Το σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική by Nikos Palaiothodoros

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό έτος 2015 - 2016

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Κοτσαηλίδη Ευαγγελία - Άννα Παλαιοθόδωρος Νικόλαος - Μάριος

Επιβλέπων καθηγητής: Τάσης Παπαϊωάννου

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Πε ρ ι ε χ όμε ν α σελίδες _ Εισαγωγή Αντικείμενο μελέτης

Αφορμή - Σκοπός

Μεθοδολογία

_ Ιστορική Αναδρομή

_ Το Σκίτσο στη Σκηνοθεσία και τον Κινηματογράφο

_ Το Σκίτσο και το σχέδιο στην Ζωγραφική

_ Σκιτσογραφία και Κόμικς

Οι Γελοιογραφίες

Τα Κόμικς

_ Το Σκίτσο στη Γλυπτική

_ Το Σκίτσο στην Αρχιτεκτονική

101

Κατηγορίες – αρχή

103

Παράμετροι την ώρα του Σκίτσου

106

Αρχικές ιδέες

107

Αμφίδρομη πορεία Σκίτσου – σκέψης (Μετασχηματισμός)

112

Προσωπικότητα Αρχιτέκτονα, Σκίτσο και έργο

115

Υπολογιστής – νέα Μέσα

129

_ Συμπεράσματα

133

_ Βιβλιογραφία

137

_ Πηγές Φωτογραφιών

141

_ Παράρτημα Συνεντεύξεων

149 5

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Ε ι σαγω γ ή

Tι θα μπορούσε να εκφράσει με μεγαλύτερη αμεσότητα και ευαισθησία μία ιδέα, αν όχι ένα γρήγορο σκίτσο; Τι μπορεί να κρύβει ένα σκίτσο πίσω από την τελική εικόνα που προβάλλεται; Και τελικά τι είναι το σκίτσο σήμερα, σε μία εποχή όπου οι ρέουσες συνθήκες δίνουν την δυνατότητα σε κάθε καλλιτέχνη να εκφραστεί ελεύθερα, με όποιο τρόπο επιθυμεί; Το σκίτσο προέρχεται από την ιταλική λέξη schizzo, που ανάγεται στην λατινική λέξη schedium, δηλαδή «αυτοσχέδιο ποίημα». Το schedium προήλθε από την αρχαία ελληνική λέξη σχέδιος, που σήμαινε «προσωρινός», «πρόχειρος» και «αυτοσχέδιος». Αξίζει να σημειωθεί ότι schizo στην αγγλική αργκό σημαίνει «σχιζοφρενής», «τρελός». Η παραπάνω ετυμολογία της λέξης σκίτσο, συμπυκνώνει ουσιαστικά μέσα σε τρεις λέξεις όλο το νόημα του όρου που θα αναλύσουμε παρακάτω, δηλαδή «πρόχειρος, προσωρινός, αυτοσχέδιος». Κατά την άποψή μας, η λέξη «πρόχειρος», καταδεικνύει την αίσθηση που αφήνει η εικόνα ενός σκίτσου, ανεξάρτητα από την πολυπλοκότητα της διεργασίας που κρύβει πίσω της η εικόνα αυτή. Ταυτόχρονα μπορούμε να σημειώσουμε ότι η λέξη «προσωρινός», αντιπροσωπεύει την προσωρινή, αστραπιαία σκέψη που δημιουργείται στο μυαλό. Ενώ, η λέξη «αυτοσχέδιος» σχετίζεται με τη δημιουργική διάθεση και τη δυνατότητα του ατόμου, να απεικονίσει τις παραπάνω σκέψεις στο χαρτί, αποτέλεσμα που πολλές φορές, όπως θα δούμε, προκύπτει μέσα από συνειρμικές, αυθόρμητες χειρονομίες και όχι κατεξοχήν προειλημμένες αποφάσεις.

Α ν τ ι κ ε ίμε νο με λέ τ ης Η παρούσα ερευνητική εργασία, εξετάζει ως θέμα το σκίτσο και πως αυτό εμφανίζεται, στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης. Προσπαθεί να αναδείξει, αφενός τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που απαρτίζουν τον ρόλο και την χρήση του, στον εκάστοτε καλλιτεχνικό κλάδο και αφετέρου, να προσεγγίσει το σκίτσο ως μία πρωταρχική διαδικασία σκέψης και έκφρασης του ανθρώπινου εγκεφάλου. Μέσω αυτής της οπτικής θεώρησης, αναλύουμε τόσο το αρχιτεκτονικό σκίτσο όσο και το σκίτσο των υπόλοιπων καλλιτεχνών, με σκοπό να αναζητήσουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές που έχει ο συγκεκριμένος αναπαραστατικός τρόπος έκφρασης. Η συγκριτική αυτή παρουσίαση, γίνεται για να φανεί που διαφέρει ή μοιάζει το σκίτσο ως διαδικασία σκέψης και εργαλείο αναπαράστασης καθώς επίσης και για να αναδειχθεί και να τονιστεί εκ νέου η χρησιμότητά του κατά την δημιουργική διαδικασία.

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Α φ ο ρ μή – Σ κοπός Αφορμή και έναυσμα για την εκπόνηση της εργασίας αυτής, αποτέλεσε η προσωπική μας σχέση με το αντικείμενο αυτής της μελέτης. Έχοντας συνεργαστεί ξανά στο παρελθόν στα πλαίσια των σπουδών μας στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, η χρήση του σκίτσου ήταν ουσιαστικό στοιχείο, προκειμένου να εξωτερικεύουμε τις σκέψεις μας και να ανταλλάξουμε απόψεις. Κατά την εξελικτική πορεία της δουλειάς μας, παρατηρήσαμε ότι υπήρχε η ανάγκη να αποτυπώνουμε τις ιδέες μας άμεσα και γρήγορα. Έτσι είχαμε πάντα ένα λευκό χαρτί που «πηγαινοερχόταν», πάνω στο οποίο σκιτσάραμε, κρατούσαμε σημειώσεις και ο ένας επενέβαινε στην «εικόνα» του άλλου. Με την πάροδο του χρόνου και δουλεύοντας συνεχώς με το σκίτσο, καταλήξαμε στο ότι δεν αποτελεί απλά ένα συνθετικό εργαλείο, αλλά κάτι παραπάνω. Είναι μία γλώσσα, ένας κώδικας επικοινωνίας με τους γύρω μας και τον ίδιο μας τον εαυτό, πολύ πιο άμεσος, αφού όπως αναφέρει και η λαϊκή ρήση «μία εικόνα είναι χίλιες λέξεις». Επιλέξαμε συνεπώς, να εμβαθύνουμε και να διερευνήσουμε την σημασία του σκίτσου όχι μόνο σε σχέση με την εργασία, αλλά και για όσους το χρησιμοποιούν στην καθημερινότητά τους. Σκοπός μας είναι να το αναδείξουμε ως ένα απλό μέσο, με το οποίο ο καθένας έχει την δυνατότητα να παρουσιάσει όχι μόνο την δουλειά του, αλλά να εκφράσει τις ιδέες, τις σκέψεις και τον εσωτερικό κόσμο του.

Μ εθ ο δ ο λ ο γ ία Κατά την μελέτη του θέματός μας, αντιληφθήκαμε ότι τα ερωτήματα και οι προβληματισμοί που αναπτύχθηκαν, δεν απαντώνται επαρκώς, μόνο από τις υπάρχουσες βιβλιογραφικές πηγές. Το γεγονός αυτό μας ώθησε στο να συζητήσουμε και να ανταλλάξουμε απόψεις με καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες, που χρησιμοποιούν το σκίτσο στην δουλειά τους και στην καθημερινότητα τους, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα και εμείς οι ίδιοι τον ιδιαίτερο ρόλο του. Θεωρήσαμε σημαντικό, να αναζητήσουμε και να καταγράψουμε τόσο τις διαφορετικές εκφράσεις, όσο και τα συναισθήματα που δημιουργούνται στους ανθρώπους αυτούς, την ώρα που σκιτσάρουν. Για τον λόγο αυτό μέσω συνεντεύξεων, δημιουργήθηκε ένα παράρτημα συζητήσεων πάνω στο οποίο βασίστηκε μεγάλο μέρος της ερευνητικής μας εργασίας. Τέλος, θέλοντας να τονίσουμε τα ζητήματα που θίχτηκαν και ανέκυψαν κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων αυτών, χρησιμοποιούμε αρκετές από τις σκέψεις τους, στο βασικό σκελετό του κειμένου μας, προκειμένου να αναδείξουμε και έμπρακτα τον ζωντανό χαρακτήρα του σκίτσου.

Ε ισ αγωγ ή

Κατά την διάρκεια της διερεύνησης της εργασίας αυτής, μας δόθηκε η ευκαιρία να συνομιλήσουμε με γνωστούς αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες, που με τις γνώσεις, τις συμβουλές και τις παραγωγικές συζητήσεις τους, αποτέλεσαν σημαντική πηγή έμπνευσης και καθοδήγησης για εμάς. Στο σημείο αυτό, θα θέλαμε να τους ευχαριστήσουμε για τον χρόνο που μας αφιέρωσαν και την ενασχόληση τους με την παρούσα ερευνητική εργασία. Χαρακτηριστικά: στον τομέα του κινηματογράφου, τον σκηνοθέτη Τώνη Λυκουρέση, στον τομέα της ζωγραφικής τους ζωγράφους Κωστή Δαμουλάκη και Παναγιώτη Μπελντέκο, στον τομέα των γελοιογραφιών και των κόμικς, τους σκιτσογράφους Πέτρο Ζερβό και Μιχάλη Κουντούρη, στον τομέα της γλυπτικής, τους γλύπτες Γιώργο Γυπαράκη και Νίκο Τρανό καθώς και στον τομέα της αρχιτεκτονικής, τους αρχιτέκτονες Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη, Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα και Τάσο Μπίρη.

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Ι στορ ι κ ή Αναδρ ομ ή

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 1

εικ. 2

εικ. 1: Παλαιολιθικές τοιχογραφίες στο σπήλαιο Altamira εικ. 2: ιερογλυφικά Αιγύπτου εικ. 3: πήλινο μελανόμορφο αγγείο 12

εικ. 3

Ι σ τορ ικ ή Αναδρο μ ή Στην ιστορία των τεχνών δεν εντοπίζεται αυτοτελώς η έννοια του σκίτσου ως ανεξάρτητο κομμάτι κατά την διαδικασία σύνθεσης μιας ιδέας. Oι εικαστικές μορφές και εκφράσεις του σκίτσου ανά τους αιώνες, αποτελούν μία ιστορία δυναμικής εξέλιξης ιδεών και απόψεων. Οι ανθρώπινες ανάγκες, τα καθημερινά βιώματα, η τεχνολογική άνθηση, η έκφραση και οι ιδέες εξελίσσονται και τροποποιούνται με την πάροδο του χρόνου. Θεωρώντας το σκίτσο ως ένα άμεσο μέσο καταγραφής των εικόνων ή των ιδεών που δημιουργούνται στο μυαλό, παρατηρούμε ότι είναι ένας άμεσος κώδικας επικοινωνίας και γραφής από τα πρώτα στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης. Οι απλοποιημένες εικαστικές μορφές, χαραγμένες η μια πάνω στην άλλη μέσα σε σπηλιές και με φυσικά υλικά όπως ο πηλός, το χώμα, η πέτρα, δηλώνουν την ανθρώπινη παρουσία στον χώρο. Ήταν πρώιμες κινήσεις, που εξέφραζαν την βασική ανάγκη του πρωτόγονου ανθρώπου να μετατρέψει σε εικόνα τα καθημερινά του βιώματα, να συνδεθεί με την φύση και να τιθασεύσει τις φοβίες του. Βουβάλια, λύκοι, αγριογούρουνα και άλλα ζώα γίνονται θεϊκά σύμβολα φόβου και προστασίας. Αργότερα, ακολουθούν μορφές πιο ολοκληρωμένες, άμεσα συνδεδεμένες με την πίστη και την φύση, που παίρνουν σχήμα ως επιμέρους τμήματα λουλουδιών ή φυτών. Οι εικαστικές μορφές, που σχεδιάζει ο άνθρωπος, ξεφεύγουν από την απεικόνισή τους πάνω σε μία επιφάνεια, και σταδιακά δημιουργούνται τρισδιάστατα αντικείμενα. Γλυπτά, υποτυπώδη οικήματα, διακοσμητικά μοτίβα, κοσμήματα, τοτέμ ζωής και θανάτου, γίνονται τα σύμβολα λατρείας και αναδύουν την έκφραση των προϊστορικών τότε ανθρώπων. (εικ. 1) Σιγά σιγά τα αφηρημένα σύμβολα γίνονται ιερογλυφικά, γράμματα, γραφή, που εκφράζει συγκεκριμένες έννοιες, καθώς εικόνα - «σκίτσο» και γραφή καθίστανται συγγενικά και αλληλένδετα κομμάτια της ανθρώπινης έκφρασης. Εικαστικές αναπαραστάσεις σε ταφικά μνημεία, θαλάμους και ναούς αποτέλεσαν την πρώτη καταγραφή των γεγονότων της καθημερινής ζωής. Παρατηρείται έντονο το φαινόμενο της απεικόνισης εικ. 4: αναπαράσταση χώρου σε κάτοψη, 1ος αι. μορφών του τρισδιάστατου χώρου, πάνω σε επιφάνειές και σκεύη, με την απλότητα και την γεωμετρία των μορφών να κυριαρχούν σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης, του σχεδίου και της αρχιτεκτονικής. Καλαίσθητες ζωγραφιές και σχέδια σηματοδοτούσαν την εξέλιξη της ανθρώπινης παρουσίας, πάνω σε αμφορείς, αγγεία, μετόπες και τοίχους ναών. Αξίζει να αναφερθεί ο αρχιτέκτονας μηχανικός Βιτρούβιος, ο οποίος πρώτος θεμελίωσε τη σχεδιαστική αναπαράσταση στην αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη. Έκρινε ότι ο σχεδιασμός είναι μέρος των τριών βασικών σχεδίων, ichnografia, orthografia και scenographia, που παραλληλίζονται με την κάτοψη, την όψη και την τομή, που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας στις μελέτες του. Τα σχέδια αυτά, απεικονίζουν αναλογίες, χώρους σκηνής αλλά και προοπτικά. (εικ. 2 - 4)

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 5

εικ. 7

εικ. 6

εικ. 8

εικ. 5: προσχέδιο του “Μυστικού Δείπνου, Leonardo da Vinci εικ. 6: πολιτική γελοιογραφία εικ. 7: ψηφιδωτή διακόσμηση της μονής Δαφνίου εικ. 8: Woman And Dog In Front Of The Moon, Joan Miro, 1935 εικ. 9: αξονομετρικά σκίτσα του αρχιτέκτονα le Corbusier 14

εικ. 9

Ι σ τορ ικ ή Αναδρο μ ή Παρατηρούμε ότι το σχέδιο και οι μέθοδοι αναπαράστασης αντανακλούσαν επίσης τις θρησκευτικές ανάγκες κάθε εποχής, γεγονός που αποτυπώνεται για παράδειγμα στα μεγαλεπήβολα έργα - τοιχογραφίες, ψηφιδωτά- στο εσωτερικό των βυζαντινών εκκλησιών. Παρά τις θρησκευτικής φύσεως δεσμεύσεις, στον τρόπο απόδοσης των μορφών, δεν απουσιάζε το προσωπικό στοιχείο και ο χαρακτήρας των καλλιτεχνών της εποχής. «Σημαντικό στοιχείο, που […] διαφοροποίησε το σχέδιο, είναι η εισαγωγή της έννοιας του βάθους […]. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αποδοθεί με μεγαλύτερη σαφήνεια ο τρισδιάστατος χώρος στα σχέδια»1. Σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης ο όρος προοπτική αρχίζει να πραγματεύεται, ένα ευρύτερο σύστημα σχεδιασμού, όπου οι διάφορες μεταβλητές -σημεία φυγής, απόσταση παρατηρητή, οπτική γωνία, ύψος ματιού- διαμορφώνουν πολλά προοπτικά σχέδια και σπουδές. (εικ. 5, 7) Η δυναμική διαδοχή ποικίλων καλλιτεχνικών ρευμάτων, είχε ως αποτέλεσμα οι σχεδιαστικές τεχνικές να αποδεσμευτούν από την φυσική αναπαράσταση και τη μίμηση, γεγονός που επηρέασε και τον ρόλο του σκίτσου αντίστοιχα, καθώς και αυτό απελευθερώνεται από τη ρεαλιστική απόδοση των μορφών και εκφράζει την ιδιοσυγκρασία και τη δεξιοτεχνία του καλλιτέχνη. Η ανάπτυξη των μέσων τυπογραφίας συνέβαλε στην έκδοση εφημερίδων, με αποτέλεσμα να επηρεάσει και να δώσει «τροφή» για κωμικά σκίτσα. Με λίγες γραμμές και λακωνικές επεξηγήσεις, οι γελοιογραφίες ψυχαγωγούν και κριτικάρουν τον άνθρωπο, την πολιτική και την κοινωνική επικαιρότητα . Ακόμη στην αρχιτεκτονική το μοντέρνο κίνημα, προσέγγισε νέους τρόπους αναπαράστασης, καθώς εδραίωσε το ρόλο του σκίτσου, με την έννοια που συνηθίζουμε να του προσδίδουμε σήμερα. Ο κάθε αρχιτέκτονας προσπαθεί πλέον, να «αιχμαλωτίσει» την ιδέα του, στις ταχύτατες γραμμές που αποτυπώνει στο λευκό χαρτί. Στο προοπτικό σύστημα εντάχθηκαν και τα αξονομετρικά σχέδια, τα οποία αναπαριστούν το γεωμετρικό χώρο υπό κλίμακα (εικ.6, 8, 9 ). Η συνύπαρξη των διαφόρων κατευθύνσεων σε όλες τις εκφάνσεις της εικαστικής δημιουργίας, αγκάλιασε και νέες μορφές έκφρασης, όπως το γκράφιτι. Το γκράφιτι, ως αυθόρμητη εικαστική έκφραση εντάσσεται στο φαινόμενο της σύγχρονης λαϊκής κουλτούρας των μεγάλων πληθυσμιακών αστικών κέντρων. Τελείως ανεπιτήδευτο κατάφερε, μέσω των εκρηκτικών επιδόσεων του, να «νομιμοποιηθεί» μέσα στις γκαλερί (εικ. 10).

εικ. 10: γκραφίτι του street artist Mota, 2016 1

Συνέντευξη Νίκος Τρανός, Παράρτημα σ. 202 15

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Σήμερα, διαπιστώνουμε ότι οι τέχνες είναι άμεσα επηρεασμένες από την τεχνολογία, τα media και τον κινηματογράφο. Επικρατεί μια τάση εντυπωσιασμού, διασκέδασης, δημιουργίας κατασκευών – εγκαταστάσεων και θεάματος. Όλα έχουν, πλέον, την δυνατότητα να αναπαρασταθούν μέσω μιας ηλεκτρονικής οθόνης, είτε πρόκειται για μία τρισδιάστατη απεικόνιση ενός σχεδίου, είτε για την δημιουργία ενός γλυπτού. Παρατηρούμε ότι ακόμα και σήμερα, τα αναπαραστατικά μέσα που χρησιμοποιούνται συμβαδίζουν και αντανακλούν το σύγχρονο τρόπο ζωής, τους ραγδαίους οικονομικούς και πολιτικούς μετασχηματισμούς και την κουλτούρα της παγκοσμιοποίησης. Το σχέδιο και το σκίτσο έχουν αντικατασταθεί σε μεγάλο βαθμό με διαδραστικές οθόνες, φωτογραφίες, κολλάζ και ψηφιακά μοντέλα, που εδραιώνονται ολοένα περισσότερο. (εικ. 11 - 13).

εικ.11 εικ. 11: νέες μορφές απεικόνισης μέσω υπολογιστικών προγραμμάτων 16

Ι σ τορ ικ ή Αναδρο μ ή

εικ.12

εικ.13 εικ. 12: φωτογραφία του Gordon Matta-Clark εικ. 13: κολλάζ, Holiday Machine in Tropea, 1967 by Cristiano Toraldo di Francia , Superstudio 17

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Το Σκίτσο στη σκηνοθεσία και τον κινηματογράφο

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ.1

εικ.2

εικ.3

εικ. 1: σκίτσα για την ταινία «Blade Runner» του Ridley Scott, 1982 εικ.2: κινήσεις ηθοποιών και κάμερας σε ένα χώρο, εικονογραφημένο σενάριο του Fredi Murer για την ταινία «Αδελφή ψυχή», 1984. 20

εικ. 3: σκίτσο κινήσεων και χώρου του Σεργκέι Αϊζενστάιν για την ταινία «Ιβάν ο τρομερός», 1944

Το Σκίτσ ο σ τ η σ κ ηνοθ εσ ία και τον κινη ματογρά φ ο

Το σκίτσο, όπως θα αναλύσουμε και παρακάτω, σε κάθε έκφανση της τέχνης έχει κοινά χαρακτηριστικά, αλλά την ίδια στιγμή και διαφορές, οι οποίες σχετίζονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που ενυπάρχουν σε κάθε μία απ’ αυτές ξεχωριστά. Στην ερευνητική αυτή εργασία, επιλέξαμε να ασχοληθούμε με τις βασικές τέχνες που εκφράζουν την καθημερινότητά μας, δηλαδή τον κινηματογράφο, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη σκιτσογραφία καθώς βεβαίως και την αρχιτεκτονική. Στον κινηματογράφο, όπως και στην αρχιτεκτονική το σκίτσο έχει παρόμοια χρήση και ερμηνεία, ως στοιχείο που εντάσσεται στη διαδικασία της σκέψης και της σύνθεσης μιας ιδέας. Αν θεωρήσουμε την φωτογραφία σαν μία «στιγμιαία» σύνθεση και καταγραφή προσώπων, στοιχείων και χώρου, ο κινηματογράφος συμπεριλαμβάνει όλα τα παραπάνω και τα «κινεί» μέσα στον χώρο και στον χρόνο. Συνεπώς θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι, είναι μία έκφραση συνόλου σκίτσων «εν κινήσει». Το σκίτσο σε μια τέχνη ζωντανής καταγραφής, όπως είναι ο κινηματογράφος, αποτελεί την «τεχνική περιγραφή» όλων των βασικών χαρακτηριστικών, τα οποία περιγράφονται στο σενάριο με την χρήση εικόνων και σχολίων. Η τεχνική αυτή περιγραφή επιτυγχάνεται μέσω ενός εικονογραφημένου σεναρίου, το οποίο ονομάζεται storyboard. Κατά την διαδικασία παραγωγής ενός storyboard, ο σκηνοθέτης τεμαχίζει τα πλάνα του σε καρέ- καρέ εικόνες. Σχεδιάζει και καταγράφει όλα τα στοιχεία που αφορούν μία σκηνική παρουσία, τους διαλόγους και τα τεχνικά εφέ, προσπαθώντας να εκφράσει το ύφος και την ατμόσφαιρα του έργου του (εικ. 1, 3). Μέσω των σκίτσων αναλύεται η σκηνογραφική απεικόνιση, οι φωτιστικές συνθήκες και η σχέση της εικόνας με την μουσική και τον ήχο. Ειδικότερα, η σκηνογραφική απεικόνιση είναι η μελέτη, η οποία αποτυπώνει τον τρόπο παρουσίασης μιας φιγούρας, την ενδυματολογία της καθώς και την κίνησή της στο χώρο. Δηλαδή, μέσω ενός τέτοιου σκίτσου περιγράφεται «ο τρόπος που επιθυμεί ο σκηνοθέτης να παρουσιάζεται ενδυματολογικά ο ηθοποιός»1 (εικ. 4 - 6). Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο σκηνοθέτης δημιουργεί ακόμη και αρχιτεκτονικά σχέδια κατόψεων ή τομών. Σκοπός του είναι να μελετήσει και να καταγράψει τις θέσεις, τις στάσεις και τις κινήσεις των συνεργατών του και των ηθοποιών καθώς και την θέση και την γωνία λήψης της κάμερας μέσα στον χώρο (εικ.2). Ως εκ τούτου, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την χρήση του σκίτσου στον κινηματογράφο, σαν ένα «καμβά» συμπληρωματικό ή και «παράλληλο της σεναριακής αφήγησης»2.

Συνέντευξη Τώνης Λυκουρέσης, Παράρτημα σ. 152

Ο. π., σ. 21

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ.4

εικ.5

εικ. 4,5,6: σκίτσα για τη μελέτη της ενδυμασίας των ηθοποιών για την ταινία «Blade Runner» του Ridley Scott, 1982

Το Σκίτσ ο σ τ η σ κ ηνοθ εσ ία και τον κινη ματογρά φ ο

εικ.6

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ.8

εικ.9

εικ.10

εικ. 8: storyboard για την δημιουργία της ταινίας Dune εικ. 9, 10: σκίτσα μελέτης χαρακτήρων και ενδυμασίας για την ταινία Dune του Alejandro Jodorowsky, 2013 24

Το Σκίτσ ο σ τ η σ κ ηνοθ εσ ία και τον κινη ματογρά φ ο Αξιόλογο παράδειγμα που περιλαμβάνει τα προαναφερόμενα στοιχεία, αποτελεί το ντοκιμαντέρ Dune του σκηνοθέτη Alejandro Jodorowsky 1. Το συγκεκριμένο εικονογραφημένο σενάριο αποδεικνύει την άριστη συνεργασία διαφόρων καλλιτεχνών, που κατόρθωσαν με αυθεντικότητα, να αποτυπώσουν σε σκίτσα τις σκέψεις τους και να μεταφέρουν το αποτέλεσμα στο κοινό τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο σκηνοθέτης έπειτα από αρκετή διερεύνηση ανακάλυψε και συνδύασε καλλιτέχνες ικανούς να αποδώσουν το «όραμά του» στην οθόνη. Πέραν όμως, των ικανοτήτων τους, επιλέχθηκαν για την προσωπικότητά τους και τις εικαστικές αντιλήψεις τους, με αποτέλεσμα σκιτσάροντας τα πλάνα της ταινίας να προσθέσουν την δική τους «πινελιά». Ο Jean Giraud Moebius2 πήρε τον ρόλο του σκηνοθέτη και σε συνεργασία με τον Alejandro Jodorowsky, σκίτσαρε τα πλάνα και τις φιγούρες της ταινίας. Ακόμη ο φανταστικός και σκοτεινός κόσμος του σκιτσογράφου Giger3 (δημιουργός του Alien), και οι δεξιότητες πολλών άλλων δημιουργών, όπως ο Chris Foss4 και ο Dan O’Bannon5, με την δημιουργία τεχνικών εφέ, κατάφεραν να αποτελέσουν την «κάμερα» του σκηνοθέτη. Έδωσαν εικ. 7: αφίσα ταινίας Dune, 2013 ποιότητα και νόημα στην εικόνα, στους διαλόγους, στις εκκεντρικές φιγούρες και στο φανταστικό σύμπαν. Παρόλο που η ταινία δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, αντανακλάσεις των σκίτσων της και των σκηνών της αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και σε μετέπειτα ταινίες όπως το Alien (1979), Flash Gordo (1980), Raiders of the lost Ark (1981), Terminator (1984), Masters of the Universe (1987), Contact (1997), Prometheus (2012). (εικ. 7 - 10) Alejandro Jodorowsky (1929): Χιλιανής καταγωγής ηθοποιός, σκηνοθέτης, συνθέτης και σεναριογράφος κόμικς. Είναι κυρίως γνωστός για τις σουρεαλιστικές ταινίες του. 1

Jean Giraud Moebius: (1938-2012): Γάλλος καλλιτέχνης σκιτσογράφος και συγγραφέας. Συγκέντρωσε παγκόσμια αναγνώριση κυρίως με το ψευδώνυμο Moebius και σε μικρότερο βαθμό με το Gir, το οποίο χρησιμοποίησε για το κόμικς του, Blueberry, αλλά και σε αρκετά έργα ζωγραφικής του. 2

Hans Rudolf Giger (1940-2014): Ελβετικής καταγωγής ζωγράφος, γλύπτης και σκηνογράφος. Έγινε γνωστός μέσα από τις εικόνες ανθρώπων και μηχανών, που δημιουργούσε με αερογράφο. Στην πορεία της δουλειάς του, εγκατέλειψε τον αερογράφο έναντι του παστέλ και των μαρκαδόρων. Τέλος αξίζει να αναφερθεί ότι ήταν μέλος της ομάδας ειδικών εφέ που κέρδισε ένα Όσκαρ για το έργο του σχεδιασμού για την ταινία Alien. 3

Chris Foss (1946): Βρετανός καλλιτέχνης και εικονογράφος. Είναι ιδιαίτερα γνωστός για τις ασπρόμαυρες εικόνες επιστημονικής φαντασίας που δημιουργεί. 4

Dan O’Bannon (1946-2009): Αμερικανικής καταγωγής σεναριογράφος και σκηνοθέτης κινηματογραφικών ταινιών, κυρίως επιστημονικής φαντασίας και τρόμου 5

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 11: εικονογραφημένο σενάριο για την ταινία «Ψυχώ» του Alfred Hitchcock, 1960 26

Το Σκίτσ ο σ τ η σ κ ηνοθ εσ ία και τον κινη ματογρά φ ο Ένας πολυσυζητημένος σκηνοθέτης, που μελετούσε τα πλάνα του μέσα από την δημιουργία storyboard, είναι ο Alfred Hitchcock1. Με τις συνεργασίες του με διάφορους καλλιτέχνες, απεικόνισε τις σκέψεις του και δημιούργησε ταινίες, όπως «Τα Πουλιά» και η «Ψυχώ». Αντιπαραβάλλοντας τα σκίτσα με το τελικό πλάνο της ταινίας, οι ομοιότητες όσον αφορά το ύφος και την δραματικότητα είναι εκπληκτικές (εικ. 11 – 15). Με άλλα λόγια, ο σκηνοθέτης εκφράζει και έπειτα ωριμάζει την σκέψη του μέσω μιας εικόνας, εξωτερικεύοντας τις ιδέες του με την χρήση του σκίτσου. «Τραβώντας μία πρώτη γραμμή στο λευκό χαρτί, ο καλλιτέχνης σχηματίζει ένα περιβάλλον. Η γραμμή αυτή, κατευθείαν του επιβάλλει να δημιουργήσει κάτι παραπάνω. Αναπτύσσει δηλαδή μία μυθοπλασία. Το χαρτί λειτουργεί σαν ένα πεδίο, πάνω στο οποίο δημιουργείται μία ιστορία»2. Επομένως με τον τρόπο αυτό, δημιουργεί το αρχικό υπόβαθρο ώστε να μπορέσει να συνεχίσει σε ένα επόμενο στάδιο. Η επεξεργασία αυτή μπορεί να διαφέρει ολοκληρωτικά ανάλογα με τον χαρακτήρα και τις εικαστικές αντιλήψεις του σκηνοθέτη καθώς και το σενάριο που καλείται να αποδώσει. Η διαδικασία των σκίτσων δεν σταματά εκεί. Συνεχίζει καθ’ όλη την διάρκεια της σύνθεσης του έργου. Σιγά σιγά το σκίτσο μετατρέπεται σε λήψη - εικόνα, το ένα επηρεάζει το άλλο και αμφίδρομα. Από εκεί και πέρα ο σκηνοθέτης είτε προσθέτει παραπάνω στοιχεία στην εικόνα του, είτε αναθεωρεί και μετασχηματίζει ολοσχερώς την αρχική του ιδέα, με νέα σκίτσα. Με την αποπεράτωση της λεπτομερειακής ανάλυσής του, εξασφαλίζει το βέλτιστο πλάνο του μελλοντικού του έργου.

εικ.12

εικ.13

εικ.14

εικ.15

εικ. 12 - 15: εικονογραφημένο σενάριο και αντίστοιχα πλάνα της ταινίας «Τα Πουλιά» του Alfred Hitchcock, 1963 Alfred Hitchcock (1899-1980): Άγγλος σκηνοθέτης και παραγωγός. Θεωρήθηκε πρωτοπόρος σε διάφορες τεχνικές, σχετικά με τα θρίλερ περιπέτειας και τα ψυχολογικά θρίλερ. 1

Συνέντευξη Νίκος Τρανός, Παράρτημα σ. 202

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ.16

εικ.17 εικ. 16 - 17: εικονογραφημένο σενάριο και αντίστοιχo πλάνo της ταινίας ταινίας Ran, Akira Kurosawa, 1985

Το Σκίτσ ο σ τ η σ κ ηνοθ εσ ία και τον κινη ματογρά φ ο

Επιπλέον, ο σκηνοθέτης μέσα από ένα σκίτσο, έχει την ευκαιρία να αντιληφθεί πιο έντονα την χρωματική απόδοση της ταινίας του. Πολλές φορές έχοντας ως σκοπό να προδιαθέσει συναισθηματικά τον θεατή, χρωματίζει τα σκίτσα του. Δουλεύοντάς τα με φωτεινά χρώματα ή «βυθίζοντάς τα στο σκοτάδι», πειραματίζεται με το τονικό ύφος μιας σκηνής. Από τους πιο χαρακτηριστικούς σκηνοθέτες είναι ο Akira Kurosawa1, ο οποίος λόγω της επιθυμίας του να γίνει ζωγράφος, μετέφερε την εικαστική του ευαισθησία στα χρωματιστά και εξπρεσιονιστικά εικ.18 σκίτσα του, που πραγματοποιούσε πριν από κάθε ταινία του. Έργο του που αξίζει να αναφερθεί είναι η αριστουργηματική ταινία το «Ran» (1985). Η θεατρική απόδοση και ο τρόπος που έχει χειριστεί το στήσιμο κάθε φιγούρας, μπορούν να παρομοιαστούν με ένα καθηλωτικό πίνακα ζωγραφικής, που εκτός από τον χρωματικό πλούτο, αποδίδει με επιτυχία την εικόνα και σε κάνει να φανταστείς τον ήχο και την ατμόσφαιρα του έργου. Όλη αυτή η διεργασία παραγωγής μέσω των αδιάκοπων σκίτσων του, φαίνεται να έχει δουλευτεί ξανά και ξανά, ώστε ο σκηνοθέτης να αντιληφθεί πλήρως τον χώρο. Φτάνει σε ένα σημείο να τον αισθανθεί, να τον φανταστεί και να του προσδώσει «ζωή». Με την βοήθεια της ζωγραφικής και των χρωματισμών του, ο σκηνοθέτης κατάφερε να αναπαράγει στοιχεία που αφορούν στην έκφραση των ηθοποιών, όπως η «τρέλα» που κατακλύζει τον πρωταγωνιστή καθώς και να αποδώσει με εξαιρετικά παραστατικό τρόπο τα χρώματα και τις αντιλήψεις της ιαπωνικής κουλτούρας. Ανέδειξε την παράδοση και την ενδυμασία, που αποτυπώνονται τόσο σε σκηνές μέσα στα παλάτια όσο και στις μάχες. Τα σκίτσα του επομένως, αποτέλεσαν έναν τρόπο έκφρασης των ιδεών του, τόσο για το κοινό και τους συνεργάτες του, όσο και για τον ίδιο. Αποτελούν όμως ταυτόχρονα, και αυτοτελή εικαστικά έργα. (εικ. 16 – 18)

εικ. 18: σκίτσο του Akira Kurosawa για την ταινία Ran, 1985 Akira Kurosawa (1910-1998): Ιαπωνικής καταγωγής σκηνοθέτης, που επηρέασε με τις ταινίες του πολλούς σκηνοθέτες της Δύσης. 1

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ.19

εικ.20 εικ. 19: Ennis-Brown House, Frank Lloyd Wright εικ. 20: σκίτσο για την ταινία «Blade Runner» του Ridley Scott, 1982 30

Το Σκίτσ ο σ τ η σ κ ηνοθ εσ ία και τον κινη ματογρά φ ο

Το σκίτσο εκτός των ανωτέρω, μπορεί να αποτελέσει και ένα βασικό παράγοντα στην σύνθεση μιας φανταστικής εικόνας σε μία ταινία επιστημονικής φαντασίας. Ο σκηνοθέτης μέσω του σκίτσου του, μπορεί να φανταστεί και να παραστήσει κάτι τελείως ξένο. Έχει την δυνατότητα να παραποιήσει και να προσαρμόσει την πραγματικότητα σε έναν εντελώς καινούριο κόσμο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ταινία του Ridley Scott1, «Blade Runner» (1982). Παρ’ όλο που πρόκειται για ένα σενάριο αρκετά γνώριμο σε σχέση με άλλες ταινίες επιστημονικής φαντασίας, το ενδιαφέρον έγκειται στον τρόπο και στην ατμόσφαιρα, με την οποία ο σκηνοθέτης αποδίδει την μελλοντική πόλη του. Ο σκηνοθέτης προκαλεί ενδιαφέρον στον θεατή, ορίζοντας τον φανταστικό του κόσμο με κύριο χαρακτηριστικό την Δυστοπία2. Η δυστοπική φανταστική εικόνα δεν απέχει πολύ της πραγματικότητας καθώς πολλά από τα χαρακτηριστικά της προέρχονται από υπαρκτές εικόνες της καθημερινότητας, γεγονός που αποτυπώνεται έντονα στο εικονογραφημένο σενάριο. Παράδειγμα, αποτελούν τα λεπτομερή σκίτσα του εσωτερικού χώρου της κατοικίας του πρωταγωνιστή (Deckard), τα οποία είναι αυστηρή απομίμηση της αρχιτεκτονικής του Frank Lloyd Wright3, στο έργο του Ennis-Brown House. Παρόμοιες απομιμήσεις βλέπουμε στις φουτουριστικές ενδυμασίες, που φέρνουν το πνεύμα της δεκαετίας του ’40, στα τεχνολογικά εξελιγμένα αυτοκίνητα και στη συγκρότηση των πόλεων, στοιχείο που είναι έντονα επηρεασμένο από την Chinatown της Νέας Υόρκης. Σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι ο σκηνοθέτης επηρεάστηκε κατά την διάρκεια της δημιουργίας του, από τους ουτοπικούς και πολύχρωμους κόσμους, του σκιτσογράφου και δημιουργού κόμικς, Jean Giraud Moebius. Αξιοσημείωτο επίσης είναι το γεγονός ότι για το στήσιμο του φανταστικού αυτού κόσμου προηγήθηκε η επεξεργασία του σεναρίου μέσω του storyboard και των σκίτσων. Τα σκίτσα του αποτέλεσαν τα παραστατικά μέσα, μέσω των οποίων αναπλάθοντας παραγωγικά την σκέψη του, κατέληξε στα τελικά πλάνα που αποτυπώνονται στην ταινία. (εικ. 19 - 23)

Ridley Scott (1937): Άγγλος σκηνοθέτης και παραγωγός ταινιών. Είναι ιδιαίτερα γνωστός για το οπτικός ύφος και την ατμόσφαιρα που παρουσιάζουν οι ταινίες του. Έγινε γνωστός μετά την επιτυχία της ταινίας Alien, το 1979. 1

Δυστοπία, ονομάζεται μια μελλοντική κοινωνία ή ένας μελλοντικός κόσμος, όπου κυριαρχεί η δυστυχία και η απαισιοδοξία. Αναφέρεται κυρίως σε έναν τόπο, που χαρακτηρίζεται από υποβαθμισμένες συνθήκες διαβίωσης και αυταρχικό κοινωνικό και πολιτικό σύστημα. Πρόκειται για το αντίθετο της ουτοπίας. 2

Frank Lloyd Wright (1867-1959): Αμερικανός Αρχιτέκτονας, διακοσμητής και συγγραφέας. Το αρχιτεκτονικό του έργο, περιλαμβάνει πρωτότυπα και πρωτοποριακά παραδείγματα πολλών διαφορετικών τύπων κτιρίων, συμπεριλαμβανομένων γραφείων, εκκλησιών, σχολείων, ξενοδοχείων και μουσείων. Αξίζει να αναφερθεί ότι σχεδίαζε πολλά εσωτερικά στοιχεία των κτιρίων του, όπως έπιπλα και βιτρό. 3

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ.21

εικ.22

εικ.23 εικ. 21 - 23: σκίτσα για την ταινία «Blade Runner» του Ridley Scott, 1982 32

Το Σκίτσ ο σ τ η σ κ ηνοθ εσ ία και τον κινη ματογρά φ ο

Ως εκ τούτου στην τέχνη του κινηματογράφου, η διαφορά της ευρείας χρήσης του σκίτσου, στην σύνθεση ενός storyboard, έναντι της ζωντανής αναζήτησης όλων των στοιχείων του έργου κατά την διάρκεια του γυρίσματος, βρίσκεται στο χαμηλό κόστος και στην ταχύτητα παραγωγής ενός ή πολλαπλών σκίτσων. Επομένως, αντιλαμβανόμαστε ότι «ο ρόλος του σκίτσου είναι διπλός. Είτε αφορά την οικονομία, […] είτε είναι μια αναζήτηση των πιθανών λύσεων στο λευκό χαρτί πριν από το γύρισμα»1. Κατά την διάρκεια της έρευνας μας, εντοπίσαμε την ευρεία χρήση του σκίτσου και στον τομέα της παραγωγής διαφημίσεων. Η διαφήμιση αποτελεί ένα πρωτότυπο είδος μηνύματος, που αφορά προϊόντα ή υπηρεσίες, με σκοπό την παρακίνηση του «τηλεοπτικού» κοινού να προβεί σε αγορά. Η παραγωγή σκίτσων κατά την δημιουργία της, αποσκοπεί στην βέλτιστη προώθηση ενός προϊόντος καθώς και στην άμεση επικοινωνία της εκάστοτε εταιρίας παραγωγής με τον πελάτη. Η μελέτη που γίνεται με την σύνθεση καρέ εικονογραφημένων εικόνων, κατά την προετοιμασία μιας διαφήμισης, δεν διαφέρει σαν λογική από την διαδικασία που ακολουθείται κατά την παραγωγή μιας ταινίας. Τα στοιχεία που μεταβάλλονται αφορούν τους όρους προώθησης, σύμφωνα με τους οποίους δημιουργείται η διαφήμιση. Στον κλάδο αυτό, με την τεχνική του storyboard προετοιμάζεται και το σενάριο της διαφήμισης, καθώς οι διάλογοι και οι λεζάντες που θα χρησιμοποιούν, πρέπει να είναι εύστοχες και κατανοητές. Ο σκηνοθέτης μέσω του σκίτσου του έχει την δυνατότητα να επεξεργαστεί τα ουσιώδη στοιχεία που θα προβληθούν κατά το σύντομο διάστημα της αναπαραγωγής. Κάθε σχεδιαστική ενέργειά του στοχεύει στο να αποσπάσει την προσοχή του δέκτη, να περάσει με άμεσο τρόπο το μήνυμα που επιθυμεί και να εξυπηρετήσει του νόμους της αγοράς και της ζήτησης. Το ενδιαφέρον τόσο στον κινηματογράφο, όσο και στη διαφήμιση «είναι ότι αυτό που τραβάει η κάμερα, το ίδιο βλέπει και ο θεατής. Αυτό που θα σκιτσάρει, θα φανταστεί και θα οργανώσει ο σκηνοθέτης, αυτό στη συνέχεια θα κινηματογραφηθεί και αυτό θα δει ο θεατής»2.

