεταμένο και ραγδαία μεταβαλλόμενο τοπίο τα συνεχώς μετακινούμενα πλήθη οι πρωτοφανείς μηχανικές ταχύτητες, ο καταιγισμός από πολλά και ετερόκλητα ερεθίσματα και τελικά, εκείνη η νέα αίσθηση χώρου και χρόνου που συνθέτει την ιδέα της “ταυτοχρονικότητας” (simultaneità), ως λυρικής και πλαστικής έκφρασης του δυναμισμού της σύγχρονης ζωής. Δεν άργησαν να εμφανιστούν τρεις διαφορετικές κατηγορίες υποστηρικτών του μοντέρνου. Οι φουτουριστές απέβλεπαν στην επίταση του δυναμισμού και της φαντασμαγορίας της σύγχρονης μεγαλούπολης, στον πολλαπλασιασμό και στη ταχύτερη εναλλαγή των ερεθισματων που εξέπεμπε, με την ελπίδα οτι η νέα αυτή αισθητηριακή εμπειρία - πρώτη φορά αντιμετωπίζεται ως τέτοια - θα απελευθέρωνε τον ανθρώπινο εγκέφαλο από τις μνήμες και τις συνήθειες του παρελθόντος και θα τον έκανε πιο ελαστικό και πιο δραστήριο. Οι εξπρεσιονιστές, προσπαθώντας να ξορκίσουν τους φόβους που τους προκαλούσαν ο γιγαντισμός και η απανθρωπιά της μεγαλούπολης, έπλαθαν αρχιτεκτονικές εικόνες, συμβολικές μίας επερχόμενης κοινωνικής και περιβαλλοντικής παλιγγενεσίας. Γρήγορα 5.6 Le Corbusier, σκίτσο για τη βιομηχανική πόλη. όμως πήραν το προβάδισμα οι εκπρόσωποι των ρασιοναλιστικών τάσεων, με κύρια μορφή τον Le Corbusier, οι οποίοι θέλησαν να κατακτήσουν τη σύγχρονη πόλη αντικείμενο νηφάλιας κριτικής θεώρησης για να προχωρήσουν σε μία έλλογα σχεδιασμένη αναδομηση της63.

Emre Alturk, XXL, METROPOLIS AS THE OBJECT OF ARCHITECTURE, Middle East Technical University, 2004, σ. 38 Manfredo Tafuri, Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development, Cambridge: The MIT Press, 1979, σ. 116 62 Saint’ Elia, στην έκθεση του με σχέδια για τη Città Nuova (Νέα Πόλη), 1914 63 Σάββας Κονταράτος, “Ουτοπία και Πολεοδομία”, Δεύτερος Τόμος, Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθηνα 2014, σελ. 329 60 61

70

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 | Νεωτερικές - Σύγχρονες Ουτοπίες

Η “ΠΟΛΗ - ΜΗΧΑΝΗ” ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥ “Η μεγάλη πόλη είναι μία ενότητα. [...] στη δομή της, ολόκληρη η μοντέρνα πόλη γίνεται μία τεράστια “κοινωνική μηχανή.”64 “Όταν ένα τεχνικό σχέδιο έχει σχεδιαστεί (με σχήματα και αποδείξεις), υπάρχει. Μόνο οι [παθητικοί] θεατές, χάσκες, ανίκανοι, χρειάζονται τη βεβαιότητα που προέρχεται από την εκτέλεση. Η Ακτινοβολούσα Πόλη που θα διαλύσει την αγωνία μας που θα διαδεχθεί το κυρίαρχο ακόμη σκότος - υπάρχει στα χαρτιά. Περιμένουμε το ΟΚ από μία εξουσία που θα έρθει και θα κυριαρχήσει.” 65 - Le Corbusier, La Ville Radieuse, 1935

5.7 Le Corbusier, προοπτικό σχέδιο για το “Plan Voisin”, άποψη του κέντρου της πόλης. Η προοπτική θυμίζει τις ουρμπινικές προοτπικές της Città Ideale. Η διαφορά εδώ έγκειται στη κάποια μικρή υπόνοια ύπαρξης της ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας

Στην αρχιτεκτονική, αυτός ο νέος βιομηχανικός ρόλος εξελίχθηκε, χάριν σε προσωπικότητες όπως ο Le Corbusier. Ανελκυστήρες, σκυρόδεμα, μέταλλο και προκατασκευασμένα υλικά επέτρεψαν μεγαλύτερα και ψηλότερα κτίρια, ενώ ο σχεδιασμός βελτίωσε σημαντικά τις συνθήκες υγιεινής σε όλους τους χώρους των κτιρίων.

Ο παλαιός κόσμος είχε καταρρεύσει και στη θέση του είχε οικοδομηθεί ένας καινούριος. Ο πόλεμος, με τις οδυνηρές εμπειρίες και τις μεγάλες ανατροπές που προκάλεσε, έδρασε σαν καταλύτης για την εκδήλωση ριζοσπαστικών διαθέσεων σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής. Και αν η πολιτική σκέψη

είχε χρέος να επινοήσει και να πλάσει τους θεσμούς του καινούριου αυτού κόσμου, η αρχιτεκτονική και πολεοδομική σκέψη όφειλε να προτυπώσει την αισθητή μορφή του, το υλικοτεχνικό περιβάλλον του.

Manfredo Tafuri, Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development, Cambridge: The MIT Press, 1979, σ. 104 Le Corbusier, La Ville Radieuse. Éléments d’une doctrine d’urbanisme pour l’équipement de la civilisation machiniste, Μπουλόν-Μπιγιανκούρ, Editions de l’Architecture d’aujourd’hui, 1935, σ. 9

64 65

71

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Le Corbusier: “Η Ακτινοβολούσα πόλη” ή Ville Radieuse, Paris, 1930 Η Ville Radieuse του Le Corbusier - ή η πόλη των 3 εκατομμυρίων - αποτελεί ένα όραμα μίας επίλεκτης καπιταλιστικής πόλης, διοίκησης και ελέγχου, με κηπουπόλεις για τους εργάτες, χωροθετημένες, όπως και οι βιομηχανίες, πέρα από τη “περιοχή ασφαλείας, της ζώνης του πρασίνου που περιέβαλλε τη πόλη.”66. “Η ίδια η πόλη, που είχε την υφή ανατολίτικου χαλιού και ήταν τέσσερις φορές περίπου μεγαλύτερη σε επιφάνεια από το Manhattan, περιελάμβανε δεκαώροφα μέχρι και δωδεκαώροφα κτίρια και είκοσι τέσσερις πύργους γραφείων με εξήντα ορόφους, στο κέντρο. Οι ίδιοι υαλόφρακτοι πύργοι γραφείων - οι λεγόμενοι καρτεσιανοί ουρανοξύστες - με τη σταυροειδή τους κάτοψη και το οδοντωτό τους προφίλ, δεδομένου ότι αποτελούσαν κέντρα κοσμικής εξουσίας, είχαν τη πρόθεση να αντικαταστήσουν τα θρησκευτικά κέντρα της παραδοσιακής πόλης.”67. Σε αυτά, προβλεπόταν να δραστηριοποιούνται μέλη της σύγχρονης ιντελιγκέντσιας ηγετικά στελέχη των επιχειρησεων, της βιομηχανίας, των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων ή της πολιτικής, αλλά και επιστήμονες, παιδαγωγοί, στοχαστές ,καλλιτέχνες, μουσικοί, αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι.

Η όλη χωροθέτηση των λειτουργιών διαρθρωνόταν σε ζώνες, από το κέντρο προς τη περιφέρεια, οργανωμένες σε μία εσχαροειδή πολεοδόμηση, με διαγωνίους λεωφόρους να τη διασχίζουν. Το κοσμικό κέντρο της ιντελιγκέντσιας, όπως περιγράψαμε, περιβαλλόταν από το γραφικό (picturesque) πάρκο, που όριζε τη ταξική διάκριση ανάμεσα στους επίλεκτους της πόλης και το προλεταριάτο των προαστίων. Εκτός αυτού, προσέφερε τις “ουσιώδεις απολαύσεις” του ήλιου και του πρασίνου, επρόκειτο να διευκολύνει τις μετακινήσεις, σύμφωνα με το επιχειρηματικό απόφθεγμα του Le Corbusier: ότι “μία πόλη φτιαγμένη για τη ταχύτητα, είναι μία πόλη προορισμένη να πετύχει”68. “Αυτό ήταν και ένα μέρος της ρητορικής την οποία συνόδευε και την πρότασή του για το Παρίσι· του “Plan Voisin” του 1925 - της παράδοξης αυτής άποψης που θεωρούσε ότι “το αυτοκίνητο, έχοντας καταστρέψει πραγματικά τη πόλη, μπορούσε πια να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για τη σωτηρία της.”69. Η κατοικίες χωρίζονταν σε 2 κατηγορίες, ταξικής φύσης: οι λεγόμενες “πολυκατοικίες - επαύλεις” (immeubles - villas) ήταν διώροφα διαμερίσματα σε πολυώροφες κατασκευές, οι οποίες αναπτύσσονταν γύρω από κοινόχρηστους κήπους, περιφερειακά του κοσμικού κέντρου των ουρανοξυστών·

οι δε βιομηχανικές εργατικές κατοικίες θα διαρθρώνονταν σε συνεχόμενα σπίτια, τύπου Dom-ino, και θα τοποθετούνταν στις προαστιακές κηπουπόλεις, στα περίχωρα της πόλης. Η κατηγοριοποίηση και ο διαχωρισμός της κατοικίας, αντανακλούσαν σαφώς τη κοινωνική ιεραρχία και ανταποκρίνοντας σε διαφορετικούς τρόπους ζωής, αλλά και σε συνθήκες κοινωνικής κινητικότητας που αφαιρούσαν κάθε νόημα από τη πρόσδεση σε μία μόνιμη εστία και τη ταύτιση με μία ορισμένη γειτονιά. Είναι ένα αίτημα που δε βρήκε πάτημα στις ιδέες του Le Corbusier, καθώς πίστευε πως ο αυστηρά οργανωμένος αστικός χώρος αποτελεί προϋπόθεση, όχι μόνο για την εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου και την αποτελεσματικότητα των συλλογικών δράσεων, αλλά και για τη διασφάλιση μίας ιδιωτικής σφαίρας, στην οποία το άτομο θα ξαναέβρισκε την ελευθερία του70. Βέβαια, η άποψη αυτή κρύβει και μία αποφυγή στη πολιτικοποίηση και χαρακτηρισμό των γειτονιών, προκειμένου να αποφευχθούν οι όποιες αναταραχές δημιουργηθούν. Η χωρική της έκφανση στο σχέδιο, με την έλλειψη πολλαπλών “κέντρων” με πολιτική ταυτότητα, είναι εμφανής.

5.8 Le Corbusier, Κάτοψη για μία σύγχρονη πόλη για 3 εκατομμύρια κατοίκους,1922.

Kenneth Frampton, ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ, Αθήνα: Εκδ. Θεμέλιο, 2009, σ. 144 στο ίδιο, σ. 144 68 Le Corbusier, The City of Tomorrow and Its Planning, Mineola, New York: Dove Publications, 1987, 1st edition 1929, σ. 141-46 69 Kenneth Frampton, ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2009, σ. 145 70 Συγκεκριμένα, ο Le Corbusier έγραφε οτι “Η μοντέρνα οργάνωση οφείλει, με την έλλογη διευθέτηση της συλλογικότητας, να απολυτρώσει, να απελευθερώσει το άτομο.” - Le Corbusier, Précisions sur un état présent de l’architecture et de l’urbanisme, Crès, Παρίσι, 1930, σ. 217 66 67

72

73

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Γενικότερα χαρακτηριστικά της Ακτινοβολούσας Πόλης που αξίζει να σημειωθούν είναι οτί το κέντρο της πόλης αναπτύσσεται κατακόρυφα, ενώ στα περίχωρα οριζόντια. Κατασκευάζεται μία επιθυμητή συμπτυξη του χώρου και χρόνου στα πλαίσια “μίας αρχιτεκτονικής, βασιζόμενη στη προγραμματιστική και σχεδιαστική αναδιοργάνωση της κτιριακής παραγωγής και της πόλης ως παραγωγικού οργανισμού.”71. Συγκεκριμένα, ο Le Corbusier επιδιώκει “να μεταμορφώσει τη πόλη σε μία πλήρως οργανωμένη μηχανή, χωρίς άχρηστες σπατάλες ενός αρχαϊκού χαρακτήρα ή γενικευμένης δυσλειτουργίας”72. Ο στόχος είναι εμφανής και ξεκάθαρος. Σε αυτά τα πλαίσια διαρθρώνονται και οι πολυεπίπεδες ανωδομές που αναδιαρθρώνουν το έδαφος και ξεχωρίζουν τις λειτουργίες. Έντονο στοιχείο αποτελεί η κεντρικότητα, η συμμετρία (άξονες Β-Ν και Α-Δ) και η καθαρότητα με τις οποίες σχεδιάζονται τα συστήματα και οργανώνεται η πόλη, γνωρίσματα όμως που λειτουργούν αμφίσημα ώς προς τη νοηματοδότηση και, εν τέλει, κατηγοριοποίηση των κατοίκων και των κοινωνικών τάξεων του άστεως. Ο Le Corbusier μπορεί να σχεδίαζε με σκοπό όλοι να έχουν δικαίωμα στου φυσικούς πόρους του ήλιου και του αέρα· η χωροταξική όμως οργάνωση της πόλης εκφράζει ένα βαθύτατα πολιτικό εγχείρημα διαχωρισμού των τάξεων και αποξένωσης του λαϊκού κινήματος από το κέντρο.

Τέλος, η σχέση με τη φύση περιορίζεται στη χρησιμότητά της ως στοιχείο αναψυχής, συνδεδεμένο με τον ελεύθερο χρόνο, ενώ η γεωργική απασχόληση, έστω και με τη μορφή της καλλιέργειας ενός ιδιωτικού λαχανόκηπου, έχει πλήρως εξοβελιστεί στο άφθονο πράσινο, το οποίο προσφέρεται επίσης, μόνο ως αντιστάθμισμα αναψυχής της εγκλωβισμένης στα εργοστάσια και τα γραφεία εργασίας. Το ουτοπικό ιδεώδες του Le Corbusier αποτελεί τη βάση πολλών αστικών σχεδίων κατα τη δεκαετία του ‘20 και ‘30. Συνεπάγεται με τη λογική μίας ριζικής επέμβασης στη πόλη, σε όρους tabula rasa73, η οποία συνάδει με το πνεύμα νεωτερισμού της 5.9 To δώμα στην Unité d'Habitation του Le Corεποχής. Όμως κατάφερε να επηρεάσει busier, 1945. γενιές και γενιές αρχιτεκτόνων, η επιρροή του φτάνει μέχρι και το σήμερα. Αυτό όμως που αξίζει να επισημάνουμε είναι οτί ο Le Corbusier σχεδίαζε και οραματιζόταν χρόνια την ουτοπία του, και γι αυτό κατάφερε να την υλοποιήσει, αλλάζοντας λίγο το κόσμο.

5.10 Όψη της Unité d'Habitation, Le Corbusier, 1945.

Manfredo Tafuri, Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development, Cambridge: The MIT Press, 1979, σ. 100 στο ίδιο, σ. 139 73 Tabula rasa = λατινική έκφραση του όρου άγραφος πίνακας, χωρίς προηγούμενο μητρώο 71 72

74

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 | Νεωτερικές - Σύγχρονες Ουτοπίες

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ Ο Μεταπολεμικός Μοντερνισμός ήρθε με 3 λαμπρά πολεοδομικά έργα, τα οποία μάλιστα υλοποιήθηκαν, σε πολύ μεγάλο βαθμό. Πρόκειται για τη πόλη Chandigarh του Le Corbusier στην Ινδία (1951), τη Brazilia των Lúcio Costa και Oscar Niemeyer στην ομώνυμη χώρα (1959-60) και το Ρυθμιστικό σχέδιο του Κ. Α. Δοξιάδη, στο Ισλαμαμπάντ (1960). Η εποχή εκείνη ήταν πραγματικά μία περίοδος όπου οικοδομήθηκε μεγάλο μέρος του πλέον μοντέρνου κόσμου, σύμφωνα με τις αρχές της πολεοδομίας που είχαν ήδη τεθεί (στο 4ο συνέδριο του CIAM). Έτσι, λοιπόν, σε όρους σχεδόν tabula rasa - λογου του μεγέθους του σχεδιαστικού συνόλου - , οι πόλεις αυτές χτίζονται σε πολύ γοργούς ρυθμούς και σταδιακά κατοικούνται.

5.11 Le Corbusier, Γενικό πολεοδομικό σχέδιο για τη Chandigarh 1966.

5.13 Τα supercuadras στην Μπραζίλια.

5.12 Lucio Costa, Ρυθμιστικό σχέδιο της Μπραζίλιας, 1960.

5.14 Oscar Niemeyer, H πλατεία των τριών εξουσιών στη Μπραζίλια, 1959.

75

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Οι σχεδιασμοί αυτοί υπήρξαν ουτοπικοί και εφαρμόστηκαν σε Τόπο. Παρόλο που δε μετέβαλαν σημαντικά την ιδέα για τη πόλη από τις απαρχές του Μοντερνιστικού κινήματος, αποτελούν εκφρασμένες σε χώρο φανερώσεις της αρχιτεκτονικής και της πόλης, την εποχή αυτή. Θα είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η εις βάθος μελέτη των πόλεων αυτών ως προς τη σχέση που ανέπτυξαν χωρικά και κοινωνικά, με τους κατοίκους τους. Η διάλεξη αυτή δεν άπτεται του αντικειμένου αυτού, επομένως θα ήταν σκόπιμο να προχωρήσουμε σε μεταγενέστερες 5.15 Γραφείο Δοξιάδη - Σχέδιο Εσωτερικής 5.16 Γραφείο Δοξιάδη - Ρυθμιστικό σχέδιο ουτοπικές συλλήψεις. Οργάνωσης του Ο.Τ. στην Ισλαμαμπάντ, 1960

Ραουαλπίντι-Ισλαμαμπάντ, διοικητικό κέντρο, 1960

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ Buckminster Fuller: “Γεωδαιτικός Θόλος στο Manhattan” (1960) Ο Buckminster Fuller εισήγαγε ένα νέο ύφος στους ουτοπικούς οραματισμούς. Δημιουργεί έναν γεωδετικό θόλο διαμέτρου 2 km πάνω από το Manhattan, ο οποίος θα στόχευε στην εξοικονόμηση ενέργειας και χρήματος εντός της πόλης. Ενώ ο ρόλος είναι καθαρά ρασιοναλιστικός και μετρικός, συνάμα ο γεωδαιτικός θόλος, ως κατασκευή αποτελούμενη από τριγωνισμούς, είναι η δομή με τις μεγαλύτερες αντοχές, που μπορεί να γεφυρώσει ανοίγματα με τον οικονομικότερο τρόπο. Συγκεκριμένα, στη 5.17 R. Buckminster Fuller and Shoji Sadao, Γεωδαιτικός Θόλος πάνω από το Μανχάταν, 1960 συνέντευξη του, αναφέρει: “Ανακάλυψα οτί η επιφάνεια των κτηρίων που βρίσκονταν aπό κάτω από τον δόμο μας, ήταν 80 φορές μεγαλύτερη από τον θόλο μου, το οποίο σήμαινε οτί εάν είχες την επικάλυψη απλά εκεί, θα μείωνες τις θερμικές απώλειες της Νέας Υόρκης, κατά 80 φορές. Θα μειώναμε κατά 20% το ποσό της ενέργειας, το οποίο πρέπει να χρησιμοποιήσουμε σήμερα…” 74 Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στη συνέντευξή του από τον Howard Smith το 1971, δημοσιευμένη στο βιβλίο Smith Tapes, Princeton Architectural Press, 2015

74

76

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 | Νεωτερικές - Σύγχρονες Ουτοπίες

Frank Lloyd Wright: “The Broadacre City”, 1958 Ο Frank Lloyd Wright διατυπώνει στο βιβλίο του The Living City το όραμά του για τη Broadacre City, μία πόλη όπου τα πάντα κινούνται με ατομική ενέργεια, ενώ στον ουρανό εμφανίζονται παράδοξα αεροδυναμικά αυτοκίνητα και ελικόπτερα, με αναφορές σε ιπτάμενους δίσκους.

5.18 Προοπτικό σκίτσο της πόλης με αυτοκίνητα και ελικόπτερα, 1958

5.19 Προοπτικό σκίτσο, 1958

ΟΙ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΤΕΣ Ο Μεταβολισμός θα επεκτείνει τη ρητορική του από την “τεχνητή γη” στο μεταβαλλόμενο σύγχρονο τρόπο ζωής ο οποίος δεν είναι ανάλογος με τα μη δυναμικά, υπάρχοντα συστήματα και κελύφη56. Το στοιχείο της μεταβολής στον χρόνο και ο χρόνος ως εργαλείο σχεδιασμού, περιέχεται στις προτάσεις του Ιαπωνικού μεταβολισμού, οι οποίες όπως θεωρεί ο Ζενέτος, λύνουν τοπικά μόνο το πρόβλημα των μεγαλουπόλεων.

Arata Isozaki: “The City in the Air”, 1962

5.20 Κάτοψη της μακέτας 75

5.21 Προοπτική φωτογραφία της μακέτας με τα εμβληματικά κτήρια μεταβαλλόμενης κατοίκησης

Rem Koolhaas and Hans Ulrich Obrist, Project Japan. Metabolism Talks..., Taschen, 2011, σ. 272-274

77

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Yona Friedman: “Spacial City”, 1958 Οι φουτουριστές είχαν δεχτεί την ιδέα ότι η τεχνολογία βρίσκεται σε μία κατάσταση διαρκούς αλλαγής. Περισσότερο από σαράντα χρόνια αργότερα ο γεννημένος στην Ουγγαρία αρχιτέκτονας Yona Friedman, προβλέποντας και ο ίδιος ότι τα δημογραφικά γεγονότα και οι νέες συνήθειες της ζωής, αλλάζουν διαρκώς, λειτουργώντας ενάντια σε μια στατική ύπαρξη, πρότεινε κάτι ακόμα πιο ριζοσπαστικό: Κάθε δημιουργία που στηρίζεται σε αιώνιους κανόνες πρέπει να υπόκειται σε μετασχηματισμό και ανανέωση. Το πιο μεγάλο εμπόδιο σε μια 5.21 Yona Friedman, "η "Πόλη στο Χώρο", ανάπτυξη πάνω από το Σηκουάνα του Παρισιού, 1958 τέτοια «Γενική Θεωρία Κινητικότητας», όπως ο Friedman το είδε, ήταν η ακαμψία του κτισμένου περιβάλλοντος. Η κατοικία, οι χώροι εργασίας, και οι υπηρεσίες έτειναν να επιβιώσουν περισσότερο από τους σχεδιαστές τους καθώς επίσης και από τη χρήση τους, λόγω του τρόπου με τον οποίο είχαν κατασκευαστεί. Πρότεινε, έτσι, το 1958, μια «Κινητή Αρχιτεκτονική», αποσκοπώντας όχι σε μια αρχιτεκτονική κινούμενων μερών αλλά ευελιξίας, ένα ευμετάβλητο σύστημα το οποίο θα ενσωμάτωνε και θα προσέφερε προσαρμοστικότητα στις νέες χρήσεις.

5.22 Constant Neuwenhuys, μακετα της “New Babylon”

78

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 | Νεωτερικές - Σύγχρονες Ουτοπίες

5.23 Constant Neuwenhuys, σκίτσο κατασκευών στη “New Babylon”

5.25 Constant Neuwenhuys, μακέτα της “New Babylon” O Constant μιλά για τον homo ludens, έναν άνθρωπο με αναγκη για παιχνίδι, περιπέτεια και κινητικότητα. Χωρίς ωράρια και προκαθορισμένες σχέσεις, ο homo ludens δε χρειάζεται σταθερό τόπο διαμονής. Είναι εξοικειωμένος με ένα νομαδικό τρόπο ζωής, της απόλυτης ελευθερίας.