Συνέντευξη Τώνης Λυκουρέσης, Παράρτημα σ. 152

Ο. π., σ. 153 33

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Το Σ κ ίτσ ο κ α ι τ ο σ χ έ δι ο σ τ η ζ ωγ ρ α φική

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 1

εικ. 2

εικ. 3 εικ. 1: Προσωπογραφία του Michel Leiris, Francis Bacon εικ. 2: Προσωπογραφία του Lucian Freud, Francis Bacon εικ. 3: Ο Μινώταυρος χαϊδεύει μια γυναίκα που κοιμάται, σχέδιο του Pablo Picasso, 1933 36

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή

Σε αντιδιαστολή με τις άλλες μορφές τέχνης, στην ζωγραφική τα όρια ανάμεσα στο σκίτσο, στο σχέδιο και στο τελικό έργο είναι δυσδιάκριτα. Πολλές φορές, το σκίτσο ταυτίζεται με το σχέδιο του καλλιτέχνη καθώς δεν υπάρχει κάποιος σαφής διαχωρισμός μεταξύ τους. Στο κεφάλαιο αυτό το σκίτσο, λειτουργεί σαν μία άμεση συναισθηματική καταγραφή της εντύπωσης του θέματος που επιλέγει ο ζωγράφος. Κάποιες φορές η χρήση του είναι εμφανές στοιχείο σε ένα πίνακα. Υπάρχουν έργα που ολοκληρώνονται έπειτα από ένα σύνολο σκίτσων, παρόλο που σαν στοιχείο δεν είναι πάντα ορατό και ευδιάκριτο. Παρατηρούμε όμως και ζωγραφικούς πίνακες, που η διαδικασία δημιουργίας τους δεν βασίζεται σε αυτό. Η χρήση του είναι διαφορετική σε κάθε καλλιτέχνη. Για παράδειγμα, ο Francis Bacon1 σε ερώτηση του David Sylvester2 άμα δουλεύει με σκίτσα ή σχέδια για να προσχεδιάσει ένα έργο απάντησε : «Συχνά σκέφτομαι πως θα έπρεπε, αλλά δεν το κάνω. Δεν βοηθάει πολύ στο δικό μου είδος ζωγραφικής. Η ματιέρα, το χρώμα, ο τρόπος με τον οποίο κινείται η μπογιά, προκύπτουν τόσο τυχαία, που οποιοδήποτε σκίτσο κι αν έκανα από πριν θα ήταν το πολύ κάτι σαν σκελετός του πιθανού αποτελέσματος»3. Παρατηρούμε ότι παρόλο που η ζωγραφική του, δεν βασίζεται στην χρήση του σκίτσου, ο ίδιος αναγνωρίζει τον ρόλο του στη δημιουργική διαδικασία, δίνοντας ταυτόχρονα και έναν ξεκάθαρο ορισμό για αυτό (εικ. 1, 2). Μία άλλη άποψη, εκφράζεται από τον Pablo Picasso4, ο οποίος αναφέρει: «Τίποτα δεν είναι πιο δύσκολο απ’ το να ζωγραφίσεις μία γραμμή. Κανείς δεν ξέρει πόση σκέψη χρειάζεται μια γραμμή. Το σχέδιο δεν είναι παίξε- γέλασε. Είναι πολύ σημαντικό και πολύ μυστηριώδες το ότι μια απλή γραμμή μπορεί ν’ αναπαραστήσει ένα ζωντανό πλάσμα. Όχι απλώς την εικόνα του, αλλά πολύ περισσότερα, αυτό που πραγματικά είναι»5. Κατά τον Picasso δηλαδή, κάτι ατελές εικονοποιϊτικά που εμείς θεωρούμε σκίτσο, μπορεί να αποτελέσει μία ολοκληρωμένη σχεδιαστική άποψη (εικ. 3). Francis Bacon (1909-1992): Άγγλο-ιρλανδός ζωγράφος γνωστός για, τις τολμηρά λιτές, γραφικές και συχνά βασανιστικές εικόνες του. Το έργο του αγγίζει τα όρια μιας αισθητικής παθολογίας, που με την παραμόρφωση των προσώπων, δημιουργεί μια ιδιαίτερα προσωπική, σπαρακτική, εικαστική γλώσσα. Ζωγράφιζε, επιδιώκοντας τη δημιουργία ισχυρών και πρωτότυπων σχημάτων και εικόνων, κυρίως φιγούρες και ανθρώπινα πρόσωπα. 1

David Sylvester (1924-2001): Βρετανός κριτικός τέχνης, που κατά την διάρκεια της σταδιοδρομίας του συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην προώθηση των σύγχρονων καλλιτεχνών, όπως ο Francis Bacon, που αναφέρεται και στον κύριο σκελετό του κειμένου. 2

David Sylvester, «Η ωμότητα των πραγμάτων. Συζητήσεις με τον Francis Bacon», Μτφρ. Σπύρος Παντελάκης, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2009, σ.17 3

Pablo Picasso ( 1881-1973): Υπήρξε ένας από τους κυριότερους Ισπανούς εκπροσώπους της τέχνης του 20ού αιώνα, με σημαντική συνεισφορά στη διαμόρφωση και εξέλιξη της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης και του κινήματος του Κυβισμού 4

Pablo Picasso Σκέψεις για την τέχνη, Μτφρ. Αλεξάνδρα Δημητριάδη, Γεράσιμος Ιωαννίδης, εκδόσεις Printa/ Στις πηγές της γνώσης 5

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Επίσης ο Henri Matisse1 έγραψε τον Ιούλιο του 1939: «Το σχέδιο είναι η πιο άμεση και αγνή έκφραση των συναισθημάτων μου. Πάντα σκεφτόμουν ότι το σχέδιο δεν ήταν τόσο θέμα ιδιαίτερης ικανότητας, αλλά προπαντών μέσο έκφρασης και απεικόνισης ψυχικών καταστάσεων»2. Στο σημείο αυτό, ο Henri Matisse μας υποδεικνύει ότι η υποκειμενική προσέγγιση στο σχέδιο μπορεί να αποδώσει πληρέστερα την έκφραση του καλλιτέχνη. Επομένως, ένα σκίτσο μπορεί να έχει την πληρότητα ενός σχεδίου (εικ. 4). Τέλος, ο Έλληνας ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης3, συμπληρώνει σε συνέντευξή του ότι το σχέδιο είναι η σκαλωσιά του έργου. Διαχωρίζει όμως τον ρόλο του αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Ορισμένα πράγματα δεν ενώνονται και είναι μοιραίο ο άνθρωπος να διχάζεται. Είναι δύο αντιλήψεις πολύ σχετικές και πολύ διαφορετικές. Ο ένας τρόπος βασίζεται στο χρώμα, ο άλλος στην αίσθηση του όγκου και το σχέδιο. Άλλοι χρωματίζουν και είναι υπέροχοι,[...] άλλοι σχεδιάζουν και φτάνουν σε μια τελειότητα, ερήμην της ζωγραφικής. [...] Το να κάνεις και τα δύο μένει ένας άθλος από τα δυσκολότερα πράγματα του κόσμου»4 (εικ. 5). Επομένως, ο κάθε καλλιτέχνης προσεγγίζει το σκίτσο -σχέδιο με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τον προσωπικό τρόπο που εκφράζεται. εικ. 4: La Danse, Henri Matisse, 1948 εικ. 5: Ναύτης σε τραπεζάκι καφενείου, Τσαρούχης Κώστας, 1955

εικ. 4

εικ. 5

Henri Matisse (1869-1954): ήταν ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους ζωγράφους του 20ου αιώ-να. Θεωρείται ιδρυτής του καλλιτεχνικού κινήματος του Φοβισμού καθώς και μία από τις σημαντικό-τερες μορφές της μοντέρνας τέχνης. 1

«Μεγάλοι ζωγράφοι- Ματίς.», Βιβλιοθήκη της Τέχνης, Καθημερινή, τεύχος 13, σ.57

Γιάννης Τσαρούχης (1910 - 1989): Έλληνας ζωγράφος και σκηνογράφος. Ασχολήθηκε με τη βυζαντινή αγιογραφία, ενώ μελέτησε την λαϊκή αρχιτεκτονική και ενδυμασία. Ήταν από τους Έλληνες καλλιτέ-χνες, που πρωτοστάτησαν στο αίτημα της εποχής για την ελληνικότητα της τέχνης. Οι πίνακές του πε-ρικλείουν αφομοιωμένα πολλά λαϊκά και λαογραφικά. Θεωρείται από τους μεγαλύτερους σύγχρονους Έλληνες ζωγράφους με διεθνή προβολή και ιδιαίτερα στη Γαλλία. 3

Γιάννης Τσαρούχης - Έτσι...απλά, https://www.youtube.com/watch?v=hdowqyqjB-g

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή Πιο συγκεκριμένα, παρατηρώντας τα «ελαφριά» σχέδια με τις χορεύτριες του ιμπρεσιονιστή Edgar Degas1, τα πρωταρχικά χαρακτικά του Rembrandt2 και τις σκληρές εξπρεσιονιστικές γραμμές του Oskar Kokoschka3, που παραμορφώνουν τις αναλογίες στα σχέδια του, μπορούμε ευχερώς να τα χαρακτηρίσουμε ως σκίτσα (εικ. 6 – 8). Ακόμη, συγκρίνοντας τα σχέδια του Peter Paul Rubens4 με αυτά του Pablo Picasso, διαπιστώνουμε ότι μορφολογικά δεν έχουν καμία ομοιότητα και κανένα κοινό σημείο. Η στυλιζαρισμένη γραμμή του Rubens, παραπέμπει σε μία πιο ρεαλιστική απεικόνιση, η οποία υπηρετεί την παραστατική ζωγραφική. Παρόλο που είναι απόλυτα ορθός ως προς την εικόνα, δεν αποτυπώνει το όλον. Έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αφηρημένη, απόλυτη γραμμή του Picasso που αναδεικνύει τον Κυβισμό και την συμβολική έννοια της εικόνας. Εννοιολογικά όμως, και τα δύο τα χαρακτηρίζουμε ως σκίτσα, αφού αφορούν την «κατασκευαστική» μελέτη του τελικού έργου. Από τα παραπάνω, συμπεραίνουμε ότι το σκίτσο σε κάθε ιστορική περίοδο εκφράζεται με διαφορετικό τρόπο και παρουσιάζεται ως η προσωπική γραφή του κάθε καλλιτέχνη (εικ. 9, 10).

«Το σκίτσο είναι ισοδύναμο της ζωγραφικής, είναι το ίδιο πράγμα. Εμείς κάνουμε μια εγκεφαλική τομή, όπως για παράδειγμα τα σύνορα στα κράτη. […] Είναι σύμβαση ο διαχωρισμός αυτός. Κάποιες στιγμές η ίδια η ζωγραφική τείνει να μπει σε αυτό που λέμε εμείς σκίτσο και το ίδιο το σκίτσο μπαίνει σε αυτό που λέμε εμείς επίσημα ζωγραφική. Απλώς αυτό που διακρίνει το σκίτσο είναι η θεσμοθετημένη προχειρότητα και η συναισθηματική ελευθερία. Άμα θέλαμε να κάνουμε ένα διαχωρισμό θα λέγαμε ότι το σκίτσο αφορά το πιο συναισθηματικό κομμάτι του εαυτού μας, ενώ η ζωγραφική το πιο λογικό. Γι’ αυτό μέσα από το σκίτσο είναι πολύ πιο εύκολα αναγνωρίσιμη η προσωπικότητα του κάθε ζωγράφου»5.

Edgar Degas (1834-1917): ήταν Γάλλος ζωγράφος, γλύπτης και χαράκτης, από τους σημαντικότερους του 19ου αιώνα καθώς θεωρείται από τους θεμελιωτές του Ιμπρεσιονισμού. Ήταν σπουδαίος σχεδια-στής στην απόδοση της κίνησης, γεγονός που φαίνεται στους πίνακές του με θέματα τον χορό, τις ιπ-ποδρομίες και τα γυναικεία γυμνά σώματα 1

Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606-1669): Ολλανδός ζωγράφος και χαράκτης του 17ου αιώνα. Στο έργο του κυριάρχησαν οι προσωπογραφίες, αλλά διακρίθηκε σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων αναπαριστώντας, τοπιογραφίες, ιστορικές, βιβλικές, μυθολογικές ή αλληγορικές σκηνές. Το σύνολο του, χαρακτηρίζεται από εκτεταμένες αλλαγές στο ύφος του, ένδειξη μιας διαρκούς αναζήτησης. 2

Oskar Kokoschka (1886-1980): Αυστριακής καταγωγής καλλιτέχνης, ποιητής και θεατρικός συγγραφέ-ας, γνωστός για τα εξπρεσιονιστικά του τοπία και πορτρέτα. Η καριέρα του σημαδεύτηκε από τα πορ-τρέτα διασημοτήτων, τα οποία ζωγράφισε με ένα νευρώδες και ζωηρό στυλ 3

Peter Paul Rubens (1577-1640): Φλαμανδός ζωγράφος του 17ου αιώνα. Υποστηρικτής του Μπαρόκ. Στο έργο του, τόνιζε την κίνηση, το χρώμα και τον αισθησιασμό, ενώ φημίζεται για τα πορτρέτα, τα τοπία, τα μυθολογικά, ιστορικά και αλληγορικά θέματα που αναπαριστούσε.

Συνέντευξη Παναγιώτης Μπελντέκος, Παράρτημα σ. 170 39

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 7

εικ. 8 εικ. 6: Dancer, Edgar Degas εικ. 7: Portrait of Mechthilde Princess Lichnoswsky, Oskar Kokoschka, 1916 40

εικ. 8: Αυτοπροσωπογραφία Rembrandt, χαρακτική

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή

εικ. 9

εικ. 10 εικ. 9: σκίτσο για το κεφάλι μιάς αγελάδας, P.P. Rubens, 1628-1629 εικ. 10: σκίτσα μελέτης για την τοιχογραφία Guernica (1937), Pablo Picasso 41

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Σε κάθε καλλιτέχνη, το σκίτσο αναγνωρίζεται ως η απλή, λιτή, ελεύθερη κίνηση του μολυβιού που αποτυπώνεται σε ένα λευκό χαρτί. Είναι ένα «εργαλείο» μέσω του οποίου, εκφράζει και ταξινομεί τις σκέψεις του, με αόριστες και υποκειμενικές κινήσεις, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η στοιχειώδης δομή του σκίτσου, με το φως, την σκιά, τους τόνους ή τις φόρμες να αποδίδουν ελαφρώς την αίσθηση του όγκου, παρουσιάζεται με μια ακατέργαστη και ηθελημένη φυσικότητα. Η ελευθερία της έκφρασης που προκύπτει, δικαιολογεί κάθε εκδοχή «λάθους» ως προς την ακριβή εικόνα (φωτογραφική μηχανή). Οι αστραπιαίες, βιαστικές, ανέμελες κινήσεις του χεριού μπορούν να παρεκτραπούν, δημιουργώντας παραβάσεις και υπερβολές. Οι παραβάσεις αυτές, αυτοσχέδιες και ασυνείδητες, δεν αποτελούν αποτυχία ή «ατεχνία», απλώς ορίζουν έναν νέο υποκειμενικό τρόπο θέασης και παράστασης. Κρίνονται απολύτως φυσικές σε ένα σκίτσο, απεικονίζοντας και ενισχύοντας την δυναμική διαδικασία της σκέψης και της μορφοποίησης, σε αντίθεση με το τελειωμένο έργο όπου ο καλλιτέχνης νιώθει την ανάγκη πολλές φορές να τις ανασκευάσει. Αποτέλεσμα του σκίτσου – σχεδίου, είναι η διαμόρφωση της δυναμικής, φυσικής προδιάθεσης κυρίως κατά την πρώιμη φάση της δημιουργίας, η όξυνση καθώς και η απελευθέρωση της αντιληπτικής ικανότητας του δημιουργού από κανόνες και στερεότυπα, προκειμένου να συλλαμβάνει και να αναπτύσσει νέες ιδέες και δυναμικές μορφές. Βασικός παράγοντας πηγής έμπνευσης είναι τα καθημερινά του βιώματα διαμορφωμένα μέσα από οπτικά ερεθίσματα, αναμνήσεις ή συναισθήματα. Είναι στοιχεία, τα οποία τον προκαλούν να τα εξωτερικεύσει μετατρέποντας τα σε εικόνα. Στη διαδικασία αυτή, το σκίτσο είναι η άμεση καταγραφή των λογικών και οπτικών εντυπώσεων, καθώς εκεί αποτυπώνονται απόλυτα οι συναισθηματικές προτεραιότητες του καλλιτέχνη σε σχέση με το ορατό ή το φανταστικό. Όταν παρατηρεί ένα θέμα λειτουργεί η όρασή του αλλά και τα οπτικά στερεότυπα που έχει για την εικόνα που αποτυπώνει (λειτουργία του οπτικού εγκεφάλου). Αυτό σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης απεικονίζει τόσο στο σκίτσο του όσο και στο έργο του, την προσωπική ιδεολογία του, τις αντιλήψεις του και την εικόνα που διαθέτει για ό,τι τον περιβάλλει. Αυτό λοιπόν που καταγράφει, ο ζωγράφος είναι η εικόνα του κόσμου έτσι όπως αυτή την υποδέχονται οι δικές του αισθήσεις, οι οποίες δεν ταυτίζονται κατ’ ανάγκη με τις αντίστοιχες που προσλαμβάνει κάποιος άλλος. Για παράδειγμα όταν βλέπουμε ένα σκίτσο καρικατούρας ενός ανθρώπου, αναγνωρίζουμε με σιγουριά ποιος είναι, χωρίς να έχουμε την πλήρη, ορθή αποτύπωση όλων των αναλογιών του (γελοιογραφία). Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι ο ζωγράφος καταγράφει πλήρως την «εννοιολογική» υπόσταση της εικόνας.

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή Η συναισθηματική καταγραφή της εικόνας συμβαίνει από την αρχή μέχρι το τέλος της δημιουργίας. Το σκίτσο ωθεί τον καλλιτέχνη να ψάχνει και να μελετάει διαρκώς είτε μεμονωμένα κομμάτια είτε το σύνολο της απεικόνισης που προσπαθεί να πετύχει. Έχοντας πλέον στήσει τον «σκελετό» του, περνάει στο επόμενο στάδιο, αυτό της εφαρμογής πάνω στον πίνακα. Σημαντικό παράδειγμα, τέτοιας χρήσης του σκίτσου, αποτελεί ο Αυστριακός ζωγράφος Gustav Klimt1, ο οποίος έκρινε ότι η προοπτική ενός έργου, μέσω των σκίτσων αλλάζει συνεχώς. Έδινε μεγάλη έμφαση στα πολλαπλά προσχέδια, προκειμένου ο ίδιος να ξεκαθαρίσει αυτό το οποίο ήθελε να ζωγραφίσει στον πίνακα. Η απλή και χαλαρή του γραφή περιορίζεται στα απολύτως αναγκαία στοιχεία και προσδιορίζει αυτό που θέλει να αναδείξει. Οι γραμμές ξεκαθαρίζουν την ιδέα του καθώς οι φόρμες σηματοδοτούνται σχεδόν αποκλειστικά από το περίγραμμά τους. Ενδιαφέρον έχει ο διακοσμητικός του χαρακτήρας, όπου εστιάζοντας στα φορέματα των γυναικών, παρατηρούμε στοιχεία άμεσα επηρεασμένα από άλλους ζωγράφους, όπως ο Wassily Kandinsky2. Συναντάμε πολυάριθμα σκίτσα του, που αφορούν στη μελέτη πάνω στην ανθρώπινη φόρμα, στη στάση και στην έκφραση του προσώπου, γεγονός που αποτυπώνεται σε έργα του όπως το «Medicine» (1901-7) και το «Island in the Attersee» (1901). (εικ. 11-13)

εικ. 11: σκίτσο μελέτης φιγούρας του Gustav Klimt για το έργο «Medicine» Gustav Klimt (1862 – 1918): Αυστριακός ζωγράφος. Βασικός εκπρόσωπος του κινήματος της Απόσχισης , ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της Αρ Νουβό. Το ύφος του Κλιμτ υπήρξε εν γένει ξεχωριστό και καινοτόμο, συνδυάζοντας στοιχεία του συμβολισμού και της Αρ Νουβό, με παράλληλες επιρροές από την αρχαία ελληνική, μυκηναϊκή και αιγυπτιακή αγγειογραφία. Εμφανής είναι η επιμονή του στην απεικόνιση γυναικών, με τον άνδρα να απουσιάζει στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του. Το ερωτικό στοιχείο είναι απροκάλυπτο και σε αρκετά από τα σχέδιά του. 1

Wassily Kandinsky (1866-1944): Ρώσος ζωγράφος και θεωρητικός της Τέχνης. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα και ένας από τους πρωτοπόρους της αποκαλούμε-νης Αφηρημένης τέχνης. Έλαβε μέρος σε ορισμένα από τα σημαντικότερα ρεύματα της μοντέρνας τέ-χνης εισάγοντας τις δικές του καινοτομίες καθώς και μία νέα αντίληψη για τη ζωγραφική. 2

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 12: Medicine, Gustav Klimt,1900-1907 44

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή

εικ. 13: σκίτσο μελέτης του Gustav Klimt για το έργο «Medicine» 45

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 14

εικ. 15

εικ. 16

εικ. 17

εικ. 14: Δύο γυναίκες, Henri de Toulouse-Lautrec, 1880-1890 εικ. 15: Femme enfilant son bas, Henri de Toulouse Lautrec, 1894 εικ. 16: Προσωπογραφία του Mime Van Osen, Egon Schiele, 1910 46

εικ. 17: Κορίτσι που στέκεται στα κόκκινα, Egon Schiele, 1913

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή Παρατηρούμε και έργα, όπου η παρουσία του σκίτσου είναι αρκετά ισχυρή στο τελικό τους αποτέλεσμα, με κύρια αναφορά σε ζωγράφους, όπως ο Γάλλος Henri Toulouse-Lautrec1. Διαμόρφωσε το μετά-ιμπρεσιονιστικό ύφος του μέσα από την κίνηση των αδρών και περιεκτικών γραμμών του, που υπονοούν τη φόρμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μέσα από τα πολλά από τα οποία θα μπορούσαμε να επιλέξουμε, είναι ο πίνακας «Δύο γυναίκες». Ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίζεται το γαλάζιο πανί αλλά και το ροζ φόρεμα της αριστερής φιγούρας αναδεικνύουν τον παραπάνω σχολιασμό. Οι μορφές δεν είναι ξεκάθαρα σχεδιασμένες αλλά οι γραμμές του κάνουν αντιληπτό αυτό που θέλει ο καλλιτέχνης να απεικονίσει, στοχεύοντας σε ένα αρμονικό αποτέλεσμα. Ανάλογα αποτελέσματα συναντάμε σε εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες, όπου βασικό χαρακτηριστικό τους ήταν η τάση να παραμορφώνουν την πραγματικότητα στα έργα τους, τονίζοντας αυτό που κατά την γνώμη τους είχε σημασία. Αντιπροσωπευτικός ήταν ο Egon Schiele2, όπου οι τρεμάμενες και αποφασιστικές γραμμές που εκτελούσε, αποτέλεσαν την κατευθυντήρια γραμμή ώστε να αναδείξει και να δώσει οντότητα στο χαρακτήρα των έργων του. (εικ. 14 -17) Θεωρώντας το σκίτσο ως ένα εκφραστικό μέσο, μέσα από το οποίο ο ζωγράφος «ξεδιπλώνει» τις σκέψεις του, τότε και η μονοκονδυλιά ή οι ζωγραφιές που προκύπτουν από ένα σύνολο συνεχόμενων γραμμών θα μπορούσαμε να τις χαρακτηρίσουμε ως σκίτσα. Το στοιχείο στο οποίο διαφοροποιούνται είναι η τεχνική σχεδίασης καθώς η γραφίδα δεν σηκώνεται από την επιφάνεια. Ο αυθορμητισμός όμως σε μια τέτοιου είδους τεχνική, είναι όμοιος με την χρήση που γίνεται σε κάθε είδους σκίτσο, αφού η εμφάνιση του ενδεχόμενου λάθους που προκύπτει από την αδιάκοπη γραμμή δεν διορθώνεται – ανασκευάζεται, αλλά αντιθέτως χρησιμοποιείται ως «δομικό» στοιχείο στην αισθητική του συγκεκριμένου σκίτσου. Ο καλλιτέχνης εξίσου απελευθερώνεται και οργανώνεται μέσα από τις απλές και ελάχιστες μορφές που δημιουργεί το μολύβι (εικ. 18).

Henri Toulouse-Lautrec (1864-1901): Γάλλος ζωγράφος, χαράκτης, εικονογράφος και σχεδιαστής, του οποίου η εμβάθυνση στην πολύχρωμη και θεατρική παριζιάνικη ζωή στα τέλη του 19ου αιώνα, έδωσε μία συλλογή από συναρπαστικές, κομψές και προκλητικές εικόνες της σύγχρονης και παρακμιακής ζω-ής εκείνης της εποχής. Οι πίνακές του χαρακτηρίζονταν από έντονα χρώματα και ανθρώπινες παρουσί-ες. Θεωρείται επιπλέον ένας από τους πρωτοπόρους στην τέχνη της αφίσας, γνωστός κυρίως για τις αφίσες που φιλοτέχνησε για το καμπαρέ Μουλέν Ρουζ (Moulin Rouge). 1

Egon Schiele (1890-1918): Αυστριακός ζωγράφος. Ήταν προστατευόμενος του Γκούσταβ Κλιμτ και ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους πορτραίτων του 20ου αιώνα. Χαρακτηρίστηκε επίσης ως ζωγράφος του εξπρεσιονισμού, παρόλο που επηρεάστηκε και από την Αρ Νουβό. 2

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 18: Mονοκονδυλιά από δέσμη φωτός, Pablo Picasso, 1949 48

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή

Κατά την διάρκεια της εκτέλεσης ενός έργου, πολλές φορές μεταβάλλεται το σκίτσο με προσθέσεις και αφαιρέσεις. Μπορούμε να θεωρήσουμε λοιπόν ότι το τελικό σχέδιο, είναι ένα άθροισμα σκίτσων που «επαγωγικά», με προσθήκες και αφαιρέσεις γραμμών, καταλήγει στο τελικό αποτέλεσμα. Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση συνεπώς, «οι χειρονομίες, που πραγματοποιεί ο δημιουργός θεωρούνται σκίτσο, γιατί είναι γρήγορες, αυτόνομες […]»1. Το σκίτσο καταδεικνύει την συναισθηματική ιδιοσυγκρασία του καλλιτέχνη και λειτουργεί ως ένα βοηθητικό «εργαλείο» κατά την διάρκεια της μορφοποίησης (εικ. 19 - 23).

εικ. 19

εικ. 20

εικ. 20: Adrian Ghenie εικ. 16: φιγούρα, Παναγιώτης Μπελντέκος 1

Συνέντευξη Κωστής Δαμουλάκης, Παράρτημα σ. 159.. 49

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 21: Πίνακας του Κωστή Δαμουλάκη 50

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή

εικ. 22: Αντίστοιχο σκίτσο του Κωστή Δαμουλάκη 51

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 23: Βίος και Πολιτεία, Κωστής Δαμουλάκης, 2015

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Σύμφωνα με τον Paul Klee1, «η μορφή δεν είναι ποτέ και ποτέ δεν πρέπει να θεωρείται κατάληξη, αποτέλεσμα, σκοπός αλλά γέννηση, γίγνεσθαι, ουσία»2. Έτσι, κάθε πρωτογενής, αυθόρμητη και τυχαία κίνηση, που αποτυπώνεται πάνω στο έργο, καθίσταται μέρος μιας ουσιαστικής διεργασίας που πρέπει να ξεπερνάει πολλές φορές σε αξία ακόμα και τον τελικό σκοπό, το όλον, αλλά και να αποδεσμεύεται από τον επίσημο χαρακτήρα που έχουμε συνηθίσει να του προσδίδουμε. Η εξέλιξη ενός έργου μπορεί να προκύπτει από πλοκές διαφορετικών σκίτσων, σαν μια σειρά διαδοχικών «layers», μέσα από τα οποία όλη αυτή η δυναμική κατάσταση φτάνει στην κορύφωση της, δηλαδή την τελική μορφή. Δεν είναι λίγοι αυτοί μάλιστα που έχουν ισχυριστεί ότι σκιτσάροντας σιγά σιγά μια ακαθόριστη ιδέα, οι σχεδιασμένες κινήσεις του μολυβιού πάνω στο χαρτί, επηρεάζουν την πορεία της σκέψης, καθώς το χέρι κινεί το μυαλό και το μυαλό το χέρι. «Οι έντονες χειρονομίες που πραγματοποιούνται, σκιτσάροντας, δηλαδή το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης εκείνη την ώρα, θα σβήσει, θα διαγράψει, θα ξαναγράψει, θα κάνει τροποποιήσεις, παραπέμπουν σε μία διαδικασία «ζωντανή» και εν τέλει για το λόγο αυτό, καθιστούν και την πορεία της δημιουργίας πιο σημαντική από το τελικό αποτέλεσμα»3. Μια παραπανίσια πινελιά, εκδορά, γραμμή αναγκάζει τον καλλιτέχνη πολλές φορές να προχωρήσει σε ένα παρακάτω στάδιο επεξεργασίας, την στιγμή που ήταν βέβαιος ότι είχε ολοκληρώσει την εργασία του. (εικ. 24, 25)

εικ. 24: σχέδια του street artist Aryz

εικ. 25: σχέδια του street artist Aryz

Paul Klee (1879-1940): Γερμανο-Ελβετός ζωγράφος. Μολονότι δεν εντάχθηκε επισήμως σε καμία σχο-λή ή κίνημα, το έργο του είχε σημαντική συμβολή στη διαμόρφωση των περισσοτέρων καλλιτεχνικών τάσεων της Μοντέρνας τέχνης. Υπήρξε και δάσκαλος στη σχολή του Μπαουχάους (Bauhaus). Άφησε συνολικά περισσότερα από 9.000 έργα, μεταξύ αυτών υδατογραφίες, χαρακτικά και σχέδια, το μεγα-λύτερο μέρος των οποίων φιλοξενείται σήμερα στο Κέντρο Πάουλ Κλέε της Βέρνης. 1

Klee Paul, Η εικαστική σκέψη Ι: Τα μαθήματα στην σχολή Μπάουχαουζ, μτφρ. Α. Μοσχονά, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 169 2

Συνέντευξη Κωστής Δαμουλάκης, Παράρτημα σ. 157

Το Σκίτσ ο και το σ χέδ ιο σ τ η ζωγρ α φ ι κ ή

Ο χαρακτήρας του σκίτσου είναι περισσότερο ενδοσκοπικός, σαν ένας εσωτερικός διάλογος του καλλιτέχνη με τον ίδιο του τον εαυτό κατά την λήψη των αποφάσεων. Οι προθέσεις και τα στοιχεία που αποτυπώνονται σε ένα σκίτσο, σχετίζονται άμεσα με τη ψυχική του κατάσταση κατά την διάρκεια της δημιουργίας του. Το υλικό που θα επιλέξει, η πίεση που θα του ασκήσει και το ύφος που θα αποδίδει το τελικό του σύνολο επηρεάζονται, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε ασυνείδητα, από τις μνήμες, τις σκέψεις και τις παρορμήσεις του, εκείνη την δεδομένη χρονική στιγμή. Οι ψυχικές φορτίσεις και τα συναισθήματα του αυτά, συντονίζονται απόλυτα με την κάθε γραμμή που χαράσσει. Εξάλλου, «ακόμα και άμα κάποιος επιχειρήσει να σκιτσάρει την ίδια εικόνα παραπάνω από μία φορά, το αποτέλεσμα θα είναι εξολοκλήρου διαφορετικό. Αυτό συμβαίνει γιατί, τα συναισθήματα και οι φορτίσεις που εξωτερικεύει ο καλλιτέχνης την στιγμή που σκιτσάρει, είναι διαφορετικά κάθε φορά που δημιουργεί»1. «Ο καθένας ορίζει από μόνος του την σημασία, τον ρόλο και την έννοια του σκίτσου στο έργο του»2. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι, ο διαχωρισμός μεταξύ του σκίτσου και του σχεδίου αποτελεί μία «σύμβαση». Κατά τους καλλιτέχνες αλλά και τους σκιτσογράφους, που θα αναλύσουμε σε επόμενο κεφάλαιο, είναι ταυτόσημα.

Κωστής Δαμουλάκης, Ο. π., σ. 160

Ο. π., σ. 159 55

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Σ κ ι τσογρ αφ ί α κ αι Κ όμ ι κ ς

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς

Στις προηγούμενες ενότητες το σκίτσο, τόσο ως έννοια όσο και ως παραστατικό μέσο, λειτούργησε σαν τη βάση ή την αρχή της οποιασδήποτε δημιουργικής διαδικασίας. Εδώ, αναφερόμενοι στον κλάδο των γελοιογραφιών και των κόμικς, καλούμαστε να ερευνήσουμε το σκίτσο όχι μόνο ως αφετηρία, αλλά και ως αποτέλεσμα μιας πορείας. Πρέπει να σκεφτούμε τι βρίσκεται πίσω από το αρχικό σκίτσο, πώς αυτό λειτουργεί και στην συνέχεια μεταπλάθεται σε ένα τελικό αποτέλεσμα. Ο χώρος της σκιτσογραφίας – εικονογραφίας, αποτελεί μία ιδιάζουσα μορφή επικοινωνίας, καθώς αναπαριστά με κρυπτογραφημένο τρόπο σε εικόνα στοιχεία της καθημερινότητας και του πραγματικού κόσμου. Εστιάζει σε μία μορφή τέχνης, όπου η εικόνα κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο, μεταδίδοντας άμεσα οποιαδήποτε πληροφορία. Οι εικαστικές συνθέσεις που προκύπτουν, συμπληρώνουν ή πολλές φορές υπερβαίνουν την αφήγηση, τις λέξεις και το κείμενο. Βασικές κατηγορίες με τις οποίες θα ασχοληθούμε είναι οι γελοιογραφίες, οι καρικατούρες και τα κόμικς. Σε αντίθεση με τους άλλους τομείς που έχουμε αναφέρει έως τώρα, αξίζει να σημειωθεί ότι οι σκιτσογράφοι ορίζουν ως «σκίτσο» το τελικό αποτέλεσμα. Η επεξεργασία είτε των μεμονωμένων στοιχείων μιας απεικόνισης, είτε του συνόλου της, εντάσσεται στην διαδικασία μελέτης που γίνεται μέσα από προσχέδια ή σκαριφήματα. Ουσιαστικά το προσχέδιο περιλαμβάνει τον τρόπο στησίματος του τελικού σκίτσου. Αυτό επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους, είτε ηλεκτρονικά είτε με το χέρι. «Άλλος δουλεύει με ριζόχαρτα, […] άλλος στον υπολογιστή με το Photoshop και τα «layers», άλλος με μολύβι, που στη συνέχεια το σβήνει»1. Βασική παράμετρος που διαφοροποιεί τις γελοιογραφίες και τα κόμικς από τις υπόλοιπες μορφές τέχνης, αποτελεί ο ίδιος ο χαρακτήρας του σκίτσου. Αυτό συμβαίνει λόγω του ότι γίνεται εύκολα κατανοητό, δίνοντας έτσι την δυνατότητα στον αναγνώστη να διαβάσει το περιεχόμενο που απεικονίζεται κάθε φορά, χωρίς να χρειάζεται εξειδικευμένες γνώσεις. Η μορφολογική απλότητα του σκίτσου και η εύκολη τεχνική σχεδίασης του είναι τα στοιχεία εκείνα, για τα οποία οι σκιτσογράφοι το επιλέγουν ως μέσον έκφρασής τους.

εικ. 1: Γελοιογραφία του Δημήτρη Χατζόπουλου, 2014 1

Συνέντευξη Μιχάλης Κουντούρης, Παράρτημα σ. 185 59

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 2

εικ. 3 εικ. 2: Γελοιογραφία του Κώστα Μητρόπουλου για την εφημερίδα Τα Νέα εικ. 3: Σκίτσο του Μιχάλη Κουντούρη 60

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς

Οι Γελοιογραφίες Η γελοιογραφία, σχολιάζοντας πρόσωπα, γεγονότα, καταστάσεις και θεσμούς μιας εποχής, μπορεί να αποτελέσει κομμάτι της ιστορίας, ενώ είναι αναπόσπαστο τμήμα της επικαιρότητας. Παρουσιάζει από την σατιρική του πλευρά ένα θέμα και σχολιάζει θετικά ή αρνητικά γεγονότα, πολιτικά πρόσωπα, οικονομικά ζητήματα, κοινωνικές αλλαγές και θεσμούς, θέτοντας ταυτόχρονα κοινωνικούς προβληματισμούς. Μέσα από την σάτιρα και την διακωμώδηση προσώπων και καταστάσεων, επιχειρεί να σχολιάσει την τρέχουσα πραγματικότητα, προσπαθώντας να αλλάξει την νοοτροπία και την στάση των ανθρώπων απέναντι στην καθημερινότητα. Η καυστική κριτική που ασκεί καθίσταται συνήθως αποτελεσματική και αποδεκτή και από τα ίδια τα διακωμωδούμενα πρόσωπα, καθώς περιέχει ως βασικό στοιχείο το χιούμορ (εικ. 2). «Το σκίτσο της γελοιογραφίας στηρίζεται στην ελευθερία της ιδέας, γι’ αυτό δεν υπάρχουν περιορισμοί. Το σουρεαλιστικό στοιχείο που διαθέτει, δίνει την δυνατότητα στον καλλιτέχνη να δημιουργεί πράγματα που δεν μπορεί να εφαρμόσει στη ζωγραφική. Το σκίτσο έχει ελευθερία, αλλά στηρίζεται σε βασικούς κανόνες σχεδίου»1. Η δημιουργία μιας γελοιογραφίας, βασίζεται στην ιδέα και το σενάριο. Μέσα από απλές γραμμές και σκαριφήματα, ο καλλιτέχνης πειραματίζεται και εκφράζει τις σκέψεις του πάνω στο χαρτί, προκειμένου να καταλήξει στις βασικές εκδοχές του σκίτσου που θέλει να παράγει. Οι γραμμές, τα περιγράμματα, τα έντονα χρώματα, οι μικρές ή οι μεγάλες τονικές αντιθέσεις, είναι στοιχεία που παρουσιάζονται συχνά με έναν τρόπο «υπερβολικό», αλλά προσδίδουν σε κάθε σκίτσο μια ιδιαίτερη δυναμική έκφραση και εντείνουν την προσωπική αντίληψη του αναγνώστη. Μετά το τέλος της επεξεργασίας αυτής, ακολουθεί το στήσιμο και το μελάνωμα. Ακούγοντας τον όρο σκίτσο συνηθίζεται να το ταυτίζουμε με την ταχύτητα και τον αυθορμητισμό, με τον οποίο έχει παραχθεί. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι στον τομέα των γελοιογραφιών, η ταχύτητα με την οποία παράγεται ένα σκίτσο από το σκιτσογράφο, είναι αντιστρόφως ανάλογη της ταχύτητας αφομοίωσής του από τον αναγνώστη καθώς το παρατηρεί. Συναντάμε απλά, καλοστημένα σκίτσα με πλούσια χρώματα και τονικότητες, που έχουν προέλθει μετά από πολλή σκέψη, δουλειά και διαδοχικές προσεγγίσεις. Ο σκιτσογράφος Πέτρος Ζερβός2 επιβεβαιώνει την παραπάνω άποψη, συμπληρώνοντας ότι η γελοιογραφία απαιτεί λιγότερο χρόνο ανάγνωσης από οποιοδήποτε άλλο έντυπο ή ηλεκτρονικό μέσο. «Πρέπει χρονολογικά, ιδεολογικά και σχεδιαστικά να είναι άμεση, ώστε να την καταλάβει ο θεατής»3 (εικ. 3).

Μιχάλης Κουντούρης O. π., Παράρτημα σ. 185

Πέτρος Ζερβός (1958): Έλληνας δημιουργός κόμικς και διπλωματούχος αρχιτέκτονας μηχανικός του Ε.Μ.Π. Ξεκίνησε να σκιτσάρει σαν γελοιογράφος το 1978 και το 2000, συνεργάστηκε με το ένθετο 9 της Ελευθεροτυπίας. Το Σεπτέμβρη του 2006 πήρε το δεύτερο βραβείο στη διεθνή έκθεση γελοιογραφίας στη Ρόδο. 2

Συνέντευξη Πέτρος Ζερβός, Παράρτημα σ. 177 61

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 4

εικ. 5 εικ. 4: Γελοιογραφία του Μιχάλη Κουντούρη εικ. 5: Προσωπική επεξεργασία της ίδιας φωτογραφίας 62

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς Κύριο μέλημα του σκιτσογράφου αποτελεί η άμεση ενεργοποίηση ερεθισμάτων -μηνυμάτων προς το αναγνωστικό κοινό. Αυτό βέβαια απαιτεί μεγάλη προσπάθεια και προσοχή όσον αφορά τον τρόπο σχεδίασης και μετάδοσης της εικόνας. Προκειμένου η γελοιογραφία του να «λειτουργεί» και να πετυχαίνει τον στόχο της, επιβάλλεται να είναι οξυδερκής, δηλαδή το σκίτσο να είναι εύστοχο και υπαινικτικό. Σημαντικό χαρακτηριστικό της γελοιογραφίας που μπορούν να αξιοποιούν οι σκιτσογράφοι, αποτελεί το γεγονός ότι «διαβάζεται» όπως ακριβώς ένα κείμενο, από πάνω προς τα κάτω και από αριστερά προς τα δεξιά, γεγονός που καθορίζει πολλές φορές το νόημα του περιεχομένου της. Ένα παράδειγμα στο οποίο αξίζει να αναφερθούμε αφορά το σκίτσο του Μιχάλη Κουντούρη1 με θέμα την δολοφονική επίθεση που δέχτηκαν τα γραφεία του σατιρικού περιοδικού Charlie Hebdo στο Παρίσι2. Ο καλλιτέχνης μέσω του σκίτσου επιδιώκει να εκφράσει το αντίκτυπο και την μεγάλη αντίδραση που υπήρξε από την πλευρά των σκιτσογράφων ως συνέπεια της επίθεσης. Ο αναγνώστης διαβάζοντας το σκίτσο, αντιλαμβάνεται την χρονολογική σειρά με την οποία πραγματοποιήθηκαν τα γεγονότα, αφού η «σφαίρα» προηγείται του «μολυβιού». Στην επόμενη εικόνα αντιστρέφοντας το σκίτσο, το μήνυμα που θα περνούσε θα ήταν εντελώς διαφορετικό, καθώς η επίθεση θα θεωρούνταν αποτέλεσμα της λογοκρισίας και της κριτικής των σκιτσογράφων απέναντι σε διάφορα γεγονότα. Συνεπώς, γίνεται αντιληπτό ότι ο τρόπος με τον οποίο «διαβάζεται» ένα σκίτσο αποτελεί βασικό παράγοντα, ώστε να γίνεται άμεσα κατανοητό το μήνυμά, που θέλει να εκπέμψει (εικ. 4,5).