5.24 Constant Neuwenhuys, γενικό τοπογραφικό της “New Babylon”

79

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Kenzo Tange: “Κόλπος του Τόκιο”, 1960 Το όραμα της πόλης του Kenzo Tange για την επέκταση της πόλης στο κόλπο του Τόκιο, το 1960, είναι η ιδέα της μεγάλης χωροκατασκευής ως φέρων οργανισμός μίας δυναμικά μεταβαλλόμενης οίκησης, όπως είχε διατυπώσει και ο Yona Friedman. Οι μονάδες κατοικίας θα τοποθετούνταν ένθετες σε αυτή τη χωροκατασκευή ενώ ο δημόσιος χώρος και οι κοινόχρηστες εγκαταστάσεις θα διαμορφώνονταν σύμφωνα με τις επιθυμίες των χρηστών76. Πρόκειται για μία πλωτή Πόλη - Γέφυρα, η 5.26 Όψη: Οι "αιωρούμενες" μεγακατασκευές που φιλοξενούν τη κατοίκηση οποία συνδέει τη μία ακτή του κόλπου με την άλλη. Η πόλη αναπτύσσεται γραμμικά, δημιουργώντας οικοδομικά τετράγωνα τα οποία πλαισιώνονται με λεωφόρους για τη μετακίνηση, και ενώνεται με το χερσαίο κομμάτι, όπου βρίσκεται το επιχειρηματικό κέντρο της ιαπωνικής πρωτεύουσας. Στο κέντρο του άξονα, αναπτύσσεται γραμμικά ένα πλέγμα υπερυψωμένων 5.27 Κάτοψη των μεγακατασκευών, ο ελεύθερος χώρος του πλωτού "εδάφους" μεγακατασκευών όπου θα λειτουργήσουν ως κέντρο που στεγάζει τις τριτογενείς λειτουργίες της πόλης. Αν θεωρούσαμε δηλαδή, ένα κέντρο της πόλης, θα ήταν αυτές οι νησίδες που εκτείνονται γραμμικά και βρίσκονται στο μέσον του κλειστού κόλπου του Τόκιο. Δευτερεύοντες δρόμοι, κάθετοι προς αυτή τη ραχοκοκαλιά, αλλά πάντα αιωρούμενοι πάνω από το νερό, οδηγούν στις επίσης μεγακατασκευές της κατοικίας, διάσπαρτες μέσα στο κόλπο, που έχουν τη μορφή δικλινούς στέγης, με κοίλες επιφάνειες.

5.28 Μακέτα, Tange Lab, προοπτική φωτογραφία, 1960

80

5.29 Το επιχειρματικό κέντρο της πρωτεύουσας, 1960

76 Ο Yona Friedman διατύπωσε τις ιδέες του στα βιβλία του, L’architecture mobile, Casterman, Παρίσι, 1970, και Utopies réalisables, Union Générale d’Éditions, Παρίσι, 1975. Στο δευτερο δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στα χαρακτηριστικά της νέας κοινωνικής οργάνωσης.

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 | Νεωτερικές - Σύγχρονες Ουτοπίες

Το εγχείρημα, αν και φαινομενικά τολμηρό και ανεδαφικό, δε θα μπορούσε να θεωρηθεί καινοτομική ως πολεοδομική σύλληψη. Αν εξαιρέσει κανείς την καθ’ υπερβολήν ιδέα της μεγακατασκευής, που και αυτή απηχούσε το αρκετά διαδεδομένο εκείνη την εποχή αίτημα για μία “νέα διάσταση” και κλίμακα, αναπαρήγαγε ουσιαστικά τις διακρίσεις, τις ιεραρχήσεις και τα οργανωτικά σχήματα της μοντέρνας ρασιοναλιστικής πολεοδομίας.

5.30 Όψη και Κάτοψη εφήμερων κατοικιών

5.31 Γενικό τοπογραφικό της πρότασης για την επέκταση του Τόκυο στο λιμάνι του

5.32 Η εφήμερη κατοίκηση σε μικρές δικλινείς κατασκευές, που επιπλέουν στο νερό

81

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Τάκης Χ. Ζενέτος: “Ηλεκτρονική Πολεοδομία”, 1960 Στους εμπνευσμένους από τη τεχνική πρόοδο οραματισμούς της περιόδου, εντάσσεται και ο Τάκης Ζενέτος, ο οποίος αυτοαποκαλούνταν ως αρχιτέκτονας “μελλοντολόγος”. Και δικαίως. Κατάφερε να προβλέψει τη φούσκα της σημερινής διασυνδεδεμένης ζωής μας, εν καιρώ της παγκόσμιας πανδημίας. Ο Τάκης Ζενέτος αποτελεί σταθμό στο "ταξίδι" της Ουτοπίας. Δε δημιούργησε μία πόλη σε όρους tabula rasa, αλλά κατασκεύασε ένα σύστημα κατοίκησης και κοινωνικοποίησης (οι 2 πιο βασικές ανάγκες του ανθρώπου). Τελείως ά-χρονο, το σύστημα αυτό δομεί μία άλλη, νέα πραγματικότητα, παράλληλη στον υλικό κόσμο του 1960. Η υπόμνηση της χωρίς τέλους δυνατότητας επέκτασης ενός συστήματος, υποδεικνύει τη προσπάθεια συγκρότησης ενός λεξιλογίου, μίας ιδεατής προσέγγισης με πολιτικά χαρακτηριστικά και μίας συμβολικής τάξης πραγμάτων πάνω στα οποία δύναται να δομηθεί η ανθρώπινη ύπαρξη και η νέα πραγματικότητα. Σα καινούριες λέξεις που αναδιαρθρώνονται μεταξύ τους και ανακατασκευάζουν σύγχρονα κείμενα. Η μελέτη του Ζενέτου αφορά σε μια πόλη βασισμένη στα τελευταία τεχνολογικά επιτεύγματα, τόσο ως προς την κατασκευή της, όσο και προς το βαθμό επιρροής της τεχνολογίας επάνω στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η τεχνολογία εδώ παίρνει θετική χροιά, βοηθώντας και αποδεσμεύοντας τους πολίτες π.χ. από τις επαναλαμβανόμενες βιομηχανικές

82

5.33 Γενικό σχέδιο: Εύκαμπτη πολεοδομία, μεταλλικοί πυλώνες, καταστρώματα-φορείς, μέσα τηλεπικοινωνίας, 1960

διαδικασίες. Σε αυτό βασίζεται και η δομημένου περιβάλλοντος, προκαλούσε πεποίθησή του οτί βιομηχανία και κατοικία μόνιμες καταστροφές και αλλοιώσεις στο δε χρειάζεται να συνυπάρχουν. μοναδικό και πεπερασμένο σε μέγεθος φυσικό περιβάλλον και τοπίο. Έτσι, μελετώντας διάφορες πολεοδομικές παρεμβάσεις των σύγχρονων συναδέλφων του, θεώρησε οτί η οριζόντια επέκταση του αστικού ιστού-ενσωματωμένη σε ένα εμπορευματικό τρόπο παραγωγής του

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 | Νεωτερικές - Σύγχρονες Ουτοπίες

Η κεντρική ιδέα της «Ηλεκτρονικής Πολεοδομίας» είναι η δημιουργία ενός εκτεταμένου συστήματος αναρτημένων από καλώδια επιπέδων, που θα φιλοξενήσουν τις δραστηριότητες της πόλης και ιδιαίτερα την κατοικία, επάνω από την προστατευόμενη και ελεύθερη φύση. Οι τεχνολογίες της επικοινωνίας θα επιτρέπουν τη γενικευμένη διασύνδεση ανθρώπων και κοινωνικών ομάδων. Η εκτεταμένη εφαρμογή τηλε-εργασίας, τηλε-διαχείρισης, τηλε-ιατρικής, τηλεεκπαίδευση, θα ξανα-οργανώσει

το ανθρώπινο περιβάλλον προς την κατεύθυνση της ελεύθερης επικοινωνίας και δημιουργικής απασχόλησης. Συνεπώς, επινοείται Διαδραστικός Άνθρωπος ο οποίος θα έχει τη δυνατότητα να μεταβάλλει το χώρο με την βοήθεια διαδραστικών περιβαλλόντων που συνδυάζονται με τηλε-δραστηριότητες. Κοινός τόπος των θεωριών τους είναι η πίστη σε μια αταξική κοινωνία, μια πιο βιώσιμη πόλη και ένα άθικτο περιβάλλον. Κοινός τόπος συνάντησης είναι ακόμα και η ριζοσπαστικότητα με την οποία

αντιμετωπίζει ο καθένας κάποια ζητήματα. Η πρόταση του Ζενέτου έχει στοιχεία πρωτοτυπίας και χαρακτήρα αυτονομίας, χωρίς να παρουσιάζει στοιχεία ρομαντισμού. Όπως θα δούμε παρακάτω, παρουσιάζει ομοιότητες με άλλες ουτοπικές προτάσεις των μεταβολιστών, όπως η “πόλη πάνω από την πόλη” του Friedman. Πιο συγκεκριμένα, κάνει την παραδοχή ότι η υψηλή τεχνολογία είναι μελλοντικά δεδομένη, οπότε υπό αυτή τη συνθήκη οι ουτοπικοί σχεδιασμού είναι εν δυνάμει πραγματοποιήσιμοι. Οι παραδειγματικές “κατασκευές” απόψεων που, δυνητικά, θα μπορούσαν να επεκταθούν στο σύνολο τη φυσικής και ανθρωπογενούς επικράτειας, αποτελούν θεωρήσεις και δηλώσεις για το “μελλοντικό” τοπίο και τις διαμορφώσεις του.

5.34 Όψη: Δικτυωματικές αναρτώμενες κατασκευές σε φορέα που αιωρούνται πάνω από το έδαφος

5.35 Κάτοψη χώρου: διαδραστικές λειτουργίες, τηλε-διασύνδεση και φούσκες-μονάδες

5.36 Η Φούσκα διασύνδεσης του "Διαδραστικού Ανθρώπου" με το περιβάλλον

Λίγα χρόνια αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του ‘60, η τεχνολογική αυτή άνοδος έχει ήδη καθιερώσει τους νόμους της παραγωγής και της κατανάλωσης. Η κοινωνία, που ασυναίσθητα τους έχει αποδεχτεί, μετατρέπεται σταδιακά σε μία καταναλωτική κοινωνία, χωρίς να το συνειδητοποιεί.

83

6.0 Archigram, Cities in Asia: Walking, Plugging and Floating

| κε φ ά λα ι ο 6 | Μετα-νε ω τε ρ ι κέ ς Ο υ τ ο π ί ε ς

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΓΕΝΙΚΑ Ο Kevin Lynch, στο βιβλίο του “The Image of the City” γράφει: “ Χρειαζόμαστε, είναι αλήθεια, ένα περιβάλλον που να μην είναι απλώς καλά οργανωμένο, αλλά ποιητικό και συμβολικό επίσης. Θα πρέπει να μιλάει για τα άτομα και τη πολύπλοκη κοινωνία τους, για τις προσδοκίες του και την ιστορική τους παράδοση, για τη φυσική τοποθεσία, και για τις περίπλοκες κινήσεις του κόσμου της πόλης. Αλλά η σαφήνεια της δομής και η ενάργεια της ταυτότητας είναι τα πρώτα βήματα για την ανάπτυξη ισχυρών συμβόλων. Εμφανιζόμενη ως αξιοσημείωτος και καλοπλεγμένος τόπος, η πόλη θα μπορούσε να παρέχει έδαφος για τη σύσταση και την οργάνωση αυτών των νοημάτων και συνειρμών. Μία τέτοια αίσθηση τόπου εξυψώνει από μόνη της κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα που συμβαίνει εκεί και ενθαρρύνει την απόθεση ενός μνημονικού ίχνους.”77.

- Kevin Lynch, The Image of the City

Το μεταμοντέρνο εμφάνισε ποικίλες εκφράσεις ουτοπικών και δυστοπικών θεωρήσεων για τη πόλη. Κάποιες αναγνώρισαν το έργο του Le Corbusier και προσπάθησαν να ανασυντάξουν τη πόλη, συνθέτοντας όμως μαζί με την ιστορική της οντότητα και το πολύπλοκο αστικό ιστό που συνόδευε τη καθημερινή πρακτική. Άλλες ξέφυγαν τελείως από μία ρασιοναλιστική προσέγγιση και πέρασαν σε πιο σουρρεαλιστικές αναγνώσεις της πόλης, προσπαθώντας να εκφράσουν τη γιγάντωση του φαινομένου. Έτσι κι αλλιώς, η κλίμακα είχε μεταβληθεί· όλες μιλάνε πλέον για τη παγκόσμια κοινωνία.

6.1 Ron Herron - Archigram, The “Waking City” ή η “Πόλη που Βαδίζει”, 1963

6.2 Ron Herron - Archigram, The “Waking City” ή η “Πόλη που Βαδίζει”, 1963 [ Διαδικτυακό αρχείο ΜoMA ]

86

77 Kevin Lynch,The Image of the City, Cambridge, Massachussets, The MIT Press, 1960, σ. 119, και στα μεταγενέστερα έργα του ίδιου, What time is this Place?, Cambridge, Massachussets, The MIT Press, 1972, και A Theory of Good City Form, Cambridge, Massachusetts, The MIT Press, 1960

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 | Μετα-νεωτερικές Ουτοπίες

Archigram: “The Walking City” (1961)

6.3 Archigram, “Instant City” that enables “a village to become a city for a week”

Παράλληλα, το μεταμοντέρνο δανείστηκε την έννοια “οργανική πόλη” και δημιούργησε μοντέλα φυσικότροπων μορφών ανάπτυξής της· άλλοι συνειδητοποίησαν την αλλαγή στο χρόνο και στους ρυθμούς ζωής και παρομοίασαν κτίρια ή και ολόκληρες πόλεις μέχρι και με έμβιους οργανισμούς!