Μιχάλης Κουντούρης (1960): Έλληνας πολιτικός γελοιογράφος σε αθηναϊκές εφημερίδες και συνεργάτης σε περιοδικά. Έχει λάβει μέρος σε πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει κερδίσει σημαντικές διακρίσεις, μεταξύ των οποίων το Grand Prix στην 7η Biennale της Τεχεράνης, Ιράν 2005, το Gran Premio Internationale Scacchiera στην 37η Umoristi a Marostica, Ιταλία (2005), το Πρώτο Βραβείο CURUXA 2005 στη διεθνή έκθεση γελοιογραφίας του Μουσείου Χιούμορ του Fene, La Coruna - Ισπανία, το Πρώτο Βραβείο στην παγκόσμια έκθεση γελοιογραφίας του Knokke-Heist, Βέλγιο (2003), το Τρίτο Βραβείο στο World Press Cartoon, Sintra, Πορτογαλία (2006). 1

Στις 7 Ιανουαρίου 2015 ολιγομελής ομάδα ενόπλων επιτέθηκε στα γραφεία του περιοδικού Charlie Hebdo στο Παρίσι της Γαλλίας. Ο απολογισμός της επίθεσης ήταν δώδεκα νεκροί και επτά τραυματίες. Την επίθεση ακολούθησε ενεργοποίηση του αντιτρομοκρατικού σχεδίου Plan Vigipirate. Οι δράστες πραγματοποίησαν την επίθεση ανοίγοντας πυρ και κραυγάζοντας την φράση “Αλλάχ Ακμπάρ”, δηλαδή ο Θεός είναι μεγάλος, στο όνομα του προφήτη του Ισλάμ. Μεταξύ των νεκρών είναι οι σκιτσογράφοι Charb, Cabu, Tignous, και Wolinski, καθώς και ο οικονομολόγος Μπερνάρ Μαρί. O πρόεδρος της Γαλλίας Φρανσουά Ολάντ χαρακτήρισε την επίθεση τρομοκρατική και πράξη ακραίας βαρβαρότητας σε μία εφημερίδα που αποτελεί όργανο ελεύθερης έκφρασης, ενώ από την πλευρά του το Ισλαμικό Κράτος χαρακτήρισε τούς δύο τρομοκράτες ήρωες. 2

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 6

εικ. 8 εικ. 6: Σκίτσο του Riss Dans εικ. 7: Σκίτσο του Lars Vilks 64

εικ. 8: Σκίτσο του Αρκά

εικ. 7

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς Στην περίπτωση της γελοιογραφίας, το σκίτσο δεν βασίζεται μόνο στην προσωπική αισθητική ή πολιτική αντίληψη του καλλιτέχνη, αλλά σε πραγματικά, θρησκευτικά, πολιτικά, οικονομικά, πολιτιστικά γεγονότα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι καλλιτέχνες σε όλες τις μορφές τέχνης σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό επηρεάζονται από τέτοιου είδους ερεθίσματα, με μία διαφορά όμως, που έγκειται στο ότι οι σκιτσογράφοι δεν εμπνέονται απλώς από τα ζητήματα αυτά, αλλά τα χρησιμοποιούν ως το κύριο σώμα της εικαστικής δημιουργίας τους. Το γεγονός αυτό, συχνά περιορίζει τον καλλιτέχνη, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που δημιουργεί κινδύνους. Στην προσπάθειά να αποδώσει την πραγματικότητα με κωμικό τρόπο, υπάρχει πιθανότητα να αλλοιώσει το μήνυμα και το νόημα του σκίτσου, με αποτέλεσμα να υπάρξει αμφισημία στην γελοιογραφία. Ως παράδειγμα μπορεί να παρουσιαστεί το πρόσφατο σκίτσο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Charlie Hebdo, που συνδέει τον τραγικό θάνατο του τρίχρονου πρόσφυγα Αϊλάν Κουρτνί με τις επιθέσεις που δέχτηκαν γυναίκες στην Κολονία κατά τον εορτασμό της Πρωτοχρονιάς του 2016. Παρουσιάζει τον μικρό Αϊλάν σε μεγαλύτερη ηλικία να τρέχει πίσω από τις γυναίκες, παρερμηνεύοντας έτσι τόσο τα γεγονότα όσο και το μήνυμα που θέλησε να περάσει. Η αμφισημία στο συγκεκριμένο παράδειγμα, είναι ότι ο καλλιτέχνης προσπάθησε αποτυχημένα να αναδείξει τα διάφορα συναισθήματα συμπαράστασης που προκλήθηκαν και αφορούν οικονομικούς μετανάστες, τονίζοντας έτσι την προπαγάνδα που παράγεται μέσω της παραπληροφόρησης των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (εικ. 6). Η υπερβολή και η καυστική κριτική που συνοδεύουν τις γελοιογραφίες, μπορούν να καθορίσουν την επαγγελματική υπόσταση του σκιτσογράφου, θέτοντας σε κίνδυνο ακόμη και την ίδια του την ζωή. Αντίστοιχος απόηχος αντιδράσεων πέραν του συμβάντος με το περιοδικό Charlie Hebdo, συνέβη με το σκίτσο του Σουηδού σκιτσογράφου Lars Vilks1, όπου η απεικόνιση του Μωάμεθ ως περιπλανώμενου σκύλου στους δρόμους, θεωρήθηκε προσβολή και στοχοποιήθηκε από τις ισλαμικές οργανώσεις. Το σκίτσο επομένως στις περιπτώσεις αυτές, παίρνει το ρόλο μίας «παγκόσμιας γλώσσας», αποτελώντας ένα κώδικα επικοινωνίας μέσω της εικόνας (εικ. 7). Από τα προαναφερόμενα παραδείγματα, διαπιστώνουμε ότι οι γελοιογραφίες μπορούν να παρουσιαστούν με δύο τρόπους, είτε μόνο με την εικόνα, είτε εναλλακτικά με εικόνα που συνοδεύονται από κείμενο. Στην πρώτη περίπτωση το σκίτσο περιέχει μηνύματα, τα οποία δεν είναι πάντα «ευανάγνωστα» από τον αναγνώστη, με αποτέλεσμα οι πιθανότητες μη κατανόησης να αυξάνονται. Η χρήση του κειμένου - λεζάντας, στην δεύτερη περίπτωση, είναι ένα σημαντικό εργαλείο, καθώς συνήθως καθοδηγεί τον αναγνώστη σε συγκεκριμένα ερμηνευτικά μονοπάτια της εικόνας. (εικ. 8)

Lars Vilks Endel Roger Lanat (1946): Είναι καλλιτέχνης, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας και ακτιβιστής. Έγινε διάσημος για τα σκίτσα του που απεικονίζουν τον Μωάμεθ, τα οποία έφεραν και ως αποτέλεσμα δύο αποτυχημένες απόπειρες δολοφονίας από ισλαμιστές εξτρεμιστές. Το 2007 ο καλλιτέχνης είχε προσκληθεί να συμμετάσχει σε έκθεση τέχνης με θέμα «Ο σκύλος στην Τέχνη», στην οποία υπέβαλε τρία σκίτσα του με μελάνι, όπου παρουσιάζει τον ισλαμικό προφήτη Μωάμεθ ως roundabout σκύλο, που πρόκειται για μία μορφή εγκατάστασης στους δρόμους της Σουηδίας. Αποτέλεσμα της κίνησης του, ήταν οι διοργανωτές να αποσύρουν τα σχέδια του, επικαλούμενοι τον φόβο βίαιων αντιδράσεων από ισλαμιστές. 1

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Αντίστοιχο σχεδιαστικό τρόπο απεικόνισης με τις γελοιογραφίες, αποτελούν οι καρικατούρες. Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται προκειμένου να αποδώσει τις προσωπογραφίες ατόμων, που βρίσκεται στην πολιτική και κοινωνική επικαιρότητα. Κάθε στοιχείο του προσώπου που προσπαθεί να απεικονίσει ο σκιτσογράφος, αποτελεί μια πρόκληση, που δεν αντικατοπτρίζει μόνο τα οπτικά χαρακτηριστικά, αλλά τον ωθεί σε τεχνικές, παραβάσεις και υπερβολές, ώστε η στατική απεικόνιση να συγκεντρώσει όλες τις πληροφορίες τις οποίες θέλει να τονίσει και να θίξει. Η εσκεμμένη παραμόρφωση από τον καλλιτέχνη συνιστά ένα «παιχνίδι», το οποίο βασίζεται στην παραποίηση των στοιχείων και των χαρακτηριστικών του εκάστοτε εικονιζόμενου προσώπου, σε τέτοιο βαθμό ώστε να παράγεται ένα ευανάγνωστο αποτέλεσμα. Ο ιστορικός τέχνης Filippo Baldinucci είχε γράψει για την τέχνη της καρικατούρας «… ο όρος σημαίνει μία μέθοδο προσωπογραφίας με την οποία επιδιώκεται η μεγαλύτερη δυνατή ομοιότητα με το εικονιζόμενο πρόσωπο, αν και, για λόγους αστεϊσμού ή καμιά φορά και ειρωνείας, ενισχύουν ή τονίζουν τα ελαττώματα των χαρακτηριστικών που αντιγράφουν, έτσι που η προσωπογραφία στο σύνολο της να μοιάζει με το μοντέλο, αλλά με παραλλαγμένα τα συστατικά της στοιχεία»1. (Gombrich, 1995, σ. 390-1) (εικ. 9,10)

εικ. 9

εικ. 10

εικ. 9: Καρικατούρα του Ελευθέριου Βενιζέλου από τον Πέτρο Ζερβό εικ. 10: Σκίτσο του Πέτρου Ζερβού Ειρήνη Α. Μίχα, Αρχιτέκτων ΜΔΕ Πολεοδομίας – Χωροταξίας, «Η μαζική κουλτούρα και οι σύγχρονες ερμηνείες του δημόσιου χώρου, Οι εικονογραφήσεις των κόμικς πρότυπο για την αρχιτεκτονική της πόλης», Διδακτορική Διατριβή, σ. 186 1

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς

Τα Κόμικς «Υπάρχουν δύο τρόποι να γράφει κανείς ιστορίες: ένας με λέξεις, φράσεις, κεφάλαια, που τον αποκαλούμε «λογοτεχνία» και ο άλλος με διαδοχικές εικόνες, αυτό που αποκαλούμε «ιστορία σε εικόνες»1. (Gombrich, 1995, σ. 384) Ένα μεγάλο μέρος του χώρου της σκιτσογραφίας, καταλαμβάνει μία διαφορετική μορφή σκίτσου, τα κόμικς. Είναι μια οπτική μορφή τέχνης, η οποία αποτελείται από εικόνες και συνήθως συνδυάζεται με κείμενο. Πρόκειται για έναν εναλλακτικό τρόπο έκφρασης, που επιλέγουν οι καλλιτέχνες, προκειμένου να μοιραστούν και να αφηγηθούν γεγονότα ή ιστορίες. Σε αντίθεση με τις γελοιογραφίες και τις καρικατούρες, τα κόμικς απευθύνονται σε ένα μεγαλύτερο ηλικιακό εύρος. Το περιεχόμενο τους ποικίλει και συνδυάζει στοιχεία ενός πραγματικού και φανταστικού κόσμου. Οι τεχνικές που χρησιμοποιούν οι δημιουργοί κόμικς με σκοπό να συνθέσουν τις «εικονογραφημένες λουρίδες» τους είναι πολυάριθμες. Βασική προϋπόθεση για την σύνθεση ενός κόμικ, είναι το σενάριο, το οποίο γράφεται είτε από τον ίδιο τον σκιτσογράφο είτε από κάποιον άλλο καλλιτέχνη. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αφηγηματικά τεχνάσματα που συναντά κανείς καθώς διαβάζει ένα κόμικ, τα οποία παρά την στατικότητα τους, δίνουν την δυνατότητα στον αναγνώστη να αντιληφθεί πέρα από την εικόνα, την κίνηση, τον ήχο και τον χρόνο. Κάνοντας μια σύγκριση με τον κινηματογράφο, και κυρίως με τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας, που ήδη εξετάσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, μπορούμε να διαπιστώσουμε πολλές ομοιότητες. Τα κοινά στοιχεία, γίνονται αντιληπτά τόσο ως προς τον τρόπο προετοιμασίας, αφού για την περιγραφή και την ανάλυση του σεναρίου χρησιμοποιείται η τεχνική του storyboard, όσο και στο τελικό αποτέλεσμα που αποτυπώνεται στο χαρτί. Τα σκίτσα και οι συνθέσεις που προκύπτουν κατά την δημιουργία, αναλύονται σε βινιέτες – καρέ εικόνες και ταξινομούνται σε κάθε σελίδα, μέσω της διαδικασίας του «μοντάζ», έτσι ώστε να δημιουργείται ένα είδος αφηγηματικής και χρονικής συνέχειας. Συμπληρωματικό στοιχείο αποτελεί η παρουσία του κειμένου, η οποία περιορίζεται στο πλαίσιο της λεζάντας και υποβοηθάει την αφήγηση. Συμπληρώνει έτσι το σκίτσο, ισχυροποιώντας τα μηνύματά του. Σκοπός του καλλιτέχνη είναι με την πλοκή του σεναρίου, να βοηθήσει τον αναγνώστη να αποκρυπτογραφήσει τα νοήματα που θέλει να μοιραστεί μαζί του, αφήνοντάς ελεύθερο το περιθώριο ανάπτυξης της φαντασίας του. (εικ. 11)

Ο. π., σ. 181 67

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 11: εικονογραφημένο σενάριο της περιπέτειας του Κόρτο Μαλτέζε «Βουντού για τον κύριο Πρόεδρο», Hugo Pratt, 1980

Κάθε καλλιτέχνης - σκιτσογράφος χαρακτηρίζεται απόλυτα από το σκίτσο του, προσπαθώντας έτσι «να βρει το προσωπικό του ύφος, προκειμένου να αποκτήσει έναν κώδικα επικοινωνίας με το κοινό του. Είναι όπως ένα «αλφαβητάρι». Είναι μια τελείως διαφορετική γλώσσα, […] που την μιλάμε χωρίς να το ξέρουμε, είναι κάπως παγκόσμια»1. Ένα σκίτσο είναι ικανό να ξεπεράσει τις λέξεις και το γραπτό λόγο και μέσω της εικόνας έχει τη δυνατότητα να ψυχαγωγήσει και να προσφέρει γνώση σε μεγάλο ηλιακό φάσμα. Μέσα από τους «εναλλακτικούς» επικοινωνιακούς κώδικες που καθιερώνει, διαμορφώνει έναν ιδιαίτερο τρόπο πρόσληψης και κατανόησης των γεγονότων, που περιβάλλουν την κοινωνία. Στο πλαίσιο της ερευνητικής αυτής εργασίας, παρουσιάζονται ορισμένοι καλλιτέχνες που με τη θεματολογία, τη γραφή και τα υλικά που χρησιμοποιούν, επιδιώκουν να προσελκύσουν αναγνώστες στους φαντασιακούς κόσμους που δημιουργούν και προβάλουν με τα σκίτσα τους. Κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελούν τα σκίτσα του πετυχημένου «παραμυθά» και δημιουργού κινουμένων σχεδίων Walt Disney2, γνωστού σε όλους μας και με τον άλλο του «εαυτό», τον Mickey Mouse. Ποιος δεν γνωρίζει χαρακτήρες του όπως ο Pluto, ο Donald Duck, ο Goofy, κ.λπ.; Το ύφος τους, με τις χοντροκομμένες φόρμες και τις καμπύλες γραμμές κατάφερε να γίνει αντιληπτό και αγαπητό ακόμα και στις πολύ μικρές ηλικίες. (εικ. 12 - 14) 1

Συνέντευξη Μιχάλης Κουντούρης, Παράρτημα σ. 187

Walt Disney (1901-1966): Αμερικανός επιχειρηματίας, σκιτσογράφος και παραγωγός ταινιών, που σφράγισε, ανέτρεψε και συνέβαλε στην εξέλιξη της κινηματογραφικής τέχνης. 2

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς

εικ. 12

εικ. 13

εικ. 14

εικ. 12: Πλάνο από το κινούμενο σχέδιο «Η Χιονάτη και οι εφτά νάνοι», Walt Disney Studios εικ. 13: Σκίτσο για τον ήρωα Mickey Mouse, Walt Disney Studios, 1938 εικ. 14: Σκίτσο για το κινούμενο σχέδιο «Η Χιονάτη και οι εφτά νάνοι», Walt Disney Studios, 1937 69

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 15

εικ. 16 εικ. 15: Άγαλμα του ήρωα Corto Maltese στο Grandvaux εικ. 16: Σκίτσα του Hugo Pratt για το κόμικ L’ univers de Pratt 70

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς Αντίθετα, υπάρχουν κόμικς των οποίων η ανάγνωση απαιτεί γνώσεις, που δεν είναι οικίες στο ευρύ κοινό. Για να κατανοηθούν, ο αναγνώστης χρειάζεται να κατέχει προγενέστερες πληροφορίες όσον αφορά την θεματολογία τους, το αφηγηματικό τους ύφος και τον ιδιαίτερο τρόπο αποτύπωσής τους. Αδιαμφισβήτητη είναι η μοναδικότητα των σκίτσων του Hugo Pratt1 , ο οποίος κατάφερε με την γραφή του και τις σχεδιαστικές επεξεργασίες του, να κάνει τον κεντρικό του ήρωα γνωστό παγκοσμίως. Ο Corto Maltese, μια χρωματιστή φιγούρα από υδατόχρωμα, μέσα από τις πολυάριθμες ιστορίες του παραπέμπει σε εθνικές, πολιτικές, κοινωνικές απόψεις, αναδείχθηκε σε «επαναστατικό σύμβολο». Χαρακτηριστικό είναι το άγαλμα του ήρωα που έχει κατασκευαστεί στο Grandvaux, ένα ελβετικό θέρετρο με θέα την λίμνη της Γενεύης, ως φόρος τιμής στον συγγραφέα Hugo Pratt, που έζησε μία περίδο της ζωής του στο συγκεκριμένο μέρος.Οι περιεκτικές, στιβαρές γραμμές και τα έντονα γεμίσματα αντιπαραβάλλονται με την λεπτοκομμένη και αναλυτική γραφή των λεπτομερειών. Οι αντιθέσεις μεταξύ βασικών και επιμέρους στοιχείων που δημιουργούνται στο σκίτσο, καθιστούν την γραφή του καλλιτέχνη χαρακτηριστική και αναγνωρίσιμη από το κοινό του. Συμπερασματικά γίνεται αντιληπτό από το παραπάνω παράδειγμα, ότι ο ήρωας που αποτυπώνεται σε ένα σκίτσο κάποιες φορές μπορεί να γίνει πιο αναγνωρίσιμος από τον ίδιο τον δημιουργό του. (εικ. 15 - 18)

εικ. 17: σκίτσο του Corto Maltese, Hugo Pratt Hugo Pratt (1927-95): Ιταλός κομίστας. Είναι γνωστός για τον συνδυασμό ισχυρής αφήγησης με εκτεταμένες ιστορικές αλήθειες, όπως στο διασημότερο έργο του «Κόρτο Μαλτέζε». 1

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 18: σκίτσο του Corto Maltese, Hugo Pratt, Corto Maltese Memories 72

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς Όπως προαναφέρθηκε, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι και τα κόμικς μεταφέρουν μηνύματα. Άλλες φορές το μήνυμα αυτό, μπορεί να είναι «πιο προσωπικό, από βιώματα του δημιουργού»1 και άλλες φορές να σχετίζεται με έναν ευρύτερο κοινωνικό προβληματισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Jean Giraud2, γνωστός με το ψευδώνυμο Moebius, που προκάλεσε μια «επανάσταση» στον χώρο των κόμικς με τα σκίτσα του. Ο τρόπος που αναλύει και οργανώνει τις σκέψεις του καθώς σχεδιάζει, παρουσιάζει μια διαφορετική εικόνα. Οι διακεκομμένες γραμμές, οι τελείες και τα ημιτελή σχήματα αναδεικνύουν τους όγκους και τις σκιές του και δίνουν ιδιαιτερότητα στην γραφή του. Οι έντονες αντιθέσεις μεταξύ ψυχρών και θερμών χρωμάτων συμπληρώνουν τα σκίτσα, φτιάχνοντας μια πλούσια χρωματική παλέτα. Ένα παράδειγμά, το οποίο δεν αντιστοιχεί στα κλασικά αφηγηματικά πρότυπα των κόμικς είναι ο Arzach. Ο καλλιτέχνης μέσα από τον κεντρικό του ήρωα, τον Azrach, αφηγείται μικρές ιστορίες σε παράξενους κόσμους, πέραν του πραγματικού. Τα προσωπικά του βιώματα και συναισθήματα αντικατοπτρίζονται μέσα από ένα σύνολο συμβολισμών, που αποτυπώνει στις καρέ καρέ εικόνες του. Όπως εξηγεί και ο ίδιος: «Όταν επιχειρείται μία τέτοιου είδους εργασία, οι βαλβίδες του πνεύματος ξαφνικά ανοίγουν, για να αποκαλύψουν σχήματα, εικόνες και αρχέτυπα, υπαρκτά μέσα στον καθένα»3. Με την συνειδητή έλλειψη κειμένου, τονίζει τα σύμβολα και τα νοήματα που θέλει να γίνουν αντιληπτά. Πετυχημένο παράδειγμα συμβόλων είναι το πουλί που μοιάζει με παλαιολιθική σαύρα, φτιαγμένη από τσιμέντο, η οποία παραπέμπει σε εικόνες θανάτου, οδύνης και τρόμου. Ακόμη, συνδέει τα σχέδια του με φαλλικά σύμβολα και σεξιστικές εικ. 19: σκίτσο του Μoebius αναφορές , όπως το καπέλο του Αrzach, την στρογγυλή τρύπα στον πύργο και το γυμνό γυναικείο σώμα. (εικ. 19 – 22)

Συνέντευξη Μιχάλης Κουντούρης, Παράρτημα σ. 188

Jean Giraud Moebius (1938-2012): Γάλλος καλλιτέχνης σκιτσογράφος και συγγραφέας. Συγκέντρωσε παγκόσμια αναγνώριση κυρίως με το ψευδώνυμο Moebius και σε μικρότερο βαθμό με το Gir, το οποίο χρησιμοποίησε για το κόμικς του, Blueberry, αλλά και σε αρκετά έργα ζωγραφικής του. 2

Arzach, Εισαγωγή, μεταφρασμένο κείμενο, σ. 3 73

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 20

εικ. 21 εικ. 19: Απόσπασμα από το κόμικ Arzach, Moebius 74

εικ. 21: Σκίτσο του Moebius για το κόμικ City of Fire

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς

εικ. 22: σκίτσο του Moebius για το κόμικ Chaos 75

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 23: Απόσπασμα από το κόμικ Ραντεβού στο Παρίσι – Πράξις Τρίτη, Enki Βilal 76

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς Επηρεασμένος από τον Franz Kafka1 και τον H. P. Lovecraft2, ο Enki Bilal3, μέσα από τα κόμικς και τα σκίτσα του, δημιούργησε ένα είδος πολιτικού και λογοτεχνικού «διαλόγου», συνδυάζοντας το μέλλον, τον άνθρωπο και τις σημερινές κοινωνικές καταστάσεις. Ο ίδιος αναφέρει χαρακτηριστικά : «Δεν νομίζω, ότι η δουλειά μου ανήκει στην κατηγορία επιστημονικής φαντασίας. […] Διαδραματίζεται στο μέλλον, αλλά μιλάει για το σήμερα […] και οι ήρωες μου αντικατοπτρίζουν το παρόν και τον αιώνα τον δικό μας. Η κουλτούρα του κόμικ, όμως, μου επέτρεψε να καλλιεργήσω την φαντασία μου και να οδηγηθώ σε πιο ελεύθερα μονοπάτια. Το φανταστικό στοιχείο εισδύει στον ρεαλισμό και αναπόφευκτα τον ανατρέπει».4 Τα δυστοπικά, σκοτεινά σκίτσα του και οι ανθρώπινες φιγούρες του με τα σαρκώδη χείλη αναδεικνύονται από τις αποχρώσεις του μπλε και του γκρι. Με την χρήση του μολυβιού και του παστέλ ο καλλιτέχνης χαρίζει μια ατμοσφαιρική απεικόνιση, με συμβολισμούς να προβάλλουν τα συναισθήματα και τις σκέψεις που ο ίδιος βιώνει. (εικ. 23) Ακόμη ανάλογους προβληματισμούς διατυπώνουν, τα σκίτσα του Γάλλου εικονογράφου και σχεδιαστή είναι ο Nicolas de Grecy5. Μέσα από τις χρωματιστές αποχρώσεις του κόκκινου, του μπλε, του γκρί και του χρυσού, τις παραλλαγές στην γραφή του και τα ξεθωριασμένα περιγράμματα εκφράζει με σατιρικό και ρομαντικό τρόπο τις σύγχρονες κοινωνικές καταστάσεις. Οι εξπρεσιονιστικές επιρροές του από ζωγράφους, όπως ο Egon Schiele6 και ο Gustav Klimt7, αποτυπώνονται στα σκίτσα του, δημιουργώντας μια «στοιχειωμένη» ατμόσφαιρα, όπως φαίνεται στο κόμικ του Bibendum. Ταυτόχρονα, συναντάμε και σχέδια του εξολοκλήρου αφιερωμένα σε εξπρεσιονιστικούς πίνακες, όπως η Κραυγή του Edvard Munch8. (εικ. 24- 27) Franz Kafka (1883 – 1924): Υπήρξε από τους πιο σημαντικούς λογοτέχνες του εικοστού αιώνα. Χαρακτηρίστηκε ως ο σπουδαιότερος μοντερνιστής γερμανόφωνος πεζογράφος, με το έργο του να έχει αναλυθεί εκτενώς. 1

Howard Phillips Lovecraft (1890 – 1937): Αμερικανός συγγραφέας βιβλίων φαντασίας και τρόμου. Θεωρήθηκε από τους πρώτους που έδωσαν στις ιστορίες τους έναν τόνο επιστημονικής φαντασίας. Τα έργα του δεν έτυχαν ευρείας αναγνώρισης κατά την διάρκεια της ζωής του, αλλά αποδείχτηκαν σημαντική επιρροή για μετέπειτα συγγραφείς. 2

Enki Bilal (1951): είναι Γάλλος δημιουργός κόμικς και σκηνοθέτης.

Συνέντευξη του Enki Bilal, http://ivan-2-google.blogspot.gr/2013/03/enki-bilal.html

Nicolas de Grecy (1966): Γάλλος σχεδιαστής, συγγραφέας κόμικς και εικονογράφος. Είναι γνωστός για την δημιουργία των συνοδευτικών στοιχείων και του περιβάλλοντα χώρου σε ταινίες, όπως «Η μεγάλη κυρία και τα περιστέρια», «Το τρίο της Μπελβίλ» και «L’ illusioniste». 5

Egon Schiele (1890-1918): Αυστριακός ζωγράφος από τους σπουδαιότερους του 20ου αιώνα

Gustav Klimt (1862- 1918): Αυστριακός ζωγράφος. Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Art Nouveau. Υπήρξε από τους πρώτους που κατάφεραν να συνδυάσουν την εικονιστική με την αφηρημένη ζωγραφική. 7

Edvard Munch ( 1863 - 1944): Νορβηγός ζωγράφος. Το περιεχόμενο των έργων του απεικόνιζε κυρίως τις καταστάσεις του μυαλού παρά την εξωτερική πραγματικότητα. Το πιο γνωστό του έργο είναι «Η Κραυγή», για την οποία γίνεται και λόγος. 8

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 24

εικ. 25

εικ. 26

εικ. 24: Σκίτσο του Nicolas de Grecy εικ. 25: Le Bibendum Céleste, σκίτσο του Nicolas de Grecy 78

εικ. 26: Η Κραυγή, Edvard Munch

Σκιτσ ογρ αφ ία και Κό μ ι κς Τέλος, αξίζει να αναφερθούν και οι αρχιτεκτονικές ανησυχίες και οι προβληματισμοί του σκιτσογράφου Francois Schuiten1. Στις ιστορίες του εκφράζει πολεοδομικά στοιχεία, κάνοντας την πόλη «πρωταγωνιστή» της δημιουργίας του. Κάθε σκίτσο του περιέχει διαφορετικές αρχιτεκτονικές επιρροές με έντονα art nouveau και μπαρόκ διακοσμητικά στοιχεία. (εικ. 27, 28) Επομένως, από τα παραπάνω παραδείγματα, αντιλαμβανόμαστε ότι το σκίτσο γίνεται φορέας της ψυχοσύνθεσης ενός καλλιτέχνη, δηλαδή των ανησυχιών, των σκέψεων και των βιωμάτων του. Το χέρι λόγω της ταχύτητάς και του αυθορμητισμού, με τα οποία λειτουργεί καθώς σκιτσάρει, αποτυπώνει την ένταση και συναισθήματα του, μετατρέποντας τα σε μορφές, σχήματα, χρώματα και εν τέλει εικόνες, σκοπός των οποίων δεν είναι άλλος από το να προβληματίσουν άμεσα ή έμμεσα τον αναγνώστη. Συμπεραίνουμε λοιπόν στο κεφάλαιο αυτό, ότι το σκίτσο μπορεί πράγματι να αποτελέσει ένα αυτόνομο και αυτοδύναμο εκφραστικό μέσο, όχι απλώς ένα στάδιο κατά την δημιουργία ενός έργου.

εικ. 27

εικ. 28

εικ. 27, 28: Σκίτσα του Francois Schuiten 1

Francois Schuiten (1956): Βέλγος δημιουργός κόμικς. 79

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Τ ο Σ κ ί τσο στη Γ λ υπτι κ ή

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 1: Elephant Skull, σκίτσο του Henry Μoore, 1969 82

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή Στο κεφάλαιο αυτό, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε τον τρόπο σκέψης κατά τη δημιουργία ενός γλυπτού με βάση το σχέδιο. Γεγονός που είναι αρκετά δύσκολο, αφού οι περισσότεροι γλύπτες, τείνουν πλέον σήμερα να πειραματίζονται απευθείας στον τρισδιάστατο χώρο. Στην τέχνη της γλυπτικής, το σκίτσο είναι ένα βοηθητικό «εργαλείο», που αποτελεί ένα μέρος κατά την διαδικασία της μελέτης και της κατασκευής ενός γλυπτού ή μιας εγκατάστασης. Ο γλύπτης μέσω του σκίτσου του, δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στην κατανόηση και την αποσαφήνιση αυτού που έχει στο μυαλό του να φτιάξει, παρά φυσικά στο αυτοτελές εικαστικό αποτέλεσμα αυτού που σχεδιάζει. Καθώς σκιτσάρει, προσπαθεί να καταγράψει τις ακαθόριστες ιδέες που περνάνε από το μυαλό του. Το χέρι κινείται γρήγορα και ελεύθερα πάνω στο χαρτί, ακολουθώντας μόνο τη σκέψη, χωρίς να σπαταλά πολύτιμο χρόνο, επιδιώκοντας την τέλεια τεχνική απόδοση αυτού που αναπαριστά. Την ώρα εκείνη, φαντάζεται το έργο του τρισδιάστατα σαν έναν όγκο που «πλάθεται» σταδιακά, καθώς αυτό που φτιάχνει έχει υλική υπόσταση, δηλαδή αποκτά μορφή μέσα στο χώρο (εικ. 1). Ο καλλιτέχνης πριν αλλά και κατά την διάρκεια υλοποίησης ενός γλυπτού, χρησιμοποιεί το σκίτσο όχι μόνο για να κατανοήσει σχεδιαστικά την ιδέα του, αλλά και για να αναζητήσει βασικούς υπολογισμούς και λεπτομέρειες, όπως είναι το μέγεθος, οι άξονες, το κέντρο βάρους, η κίνηση, η δυναμική του έργου του καθώς και η σύνδεσή του με τον χώρο. Χαρακτηριστική είναι η χρήση του σκίτσου από τον γλύπτη Βαγγέλη Μουστάκα1, κατά τη μελέτη του αγάλματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που πραγματοποίησε στη Θεσσαλονίκη. Μέσα από σχέδια, δημιουργεί πολλές παραλλαγές για τη στάση του έφιππου και του αλόγου. Μελετάει εκτενώς το κέντρο βάρους της σύνθεσής του, ώστε να ικανοποιούνται οι συνθήκες στήριξης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι δεν αναλύει μόνο τη μορφή του γλυπτού του, αλλά και τον περιβάλλοντα χώρο, με στοιχεία όπως οι ασπίδες, οι σάρισες και οι σκιές που αυτά δημιουργούν. Ο ίδιος είχε τονίσει ότι ήθελε, καθώς ο επισκέπτης, θα περνάει ανάμεσα από το έργο, να τον αγγίζουν οι κατακόρυφες και κινούμενες από τη φορά του ήλιου σκιές τους, χαρίζοντας έτσι την αίσθηση της κίνησης στο γλυπτό του. Ταυτόχρονα, παρατηρούμε ότι στα σχέδιά του διερευνά ακόμη και την σχέση μεταξύ των γεωμετρικών σχημάτων της σύνθεσής του, όπως για παράδειγμα τα στρογγυλά σχήματα των ασπίδων σε σχέση με την τετραγωνισμένη βάση. Τέλος, δεν είναι τυχαίο το ανθρώπινο στοιχείο που αναπαριστά σε ορισμένα σκίτσα του, προκειμένου να μελετήσει την σχέση της κλίμακας του έργου του με το θεατή. (εικ. 2 - 6)

Βαγγέλης Μουστάκας (1930): σύγχρονος Έλληνας γλύπτης. Τα έργα του - συνθέσεις ελεύθερης έμπνευσης αλλά και δημόσια μνημεία - χαρακτηρίζονται από πολυμορφία και συνδυάζουν στοιχεία της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής και των σύγχρονων τάσεων, ενώ ταυτόχρονα αξιοποιούν το κενό ως μέρος της γλυπτικής σύνθεσης. 1

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 2

εικ. 3 εικ. 2, 3: Σκίτσα - μελέτες για το μνήμειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου 84

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή

εικ. 4

εικ. 5

εικ. 6

εικ. 4 - 6: Σκίτσα - μελέτες για το μνήμειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου 85

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 7

εικ. 8 εικ. 7: Σκίτσα μελέτες γλυπτών του Auguste Rodin, 1871-1877 86

εικ. 8: Circa, Auguste Rodin, 1880

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή Η οπτική γοητεία ενός σχεδίου αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της δημιουργικής διαδικασίας και για κάποιους καλλιτέχνες είναι εξίσου σημαντικό και με το τελικό αποτέλεσμα ενός γλυπτού. Μέσα από την δημιουργία σκίτσων, ένας γλύπτης έχει την δυνατότητα να αντιμετωπίσει τις σκέψεις του, ακόμα και σε πρώιμο στάδιο, με καθαρά εικαστικό τρόπο, είτε αυτές επικεντρώνονται σε τεχνικά και κατασκευαστικά ζητήματα, είτε όχι. Μπορούμε να αναφέρουμε ότι «το σκίτσο είναι μια εσωτερική αναζήτηση»1, αφού το προσωπικό στοιχείο και η διάθεση του καλλιτέχνη εξωτερικεύονται τόσο μέσα από αυτό, όσο και από τον τρόπο που θα διαχειριστεί το υλικό της επιλογής του. Ένα αξιόλογο παράδειγμα αποτελεί ο γνωστός γλύπτης Auguste Rodin2, που αντιμετώπιζε το σκίτσο του σαν ένα ζωγραφικό πίνακα. Τα προσχέδια του παρουσιάζουν ιμπρεσιονιστικό χαρακτήρα και αποκτούν αυτόνομη καλλιτεχνική υπόσταση, αφού δεν δημιουργούν την αίσθηση ότι είναι πρώιμα. Μέσα από τα σκίτσα του, αντιλαμβανόμαστε ότι επινοούσε και μελετούσε τις πόζες των γλυπτών του. Φαίνεται να σκίτσαρε από διάφορα ύψη και πολλές όψεις τα μοντέλα του, προκειμένου να κατανοήσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους που ήθελε, έπειτα, να αποδώσει και ο ίδιος. Έχει ενδιαφέρον ότι μετά τα σχέδια του, συνήθως ακολουθούσαν πήλινα ή γύψινα καλούπια και προπλάσματα. (εικ. 7, 8) Ανάλογο εικαστικό χαρακτήρα παρουσιάζουν και τα σχέδια του Henri Moore3. Ο τρόπος, με τον οποίο επεξεργάζεται το φως και τη σκιά μέσα από φόρμες, δημιουργεί μία ξεκάθαρη εικόνα αυτού που επιδιώκει να φτιάξει. Από τα σκίτσα του, μπορεί κανείς να αντιληφθεί πλήρως τις αφηρημένες ανθρώπινες μορφές των γλυπτών του, πριν ακόμα αυτές υλοποιηθούν (εικ. 9). Ρεαλιστικές μορφές με έντονη εκφραστικότητα και κίνηση αντιπροσωπεύουν και τα έργα του σύγχρονου γλύπτη Bruno Walpoth4. Τα σκίτσα του αναδεικνύουν μια γλυκιά και ατμοσφαιρική αίσθηση που αντανακλάται και στο τελικό αποτέλεσμα των γλυπτών του. Σκιτσάρει, προκειμένου να κατανοήσει την έκφραση και τα συναισθήματα των μοντέλων του, ώστε οι τελικοί χαρακτήρες του να δίνουν την εντύπωση ότι έχουν ζωντάνια. (εικ. 10, 11)

εικ. 9: Reclining Figure, Henry Moore, 1976 1

Συνέντευξη Γιώργος Γυπαράκης, Παράρτημα σ. 194

Auguste Rodin (1840 - 1917): Γάλλος γλύπτης, που επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη γλυπτική του 20ού αιώνα με τα έργα του. Τα έργα του εκφράζουν έντονο ρεαλισμό και δύναμη. 2

Henry Moore (1898 - 1986): Άγγλος γλύπτης του εικοστού αιώνα. Ήταν γνωστός για τις μεγάλες αφηρημένες ανθρώπινες φιγούρες του. 3

Bruno Walpoth (1959): Ιταλός σύγχρονος γλύπτης.

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 10: Σκίτσο - μελέτη του γλύπτη Bruno Walpoth 88

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή

εικ. 11: Αντίστοιχο γλυπτό του Bruno Walpoth 89

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Δεν θα μπορούσε να παραληφθεί ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί το σκίτσο ο Έλληνας γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς1 καθώς απεικονίζει στιγμές της καθημερινότητάς του, κάνοντάς μας να καταλάβουμε ότι δεν το χρησιμοποιούσε μόνο ως εργαλείο μελέτης αλλά και ως μέσο έκφρασης. Οι ελάχιστες γραμμές που σχεδιάζει, αρκούν για να μας αποδείξουν την ιδιοσυγκρασία του, άλλες φορές την χιουμοριστική του διάθεση και άλλες τις δυσκολίες του. Παραδείγματα αποτελούν σκίτσα του όπως ο Κωνσταντάρας και η Αφροδίτη στον καθρέφτη. Μέσα από αυτά, ξετυλίγονται οι ανησυχίες του, οι προβληματισμοί του, αλλά και τα συγκεκριμένα θέματα που τον απασχολούσαν κατά περιόδους. Παρατηρούμε μελέτες του πάνω στην κίνηση και την στάση της ανθρώπινης φιγούρας καθώς και σε επιμέρους λεπτομέρειες όπως η έκφραση του προσώπου, η ενδυμασία και τα κοσμήματα. Έργα του που έχουν χαθεί ή δεν υλοποιήθηκαν, εμφανίζονται πολύ παραστατικά και εύληπτα μέσα από μία μεγάλη γκάμα σχεδίων του. εικ. 12 (εικ. 12 - 14)

εικ. 13

εικ. 14

εικ. 12: Η Αφροδίτη στον καθρέφτη, 1930 εικ. 13: σχέδιο μελέτης για γλυπτό, 1930-38 εικ. 14: ο Κωνσταντάρας Γιαννούλης Χαλεπάς (1851- 1938): είναι ο πιο διακεκριμένος γλύπτης της νεότερης Ελλάδας, με μυθιστορηματική ζωή ανάμεσα στην τρέλα και τον θρίαμβο. 1

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή Η ιδιαιτερότητα στο σκίτσο ενός γλύπτη, φαίνεται στον τρόπο που το επεξεργάζεται καθώς προσπαθεί μέσα από λίγες γραμμές να σκεφτεί και να αναπαραστήσει στις δύο διαστάσεις του χαρτιού τον όγκο ενός αντικειμένου. «Σχεδιάζει δηλαδή περισσότερο τη μάζα αυτού που φτιάχνει [...] και όχι τα επιμέρους χαρακτηριστικά του, που γνωρίζει πως θα τα αποδώσει»1. Το χέρι κάνει κυκλικές κινήσεις, αποτυπώνοντας το αντικείμενο περιμετρικά. Για το λόγο αυτό, πολλές φορές ένα τέτοιο σκίτσο μπορεί να παρομοιαστεί με μία «μουντζούρα». Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Alberto Giacometti2 ο οποίος χρησιμοποιώντας γρήγορες τεχνικές, μοιάζει σαν να στήνει το σκίτσο του με μία συνεχή γραμμή. Αποδίδει τον όγκο αυτού που παράγει, αφού αναπαριστά σχήματα και μορφές πέραν της μπροστινής επιφάνειας. Ακόμη, στοιχείο που αναδεικνύει το ενδιαφέρον του για το χώρο, είναι ότι αποδίδει με απλές γραμμές την βάση του γλυπτού του ή δημιουργεί σχεδιαστικά όρια στα πορτραίτα και στους χαρακτήρες που αποτυπώνει. Σκοπός του είναι να αντιληφθεί τόσο την κλίμακά τους στο χώρο, όσο και να προσδώσει μια ρεαλιστική υπόσταση στα σκίτσα του. Παρόμοια τεχνική ακολουθεί και στο έργο του, αφού τα γλυπτά του δεν έχουν λεία επιφάνεια και αποδίδουν με έντονες χαραγματιές τις γραμμές του σχεδίου του. (εικ. 15 -17)

εικ. 15: Bust of Diego, Alberto Giacometti, 1964 1

Συνέντευξη Γιώργος Γυπαράκης, Παράρτημα σ. 193

Alberto Giacometti (1901 -1966): Ελβετός γλύπτης και ζωγράφος. Το έργο του χαρακτηρίζεται από στοιχεία του Κυβισμού, του Σουρεαλισμού και των φιλοσοφικών αναζητήσεων του Υπαρξισμού και της ανθρώπινης φύσης. 2

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 16

εικ. 17 εικ. 16, 17: Σκίτσα - μελέτες του Alberto Giacometti 92

εικ. 18: Annette de face, Alberto Giacometti, 1956

εικ. 18

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή Μία ακόμη τεχνική με την οποία ο καλλιτέχνης μπορεί να αποδώσει το βάθος και την τρισδιάστατη μορφή του αντικειμένου του, είναι η ένταση που θα χρησιμοποιήσει, την ώρα που τραβάει μία γραμμή. Τα σημεία, στα οποία είναι πιο έντονη αντιπροσωπεύουν την επιφάνεια που είναι ξεκάθαρα ορατή στο βλέμμα, ενώ τα σημεία που η γραμμή χάνεται, βυθίζονται στην σκιά. Σημαντικό ενδιαφέρον στο σημείο αυτό, έχει να θίξουμε την άσκηση στο μάθημα της πλαστικής στα πρώτα έτη των σπουδών της Αρχιτεκτονικής σχολής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ουσιαστικά ο φοιτητής καλείται να σχεδιάσει διάφορα είδη γραμμών, που καθώς πλέκονται μεταξύ τους, δημιουργούν ένα ιδιαίτερο νόημα. Σκοπός είναι να μάθει να κατανοεί την γραμμή σαν ένα σημαντικό εκφραστικό εργαλείο και να αντιληφθεί τις δυνατότητές της, σύμφωνα με τις ποιότητες που ο ίδιος θα επιλέξει να της προσδώσει. Από τα παραπάνω παραδείγματα, γίνεται αντιληπτό ότι κατά την διάρκεια της εύρεσης της ιδέας του, ο γλύπτης έχει την δυνατότητα να σκεφτεί και να σκιτσάρει ότι εξυπηρετεί την φαντασία και την αισθητική του. Περνώντας όμως στο στάδιο της υλοποίησης, βασίζεται σε άλλου είδους σκίτσα και σχέδια που αφορούν την εφαρμογή της. Επομένως, πολλές φορές δημιουργεί σκίτσα, στα οποία προσεγγίζει και αντιμετωπίζει τα κατασκευαστικά συστήματα και τις συναρμογές -συγκολλήσεις και κοπές στοιχείων-, που απαρτίζουν το γλυπτό του. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο τρόπος με τον οποίο ο γλύπτης καταγράφει σε σχέδια ή σκίτσα το τρισδιάστατο αντικείμενο που δημιουργεί μοιάζει σε μεγάλο βαθμό με την διαδικασία σκέψης και καταγραφής της συνθετικής πορείας ενός αρχιτέκτονα. Πολλές φορές, αναγκάζεται να καταφύγει πάνω στο καρτεσιανό σύστημα αναφοράς, δημιουργώντας κατόψεις όψεις και τομές, προκειμένου να παραστήσει αυτό που έχει στο μυαλό του. «Για παράδειγμα, αν θέλει να φτιάξει μια ανθρώπινη φιγούρα σε όρθια στάση, πρέπει πρώτα να κατασκευάσει το σκελετό του (αρματούρα). Παίρνει τις τομές του ανθρώπου, που αναπαριστά, και αυτές τις μεταφέρει σε κάτοψη στην επιφάνεια του χαρτιού. Έπειτα ακολουθεί την αντίστροφη διαδικασία στην πράξη, «χτίζοντας» σταδιακά προς τα πάνω την φιγούρα του με εύπλαστα υλικά, αφού πρώτα έχει φτιάξει την αρματούρα»1. Σύμφωνα με τα προηγούμενα, η διαδικασία αυτή δεν είναι καθόλου τυχαία, αφού και στις δύο τέχνες, το τελικό έργο, ανεξαρτήτως της λειτουργίας και της κλίμακάς του, συνδιαλέγεται με το τοπίο και το χώρο. Η διαλεκτική αυτή σχέση με το τρισδιάστατο χώρο, παρουσιάζεται στα σκίτσα του γλύπτη Berry Le Va2, τα οποία εκ πρώτης όψεως μπορούν να παρομοιαστούν με τις κατόψεις των οικιστικών συστημάτων ή των πόλεων που δημιουργεί ένας αρχιτέκτονας. Τα σχέδια του φαίνονται λιτά σαν να ακολουθούν συγκεκριμένες επιστημονικές αρχές και κανόνες. Ωστόσο, οι γραμμικές, φυσικές κινήσεις και τα γεωμετρικά σχήματα που χρησιμοποιεί, αποκαλύπτουν τόσο τα κατασκευαστικά συστήματα όσο και την προσωπική αισθητική του καλλιτέχνη. (εικ. 19 - 21)

1 2

Συνέντευξη Νίκος Τρανός, Παράρτημα σ. 201

Berry Le Va (1941): σύγχρονος Αμερικανός γλύπτης. 93

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 19

εικ. 20

εικ. 21

εικ. 19: Σκίτσο - μελέτη για εγκατάσταση, Berry Le Va εικ. 20: Σκίτσο - μελέτη για εγκατάσταση, μολύβι, Berry Le Va, 1995 εικ. 21: Σκίτσο - μελέτη για εγκατάσταση, Berry Le Va, 1966 - 67 94

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή Πέραν αυτού, πολλές φορές η πλαστικότητα και ο πλούσιος γλυπτικός διάκοσμος που εμφανίζουν κάποια αρχιτεκτονήματα, μας αποκαλύπτουν ότι τα όρια μεταξύ αρχιτεκτονικής και γλυπτικής είναι αρκετές φορές δυσδιάκριτα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός τέτοιου κτηρίου, αποτελεί η Casa Batlló του Antoni Gaudí1, στη Βαρκελώνη, όπου οι γλυπτικές μορφές αλλά και τα υλικά που το επενδύουν, ανταγωνίζονται σε μεγάλο βαθμό την αρχιτεκτονική του υπόσταση (εικ. 22). Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τον σύγχρονο αρχιτέκτονα Frank Owen Gehry2, όπου τόσο το σκίτσο του, όσο και το έργο του δεν ξεφεύγουν πολύ από την τέχνη της γλυπτικής. Ο τρόπος σχεδίασης του μας θυμίζει τις «μουτζούρες» του Giacometti, αφού σκιτσάρει πραγματοποιώντας παρόμοιες κυκλικές κινήσεις, χωρίς να σηκώνει το μολύβι από την επιφάνεια του χαρτιού του. Εξίσου η αρχιτεκτονική του δημιουργεί την αίσθηση ενός πελώριου γλυπτού, που παρουσιάζει έντονες ομοιότητες με τη δουλειά του γλύπτη Richard Serra3. (εικ. 23 - 25)

εικ. 22: Casa Batlló του αρχιτέκτονα Antoni Gaudí

Antoni Gaudí (1852- 1926): Σημαντικός Καταλανός αρχιτέκτονας του καταλανικού μοντερνισμού. Μελέτησε τα καλλιτεχνικά ρεύματα του παρελθόντος, την ισλαμική και τη γοτθική αρχιτεκτονική αι μέσα από το έργο του θέλησε να ανανεώσει την τοπική αρχιτεκτονική έκφραση επεξεργαζόμενος νέες φόρμες. 1

Frank Owen Gehry (1929): Αμερικανός αρχιτέκτονας. Είναι μια από τις κυρίαρχες μορφές του ντεκονστρουκτιβισμού και της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής του τέλους του 20ού αιώνα στην Ευρώπη και στην Αμερική. Πολλά από τα κτίριά του αποτελούν αξιοθέατα και αναφέρονται ανάμεσα στα σημαντικότερα έργα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Το έργο του χαρακτηρίζεται από ρευστές γραμμές και επιφάνειες, με τη χρήση νέων υλικών και λογισμικών σχεδιασμού. 2

Richard Serra (1938): Αμερικανός γλύπτης, γνωστός για τις μεγάλης κλίμακας, εγκαταστάσεις του, από λαμαρίνα. 3

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 23

εικ. 24

εικ. 25

εικ. 23: Κτήριο της Walt Disney Concert Hall, Frank Gehry εικ. 20: Σκίτσο του αρχιτέκτονα Frank Gehry εικ. 21: γλυπτό «Band» του Richard Serra 96

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή Αντιστρόφως όμως, συναντάμε και γλυπτά που με την σχέση κενού- πλήρους, φωτός- σκιάς και μορφής, δημιουργούν βιωματικές εμπειρίες για τον θεατή ανάλογες με ένα αρχιτεκτονικό έργο. Παράδειγμα αποτελούν τα έργα του γλύπτη Do Ho Suh1, τα οποία παρουσιάζουν κατοικήσιμες δομές όπως αντικείμενα, δωμάτια και κτήρια, φτιαγμένα από ημιδιαφανή χρωματιστά υλικά. Οι κτηριακοί όγκοι, που κατασκευάζει και αποδίδει με την παραμικρή λεπτομέρεια, επαναπροσδιορίζουν την σχέση μεταξύ του θεατή με το χώρο -δημόσιο και ιδιωτικό- που τον περιβάλλει. (εικ. 26 - 28)

εικ. 26

εικ. 27

εικ. 26: Karma Juggler, Do Ho Suh,2015, νήμα ενσωματωμένο σε βαμβακερό χαρτί εικ. 27: Εγκατάσταση Perfect Home, Do Ho Suh εικ. 28

εικ. 28: Home within Home within Home within Home within Home, Do Ho Suh, 2013

Do Ho Suh (1962): σύγχρονος Κορεάτης γλύπτης. 97

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική «Πολλές φορές υπάρχει η δυνατότητα σχεδίασης απευθείας στο χώρο με ένα υλικό. Συνήθως αυτή η διαδικασία επιτυγχάνεται όταν αυτό το υλικό είναι εύπλαστο»1. Δηλαδή, ο γλύπτης μπορεί να προσεγγίσει και ταυτόχρονα να επεξεργαστεί την ιδέα του στο χώρο με διάφορα είδη τεχνικών, ακολουθώντας παρόμοια διανοητική λειτουργία που πραγματοποιεί και σκιτσάροντας. Το σκίτσο παίρνει μια άλλη μορφή, ξεφεύγοντας από τη δυσδιάστατη επιφάνεια, με την χρήση υλικών στο χώρο που θυμίζουν τη γραμμή, όπως το σύρμα. Το ενδιαφέρον σε μία τέτοιου είδους επεξεργασία, είναι ότι παρόλο που το υλικό αυτό δουλεύεται στον τρισδιάστατο χώρο, η νοητική διαδικασία που ακολουθεί τόσο το μυαλό, όσο και το σώμα είναι ακριβώς η ίδια. Η κατεύθυνση, με την οποία θα επιλέξει ο γλύπτης να κινήσει το σύρμα στο χώρο ή τη γραμμή πάνω στο χαρτί, πραγματοποιείται με παρόμοιο τρόπο και αυθορμητισμό. Πολλά είναι τα παραδείγματα γλυπτών που «σκιτσάρουν» στο χώρο, όπως ο Antony Gormley , όπου οι γραμμές που αποτυπώνει στα σχέδιά του μετατρέπονται αυτούσιες σε σύρμα στο χώρο. Είναι σαν να αφαιρεί το σκίτσο του από τη σελίδα, δίνοντάς του «ζωή» (εικ. 29). Ένα ακόμη χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι o γνωστός Αμερικανός γλύπτης Alexander Calder3, ο οποίος με την στρέψη και το λύγισμα του σύρματος, δημιουργεί τρισδιάστατες μονοκονδυλιές. Το αποτέλεσμα του μπορεί να παρομοιαστεί με ένα ασπρόμαυρο σκίτσο, αφού παρατηρούμε ότι το λευκό χρώμα του τοίχου παραπέμπει στο λευκό του χαρτιού, ενώ το μαύρο σύρμα στο πενάκι (εικ. 30, 31). Αντίστοιχη λογική συναντάμε στον γλύπτη David Oliveira4, όπου οι εκφράσεις που χαρίζει στις μορφές του, αλλά και η χρήση των επίπλων, δημιουργούν την ψευδαίσθηση στον θεατή ότι τα γλυπτά του είναι ζωντανά. Ταυτόχρονα, η δυναμική που βγάζει «δουλεύοντας» με το σύρμα, μπορεί να παρομοιαστεί με την απότομη κίνηση του χεριού, όταν τραβάει μια γραμμή με το μολύβι. (εικ. 32) 2

Συνέντευξη Νίκος Τρανός, Παράρτημα σ. 203

Antony Gormley (1950): Βρετανός γλύπτης. Ευρέως αναγνωρισμένος για τα γλυπτά, τις εγκαταστάσεις και τα δημόσια έργα του, που διερευνούν τη σχέση του ανθρώπινου σώματος με το περιβάλλοντα χώρο. 2

Alexander Calder (1898- 1976): Αμερικανός γλύπτης και καλλιτέχνης, διάσημος για τα κινούμενα τρισδιάστατα γλυπτά του. 3

David Oliveira (1980): Πορτογάλος γλύπτης. Εξερευνά στο έργο του, την ιδέα της γραμμής και του χώρου, μετατρέποντας τις δύο διαστάσεις σε τρισδιάστατα έργα τέχνης από σύρμα. 4

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή

εικ. 29

εικ. 30

εικ. 31

εικ. 29: Γλυπτό FEELING MATERIAL XXVI, Antony Gormley, 2005 εικ. 30: Γλυπτό από σύρμα, Alexander Calder εικ. 31: Γλυπτό από σύρμα, Alexander Calder, 1930 99

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 32: Γλυπτό από σύρμα, David Oliveira 100

Το Σκίτσ ο σ τ η Γλυπ τ ι κή Κλείνοντας, συμπεραίνουμε ότι το σκίτσο, ακόμη και σήμερα, αποτελεί μέρος του σχεδιασμού ενός γλυπτού, μέσα από το οποίο ο καλλιτέχνης ερμηνεύει στοιχεία της διαδικασίας που θα ακολουθήσει. Ωστόσο σε ορισμένες περιπτώσεις, παρατηρούμε ότι η λειτουργία αυτή, έχει αντικατασταθεί από τα προγράμματα του ηλεκτρονικού υπολογιστή, τα οποία παρέχουν την δυνατότητα στον χειριστή του να αναπαράγει απευθείας την εντύπωση του τελικού αποτελέσματος ή ακόμα και το ίδιο το έργο (3D printing). Με την εξέλιξη της τεχνολογίας οι δυνατότητες που έχει και τα μέσα που χρησιμοποιεί ένας γλύπτης στην παραγωγή της δουλείας του, έχουν διευρυνθεί σε μεγάλο βαθμό, όπως άλλωστε συμβαίνει σε όλες τις μορφές της Τέχνης. (εικ. 33)

εικ. 33: προτομές φτιαγμένες από 3d printing

101

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

102

Το Σκί τσο στην Αρ χι τεκτον ική

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 1

εικ. 2 εικ. 1: Βαθμιδωτοί δρόμοι ενσωματωμένοι στον ιστό του οικισμού της Οίας. Σκίτσο του του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα 104

εικ. 2: Ανοικοδόμηση της Σαντορίνης – νέοι οικισμοί, σκίτσο του Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

Κ ατ η γορίε ς – α ρχή «Η λέξη σκαρίφημα […], το σκίτσο στη «γλώσσα» του αρχιτέκτονα, έχει άμεση σχέση με τη λέξη «σκαρί». Το σκαρί του πλοίου παραπέμπει στη γενέτειρα της κατασκευής του. Επομένως, η λέξη «σκαρί» γεννά από μόνη της κάποιες ιδέες: Το σκαρί–σκαρίφημα είναι το ταξίδι των προσεγγίσεων μίας αρχικής ιδέας»1. Το αρχιτεκτονικό σκίτσο επιχειρεί να καταγράψει τις χαρακτηριστικές συνθήκες που αφορούν στην συντακτική και στη μορφολογική συγκρότηση του χώρου, με τον τρόπο που ο αρχιτέκτονας τον αντιλαμβάνεται. Η συγκρότηση αυτή, μπορεί να είναι δισδιάστατη, με τη δημιουργία οριζόντιων ή κατακόρυφων τομών καθώς και τρισδιάστατη μέσω προοπτικών ή αξονομετρικών σκίτσων. Ο κάθε αρχιτέκτονας έχει δικό του τρόπο σκέψης και έκφρασης, γι’ αυτό και χρησιμοποιεί το σκίτσο με διάφορους τρόπους στο έργο του. Προσπαθώντας να τα κατηγοριοποιήσουμε, εν γένει, θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε δύο μεγάλες κατηγορίες. Τα σκίτσα που αφορούν στην αποτύπωση ενός πραγματοποιημένου, υλοποιημένου χώρου και τα σκίτσα που σχετίζονται με τη σύνθεση της ιδέας ενός νέου αρχιτεκτονήματος. Η μεγάλη διαφορά σε αυτά τα δύο είδη έγκειται στο γεγονός ότι στην πρώτη περίπτωση, το αντικείμενο μελέτης είναι ήδη υπαρκτό, βρίσκεται δηλαδή μπροστά σου, ενώ στην δεύτερη ο αρχιτέκτονας σκιτσάρει μέσω της φαντασίας του, προκειμένου να απεικονίσει σιγά σιγά την ιδέα που έχει στο μυαλό του. Στην πρώτη κατηγορία, συναντάμε σκίτσα που σχετίζονται με την αποτύπωση και την καταγραφή πληροφοριών για ένα δομημένο χώρο. Σε αυτή την περίπτωση, η γραμμή πρέπει να είναι απόλυτη, σαφής και καθαρή, αφού σκοπός της είναι η αποτύπωση των αναλογιών του χώρου, που αναπαριστά. Αξίζει να αναφερθεί ότι ακόμη και σε ένα τέτοιου είδους σκίτσο, παρουσιάζονται στοιχεία της προσωπικής έκφρασης του κάθε αρχιτέκτονα. Τα στοιχεία αυτά, δικαιολογούν το γεγονός ότι κανένας δεν έχει την δυνατότητα να σκιτσάρει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ακόμα και αναπαριστώντας την ίδια εικόνα. «Πολλές φορές το σκίτσο αυτό μπορεί να αντικατασταθεί με την φωτογραφία. Η φωτογραφία όμως είναι ουδέτερη, καθώς αποτυπώνει όλα τα στοιχεία μιας εικόνας. Σε ένα σκίτσο ασυνείδητα ξεχωρίζεις τα στοιχεία που έχουν σημασία και νόημα για να αποτυπώσεις. Δηλαδή ο αρχιτέκτονας όταν σκιτσάρει κάνει μια επιλογή, η οποία αποτυπώνεται στο σκίτσο. Η φωτογραφία δεν έχει την δυνατότητα να «σκέφτεται» και να «επιλέγει» και σαφώς δεν εκπέμπει μία προσωπικότητα, όπως το σκίτσο»2. (εικ. 1 - 4)

Συνέντευξη Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη, Παράρτημα σ. 205

Συνέντευξη Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Παράρτημα σ. 219 - 220 105

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 3

εικ. 4 εικ. 3: Σκίτσο του Δημήτρη Πικιώνη εικ. 4: Άποψη του μνημείου Roosevelt στη Νέα Υόρκη, Σκίτσο του Louis Kahn 106

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή Πέραν των παραπάνω, το σκίτσο έχει την δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί για τη διαστασιολόγηση, την μέτρηση των αναλογιών και την καταγραφή επιμέρους αλλαγών, σε ένα ήδη υπάρχοντα εσωτερικό ή εξωτερικό χώρο. Τα σχέδια αυτά καλούνται «σκίτσα αποτύπωσης». Όλα τα παραπάνω σκίτσα προσεγγίζουν και διαμορφώνουν το χωρικό πλαίσιο, πάνω στο οποίο ο αρχιτέκτονας ενεργεί. ( εικ. 5) Η δεύτερη κατηγορία σχετίζεται με τα σκίτσα που αφορούν στον τρόπο που φαντάζεται και προσεγγίζει ο αρχιτέκτονας την ιδέα του. Περιλαμβάνονται στο στάδιο της προμελέτης ενός μελλοντικού έργου και αφορούν στη σύλληψη της ιδέας καθώς και στην περαιτέρω διερεύνηση και επεξεργασία της. Τα σκίτσα που σχετίζονται με τη σύλληψη της ιδέας, μπορεί να είναι είτε διαγραμματικά και να αναλύουν τις βασικές αρχές οργάνωσης της λύσης, είτε πιο περιγραφικά- νατουραλιστικά. Ουσιαστικά καταγράφουν την αρχική επινόηση του κάθε αρχιτέκτονα. Πρόκειται για αφηρημένες χωρικές διατάξεις που στην συνέχεια εξειδικεύονται σε πιο συγκεκριμένες παραστάσεις του χώρου αυτού καθαυτού. Επιπλέον, μέσω ενός σκίτσου προμελέτης, άλλοτε περιγραφικά και άλλοτε αφαιρετικά, ο αρχιτέκτονας απεικονίζει τα υφιστάμενα στοιχεία που απαρτίζουν το χώρο, όπως οι θεάσεις, τα υπάρχοντα κτήρια και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της φύσης, που είτε συμπληρώνουν την «εικόνα» είτε αποτελούν το κυρίως θέμα της και πρέπει να ενσωματωθούν στο τελικό έργο. Επομένως στα σκίτσα αυτά, αναπαρίστανται όχι μόνο οι σχεδιαστικές απεικονίσεις της ιδέας, αλλά και οι πληροφορίες που είναι χρήσιμες για τις επόμενες φάσεις του σχεδιασμού ενός έργου. (εικ. 6)

εικ. 5

εικ. 6

εικ. 5: Σκίτσο αποτύπωσης του Δημήτρη Φατούρου εικ. 6: Σκίτσο του Τάσου Μπίρη για τον διαγωνισμό του Αρχαιολογικού Μουσείου στο Καΐρο 107

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Πα ρ άμετ ρ οι τ ην ώρα τ ου Σκ ί τσου «Το σκίτσο αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Δεν σχεδιάζεις μόνο το αντικείμενο που σε απασχολεί, αλλά σχεδιάζεις πολύ περισσότερα πράγματα.[…] Αυτό προκύπτει από την πρόθεσή σου να δημιουργήσεις μια ατμόσφαιρα, αυτού που σκέφτεσαι, σ’ αυτόν τον χώρο που διαχειρίζεσαι»1. Όταν ο αρχιτέκτονας σκιτσάρει έχει ταυτόχρονα στο μυαλό του πολλές παραμέτρους και περιορισμούς, τους οποίους μελετάει και προσεγγίζει. Καλείται να σκεφτεί ένα τετρα-διάστατο μοντέλο, δηλαδή το κέλυφος ενός κτηρίου, το εσωτερικό του, τα στοιχεία που το περιβάλλουν και την σχέση όλων αυτών με τον χρόνο, όχι μόνο κατά την διαδικασία υλοποίησης του έργου αλλά και μετά την αποπεράτωσή του. Πρέπει να λαμβάνει υπόψιν του τον άνθρωπο και τις ανάγκες του, την επικοινωνία και την επαφή του με το αρχιτεκτόνημα, καθώς αυτός είναι εν τέλει που θα κατοικήσει σε αυτό. Παράλληλα μελετάει το περιβάλλον, το κτήριο, το έδαφος, την υλικότητα, το κλίμα, τις θεάσεις και τον προσανατολισμό, τις διάφορες προσπελάσεις καθώς και την είσοδο σε κάθε χώρο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι όλα τα παραπάνω είναι στοιχεία που αντιστοιχούν στις σχέσεις κενού – πλήρους, δημόσιου – ιδιωτικού, κλειστού – ανοιχτού, φωτός – σκιάς και συνθέτουν ένα αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο, πάνω στο οποίο ο αρχιτέκτονας συγκροτεί την ιδέα του. Με το σκίτσο θέτει τα δίπολα αυτά σε μία «δυναμική αλληλουχία» πρώτα οπτικά και αντιληπτικά, με την αποτύπωση των σκέψεων του πάνω στο χαρτί και έπειτα μορφολογικά, προσπαθώντας να τα συγκροτήσει μεταξύ τους. Οι παράμετροι αυτές, που θέτει ο αρχιτέκτονας, προκύπτουν από την τάση του να οργανώσει και να τιθασεύσει τις σκέψεις του στο λευκό του χαρτιού, προκειμένου αυτό που σχεδιάζει να ικανοποιεί τον ίδιο, αλλά και αυτόν στον οποίο αναφέρεται. Είναι εκείνη η ώρα που ο εγκέφαλος θέτει περιορισμούς με σκοπό να επεξεργαστεί το «κενό», δηλαδή την «ελευθερία» που έχει αρχικά να σκεφτεί και να πράξει. Την ώρα που σκιτσάρει, σκέφτεται πως θα είναι το έργο του, πώς αυτό αποτυπώνεται και πώς ο χρήστης ή ο παρατηρητής θα το αντιλαμβάνεται και θα το αισθάνεται. Το σκίτσο είναι ένα είδος εσωτερικού μονολόγου μεταξύ των σκέψεων και των υποθέσεων του. Όλα αυτά πηγάζουν από στοιχεία που έχει ο ίδιος δει ή δημιουργήσει, δηλαδή από τις μνήμες, τις δεξιότητες, τις εμπερίες του και τη αλληλεπίδραση του ίδιου με τον χώρο και το περιβάλλον που βιώνει. Με την έννοια αυτή θα μπορούσαμε να πούμε ότι «καμία ιδέα δεν δημιουργείται εκ του μηδενός»2. Ένα δημιούργημα πηγάζει από μία αλληλουχία συνειδητών και ασυνείδητων συναισθημάτων και ερεθισμάτων, τα οποία βγαίνουν ενστικτωδώς κατά την συνθετική διαδικασία. Επομένως, με το σκίτσο ο αρχιτέκτονας αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο νους του τον χώρο, σύμφωνα με τα δεδομένα που του δίνονται.

1 Συνέντευξη Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη, Παράρτημα σ. 211 - 212 2

108

«Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση», Παπαϊωάννου Τάσης, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2015, σ. …

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

Α ρ χ ι κέ ς ιδέ ε ς «Το αρχιτεκτόνημα «χτίζεται» […] σιγά – σιγά στο μυαλό του αρχιτέκτονα»1. Η αρχή κάθε συνθετικής διαδικασίας είναι συγκεχυμένη και απροσδιόριστη. Η λειτουργία του σκίτσου αποτελεί εκκίνηση για μία «επαγωγική» συνέχεια, αφού συγκροτεί και συγκεκριμενοποιεί τις βασικές αρχές που θέλει ο αρχιτέκτονας να ακολουθήσει. Ο αρχιτέκτονας εξωτερικεύει τις πρώτες ιδέες του στο χαρτί. Είτε με απλές βασικές γραμμές, είτε με πολύπλοκα μουτζουρωμένα σκίτσα, φαντάζεται τον τρισδιάστατο χώρο και με αφαιρετικά σχήματα ή χαράξεις προσπαθεί να «κωδικοποιήσει» και να καταγράψει αυτό που έχει στο μυαλό του. Οι αρχικές σκέψεις περνάνε στο χαρτί απεικονίζοντας τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του αρχιτεκτονήματος που διερευνά. «Την ώρα που σχεδιάζεις το χέρι, το σώμα και το μυαλό έχουν άμεση -εξ επαφής- σχέση με το χαρτί. Σκιτσάροντας, βρίσκεσαι σε μία κατάσταση ανάμεσα στην αμφιβολία και τη βεβαιότητα, γιατί την ίδια στιγμή που τραβάς τη γραμμή, ταυτόχρονα σκέφτεσαι, ψάχνεις, μελετάς, ερμηνεύεις. Η ουδέτερη ισοπαχής γραμμή δεν είναι τόσο καθοριστική των προθέσεων της σύνθεσης»2. Σε ένα αρχικό σκίτσο δεν αποτυπώνονται με ακρίβεια οι διαστάσεις και τα περιγράμματα, αλλά οι αναλογίες, οι σχέσεις των διαφόρων όγκων, μεγεθών και χώρων που θα δημιουργηθούν. Το σκίτσο αυτό παρόλο που είναι «ρευστό» και έχει την δυνατότητα πολλών αλλαγών, αποτελεί καθοριστικό στάδιο για την εξέλιξη της συνθετικής διαδικασίας. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε, το σκίτσο του αρχιτέκτονα Renzo Piano3, που πραγματοποίησε κατά τη μελέτη του αεροδρομίου της Kansai στην Ιαπωνία (εικ. 7). Μέσω απλών γραμμών και σημείων μελετάει την σχέση της σύνθεσής του με το έδαφος και ταυτόχρονα με μια έντονη αυθόρμητη χειρονομία προσπαθεί να προσδιορίσει το αεροδυναμικό σχήμα που επιθυμεί να προσδώσει στην στέγαση, καθώς το κτήριο έχει ως κέντρο αναφοράς το αεροπλάνο.

Παπαϊωάννου Τάσης, Ο.π., σ. 21

Συνέντευξη Σουζάνας και Δημήτρης Αντωνακάκη, Παράρτημα σ. 205

Renzo Piano (1937): Ιταλός διακεκριμένος αρχιτέκτονας. Δεν ακολουθεί καμία μόδα φόρμας ή θεωρίας, ούτε περιορίζεται σε ένα προσωπικό ιδίωμα. Ανησυχεί για τις ιδιαιτερότητες και τις δυνατότητες μιας συγκεκριμένης κατάστασης, συναντώντας τα εμπόδια του προγράμματος, σπρώχνοντας τα όρια της τεχνολογίας, αλλά πάντα ανταποκρινόμενος ευαίσθητα στην τοπογραφία και στον πολεοδομικό σχεδιασμό της τοποθεσίας του κτιρίου. 3

109

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 7: Σκίτσο του Renzo Piano για το International Airport στην Kansai

Ακόμη παρατηρώντας τα αρχικά σκίτσα του αρχιτέκτονα Τάσου Μπίρη1 για το Νέο διοικητήριο νομαρχιακής αυτοδιοίκησης της Βοιωτίας, αντιλαμβανόμαστε ότι δεν δίνει ιδιαίτερη προσοχή στις αναλογίες και στα καθαρά σχήματα, αλλά μέσω γρήγορων κινήσεων προσδιορίζει τις θέσεις των κτηριακών του όγκων και την κύρια προσπέλαση στο οικόπεδο που επεξεργάζεται. Η εξωτερίκευση των πρώτων σκέψεων διαμορφώνει ουσιαστικά έναν τρόπο προσέγγισης και ορίζει κάποιες «προτεραιότητες», οι οποίες μπορεί να εξελιχθούν ή να απορριφθούν εντελώς μετέπειτα. Εξάλλου, τα στοιχεία που αποτυπώνονται στο χαρτί δεν είναι ποτέ ακριβώς όπως αυτά που φαντάζεται αρχικά ο νους, καθώς είναι ακατόρθωτο να εξωτερικευτούν λεπτομερώς και σε σύνολο. (εικ. 8 - 12)

Τάσος Μπίρης (1942): Έλληνας αρχιτέκτονας. Υπήρξε καθηγητής της Ανώτατης Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, όπου και δίδαξε στην περιοχή των αρχιτεκτονικών Συνθέσεων. Έχει συγγράψει σειρά άρθρων για θέματα αρχιτεκτονικής σε ελληνικά και ξένα βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες και έχει συμμετάσχει σε εκθέσεις αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Μετά την αποχώρηση του από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων το 2009, ο Τάσος Μπίρης συνεχίζει τη δράση του ως ομότιμος Καθηγητής και παράλληλα ως δρων αρχιτέκτων 1

110

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

εικ. 9

εικ. 8

εικ. 10 εικ. 8,9: Αρχικά σκίτσα του Τάσου Μπίρη για το Νέο διοικητήριο νομαρχιακής αυτοδιοίκησης της Βοιωτίας εικ. 10: : Προοπτικό σκίτσο τελικής διαμόρφωσης του Τάσου Μπίρη για το Νέο διοικητήριο νομαρχιακής αυτοδιοίκησης της Βοιωτίας 111

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 11

εικ. 12 εικ. 11: Προοπτικό σκίτσο τελικής διαμόρφωσης του Τάσου Μπίρη για το Νέο διοικητήριο νομαρχιακής αυτοδιοίκησης της Βοιωτίας 112

εικ. 12: φωτογραφία μακέτας για το Νέο διοικητήριο νομαρχιακής αυτοδιοίκησης της Βοιωτίας

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

Όμως, ένα αρχικό σκίτσο, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μία πολυεπίπεδη προσέγγιση, γιατί «ανοίγει» ζητήματα προς διερεύνηση και μελέτη. Θέτει τα στοιχεία που θα αναζητηθούν σε σχέση με τον χώρο, που έχει ο αρχιτέκτονας να διαμορφώσει. Χαρακτηριστική είναι η χρήση του σκίτσου από τον Alvar Aalto1 που «όταν τον ρώτησαν πώς ξεκινάει να σχεδιάζει, ανέφερε πως όταν δεν είχε ξεκαθαρίσει κάτι συγκεκριμένο στο μυαλό του, έπαιρνε το μολύβι και ένα άσπρο χαρτί και άρχιζε να κάνει διάφορες ελεύθερες γραμμές άσχετες με αρχιτεκτονική πάνω σε κάποιο περίγραμμα του τοπίου. Άφηνε τον εαυτό του, μαζί με το μολύβι και το χαρτί, να σκιτσάρει αυθόρμητες κινήσεις. Όταν προέκυπτε κάποια ενδιαφέρουσα μορφή, την κρατούσε και την επεξεργαζόταν. Συχνά από αυτήν τη διαδικασία κάτι αναδύονταν ενδιαφέρον που τον οδηγούσε παρακάτω»2. Παρατηρούμε λοιπόν από τα σκίτσα του ότι οι αρχικές ακανόνιστες γραμμές και κινήσεις, αποκτούν σιγά σιγά κανόνα και μορφοποιούνται. (εικ. 13)

εικ. 13: Αρχικά συνθετικά σκίτσα του Alvaro Αlto για το Center for High Yield - Rowing Pocinho, στην Πορτογαλία Alvar Aalto (1898 -1976): Φινλανδός αρχιτέκτονας και βιομηχανικός σχεδιαστής. Η δουλειά του περιλαμβάνει αρχιτεκτονική, έπιπλα και υαλικά. 1

Συνέντευξη Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη, Παράρτημα σ. 216 - 217 113

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Α μφ ί δ ρ ο μη πορε ία Σ κ ίτ σου – σκ έψ ης (Μ ετασχηματισμός) «Η μεταβολή στο αρχιτεκτονικό έργο είναι η κυριότερη διαδικασία σύνθεσης»1. Η εξελικτική πορεία ενός σκίτσου, κατά την συνθετική διαδικασία, δεν περιορίζεται μόνον στην εξωτερίκευση και στην καταγραφή των αρχικών σκέψεων. Οι καθοριστικές «αφετηρίες», που αποτυπώνονται σε ένα αρχικό σκίτσο ανατρέπονται συνεχώς, με νέα σκίτσα ή με παρεμβάσεις στα ήδη υπάρχοντα, μέχρι να διαμορφωθεί η τελική επεξεργασία του θέματος. Τα στοιχεία που αναπαρίστανται σε ένα αρχικό σκίτσο τροφοδοτούν το μυαλό ώστε να σκεφτεί νέους «δρόμους», είτε παραπλήσιους είτε εξ’ ολοκλήρου διαφορετικούς. Ασυνείδητα το χέρι διατρέχει, χαράζει ξανά και ξανά τις αποφάσεις και τις αποτυπωμένες επιλογές. Η αβεβαιότητα και η ασάφεια του σκίτσου, μεταβάλλεται με προσθήκες, αφαιρέσεις, υποδιαιρέσεις ή αλλαγές σχημάτων, από τα οποία όμως προκύπτουν νέα ζητήματα προς μελέτη και αποσαφήνιση. Σε αντίθεση με ένα αρχικό σκίτσο, η όποια μεταβολή προϋποθέτει την παρατήρηση και επιδιώκει να ενεργοποιήσει την αντίληψη και τη σκέψη του αρχιτέκτονα. Είναι ένα πολύ σημαντικό στάδιο, γιατί μέσα από αυτή την κυκλική διαδικασία της μετάβασης, μετ’ επιστροφής, προκύπτει και προσαρμόζεται στα δεδομένα, ο σχεδιασμός της οριστικής πρότασης κατά το στάδιο της μελέτης και της εφαρμογής ενός έργου. Σιγά σιγά ο αρχιτέκτονας μέσα από τις επιμέρους αναγνώσεις των σκίτσων του, οργανώνει τους αντιληπτικούς τόπους του και επιδιώκει να συντονίσει όλα τα στοιχεία που θα συνθέσουν το έργο του. Κάνοντας δοκιμές και παραλλαγές στο χαρτί, δημιουργεί ένα εύρος επιλογών, μέσα από τις οποίες αποφασίζει ποια θα ακολουθήσει. Οι παραπάνω επιλογές και τα στοιχεία που αποτυπώνονται σε ένα σκίτσο, έχουν την δυνατότητα να αποτελέσουν έναυσμα και αφορμή για περαιτέρω παραλλαγές ή και νέες προσεγγίσεις του ιδίου θέματος. O πειραματισμός αυτός, μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα γόνιμος καθώς βοηθάει να μελετηθεί η ιδέα ή ένα θέμα εις βάθος. Στο σημείο αυτό, πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι η σχεδιαστική απεικόνιση της λύσης εμπεριέχεται σε μια ολοκληρωμένη πορεία σκέψης. Ένας αρχιτέκτονας δεν μπορεί να παραλείψει το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική είναι άμεσα συνδεδεμένη με την πραγματικότητα. Επομένως, ακόμα και μια απλή γραμμή προϋποθέτει σκέψη και κατάρτιση από τον ίδιο. Μέσω των γνώσεων του, θα πρέπει να έχει κατανοήσει πλήρως τα ζητούμενα του χώρου και αυτού που οραματίζεται, ώστε να ξεκινήσει να «συνομιλεί» σχεδιαστικά με τον εαυτό του αλλά και με τον περίγυρο του. Αποτελεί μία γλώσσα συνομιλίας καθώς «είναι ένας τρόπος μετάδοσης μίας πληροφορίας και ιδέας σε ένα τρίτο πρόσωπο»2.

«Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης», Φατούρος Δημήτρης, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 66 1

114

Συνέντευξη Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Παράρτημα σ. 219

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή Σκοπός του είναι «να δώσει στον άλλον να καταλάβει αυτό που θέλει, στοιχείο που είναι και το νόημα για το οποίο παράγεται»1. Σε αυτή την αναζήτηση του «πραγματικού», οφείλονται και τα κατασκευαστικά σκίτσα, τα οποία δημιουργούνται κατά την μελέτη της εφαρμογής, προκειμένου να αποκτήσει υπόσταση το έργο και να μπορεί να υλοποιηθεί. Ένα σκίτσο μπορεί να φτάσει στο σημείο να δίνει την εντύπωση ενός υλοποιημένου αρχιτεκτονικού έργου, πριν καν αυτό χτιστεί, μέσω της λεπτομερούς αναπαράστασης των οικοδομικών του στοιχείων. Σκοπός του αρχιτέκτονα μέσω του σκίτσου, είναι να συγκροτήσει την εικόνα της ιδέας του. Σημαντικό στοιχείο στην πορεία αυτή είναι να μην παγιδεύεται στην «ιδανική εικόνα» ενός τελικού αποτελέσματος, που έχει σχηματίσει εξαρχής στο μυαλό του, καθώς το γεγονός αυτό συχνά δεσμεύει την πορεία της σκέψης κατά την σύνθεση. Οι φαινομενικά μη χρήσιμες εικόνες, που προκύπτουν σε ένα σκίτσο, είναι απαραίτητες για τον αρχιτέκτονα, καθώς παρατηρώντας τες είτε τις αποβάλλει από την σκέψη και την επεξεργασία του και συνεχίζει με την εύρεση νέων - διαφορετικών ιδεών, είτε τις φιλτράρει και τις εκφράζει με παραλλαγές, ξανά σε επόμενα σκίτσα. Το κάθε σκίτσο αποτελεί ένα «θεμέλιο» για αυτό που θα ακολουθήσει. «Σχεδιάζω, βάζω ένα χαρτί από πάνω και το ξανασχεδιάζω και κάθε φορά προστίθενται καινούργια στοιχεία, αλλάζουν οι σκέψεις, ξεκαθαρίζουν οι επιθυμίες […]»2. Έτσι από σκίτσο σε σκίτσο και από ιδέα σε ιδέα, ο αρχιτέκτονας φτάνει στο τελικό αποτέλεσμα, το οποίο είναι ένα σύνολο στοιχείων και καταστάσεων που διαμορφώθηκαν κατά την εξελικτική πορεία. Οι αόριστες γραμμές, ενός σκίτσου, μετατρέπονται σε σχήματα, από σχήματα σε μορφές και από μορφές σε αναπαραστικές εικόνες. Μιλώντας για την πορεία και την εξέλιξη του σκίτσου καθώς και την άμεση σύνδεση του με τον ανθρώπινο νού, έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε την πορεία μιας αρχιτεκτονικής σύνθεσης κατά την διάρκεια της συνεργασίας δύο ή περισσοτέρων ανθρώπων που σκιτσάροντας μελετούν την ιδέα τους. Η διαδικασία της μεταφοράς πληροφοριών, από τον ένα στον άλλο, μέσω ενός σκίτσου, συνήθως γίνεται αντιληπτή είτε αυτούσια, είτε με διαφορετικό τρόπο από τον καθένα. Μέσα από την προσωπική μας εμπειρία μπορούμε να καταθέσουμε ότι, οι «παρερμηνείες» αυτές, έχουν την δυνατότητα να επιφέρουν τροποποιήσεις, προσδίδοντας έτσι στην αρχική ιδέα τα ιδιαίτερα προσωπικά γνωρίσματα του καθενός. Βέβαια, «και για τον ίδιο τον δημιουργό το ξανακοίταγμα των σκίτσων της προηγούμενης μέρας, μπορεί να ερμηνευτεί διαφορετικά από εκείνο που αρχικά είχε στο νου του»3. Ακόμη και μία φαινομενικά λανθασμένη χειρονομία ή η μη απόλυτη απεικόνιση αυτού που έχει στο μυαλό του, μπορούν να λειτουργήσουν δημιουργικά για την εξέλιξη της ιδέας του. Επομένως, στο σημείο αυτό είναι που γεννάται η έννοια του «τυχαίου», καθώς ο καθένας αντιλαμβάνεται και μεταφράζει διαφορετικά τα στοιχεία που αναπαρίστανται σε μια εικόνα ή σε ένα σκίτσο.