Οι Archigram, στη Walking City, φαντάστηκαν τη πόλη ως κινούμενα σκαθάρια που περπατούν στη γη, από άκρη σε άκρη. Η στενή σχέση με το τόπο και το τοπίο λύεται· ο άνθρωπος σπάει τα δεσμά του με τη μονιμότητα και τη κατοίκηση σε ένα τόπο και “απελευθερώνεται” από τη καταπίεση της παραδοσιακής πόλης και τη δύναμη που το τοπίο ασκεί.

H αγγλική ομάδα αρχιτεκτόνων προτείνει νέο-φουτουριστικές απόψεις που συνδέονται στενά με το έργο του αμερικανού αρχιτέκτονα Buckminster Fuller, χρησιμοποιώντας στο όραμα τους την υψηλή τεχνολογία. Τα εγχειρήματά τους μεταβάλλουν την ιδέα για τη πόλη· παράγουν όμως εκδοχές επιστημονικής φαντασίας, όχι αρχιτεκτονική για υλοποίηση. Δανειζόμενοι κατασκευαστικά στοιχεία από τους μεταβολιστές, “χτίζουν” ένα τεχνητό κόσμο κινούμενων πόλεων

πάνω στο πλανήτη γη, ο οποίος αποτελείται από μεταλλοκατασκευές, φουσκωτά περιβλήματα, πολυδιαυλικά οπτικοακουστικά συστήματα, ηλεκτρονικούς υπολογιστές και ρομπότ, περιβάλλοντα, όπου ο άνθρωπος θα μπορούσε να βρει πιο προσωπικούς τρόπους διαβίωσης. Οι ιδέες τους για μία ευμετάβλητη και αναλώσιμη αρχιτεκτονική ήταν αρκετά συγγενικές με εκείνες των ιαπώνων μεταβολιστών, αλλα τις εξέφραζαν με πολύ πιο ρηξικέλευθο τρόπο, ενδεχομένως και με μία διάθεση ειρωνείας.

6.4 Peter Cook and Archigram,The “Plug-In City” ή “Πόλη-Βύσμα”, 1964-66

87

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Από τα μέσα της δεκαετίας του ‘60 ένας νέος κύκλος αστάθειας αναστατώνει την κοινωνία. Γεγονότα όπως η κλιμάκωση του Ψυχρού πολέμου και η αντιπαλότητα Αμερικής-Ρωσίας, η κρίση της Κούβας (1962), ο Πόλεμος στο Βιετνάμ (1965-75), το αντιπολεμικό κίνημα, οι hippies και η σεξουαλική απελευθέρωση, ο Μάης του’68 στο Παρίσι, και το γενικότερο συντηρητικό πνεύμα που επικρατούσε την περίοδο εκείνη, επηρέασαν παγκοσμίως τις κοινωνίες και γέννησαν ερωτήματα για τη ζωή και τις πόλεις. Η ιδιωτική και δημόσια ζωή άλλαξαν ριζικά, ενώ η Τεχνολογία και ο πολιτισμός του καταναλωτικού καπιταλισμού τέθηκαν υπό αμφισβήτηση. Πάνω σε αυτές τις βάσεις, τις δεκαετίες του 1950, ’60 και ’70, πολλοί αρχιτέκτονες εικονογράφησαν κόσμους αρνητικής ουτοπίας, ως μια ειρωνική προκλητική κριτική που στοχεύει να αποκαλύψει τις απειλές του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και 6.5 Peter Cook (Archigram), The “Plug-In City” ή “Πόλη-Βύσμα”, Αξονομετρικό Σχέδιο, Archigram της αστικότητας για την πόλη78.

Archive, 1964

Πρόκειται για “μία γενιά που ήταν οργισμένη, αλλά διατεθειμένη, μέσα στο ερεθιστικό υπερ-τεχνολογικό χάος, να διαλύσει τους μαγνήτες της σε ένα ψυχεδελικό όργιο του εφήμερου”79. Η διάθεση απέναντι στον ανθρώπινο πολιτισμό του τεχνολογήματος και της μηχανής, και κατ’ επέκταση, της καπιταλιστικής μηχανής παραγωγής της κοινωνίας, ήταν καθαρά στηλιτευτική. Άλλα κοινά χαρακτηριστικά ήταν η

78

88

79

mega κλίμακα των κατασκευών που εξαπλώνονταν σε πλανητικό επίπεδο και πέρα, η προφανής έλλειψη κάπου κέντρου ή σημείου αναφοράς, η συμβολική μετατόπιση από τη πόλη του ρασιοναλισμού και της χρηστικότητας, στη πόλη της περιπλάνησης και της “εκτροπής”, ενώ πλέον δεν υπήρχε κάποια σαφώς ορισμένη μονάδα κατοίκησης, παρά μόνο το απέραντο κενό. Αν δίναμε κάποια

περαιτέρω εξήγηση στο αιρετικό πνεύμα των “ψυχογεωγραφιών” που επινόησαν οι σιτουασιονιστές, αυτή θα ήταν η συνειδητοποίηση οτί το σύγχρονο δομημένο περιβάλλον εκφράζει συμπυκνωμένα τη ταύτιση της ζωής με το θέαμα, γι’αυτό και αναζήτησαν παραδειγματικούς τρόπους απεγκλωβισμού από αυτή τη κατάσταση.

Άγγελος Χουλιάρας, Διάλεξη Η Αρχιτεκτονική εναντίον της πόλης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2020, σ. 78 Manfredo Tafuri / Francesco Dal Co, Modern Architecture, Electa / Rizzoli, Νέα Υόρκη, 1986, τ. 2, σ. 357

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 | Μετα-νεωτερικές Ουτοπίες

Superstudio: “Το συνεχές Μνημείο”, 1969 Εν έτη 1969, οι Superstudio κάνουν ακριβώς αυτό· ανακατασκεύασαν τη Νέα Βαβυλώνα του Constant - “ένας καταυλισμός για νομάδες σε πλανητική κλίμακα”, όπως το ονομάζουν - σε μία εικόνα “θερμής” σιτουασιονιστικής ουτοπίας, εγκλωβισμένη σε ένα “ψυχρό”, κατά βάση, τεχνητό περιβάλλον. Για τους Superstudio, ο στόχος είναι η απόλυτη ελευθερία από κάθε δεσμά της πόλης και της κοινωνίας· η άρνηση των υλικών αγαθών επιτρέπει τη πραγματική ελευθερία ενώ οι περιττές ανάγκες αποτελούν δέσμευση του πνεύματος. Χωρίς αυτές, μπορείς να περιπλανηθείς όπου επιθυμείς, χωρίς ανάγκη για 6.6 Superstudio, “Ζωή, παιδεία, τελετουργία, έρωτας, θάνατος”, φωτομοντάζ, 1972 καταφύγιο - αφού οι κλιματικές αλλαγές και οι μηχανισμοί του σώματος θα ισοσταθμιστούν. "Το επόμενο βήμα είναι η κατάργηση των πόλεων, αφού δε θα υπάρχει ανάγκη ούτε για δρόμους και πλατείες, και τελικά, όλα τα μέρη θα μοιάζουν μεταξύ τους"80. Οι Superstudio επιστρατεύουν, υπό άλλους όρους, το δημιούργημα του noble sauvage81, ο οποίος γυρνάει στο παρελθόν, όχι με το καλοσχηματισμένο μοντέλο κοινωνίας του διαφωτισμού, αλλά με τεχνολογικά επιτεύγματα που ο καπιταλισμός που αρνούνται οι Superstudio, δεν έχει προλάβει να εφεύρει.

6.7 Superstudio, “Το συνεχές μνημείο”, 1969

Emilio Ambasz, Italy: The new domestic landscape, Museum of Modern Art, 1972, σ. 249 Noble sauvage = ο ευγενής άγριος (κατασκεύασμα του Dafoe και του Rousseau), αυτός που ζει στη φύση, είναι αυτάρκης και αυτοδημιούργητος, είναι ο κοινός άνθρωπος που παλεύει για την επιβίωσή του και δεν έχει να επιδείξει κανένα ηρωισμό.

61 69

89

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Archizoom: “No-stop City”, 1969 Το 1970, οι ιταλοί Archizoom παρουσιάζουν τη “No-stop City” (Veduta di città). Ένας από τα μέλη, ο Andrea Branzi, περιγράφει “μία κοινωνία απελευθερωμένη από τη δική της απαλλοτρίωση, χειραφετημένη από τις ρητορικές μορφές του ανθρωπιστικού σοσιαλισμού και του ρητορικού προοδευτισμού.”82. Η ουτοπία που παρουσιάζουν πλέον είναι καθαρά κριτική, όχι οραματική, και παρουσιάζεται περισσότερο ως μία ειρωνική δυστοπία.

6.8 Archizoom, "No-Stop City", 1969

Rem Koolhas (OMA Architects): “City of the Captive Globe”, 1972 Παράλληλα, ο Rem Koolhaas, μαζί με τους OMA Architects, κάνουν λόγο για την Generic City ή πόλη Tabula Rasa: η πόλη ελεύθερη από περιβάλλον, ιστορία και ταυτότητα· μία κενή πλάκα που θα επιτρέπει στο κάτοικο να διαμορφώσει τον εαυτό του, όπως είναι. Η πόλη αυτή πραγματεύεται την ιδεολογική κρίση που προφητεύει χρόνια νωρίτερα ο Tafuri και πραγματώνει το ρητό του ίδιου, “Η ιδεολογία είναι άχρηστη στο καπιταλισμό.” (Ideology is useless in capitalism)83. Πρόκειται για μία πόλη που έχει αποδεσμευτεί από όλα τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας – πολιτισμός, ιστορία, ιδεολογία – μιας και αυτά απλά αποτελούν εμπόδια της προόδου.

6.9 Rem Koolhaas, City of the Captive Globe Archizoom, Associati, No-stop City, 1970, σ. 79 Manfredo Tafuri, Architecture and Utopia Design and Capitalist Development, The MIT Press, 1979, Preface xi 84 στο ίδιο, σ. 54 82 83

90

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 | Μετα-νεωτερικές Ουτοπίες

Η “Γενική Πόλη” με μία πρώτη ματιά μοιάζει με δυστοπία ή όπως ακριβέστερα θα πει ο Tafuri “negative utopia”84. Πολλά από τα χαρακτηριστικά της όμως χρησιμοποιούνται από τον Koolhaas για τη δημιουργία ενός μανιφέστο για την πραγματικότητα της πόλης. Εκεί τα όρια μεταξύ σωστού και λάθους διαχέονται και η υποκειμενικότητα θριαμβεύει. Ο Koolhaas ακολουθεί πιστά το πνεύμα των καιρών του. Τέλος, μία άλλη εκδοχή της ουτοπίας του Koolhaas αποτελεί η πόλη της Αιχμάλωτης Σφαίρας ή “City of the Captive Globe”. To 1972, στο βιβλίο του “Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan”, γράφει:

Στο Exodus City, ο Koolhaas χρησιμοποιεί την αρχιτεκτονική ως το κεντρικό εργαλείο ουτοπίας: υπέρβασης, συλλογικότητας και ελευθερίας.86 «Η Λωρίδα, μέσω της αντίθεσης, συσχετίζεται με την υποσχόμενη γη, ένα ουτοπικό όραμα που κάποτε θα έρθει. Δηλαδή, μέσω της ενεργοποίησης της ουτοπικής δυναμικής προσπαθεί να υποδείξει ότι η αρχιτεκτονική θα πρέπει να λειτουργήσει και πάλι ως ιδεολογικό πρότυπο, παρέχοντας τις προϋποθέσεις για επαναστατικές αλλαγές που θα επιφέρουν μια καλύτερη κοινωνία. Το δυστοπικό περιβάλλον προτείνεται ως μια ειρωνική, προκλητική κριτική που αποσκοπεί στην αποκάλυψη των απειλών, των αντιφάσεων, του παραλογισμού, και ακόμη και του απολυταρχισμού του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.».

6.10 Rem Koolhaas, Exodus City

“Η πόλη της Αιχμάλωτη Σφαίρας ήταν η πρώτη, διαισθητική εξερεύνηση της αρχιτεκτονικής του Μανχάταν, σχεδιασμένη πριν την έρευνα, θα τεκμηριώσει τις εικασίες της. Αν η ουσία του μητροπολιτικού πολιτισμού είναι η αλλαγή - μία κατάσταση αέναης κινούμενης εικόνας - και η ουσία της έννοιας «πόλη» είναι μία ευανάγνωστη αλληλουχία διαφόρων μονιμοτήτων, τότε μόνο τα τρία θεμελιώδη αξιώματα επί των οποίων βασίζεται η πόλη της Αιχμάλωτης Σφαίρας - Κάναβος, Λοβοτομή και Σχίσμα μπορούν να επανακτήσουν το έδαφος της Μητρόπολης για αρχιτεκτονική.”85.

6.11 Rem Koolhaas, στη διπλωματική του εργασία Exodus or the voluntary prisoners of architecture (1972) 85 The City of the Captive Globe (1972), μτφ. του συγγραφέα από τα Αγγλικά. Το κείμενο και το σχέδιο της Πόλης της Αιχμάλωτης Σφαίρας δημοσιεύθηκε μέσα από το βιβλίο Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan, 1978, σ. 294 86 Ingrid Böck, Six Canonical Projects by Rem Koolhaas: Essays on the History of Ideas, JOVIS Publishers, Berlin, 2015, σ. 41

91

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΣΗΜΕΡΑ;

6.12 Norman Foster + Partners, Masdar City, Abu Dhabi, United Arab Emirates, 2008

6.13 Άποψη Δημόσιου χώρου

Εκφράζει η νεο-φουτουριστική Αρχιτεκτονική τη πόλη του σήμερα;

6.14 Τοπογραφικό της Masdar City

6.15 Η Είσοδος

92

6.16 Moshe Safdie, Jewel Changi Airport, Γενική απεικόνιση του κεντρικού χώρου, Singapore, 2019

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 | Μετα-νεωτερικές Ουτοπίες

Η ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ, ΤΗ ΒΙΟ-ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ

6.17 MIT Lab, Τρισδιάστατη εκτύπωση υλικών

6.18 MIT Lab, Project Silk Pavilion

Σήμερα "τυπώνονται" μεμβράνες από φυσικές διεργασίες πάνω σε σκελετούς όψεων

6.19 MIT Lab, Project Aguahoja, Δείγμα υλικού

6.20 MIT Lab, Τρισδιάστατη εκτύπωση υλικών

6.21 MIT Lab, Εικόνα από κομμάτι κατασκευής κελύφους, από φυσικά υλικά γενετικής μετάλλαξης, 2018

6.22 MIT Lab, Δείγματα υλικών τρισδιάστατης εκτύπωσης, από φυσικά υλικά γενετικής μετάλλαξης, 2018

93

Ο Άγγελος κοιτάει τη πόλη από ψηλά. Αναρωτιέται. Να κρατήσει τα φτερά του ώστε να πετά ελεύθερος πάνω από το έδαφος και να κοιτά το κόσμο εποπτικά; Ή να κατέβει κάτω στη Γη, να ζήσει τα πράγματα από κοντά και βρει τη κοπέλα που αγαπά; Ο Άγγελος επιλέγει το δεύτερο...

7.0 Τα φτερά του Έρωτα. Ταινία του σκηνοθέτη Wim Wenders. 1987.

| κε φ ά λα ι ο 7 | α ν τί ε π ι λ ό γο υ

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

- Σκέψεις για την Αρχιτεκτονική και τις Ουτοπίες Η Ουτοπία, ως αίτημα για αντίσταση, είναι ο οραματισμός που στοχεύει στην αλλαγή του φαντασιακού και της Συμβολικής τάξης, καθώς αυτά είναι και τα εργαλεία που διαθέτει στη σύστασή της. Και εμφανίζεται έντονα, όταν οι πολιτιστικές και πολιτικές αλλαγές γίνονται επιτακτικές και υπάρχει ανάγκη να εκφραστούν από τις κοινωνίες που συναντούν αδιέξοδα στην εξελικτική τους πορεία. Ο ουτοπιστής, λοιπόν, «εξεγείρεται» εναντίον αυτού που υπάρχει και υποδεικνύει δυνατότητες υπέρβασης εκεί όπου η ψυχρή λογική συναντάει αδιέξοδα. Προσπάθειες ουτοπικών οραματισμών μέσω αναπαράστασης ή πόσο μάλλον σχεδιαστικές προσεγγίσεις, είναι επομένως εξαιρετικά σημαντικές, επειδή αναδεικνύουν τις οραματικές, αισθαντικές, ψυχοκοινωνικές, έως και υπαρξιακές ποιότητες της άυλης αρχιτεκτονικής. Ουτοπίες λοιπόν, μπορεί να υπάρχουν πολλές· άλλες αστυφιλικές - ή ψυχρές - που αποδίδουν ιδιαίτερη σημασία στην οργάνωση του οικισμένου χώρου, με κίνδυνο την υπερκαθαρότητα στο διαχωρισμό των ταξικών και κοινωνικών ομάδων, άλλες είναι αστυμαχικές - ή θερμές ουτοπίες - που εχθρεύονται τη πόλη ως έδρα της καταπιεστικής εξουσίας και οραματίζονται την επιστροφή σε ένα φυσικό περιβάλλον παραδείσιας αθωότητας και πλησμονής. Οι αστικές ουτοπίες σχεδιασμένων πόλεων, όμως, εκφράζουν το πολύτροπο ενδιαφέρον της κοινωνίας για τη πολιτιστική και πολιτισμική επεξεργασία του τόπου και τη γενικότερη προσπάθεια των κοινωνιών να “καταλάβουν” - κατανοήσουν, να ερμηνεύσουν - και τελικά, να προσδιορίσουν το Τόπο τους. Και στην απλούστερη των περιπτώσεων, η ανάγκη αυτή περιορίζεται στην αντίληψη και στην ερμηνεία, ενώ στις περιπλοκότερες περιπτώσεις, περιλαμβάνει τη περιγραφή και τη παράστασή του, ή και ακόμη, τη δομική και κατασκευαστική παρέμβαση87. Όπως ο κοινωνικός ουτοπιστής αναλαμβάνει πρόθυμα το ρόλο του πολεοδόμου, έτσι και ο πολεοδόμος ρέπει προς τον ουτοπισμό. Συχνά μπαίνει στο πειρασμό να φιλοτεχνήσει την εικόνα μίας ιδανικής πόλης, δίνοντας στην τέλεια ρύθμιση των σχέσεων που θα συνέχουν λειτουργικά και συμβολικά τις επί του εδάφους κατασκευές. Αυτό όμως δε συνεπάγεται με το οτι θα παραμερίσει τις δεσμεύσεις που αντιμετωπίζει στη τρέχουσα πρακτική του. Και, γι αυτό το λόγο, στις μη υλοποιημένες πολεοδομικές μελέτες του αρχιτέκτονα, υπάρχει ουσία, η οποία συμβάλλει στη πρόοδο της αρχιτεκτονικής, σε βαθμό ανάλογο με τις πραγματοποιημένες. Η σύντομη αυτή ανάλυση δείχνει ότι οι κοινωνικές διαδικασίες και διεργασίες δεν είναι στατικές και απλοϊκές και ότι η ερμηνεία τους μπορεί να οδηγεί σε αντίθετες, διαφορετικές ή και παράλληλες κατευθύνσεις από ό,τι δείχνουν σε πρώτη εντύπωση. Η ανάλυση της πόλης και της αρχιτεκτονικής Ουτοπίας συμβάλλει στη βαθύτερη κατανόηση της Ιστορίας και της πολυπλοκότητας των κοινωνικών φαινομένων και ίσως φανεί μελλοντικά χρήσιμη ακόμη και για τη σημερινή πολιτική, κοινωνική πρακτική. Για να ολοκληρωθεί αυτή η προσέγγιση πρέπει να προστεθεί ότι και μέσα στις προτάσεις ή τους συλλογισμούς ή τα συστήματα των σημερινών κοινωνικών επιστημόνων, υπάρχουν λιγότερα ή περισσότερα στοιχεία ουτοπίας88. Συχνά, η ουτοπία δείχνει ένα δρόμο, ένα όραμα που μπορεί να πραγματοποιηθεί μελλοντικά, όταν αλλάξουν οι ιστορικές συνθήκες, οι οποίες στο παρόν την κάνουν να μοιάζει με «ου τόπο» (μη υπάρχοντα τόπο). Οι ουτοπικές φιλοδοξίες προέκυψαν από την επιθυμία βελτίωσης των συνθηκών ζωής του ανθρώπου. Καθρεφτίζουν πάνω απ’ όλα την εμπειρία της προόδου του, τη πίστη στην ουσιαστική και αισιόδοξη εξέλιξή του προς ένα λαμπρό μέλλον.

87

96

88

Κωνσταντίνος Μωραΐτης, Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του Τόπου, Εκδ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, Αθήνα, 2015, σ. 27 Δ.Α. Φατούρος, Ουτοπίες, Αρχιτεκτονική και Πόλη, σ. 13 [ www.ejournals.epublishing.ekt.gr ]

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 | Επίλογος

- Σκέψεις για τις πόλεις και το σήμερα Τί είναι τελικά η πόλη; Ο Le Corbusier γράφει: “Καταρχάς, η ίδια η πόλη, ως μείζον υλικοχωρικό τέχνημα, προορισμένο να φιλοξενεί επαρκώς διαφοροποιημένες λειτουργίες ανθρώπινης συμβίωσης, και ως κατεξοχήν Τόπος παραγωγής και εφαρμογής πολιτισμικών επιτευγμάτων, ενέχει από τη γένεσή της κάτι το ουτοπικό. Αντιπροσωπεύει μία πράξη του ανθρώπου ενάντια στη φύση, μία πράξη που αφορμάται από επιθυμητές εικόνες για ένα περιβάλλον ασφαλέστερο και βολικότερο, από το φυσικό.”89 - Le Corbusier, Urbanisme, 1925

“Η νέα μας αστική συνθήκη και πραγματικότητα περιγράφεται πλήρως από τ ους πίνακες τ ου ζωγράφου Edward Hopper.”

7.1 Ζωγραφικοί πίνακες του Edward Hopper

Ο Martin Heidegger μου ψιθύρισε:

- Ποιά είναι λοιπόν, η σχέση μας με τις σύγχρονες πόλεις και το κατοικεĩν σήμερα; Ως άνθρωπος, ως θνητός, θα βρίσκεσαι σε Και τί διδαχθήκαμε από τη παγκόσμια συνεχή αναζήτηση της ουσίας σου, και κατ’ πανδημία; επέκταση, της πατρίδας σου. Η ανάγκη εν σχέσει προς το κατοικεĩν είναι παλαιότερη Σήμερα, όπως έχει διαπιστωθεί από από τους παγκόσμιους πολέμους και τις πολλούς στοχαστές, διανύουμε μία περίοδο καταστροφές, παλαιότερη από την αύξηση ρευστότητας, μία περίοδο μοναδική στο του πληθυσμού της γης και τη κατάσταση χρόνο, διερεύνησης των δυνατοτήτων των βιομηχανικών εργατών και στοχεύει δημιουργίας και νέων προτύπων στην αποκάλυψη της βαθιάς ουσίας του κατοίκησης, στο πλανητικό και ψηφιακό είναι και της σχέσης του με το κατοικεĩν.”90. τοπίο, που τροφοδοτείται από τη Βιολογία, τη γενετική και άλλες επιστήμες. Είναι, όμως, 89 90

Le Corbusier, Urbanisme, νέα έκδοση Éditions Vincent, Fréal & Cie, Παρίσι, 1925 χ.χ., σ. 6 Martin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, Εκδ. Πλέθρον, 2009, σ. 16 και 75

και μία εποχή ανασφάλειας και επισφάλειας, όπου τίποτα δε είναι δεδομένο, φαινόμενο που επιφέρει αλλαγές σε μακροχρόνιες συνήθειες, συμπεριφορές και επιλογές των τελευταίων δεκαετιών, αν όχι αιώνων. Μόνο το θέμα του χρόνου και της χρονικότητας να θίξουμε, καταλαβαίνουμε ότι πλέον, μας ξεπερνά. Είναι γεγονός ότι η ζωή, και η πολυπλοκότητα που γεννάται μαζί με τη μεγάλη κλίμακα, εξελίσσεται πιο γρήγορα από εμάς, παρασέρνωντάς μας σε ένα ατελείωτο και δύσκολο αγώνα επιλογων, υπερνίκισης των αποστάσεων, 97

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

των μεγεθών, του χρόνου και του τόπου. Είναι όμως αυτό επιθυμητό; Μας κάνει περισσότερο ευτυχείς; Και σε ποιά κλίμακα; Επομένως, γεννάται το ερώτημα του επαναπροσδιορισμού της κατοίκησης, της ουσίας αλλά και της ποιότητας της, στη παγκόσμια πλεον κοινωνία της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και των πολλαπλών πραγματικοτήτων. Πώς θα υπάρξουμε σε αυτό το κόσμο, πώς θα κατοικήσουμε; Και πως μπορεί να αλλάξει το φαντασιακό μας, προς μία κατοίκηση ανθρωποκεντρική, μία κοινωνία με ήθη και ιδανικά, της ισότητας 7.2 Μανχάταν - Η πόλη της Νέας Υόρκης, μαζί με το Κεντρικό Πάρκο σε αεροφωτογραφία και της συλλογικότητας; - Πώς να αντιληφθούμε τη σύγχρονη πόλη; Η κατασκευή ενός νέου οράματος είναι αναπόφευκτη; Το κατοικεĩν, όμως, - άρα και η Αρχιτεκτονική της πόλης - , διαμορφώνονται σύμφωνα με μία διαλεκτική πόλωση της ανθρώπινης υπαρξιακής συνθήκης, ανάμεσα σε 2 ροπές. Σύμφωνα με τον Heidegger, είναι “η τάση για περιπλάνηση και περιπέτεια (“Fernweh”), και η τάση για σταθερότητα και οίκηση (“Heimweh”)”91. Αυτό το δίπολο, εκφράζεται σήμερα, στο χάσμα μεταξύ: της σχέσης μας με τη Τεχνολογία VS της σχέσης μας με τη Τοπικότητα.