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας Ο. π., Παράρτημα σ. 219

Συνέντευξη Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη, Παράρτημα σ. 214

O. π., Παράρτημα σ. 213 115

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 14

εικ. 15 εικ. 14, 15: Σκίτσα του Δημήτρη Πικιώνη για τον ναό του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη 1954-58 116

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

Προσωπικότητα αρχιτέκτονα, Σκίτσο και έργο Το σκίτσο του αρχιτέκτονα δεν είναι απλά ένα εργαλείο που τον βοηθάει να οργανώσει την σκέψη του αλλά του προσδίδει μία μοναδικότητα, αφού μέσω αυτού ορίζεται ως ένα βαθμό η ταυτότητα του, ο τρόπος που σκέφτεται, οι επιρροές του καθώς και το ύφος που προσπαθεί να χαρίσει στη δουλειά του. Μέσα από ένα σκίτσο μπορούμε να αντιληφθούμε τα στοιχεία, στα οποία ο κάθε αρχιτέκτονας δίνει αξία και έμφαση. Ανάλογα με το θέμα που επεξεργάζεται, επιλέγει να τονίσει είτε το τοπίο, είτε τις βασικές χαράξεις του, είτε επιμέρους λεπτομέρειες όπως το χρώμα, η κατασκευή και άλλα. Ένα σκίτσο δεν απεικονίζει απλώς το τι πρόκειται να υλοποιηθεί, αλλά είναι στενά συνδεδεμένο με τον αρχιτέκτονα και αναδεικνύει τις ευαισθησίες και τις διαθέσεις του. Αυτό αποδεικνύεται στην περίπτωση που φέρουμε σε αντιδιαστολή τα σκίτσα και τα τελικά έργα του κάθε αρχιτέκτονα, αφού θα παρατηρήσουμε ότι ο προσωπικός «γραφικός χαρακτήρας» του σκίτσου αντικατοπτρίζεται στο έργο. Ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι τα σκίτσα του Δημήτρη Πικιώνη1 που πραγματοποίησε για την διαμόρφωση του λόφου του Φιλοπάππου και της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, μέσω των οποίων γίνεται αντιληπτή η ευαισθησία του προς το τοπίο, αλλά και η προσπάθειά του για την εναρμόνιση της αρχιτεκτονικής του με αυτό. Τόσο οι γραμμές με τις οποίες αναπαριστά το χώρο όσο και οι γραμμές των δέντρων, φτιάχνονται με τις ίδιες ποιότητες και τονικές διαβαθμίσεις, που χρησιμοποιεί για να αποδώσει το κτήριο. Είναι σαν τα κτήρια να συνυπάρχουν ισότιμα με το έδαφος και τα δέντρα. Αναδεικνύει ότι η πληρότητα ενός σκίτσου μεταφέρει την αύρα και το βαθύτερο νόημα ενός αρχιτεκτονικού έργου, αφού αποτυπώνει τα δέντρα με πυκνή φυλλωσιά και γερμένο κορμό, σαν να λυγίζουν από την δύναμη του αέρα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η πυκνή αυτή φυλλωσιά, αντιστοιχεί στο πεύκο, στοιχείο του ελληνικού τοπίου, που πηγάζει από την μνήμη και τα συναισθήματα που έχει ο ίδιος βιώσει από τον χώρο που επεξεργάζεται. Με τα σκίτσα του προσεγγίζει με μια ιδιωματική και ζωγραφική διάθεση την αρχιτεκτονική, όπου κυριαρχεί το μέτρο και ο ρυθμός της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, με έναν τοπικό παραδοσιακό χαρακτήρα. (εικ. 14, 15)

Δημήτρης Πικιώνης (1887 - 1968): Έλληνας αρχιτέκτονας και ακαδημαϊκός, με πλούσιο ζωγραφικό, ποιητικό και συγγραφικό έργο. Στοχάστηκε πως το οικουμενικό πνεύμα πρέπει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητας, στοιχείο που αντανακλάται έντονα στο έργο του. Η διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου γύρω από την Ακρόπολη και το λόφο Φιλοπάππου, μπορούμε να θίξουμε ότι ήταν το σημαντικότερο έργο του. 1

117

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Από την άλλη πλευρά, θέλοντας να ενισχύσουμε την επιχειρηματολογία μας, μπορούμε να παραθέσουμε ως παράδειγμα αρχιτέκτονες όπως ο Tadao Ando1, που το μοντέρνο θεωρητικό υπόβαθρό του βρίσκει έκφραση και εφαρμογή στην συνθετική πράξη. Επηρεασμένος από την μοντέρνα αρχιτεκτονική και τα σχέδια του Le Corbusier2, o Tadao Ando αποδεικνύει μέσω των σκίτσων του, την διάθεσή του για λιτά σχήματα και εμφανή υλικά. Η στιγμιαία κίνηση του χεριού, σκιτσάροντας, αντανακλά την αποφασιστικότητά του για αυτό που θέλει να αποδώσει. Κυριαρχεί η γεωμετρία των μορφών καθώς οι δυναμικές και σταθερές γραμμές που χαράζει προδίδουν την συγκεκριμένη, καθορισμένη και αποφασισμένη εκ των προτέρων συνθετική μέθοδο, που ακολουθεί κατά την δημιουργία ενός έργου. Τόσο ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίζεται το φωτισμό όσο και η αληθοφανής απεικόνιση του σκυροδέματος στα σκίτσα του, βρίσκουν άμεση εφαρμογή σε έργα του όπως το Church of the Light. (εικ. 16 - 18)

εικ. 16: : Σκίτσο του Tadao Ando για το Church of the Light και αντίστοιχο τελικό έργο Tadao Ando (1941): Ιάπωνας αρχιτέκτονας. Η αρχιτεκτονική του, έχει ισχυρές επιρροές από την Ιαπωνική θρησκεία και τον τρόπο ζωής. Ο αρχιτεκτονικός τρόπος του αυτός λέγεται πως δημιουργεί το φαινόμενο haiku, δίνοντας έμφαση στην αφαίρεση και στον κενό χώρο έτσι αναπαριστώντας την ομορφιά της απλότητας. Του αρέσει να δημιουργεί πολύπλοκους χώρους κυκλοφορίας διατηρώντας ταυτόχρονα την οπτική εντύπωση της απλότητας. 1

Le Corbusier (1887 -1965): Ελβετός αρχιτέκτονας, διάσημος για τη συνεισφορά του στο κίνημα του Μοντερνισμού ή του πρώιμου Μοντερνισμού. Ήταν πρωτοπόρος στις θεωρητικές μελέτες του σύγχρονου σχεδίου και αφιερώθηκε στην παροχή των καλύτερων συνθηκών διαβίωσης για τους κατοίκους των συσσωρευμένων πόλεων. Ήταν επίσης πολεοδόμος, ζωγράφος, γλύπτης, συγγραφέας και σχεδιαστής επίπλων. 2

118

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

εικ. 17

εικ. 17, 18: Σκίτσα του Tadao Ando για το Church of the Light εικ. 18 119

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Ακόμη, μέσα από τον τρόπο γραφής και τα υλικά που χρησιμοποιεί ο κάθε αρχιτέκτονας την ώρα που σκιτσάρει, όπως το μολύβι, το πενάκι, το λαδοπαστέλ, η κυρομπογιά, το κολάζ και άλλα, μπορούμε να αντιληφθούμε πολλά στοιχεία για τον τρόπο σκέψης του. Ακόμα και η επιλογή του υλικού, δεν είναι τυχαία. Είναι μια ανάγκη και μπορεί να αποτέλεσει έναυσμα και πηγή έμπνευσης για το δημιουργό. Η επαφή του χεριού με το υλικό, όπως αυτή του χρώματος που θα λερώσει το χέρι και το χαρτί αναδεικνύουν την διάθεση του αρχιτέκτονα να έρθει πιο κοντά στην φύση, σαν ένα μικρό παιδί που παίζοντας μπάλα έξω, θα λερωθεί. Σκίτσα που αντικατοπτρίζουν τους παραπάνω σχολιασμούς, είναι αυτά των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη1, όπου με την ανάμειξη διαφόρων υλικών δημιουργούν μία πλούσια εικόνα υφών και χρωμάτων. Επιφάνειες από σχέδια, μουτζούρες και σημειώσεις, στοιχεία ανακατεμένα μεταξύ τους, εκπέμπουν μια ζωντάνια, ενώ ταυτόχρονα με την παρουσία τους τονίζουν το συναίσθημα και την ένταση των αρχιτεκτόνων κατά την διαδικασία σχεδίασης. Το αποτύπωμα του χεριού τους αφήνει «θαμπάδες» κατά την τριβή του πάνω στο χαρτί, χαρίζοντας μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα στην εικόνα των σχεδίων τους. Στοιχείο στο οποίο αξίζει να σταθούμε, είναι ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο απεικονίζουν τον ουρανό, δίνοντάς μας έτσι την ευκαιρία να τονίσουμε ότι μέσω των χαρακτηριστικών στοιχείων που αποτυπώνονται σε ένα σκίτσο μπορούμε εύλογα να αναγνωρίσουμε τον δημιουργό του. Επομένως, ο τρόπος με τον οποίο «δουλεύουν» το σκίτσο αποκαλύπτει την ευαισθησία τους ως προς την προσέγγιση του θέματος, που έχουν να επιλύσουν κάθε φορά. (εικ. 19 - 22)

Δημήτρης (1933) και Σουζάνα (1935) Αντωνακάκη: Έλληνες αρχιτέκτονες, εκπρόσωποι του ελληνικού μοντερνισμού. Ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη έχουν επανειλημμένα λάβει μέρος και κερδίσει βραβεία σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Συμμετείχαν με το έργο τους στο ελληνικό περίπτερο της 5ης Διεθνούς Biennale Αρχιτεκτονικής (Βενετία- 1991). Το έργο τους είναι βαθιά συνδεμένο με την Ελλάδα και τους ανθρώπους της, με στοιχεία του ύστερου μοντερνισμού της δεκαετίας του ’50, όπως το εμφανές μπετόν 1

120

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

εικ. 19

εικ. 19: Σκίτσο όψης Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη για την κατοικία στα Σπάτα εικ. 20: Λεπτομέρεια σκίτσου εικ. 20 121

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 21

εικ. 21: Σκίτσο όψης Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη για την κατοικία στη Βάρκιζα εικ. 22

122

εικ. 22: Λεπτομέρεια σκίτσου

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή Συναντάμε όμως και παραδείγματα αρχιτεκτόνων, που χαρίζουν διαφορετικές υφές στο σκίτσο τους, όπως ο Luis Barragan1. Η αρχιτεκτονική του μπορούμε να πούμε ότι εντάσσεται στη φύση, αφού ο ίδιος εστιάζει στις ενδιαφέρουσες αντανακλάσεις που δημιουργεί το φως, καθώς προσπίπτει πάνω στις χρωματιστές επιφάνειες των κτηρίων του. Αυτό αποδεικνύεται στα σκίτσα του, αφού δεν αναπαριστά τον χώρο με περιγράμματα, αλλά μέσα από τις χοντρές, αδρές γραμμές ενός μαρκαδόρου δημιουργεί φόρμες, την μία δίπλα στην άλλη, προκειμένου να μελετήσει τις χρωματικές αντιθέσεις, που δημιουργούνται από την αλληλουχία των μονόχρωμων επιφανειών που συντάσσει. Ταυτόχρονα, τα υδάτινα στοιχεία και οι μορφές αλόγων που σχεδιάζει, αναδεικνύουν την διάθεσή του να συνδυάσει τη ζωή, τη φύση και τον άνθρωπο. Η ευαισθησία του αυτή, αντικατοπτρίζεται και στο τελικό αποτέλεσμα των έργων του, καθώς το άλογο αποκτά γλυπτική υπόσταση μέσα στον χώρο (εικ. 23 -25).

εικ. 23: Σκίτσο με παστέλ του Luis Barragan Luis Barragan (1902- 1988): Μεξικανός αρχιτέκτονας. Ο Μπαραγάν έχει θεωρηθεί μοντερνιστής, μινιμαλιστής και μεταμοντερνιστής, αλλά τα έργα του είναι προσωπικά και υποβλητικά και συχνά αψηφούν τις κατηγοριοποιήσεις. 1

123

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 24

εικ. 25 εικ. 24, 25: Σκίτσα με μαρκαδόρο του Luis Barragan 124

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή Αντίστοιχα χαρακτηριστικά συναντάμε και στα σχέδια του Louis Kahn1, ο οποίος με την χρήση του παστέλ ή της νερομπογιάς χαρίζει έναν ιμπρεσσιονιστικό χαρακτήρα στα σκίτσα του, που θυμίζει έργα ζωγράφων όπως ο Henri Toulouse – Lautrec2, ο Picasso3 και ο Matisse4. Τα πολυάριθμα σκίτσα του από μελέτες, φανερώνουν ότι πέραν των ζωγραφικών του διαθέσεων, το σκίτσο δεν είναι απλά ένας οδηγός πίσω από την δημιουργία ενός έργου, αλλά αποτελεί βασικό στοιχείο της πρακτικής του, αφού οι πειραματισμοί με το φως, τις μορφές και τα γεωμετρικά σχήματα μελετώνται μέσω αυτών. (εικ. 26 - 27)

εικ. 26

εικ. 27

εικ. 26: Σκίτσο με παστέλ του Louis Kahn, πυραμίδες της Αιγύπτου, 1951 εικ. 27: Σκίτσο με παστέλ του Louis Kahn, Ακρόπολη Αθηνών Louis Kahn (1901 - 1974): Αμερικανός αρχιτέκτονας. Αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα και από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Μοντερνισμού. Οι κατασκευές του φημίζονταν για το μνημειώδες ύφος και τον μονολιθικό τους χαρακτήρα. 1

Henri Toulouse – Lautrec (1864-1901): Γάλλος ζωγράφος, χαράκτης, εικονογράφος και σχεδιαστής, του οποίου η εμβάθυνση στην πολύχρωμη και θεατρική παριζιάνικη ζωή στα τέλη του 19ου αιώνα, έδωσε μία συλλογή από συναρπαστικές, κομψές και προκλητικές εικόνες της σύγχρονης και παρακμιακής ζωής εκείνης της εποχής. 2

Henri Matisse (1869-1954): ήταν ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους ζωγράφους του 20ου αιώνα. Θεωρείται ιδρυτής του καλλιτεχνικού κινήματος του Φοβισμού καθώς και μία από τις σημαντικότερες μορφές της μοντέρνας τέχνης. 4

125

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα σκίτσα του Αlvaro Siza1, όπου η ποιότητα των λεπτών γραμμών που χαράζει χρησιμοποιώντας το πενάκι του, δημιουργεί μια πρώτη αίσθηση ότι τα σκίτσα του είναι «πρόχειρα». Αντιθέτως η καθαρότητα των σχεδίων του και η ικανότητά του να αποδίδει με σαφήνεια την προοπτική, μέσω ελάχιστων κινήσεων, καταδεικνύουν το ταλέντο του να απλοποιεί τις μορφές, κάνοντάς τες άμεσα αντιληπτές. Θεωρεί σημαντικό να αφήνει «χαραμάδες» για περαιτέρω συνέχειες και μεταγενέστερες παρεμβάσεις στα έργα του, γι’ αυτό και το σκίτσο του αφήνει την αίσθηση ότι μπορείς να παρέμβεις σε αυτό (εικ. 28 - 30).

εικ. 28: Σκίτσο του Αlvaro Siza Αlvaro Siza (1933): Πορτογάλος αρχιτέκτονας. Δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στο μεταπτυχιακό της Σχολής Design του Χάρβαρντ, στο πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνιας και της Μπογκοτά καθώς και στο Πολυτεχνείο της Λωζάνης. Αντιπροσωπευτικές δημιουργίες του αποτελούν: η τράπεζα Borges και Irmao στο Villa de Conde, η τσαγιερία Boa Nova στην Leca de Palmeira, ο παιδικός σταθμός “Joao de Deus” στο Penafiel, το οικιστικό συγκρότημα “Quinta de la Malagueria” στην Evora, την πολυκατοικία Schlessishes Tor στο Βερολίνο και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Πόρτο. 1

126

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

εικ. 29

εικ. 30 εικ. 29, 30: Σκίτσα του Αlvaro Siza για το Centro Gallego de Arte Contemporáneo, Santiago Compostela, Ισπανία 127

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Μία ιδιαίτερη τεχνοτροπία στα σκίτσα του χρησιμοποιεί ο Ludwig Mies van der Rohe1, ο οποίος με την χρήση του κολλάζ αναδεικνύει τις ποιότητες των υλικών που επεξεργάζεται. Οι μεμονωμένες, λιτές γραμμές του σχεδίου του συνδιαλέγονται με εικόνες, δημιουργώντας αυστηρά όρια, όπως αυτά που συναντάμε και στην αρχιτεκτονική του. Με την συστηματική χρήση του κανάβου διαμορφώνει το προσωπικό του ύφος, μέσα από την αλληλουχία στοιχείων, όπως τα κενά και τα πλήρη, οι κατακόρυφες, οι οριζόντιες, οι αλληλοτεμνόμενες γραμμές και τα επίπεδα, τα οποία εμφανίζονται και στο τελικό αποτέλεσμα των κτηρίων του. (εικ. 31 - 33) Συμπερασματικά, καταλήγουμε ότι ο προσωπικός τρόπος γραφής στα σκίτσα αντανακλάται τις περισσότερες φορές και στα τελικά υλοποιημένα έργα των αρχιτεκτόνων, καθιστώντας έτσι το σκίτσο ως ένα ιδιαίτερό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο.

εικ. 31: Σκίτσο με συνδυασμό κολλάζ του Mies van der Rohe

Ludwig Mies van der Rohe (1886 -1969): Γερμανός αρχιτέκτονας. Θεωρείται από τους μεγαλύτερους αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα, δίπλα στον Λε Κορμπυζιέ. Επιδίωξε μια λογική προσέγγιση που θα καθοδηγούσε τη δημιουργική διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδίου, και είναι γνωστός για τη χρήση των αφορισμών όπως «less is more». 1

128

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

εικ. 32

εικ. 33 εικ. 32: Σκίτσο με συνδυασμό κολλάζ του Mies van der Rohe, 1957 εικ. 33: Σκίτσο του Mies van der Rohe για το περίπτερο της Βαρκελώνης 129

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

εικ. 34: Προοπτικό σκίτσο του Τάσου Μπίρη για το Νέο Βρεφονηπιακό Σταθμό ΕΜΠ στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, 1996

130

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή

Υπολογιστής – Νέα μέσα «Κατά την διάρκεια της ομιλίας, κινούμε τα χέρια μας ασυνείδητα, χωρίς έλεγχο. Μέσω των κινήσεων που κάνουν, μπορούμε και επικοινωνούμε με τον υπόλοιπο κόσμο. Η σκέψη μας ταυτίζεται ασυνείδητα με την κίνηση του σώματός μας. Πολλές φορές μάλιστα εκφραζόμαστε καλύτερα με τα χέρια και το υπόλοιπο σώμα καθώς μιλάμε, παρά με τον λόγο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν φτιάχνουμε ένα σκίτσο. Το σκίτσο, επομένως, είναι ένα μέσον έκφρασης. Με το σκίτσο έχουμε την δυνατότητα να ασκήσουμε τις δεξιότητές μας, το χέρι και το μυαλό».1 Με άλλα λόγια, η επιλογή του να σχεδιάσουμε κάτι στο χαρτί είναι ταυτόχρονα και ένας «διάλογος» του νου και του σώματος με τον τρισδιάστατο χώρο. Η χειροποίητη γραμμή είναι μια προσπάθεια έκφρασης, γι’ αυτό και δίνει ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα στη λύση, αφού καθώς ο αρχιτέκτονας την χαράσσει, η τονικότητα και η ένταση που επιλέγει να της προσδώσει σχετίζονται άμεσα με το συναίσθημά του. Παρατηρώντας το σκίτσο του αρχιτέκτονα Τάσου Μπίρη, για το Νέο Βρεφονηπιακό Σταθμό ΕΜΠ στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, διαπιστώνουμε πολλά από τα παραπάνω στοιχεία (εικ. 34). Το κόκκινο χρώμα στην πρόσοψη του κτιρίου και το μπλε του ουρανού στο βάθος, έχουν επιλεχθεί έτσι ώστε ο αρχιτέκτονας να αποδώσει αυτό που θέλει να απεικονίσει σαφέστερα. Το κόκκινο δεν προσδιορίζει το τελικό χρώμα του κτιρίου, αλλά στην περίπτωση αυτή, έχει χρησιμοποιηθεί ώστε να ξεκαθαρίσει ο ίδιος το κομμάτι της πρόσοψης που επεξεργάζεται και επιδιώκει να ξεχωρίσει από το σύνολο. Το κόκκινο είναι ένα χρώμα που «τραβάει» την προσοχή στο μάτι και μέσω αυτού ο αρχιτέκτονας καταφέρνει να μελετήσει την σχέση κενού-πλήρους καθώς και την σχέση της πρόσοψης με την φύση και τους υπόλοιπους κτιριακούς όγκους. Στην προσπάθεια αυτή το μπλε χρώμα αποτελεί ένα βοηθητικό εφέ, κάνοντας ακόμα πιο έντονες και διακριτές τις παραπάνω σχέσεις στο επάνω μέρος του σχεδίου. Πέραν των χρωμάτων οι φόρμες και το «παιχνίδισμα» μεταξύ φωτός και σκιάς προσδίδουν βάθος και χαρίζουν τρισδιάστατη μορφή στο σκίτσο. Η ένταση της γραμμής κατά την δημιουργία του φυσικού τοπίου δηλώνει την θέληση του αρχιτέκτονα για την ενσωμάτωσή του με το κτίριο, ώστε να μην αποτελεί απλά ένα φόντο ή ένα ρεαλιστικό συμπλήρωμα στο σκίτσο. Ωστόσο τις τελευταίες δεκαετίες το σκίτσο, κατά την πορεία της μελέτης και της διερεύνησης μιας ιδέας, έχει παραγκωνιστεί καθώς η χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή έχει καταλυτικό ρόλο στην αρχιτεκτονική. Στις μέρες μας ο υπολογιστής, λόγω των πρωτόγνωρων δυνατοτήτων υπολογισμού και παράστασης που προσφέρει, αποτελεί ένα αναπόσπαστο εργαλείο και εκφραστικό μέσο για τον αρχιτέκτονα. Παρατηρούμε ότι ο «τρισδιάστατος κόσμος» της επιφάνειας του χαρτιού έχει μετατοπιστεί στον δισδιάστατο κόσμο της ηλεκτρονικής οθόνης, με τα ψηφιακά μοντέλα να χρησιμοποιούνται ολοένα και περισσότερο, δημιουργώντας μια «γοητευτική» εικόνα για τον εργοδότη – πελάτη. Η ταχύτητα και η ακρίβεια, που τα χαρακτηρίζει, προσφέρει άμεσα διαφόρων ειδών εικόνες.

Συνέντευξη Τάσος Μπίρης, Παράρτημα σ. 227 131

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι τα νέα ηλεκτρονικά μέσα έχουν γίνει η βάση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, αποτελώντας το κυρίαρχο μέσον αντίληψης και επιρροής. «Μήπως οικειοθελώς γινόμαστε δέσμιοι περισσότερο από ποτέ της πλασματικής εικόνας»1, αυτής που παράγεται από την οθόνη του υπολογιστή; «ΤΟ ΤΕΛΕΙΟ είναι πιο πολύ μια δουλεία του χεριού και πιο λίγο της μηχανής. Γιατί το χέρι δουλεύει πιο καλά με την ΠΟΙΟΤΗΤΑ, που για να προκύψει χρειάζεται την ΕΠΑΦΗ με το ανθρώπινο κορμί και με την ψυχή του. Εκεί που η μηχανή βρίσκεται έξω από το κορμί μας, μακριά από την ψυχή μας, και γιατί την ενδιαφέρει πιο πολύ η ποσοτική παρουσία. Και βέβαια, δουλεύει η μηχανή πιο γρήγορα από το χέρι. Όμως γιατί να βιαζόμαστε και έτσι που ότι φτιάχνει η μηχανή είναι όλα μονόχνοτα. Και ισοπεδωτικά ίδια και ομοιόμορφα; Ενώ το χέρι δίνει στο κάθε αντικείμενο που κατασκευάζει (και όπως το «πλάθει» κιόλας) και την δική του προσωπικότητα και ιδιαιτερότητα;»2 Κατά τον Άρη Κωνσταντινίδη3, επομένως, η βιωματική σχέση του εργαλείου με τον αρχιτέκτονα είναι αυτή που καθορίζει την ποιότητα σε ένα έργο. Η μεγάλη αντίθεση μεταξύ του σκίτσου και του υπολογιστή, είναι ότι ο δεύτερος δουλεύει με προκαθορισμένες εντολές. Η οποιαδήποτε επιλογή και ελευθερία κατά την επίλυση ενός θέματος, μέσω ενός ηλεκτρονικού προγράμματος, είναι συγκεκριμένη. Αυτό συμβαίνει διότι, οι εντολές και οι δυνατότητες που προσφέρει στον αρχιτέκτονα είναι δεδομένες, ακριβείς και απόλυτες, με αποτέλεσμα να μην αφήνει κανένα περιθώριο για μια ενδιάμεση κατάσταση «αβεβαιότητας», κατά την λήψη των αποφάσεων. Οι καθαρές και επιβλητικές γραμμές που αναπαριστά πολλές φορές εγκλωβίζουν την σκέψη, την φαντασία και την προσωπική έκφραση του δημιουργού. Η λειτουργία αυτή έρχεται σε αντίθεση με τον ρόλο του σκίτσου ως σχεδιαστικό εργαλείο, καθώς όσο ο αρχιτέκτονας σκιτσάρει σκέφτεται τι προηγείται και τι έπεται της κάθε γραμμής που χαράζει. Επομένως μπορούμε να δεχτούμε ότι το μηχάνημα είναι ένας μεσάζων μεταξύ του δημιουργήματος και του δημιουργού, που όμως προκαλεί ένα «κενό» στην μεταξύ τους επικοινωνία, καθώς το ανθρώπινο μυαλό δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί πλήρως τις ταχύτατες και πολύπλοκες μεθόδους του προγράμματος.

Κωνσταντινίδης Άρης, « Η Αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής, ημερολογιακά σημειώματα», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σ.171 1

Κωνσταντινίδης Άρης, «Η Αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής, ημερολογιακά σημειώματα», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σ.171 2

3 Άρης Κωνσταντινίδης (1913 - 1993): Έλληνας αρχιτέκτονας της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής. Το ενδιαφέρον του Άρη Κωνσταντινίδη, που ήταν επικεντρωμένο στη δημιουργία μιας σύγχρονης αρχιτεκτονικής που να πηγάζει από τις ανάγκες του τόπου του. Η αρχιτεκτονική του, στηρίζεται στην άνεση αλλά και τη λειτουργικότητα των χώρων, στην ορθολογική διάταξη της κάτοψης, στην ένταξη στο περιβάλλον, στην κατασκευαστική αρτιότητα και την ιδιαίτερη ανάδειξη κάθε κατασκευαστικού υλικού. Διαμορφώνει μια σαφή αρχιτεκτονική γλώσσα, μέσα από την οποία χτίζει «Δοχεία Ζωής», όπως ορίζει ο ίδιος τα έργα του. 132

Το Σκίτσ ο σ τ ην Αρχ ιτ εκ το ν ι κ ή Βέβαια το μείζον θέμα στο οποίο πρέπει να εστιάσουμε είναι η διανοητική λειτουργία, που πραγματοποιείται κατά την διαδικασία της σύνθεσης και περιλαμβάνει το μυαλό, το χέρι και το εργαλείο, είτε αυτό είναι ο υπολογιστής είτε το σκίτσο. Σημαντικό στοιχείο στην πορεία αυτή είναι ο χρόνος που θα αφιερώσει ο αρχιτέκτονας, προκειμένου να εκφράσει την ιδέα του. Το σκίτσο βοηθάει τόσο στην κατανόηση όσο και στην αξιοποίηση του χρόνου αυτού. Παρ’ όλα αυτά, «ο χρόνος σκέψης που απαιτείται, αξιοποιείται κάθε φορά ανάλογα με τα μέσα που διαθέτει κανείς και τον διαφορετικό τρόπο που έχει μάθει να εργάζεται»1.

Συνέντευξη Σουζάνας και Δημήτρη Αντωνακάκη, Παράρτημα σ. 215 133

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

134

Συμπεράρασματα

Κλείνοντας τη διάλεξη αυτή, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι οι σχολιασμοί και οι αναλύσεις που διατυπώθηκαν, αφορούν φυσικά στο δικό μας οπτικό πρίσμα. Προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τον τρόπο, με τον οποίο προσεγγίσαμε το συγκεκριμένο θέμα καθώς οι απόψεις που δημιουργούνται σε κάθε καλλιτεχνικό κλάδο είναι σε μεγάλο βαθμό, υποκειμενικές. Μέσω των συζητήσεων που πραγματοποιήθηκαν στην διάρκεια της εργασίας αυτής, συμπεραίνουμε, ότι αρκετές σκέψεις των καλλιτεχνών, ανεξάρτητα από το αντικείμενο εξειδίκευσής τους, συγκλίνουν. Ως απόρροια των σκέψεων που προηγήθηκαν, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η περίοδος της σύλληψης και της έκφρασης μιας ιδέας μέσω του σκίτσου, εξαρτάται αποκλειστικά από την προσωπική μέθοδο εργασίας του κάθε καλλιτέχνη, είτε το σκίτσο χρησιμοποιείται ως απλό εργαλείο εργασίας, είτε ως άμεση και πρωτογενής μορφή έκφρασης. Συνολικά από όλους τους προαναφερόμενους κλάδους συμπεραίνουμε ότι, κύριος στόχος κάθε καλλιτέχνη είναι να αποδώσει, μέσω ενός σκίτσου, γρήγορα και περιεκτικά την ακαθόριστη εικόνα που σχηματίζεται στο μυαλό του. Όπως ο αρχιτέκτονας θα σκιτσάρει γρήγορα και αφηρημένα σχήματα προκειμένου να καταγράψει την επινόηση της στιγμής, με τον ίδιο τρόπο θα λειτουργήσει ένας ζωγράφος, ένας σκιτσογράφος, ένας γλύπτης ή ένας σκηνοθέτης. Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι, το σκίτσο δεν χρησιμοποιείται μόνο για την σύλληψη μιας ιδέας, αλλά και για την κατανόηση, την αποσαφήνιση και την περαιτέρω επεξεργασία της μέχρι την οριστική έκφρασή της. Λόγω της χρήσης του ως πρωταρχικό εργαλείο έκφρασης, κάθε ενδεχόμενο «λάθος» που παρίσταται, είναι εξαιρετικά χρήσιμο και αναγκαίο για την πορεία της συνθετικής διαδικασίας. Έτσι, ο κάθε καλλιτέχνης σκιτσάροντας, δεν δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ορθή τεχνική απόδοση του εικαστικού αποτελέσματος, αλλά στην άμεση και γρήγορη καταγραφή της στιγμιαίας επινόησης της ιδέας του. Ανατρέχοντας πίσω στα κεφάλαια, παρατηρούμε ότι το σκίτσο έχει την δυνατότητα να λειτουργήσει και ως ουσιαστικό υπόβαθρο για την εξέλιξη ενός έργου. Ανεξαρτήτως με το περιεχόμενο που απεικονίζεται σε ένα σκίτσο, η διαδικασία με την οποία μία ιδέα παίρνει μορφή και σχήμα στα αρχικά της στάδια, δεν διαφοροποιείται σε κάθε καλλιτεχνικό κλάδο. Ένα ακόμη συστατικό στοιχείο του σκίτσου που μπορούμε να τονίσουμε, σε τομείς όπως η αρχιτεκτονική και ο κινηματογράφος, είναι η δυνατότητά του να αποτελέσει ένα σημαντικό μέσο επικοινωνίας με ένα τρίτο άτομο, είτε αυτό πρόκειται για έναν πελάτη, είτε για έναν εργοδότη, είτε για έναν συνεργάτη. Σε κάθε τέχνη, παρόλο που τα ζητούμενα και οι δεσμεύσεις, που προκύπτουν κατά την δημιουργική διαδικασία διαφοροποιούνται, το σκίτσο έχει ως κοινό παρονομαστή τον ανθρώπινο εγκέφαλο, στοιχείο που αναλύθηκε και στα προηγούμενα κεφάλαια. Ο κάθε καλλιτέχνης, προσδίδει μια προσωπική ερμηνεία στο ρόλο και στην έννοια του σκίτσου σύμφωνα με την νόηση, την μνήμη, την αισθητική και τα συναισθήματά του.

135

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Η λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου επηρεάζεται από τις προϋπάρχουσες καταβολές, δηλαδή τη μνήμη και τις εμπειρίες του κάθε ατόμου καθώς και από τον τρόπο που αντιλαμβάνεται το περιβάλλον γύρω του, μέσω των αισθήσεων. Η νοητική αυτή διεργασία, συλλειτουργεί με τα συναισθήματα, που γεννώνται μέσω των πληροφοριών αλλά και των καθημερινών του βιωμάτων. Σε μία αλληλεξάρτηση όλων των παραπάνω, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το σκίτσο είναι μία «προέκταση» της εγκεφαλικής λειτουργίας. Σε κάθε καλλιτέχνη, καταγράφονται στο υποσυνείδητό του κάποιες «ιδανικές» εικόνες, τις οποίες και προσπαθεί να εξωτερικεύσει μέσω του σκίτσου του. Καθώς σχεδιάζει, θέτει τον εαυτό του σε μία διαδικασία προβολής των συνειδητών και των ασυνείδητων σκέψεων του. Τα βαθύτερα ένστικτα συνδιαλέγονται με τις παρορμήσεις της στιγμής, ωθώντας τον σε συγκεκριμένες αποφάσεις και πράξεις, μέσα από τις οποίες παράγεται ένα σύνολο γραμμών και εν τέλει το σκίτσο. Αυτός ο συνεχόμενος κύκλος αιτίου- ερεθίσματος -αποτελέσματος, καθιστά το σκίτσο ως χαρακτηριστικό μέσο καταγραφής της εγκεφαλικής λειτουργίας. Επομένως ένα σκίτσο, «σχετίζεται άμεσα με την διάθεση, την πρόθεση και τις ψυχικές φορτίσεις»1 του καλλιτέχνη, την ώρα που το δημιουργεί. Καταγράφει τις αστραπιαίες σκέψεις του μυαλού που αλληλοεπιδρούν με το περιβάλλον, κατά την δημιουργική διαδικασία, μετατρέποντάς τις σε εικόνα. «Δεν είναι κάτι που βρίσκεται έξω από τον καλλιτέχνη, […] ή τον επιστήμονα, αλλά αντιθέτως είναι αυτό που επεξεργάζεται και εκφράζει κάθε φορά ο εγκέφαλός τους όταν αλληλοεπιδρά με την πραγματικότητα»2. Ως εκ τούτου, ο αυθορμητισμός οδηγεί τον κάθε ένα από τους παραπάνω, στο να χαράσσει ελεύθερες και ανεπιτήδευτες γραμμές, κατά την σχεδίαση ενός πρώιμου σχεδίου, χωρίς την άμεση μεσολάβηση των εκάστοτε δεσμεύσεων, που επηρεάζουν το σχεδιασμό. Σκιτσάροντας, αυτό που αναπαριστά στο χαρτί γίνεται κομμάτι της ιδιοσυγκρασίας και της σκέψης του, γιατί αυτό που αποτυπώνει λειτουργεί και δημιουργείται σύμφωνα με τις δικές του αποφάσεις, επιλογές, προσθήκες ή αφαιρέσεις. Με άλλα λόγια, χρησιμοποιεί το σκίτσο σαν βοηθητικό εργαλείο, όπου χάριν της αμεσότητας και της ταχύτητάς του ξεδιαλύνει και αφαιρεί τα περιττά στοιχεία, εστιάζοντας στα «ουσιώδη». Επιλέγει και αποτυπώνει συνειδητά ή ασυνείδητα, τα σημαντικά στοιχεία κάθε φορά, μέσα από ένα σύνολο σκέψεων και εικόνων. Έτσι πολλές φορές ένα σκίτσο έχει την δυνατότητα να κρύβει πολλές πληροφορίες, που δεν είμαστε πάντα ικανοί να «διαβάσουμε» καθώς ο κάθε καλλιτέχνης ή ο κάθε άνθρωπος σκέφτεται πολύ πιο πολύπλοκα από αυτό που πράττει ή σχεδιάζει. Η εξέλιξη κάθε δημιουργίας είναι αναπόφευκτο να περάσει μέσα από επαληθεύσεις, επαναλήψεις, διορθώσεις ή τροποποιήσεις. Ο ρόλος του σκίτσου στην διαδικασία αυτή δεν είναι μονοσήμαντος. Ο καλλιτέχνης δοκιμάζει συνεχώς νέες προσεγγίσεις στο χαρτί, προκειμένου να θεμελιώσει την αρχική του σύλληψη. Παράλληλα ο πειραματισμός του έχει ως αποτέλεσμα, να ενεργοποιούνται και να διεγείρονται στο μυαλό νέες ιδέες, σκέψεις και πορείες.

136

Συνέντευξη Κωστής Δαμουλάκης, Παράρτημα σ. 157

«Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση», Παπαϊωάννου Τάσης, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2015, σ. 115

Συμπερ άσ μα τα Επομένως, δημιουργείται μία σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ του σκίσου και του ανθρώπινου εγκεφάλου, που στην ουσία θα μπορούσαμε να πούμε «συνεργάζονται» για την διαμόρφωση του τελικού αποτελέσματος. Με άλλα λόγια, το σκίτσο αποτελεί την καταγραφή όλων των πολύπλοκων διαδρομών που ακολουθεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος όταν σκέφτεται την επίλυση ενός προβλήματος. Πρέπει να σημειώσουμε ότι σε όλες της μορφές της τέχνης, η σχέση αυτή είναι δυναμική, απροσδιόριστη και δεν ακολουθεί πάντα μια προδιαγεγραμμένη γραμμική πορεία. Ανακεφαλαιώνοντας, καταλήγουμε ότι το σκίτσο δεν αποτελεί απλώς μία εικόνα, η οποία δημιουργείται μέσα από απλές γραμμές, που αναφέρονται μονάχα στην αισθητική παιδεία του καθενός. Συγκροτείται μέσα από ένα σύνολο χειρονομιών, όπου λόγω του αυθορμητισμού και του σύντομου χρονικού διαστήματος που έχουν δημιουργηθεί, συνθέτουν ένα αυθεντικό και αναλλοίωτο πρωτογενές υλικό, το οποίο μπορεί να φέρει στην επιφάνεια έναν πίνακα ζωγραφικής, μία αρχιτεκτονική ιδέα, τα σχέδια ενός γλυπτού ή ακόμα και τα πλάνα ενός κινηματογραφικού έργου. Το σκίτσο είναι μια προσωπική- πρωταρχική μορφή έκφρασης και ταυτόχρονα αποτελεί ένα ιδιαίτερο είδος «γλώσσας». Όπως κάθε λέξη που λέμε ή γράφουμε, έτσι και κάθε γραμμή που τραβάμε, προβάλλει ένα κομμάτι της ιδιοσυγκρασίας μας και αναδεικνύει τον τρόπο σκέψης μας. «Μπορούμε να πούμε [...] ότι αποτελεί και ένα είδος ημερολογίου»1, αφού πάνω σε ένα λευκό χαρτί καταγράφονται σκέψεις, πληροφορίες, επισημάνσεις και στοιχεία που επιθυμεί ο κάθε καλλιτέχνης να μεταφέρει στο τελικό του έργο. Αποτελεί ένα μέσο σχεδίασης που δεν έχει φραγμούς και κανόνες, για αυτό μπορούμε να πούμε ότι αποτυπώνει με αυθεντικό και άμεσο τρόπο, όλα όσα νιώθει και σκέφτεται ο καθένας από εμάς. Ο ρόλος και το νόημα του σκίτσου, που θέλουμε να υποστηρίξουμε μέσω της εργασίας αυτής, συνοψίζονται στα λόγια του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη, σύμφωνα με τον οποίο: «το μολύβι ή η πένα στο χέρι είναι ένα όργανο (όχι εργαλείο), που σχεδιάζει αυτόματα όσα βλέπει ο νους και η καρδιά. Είναι δηλαδή το ίδιο το χέρι, όπως το οδηγεί μια συνείδηση που ενεργεί, επειδή και βλέπει και αισθάνεται και «ακούει». Και με άλλα λόγια: ένας συναισθηματικός στοχασμός οδηγεί το χέρι και το πειθαρχεί σε οράματα που δεν είναι μόνο εικόνες, αλλά είναι πιο πολύ υποσχέσεις, που κατανοούνε τα τωρινά και θέλουνε να πιστεύουνε σε όσα ενδέχεται να έρθουνε αύριο και μεθαύριο»2.

Συνέντευξη Νίκος Τρανός, Παράρτημα σ. 203

Κωνσταντινίδης Άρης,« Η Αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής, ημερολογιακά σημειώματα», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σ. 154 2

137

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

138

Βιβ λιο γ ρ αφ ί α

Ξενόγλωσση: - Arneim Rudorf, Η δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής, μτφρ. Ι. Ποταμιάνος, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2003 - Italo Calvino, Οι αόρατες πόλεις, μτφρ. Α. Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2003 - Gombrich E. H., Το χρονικό της Τέχνης, μτφρ. Λίνα Κασδαγλή, Μορφωτικό Ίδρυμα Τραπέζης, Αθήνα 1998 - Paul Klee, Η εικαστική σκέψη Ι: Τα μαθήματα στην σχολή Μπάουχαουζ, μτφρ. Α. Μοσχονά, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989 - Paul Klee, Η εικαστική σκέψη ΙΙ: Τα μαθήματα στην σχολή Μπάουχαουζ, μτφρ. Α. Μοσχονά, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989 - Pablo Picasso, Σκέψεις για την Τέχνη, μτφρ. Αλεξάνδρα Δημητριάδη, Γεράσιμος Ιωαννίδης, εκδ. PRINTA, Αθήνα 2002 - Scolari Massimo, Τάσεις στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, μτφρ. Α. Ταμβάκη, εκδ. Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα 1982 - David Sylvester, Η ωμότητα των πραγμάτων – Συζητήσεις με τον Francis Bacon, μτφρ. Σπύρος Παντελάκης, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2009 - Zemir Zeki, Εσωτερική Όραση, μτφρ. Θ. Ντινόπουλος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002 Ελληνική: - Βιβλιοθήκη της Τέχνης - Καθημερινή, Μεγάλοι Ζωγράφοι: Κλιμτ, Κείμενα:Federica Armiraglio, Εισαγωγή: Jose Maria Sole, τεύχος 28, εκδ. EXPLORER Βιβλιοθήκη της Τέχνης, Καθημερινή, 2006 - Βιβλιοθήκη της Τέχνης - Καθημερινή, Μεγάλοι Ζωγράφοι: Τουλούζ- Λωτρέκ, Κείμενα: Margherita d’ Ayala, Valva και Alexander Auf der Heyde, Εισαγωγή: Juan Manuel Bonet,τεύχος 19, εκδ. EXPLORER Βιβλιοθήκη της Τέχνης, Καθημερινή, 2006 - Παπαϊωάννου Τάσης, Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2015 - Φατούρος Δημήτρης, Ένα συντακτικό της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006

139

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Διαλέξεις – Διπλωματικές : - Μίχα Ειρήνη Α., Η μαζική κουλτούρα και οι σύγχρονες ερμηνείες του δημόσιου χώρου, Οι εικονογραφήσεις των κόμικς πρότυπο για την αρχιτεκτονική της πόλης, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων – Τομέας Αστικού Σχεδιασμού και Εικαστικών Τεχνών, Θεσσαλονίκη 2006 - Γριβοκωστόπουλος Χαράλαμπος, Μονοκονδυλιά, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη 2012 - Αμερικάνου Ελένη, Η αναπαράσταση στην αρχιτεκτονική, η φυσιογνωμία και η λειτουργία των μέσων αναπαράστασης στην αρχιτεκτονική, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Αθήνα 1997 http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/8880#page/1/mode/2up - Παπαευθυμίου Παναγιώτα, Αισθήσεις και Προσωπική Ερμηνεία. Μία ξεχασμένη πτυχή στην Αρχιτεκτονική, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη 2014 - Μαρουσώ Μαρινοπούλου, Tarkovsky: “Ο Καθρέφτης”, Fellini: “8 1/2”: Η στιγμή και η διάρκεια ως συστατικά του κινηματογραφικού χώρου, , Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη 2009 - Καραχάλιος Σωτήρης - Μπελεμέζη Λουίζα - Μαρία, Αρχιτεκτονική Σκέψη + Συνθετική Διαδικασία. Η δομή ως μεθοδολογικό εργαλείο, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη 2014 - Πέτσιου Χριστίνια, Σχεδιασμός και Δημιουργικότητα: Ο Αρχιτέκτονας Tschumi, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη 2014 - Ραβάνη Δήμητρα, Κατασκευάζοντας Ατμόσφαιρες, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη 2014 - Γολεγού Αγγελική - Φραντζέλα Αντιγόνη, Αντίληψη -Τέχνη - Χώρος: νευροβιολογία και Αρχιτεκτονική, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη 2014

Άρθρα - Διαδικτυακές πηγές: - Blade Runner Sketchbook, https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook - http://plusmag.gr/article/Τα_storyboards_από_τις_ταινίες_του_Χίτσκοκ - ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΣΕΝΑΡΙΟ – STORYBOARD: Από την ακίνητη στην κινούμενη εικόνα, http://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/

140

Β ιβλιογρ α φ ί α - Ασκήσεις «ανάγνωσης» ιστορικής-πολιτικής γελοιογραφίας, http://users.sch.gr/pchaloul/geloiografies.htm - http://blog.cartoonists.gr - ARCHI & BD - Η πόλη στα κόμικς. Έκθεση αρχιτεκτονική και Κόμικς. Η εικονογραφημένη πόλη, http://www.greekarchitects.gr/gr - Enki Bilal : Η σκοτεινή λογοτεχνία του σκίτσου ..., http://ivan-2-google.blogspot. gr/2013/03/enki-bilal.html - Φωτεινή Λιάκου - Ελευθερία Φατσέα, Σώμα, χώρος, γλυπτική τον 20ο και 21ο αιώνα, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη 2015, https://issuu.com/archstudies/docs/ - Inman Gallery, Additional reading accompanying Paper Space: Drawings by Sculptors, http://juliahaftcandell.com/files/sculptorsdrawingmueller.pdf - Γραφάκου Μαργαρίτα, Έκθεση γλυπτικής σύνθεσης του Henri Moore, http://www.arch. ntua.gr/sites/default/files/resource/3334_/m._grafakoy_ekthesiako_yliko_2014_h._moore_.pdf - Έκθεση, Τάσος – Δημήτρης Μπίρης: Αρχιτεκτονική, Το αμφίδρομο πέρασμα ανάμεσα στην εφαρμογή και την διδασκαλία, «Η αρχιτεκτονική ως χειρωνακτική τέχνη στο έργο των Τάσου και Δημήτρη Μπίρη: Συμβολή σε μία οντολογία του πραγματικού στην αρχιτεκτονική δημιουργία», του Βασίλη Γκανιάτσα, εκδ. Παπασωτηρίου, Αθήνα 2011 http://biris-tsiraki-architects.com/biris/έκθεση/έκθεση-σε-flipping-book/ - Για μια Αρχιτεκτονική των Αισθήσεων: Δημήτρης Πικιώνης, Μνήμες σωματικών εγγραφών στο έργο του Πικιώνη, Τσαμπίκος Πετράς, http://www.greekarchitects.gr/gr - Το σκίτσο, https://www.arch.ntua.gr/sites/default/files/resource/1727_/to_skitso.pdf - http://domesindex.com/

Φιλμιογραφία: - Alfred Hitchcock, Τα Πουλιά, 1963 - Alejandro Jodorowsky, Jodorowsky’s Dune, 2013 - Akira Kurosawa, Ran, 1985 - Ridley Scott, Blade Runner, 1982 - Σεργκέι Αϊζενστάιν, Ιβάν, Ο Τρομερός, 1946