98

Και οι επιπτώσεις της παγκόσμιας πανδημίας, το κατέστησαν αυτό ολοφάνερο. Από τη μία πλευρά δηλαδή, τα τεχνολογικά επιτεύγματα μας επιτρέπουν να ταξιδέψουμε και να γνωρίσουμε το κόσμο. Η δράση αυτή, μεταβάλλει έννοιες όπως ο χρόνος και η χρονικότητα, η ρευστότητα και η μεταβολή, οι οποίες, με τη σειρά τους επανα-νοηματοδοτούν συνεχώς τη κατοίκηση, τη μορφή της και τη χωρική αποτύπωσή της, στη πόλη, πάντα με τη συμβολή της Τεχνολογίας.

Από την άλλη, όμως, οι βασικές ανάγκες του ανθρώπου, αδιαμφισβήτητες και διαχρονικές, δεν έχουν αλλάξει τουλάχιστον όχι ακόμα. Ο άνθρωπος, από τη στιγμή που κοιμάται, ξυπνάει, ερωτεύεται και πεθαίνει, συνεχίζει να σχηματίζει κοινωνικές δομές και δεσμούς που τον καθιστούν διαχρονικά δέσμιο με τις πιο αρχετυπικές εκφάνσεις της φύσης του. Η κατασκευή του Laugier συνεχίζει να συμβολίζει μία καλύβα, όπου ο άνθρωπος κατοικεί μέσα και προστατεύεται.

91 Ο Karsten Harries, στην αναζήτηση για ένα αυθεντικό κατοικείν, επαν-εγγράφει την αναγκαία ηθική λειτουργία της αρχιτεκτονικής, Σύμφωνα με το συγγραφέα, η ανθρώπινη υπαρξιακή συνθήκη βρίσκεται σε μία διαλεκτική πόλωση ανάμεσα σε δύο αντίθετες τάσεις ή ροπές: την τάση για περιπλάνηση και περιπέτεια (“Fernweh”), και τη τάση για σταθερότητα και οίκηση (“Heimweh”). Η “Fernweh”, ως λαχτάρα του μακρινού, τροφοδοτείται από τη περιέργεια και οδηγεί στη διάλυση, την αποκέντρωση, τη διασπορά. Η “Heimweh”, ως νοσταλγία του κοντινού, του οίκου τροφοδοτείται από διάθεση για γαλήνη και οδηγεί στην εστίαση, την αυτοσυγκέντρωση, τη συγκρότηση. Συλλογικό, Τομές ήθους και χώρου, Εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα, 2012, σ. 28

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 | Επίλογος

Και όσον αφορά τη πόλη, ο Le Corbusier δίνει μία απάντηση: “Προορισμένη να φιλοξενεί επαρκώς διαφοροποιημένες λειτουργίες της ανθρώπινης συμβίωσης, ως μείζον υλικοχωρικό τέχνημα και ως κατεξοχήν Τόπος παραγωγής και εφαρμογής των πολιτισμικών επιτευγμάτων, η πόλη ενέχει από μόνη της κάτι το ουτοπικό. Αντιπροσωπεύει μία πράξη του ανθρώπου ενάντια στη φύση, μία πράξη που αφορμάται από επιθυμητές εικόνες για ένα περιβάλλον ασφαλέστερο και βολικότερο, από το 7.3 Η βραζιλιάνικη φαβέλα στο Ρίο ντε Τζανέιρο φυσικό.” Επομένως, η Αρχιτεκτονική, προσδιορίζει τη κατοίκηση σε χώρο ηθικό και φυσικό που απαντούν στις ανάγκες του κοινωνικού ιδεατού. Ο Karsten Harries αναφέρει: “ο χρόνος και ο χώρος πρέπει να σχηματοποιηθούν με τέτοιο τρόπο, ώστε να προσδιορίσουν ένα τόπο κατοίκησης για τον άνθρωπο, ένα ήθος”91. Προς μία νεωτερικότητα και πρωτοπορία, οφείλει να συμπεριλαμβάνει στο σχεδιασμό έννοιες, που κυριαρχούν στην εκάστοτε εποχή, να τις επαναπροσδιορίσει νοηματικά και να σχηματίσει τη τοπολογική τους μετεγγραφή με τις αισθητικές και φιλοσοφικές διαστάσεις του κατοικεĩν. Και όπως είδαμε από τις Ουτοπίες, χωρικές ποιότητες, όπως η ύπαρξη κεντρικότητας, συνυφασμένη με μία εξουσία, ή η αταξική οργάνωση μιας πόλης, η συμμετρία ή η κανονικότητα, οι οργανικές δομές ή το είδος μονάδας της κατοίκησης και πώς

92

Στο ίδιο, σ. 28

χωροθετείται στο σχέδιο, αποτελούν εγχειρήματα Συμβολικής και Πολιτικής Τάξης. Άρα, αν ο σύγχρονος στοχασμός και οραματισμός μπορεί αλαζονικά να οραματιστεί την ανακατασκευή της πραγματικότητας, αυτή διαθέτει χαρακτηριστικά τοπιακής τάξης. Αφορά δηλαδή συσχετίσεις τόπου και κοινωνίας, συμβολικής και ιστορικής συνθήκης, πάντα εμποτισμένα με πολιτική χροιά.

τα ερεθίσματα, τα συναισθήματα, οι προσδοκίες, η αναμονή, η εκπλήρωση, όλα όσα συν-διαμορφώνουν την ουτοπική σκέψη. Οτιδήποτε δηλαδή, «ανασκάπτει» τα εκτεταμένα πεδία σημασιών, μας βοηθάει να κατανοήσουμε ότι οι οραματισμοί, δεν αποτελούν ιδιοτροπίες των καιρών τους, αλλά εύγλωττες φανερώσεις μιας πολύ ευρύτερης υπόθεσης, τόπου, Ταυτότητας και πολιτισμού. Ακριβώς επειδή βάζουν τη σκέψη σε νέες «δοκιμασίες», προσδίδοντάς της προστιθέμενη ερμηνευτική και Ψάχνοντας τη ταυτότητά μας μέσα δημιουργική αξία. στις πόλεις, και τη συμβολή μας ως Αρχιτέκτονες σε αυτό το πιθανώς Αποτελούν δηλαδή, τρανταχτές δηλώσεις κορεσμένο κόσμο, βρήκα ότι η Ουτοπία έχει της Ταυτότητας των πολιτισμών. Και είναι Τόπο, αυτόν της Αρχιτεκτονικής σκέψης πολιτισμός, υλικός και άυλος, όπου κάθε και σχεδιασμού, και ο Τόπος μου είναι γενιά πρέπει να τον κερδίσει από την αρχή· μεστός από νοήματα, ήθη και πολιτισμό. κατακτιέται και δε κληρονομείται. Τα σκευάσματα της Ουτοπίας, νοητικά και σχεδιαστικά, επιτρέπουν να φανερωθούν

99

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Η διάλεξη αυτή επιθυμεί να δηλώσει πως αυτό που διδάσκουμε και διδασκόμαστε, η Αρχιτεκτονική, είναι βαθιά πολιτικό ζήτημα, είτε ο σχεδιασμός το καθιστά φανερό, είτε αυτό αποκρύπτεται. Οι Επιστήμες και η Τεχνολογία τροφοδοτούν πλέον τις αρχιτεκτονικές πρωτοπορίες του σήμερα· δεν παύουν όμως να αποτελούν εργαλεία και όχι αποκλειστική λύση στο ζήτημα “πόλη”, που θα απασχολεί την ανθρωπότητα διαχρονικά. Αν έπρεπε, η Αρχιτεκτονική και ο χώρος της πόλης να ανασυντάξουν και να πλουτίσουν το λεξιλόγιό τους και τα μέσα τους, με στοιχεία που να ξεπεράσουν τον τεχνικισμό, την πτώχευση του μοντέρνου κινήματος από την πολύχρονη και εμπορευματική χρησιμοποίησή του, δεν είναι ανάγκη να τα αναζητήσουν στις ιστορικές απομιμήσεις και παραποιήσεις, τουλάχιστον όχι μόνο σε αυτές. Το λεξιλόγιο βρίσκεται ακέραιο στη μελέτη των ιχνών της πραγματικότητας, της πολιτισμικής και πολιτιστικής Ταυτότητας των λαών. Αυτές είναι ιστορικές καταγραφές που δίνουν πραγματική πληροφορία και παρακινούν τους δημιουργικούς μετασχηματισμούς93. Η πραγματική ουσία της Ύλης και των αρχών που τη διέπει, κρύβεται στο Τόπο της. Και μορφώματα χώρου όπως η πλατεία, ο δρόμος, το υπόστεγο πέρασμα και η γειτονιά βρίσκονται εκεί94, έτοιμα να αναγεννηθούν σε νέους αστικούς οραματισμούς. Είναι ο Τόπος της Ουτοπίας.

93

100

94

Δ.Α. Φατούρος, Ουτοπίες, Αρχιτεκτονική και Πόλη, σ. 17 [ www.ejournals.epublishing.ekt.gr ] Δ.Α. Φατούρος, Μορφώματα Χώρου, Θέματα Χώρου και Τεχνών, 1991, σ. 22

| ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 | Επίλογος

Ευχαριστώ πολύ τους καθηγητές μου που με συμβούλεψαν και με καθοδήγησαν σε αυτο το δύσκολο αλλά και συναρπαστικό ταξίδι της Ουτοπίας, καθώς και για την ωραία συνεργασία και τις παραγωγικές συζητήσεις που είχαμε το διάστημα αυτο: Βαλεντίνη Καρβουντζή Κώστα Μωραΐτη

101

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΑ Agrest Diana, Architecture from Without: Theoretical Framings for a Critical Practice, Cambridge: the MIT Press, 1991 Altϋrk Emre, Metropolis as the object of Architecture, Middle East Technical University, 2004 Ambasz Emilio, Italy: The new domestic landscape, Museum of Modern Art, 1972 Archizoom, Associati, No-stop City, 1970

– Exhibited at the Brussels Congress of CIAM, 1930

Italian Painting, The Trustees of the Walters Art Gallery, 2005

Corbusier Le, Précisions sur un état présent de l’architecture et de l’urbanisme, Crès, Παρίσι 1930

Martin Heidegger, Κτίζειν, σκέπτεσθαι, Εκδ. Πλέθρον, 2009

Corbusier Le, La Ville Radieuse. Éléments d’une doctrine d’urbanisme pour l’équipement de la civilisatio machiniste, ΜπουλόνΜπιγιανκούρ, Editions de l’Architecture d’aujourd’hui, 1935

Aver(u)lino Antonio detto il Filarete, Trattato di architettura, (επιμ. Anna Maria Finoli, Liliana Grassi), Edizioni Il Polifilo, Μιλάνο, 1972

Corbusier Le, Urbanisme, Editions Vincent, Fréal & Cie, Παρίσι 1925

Bacon Francis, New Atlantis and the Great Instauration, Jerry Weinberger, Ed. Wheeling, 1989

Engels Friedrich, Zur Wohnungsfrage (187273), ελλην. Έκδ. “Για το ζήτηµα της κατοικίας”, Αθήνα, Β. Μακρυωνίτης και Σία ΟΕ, Αθήνα

Benevolo Leonardo, Origini de L’Urbanistica Moderna (1963), ελλην. Τίτλος: Βιομηχανική Επανάσταση και Πόλη: Η δυναμική των αλλαγών και η κοινωνική προέλευση της σύγχρονης πολεοδομίας, επιμ. Λαζαρίδης Παντελής, Εκδ. Νέα Σύνορα – Α. Λιβάνης, Αθήνα

Foucault Michel, Of Other Spaces: Utopias and Heterotopias, Architecture, Mouvement, Continuitee, 1984

Böck Ingrid, Six Canonical Projects by Rem Koolhaas: Essays on the History of Ideas, JOVIS Publishers, Berlin, 2015

Françoise Choay, L’Urbansime, utopies et réalités, Seuil, Παρίσι 1965

Calvino Italo, Οι Αόρατες Καστανιώτη, Αθήνα, 2004

Πόλεις, Εκδ.