141

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

142

Πηγέ ς φωτο γ ρ αφικ ο ύ υλικού Ιστορική αναδρομή: Εισαγωγική εικόνα: http://erevoktonos.blogspot.gr/2016/08/blog-post_99.html Εικόνα 1: http://listsurge.com/10-archaeological-discoveries-changed-history-forever/ Εικόνα 2: http://ancientegypthistorykingdom.weebly.com/egyptian-writing.html Εικόνα 3: http://ancientegypthistorykingdom.weebly.com/egyptian-writing.html Εικόνα 4: http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/8880#page/878/mode/2up Εικόνα 5: http://www.leonardodavinci.net/the-adoration-of-the-magi.jsp Εικόνα 6: http://users.sch.gr/pchaloul/geloiografies.htm Εικόνα 7: http://haidari.culhub.gr/featured_item_category/byzantini_moni/ Εικόνα 8: http://www.wikiart.org/en/joan-miro/not_detected_227972 Εικόνα 9: http://solsonauno.blogspot.gr/2012/12/le-corbusier-cuatro-composiciones.html Εικόνα 10: Προσωπικό Αρχείο Εικόνα 11: http://www.formz.com/webinars/webinars_html/formZ_Para_Part11.html Εικόνα 12: http://blogs.nobles.edu/visual-arts-department/2016/01/22/gordon-matta-clark/ Εικόνα 13: http://socks-studio.com/2013/11/29/holiday-machine-in-tropea-italy-1967-by-cristiano-toraldo-di-francia-superstudio/ Το Σκίτσο στη σκηνοθεσία και τον κινηματογράφο: Εισαγωγική εικόνα: . http://thefunambulist.net/2010/12/16/cinema-blade-runner-settings-sketches-models-etc/ Εικόνα 1: https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook, σελ. 63 Εικόνα 2: http://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ECD218/ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ%20ΕΝΟΣ%20 ΠΡΟΤΖΕΚΤ/STORYBOARD%20web.pdf Εικόνα 3: http://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ECD218/ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ%20ΕΝΟΣ%20 ΠΡΟΤΖΕΚΤ/STORYBOARD%20web.pdf Εικόνα 4: https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook, σελ. 41 Εικόνα 5: https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook, σελ. 47 Εικόνα 6: https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook, σελ. 49 Εικόνα 7: http://www.impawards.com/2013/jodorowskys_dune_ver3.html Εικόνα 8: http://www.openculture.com/2014/08/moebius-storyboards-concept-art-for-jodorowskys-dune.html Εικόνα 11: http://dailynewsagency.com/2012/12/18/storyboards-from-popular-films-6ub/ Εικόνα 12: http://cinearchive.org/post/38038393553/storyboards-for-alfred-hitchcocks-the-birds Εικόνα 13: http://cinearchive.org/post/38038393553/storyboards-for-alfred-hitchcocks-the-birds Εικόνα 14: http://cinearchive.org/post/38038393553/storyboards-for-alfred-hitchcocks-the-birds

143

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Εικόνα 15: http://cinearchive.org/post/38038393553/storyboards-for-alfred-hitchcocks-the-birds Εικόνα 16: http://www.listal.com/list/akira-kurosawa-painting-screen Εικόνα 17: https://thefilmstage.com/news/the-stunning-hand-painted-storyboards-of-akira-kurosawa/ Εικόνα 18: https://thefilmstage.com/news/the-stunning-hand-painted-storyboards-of-akira-kurosawa/ Εικόνα 19: http://bigorangelandmarks.blogspot.gr/2008/06/no-149-ennis-brown-house.html Εικόνα 20: https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook, σελ. 32 Εικόνα 21: https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook, σελ. 76 Εικόνα 22: https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook, σελ. 77 Εικόνα 23: https://issuu.com/futurenoir/docs/bladerunner_sketchbook, σελ. 75 Το Σκίτσο και το σχέδιο στη ζωγραφική: Εισαγωγική εικόνα: http://nataliakoptseva.tumblr.com/image/50947626880 Εικόνα 1: http://kaganof.com/kagablog/2010/08/30/francis-bacons-portrait-of-michel-leiris/ Εικόνα 2: https://anthonylawlor.wordpress.com/tag/francis-bacon/ Εικόνα 3 : https://www.google.gr/search?q=picasso+lines&espv=2&biw=1366&bih=667&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwif2ZiOhIDPAhXBfRoKHcYhCCUQ_AUIBigB#tbm=isch&q=picasso+minotaur&imgrc=SIllYB6Gk7Wh2M%3A Εικόνα 4: http://balenne.tumblr.com/post/128426942924/artimportant-henri-matisse-la-danse-1948 Εικόνα 5: http://www.protothema.gr/city-stories/article/428682/tsarouhis-me-1500-euro/ Εικόνα 6: http://pictify.saatchigallery.com/952943/dancer-edgar-degas-drawings-prints-and-painting-from-hermitage-museum Dancer -Edgar Degas Εικόνα 7 : http://www.metmuseum.org/art/collection/search/495295?rpp=90&pg=59&rndkey=20140806&ao=on&ft=*&what=Drawings&pos=5273 Εικόνα 8: http://www.newsville.be/tag/rembrandt/ Εικόνα 9: http://www.wikiwand.com/en/Willem_Panneels Εικόνα 10: http://www.kenney-mencher.com/pic_old/20th_century/cubism.htm Εικόνα 11: https://www.youtube.com/watch?v=Tz4dB8KVdzs&feature=youtu.be , 0:23 Εικόνα 12:¨http://www.klimt.com/en/gallery/early-works/klimt-medizin-ke-1897.ihtml Εικόνα 13 : https://en.wikipedia.org/wiki/Klimt_University_of_Vienna_Ceiling_Paintings#/media/ File:Klimt_-_%C3%9Cbertragungssskizze_der_Medizin.jpeg Εικόνα 14 : http://www.wikiart.org/en/henri-de-toulouse-lautrec/two-girls-1890 Εικόνα 15: http://www.kafkaesqueblog.com/2014/06/06/etat-libre-dorange-putain-des-palaces/ henri-de-toulouse-lautrec-femme-enfilant-son-bas-1/ Εικόνα 16: http://www.anothermag.com/art-photography/gallery/4096/five-things-you-mightnot-know-about-egon-schiele/1 Εικόνα 17: https://haaningandhtoon.wordpress.com/2011/06/18/egon-schiele/painting-by-egonschiele-austrian-art-nouveau-artist-student-of-klimt-died-of-the-spanish-flu-at-age-28/ 144

Πηγές φ ω τογρ αφ ικού υλι κο ύ Eικόνα 18: http://www.dailymail.co.uk/news/article-2109060/Hypnotic-photographs-capture-Pablo-Picasso-painting-light.html Εικόνα 19: http://www.mutantspace.com/adrian-ghenie-paintings-history-dictatorship/ Εικόνα 20 : http://www.panayiotis-beldekos.gr/en/works/figures Εικόνα 21: Προσωπικό αρχείο Κωστή Δαμουλάκη, Εικόνα 22: Προσωπικό αρχείο Κωστή Δαμουλάκη, Εικόνα 23: Προσωπικό αρχείο Κωστή Δαμουλάκη, Εικόνα 24: http://www.aryz.es/indoor/ Εικόνα 25: http://www.aryz.es/indoor/ Σκιτσογραφία και Κόμικς: Εισαγωγική εικόνα: http://dardel.info/corto/Corto_BW.html Εικόνα 1: http://www.hantzopoulos.gr/caricatures.php Εικόνα 2: http://www.tanea.gr/photos/cartoons/photos/?alid=22599 Εικόνα 3: http://www.michaelkountouris.com/cartoon-category/political-cartoons/, Εικόνα 4: http://athensvibe.gr/je-suis-charlie-oli-i-alithia-mia-afisa/ Εικόνα 6: http://www.ara.cat/media/Indignacio-Charlie-Hebdo-Ailan-agressor_0_1504049756.html Εικόνα 7 : https://en.wikipedia.org/wiki/Lars_Vilks_Muhammad_drawings_controversy Εικόνα 8: http://www.koolnews.gr/extras/747909-ta-nea-korifaia-maura-toy-arkaeikones/#747871/747880 Εικόνα 9: http://petroszervos.blogspot.gr/search/label/καρικατούρες Εικόνα 10 : http://www.efsyn.gr/skitso/toy-petroy-zervoy-189 Εικόνα 11: http://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ECD218/ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ%20ΕΝΟΣ%20 ΠΡΟΤΖΕΚΤ/STORYBOARD%20web.pdf Εικόνα 12: https://gr.pinterest.com/pin/547891110894280118/ Εικόνα 13: http://www.icollector.com/Pair-of-production-storyboard-panels-of-Mickey-Mouse-fromMickey-s-Parrot_i11538228, Εικόνα 14: http://www.icollector.com/Snow-White-and-the-Seven-Dwarfs-Storyboard_i7809184, Εικόνα 15: http://www.funnykrill.com/corto-maltese-il-leggendario-gentiluomo-di-fortuna/ Εικόνα 16: L’ univers de Pratt, εκδόσεις: Dargaud, σ. 42 Εικόνα 17: http://www.comicorange.gr/imgs/comics/pratthugo/fondo1.jpg Εικόνα 18: Corto Maltesse Memories, κείμενο: Michel Pierre – σχέδια: Hugo Pratt, εκδόσεις: casterman, σ. 102-103 Εικόνα 19: Moebius, Arzach and other fantasy stories, εκδόσεις: Epic Grafic Novel σ. 73 Εικόνα 20: Moebius, Arzach, εκδόσεις: Les Humanoides Associes, σ. 18-19 Εικόνα 21: http://www.wallpaperno.com/Comics_Artists/moebius/moebius_1280x800_wallpaper_3685/download_2560x1600, Εικόνα 22: Moebius, Chaos, εκδόσεις: Les Humanoides Associes, σ. 25

145

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Εικόνα 22: Moebius, Chaos, εκδόσεις: Les Humanoides Associes, σ. 25 Εικόνα 23: Enki Βilal, Ραντεβού στο Παρίσι – Πράξις Τρίτη, εκδόσεις: ΜΑΜΟΥΘΚΟΜΙΞ σ. 57 Εικόνα 24: https://illustrationinmydna.wordpress.com/2012/10/31/nicolas-de-crecy/ , Nicolas de crecy Εικόνα 25: http://www.goshlondon.com/2011/12/the-celestial-bibendum-by-nicolas-de-crecy/ , Nicolas de crecy - Le Bibendum Céleste Εικόνα 26: https://en.wikipedia.org/wiki/The_Scream , Edvard Munch – Η Κραυγή Εικόνα 27¬: https://www.altaplana.be/dictionary/walker_classic , Francois Schuiten Εικόνα 28: https://zothiqueelultimocontinente.wordpress.com/2010/12/06/neosapiens11-fr-la-arquitectura-de-una-gran-imaginacion/ Το Σκίτσο στη Γλυπτική: Εισαγωγική εικόνα: http://www.hamburg.de/ausstellung-hamburg/3713216/alberto-giacometti/ Εικόνα 1 : http://theeyestheysee.tumblr.com/post/603428942/henry-moore-drawings Εικόνα 2 : http://vagelismoustakas.com/el/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF% 86%CE%AF%CE%B1?page=5 Εικόνα 3 : http://vagelismoustakas.com/el/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF% 86%CE%AF%CE%B1?page=5 Εικόνα 4 : http://vagelismoustakas.com/el/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF% 86%CE%AF%CE%B1?page=5 Εικόνα 5 : http://vagelismoustakas.com/el/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF% 86%CE%AF%CE%B1?page=5 Εικόνα 6 : http://vagelismoustakas.com/el/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF% 86%CE%AF%CE%B1?page=5 Εικόνα 7: http://www.musee-rodin.fr/en/resources/educational-files/human-body-rodins-sculpture Εικόνα 8 : http://www.musee-rodin.fr/en/collections/drawings/force-and-ruse Eικόνα 9 : http://www.henry-moore.org/pg/exhibitions/archive/2007/henry-moore-unseen-at-letchworth-museum-and-art-ga Eικόνα 10 : https://issuu.com/dimo-design/docs/walpoth-sculpture?e=1381549%2F2597133 Εικόνα 11 : http://todoscontraelarte.blogspot.gr/2014/05/esculturas-de-bruno-walpoth.html Εικόνα 12: https://paletaart.wordpress.com/2013/06/02/%CF%87%CE%B1%CE%BB%CE%B5%CF%80%C E%AC%CF%82-%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B7%CF%82-yannoulis-chalepas-1851-1938-%CF%83%CF%87%CE%AD%CE%B 4%CE%B9%CE%B1-drawings/#jp-carousel-13569 Εικόνα 13 : https://paletaart.wordpress.com/2013/06/02/%CF%87%CE%B1%CE%BB%CE%B5% CF%80%CE%AC%CF%82-%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B7%CF%82-yannoulis-chalepas-1851-1938-%CF%83%CF%87%CE%AD%CE%B4%CE%B9%CE% B1-drawings/#jp-carousel-13586

146

Πηγές φ ω τογρ αφ ικού υλι κο ύ Εικόνα 14 : https://paletaart.wordpress.com/2013/06/02/%CF%87%CE%B1%CE%BB%CE%B5% CF%80%CE%AC%CF%82-%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CE%BB%CE%B7%CF%82-yannoulis-chalepas-1851-1938-%CF%83%CF%87%CE%AD%CE%B4%CE%B9%CE% B1-drawings/#jp-carousel-19364 Εικόνα 15 : http://www.fondation-giacometti.fr/en/art/16/discover-the-artwork/ Εικόνα 16 : http://ravepad.com/page/tutti-dentro/images/view/14796747/Alberto-Giacometti-Drawings Εικόνα 17: : http://www.fondation-giacometti.fr/en/art/16/discover-giacometti/18/alberto-giacometti-database/ Εικόνα 18: https://gr.pinterest.com/pin/345862446353189524/ Εικόνα 19 : http://www.invaluable.com/artist/leva-barry-lvlrecn2qo Εικόνα 20 : https://paddle8.com/work/barry-le-va/27586-Studies-for-Sculptural-Series/ BARRY LE VA Εικόνα 21 : https://www.flickr.com/photos/dieguiglesias/8569852110/ Εικόνα 22: https://www.flickr.com/photos/matteijeanjacques/12059801663/in/photostream/ Εικόνα 23 : http://www.archdaily.com/441358/ad-classics-walt-disney-concert-hall-frank-gehry Εικόνα 24 : http://www.telegraph.co.uk/culture/film/3674871/Sketches-of-Frank-Gehry.html?image=4 Εικόνα 25: https://www.flickr.com/photos/agphotography/11129020433 Εικόνα 26: http://www.lehmannmaupin.com/artists/do-ho-suh#1 Εικόνα 27: http://theartoftravel.net/v1/magazine/culture/read-culture/perfect-home Εικόνα 28: http://www.lehmannmaupin.com/artists/do-ho-suh#17 Εικόνα 29: http://www.antonygormley.com/sculpture/chronology-item-view/id/2253/page/312#p1 Εικόνα 30: https://artclubblog.com/2011/06/26/wire-mobiles/ Εικόνα 31: http://www.candidmagazine.com/alexander-calder-at-tate-modern-a-new-modernity-formobiles/ Εικόνα 32: http://artistaday.com/?p=14722 Εικόνα 33: https://gr.pinterest.com/pin/432345632950740063/ Το Σκίτσο στην Αρχιτεκτονική: Εισαγωγική εικόνα: Προσωπικό αρχείο Εικόνα 1: http://www.kathimerini.gr/851017/article/politismos/vivlio/mia-periplanhsh--sto-sxediokai-sthn-polh Εικόνα 2: Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας: από την μεγάλη κλίμακα στη μικρή, εκδ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2008, σ. 72 Εικόνα 3: http://www.webst.gr/digitization/μουσείο-μπενάκη/ Εικόνα 4: http://images.adsttc.com/media/images/53b6/5c40/c07a/8005/ce00/017f/large_jpg/1340668130-sketch.jpg?1404460088 Εικόνα 5: http://triantafylloug.blogspot.gr/ Εικόνα 6 Προσωπικό αρχείο 147

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Εικόνα 7: courses.arch.ntua.gr/fsr/116536/skitsa.pdf , σ. 16 Εικόνα 8:, Προσωπικό αρχείο Εικόνα 9: Προσωπικό αρχείο Εικόνα 10: http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ζωγραφική/ Εικόνα 11: http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ζωγραφική/ Εικόνα 12: http://domesindex.com/buildings/neo-dioikhthrio-nomarxiakhs-aytodioikhshs-boiwtias/ Εικόνα 13 : http://www.archdaily.com/471599/center-for-high-yield-rowing-pocinho-alvaro-fernandes-andrade/52e5de18e8e44e1f40000162-croquis-1 Εικόνα 14: 1954-58, https://filopappou.wordpress.com/ Εικόνα 15: 1954-58, https://filopappou.wordpress.com/2011/02/22/1-77/ Εικόνα 16: http://pgdn.dvrlists.com/tadao-ando-sketches.html Εικόνα 17: courses.arch.ntua.gr/fsr/116536/skitsa.pdf, σ. 22 Εικόνα 18:, courses.arch.ntua.gr/fsr/116536/skitsa.pdf, σ. 22 Εικόνα 19: Προσωπικό αρχείο Εικόνα 20: Προσωπικό αρχείο Εικόνα 21:, Προσωπικό αρχείο Εικόνα 22: Προσωπικό αρχείο Εικόνα 23:, http://arqui-mexico.blogspot.gr/2012/05/articulos-arquitectura-luis-barragan.html Εικόνα 24: http://www.lieuxdepredilection.com/blog/lieux-de-predilection/2012/03/16/archi-larchitecte-emotionnelle-de-luis-barragan/ Εικόνα 25: http://drawingarchitecture.tumblr.com/post/452986807/lomas-verdes-mexico-city-by-luis-barr%C3%A1gan Εικόνα 26: http://de.phaidon.com/agenda/architecture/articles/2014/july/14/how-louis-kahns-drawings-changed-his-architecture/ Εικόνα 27: http://www.artfixdaily.com/artwire/release/8415-louis-i-kahn-building-a-view Εικόνα 28: http://www.archdaily.com/213484/alturas-de-macchu-picchu-martin-chambi-alvaro-sizaat-work Εικόνα 29: https://hugobrc.wordpress.com/2013/09/20/794-centro-gallego-de-arte-contemporaneo-santiago-compostela/ Εικόνα 30: https://hugobrc.wordpress.com/2013/09/20/794-centro-gallego-de-arte-contemporaneo-santiago-compostela/ Εικόνες 31, 32, 33: http://architizer.com/blog/mies-van-der-rohe-collages/ Εικόνα 34: Προσωπικό αρχείο

148

Πηγές φ ω τογρ αφ ικού υλι κο ύ

149

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

150

Παρ άρ τημ α

Στο παράρτημα παρουσιάζονται οι συνεντεύξεις των καλλιτεχνών και των αρχιτεκτόνων, που πραγματοποιήθηκαν στην διάρκεια της ερευνητικής εργασίας, κατά το διάστημα του Οκτωβρίου 2015, μέχρι το Μάιο 2016. Καταγράφονται ανά κατηγορία και κεφάλαιο οι συνεντεύξεις: του σκηνοθέτη Τώνη Λυκουρέση, των ζωγράφων Κωστή Δαμουλάκη και Παναγιώτη Μπελντέκου, των σκιτσογράφων Πέτρου Ζερβόυ και Μιχάλη Κουντούρη, των γλυπτών Γιώργου Γυπαράκη και Νίκου Τρανού και των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη, Κωνσταντίνου Δεκαβάλλα και Τάσου Μπίρη. Οι συνεντεύξεις αυτές, έχουν τροποποιηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι κατανοητές μετά τη μεταφορά τους από τον προφορικό λόγο, σε γραπτό κείμενο.

151

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

152

Παρ άρτ ημα

Τώνης Λυκουρέσης, Σκηνοθέτης και Σεναριογράφος Πού ακριβώς χρησιμεύει το σκίτσο σε ένα κινηματογραφικό έργο και γιατί καταφεύγει σε αυτό ο σκηνοθέτης; Τ.Λ.: Ο κινηματογράφος εμπεριέχει μια έννοια σκίτσου- σχεδίου «εν κινήσει». Η φωτογραφία είναι μία ακίνητη σύνθεση προσώπων, πολλών ή ενός, σε ένα χώρο εξωτερικό ή εσωτερικό. Αντίστοιχα ο κινηματογράφος έχει μεν αυτά τα στοιχεία, αλλά έχει και την ευθύνη να τα κινήσει μέσα στο χώρο και το χρόνο. Αυτό γίνεται από τον σκηνοθέτη ανάλογα με τον χώρο που διαθέτει, αλλά και το χρόνο που έχει, για να διαχειριστεί την όποια κίνησή του. Ένας σκηνοθέτης- δημιουργός τεμαχίζει την κίνηση των χαρακτήρων του, στη διάρκεια μιας σκηνής, σε διάφορα πλάνα είτε είναι πολλά, είτε είναι λίγα, είτε ένα. Με αυτόν τον τρόπο οδηγείται να σκεφτεί- σχεδιάσει με το νου ή στο χαρτί, από πού ξεκινάει και που τελειώνει αυτή η κίνηση. Αυτός είναι ο βασικός οδηγός ώστε να αντιληφθούν οι υπόλοιποι συνεργάτες του, όχι τόσο οι ηθοποιοί, όσο οι τεχνικοί συνεργάτες, ο διευθυντής φωτογραφίας, ο σκηνογράφος, ακόμα και ο ενδυματολόγος, το πώς θέλει να τοποθετήσει τα πρόσωπα στο χώρο και πως να είναι ο χώρος γύρω τους. Ως εκ τούτου καθορίζει και τη θέση της μηχανής και της γωνίας λήψης ως προς αυτά, για παράδειγμα η μηχανή τοποθετείται ψηλότερα από το αντικείμενο που δείχνει (position plongee) ή σε σημείο χαμηλότερο από το αντικείμενο που παρατηρεί (contre plongee). Αντιλαμβάνεστε ότι ανάλογα κάθε φορά με το πώς θέτει και κινεί τη μηχανή μέσα σε ένα χώρο και γύρω από τα πρόσωπα, διαμορφώνεται και το ύφος της αφήγησης. Ποιος είναι ο στόχος της αφήγησης δηλαδή; Τ.Λ.: Η αφήγηση στοχεύει σε δύο πράγματα. Πρώτον, να παρουσιάσει με τον καλύτερο τρόπο το περιεχόμενο του σεναρίου - θρίλερ, ρομαντικό, κωμωδία, εποχής, επιστημονικής φαντασίας και άλλα – και επιπλέον, να γίνει με το προσωπικό ύφος του κάθε σκηνοθέτη. Αλλιώς σκηνοθετεί ο Χίτσκοκ, αλλιώς ο Μπέρκμαν, αλλιώς ο Γούντι Άλλεν και αλλιώς ο Ρίντλει Σκοτ.

153

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Ποιο ρόλο έχει το σκίτσο σε όλη την διαδικασία; Τ.Λ.: Ένα από τα είδη σκίτσων στον κινηματογράφο είναι αυτά πάνω στη φιγούρα. Δηλαδή, ο τρόπος που επιθυμεί ο σκηνοθέτης να παρουσιάζεται ενδυματολογικά ο ηθοποιός. Άλλη κατηγορία είναι τα σκίτσα κατασκευής ή της σχέσης των ηρώων μεταξύ τους, δηλαδή σκήνο - ενδυματολογικής κατασκευής. Για παράδειγμα τα σκίτσα του Χανς Ρούντολφ Γκίγκερ, του δημιουργού του εξωγήινου τέρατος, της ταινίας επιστημονικής φαντασίας «Alien», όπου παρουσιάζεται η σχέση των ηρώων με το τέρας. Τέτοια σκίτσα υπάρχουν και από άλλους ενδυματολόγους ή σκηνογράφους. Όταν μάλιστα οι σκηνοθέτες, έχουν και εικαστική προέλευση, όπως ο Σεργκέι Αϊζενστάιν με τα ασπρόμαυρα σκίτσα του και ο Ακίρα Κουροσάβα με τα χρωματιστά, το αποτέλεσμα είναι πολύ καλό. Αυτή η κατηγορία των σκίτσων γίνονται από τους σκηνοθέτες ή κατά παραγγελία, σε συνεργασία με κάποιο σκιτσογράφο. Πιστεύετε ότι η επεξεργασία με ένα σκίτσο προσδίδει μεγαλύτερη ποιότητα, από ότι μια ζωντανή επεξεργασία; Τ.Λ.: Η ζωντανή επεξεργασία δεν έχει την δυνατότητα ποικίλων εναλλαγών και επιπλέον έχει κόστος. Για παράδειγμα, για να προσδιοριστεί ο ρόλος του ηθοποιού σε μία ταινία (εάν είναι ιππότης, θεοσεβούμενος, ή ο διάβολος) γίνεται μια σειρά σκίτσων, με βάση τις παρατηρήσεις του ενδυματολόγου, για να βρεθεί η κατάλληλη ενδυματολογική εκδοχή. Όπως είναι γνωστό, η πρώτη εκτέλεση των τεχνών δεν έχει κόστος. Δεν κοστίζει το να γράφεις, το να ζωγραφίζεις, το να συνθέτεις μουσική. Η επαγγελματική διαχείρισή τους κοστίζει, όπως η έκδοση ενός βιβλίου, η έκθεση ζωγραφικής για έναν πίνακα, η παραγωγή μίας ταινίας ή ενός θεατρικού έργου, μια ενδυματολογική ή εικαστική παρέμβαση. Οι σκηνοθέτες διδάσκονται και μαθαίνουν σχέδιο και σκίτσο; Τ.Λ.: Οι σκηνοθέτες έχουν μια εικαστική άποψη για την ταινία, δηλαδή το ύφος, τα χρώματά της, το πώς θα συνδυάζονται τα κοστούμια και λοιπά. Επομένως στις σχολές, τόσο εδώ όσο και στο εξωτερικό, διδάσκονται μαθήματα για την αισθητική και την εικαστική, αλλά όχι μαθήματα ζωγραφικής. Τα μαθήματα αφορούν την τέχνη της εικαστικής και του κινηματογράφου, ώστε οι εκπαιδευόμενοι να εμπλουτίζουν τις γνώσεις τους και στη συνέχεια να μπορούν, είτε θεωρητικά είτε πρακτικά, και εφόσον διαθέτουν δεξιότητα, να αποτυπώνουν αυτό που θέλουν στο χαρτί, πριν το υλοποιήσουν με το συνεργείο και το φακό. Ο ρόλος του σκίτσου είναι διπλός. Είτε αφορά την οικονομία, διότι όπως προαναφέραμε δεν κοστίζει, είτε είναι μια αναζήτηση των πιθανών λύσεων στο λευκό χαρτί πριν από το γύρισμα. Όλη αυτή η διαδικασία διευκολύνει τους συνεργάτες του σκηνοθέτη κατά τη διάρκεια της λήψης, όπως τον διευθυντή φωτογραφίας, τον σκηνογράφο και τον ενδυματολόγο. Η διεργασία αυτή δίνει τη δυνατότητα στους συνεργάτες να τσεκάρουν και να ελέγχουν, εάν αυτό που έχει σχεδιαστεί είναι υλοποιήσιμο. Πολλές φορές και στη διάρκεια του γυρίσματος γίνονται σκίτσα, εφόσον υπάρχει η δεξιότητα - «πιάνουν τα χέρια σου».

154

Παρ άρτ ημα Συγκεκριμένα εγώ, μιας και έχω ξεκινήσει από τη ζωγραφική, ψάχνω τη θέση της κάμερας σε συνδυασμό με το φωτισμό, σκιτσάροντας τη λήψη. Είναι πιο εύκολο και πιο σύντομο για να καταλάβουν οι συνεργάτες μου, διότι για να στηθεί ο φακός και να ελεγχθεί η λήψη απαιτείται αρκετός χρόνος. Θα τολμούσα να πω ότι το σκίτσο είναι ένας «καμβάς» παράλληλος της σεναριακής αφήγησης, ώστε να προβλέπεται και να δίνεται μία σαφής οδηγία στο συνεργείο και να αποφεύγονται οι πολυάριθμες λήψεις. Ποια είναι η διαδικασία που ακολουθείτε όταν καλείστε να σκιτσάρετε; Τ.Λ.: Αρχικά έχεις ένα σενάριο, που αποτελείται από περιγραφές κινήσεων και δράσεων. Για παράδειγμα, σκίτσα, όπως «τα παιδιά κάθονται», «κάποιος φέρνει καφέ», «κάποιος σκύβει το κεφάλι του και σκέφτεται», συνδυάζονται με διαλόγους. Με αυτόν τον τρόπο ο σκηνοθέτης έχει έναν οδηγό προκειμένου να εμπνέεται τις κινήσεις της κάμερας, ώστε να καταγραφεί η συμπεριφορά του ηθοποιού. Πολλοί σκηνοθέτες, που δεν έχουν την ευχέρεια στο σκίτσο, αποτυπώνουν τις κινήσεις γραπτά, στα λεγόμενα ντεκουπάζ με τις ανάλογες ορολογίες που χρησιμοποιούνται, όπως τα πλάνα. Άρα, σκοπός μας είναι να φανταστούμε ένα ολόκληρο γύρισμα. Δηλαδή, έχω επεξεργαστεί το χώρο και τους ηθοποιούς και στη συνέχεια γράφω ή σκιτσάρω τα πλάνα μου, σαν κόμικς, βάσει των οποίων θα κινηματογραφηθεί η σκηνή. Γίνονται αλλαγές στα καρέ καρέ αυτά σκίτσα; Τ.Λ.: Τα πάντα μπορούν να γίνουν. Όταν δεν σε ικανοποιεί κάτι, αλλάζεις, μετασχηματίζεις το πλάνο και την αισθητική της αφήγησης, προσπαθώντας να μην παραποιήσεις το θέμα σου. Σκιτσάρετε, ως επί το πλείστον, το χώρο; Τ.Λ.: Όχι σκιτσάρω τα πάντα. Σκιτσάρω το πλάνο και ότι εμπεριέχει αυτό, είτε είναι ο χώρος, είτε η έκφραση του ηθοποιού, εφόσον γνωρίζω τα χαρακτηριστικά του. Το ενδιαφέρον στο κινηματογράφο είναι, ότι αυτό που τραβάει η κάμερα, το ίδιο βλέπει και ο θεατής. Αυτό που θα σκιτσάρει, θα φανταστεί και θα οργανώσει ο σκηνοθέτης, αυτό στη συνέχεια θα κινηματογραφηθεί και αυτό θα δει ο θεατής. Σκιτσάροντας τα πλάνα εξοικονομείται χρόνος, από ότι η άμεση επαφή με τους ηθοποιούς και τους συνεργάτες; Τ.Λ.: Η προεργασία της ταινίας για τη λήψη στηρίζεται στη διαδικασία παραγωγής σκίτσων. Ο χρόνος είναι πολύτιμος στον κινηματογράφο. Η καταγραφή μέσω των σκίτσων - storyboard - είναι ένας οδηγός για την ταχύτητα, με την οποία θα υλοποιήσει το συνεργείο το γύρισμα. Οι επιμέρους αλλαγές, είναι πιο σύντομο να επιτευχθούν και να ερμηνευτούν, εφόσον έχει προηγηθεί η μελέτη.

155

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Άρα όσο και αν φαίνεται ακραίο, η προεργασία μέσα από τα σκίτσα μπορεί να αποβεί σωτήρια, και να είναι ουσιαστική στην ταχύτητα που θα διαχειριστεί το συνεργείο το γύρισμα, όσον αφορά την οικονομία ως προς τις υπερωρίες, τις πληρωμές των συνεργατών και άλλα. Πολλές φορές το σκίτσο είναι απαραίτητο, όπως στον τομέα της διαφήμισης. Η διαφημιστική εταιρεία θέλει να δει τα πλάνα να καλύπτουν σωστά το προϊόν. Οπότε είναι, σχεδόν πάντα, απαραίτητο να αποτυπωθούν τα πλάνα της διαφήμισης στο χρόνο που της διατίθεται, προκειμένου να βγει το τελικό αποτέλεσμα στο κοινό. Το σκίτσο επομένως είναι σημαντικό γιατί διαθέτει αυτή την ακρίβεια που απαιτείται στο πλανάρισμα ενός προϊόντος. Είναι σαν να γυρίζεις σε ταινία την κατασκευή ενός κτιρίου. Διακρίνετε έναν έντονο παραλληλισμό με την αρχιτεκτονική; Τ.Λ.: Σαφώς, το σκίτσο είναι σημαντικό τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στην σκηνοθεσία. Με το storyboard που πραγματοποιεί ένας σκηνοθέτης, είναι σαν να φαντάζεται και να συνθέτει ένα αρχιτεκτονικό πλάνο. Σημαντικό έργο της αισθητικής του χώρου, είναι η ταινία «Ran» του σκηνοθέτη Ακίρα Κουροσάβα, όπου τα σκίτσα συνετέλεσαν στη χρωματική και δραματική απόδοσή της. Κάθε πλάνο αυτής της αριστουργηματικής ταινίας, είναι και ένας πίνακας ζωγραφικής, κάθε λεπτομέρεια και ένα μοναδικό κομψοτέχνημα. Ένας σκηνοθέτης μπορεί να πειραματιστεί και να ελέγξει το τονικό ύφος μίας ταινίας, κάνοντας σκίτσα χρωματιστά, σκοτεινά ή φωτεινά. Πιστεύετε ότι η διεργασία, για να βγάλει ένας σκηνοθέτης τα τελικά πλάνα του, μοιάζει με αυτή των κόμικς; Τ.Λ.: Μπορεί τα κόμικς να έχουν προηγηθεί του κινηματογράφου αλλά για εμένα η βασική ανάπτυξή τους δεν θα είχε επιτευχθεί, εάν δεν υπήρχε ο κινηματογράφος. Ο κινηματογράφος είναι το ζωγραφικό κάδρο, όπου με την «βινιέτα» αφηγείται διαλόγους και παρομοιάζεται με την ιδεολογία των κόμικς, τις λεζάντες τους και τους σύντομους διαλόγους τους. Τα κόμικς έχουν επηρεάσει πολύ την αισθητική των σκηνοθετών, με αποτέλεσμα το στοιχείο του σχεδίου και της υπερβολής των κόμικς να αποτυπώνεται και στο πλανάρισμά τους. Ο αναγνώστης των κόμικς εισπράττει με τον ίδιο τρόπο την ψυχογραφία ή την έκφραση του προσώπου της φιγούρας καθώς και ακόμη την ελλειπτική εξέλιξη της δράσης. Τα κόμικς έχουν μια ενδιαφέρουσα αφαίρεση, δείχνουν σε ένα σκηνικό, την αρχή της κίνησης και σε ένα άλλο, το τέλος. Αυτό έχει επηρεάσει τον τρόπο που αφηγείται ο σκηνοθέτης την ιστορία του στα διάφορα πλάνα μίας ταινίας.

156

Παρ άρτ ημα

157

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

158

Παρ άρτ ημα

Κωστής Δαμουλάκης, Ζωγράφος – street artist Τι είναι το σκίτσο για εσένα; Τι εκφράζει; Κ.Δ.: Αναφερόμενοι στο σκίτσο, έρχονται κατευθείαν στο μυαλό μου οι μονοκονδυλιές του Picasso, όπου ένα τέτοιο είδος σκίτσου σχετίζεται με τον τρόπο που το σκέφτομαι και προσεγγίζω και ο ίδιος το σκίτσο. Είναι σημαντικό εργαλείο στην δημιουργία ενός πίνακα ή ενός graffiti; Είναι απλά ένα εργαλείο ή είναι και μέσον έκφρασης; Κ.Δ.: Το πρώτο μου ερέθισμα, με το οποίο προσέγγισα και το χώρο της ζωγραφικής ήταν το γκράφιτι. Μέχρι να φτάσω όμως στο σημείο να νιώθω έτοιμος να ζωγραφίσω ένα γκράφιτι, ότι έβλεπα και μου τραβούσε το ενδιαφέρον το σκίτσαρα. Ακόμα και τώρα, που έχω προχωρήσει την δουλειά μου, σκιτσάρω πολύ και δημιουργώ πολλά προσχέδια πριν από ένα έργο μου (είτε είναι πίνακας, είτε γκράφιτι). Για μία ιδέα, δημιουργώ πολλά σκίτσα, προκειμένου να αναλύσω και να μελετήσω όλες τις οπτικές που με ευχαριστούν. Ένα σκίτσο μπορεί να δημιουργείται με πολλούς τρόπους, ακόμα και από τον ίδιο το καλλιτέχνη. Δηλαδή, ένα σκίτσο μου μπορεί να αναπαριστά απλά μία σύνθεση γραμμών, μπορεί όμως να περιλαμβάνει φόρμες ή ακόμα και χρώμα. Πιστεύω ότι ένα σκίτσο πολλές φορές, μπορεί εντέλει να έχει μεγαλύτερη δυναμικότητα από το τελικό έργο. Ένα σκίτσο σχετίζεται άμεσα με την διάθεση, την πρόθεση και τις ψυχικές φορτίσεις του καλλιτέχνη την ώρα που το δημιουργεί. Θα μπορούσα να θίξω ότι η στάση μας μπροστά σε έναν άδειο καμβά ή έναν τοίχο είναι λίγο αμήχανη σε σχέση με ένα σκίτσο. Αυτό θεωρώ συμβαίνει γιατί συνήθως, έχοντας ήδη μελετήσει στο μυαλό σου την ιδέα, σκιτσάροντας, την αποδίδεις γρήγορα, χωρίς ιδιαίτερες επιτηδεύσεις. Το σκίτσο διαθέτει μία αμεσότητα, μία καθαρότητα. Στην δουλειά μου, θεωρώ ότι το σκίτσο είναι πολύ σημαντικό. Πολλές φορές θα ήθελα να νιώθω την ελευθερία που έχω σκιτσάροντας και όταν δουλεύω ένα έργο - πίνακα, γκράφιτι. Οι έντονες χειρονομίες, που πραγματοποιούνται σκιτσάροντας, δηλαδή το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης εκείνη την ώρα, θα σβήσει, θα διαγράψει, θα ξαναγράψει, θα κάνει τροποποιήσεις, παραπέμπουν σε μία διαδικασία «ζωντανή» και εν τέλει για το λόγο αυτό, καθιστούν και την πορεία της δημιουργίας πιο σημαντική από το τελικό αποτέλεσμα. Η διαδικασία δημιουργίας ενός έργου είναι πολύ σημαντική και με ενδιαφέρει περισσότερο, από ότι το αυτοτελές αποτέλεσμά του.

159

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Στα έργα σου τελευταία και κυρίως στις φιγούρες σου, μας κάνει εντύπωση το γεγονός ότι φαίνεται η διαδικασία του σκίτσου, που έχει προηγηθεί, καθώς αφήνεις πρωτογενή και ανεπεξέργαστα στοιχεία, που αναδεικνύουν το ότι δουλεύεις με αυτό. Θα μπορούσαμε να τις παρομοιάσουμε και με ένα σύνολο συμβόλων καθώς εμφανίζονται σε πολλές από τις δουλειές σου. Τι έχεις να μας πεις πάνω σε αυτή την άποψη; Κ.Δ.: Θεωρώ ότι το σκίτσο περιλαμβάνει μία διαδικασία αφαίρεσης. Η γραμμή ενός σκίτσου, είναι σαν μια καθαρή ροή ενέργειας με διακοπές, συνέχειες και χωρίσματα. Έχει σαν κύριο στοιχείο την αφαίρεση και βοηθάει το μυαλό να ξεκαθαρίσει τα στοιχεία που θέλει να αναπαραστήσει. Για παράδειγμα, μπορείς να οριοθετήσεις πολύ εύκολα μία φόρμα μέσω γραμμών. Θεωρώ ότι ερμηνεύετε πολύ σωστά την διαδικασία των συμβόλων που αναφέρετε, καθώς με τον ίδιο τρόπο την αντιλαμβάνομαι και εγώ ο ίδιος. Για παράδειγμα, ο Paul Klee, στα βιβλία του για την σχολή του Μπάουχαους, αναφέρει χαρακτηριστικά, το πώς καταλήγει η χειρονομία του και η τελική του σύνθεση να είναι ένα σύνολο συμβόλων. Προσωπικά, πιστεύω ότι όσο παρατηρώ και εμβαθύνω σε στοιχεία που με ενδιαφέρουν για την δουλειά μου σκιτσάροντας, τα στοιχεία που αποτυπώνω ξεκαθαρίζουν. Σε ένα σκίτσο τα πράγματα παρουσιάζονται πιο καθαρά, πιο «διάφανα». Για παράδειγμα, όταν δημιουργείς ένα γραμμικό σχέδιο, εμφανίζεται μία διαφάνεια, τόσο οπτικά όσο και σαν πρόθεση, που αφήνει το περιθώριο στο μυαλό να εφεύρει περαιτέρω προσεγγίσεις. Γιατί σκιτσάρεις; Τι προσπαθείς να αποδώσεις με το σκίτσο; Κ.Δ.: Στα τελευταία μου έργα, προσπαθώ να προσεγγίσω τις ιδέες μου μέσα από ήδη υπάρχουσες φόρμες, που είχα δημιουργήσει στο παρελθόν. Προσπαθώ δηλαδή, μέσα από διαδοχικά σκίτσα, μία φιγούρα να την παρουσιάσω εξπρεσιονιστικά, σουρεαλιστικά ή και κονστρουκτιβιστικά, κατασκευάζοντας την εκ νέου. Θεωρώ ότι είναι σημαντικό να πειραματιστώ με τους κανόνες διαφόρων κινημάτων, ώστε να ξεκαθαρίσω και εγώ ο ίδιος, ποια στοιχεία και ποιο ύφος μου ταιριάζει καλύτερα. Θεωρώ ότι εφόσον έχει υπάρξει μεγάλο φάσμα κινημάτων ιστορικά, αυτό που παράγει ένας καλλιτέχνης δεν χρειάζεται να βασίζεται, κατ’ ανάγκη, σε νέα δεδομένα, αλλά μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιεί αναφορές από το παρελθόν. Όταν δημιουργείς, δηλαδή, ένα κονστρουκτιβιστικό έργο, κατευθείαν έχεις μία αναφορά στην Ρωσική επανάσταση και στην ιστορία της εποχής του τότε. Ένας καλλιτέχνης μπορεί να δανειστεί αξίες από τα διάφορα κινήματα, με το ίδιο τρόπο που αποκτά ερεθίσματα από τις εικόνες, που παρατηρεί στην καθημερινότητά του.

160

Παρ άρτ ημα Μελετάμε και προσεγγίζουμε το σκίτσο σαν μία διαδικασία του εγκεφάλου την ώρα που σκέφτεται και παράγει. Τι σκέφτεσαι την ώρα που σκιτσάρεις; Τι συναισθήματα σου δημιουργούνται; Κ.Δ.: Η ζωγραφική είναι κάτι ζωτικό για εμένα. Θεωρώ ότι το σκίτσο έχει άμεση σχέση με την διαδικασία σκέψης του εγκεφάλου. Παρόλα αυτά πιστεύω, ότι η διαδικασία της σκέψης και της εξωτερίκευσης μέσω ενός σκίτσου, συμβαίνει σε δύο στάδια. Πρέπει να έχει προϋπάρξει η διαδικασία της σκέψης και την σύνθεσης μιας ιδέας στο μυαλό, προκειμένου ο κάθε καλλιτέχνης να σκιτσάρει. Ακόμα και «δουλεύοντας» μία ιδέα στο μυαλό, κατά μία έννοια σκιτσάρεις. Πλάθεις ουσιαστικά νοερά τις εικόνες που δημιουργεί ο εγκέφαλος, οραματίζεσαι το έργο σου και έπειτα τις εξωτερικεύεις με γρήγορες χειρονομίες, γράφοντας και σβήνοντας. Η διαδικασία που πραγματοποιείται με το μολύβι, δηλαδή το σβήσιμο, η μουτζούρα, το συνεχές γράψιμο σε διάφορα σημεία του λευκού χαρτιού, αναδεικνύει όλη την διαδικασία της κίνησης και ομοίως πραγματοποιείται στο μυαλό καθώς φαντάζεσαι την ιδέα. Πρώτα δηλαδή, «χτίζεις» σκιτσάροντας στο μυαλό την ιδέα σου και έπειτα την αποτυπώνεις στο χαρτί. Έχω παρατηρήσει ότι όταν η ιδέα δεν είναι εξαρχής ξεκάθαρη στο μυαλό, στο σκίτσο επικρατεί μία σύγχυση. Βέβαια, με το σκίτσο ξεκαθαρίζει το νόημα και η έννοια που θέλω να μεταφέρω, μέσω της εικόνας που αποτυπώνω. Πρέπει όμως να έχει βρεθεί εκ των προτέρων ο λόγος, για τον οποίο δημιουργείται ένα έργο. Μπορούμε να παρομοιάσουμε το σκίτσο με το παιχνίδι στην παιδική χαρά, οπού έχοντας βρει την βασική ιδέα, «παίζεις» με τα εργαλεία - παιχνίδια σου, ώστε να την στήσεις. Επίσης, βασική παράμετρος που πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας είναι ότι σκιτσάροντας, δεν πρέπει ο καλλιτέχνης να σκέφτεται. Πρέπει το σκίτσο να λειτουργεί υποσυνείδητα, ενώ η λογική και η συγκροτημένη συνείδηση του δημιουργού, πρέπει να υπάρχει πριν και μετά, κατά την παρατήρηση ενός σκίτσου. Στη διαδικασία παραγωγής ενός σκίτσου όμως, πρέπει οι ψυχικές φορτίσεις και τα συναισθήματα του δημιουργού να συντονίζονται, απόλυτα, με την κάθε γραμμή που χαράσσει. Πολλές φορές σκιτσάροντας, δεν είμαστε σε θέση να ξεχωρίσουμε το σχέδιο και το σκίτσο. Προανέφερες ότι ένα σκίτσο μπορεί να δημιουργηθεί κατευθείαν με χρώμα. Πως λειτουργεί το σκίτσο που πραγματοποιείται κατευθείαν με το χρώμα; Το χρώμα δεν δεσμεύει τον αυθορμητισμό ενός σκίτσου; Κ.Δ.: Το σκίτσο, για εμένα, αντιπροσωπεύει περισσότερο την εξωτερίκευση της νοητικής διαδικασίας, που έχω οραματιστεί προηγουμένως. Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία ούτε το υλικό, ούτε το μέσο. Σε μετέπειτα στάδιο, μπορώ να πω ότι ζωγραφίζω ή γεμίζω μία επιφάνεια με χρώμα. Πότε όμως μία χειρονομία ή ένα έργο παύει να θεωρείται σκίτσο; Ένας πίνακας μπορεί να δημιουργεί μέσα από διαδοχικά και επάλληλα σύνολα σκίτσων. Το αποτέλεσμα αυτό το θεωρούμε πίνακα ή σκίτσο; Οι χειρονομίες, που πραγματοποιεί όμως ο δημιουργός θεωρούνται σκίτσο, γιατί είναι γρήγορες, αυτόνομες και χωρίς σκέψη. Θεωρώ ότι ο καθένας ορίζει από μόνος του την σημασία, τον ρόλο και την έννοια του σκίτσου στο έργο του.

161

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Θεωρείς το σκίτσο συμβάλλει στην εξέλιξη της δουλειάς σου; Για παράδειγμα ο Γκούσταφ Κλιμτ κατά την δημιουργία ενός πίνακα, έφτιαχνε πολλαπλά προσχέδια, προκειμένου να μελετήσει τις φιγούρες του, πριν τις αποτυπώσει πάνω στον καμβά. Σκιτσάρεις ταυτόχρονα την ώρα που δουλεύεις ή δουλεύεις ξέχωρα το σκίτσο από τον καμβά ή τον τοίχο; Κ.Δ.: Συνήθως, προσπαθώ το έργο μου να μην φαίνεται στημένο και επιτηδευμένο, γι’ αυτό σκιτσάρω κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του. Πολλές φορές πραγματοποιώ ένα αρχικό σκίτσο, που αφορά τη γενική σύνθεση της ιδέας μου. Ένα τέτοιο σκίτσο είναι περιγραμματικό, καθώς αναλύω με απλές γραμμές τις φιγούρες μου, κυρίως για να αντιληφθώ τον διαθέσιμο χώρο, που έχω και θέλω να αξιοποιήσω. Έπειτα επεμβαίνω κυρίως πάνω στον πίνακα. Ωστόσο, έχω δημιουργήσει και έργα, τα οποία έχουν το σκίτσο ως υπόβαθρο. Σε άλλα σημεία αυτό έχει παραμείνει εμφανές στοιχείο στο πίνακα και σε άλλα έχει καλυφθεί. Για παράδειγμα, έχει γραφτεί για το ζωγράφο και θεωρητικό Kasimir Malewitsch, ότι «έκλεινε» και περιόριζε τις σκέψεις του, επεξεργαζόμενος τις δύο διαστάσεις. Θεωρώ επομένως, ότι το να «σβήνει» και να καλύπτει απόλυτα κάποιος το έργο του, που έχει προηγηθεί μέσα από διαφορετικά layers σκίτσων, είναι σαν να το «ακυρώνει», καθώς χάνεται η διαδικασία δημιουργίας του. Το να αφήνεις πρωτογενή στοιχεία, σαν «λάθη» σε ένα έργο είναι αυτά, που το χρίζουν ως «ζωντανό». «Ο χαρακτήρας του σκίτσου είναι περισσότερο ενδοσκοπικός, σαν ένας διάλογος με τον ίδιο μας τον εαυτό». Ποια η άποψή σου πάνω σε μια τέτοια πτυχή του σκίτσου; Πώς θα μπορούσαμε να εμβαθύνουμε σε αυτή την άποψη; Κ.Δ.: Τόσο το σκίτσο, όσο και εν γένει η ζωγραφική, σχετίζονται άμεσα με τη ψυχολογική κατάσταση του καλλιτέχνη. Ακόμα και άμα κάποιος επιχειρήσει να σκιτσάρει την ίδια εικόνα παραπάνω από μία φορά, το αποτέλεσμα θα είναι εξολοκλήρου διαφορετικό. Αυτό συμβαίνει γιατί, τα συναισθήματα και οι φορτίσεις που εξωτερικεύει ο καλλιτέχνης την στιγμή που σκιτσάρει, είναι διαφορετικά κάθε φορά που δημιουργεί. Συνήθως, ο κάθε καλλιτέχνης αναπτύσσει στο μυαλό του μία ιδεατή εικόνα για αυτό που θέλει να αποτυπώσει. Σημαντικό στοιχείο όμως το οποίο πρέπει να καταλαβαίνει σε αρχικά δημιουργικά στάδια είναι, το τι θέλει να αποδώσει από αυτή την εικόνα που παράγει, κυρίως σε επίπεδο εννοιών και νοημάτων. Πρέπει να ξεκαθαρίζει κάθε φορά μέσα του τι επιδιώκει από το σκίτσο και μετέπειτα το έργο του, ώστε να απλοποιεί την διαδικασία δημιουργίας του, τόσο τεχνικά όσο και συναισθηματικά. (αποφορτίζεται από την αγωνιώδη αναζήτηση του ιδεατού). Για παράδειγμα, ο Οδυσσέας Ελύτης είχε αναφέρει για τον Γιάννη Μόραλη ότι μπορούσε, με ένα ολιγογράμματο αλφάβητο, να συνθέσει έναν πολύπλοκο κόσμο, αντίστοιχο με τον πραγματικό. Παρατηρούμε ότι στα έργα του, χρησιμοποιεί μία φόρμα, την οποία την χειρίζεται με πολλούς τρόπους, δηλαδή την επαναλαμβάνει, την στρέφει και της δίνει διαφορετικά χρώματα.

162

Παρ άρτ ημα Με τον τρόπο αυτό δημιουργεί μία σύνθεση, χρησιμοποιώντας το ίδιο στοιχείο, αλλά μεταλλαγμένο. Η πρόθεσή του είναι ξεκάθαρη και ο θεατής αντιλαμβάνεται άμεσα το αποτέλεσμα. Αυτό ουσιαστικά προσπαθώ να τονίσω παραπάνω, ότι η απλότητα σε μία διαδικασία είναι τόσο θέμα σκέψης, ψυχολογικής φόρτισης, όσο και θέμα χειρονομιών. Σε έναν αναγεννησιακό πίνακα για παράδειγμα, το στοιχείο που συγκλονίζει τον θεατή, θεωρώ ότι είναι η συνέπεια του καλλιτέχνη στον τρόπο που έχει δομήσει την εικόνα του. Παρατηρώντας έναν τέτοιο πίνακα, γίνονται αντιληπτά τα στάδια δημιουργίας του, δηλαδή το υπόβαθρο, ο τρόπος με τον οποίο το ένα χρώμα καλύπτει το άλλο, τα σχήματα ή οι φόρμες. Όλα τα παραπάνω μπορούν να παρομοιαστούν με μία αρχιτεκτονική διαδικασία. Τα στοιχεία αυτά έχουν συνάφεια με το σκίτσο, ως διανοητικό μέσο και σχετίζονται σε με την ψυχολογία του δημιουργού, την ώρα που παράγει ή σκιτσάρει. Ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος σκέφτεται και έπειτα μιλάει, μοιάζει και έρχεται σε συνάφεια με την σκέψη και την δημιουργία ενός σκίτσου. Όπως ένας συγγραφέας θα συνέθετε με λέξεις τα στοιχεία και τα μηνύματα που θέλει να περάσει στο κοινό του, το ίδιο πράττει και ένας καλλιτέχνης στην ζωγραφική απλά με διαφορετική τεχνική, χρησιμοποιώντας εικόνες και σχήματα. Ο τρόπος, που θα επιλέξει ένας καλλιτέχνης να εκφραστεί, αφορά κυρίως την ιδιοσυγκρασία και τη ψυχοσύνθεση του. Το σκίτσο είναι ένα συνεχόμενο πλάνο. Ένα σχέδιο που στήνεται στο μυαλό, είτε αφορά μία συζήτηση, είτε τη δημιουργική διαδικασία.

163

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

164

Παρ άρτ ημα

Παναγιώτης Μπελντέκος, Ζωγράφος Ποια είναι τα συναισθήματά σας όταν αρχίζετε τη δημιουργία ενός έργου; Π.Μ.: Όταν κάποιος δημιουργεί, πιστεύω ότι βρίσκεται διαρκώς σε μία δυναμική κατάσταση. Δηλαδή από το μηδέν, φτιάχνει κάτι. Συνεπώς, η δημιουργία είναι μια δυναμική κατάσταση. Ξεκινάς από το μηδέν και έχεις μια πρόθεση. Στην αρχή δεν υπάρχει τίποτα, είσαι εσύ και οι προθέσεις σου. Όσο αρχίζει και αναπτύσσεται ένα έργο, κάποιες από τις προθέσεις αυτές γίνονται αποτέλεσμα. Όταν, για παράδειγμα, μπαίνεις στην διαδικασία να κάνεις ένα σκίτσο, έχεις μια πρόθεση. Με την πρώτη γραμμή δημιουργείται ένα αποτέλεσμα, ένα συμβάν, και ανάλογα ενστικτωδώς είτε υπάρχει τροποποίηση, εφόσον κάτι δεν είναι καλό, είτε δημιουργείται μία νέα πρόθεση για την συνέχεια του έργου. Άρα στην αρχή, έχεις μόνον τις προθέσεις σου και το λευκό χαρτί. Τι πιστεύετε για την αμφίδρομη σχέση της σκέψης και της δημιουργίας; Π.Μ.: Στην αρχή είναι μόνο η πρόθεση. Ένα φορτισμένο συναίσθημα που εκφράζει αυτό που θέλεις να κάνεις και συγχρόνως τα εργαλεία σου για να το υλοποιήσεις. Από τη στιγμή που ξεκινάει η διαδικασία, γίνεται ένας συνδυασμός της αρχικής πρόθεσης και του αποτελέσματος. Επομένως, η δυναμική κατάσταση είναι το πώς λειτουργεί το πνεύμα κατά την δημιουργία, για να φτάσει στην εφαρμογή . Άρα εφόσον θεωρούμε ότι όταν ο καλλιτέχνης δημιουργεί βρίσκεται σε μια δυναμική κατάσταση, όταν τελειώσει «σταματάει να υπάρχει», αποχωρεί και γίνεται κριτής. Είναι βασικό το γεγονός ότι ξεκινάς από ένα μηδέν και καταλήγεις σε ένα άλλο μηδέν. Όταν τελειώνει ένα έργο είτε είναι οικοδομή, είτε είναι ζωγραφικό έργο, είτε είναι πρόταση, σταματάει η δυναμική του. Γίνεται έννοια, δηλαδή αρχίζει να απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Σταματάει να είναι μία ατομική δημιουργία. Η κεντρική αντίληψή μου είναι ότι όταν ένα έργο ολοκληρωθεί, δεν σε χρειάζεται πια. Θέλετε να σταθούμε λίγο παραπάνω στην έκφραση «δυναμική κατάσταση»; Π.Μ.: Όσο δημιουργώ πράττω, ανασκευάζω, υλοποιώ. Όταν τελειώσω, η δυναμική παύει να υπάρχει και ο θεατής βλέπει πλέον μόνον το αποτέλεσμα αυτής, δηλαδή το έργο.

165

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Εδώ υπάρχει έντονος συσχετισμός με λόγια αρχιτεκτόνων που θεωρούν ότι με το πέρας του έργου, απομονώνεσαι από αυτό. Είναι σαν «να το κοιτάς και να σε κοιτάει». Αποκτά την δική του υπόσταση στον χώρο. Τι πιστεύετε για αυτό; Π.Μ.: Αυτή είναι η έννοια του επαγγελματία. Μέχρι να βάλεις τελεία σε ένα έργο, το βλέπεις και το ξαναβλέπεις. Χαρακτηριστικό, που ορίζει κάποιον ως επαγγελματία είναι η ικανότητά του, να σταματήσει την αέναη φαντασίωση της «ανασκευής». Άρα το να απομονωθείς από το έργο είναι σημαντικό στοιχείο, που πρέπει να έχει ο κάθε καλλιτέχνης, είτε είναι ζωγράφος, είτε αρχιτέκτονας. Τι αισθάνεστε όταν βλέπετε ένα έργο σας τελειωμένο; Προχωράτε στο επόμενο ή θα ξαναγυρίσετε σε αυτό κάποια άλλη στιγμή; Π.Μ.: Μπορεί ένα δημιούργημα να είναι εξαιρετικό. Δεν θεωρώ όμως ότι η τέχνη είναι κάτι διαφοροποιημένο από τη ζωή. Με το που τελειώνεις κάτι, αποκτάς ένα συναίσθημα και μια αντίληψη γι’ αυτό. Το χρίζεις είτε καλό, είτε κακό, είτε μέτριο. Μπορεί και τίποτα από όλα αυτά. Ανάλογα από τα συναισθήματα που σου δημιουργεί ένα έργο, συνεχίζεις στο επόμενο. Όταν τελειώνει ένα έργο σε φορτίζει για την συνέχεια της δημιουργίας. Για παράδειγμα, ένα όχι καλό έργο σου δημιουργεί την ενέργεια, ώστε στο επόμενο να ανασκευάσεις τα αρνητικά στοιχεία του. Τι είναι αυτό που σας κάνει να αποκτάτε μια πιο ιδιοκτησιακή σχέση με να έργα σας; Αποκτάτε; Καθορίζει την διαδικασία, με την οποία το δημιουργείτε; Π.Μ.: Εννοείτε, να έχω μια πιο συναισθηματικά φορτισμένη σχέση, ώστε να θέλω να κρατήσω το έργο μου; Όσο προσωποποιούμε ένα έργο, γίνεται πιο «άγονο», όποτε μπορεί να γίνει τόσο προσωπικό, που να μην έχει εφαρμογή στη γενική του κατάσταση. Θεωρώ ότι το έργο δεν έχει μία μοναδικότητα. Είναι ένας «κρίκος» μιας αλυσίδας έργων, μέσω των οποίων παρουσιάζεις την προσωπικότητά σου. Αυτό συμβαίνει στους περισσότερους ζωγράφους. Την ώρα που δημιουργείς, υπάρχει συγχρόνως στο μυαλό σου και η συνέχεια και το παρελθόν. Πάντα υπάρχει σύνδεση και αναφορά σε προηγούμενα έργα. Έχεις ήδη διαμορφωμένο ένα καλλιτεχνικό ύφος, μέσα από αυτά που παράγεις. Έχεις ήδη αποδεχτεί ή απορρίψει, κάποια πράγματα στον τρόπο σχεδίασης σου. Συνεπώς, κατά τη δημιουργία χρησιμοποιείς τα στοιχεία που έχεις αποδεχτεί. Κάθε έργο είναι δεσμευμένο με τα προηγούμενα, καθώς και κάθε έργο αποκτά και την «ασυλία» του μέλλοντος, αφού όπως είπαμε παραπάνω όποια ατυχία, μπορείς να την ανασκευάσεις. Η δημιουργία δεν είναι «παρθενική» και δεν αυτονομείται.

166

Παρ άρτ ημα Πότε αντιλαμβάνεστε ότι το έργο έφτασε στο τέλος του; Π.Μ.: Όταν δεν μπορείς να το «κάνεις τίποτα άλλο». Φτάνεις σε ένα σημείο να είναι πιο ισχυρό, από εσένα και να μην σε χρειάζεται πια. Δεν μπορείς να επέμβεις παραπάνω είτε για πρακτικούς είτε για ψυχολογικούς λόγους. Τι είναι το σκίτσο για εσάς; Τι εκφράζει κατά την γνώμη σας; Π.Μ.: Το σκίτσο είναι κάτι το πρωτογενές, το αρχικό. Είναι μια πολύ πιο συναισθηματική προσέγγιση της εικόνας, γιατί συνοδεύεται από την «ασυλία» της προχειρότητας. Δεν μπορεί να είναι μελέτη. Είναι στιγμιότυπο μιας σκέψης. Εκ φύσεως, λοιπόν, είναι κάτι συναισθηματικά ελεύθερο και γι’ αυτό μπορεί να θεωρηθεί και ως ένα ψυχογραφικό εργαλείο. Σε ένα σκίτσο επομένως, μπορείς να διαβάσεις καλύτερα την πρόθεση, την ψυχολογία και τον χαρακτήρα αυτού που το κάνει. Είναι πιο οικείο μέσο, πιο προσωπικό. Το σκίτσο για εμένα, δεν είναι μόνο αυτή η ασπρόμαυρη μορφολογία που έχουμε με το μολύβι. Είναι μια «διανοητική κατάσταση». Για παράδειγμα, πριν βρεις κάποιον φίλο - συνομιλητή φτιάχνεις ένα «σκίτσο» για το τι θα κουβεντιάσεις. Δεν ζωγραφίζεις. Είναι ένα «σκίτσο» για την επαφή. Ο Dali είχε πει ότι ένας αληθινός ζωγράφος φαίνεται από το σκίτσο του. Αυτό πως το ερμηνεύετε; Π.Μ.: Σε ένα σκίτσο δεν μπορείς να κάνεις τις σύνθετες επιδιορθώσεις, που κάνεις σε ένα έργο. Έχει μια πιο ευτελή αρχή και ένα πιο σύντομο τέλος. Φαίνεται η δεξιότητά σου. Μπορεί κανείς να το παραλληλίσει και να πει, ότι το σκίτσο είναι ο προφορικός λόγος του ζωγράφου, ενώ το έργο είναι ο γραπτός λόγος του. Μπορείς να σβήσεις, να αλλάξεις ένα ρήμα, να κάνεις ανασκευές που δεν έχεις την δυνατότητα στο προφορικό λόγο. Γιατί μελετάμε το σχέδιο των μικρών παιδιών; Γιατί ζωγράφοι όπως ο Πικάσο ή ο Μιρό γυρνάνε σε πιο πρωτογενείς, «παιδικές» εκφράσεις; Π.Μ.: Το παιδί έχει πιο αφηρημένο τρόπο. Οι έννοιες για το παιδί δεν έχουν ακόμα «σφίξει και δέσει». Καταγράφουν με την ζωγραφική, τη συναισθηματική τους κατάσταση, καθώς δεν έχουν συνειδητοποιήσει ακόμη τα μεγέθη, τις κλίμακες και τις καταστάσεις. Ουσιαστικά είναι ένα σκίτσο συμβολισμού. Ο αυθορμητισμός αυτός είναι που γοητεύει τον ενήλικα, που έχει οξυμένη αντίληψη. Είναι διαφορετική διαδικασία όταν αυτός ο τρόπος ζωγραφικής γίνεται από έναν ενήλικα. Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσεις, το πώς ένα παιδί αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Όμως πιστεύω, ότι είναι λίγο υπερεκτιμημένη όλη αυτή η διαδικασία, αφού και η παιδική ζωή είναι ανέμελη και ο αυθόρμητη. Αμφισβητώ κατά πόσο μπορεί να μας διδάξει η παιδική λειτουργία. Σίγουρα χτυπάει τις συμβάσεις της εικονοποιίας.

167

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Στο σημείο αυτό πρέπει να κάνουμε ένα διαχωρισμό, στη ζωγραφική πριν και μετά την εύρεση της φωτογραφίας. Η ζωγραφική τότε αλλάζει ρόλο και διάσταση. Πριν την φωτογραφία, ο εικονοποιητικός – αναπαραστατικός της ρόλος ήταν πολύ βασικός, ώστε να μείνει κάτι αιώνιο. Συνεπώς, η δεξιότητα στη καταγραφή των πραγμάτων ή των γεγονότων από τον καλλιτέχνη είχε ύψιστη αξία. Με την έλευση της φωτογραφίας αυτό κατέρρευσε. Η ζωγραφική έγινε πιο ενδοσκοπική και ασχολείται περισσότερο με την υπαρξιακή της διάσταση. Το σκίτσο λέμε ότι είναι ένα ελεύθερο εργαλείο έκφρασης. Δεν έχει όμως κανόνες που περιορίζουν την διαδικασία παραγωγής και σκέψης; Π.Μ.: Όλα έχουν κανόνες, άρα και το σκίτσο. Η διαφορά είναι ότι έχεις πιο πολλές «ασυλίες». Δικαιούσαι να είσαι λίγο πιο αφηρημένος και το κυριότερο πιο πρόχειρος. Η θεσμοθετημένη προχειρότητα του σκίτσου επιτρέπει και μη συμβατικές κινήσεις. Μία μη συμβατική κίνηση μπορεί να γίνει όμως και στο έργο. Δεν ισχύει αυτό; Π.Μ.: Σε αντίθεση με το σκίτσο, στο έργο οφείλεις να την ανασκευάσεις. Ας αναφερθούμε στην «έννοια του τυχαίου» των πραγμάτων, που μπορεί να προσδώσει κάτι άλλο στο σχέδιο. Τι πιστεύετε εσείς; Π.Μ.: Το τυχαίο, θέλουμε δεν θέλουμε υπάρχει μέσα στο έργο. Για παράδειγμα, ζωγραφίζεις ένα ποτήρι. Το δημιουργείς εσύ μαζί με την έννοια του «τυχαίου». Αυτό σημαίνει ότι, δεν είσαι ποτέ σίγουρος ότι η γραμμή που κάνεις είναι αυτή, που σε ικανοποιεί. Ακόμα η έννοια του «τυχαίου» βρίσκεται στο γεγονός ότι δεν έχεις την δυνατότητα να επαναλάβεις ακριβώς την ίδια γραμμή, πράγμα που αποδεικνύει την μοναδικότητα των πραγμάτων. Πως διαχειρίζεστε εσείς την έννοια του «τυχαίου» στην ζωγραφική σας; Π.Μ.: Το τυχαίο στοιχείο είτε μένει πρωτογενές πάνω σε ένα έργο είτε επεξεργάζεται. Νομίζω ότι χρησιμοποιώ την δεύτερη μέθοδο, ώστε να μη μένει κάτι άσπιλο. Για εμένα όλη η διαδικασία είναι μία δυναμική, χωρίς να υπάρχει κανόνας για το πώς πρέπει να δημιουργήσω. Όσο αφορά το τυχαίο στην ζωγραφική μου, πρέπει να υπάρξει γεγονός για να το επεξεργαστώ. Δεν αρχίζω με ορισμούς αλλά με γεγονότα, που στην συνέχεια νομοτελώ. Δεν γνωρίζεις εξαρχής ποια χρήση θα κάνεις στο τυχαίο. Πολλές φορές, στο τέλος μπορεί να μην υφίσταται πουθενά με την πρωτογενή έννοια και να είναι παντού επεξεργασμένο.

168

Παρ άρτ ημα Σκιτσάρετε; Για ποιο λόγο; Π.Μ.: Σκιτσάρω πολύ. Το σκίτσο, μου οργανώνει τους αντιληπτικούς τόπους μου. Ακόμα και όταν μιλάω κάνω σχέδια και σχήματα. Λόγω της δουλειάς μας, όλοι οι ζωγράφοι και κυρίως οι παραστατικοί, ξέρουμε τι περίπου θα γίνει. Είναι σαν να πρωτοσχεδιάζεις μια εικόνα. Είναι μια πρώτη καταγραφή του «τι μέλει γενέσθαι». Πόσες φορές μπορεί να σκιτσάρετε ένα έργο πριν το αποτυπώσετε σε ένα πίνακα; Π.Μ.: Τώρα πια, σκιτσάρω κατευθείαν πάνω στο έργο. Στη δουλειά μου, είναι μεικτή η διαδικασία. Το σκίτσο είναι διαρκές ακόμα και με υλικά όπως το λάδι ή και πιο σύνθετα. Το σκίτσο υπάρχει μέσα στην λειτουργία, μέχρι το τέλος. Ακόμα και οι πάστες που δουλεύω, δημιουργούνται με ένα «σκιτσαδόρικο» τρόπο, επειδή δεν ξεκινάω με όρια. Θέλετε να επιμείνουμε στο ότι το σκίτσο υπάρχει μέσω του χρώματος; Π.Μ.: Το σκίτσο είναι ιδεολογία και λειτουργία. Προσεγγίζω ένα θέμα. Το ίδιο κάνω και όταν ζωγραφίζω με το χρώμα. Όταν ξεκινάω χρωματικά ή τονικά θα πάρω το στοιχείο που προεξάρχει, το πιο έντονο. Υποβαθμίζω κάποια δευτερεύοντα στοιχεία και φτιάχνω ουσιαστικά ένα σκίτσο, με αυτό που βλέπω. Άρα λειτουργεί με έναν αυτοματισμό. Διαρκώς σκιτσάρεις και υλοποιείς. Για παράδειγμα, ας δούμε την λειτουργία ενός μετροπόντικα. Αν υποθέσουμε ότι το σκίτσο είναι η εκσκαφή, το τσιμέντωμα είναι η δημιουργία του έργου. Έτσι, λειτουργεί το σκίτσο για μένα. Ο τρόπος όμως που δουλεύετε το σκίτσο κατευθείαν πάνω στο έργο σας, δεν δημιουργεί περιορισμούς στην σκέψη, στον τρόπο, στην κίνηση; Π.Μ.: Επιλέγεις μια αρχική σύνθεση. Το σκίτσο αρχίζει να υπάρχει την ώρα που υλοποιείς το έργο. Λειτουργεί σαν εργαλείο. Αν χρειαστεί και στη μέση του έργου, το ανατρέπεις και το αλλάζεις. Ουσιαστικά δεν υπάρχει επίσημη κατάσταση. Το σκίτσο υπάρχει διαρκώς μέσα στο έργο. Για παράδειγμα φτιάχνεις ένα χέρι. Αρχικά, βάζεις τις γραμμές, κάνεις δηλαδή ένα σκίτσο. Μετά περνάς χοντρικά τα χρώματα, όπου επίσης υλοποιείς ένα σκίτσο. Το άθροισμα των σκίτσων αυτών οδηγεί σε ένα αποτέλεσμα. Δηλαδή υπό αυτή την οπτική και τα έργα του Francis Bacon θα μπορούσαν να θεωρηθούν σκίτσα; Π.Μ.: Όχι. Έχουν ως εργαλείο το σκίτσο με διαφορετικό τρόπο. Στο τέλος το έργο, είναι πλοκές από διαφορετικά σκίτσα. Οι κινήσεις του Bacon είναι, από την αρχή, ορισμένος εξπρεσιονισμός. Η αμεσότητα στα μέσα που χρησιμοποιεί και η ηθελημένη προχειρότητα που εκφράζει η δεξιότητά του, μας βάζει στη διαδικασία να διαβάζουμε κάποια στοιχεία των έργων του ως «σκίτσο».

169

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Πώς αρχίζετε την δημιουργία σας; Ο τρόπος που «σκιτσάρετε» με το χρώμα σας βοηθάει στον τρόπο σκέψης σας; Π.Μ.; Η δικιά μου ζωγραφική είναι αυτή της παρατήρησης, έχει αναφορά σε κάτι ορατό. Βλέπω κάτι και στη προσπάθεια να το υλοποιήσω, ξεκινάω με διαρκείς σκελετούς. Αφαιρώ, προσθέτω. Δεν έχω μια μέθοδο. Έχω μία εργαλειοθήκη και μέσω αυτής αντιδρώ στο φαινόμενο. Άρα, στη δουλειά μου οι έννοιες της προχειρότητας, του τυχαίου και του σκίτσου αποτελούν ενέργειες, οι οποίες με οδηγούν σε ένα αποτέλεσμα. Βέβαια, και στο τέλος ενός έργου μπορεί να κάνω μια ανατροπή στο σκίτσο μου, με μια εκδορά ή κάποια άλλη τεχνική, παρόλο που μπορεί να θεωρώ ότι το έργο είχε «κλείσει». Άμα πούμε τότε ότι το έργο σας είναι το αποτέλεσμα όλων αυτών των ενεργειών, το σκίτσο σας συμβάλλει στην κάθε μετατροπή ή αλλαγή που κάνετε; Π.Μ.: Βέβαια. Μέσα από τα πολλαπλά σκίτσα πάνω στο έργο, είναι σαν να κρατάω το κάθε κομμάτι «ανοιχτό» προς επεξεργασία, κατά την διάρκεια που δημιουργώ. Η διαδικασία αυτή των πολλαπλών σκίτσων τελειώνει μαζί με το πέρας του έργου. Όμως η ανάλυση αυτή γίνεται μετέπειτα. Δεν είναι συνειδητή. Γίνεται και κωδικοποιείται εκ των υστέρων. Η αστραπιαία και πρωτογενής αυτή κίνηση, που γίνεται κατά την διάρκεια της δουλειάς μου, είναι αυτή που έχει σχέση με το σκίτσο. Το άθροισμα τέτοιων ενεργειών είναι αυτό που βγάζει το αποτέλεσμα. Γιατί θα πείτε σε ένα καινούργιο μαθητή σας να σκιτσάρει; Π.Μ.: Πιστεύω ότι φτιάχνεις, πρέπει να προκύπτει μέσα από διαρκή εξάσκηση και προβληματισμό. Πρέπει να έχεις την δυνατότητα να ελέγχεις τη ζωγραφική και διανοητικά. Εκεί πιστεύω ότι βοηθάει το σκίτσο τους μαθητές μου. Θεωρείτε την μονοκονδυλιά ως σκίτσο; Κατά πόσο πιστεύετε ότι έχει δυναμική μια τέτοια τεχνική; Π.Μ.: Ναι, θα μπορούσε να είναι. Απλά έχει άλλη τεχνική, καθώς το εργαλείο δεν σηκώνεται από την επιφάνεια. Για έμενα δεν έχει καμία δυναμική. Είναι μια δεξιότητα που μπορεί να γίνει εύκολα και μανιέρα. Είναι ένας «αστικός μύθος» των εικαστικών, ότι η μονοκονδυλιά παρουσιάζει την ευχέρεια του καλλιτέχνη. Αφού θέτουμε το σκίτσο ως εργαλείο έκφρασης και σκέψης που βοηθάει στο να μετατρέψεις ή να φτιάξεις την οποιαδήποτε ενέργειά σου, μήπως η μονοκονδυλιά δεν μπορεί να θεωρηθεί σκίτσο; Π.Μ.: Γιατί να μην είναι όμως; Χωρίς να σηκώνεις την γραφίδα σου, τροποποιείς, σκέφτεσαι και πράττεις. Σκίτσο είναι και αυτό. Η μονοκονδυλιά είναι μία τεχνική, αλλά μπορείς να την στρατεύσεις στο σκίτσο. Απλώς διαβάζουμε την μονοκονδυλιά μετά το πέρας της ενέργειας.

170

Παρ άρτ ημα Έχουμε συνηθίσει να μελετάμε και να ορίζουμε ως μονοκονδυλιά μόνον ένα είδος της. Μονοκονδυλιές έχουν και τα μελανόμορφα και τα ερυθρόμορφα αγγεία. Πρέπει να ορίζουμε και να διαφοροποιούμε από το σύνολο το κάθε είδος «μονοκονδυλιάς» ανάλογα με τον καλλιτέχνη, ώστε να μπορούμε να την μελετήσουμε. Για παράδειγμα, τι είναι η μονοκονδυλιά για τον Πικάσο. Όλα όμως τα χαρακτηριστικά του σκίτσου μπορείς να τα κάνεις και με την τεχνική της μονοκονδυλιάς. Διαφοροποιείται μορφολογικά και όχι εννοιολογικά. Γιατί παροτρύνετε τους καινούργιους μαθητές σας να σκιτσάρουν; Άμα κάποιος δεν σκιτσάρει, τι ελλείψεις έχει; Π.Μ.: Ως δάσκαλος, προσπαθώ ο μαθητής από αρχή, να νιώσει οικεία με τα μορφοπλαστικά στοιχεία. Αρχικά, πιστεύουμε ότι η γραμμή είναι κάτι το επίσημο, που θα κριθούμε για αυτήν. Όμως, εγώ προσπαθώ να κάνω τον μαθητή μου να το αναιρέσει αυτό και να νιώσει ότι η γραμμή είναι κάτι δικό του, όπως και ο τόνος. Θέλουμε να δημιουργήσουμε οικειότητα με τα εργαλεία, γιατί αρχικά στρατεύουμε τα μορφοπλαστικά στοιχεία σε μια ορθότητα που δεν υπάρχει. Προσπαθώ να τον κάνω «σκιτσαδόρο», δηλαδή. Το σκίτσο είναι πολύ σημαντικό εργαλείο προκειμένου ο άλλος να «λυθεί». Είναι η συναισθηματική οικειότητα με τα μέσα, που μπορεί να διαβρώσει την επισημότητα που αναφέραμε. Όταν κάποιος θέλει να γίνει ζωγράφος, πρέπει να ζήσει μια ζωή ομότιμη με την φυσική, όπως είναι το παιδί που αρχικά μπουσουλάει και έπειτα περπατάει. Έτσι πρέπει να αντιμετωπίσει τα μέσα ο μαθητής, ως παιδί και σιγά σιγά να έρθει σε μια ωρίμανση. Προσπαθούμε, μέσα από το σκίτσο, να σπάσουμε τα στεγανά της επισημότητας, που υπάρχουν σε ένα έργο. Η ανεμελιά και η θεσμοθετημένη προχειρότητα του σκίτσου αποτελούν εργαλείο. Δεν σε κρίνει κάποιος γι’ αυτό. Η ελευθερία του σκίτσου είναι επιβεβλημένη κατάσταση, ώστε να σταματήσει ο αρχάριος να βλέπει τα πράγματα επίσημα. Καλή ζωγραφική γίνεται όταν είναι φυσική, που έχει μέσα και πρόχειρο και άτεχνο και ανέμελο και λόγιο στοιχείο. Εάν κάποιος σας ζητούσε να του σχεδιάζατε ένα σπίτι. Θα μπορούσατε να κάνετε αρχιτεκτονική, εφόσον έχετε την δυνατότητα να ζωγραφίσετε και να σχεδιάσετε αυτό που έχετε κάθε φορά στο μυαλό σας; Π.Μ.: Δεν θεωρώ ότι δεν θα μπορούσα. Πιστεύω πολύ στην εξειδίκευση. Θα μπορούσα να σχεδιάσω ένα σπίτι, αλλά μην έχοντας σπουδάσει και εξειδικευτεί πάνω στην αρχιτεκτονική, θα είχα απλά μια αρχική ευχέρεια σχεδίασης. Ένας, που έχει μια αίσθηση για τα πράγματα, το σχέδιο στην προκειμένη, μπορεί να έχει παντού μια αρχική εφαρμογή σε παρεμφερείς κλάδους. Αυτό όμως που δίνει τη ποιότητα και την συνέχεια είναι η εξειδίκευση. Επειδή αρχικά μπαίνεις και βρίσκεσαι σε ένα χώρο, δε σημαίνει ότι είσαι και κάτοχος της νομοτέλειας του χώρου αυτού. Πρέπει να μονάσεις, να εξασκηθείς πάνω σε ένα αντικείμενο, προκειμένου να αποκτήσεις την εξειδίκευση σε αυτό.

171

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Κάτι τελευταίο, πόσο σημαντικό πιστεύετε ότι είναι το σκίτσο στην ζωγραφική; Π.Μ.: Θα έλεγα ότι είναι όσο σημαντική είναι και η ζωγραφική. Είναι κομμάτι της, δεν πιστεύω ότι πρέπει να τα διαχωρίζουμε. Το σκίτσο είναι ισοδύναμο της ζωγραφικής, είναι το ίδιο πράγμα. Εμείς κάνουμε μια εγκεφαλική τομή, όπως για παράδειγμα τα σύνορα στα κράτη. Εμείς διαχωρίζουμε και βάζουμε όρια ανάμεσα στις χώρες, αυτό όμως δεν αφορά και δεν επηρεάζει τα δέντρα. Είναι σύμβαση ο διαχωρισμός αυτός. Κάποιες στιγμές, η ίδια η ζωγραφική τείνει να μπει σε αυτό που λέμε εμείς σκίτσο και το ίδιο το σκίτσο μπαίνει σε αυτό που λέμε εμείς επίσημα ζωγραφική. Απλώς, αυτό που διακρίνει το σκίτσο είναι η θεσμοθετημένη προχειρότητα και η συναισθηματική ελευθερία. Αν θέλουμε να κάνουμε ένα διαχωρισμό, θα λέγαμε ότι το σκίτσο αφορά το πιο συναισθηματικό κομμάτι του εαυτού μας, ενώ η ζωγραφική το πιο λογικό. Γι’ αυτό μέσα από το σκίτσο είναι πολύ πιο εύκολα αναγνώσιμη η προσωπικότητα του κάθε ζωγράφου.

172

Παρ άρτ ημα

173

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

174

Παρ άρτ ημα Πέτρος Ζερβός, Σκιτσογράφος διπλωματούχος αρχιτέκτονας μηχανικός του ΕΜΠ

Αρχικά στην συγκεκριμένη συνέντευξη, έγινε αντιστροφή στους ρόλους, καθώς ο καλλιτέχνης πραγματοποίησε μία σειρά από ερωτήσεις, προκειμένου να κατανοήσει τον τρόπο σκέψης μας πάνω στο θέμα και στη συνέχεια να παραθέσει τις απόψεις του. Αντιστροφή ρόλων Π.Ζ: Σκίτσο έχουμε στην αρχιτεκτονική, στις γελοιογραφίες, στα κόμικς, στην ζωγραφική. Ακόμα και ένας μουσικός σκιτσάρει, απλώς χρησιμοποιεί άλλη γλώσσα. Αναφερόμαστε στο σκίτσο, ως προκαταρκτικό στάδιο ενός τελικού έργου τέχνης και ως πηγή έμπνευσης; Το σκαρίφημα τι είναι; Στην ουσία ένα σκίτσο δεν είναι και μια πρώτη ιδέα – κάτοψη; Πρέπει να ορίσουμε ένα πλαίσιο για το σκίτσο, σε τι αποσκοπεί; Είναι το στάδιο της έμπνευσης; Είναι το πρωταρχικό της δημιουργίας που προσδιορίζει τις πρώτες ιδέες για ένα τελικό έργο τέχνης; Τι θεωρείτε εσείς σκίτσο; Το σκίτσο είναι μια διαδικασία προς την έμπνευση, μια αυθόρμητη κίνηση. Η δημιουργία γερών θεμελίων βασίζεται στο σκίτσο. Η συνεχόμενη τριβή και ενασχόληση με το σκίτσο, οδηγεί και δημιουργεί έργα αυθόρμητα, πηγαία και αβίαστα. Λύνει τόσο το χέρι, όσο και την σκέψη. Αποτελεί ένα απαραίτητο στάδιο για κάθε καλλιτεχνική μορφή έκφρασης. Είναι ανάγκη. Π.Ζ: Θεωρούμε σκίτσο τα σχέδια που κάνουμε αφηρημένοι σε ένα πακέτο με τσιγάρα; Ναι μπορούν να θεωρηθούν σκίτσο. Π.Ζ.: Αυτά που κάνει ένα παιδί όταν ξεκινάει να ζωγραφίζει, περιλαμβάνονται στην έννοια του «σκίτσου»; Τα παιδιά έχουν διαφορετική αντίληψη, γι’ αυτό και ζωγραφίζουν με πιο πρωτογενείς κινήσεις. Ως ενήλικες, λόγω της διαφορετικής αντιληπτικής ικανότητάς μας, πολλές φορές κρίνουμε τις «ζωγραφιές» αυτές ως σκίτσα. Η αυθόρμητη έκφραση των παιδιών, με τη ζωγραφική, έρχεται σε αντίθεση με την πολυπλοκότητα των σκέψεων τους, γεγονός που προκαλεί το έντονο ενδιαφέρον για μελέτη. Π.Ζ.: Είναι λίγο παγίδα η λέξη σκίτσο. Μπορεί να οριστεί εναλλακτικά ως σκαρίφημα και προσχέδιο. Στο χώρο της γελοιογραφίας σκίτσο όμως, καλούμε το τελικό αποτέλεσμα. Για αυτό, και αυτόν που το κάνει, τον ονομάζουμε σκιτσογράφο. Το τελικό σχέδιο, που θα παρουσιαστεί στην έντυπη μορφή, είναι σκίτσο.

175

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Συνέντευξη Πέτρου Ζερβού σε Παλαιοθόδωρο Νίκο, Κοτσαηλίδη Εύα. Αναφέρετε ως τελικό αποτέλεσμα το σκίτσο, ενώ αρχίσαμε λέγοντας ότι είναι μια αρχική, αυθόρμητη κίνηση. Πείτε μας λίγο την διαδικασία από το αρχικό μέχρι το τελικό στάδιο. Πώς δουλεύτε; Π.Ζ.: Η διαδικασία για να κάνω μια γελοιογραφία, είναι καταρχήν να σκεφτώ μια ιδέα. Χρησιμοποιώ ριζόχαρτα, όπου κάνω διάφορα πρόχειρα και αυθόρμητα σκίτσα, προσπαθώντας να εμπνευστώ. Καμιά φορά μάλιστα, κρατάω αυτά τα πρώτα σκίτσα, προκειμένου να διατηρήσω το στοιχείο του αυθορμητισμού. Μετά την εύρεση της ιδέας και τον προσδιορισμό του στησίματος, περνάω στο επόμενο στάδιο, όπου αρχίζει η τακτοποίηση, ο έλεγχος και το «καθάρισμα» του σκίτσου, ώστε να προωθηθεί στον αναγνώστη. Είναι σαν να επιβάλλεστε στο σχέδιο και το σχέδιο να επιβάλλεται σε εσάς. Θεωρείτε ότι υπάρχει αμφίδρομη επικοινωνία; Π.Ζ.: Ναι υπάρχει. Η αρχική διαδικασία, που είναι αυθόρμητη και προσωπική. Μετέπειτα, πρέπει να μεταπλαστεί και να διαμορφωθεί στο τελικό σκίτσο, προκειμένου να είναι καθαρό και λειτουργικό. Μελανώνεται, σκανάρεται και χρωματίζεται. Παλιά, χρωμάτιζα τα σκίτσα μου στο χέρι, πλέον πραγματοποιώ αυτή την διαδικασία μέσω του υπολογιστή. Πως σας φαίνεται η διαφορετική επαφή με την εικόνα, μέσω της επεξεργασίας της στον υπολογιστή; Π.Ζ.: Χρησιμοποιώ τον υπολογιστή ως ένα εργαλείο. Δεν το θεωρώ περιοριστικό, καθώς το στοιχείο του αυθορμητισμού, διατηρείται από την αρχική επεξεργασία στο χέρι. Σε αντίθεση με άλλους σκιτσογράφους, που δουλεύουν εξαρχής σε υπολογιστή, ψάχνω και αποτυπώνω την ιδέα μου σε ριζόχαρτα, με την παραπάνω διαδικασία. Στο τέλος, στέλνω το τελικό αποτέλεσμα ηλεκτρονικά. Η παραμόρφωση και η υπερβολή, που χαρακτηρίζουν τις γελοιογραφίες σας, αποτελούν αυθόρμητες ενέργειε, την ώρα που σκιτσάρετε; Π.Ζ: Ναι. Σκέφτεσαι μόνο την σύνθεση, τον τρόπο και το νόημα αυτού που θέλεις να αποδώσεις.