Corbusier Le, The City of To-morrow and its Planning, Dover Publications, 1987, republication of the work originally published by Payson & Clarke Ltd, 1929 Corbusier Le, Illustrations de a Ville Radieuse

102

Frampton Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Ιστορία και Κριτική, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2009

Friedman Yona, L’architecture mobile, Ed. Casterman, Παρίσι, 1970 Friedman Yona, Utopies réalisables, Ed. Union Générale d’Éditions, Παρίσι 1975 Giedion Singfried, Space, Time and Architecture, Cambridge: Harvard University Press, 1959 Hansen M.S. and Spicer J.A., Masterpieces of

κατοικείν,

Irwin David, Νεοκλασικισμός, Εκδ. Καστανιώτη, 1999 Koolhaas Rem and Mau Bruce, S,M,L,XL, The Monacelli Press, 1995 Koolhaas Rem, Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan, The Monacelli Press, 1994 Koolhaas Rem and Ulrich Obrist Hans, Project Japan Metabolism Talks…, Taschen, 2011 Kultermann Udo, Kenzo Tange 1946-1969 : Architecture and Urban Design, Praeger Publishers, 1970 Latouche Serge, Το στοίχημα της απόΑνάπτυξης, μτφρ. Σαρίκα Χριστίνα, Εκδ. ΒΑΝΙΑΣ, Ιούλιος 2008 Ledoux Claude-Nicolas, L’architecture considérée sous le rapport de l’art, des moeurs et de la législation, 1804 Lynch Kevin, The Image of the City, Cambridge Massahusetts: The MIT Press, 1960 Lynch Kevin, What time is this Place?, Cambridge Massahusetts: The MIT Press, 1972 Lynch Kevin, A Theory of a Good City Form, Cambridge Massahusetts: The MIT Press, 1960

| Βιβλιογραφία |

Press Ltd., England, 1993 Markus Thomas, Order in Space and Society, Mainstream Pubi. Co, Ενδιμβούργο, 1982 More Thomas, Ουτοπία, μτφρ. Βουτσινός, Εκδ. ΑΡΓΟΝΑΥΤΗΣ, 2014

Sica Paolo, Storia dell'urbanistica 2. L’Ottocento, Editori Laterza,1977

Μάρκος

Morton A. L., The English Utopia, Lawrence & Wishart, Λονδίνο, 1978 Muir Edward, The culture wars of the late Renaissance: Skeptics, Libertines and Opera, Harvard University Press, pp. xiii, 2007

Schuiten François και Peeters Benoît, Ο Πυρετός της Ουρμπικάνδης, κόμικ, Εκδ. ARS LONGA-NEMO, 1985 Tafuri Manfredo, Architecture and Utopia, Design and Capitalist Development, The MIT Press, 1979

Mumford Lewis, The City in History (1961), Pelican Books, 1975

Tafuri Manfredo / Francesco Dal Co., Modern Architecture, Ed. Electa/Rizzoli, Νέα Υόρκη, 1979

Panofsky Erwin, Perspective as a Symbolic Form, Zone Books, Reviseded. Edition, 1996

Αξελός Κώστας, Ορίζοντες του Κόσμου, Εκδ. ΔΩΔΩΝΗ, Αθήνα, 1978

Piranesi G. B., The Sphere and the Labyrinth, Cambridge: The MIT Press, 1990

Αξελός Κώστας, Το Παιχνίδι του Κόσμου, Εκδ. ΕΣΤΙΑ, Οκτώβριος 2008

Rowe Colin, The Cornell Journal of Architecture, Ed. Rizzoli, Νέα Υόρκη, 1981

Δεσποτόπουλος Ιωάννης, Η Ιδεολογική Δομή των Πόλεων, μτφρ. Κωνσταντίνος Σερράος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1997

Rykwert Joseph, On Adam’s House in Paradise: The Idea of the Primitive Hut in Architectural History, the MIT Press, 1981 Rossi Aldo, Autobiografia scientifica, Pratiche Editrice, Πάρµα, 1990· ελλην. Εκδ. Επιστηµονική Αυτοβιογραφία (µτφρ. Κωνσταντίνος Πατέστος), Αθήνα, Εκδ. Εστία, 1995

Κονταράτος Σάββας, Ουτοπία και Πολεοδομία, Δεύτερος Τόμος, Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2014 Μωραΐτης Κωνσταντίνος, Το Τοπίο, ο πολιτιστικός προσδιορισμός του Τόπου, Εκδ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, Αθήνα, 2015 Ροζάνης Στέφανος, Η Ουτοπία και οι εικόνες της, Εκδ. Έρμα, 2017 Τερζόγλου Ν. Ίων – Συνεργατικό, Τομές Ήθους και Χώρου, Εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2012 Φατούρος Δ. Α., Μορφώματα Χώρου, Θέματα Χώρου και Τεχνών, 1991

Δοξιάδης Κ.Α., Architecture in Transition, Oxford University Press, Νέα Υόρκη, 1963 Δοξιάδης Κ.Α., Ecology and Ekistics, Westview Press, Boulder, Colorado, 1977 Ζενέτος Τάκης, Ψηφιακά Οράματα και Αρχιτεκτονική, Εκδ. LIBRO, Δεκέμβριος 2006

Rossi Aldo, Η Αρχιτεκτονική και η Πόλη, University Studio Press, 1991 Savage Mike & Warde Alan, Urban Sociology, Capitalism and Modernity, The Macmillan

Κονταράτος Σάββας, Ουτοπία και Πολεοδομία, Πρώτος Τόμος, Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2014

103

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ

Baedke Jan, The epigenetic landscape in the course of time: Conrad Hal Waddington’s methodological impact on the life sciences, Department of Philosophy I, Ruhr University Bochum, University, Germany

Κονταράτος Σάββας, Η Ουτοπία του Τόμας Μορ, Η ΑΥΓΗ

Αντύπα Δήμητρα, Κηπουπόλεις Χθές & Σήμερα, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, Χανιά, Οκτώβριος 2018

Boullée Étienne-Louis, Architecture, essai sur l’art, 1796-97 [ www.expositions.bnf.fr/boullee/index.htm ]

Σωτηρία Κατσαφάδου και Αλέξιος Δέφνερ, Τοπίο, άνθρωπος, ταυτότητα - έννοιες αλληλοπροσδιοριζόμενες: Τα παραδείγματα του Ντουμπάι και της Νέας Ζηλανδίας, Άρθρο, 2015 [ https://www.citybranding.gr/2015/11/blogpost_18.html ]

Γεωργακλής Ιωάννης, 3 επί 3 Εντοπίες, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2020 Γρηγοριάδου Εύα, Προ-ορθολογικές χωρικές εκδηλώσεις, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνείο Κρήτης, Χανιά, Ιανουάριος 2012

Lynn Greg, Animate Form, Μαναήλογλου Ελευθερία, Ουτοπικές θεωρίες για τη πόλη και Ολοκληρωτικός σχεδιασμός, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τμήμα Πολεοδομίας – Χωροταξίας, Αθήνα, 2005

ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΥΤΟΠΙΑ - ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ

Φατούρος Δ. Α., Ουτοπίες, Αρχιτεκτονική και Πόλη [ https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index. php/ekke/article/viewFile/7460/7185 ]

Utopian Studies Society [ http://www.utopianstudieseurope.org ]

Φωτοπούλου-Πριγκήπα Αναστασία, Χαρτογραφώντας την Ουτοπία, Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, Αθήνα, Χριστοδουλίδη-Μαζαράκη Αγγελική, Η συγκρότηση του υποκειμένου, μέσω των δομων της γλώσσας και του πολιτισμού, σ.

110-125 [ https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index. php/ekke/article/viewFile/7295/7015 ]

Society for Utopian Studies [ utopian-studies.org ]

Ζακυνθινού-Ξάνθη Μαργαρίτα, Αθηναϊκή Τοπογραφία - Το φυσικό εκμαγείο και το ανθρωπογενές έκτυπο, ως διαλεκτικό δίπολο κατανόησης και επανερμηνείας του αττικού τοπίου, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, Ιούνιος 2018 Καλέα Σοφία, Αρχιτεκτονικές Αναγνώσεις στη πόλη της Ουρμπικάνδης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Δ.Π.Θ., Ξάνθη, 2009 Κορσάβας Μύρων, Η Απο-ανάπτυξη κατά τον Serge Latouche - Σκέψεις για την αρχιτεκτονική και το δομημένο χώρο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, Ιούνιος 2020 Οϊμπάντου Αντωνία, Ουτοπία και Ιδεατή πόλη σε μία μακρο-ιστορική προοπτική - Θεωρητική διερεύνηση των κοινωνικο-χωρικών τους συνιστωσών, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης Α.Π.Θ., 2011 Χουλιάρας Άγγελος, Η αρχιτεκτονική εναντίον της Πόλης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, Φεβρουάριος 2020 Χρήστος Δ. Βουτσάς, Από την αφήγηση της Ουτοπίας, στην Ουτοπία της Αφήγησης, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., Αθήνα, Φεβρουάριος 2019

104

| Βιβλιογραφία |

Σκίτσο του Πικιώνη

105

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

Πηγές Εικόνων ΕΞΩΦΥΛΛΟ 0_σελ. 0, ιστότοπος: https://dabrownstein.com/2014/01/10/landscapeillustrationmap-neolithic-catalhoyuk/

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1.0_σελ. 16, ιστότοπος:

1.12_σελ. 21, ιστότοπος:

2.1_σελ. 32

http://www.sci-news.com/archaeology/science-catalhoyuk-map-mural-volcanic-eruption-01681.html

Peeters, Β. & Schuiten, F. Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης. εκδ.: ARS LONGA / NEMO Λίστα εκδόσεων. 1988 σελ.44

1.13_σελ. 22, ιστότοπος:

2.2_σελ. 32, ιστότοπος:

http://poodle-zippo.zooanimals.info/catal-huyuk-deer-hunt. html

1.14_σελ. 22, ιστότοπος:

https://www.theguardian.com/books/2015/oct/16/utopias-past-present-thomas-more-terry-eagleton

2.3_σελ. 34

http://www.kenneymencher.com/2019/09/catal-huyuk-turkey-6500-bce-5700-bce.html

http://www.sci-news.com/archaeology/science-catalhoyuk-map-mural-volcanic-eruption-01681.html

1.1_σελ. 18, ιστότοπος:

1.15, 1.16_σελ. 23, ιστότοπος:

2.4_σελ. 35

https://www.sophiajournal.net/sophia-5-the-modern-shelter

Ζακυνθινού-Ξάνθη, Μαργαρίτα. Αθηναϊκή Τοπογραφία. Ερευνητική Εργασία, Αρχιτεκτονική Σχολή ΕΜΠ. σελ. 90 https://issuu.com/margarita_zak/docs/research_thesis____________________

http://www.kenneymencher.com/2019/09/catal-huyuk-turkey-6500-bce-5700-bce.html

1.2_σελ. 18, ιστότοπος: http://www.kenneymencher.com/2019/09/catal-huyuk-turkey-6500-bce-5700-bce.html

1.3_σελ. 18, ιστότοπος: https://en.wikipedia.org/wiki/Çatalhöyük

1.4_σελ. 19, ιστότοπος: https://geopolicraticus.wordpress.com/tag/gobekli-tepe/

1.5_σελ. 19, ιστότοπος: https://theofy.world/gallery/catal-huyuk-houses-inside

1.6_σελ. 19, ιστότοπος: https://theofy.world/gallery/catal-huyuk-houses-inside

1.7_σελ. 19, ιστότοπος: https://artasmedia.com/2015/02/23/catalhoyuk-part-4-decorated-structure-patterns/

1.8_σελ. 19, ιστότοπος: https://www.khanacademy.org/humanities/prehistoric-art/ neolithicart/neolithic-sites/a/atalhyk

1.17_σελ. 24 ιστότοπος: https://www.catisart.gr/i-athinaiki-trilogia/

1.18_σελ. 25 ιστότοπος: https://lire-en-psychanalyse.be/tag/sinthome/

1.19_σελ. 26 ιστότοπος: https://gr.pinterest.com/revansx/lacan-saussure-signification/

1.20_σελ. 26 ιστότοπος: https://journals.openedition.org/echogeo/9503

1.21_σελ. 27 ιστότοπος: https://www.researchgate.net/publication/272487967_Total_Art_-_The_Influence_of_the_Durkheim_School_on_ Claude_Levi-Strauss's_reflections_on_art_and_classification

1.22& 1.23_σελ. 27, 28 Peeters, Β. & Schuiten, F. Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης. εκδ.: ARS LONGA / NEMO Λίστα εκδόσεων. 1988

1.24_σελ. 29 ιστότοπος:

1.10, 1.11_σελ. 20 ιστότοπος: https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1471163/1/Camurcuoglu_compressed.pdf.%20COMPLETE.pdf

106

2.5_σελ. 35 Ζακυνθινού-Ξάνθη, Μαργαρίτα. Αθηναϊκή Τοπογραφία. Ερευνητική Εργασία, Αρχιτεκτονική Σχολή ΕΜΠ. σελ. 95 https://issuu.com/margarita_zak/docs/research_thesis____________________

2.6_σελ. 36, ιστότοπος: https://kostasvakouftsis.blogspot.com/2013/06/ birds-by-aristophanes.html

2.7_σελ. 36, ιστότοπος: https://www.wikiart.org/en/paul-klee/castle-and-sun-1928

2.8_σελ. 37, ιστότοπος: https://makrakomi.com/karolos-koun-o-daskalos/

2.9_σελ. 38, ιστότοπος: https://www.christies.com/en/lot/lot-6296246

2.10_σελ. 39 Peeters, Β. & Schuiten, F. Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης. εκδ.: ARS LONGA / NEMO Λίστα εκδόσεων. 1988 σελ.60

https://www.reddit.com/r/architecture/comments/dobd6h/ rietveld_schröder_house_netherlands_1924_building/

2.11_σελ. 39, ιστότοπος:

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

2.12_σελ. 39, ιστότοπος:

1.9_σελ. 20, ιστότοπος: http://poodle-zippo.zooanimals.info/catal-huyuk-deer-hunt. html

προσωπικό αρχειακό υλικό

2.0_σελ. 30, ιστότοπος: https://www.archdaily.com/872754/how-architecture-speaks-through-cinema/58d53206e58ece48a7000021-how-architecture-speaks-through-cinema-image

https://wimwendersstiftung.de/en/film/wings-of-desire/

https://en.wikipedia.org/wiki/Metropolis_(1927_film)

2.13_σελ. 39, ιστότοπος: https://www.denofgeek.com/movies/blade-runner-2049-sequel-denis-villeneuve/

| Πηγές εικόνων |

3.14_σελ. 53, ιστότοπος:

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3.0_σελ. 40 Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Α' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ 228

https://www.gothamcenter.org/blog/lewis-masquerierand-the-urban-origins-of-an-1845-plan-for-rural-republicantownships

3.15_σελ. 54, ιστότοπος: http://81.47.175.201/flagship_visions/index.php/utopia/337the-phalanstery-charles-fourier

3.1_σελ. 43, ιστότοπος: https://en.wikipedia.org/wiki/Utopia_(book)

3.16_σελ. 54

3.2_σελ. 43, ιστότοπος: h t t p : / / d a v i d p ra s h k e r s p r i v a t e c o l l e c t i o n . b l o g s p o t . com/2014/09/cities-of-sun.html

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Α' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ 223

3.17_σελ. 55, ιστότοπος:

3.3_σελ. 44, ιστότοπος:

https://wave2014iuav.wordpress.com/guests/labics/

https://it.wikipedia.org/wiki/La_citt%C3%A0_del_sole

3.18, 3.19_σελ. 56

3.4_σελ. 45, ιστότοπος: https://blog.public.gr/prosopa/leonardo-da-vinci-san-simera-gennithike-o-anagennisiakos-kallitehnis

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ 45, 46, 47

3.20, 3.21_σελ. 57

3.5_σελ. 46, ιστότοπος: https://art.thewalters.org/detail/37626/the-ideal-city/

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 50

3.6_σελ. 47, ιστότοπος:

3.22, 3.23, 3.25_σελ. 58 Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 58, 59

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Ideal_City_(painting)

3.7_σελ. 47, ιστότοπος:

3.24_σελ. 58

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Ideal_City_(painting)

Frampton, Kenneth. Modern Architecture: a Critical History.

London: Thames and Hudson,1985.

3.8_σελ. 48, ιστότοπος: https://en.wikipedia.org/wiki/Sforzinda

3.26, 3.27_σελ. 59

3.9_σελ. 49, ιστότοπος: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Palmanova1600.jpg

3.10_σελ. 49 Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Α' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ 406

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 59

4.3_σελ. 62 https://www.benaki.org/index.php?option=com_collectionitems&view=collectionitem&id=154985&Itemid=&lang=el

4.4_σελ. 65, ιστότοπος: google maps

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 5.0_σελ. 66, ιστότοπος: https://www.researchgate.net/figure/Model-of-Le-Corbusiers-Plan-Voisin-Le-Corbusier-1964Google-Images_ fig3_275463659

5.1_σελ. 68, ιστότοπος: https://www.theartpostblog.com/en/filippo-tommaso-marinetti-leader-of-futurism/

5.2_σελ. 68, ιστότοπος: https://www.researchgate.net/figure/The-multi-layered-futurism-Citta-Nuova-New-City-proposed-by-Antonio-SantElia-1914_fig1_311987567

5.3_σελ. 69, ιστότοπος:

και

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Anton_Francesco_Doni_i_mondi.jpg

http://expositions.bnf.fr/utopie/feuill/grand/ledoux/12ha. htm

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Α' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 281

3.13_σελ. 52, ιστότοπος:

4.2_σελ. 65, ιστότοπος: https://el.wikipedia.org/wiki/Angelus_Novus

https://www.archdaily.com/127393/ad-classics-wainwright-building-louis-sullivan

3.30_σελ. 61, ιστότοπος:

3.12_σελ. 52, ιστότοπος: https://el.wikipedia.org/wiki/Κενοτάφιο_του_Νεύτωνα Galérie Nationale de France

4.1_σελ. 64, ιστότοπος: https://www.reddit.com/r/architecture/comments/a9vpmo/misc_heterotophic_utopia_conceptual_sketch/

https://i.pinimg.com/originals/ed/d8/8f/edd88f868b2ae5a4bef60116315ef180.jpg

https://emilianodimarco.wordpress.com/2019/12/21/la-citta-del-sole-di-tommaso-campanella-tra-utopie-contadine-ecultura-alta/

https://www.quondam.com/e27/2743a.htm

4.0_σελ. 65, ιστότοπος: https://www.archetype.gr/blog/arthro/architekton-tasis-papaioannou-daskalos-tis-architektonikis-sinthesis

3.28_σελ. 59, ιστότοπος: 3.29_σελ. 60, ιστότοπος:

3.11_σελ. 50, ιστότοπος:

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

3.31_σελ. 61, ιστότοπος:

5.4, 5.5_σελ. 69, ιστότοπος: https://www.archilovers.com/projects/80775/meiso-no-mori-municipal-funeral-hall.html

5.6_σελ. 70, ιστότοπος: https://www.lescouleurs.ch/en/journal/posts/le-corbusiers-residential-unit-type-berlin-a-dialogue-between-building-people-and-colour

5.7_σελ. 71, ιστότοπος: https://lecorbusier-worldheritage.org/en/1917-1928/

107

| Αστικοί Οραματισμοί | Η ιδέα για τη πόλη μέσα από τις Ουτοπίες και τη Συμβολική Τάξη

5.8_σελ. 73, ιστότοπος:

5.26, 5.27_σελ. 80

6.5_σελ. 88

http://urbangamestrategies.blogspot.com/2009/06/le-corbusier-une-ville-contemporaine.html

Udo Kultermann, Kenzo Tange 1946-1969 : Architecture and Urban Design-Praeger Publishers, 1970

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 221

5.9, 5.10_σελ. 74, ιστότοπος:

5.28, 5.29_σελ. 80, ιστότοπος:

6.6_σελ. 89, ιστότοπος:

http://www.fondationlecorbusier.fr/corbuweb/morpheus. aspx?sysId=13&IrisObjectId=5234&sysLanguage=en-en&itemPos=58&itemCount=78&sysParentId=64&sysParentName=home

http://www.fabiofeminofantascience.org/RETROFUTURE/ RETROFUTURE14.html

https://visualmelt.com/superstudio

5.11_σελ. 75

https://rndrd.com/n/917

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 199

5.31_σελ. 81

5.12, 5.13, 5.14_σελ. 75 Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 204, 205

5.15, 5.16_σελ. 76 Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 210

5.30_σελ. 81, ιστότοπος:

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 216

5.32_σελ. 81, ιστότοπος: http://www.fabiofeminofantascience.org/RETROFUTURE/ RETROFUTURE14.html

5.33_σελ. 82, ιστότοπος: https://www.teetkm.gr/takis-zenetos/

5.17_σελ. 76, ιστότοπος: https://rmjm.com/unmade-designs-lost-architecture/160411152120-restricted-buckminster-fuller-manhattan-dome-super-tease/

5.34, 5.35_σελ. 83, ιστότοπος:

5.18, 5.19_σελ. 77

5.36_σελ. 83, ιστότοπος:

Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 214

5.20, 5.21_σελ. 77, ιστότοπος: https://www.archdaily.com/912738/the-city-in-the-air-byarata-isozaki

5.22_σελ. 78, ιστότοπος: https://www.archdaily.com/781065/interview-with-yonafriedman-imagine-having-improvised-volumes-floating-inspace-like-balloons

5.23_σελ. 79, ιστότοπος: https://work-body-leisure.hetnieuweinstituut.nl/publication/ constant-nieuwenhuys

5.24_σελ. 79, ιστότοπος: https://stichtingconstant.nl/documentation/new-babylon-3

5.25_σελ. 79, ιστότοπος: https://www.ensamblearquitectura.com/constant-and-thesituationists-new-babylon-or-the-cities-of-the-future/

https://www.sadas-pea.gr/gia-to-zitima-tis-idioktisias-architektones/

https://www.archetype.gr/blog/arthro/takis-zenetos-ilektroniki-poleodomia

https://www.archdaily.com/538307/city-as-a-vision-tributeto-michel-ragon/53f1b87bc07a80388e0003ba-city-as-a-vision-tribute-to-michel-ragon-image

6.8_σελ. 90, ιστότοπος: https://architizer.com/blog/practice/details/archizoom-retrospective/

6.9_σελ. 90, ιστότοπος: https://www.moma.org/collection/works/104696

6.10_σελ. 91, ιστότοπος: https://www.moma.org/collection/works/413

6.11_σελ. 91, ιστότοπος: https://www.moma.org/collection/works/104692

6.12 - 6.14_σελ. 90, ιστότοπος: https://www.fosterandpartners.com/projects/masdar-city/

6.15, 6.16_σελ. 91, ιστότοπος: https://www.changiairport.com/

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 6.0_σελ. 30, ιστότοπος: https://www.metalocus.es/en/news/m-matters-and-m-international-archigram-cities

6.1_σελ. 86, ιστότοπος: https://www.moma.org/collection/works/813?artist_ id=8113&page=1&sov_referrer=artist

6.2_σελ. 86, ιστότοπος: https://www.iheartmyart.com/post/133798471548/ron-herron-cities-moving-archigrams-c-1964

6.3_σελ. 87, ιστότοπος: https://www.frac-centre.fr/_en/art-and-architecture-collection/rub/rub-317.html?authID=44&ensembleID=113

6.4_σελ. 87, ιστότοπος: http://archigram.net/portfolio.html

108

6.7_σελ. 89, ιστότοπος:

6.17-6.22_σελ. 91, ιστότοπος: https://www.media.mit.edu/groups/mediated-matter/overview/

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 7.0_σελ. 94 Σκηνή από τη ταινία του Wim Wenders, "Τα φτερά του Έρωτα" (πρωτοτ. τίτλ. Der Himmel über Berlin), 1987

7.1_σελ. 97, ιστότοπος: https://www.wikiart.org/en/edward-hopper

7.2_σελ. 97 https://ny.curbed.com/2019/8/22/20805861/nyc-movingtips-renting-buying-homes-neighborhood

7.3_σελ. 99 Κονταράτος, Σάββας. Ουτοπία και Πολεοδομία. Β' Τόμος. Εκδ.: ΜΙΕΤ. Αθήνα 2014. σελ. 221

| Πηγές εικόνων |