176

Παρ άρτ ημα Τι είναι αυτό που σας έκανε να αφήσετε τον κλάδο της αρχιτεκτονικής και να μπείτε ξεκάθαρα στον κλάδο του σκίτσου; Γιατί σκίτσο και όχι ζωγραφική; Διαπιστώσαμε ότι στις καρικατούρες σας υπάρχει ισχυρό υπόβαθρο ζωγραφικής. Π.Ζ.: Μου έχουν ξανακάνει αυτή την ερώτηση. Σκίτσαρα κατά την εφηβική μου ηλικία. Κάποια στιγμή, ενώ σπούδαζα αφοσιώθηκα περισσότερο στην αρχιτεκτονική, παρόλο που παράλληλα έκανα σκίτσα για περιοδικά. Μετά το τέλος των σπουδών μου, ασχολήθηκα με την αρχιτεκτονική σε πρακτικό επίπεδο, δουλεύοντας σε γραφεία και συμμετέχοντας σε διαγωνισμούς. Σχεδίαζα κυρίως προοπτικά σχέδια στο χέρι, αφού δεν είχαν αναπτυχθεί, εκείνη την περίοδο, τα προγράμματα σχεδίασης μέσω υπολογιστή. Δεν εγκατέλειψα ποτέ το σατιρικό σκίτσο. Η αφορμή για να επανέλθω, ήταν όταν κυκλοφόρησε το περιοδικό «9» της Ελευθεροτυπίας. Η αρχιτεκτονική, με βοήθησε στην διαδικασία οργάνωσης της σκέψης μου. Απέκτησα την αίσθηση του χώρου, στοιχείο που με διευκόλυνε στο να αποδίδω τον περιβάλλοντα χώρο και να εντάσσω τις φιγούρες μου σε αυτόν. Πιστεύω, ότι η αρχιτεκτονική θέτει γερές βάσεις και ανοίγει πολλαπλά γνωστικά πεδία. Δεν έχει τη δυνατότητα να κάνεις όλα τα πράγματα στην ζωή. Δεν με ενδιέφερε η αρχιτεκτονική με τον τρόπο που πραγματοποιείται στην Ελλάδα και γι’ αυτό επικεντρώθηκα στον τομέα της σκιτσογραφίας. Γιατί δεν ασχοληθήκατε και με την ζωγραφική; Γιατί επιλέξατε την σκιτσογραφία ενώ τα έργα σας αποδίδουν ακαδημαϊκές γνώσεις; Π.Ζ.: Η ζωγραφική διαφέρει από το σκίτσο. Το σκίτσο, στην περίπτωση της γελοιογραφίας και των κόμικς, είναι συνυφασμένο με την αφήγηση. Είναι ένα αστείο, ένας πολιτικός σχολιασμός, η αφήγηση μιας ιστορίας. Η ζωγραφική, ενώ μεταφέρει έννοιες και νοήματα, δεν είναι συνυφασμένη με την μετάδοση ενός άμεσου μηνύματος. Τα σκίτσα και τα κόμικς είναι συνδεδεμένα με τον έντυπο τύπο. Ο αναγνώστης βλέπει το έντυπο και γελάει, σκέφτεται, προβληματίζεται, διαβάζει μια ιστορία. Διαφορετικά παρατηρείς έναν πίνακα ζωγραφικής, από ένα σκίτσο. Επέλεξα την σκιτσογραφία, γιατί με ενδιέφερε, μέσω της δουλειάς μου, να θίξω άμεσα κάποια ζητήματα. Πέραν του να θίξετε μέσω της γελοιογραφίας σας, μια κοινωνική ή πολιτική επικαιρότητα, τι θέλετε να ενεργοποιήσετε στον αναγνώστη με αυτή την δραστηριότητα σας; Π.Ζ.: Με ενδιαφέρει ο αναγνώστης να σκεφτεί. Το σκίτσο είναι ένα σχόλιο, μέσω μιας εικόνας και ενός κειμένου, στοιχείο που δεν συνδυάζεται στις άλλες τέχνες. Είναι ένα είδος κινηματογράφου, χωρίς να είναι κινηματογράφος, λίγο ζωγραφική, χωρίς να είναι ζωγραφική, άρθρο εφημερίδας και κείμενο χωρίς να είναι αυτό. Είναι ένα αμφίπακτο πράγμα. Τα ερεθίσματα είναι πιο άμεσα. Τα θέματα αφορούν την επικαιρότητα ή ζητήματα πιο διαχρονικά, όπως η μόλυνση του πλανήτη ή πρόσφατα το προσφυγικό. Ένα σκίτσο, που σχετίζεται με την επικαιρότητα, είναι εφήμερο, αφού αφορά την τρέχουσα πραγματικότητα. Σε αντίθεση, ένα σκίτσο, που αναφέρεται σε πιο διαχρονικά ζητήματα, έχει μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.

177

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Φροντίζετε να είστε πάντα ενήμερος σε θέματα που αφορούν την επικαιρότητα; Π.Ζ.: Ναι, όσο μπορώ. Εφόσον εργάζομαι σε μία εφημερίδα, πρέπει να έχω μία αίσθηση της πραγματικότητας. Επιλέγω να θίγω θέματα, που με εντυπωσιάζουν και φτιάχνω την γελοιογραφία, όντας πάντα συγκρατημένος και εντός της επικαιρότητας. Υπάρχουν διαγωνισμοί σκιτσογραφίας που γίνονται στο εξωτερικό, με διαχρονικά θέματα ή γενικού περιεχομένου, όπως για παράδειγμα «οι πόλεις λαβύρινθοι». Δεν σχετίζονται με την επικαιρότητα, αλλά με την προσωπική αντίληψη και κριτική. Πολλά από τα σκίτσα αυτά, μπορούμε να πούμε ότι συγγενεύουν και με την ζωγραφική, καθώς αγγίζουν μια καλλιτεχνική αρτιότητα ανάλογη ενός ζωγραφικού πίνακα. Ένα σκιτσογράφο, δημιουργό κόμικς που προτιμάμε είναι ο Hugo Pratt, καθώς οι φιγούρες και ο τρόπος που έχει απομονώσει και απεικονίσει τον κεντρικό του χαρακτήρα προκύπτει μέσα από το ίδιο του το «εγώ». Τι πιστεύετε εσείς; Έχετε κάνει εσείς κόμικς; Π.Ζ.: Ναι, είναι ένας από τους κλασσικούς δημιουργούς ως προς την ποιότητα και τη ζωγραφική του. Όλος ο φανταστικός κόσμος που απεικονίζει, σε αγγίζει συναισθηματικά. Είναι ένας αφηγητής, που δημιούργησε ένα κόσμο που θέλεις να «μπεις» μέσα και να ταυτιστείς. Στα κόμικς, είναι σημαντικό να μπορείς να αφηγηθείς μία ιστορία σε μήκος και να διαχειρίζεσαι την χρονολογική σειρά των γεγονότων, μέσα από το σκίτσο σου. Έχουν δημοσιευθεί κόμικς, που συμμετείχα, την δεκαετία του ’70 – ’80, στο περιοδικό «Βαβέλ» και αργότερα κόμικς πιο μικρού μήκους, μονοσέλιδα, δισέλιδα, σε διάφορα έντυπα. Παρατηρούμε ότι τα κόμικς έχουν έντονο το στοιχείο της πόλης στην εικονογράφηση τους. Τι γνώμη έχετε για αυτό; Π.Ζ.: Όλα τα σκιτσογραφικά είδη επηρεάζονται έντονα από το αστικό τοπίο και την πόλη, καθώς αποτελούν «αστικές» τέχνες. Είναι συνυφασμένα με την έννοια της πόλης, τους κατοίκους και το τοπίο. Ακόμα και το ίδιο το αστικό τοπίο μπορεί να είναι πρωταγωνιστής σε ένα κόμικς. Για παράδειγμα ο Hugo Pratt, που αναφέρατε, δίνει μεγάλη σημασία στην πόλη, ως στοιχείο. Ο François Schuiten επίσης, χρησιμοποιεί, στα κόμικς του, τις πόλεις ως «πρωταγωνιστές», γεγονός για το οποίο είναι και ιδιαίτερα αναγνωρίσιμος. Η διαδικασία για να φτάσει ένα κόμικς στο τελικό αποτέλεσμα, που βλέπουμε και διαβάζουμε εμείς ως αναγνώστες, είναι ανάλογη της γελοιογραφίας; Π.Ζ.: Πάντα υπάρχουν αναλογίες. Στην ουσία, στα κόμικς, αντί για ιδέα μιλάμε για σενάριο. Γι’ αυτό συγγενεύει και με μία κινηματογραφική ταινία. Ξεκινάς πρώτα με το σενάριο, το στήνεις, το ολοκληρώνεις. Στην συνέχεια, βρίσκεις τους χαρακτήρες και τους χώρους. Σε κάθε στάδιο μεσολαβεί και πάλι η διαδικασία του σκίτσου.

178

Παρ άρτ ημα Συνήθως, ο τρόπος που δουλεύονται περιλαμβάνει το στήσιμο σελίδας- σελίδας, σε ραφ σχέδιο, αυτό που λέμε storyboard (αναγκαίο κομμάτι ως είδος σκίτσου για το ψάξιμο μιας ολόκληρης ταινίας, παρόλο που μερικοί το παρακάμπτουν). Μεσολαβεί αυτό το στάδιο του storyboard, όπου δημιουργείς και ψάχνεις σχεδιαστικά το κόμικς. Έπειτα, το καθαρίζεις, μέσα από την διαδικασία του ντεκουπάζ, που περιλαμβάνει τον τρόπο εμφάνισης της κάθε σελίδας, την ανάλυσή της σε καρέ και άλλα. Ανάλογη είναι η διαδικασία μελανώματος, χρωματισμού. Στο εξωτερικό, τα πράγματα είναι πιο εξειδικευμένα. Άλλος γράφει το σενάριο, άλλος το storyboard, άλλος κάνει το μελάνι, το χρώμα. Υπάρχει μεγάλη αγορά εκεί, οπότε αναγκαστικά, πρέπει το κάθε στάδιο να εξειδικευτεί. Στην Ελλάδα, δεν υπάρχει αγορά, το πολύ να πουληθούν χίλια αντίτυπα. Μπαίνεις στη διαδικασία να κάνεις πολύ κόπο, χωρίς να είναι σίγουρο το αποτέλεσμα. Υπάρχουν και εξαιρέσεις βέβαια, όπως οι εικονογραφημένες λωρίδες του Αρκά, που παρουσιάζουν μεγάλη επιτυχία. Γενικά όμως, η ελληνική αγορά είναι πολύ μικρή και επηρεάζει τη δημιουργία και την ενασχόληση με αυτό το είδος σκίτσου. Πλέον, μέσω του ίντερνετ είναι εφικτό να δειγματίζεις σε μεγαλύτερο βαθμό την δουλειά σου, στέλνοντάς την σε εκδοτικούς οίκους ( Γαλλία, Αμερική). Πότε κρίνετε ότι μια γελοιογραφία σας έχει τελειώσει; Π.Ζ.: Καταρχήν, υπάρχει ένα deadline. Η ιδέα είναι το βασικό στοιχείο της γελοιογραφίας, σε αντίθεση με τα επιμέρους στάδια επεξεργασίας, που είναι πιο διεκπεραιωτικά. Λόγω της εμπειρίας μου, έχω κωδικοποιήσει τους κανόνες του σκίτσου, ώστε να είναι ευανάγνωστο. Οι κανόνες αυτοί, αφορούν κυρίως στο να εστιάσει ο αναγνώστης στο θέμα που θίγεις, να είναι η λεζάντα, λακωνική και ουσιώδης, το σκίτσο να μην είναι φλύαρο, αλλά ευκρινώς σχεδιασμένο, ώστε να μεταδώσει με σαφήνεια ένα μήνυμα και να μην έχει αμφισημία. Πρέπει να υπολογίζεις τον χρόνο, που διαθέτει ο αναγνώστης. Διαφορετικό χρόνο διαθέτει σε ένα κόμικς, από ένα πίνακα ζωγραφικής ή μια γελοιογραφία. Η γελοιογραφία απαιτεί λιγότερο χρόνο ανάγνωσης, από οποιοδήποτε άλλο έντυπο ή ηλεκτρονικό μέσο, δηλαδή ο αναγνώστης της «ρίχνει μια ματιά». Σκοπός είναι να καταφέρεις να του αποσπάσεις την προσοχή, ειδάλλως η γελοιογραφία δεν έχει πετύχει. Σε αντίθεση με ένα κόμικς, όπου αφιερώνει περισσότερο χρόνο, καθώς το ανοίγει και το παρατηρεί. Η γελοιογραφία είναι εφήμερη, διαρκεί όσο και η εφημερίδα. Πρέπει και στο χρόνο της, και στην ιδέα και στο σκίτσο να είναι άμεση, ώστε να το καταλάβει ο θεατής.

179

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική . Έχετε επηρεαστεί από άλλους καλλιτέχνες; Π.Ζ.: Έχω επηρεαστεί από σκιτσογράφους και ζωγράφους. Είναι σημαντικές οι επιρροές, γιατί αναπτύσσεις μια παιδεία. Και ο Le Corbusier, ήταν και πολύ καλός ζωγράφος. Ακόμα επηρεάζομαι, παρόλο που έχω κατασταλάξει στην γραφή μου. Έχω επηρεαστεί από τον Moebius, από την σχολή σκίτσου της δεκαετίας του ’70, από τον Αστερίξ και τον Οβελίξ, που διάβαζα μικρός, από την τηλεόραση και την αισθητική των κινούμενων σχεδίων. Θεωρώ ότι, ως καλλιτέχνης οφείλεις να είσαι ανοιχτός, προκειμένου να ανανεώνεσαι. Ζωγράφοι κυρίως, μου αρέσουν αυτοί που έχουν πιο εξπρεσιονιστική αντίληψη, πάνω στο χρώμα και στην εικόνα. Πράγμα, το οποίο προσπαθώ να συνδυάζω με την γλυπτική και λίγο «διεστραμμένη» φόρμα που εφαρμόζω στις καρικατούρες μου. Έμαθα μόνος μου να σχεδιάζω, με ότι λάθη συνεπάγονται από αυτό. Ασυνείδητα, λόγω της αρχιτεκτονικής, πολλές φορές έθετα φραγμούς στην δουλειά μου. Η αρχιτεκτονική τετραγωνίζει, ως ένα βαθμό, την λογική. Τώρα με την γελοιογραφία, προσπαθώ να σπάσω αυτόν τον ψυχαναγκασμό. Έχοντας την ελευθερία να δημιουργήσω ότι έχω στο μυαλό μου, έρχομαι συνεχώς αντιμέτωπος με τον τρόπο που πρέπει να αναπαριστώ την πραγματικότητα. Πολλές φορές οι καρικατούρες που φτιάχνω, ενώ στο μυαλό μου είναι υπερβολικές, στο λευκό του χαρτιού περιορίζομαι σχεδιαστικά. Για μένα, η καρικατούρα είναι ένα πορτραίτο, που θέλω να έχει ένα «πείραγμα». Ωστόσο όμως κυριαρχεί το ορθολογιστικό στοιχείο, εις βάρος της φαντασίας μου. Σε εκείνες τις περιπτώσεις, θεωρώ ότι είναι απαραίτητες οι αναφορές, καθώς με «απεγκλωβίζουν» και με «αναβαπτίζουν» από τα σχεδιαστικά αδιέξοδα. Γιατί ασχοληθήκατε με την καρικατούρα; Τι είναι αυτό που σας αρέσει σε αυτή την παραμόρφωση; Γιατί θέλετε να παραποιείτε την πραγματικότητα; Π.Ζ.: Είναι μια εσωτερική τάση. Δεν με ενδιαφέρει να προσεγγίσω το πορτραίτο ως μια απλή εικονογράφηση. Κάνω βέβαια εικονογράφηση για έντυπα, αλλά για βιοποριστικούς λόγους. Την καρικατούρα και τις ανθρώπινες φιγούρες, μου αρέσει να τα παραμορφώνω, να τα «φτάνω στα άκρα». Το κάθε πρόσωπο που απεικονίζω, έχει μια πρόκληση σε κάποια χαρακτηριστικά του. Υπάρχουν και δύσκολα πρόσωπα, όπως είναι τα γυναικεία, γιατί και η τελική απεικόνιση πρέπει να παρουσιάζεται όμορφη και αρμονική. Υπάρχουν βέβαια και πρόσωπα, που είναι από μόνα τους μια καρικατούρα. Αυτά, είναι η χαρά του σκιτσογράφου. Η παραμόρφωση γίνεται ασυνείδητα στο μυαλό μου, όταν βλέπω ένα πρόσωπο. Βλέπετε και ασχολείστε με τα κινούμενα σχέδια; Π.Ζ.: Έχω ασχοληθεί, ως ένα βαθμό, με το κινούμενο σχέδιο. Στα τρισδιάστατα animation, το στοιχείο που μου κέντρισε το ενδιαφέρον ήταν η αναπαράσταση πολλών στοιχείων σε πρόπλασμα, προκειμένου να καταλήξουν στην τελική ιδέα.

180

Παρ άρτ ημα

Πολλές φορές συναντάμε κόμικς που έχουν στηθεί πριν ή και μετά από μια ταινία, όπως το V for Vendetta για παράδειγμα. Έχετε σκεφτεί να σκηνοθετήσετε μέσω του σκίτσου σας μια ταινία; Για παράδειγμα του Γιάννη Οικονομίδη, μετά από την συνεργασία σας μαζί του; Π.Ζ.: Είχα ασχοληθεί με το storyboard, όταν σκίτσαρα κινούμενα σχέδια. Ο Γιάννης Οικονομίδης, ως σκηνοθέτης, δεν δουλεύει με την τεχνική του storyboard. Οι λήψεις του είναι πιο στατικές, γι’ αυτό και δεν χρειάζεται να τις απεικονίζει λεπτομερώς σε χαρτί, αλλά τις φαντάζεται και τις στήνει στο μυαλό του. Έπειτα σχηματίζει μια σχεδιαγραμματική κάτοψη, για κάθε σεκάνςσκηνή και σημειώνει τις θέσεις των ηθοποιών και της κάμερας. Γνωρίστηκα με τον Γιάννη τον Οικονομίδη, προκειμένου να εφαρμόσω σε κόμικς την ταινία του «το Σπιρτόκουτο», παρόλο που αυτό το εγχείρημα δεν πραγματοποιήθηκε, καθώς είναι μια δύσκολη διαδικασία. Η μία εκδοχή για να παράγεις το ανάλογο κόμικς είναι να αποστασιοποιηθείς από την υπάρχουσα ταινία. Στην Ιαπωνία, που η βιομηχανία είναι τεράστια, πολλά animation μετατρέπονται σε κόμικς και το αντίστροφο. Στον αμερικάνικο κινηματογράφο, πολλές φορές φτιάχνονται τα καρέ που δημιουργήθηκαν στα πλαίσια μιας ταινίας, σε κόμικς. Παράδειγμα, είναι το storyboard της ταινίας Μπατμαν, που εικονογραφήθηκε σε κόμικς, μετά το τέλος της ταινίας. Πρόκληση σε όλη αυτή τη διαδικασία δημιουργίας, είναι να «παρερμηνεύσεις» το σενάριο, βάζοντας το προσωπικό σου στοιχείο. Ωραίο κόμικς που με συγκίνησε, παρόλο που αρχικά το διάβασα με καχυποψία, είναι το «Ρεμπέτικο», που παρόλο που δημιουργήθηκε από Γάλλο σκιτσογράφο, αναπαριστά με ευαισθησία το πνεύμα του ρεμπέτη, χωρίς να παραποιεί το ελληνικό στοιχείο. Στην διαφήμιση η διαδικασία του storyboard είναι ανάλογη με αυτή του σκηνοθετικού σκίτσου; Π.Ζ.: Όχι ακριβώς. Εδώ το storyboard απευθύνεται στον πελάτη και στην προώθηση του προϊόντος. Επομένως οι απαιτήσεις και η λογική της δημιουργίας αλλάζουν. Την συγκεκριμένη περίπτωση την αντιμετωπίζεις, σκεπτόμενος με όρους διαφήμισης και προώθησης, ενώ την άλλη με πιο καλλιτεχνικούς όρους. Στην πραγματικότητα, ενώ παραμένει η ίδια διαδικασία κατά τη δημιουργία, διαφοροποιείται το περιεχόμενο και το υπόβαθρό της. Στόχος της διαφήμισης είναι να συνεννοηθεί ο πελάτης με τον παραγωγό, για τον τρόπο απεικόνισης του προϊόντος, καθώς και η άμεση και εύκολη επικοινωνία των συνεργατών κατά την διάρκεια της λήψης.

181

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Τι είναι για εσάς το σκίτσο; Πως συμβάλλει στην καθημερινότητά σας; Αν αύριο σας λέγανε ότι δεν θα σκιτσάρετε ξανά, ποια θα ήταν η αντίδρασή σας; Π.Ζ.: Πάρα πολλά, από αυτά που σκιτσάρω, δεν θα πραγματοποιούνταν αν δεν υπήρχαν τα έντυπα. Ο έντυπος τύπος αποτελεί ένα κίνητρο, προκειμένου να δημιουργώ. Άμα μου εξασφάλιζαν ένα τρόπο βιοπορισμού χωρίς το σκίτσο, θα έλεγα, μιλώντας εκ του ασφαλούς, ως ενεργός σκιτσογράφος, ότι δεν θα είχα κάποια ακραία αντίδραση. Πιστεύω ότι, όταν κάποιος σκιτσάρει και διαθέτει μία αυξημένη ικανότητα σε αυτό το είδος σχεδίασης, του δημιουργείται μία ασυνείδητη ανάγκη για συνεχή ενασχόληση με το σκίτσο. Σε άλλους είναι ζωτική και υπαρξιακή σε άλλους όχι. Θα μπορούσα να ομολογήσω ότι ανήκω στη δεύτερη κατηγορία, παρόλο που κρίνω, ότι ο τρόπος, με τον οποίο δουλεύω το σκίτσο, ταιριάζει με την ψυχοσύνθεση μου. Βέβαια, η χαρά και το συναίσθημα που προσλαμβάνεις από την πορεία της δημιουργίας και το τελικό αποτέλεσμα είναι σπάνιο και απροσμέτρητο, καθώς έχεις αφιερώσει χρόνο και μόχθο, καθ’ όλη την διαδικασία.

182

Παρ άρτ ημα

183

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

184

Παρ άρτ ημα

Μιχάλης Κουντούρης, Σκιτσογράφος, γελοιογράφος Θεωρούμε ότι είναι σημαντικό να παρατηρεί κάποιος στοιχεία που του αρέσουν. Πιστεύετε ότι είναι εξίσου σημαντικό να βασίζεται σε επιρροές από άλλους καλλιτέχνες; Μ.Κ.: Σε κάποιες αντίστοιχες κουβέντες, συνεντεύξεις, προσπάθησα να δώσω ένα δικό μου ορισμό για τη γελοιογραφία και για τον τρόπο που σκέφτομαι και λειτουργώ. Ας φανταστούμε λοιπόν ότι φορτώνεις στον υπολογιστή ένα πρόγραμμα. Οι επιρροές που παίρνουμε, καθώς παρατηρούμε και ανατρέχουμε σε άλλους καλλιτέχνες, αντιστοιχούν σαν να φορτώνουμε τον υπολογιστή με data. Φορτώνεις, φορτώνεις και κάποια στιγμή το πρόγραμμα επεξεργάζεται τα στοιχεία που του δίνεις και σου βγάζει την «γελοιογραφία». Δηλαδή παρατηρείς μια ιδέα, για παράδειγμα από τον Nicolas de Crécy και βλέποντας τις παραμορφώσεις στα σχέδιά του, αποκτάς μια εικόνα. Στη συνέχεια η εικόνα αυτή βγαίνει από μόνη της στις δημιουργίες σου. Αυτά τα data λοιπόν, έχουν να κάνουν με εικόνες, με ιδέες, με τα πάντα. Ας πάρουμε για παράδειγμα το σκίτσο που είχα κάνει με τους δεινόσαυρους και την κάλπη. Πρέπει καταρχήν να σχεδιάσεις δεινόσαυρους. Το σκίτσο είναι μια γρήγορη ζωγραφιά, η οποία πίσω της κρύβει πολύ δουλειά. Δεν είναι μια παιδική πρώτη γκραβούρα. Για να φτάσεις να απλοποιείς το δεινόσαυρο πρέπει να τον επεξεργαστείς, να κάνεις κάποια προσχέδια ώστε να τον μεταφέρεις σκηνοθετικά και εκτελεστικά στο δικό σου το ύφος. Να υπηρετήσεις το στυλ που έχεις επιλέξει. Αυτό όσον αναφορά το σκίτσο. Για να φτάσεις στο σημείο να κάνεις μια πολύ γρήγορη, απλή φιγούρα πρέπει να αφιερώσεις πολύ χρόνο. Ο δεινόσαυρος εδώ, δεν είναι κάτι που συναντάμε συχνά σε μια γελοιογραφία, σε ένα σκίτσο. Οι ανθρώπινες φιγούρες, για παράδειγμα, είναι πιο συχνές, γι’ αυτό και κάποια στιγμή αποκτάς την δικιά σου μανιέρα, το δικό σου στυλ. Όταν θέλεις να εντάξεις μέσα στην εικόνα κάτι που δεν έχεις ξανακάνει, εκεί πρέπει να το δουλέψεις λίγο περισσότερο. Δηλαδή, να κάνεις το δεινόσαυρο έτσι, ώστε να έχει το δικό σου ζωγραφικό χαρακτήρα και να μην «ξενίζει». Επομένως, απλοποιείς τα πράγματα μέσα από τη δουλειά. Σκεφτόμαστε όμως ταυτόχρονα ότι το σκίτσο είναι μια απλή γραμμή. Μ.Κ.: Είναι σαφώς. Ο Pratt όμως, μέχρι να φτάσει στο σημείο να κάνει αυτήν την απλή γραμμή, έχει δουλέψει πάρα πολύ. Σχεδίασε, στην «Mπαλάντα της αλμυρής θάλασσας», δύο γραμμές και ένα φτερό καρχαρία και αισθάνεσαι την υγρασία από τη θάλασσα τη στιγμή, που το βλέπεις. Είναι αποτέλεσμα εμπειρίας για να φτάσεις στο σημείο, να βγάλεις όλο αυτό που έχεις μέσα σου.

185

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική . Η γελοιογραφία έχει και ένα άλλο, αρκετά δύσκολο, χαρακτηριστικό. Το σενάριο. Είναι η «τέχνη του υπονοούμενου», δηλαδή κρύβει ένα μήνυμα, υπονοεί κάτι. Με αυτό το υπονοούμενο λειτουργεί η γελοιογραφία. Άμα δεν το έχει είναι μια σάτιρα, με λίγο πιο «μπρουτάλ» μορφή. Είναι, για παράδειγμα, η διαφορά στο πόσο θα γελάσεις σε ένα καλό αστείο, σε ένα κακό αστείο ή σε μία φάρσα. Τι ορισμό θα δίνατε για το σκίτσο στον τομέα της σκιτσογραφίας και των κόμικς; Ποια είναι η σχέση τους με τη ζωγραφική; Μ.Κ.: Ο ορισμός κάποιων πραγμάτων είναι από τα πιο δύσκολα στη φιλοσοφία μου. Το σκίτσο και στις δύο περιπτώσεις είναι ο απόλυτος «υπηρέτης» κάποιων πραγμάτων. Στα κόμικς, ο καλλιτέχνης εξυπηρετεί το σενάριο – ιστορία, χρησιμοποιώντας απλή, αλλά προσεγμένη γραφή, που όμως δεν παραπέμπει σε ζωγραφική. Ένα άλλο πράγμα είναι η δυνατότητα της ταχύτητας του σκίτσου. Αυτό διακρίνεται στη γραμμή των σκίτσων του Moebious ή του Schuiten. Τα σκίτσα δεν είναι όπως ένας πίνακας ζωγραφικής που πιθανόν δουλεύεται επί μήνες. Ο χρόνος είναι ένα κομμάτι που υπηρετεί το σκίτσο. Το κόμικς είναι αφήγημα και η αφήγηση αυτή θέλει έναν άλλο τρόπο για να υπηρετηθεί, όχι την ζωγραφική. Ο ζωγράφος μπορεί να εννοεί πολλά πράγματα στον ίδιον πίνακα. Ο σκιτσογράφος και κυρίως οι δημιουργοί κόμικς πρέπει να εκφράσουν πολλά πράγματα σε διάφορα καρέ, ώστε να υπάρξει το αφήγημα. Υπάρχουν δύο είδη γελοιογραφίας. Η γελοιογραφία με λεζάντα και αυτή που είναι μόνο εικόνα. Μπορεί να γίνει και συνδυασμός, δηλαδή η εικόνα να υπηρετεί τη λεζάντα και η λεζάντα, την εικόνα. Η χρήση της γελοιογραφίας είναι διαφορετική από αυτή της ζωγραφικής. Θα μπορούσε να είναι «εφαρμοσμένη» τέχνη. Η γελοιογραφία, ακόμα και η πιο πολύπλοκη, έχει μια απλή τεχνική, γίνεται για να είναι κατανοητή και δεν χρειάζεται να νιώσεις τη «μαγεία» της ζωγραφικής. Είναι απλό να τυπωθεί και να ανέβει στο διαδίκτυο. Στη ζωγραφική, πρέπει να επισκεφτείς μια γκαλερί, να δεις και να μελετήσεις έναν πίνακα. Είναι άλλο το μέγεθος και η τεχνική. Είναι πολλές οι διαφορές σε έναν πίνακα ζωγραφικής και ως εκ τούτου αδικείται εάν ανέβει στο διαδίκτυο. Η δυνατότητα αναπαραγωγής της γελοιογραφίας και των κόμικς, τα διαφοροποιεί από την ζωγραφική. Η ζωγραφική μπορεί να περιλαμβάνει το σκίτσο, το σκίτσο όμως τι περιλαμβάνει; Μ.Κ.: Δεν έχω ζωγραφίσει. Μπορώ να σας δώσω μια χιουμοριστή απάντηση, η οποία όμως είναι επί πραγματικού. Πριν μερικά χρόνια γνωρίσαμε έναν Άγγλο συνάδελφο, τον David Brown. O David είναι από τους καλύτερους πολιτικούς γελοιογράφους στο Ηνωμένο Βασίλειο. Οι γελοιογραφίες του είναι βασισμένες σε αντίστοιχους πίνακες ζωγραφικής - έχει εκδοθεί και ανάλογο βιβλίο με τα σκίτσα του και τον αντίστοιχο πίνακα από δίπλα, προκειμένου να το καταλαβαίνει ο αναγνώστης. ‘Όταν τελείωσε τη σχολή καλών τεχνών, επειδή ο χώρος όπου εργαζόταν ήταν πολύ μικρός, είχε σαν αποτέλεσμα να αρχίσει να δουλεύει με γελοιογραφίες, καθώς η διάστασή τους είναι μικρή, το πολύ Α3.

186

Παρ άρτ ημα

Η οικονομική στενότητα και η έλλειψη χώρου, τον ανέδειξαν σε έναν από τους καλύτερους γελοιογράφους. Δημιουργεί το έργο τέχνης, με ακουαρέλα ή με υδατόχρωμα, σε μικρή διάσταση. Ο μεγάλος πίνακας λοιπόν, γίνεται μικρός, είναι χιουμοριστικός και έχει πολιτικά υπονοούμενα. Είναι σκίτσο. Οι περισσότεροι πίνακες είναι φτιαγμένοι μέσα από σκίτσα. Αν στην ικανότητα να σκιτσάρεις δώσεις σενάριο και το σκίτσο σου είναι λίγο παραμορφωμένο χιουμοριστικό, τότε αυτόματα έχεις κερδίσει μια θέση στην γελοιογραφία. Αυτό είναι το σκίτσο. Αναφέρουμε ως σκαρίφημα το προσχέδιο, ενώ σκίτσο το τελικό αποτέλεσμα. Ποιές οι διαφορές τους αφού λεκτικά έχουν ίδια ερμηνεία; Γιατί το σκαρίφημα είναι πρόχειρο και το σκίτσο τελικό; Μ.Κ.: Το σκαρίφημα μπορεί να είναι το προσχέδιο ενός σκίτσου. Ο τρόπος για να στηθεί ένα σκίτσο. Άλλος δουλεύει με ριζόχαρτα, όπως εγώ, άλλος στον υπολογιστή με το Photoshop και τα «layers», άλλος με μολύβι, που στη συνέχεια το σβήνει. Μπορεί σε ένα σκαρίφημα, να μην καταλάβεις τίποτα. Το σκίτσο βασίζεται στο περίγραμμα. Το σκίτσο της γελοιογραφίας στηρίζεται στην ελευθερία της ιδέας, γι’ αυτό δεν υπάρχουν περιορισμοί. Το σουρεαλιστικό στοιχείο που διαθέτει, δίνει την δυνατότητα στον καλλιτέχνη να δημιουργεί πράγματα που δεν μπορεί να εφαρμόσει στη ζωγραφική. Το σκίτσο έχει ελευθερία, αλλά στηρίζεται σε βασικούς κανόνες σχεδίου. Τι σκέφτεται και τι προβληματισμούς έχει ένας άνθρωπος που παράγει καθημερινά σκίτσα; Μ.Κ.: Το πρώτο πράγμα που σκέφτεται κανείς είναι το μήνυμα, που θέλει να εκφράσει και να το σχεδιάσει με τέτοιο τρόπο, ώστε να το καταλάβει όσο το δυνατόν περισσότερος κόσμος. Η γελοιογραφία από μόνη της πρέπει να είναι «ξύπνια». Τυπώνεται και διαβάζεται ακριβώς όπως ένα κείμενο, από πάνω προς τα κάτω και από τα αριστερά προς τα δεξιά, είτε έχει, είτε δεν έχει λεζάντες. Ειδικά οι γελοιογραφίες χωρίς λόγια πρέπει να διαβάζονται κανονικά. Ποια είναι η σχέση του σκίτσου - γελοιογραφίας με τη ζωγραφική; Μ.Κ.: Η γελοιογραφία όταν τυπώνεται διαβάζεται ακριβώς όπως ένα κείμενο. Το σκίτσο βοηθάει το δημιουργό στη σύνθεση της γελοιογραφίας, ώστε να βρει μια γλώσσα να επικοινωνεί με τον πολύ κόσμο. Είναι μια τελείως διαφορετική γλώσσα από αυτή που χρησιμοποιεί ο ζωγράφος σε μία γκαλερί στον τοίχο. Είναι εύκολα κατανοητή και εκτελείται πιο γρήγορα, από ότι σε ένα ζωγραφικό πίνακα και ως εκ τούτου μπορεί εύκολα να κωδικοποιηθεί. Για να αντιληφθείς τη γλώσσα της γελοιογραφίας, δεν είναι απαραίτητο να είσαι γνώστης πολλών πραγμάτων. Για παράδειγμα, εάν μου δείξεις έναν πίνακα του Miro, δεν θα αντιληφθώ πιο είναι το πάνω και πιο το κάτω μέρος. Αυτό είναι πολυτέλεια της ζωγραφικής, είναι αυτό που λέμε πιο «βαριά» τέχνη. Απευθύνεται σε άλλο κοινό και έχει άλλη ανταπόκριση. Το σκίτσο είναι «καταδικασμένο» να επικοινωνεί με τον πολύ κόσμο. Δεν χρειάζεται να αναλώνεσαι σε στήσιμο, φωτοσκιάσεις και άλλα, τα οποία είναι βασικά στοιχεία της ζωγραφικής.

187

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική . Το σκίτσο είναι απλά η γραμμή ή συνοδεύει το νόημα – μήνυμα του έργου; Μ.Κ.: Μιλάμε πάλι για ταχύτητα αλλά με άλλους όρους. Θα χρησιμοποιήσω την κουβέντα μίας συναδέλφου, της Έφης Ξένου, που σχεδιάζει καρικατούρες στην εφημερίδα «Τα Νέα». Σε ένα αφιέρωμα για την γελοιογραφία ρωτήθηκε «πόσος χρόνος χρειάζεται για να κάνει ένα πρόσωπο». Απάντησε ότι οι γελοιογράφοι σπαταλούν περισσότερο χρόνο για να εμπνευστούν την ιδέα, από το να την εκτελέσουν. Μετά είναι πολύ πιο εύκολο να το υλοποιήσεις. Όσο πιο «λυμένο» είναι το χέρι κάποιου, για παράδειγμα του Γιάννη Ιωάννου, που είναι απόλυτα λιτός και σαφής, τόσο πιο γρήγορα εκτελείται η ιδέα. Προσωπικά στηρίζομαι περισσότερο στην εκτέλεση. Σπαταλώ λιγότερο χρόνο να βρω το concept, την ιδέα που συνοδεύει μια κατάσταση ή ένα πρόσωπο, αλλά χρειάζομαι πολύ περισσότερο χρόνο στο εκτελεστικό κομμάτι. Επειδή δουλεύω τα σκίτσα μου χωρίς λόγια, πρέπει να βρω και να στήσω την ιδέα, αλλά και να ανακαλύψω έναν «κώδικα – λεξικό», ώστε να επικοινωνώ με τον αναγνώστη. Το σκίτσο, στη περίπτωση αυτή, βοηθάει γιατί είναι γρήγορο και χωρίς πολύ επεξεργασία. Δεν είναι απαραίτητο κάποιος να είναι ειδικευμένος σε μία μορφή τέχνης, προκειμένου να το αντιληφθεί. Σαν μέσο είναι πιο κατανοητό. Θα θέλαμε να μας περιγράψετε την δική σας διαδικασία, από την αρχή που θα αρχίσετε να τραβάτε τις πρώτες γραμμές, έχοντας βρει την ιδέα, μέχρι το πέρας αυτής. Πώς αυτό που έχετε στη σκέψη σας αποτυπώνεται στο χαρτί; Πώς αυτή η ιδέα καταλήγει στο τελικό σκίτσο; Μ.Κ.: Αναφέραμε, όπως τα δεδομένα που φορτώνει κάποιος σε έναν υπολογιστή έτσι και στη δική μας περίπτωση παρατηρεί, παίρνει επιρροές και κάποια στιγμή έχοντας συγκεντρώσει το υλικό στο μυαλό του, έρχεται η έμπνευση. Έχει λοιπόν, την ιδέα και έπειτα περνά στην εκτέλεση, έχοντας υπόψη του το έντυπο ή τον χώρο που θα δημοσιευτεί. Κάνει τα σκαριφήματα, τα προσχέδια και το στήσιμο. Εγώ σχεδιάζω και σε ριζόχαρτο, ώστε να κρατάω ότι μου αρέσει και να το επεξεργάζομαι πάλι. Αυτό που με πιέζει είναι η ώρα, ο χρόνος παράδοσης του έργου. Υπάρχει ένας χρονικός περιορισμός, κάτι που δεν ισχύει στον ζωγράφο. Με διάφορες τεχνικές ο καλλιτέχνης ζουμάρει, το επεξεργάζεται και εάν δεν τον ικανοποιεί, το ξαναφτιάχνει από την αρχή. Μετά το στήσιμο περνάει στο μελάνωμα, το οποίο γίνεται με διάφορους τρόπους. Για παράδειγμα, ο Πέτρος Ζερβός γεμίζει τις γελοιογραφίες του με χρώμα, σε αντίθεση με εμένα, που θεωρώ ότι αφού στην εφημερίδα πρέπει να είσαι σαφής και γρήγορος, βάζω λιγότερο χρώμα και το χρησιμοποιώ για να «υπογραμμίσω» κάποια στοιχεία. Αν παρατηρήσετε το σκίτσο με τους δεινόσαυρους, παρόλο που είναι από τα πιο χρωματιστά μου, δεν έχει πολύ χρώμα. Έχω συνδυάσει την ώχρα με το κόκκινο και παίζω με κάποιες διαβαθμίσεις, προκειμένου να φέρω στοιχεία προς τα έξω ώστε να δώσω ένταση και βάθος.

188

Παρ άρτ ημα

Τι κάνει το σκίτσο τόσο σημαντικό σαν “εργαλείο”; Αναφερθήκατε πολύ έντονα στο γεγονός ότι βοηθάει κάποιον να γίνει αναγνωρίσιμος από τον τρόπο γραφής του, μέσω του σκίτσου και μόνο. Μ.Κ.: Κάθε καλλιτέχνης προσπαθεί να το βρει το προσωπικό του ύφος προκειμένου να αποκτήσει έναν κώδικα επικοινωνίας με το κοινό του. Είναι όπως ένα «αλφαβητάρι». Είναι μια τελείως διαφορετική γλώσσα, που στην περίπτωση της γελοιογραφίας, και κυρίως σε αυτή χωρίς λόγια, αποτελεί μια “γλώσσα” που την μιλάμε χωρίς να το ξέρουμε, είναι κάπως παγκόσμια. Είναι ένας τρόπος που οι νεότερες γενιές την αντιλαμβάνονται ευκολότερα, γιατί επικοινωνούν με αυτόν τον τρόπο. Αυτά που για κάποιους είναι αυτονόητα και κατανοητά, αποτελούν μια σειρά από “προτάσεις”- εικόνες που αποκωδικοποιούνται σε μία ιδέα. Για παράδειγμα, στο σκίτσο με τους δεινόσαυρους, η κάλπη, που εμφανίζεται σαν μετεωρίτης, τονίζει ότι οι εκλογές αλλάζουν την κοινωνική καθημερινότητα. Είναι δύσκολο για τους ανθρώπους, της γενιάς μου, να το κατανοήσουν, καθώς αποτελούν την γενιά του «κειμένου». Δηλαδή, διάβαζαν και άκουγαν ραδιόφωνο. Οι γελοιογραφίες τους βασίζονταν σε απλή εικονογράφηση, με πολύ καλά εικαστικά στοιχεία, αλλά με επεξηγήσεις για αυτό που θίγει η εικόνα. Ο Κώστας ο Μητρόπουλος, στα Νέα, ήταν από τους πρώτους που ξεκίνησαν να θίγουν ζητήματα μέσω της γελοιογραφίας, δίνοντας μια χιουμοριστική διάσταση, όπου το σκίτσο ήταν απόλυτα συνοδευτικό. Οι κώδικες, για να περάσεις το μήνυμα που θέλεις, παραμένουν ίδιοι, είτε έχεις σκίτσο με λεζάντα, είτε χωρίς αυτή. Βέβαια η λεζάντα δεν σου δίνει περιθώρια δεύτερης ανάγνωσης, γιατί «θωρακίζει» την ιδέα. Σε αντίθεση, η εικόνα από μόνη της, σου αφήνει το περιθώριο να διαβάσεις και πιθανόν να ερμηνεύσεις όπως θέλεις το περιεχόμενο. Στην περίπτωση των κόμικς όμως τι γίνεται; Μ.Κ.: Επειδή το κόμικς αφηγείται μία ιστορία, δεν δίνει το περιθώριο στον αναγνώστη να «αναπτύξει» μόνος του το περιεχόμενο. Ακόμα και ένα κόμικς χωρίς λόγια έχει αρχή, μέση και τέλος, δηλαδή έχει σενάριο. Στο κόμικς, παρόλο που υπάρχει το σενάριο, το κείμενο είναι συνοδευτικό. Η εξέλιξη της ιστορίας, μέσω του σεναρίου, μπορεί να σε «προστατέψει» και αφήνει στον αναγνώστη, κάποιο περιθώριο, να «ταξιδέψει». Ο Hugo Pratt, για παράδειγμα, αφήνει το περιθώριο να ταξιδέψεις ως αναγνώστης, αλλά είναι συγκεκριμένος και σε πολλά σημεία υπερβατικός. Μιλάμε για τέχνες, που για να λειτουργήσουν πρέπει να είναι απόλυτα ελεύθερες. Και το κόμικς θέλει ελευθερία, στη δημιουργία. Η ύπαρξη του κειμένου περιορίζει τις παρανοήσεις και τις δεύτερες αναγνώσεις. Η σάτιρα είναι σημαντική και καθοριστική για τη γελοιογραφία, σε αντίθεση με τη ζωγραφική, που δεν έχει τέτοιου τύπου στεγανά. Το κόμικς έχει επίσης τον περιορισμό του σεναρίου.

189

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική . Ο σκοπός ενός κόμικς, όμως, δεν είναι τόσο να περάσει ένα μήνυμα. Μήπως αυτό συμβαδίζει περισσότερο με τον τομέα της ζωγραφικής; Μ.Κ.: Όχι, έχει σκοπό να περάσει ένα μήνυμα. Για παράδειγμα, ο Moebius, στα κόμικς του, περνάει μηνύματα. Όλα μεταφέρουν ένα μήνυμα, άλλες φορές πιο προσωπικό, από βιώματα του δημιουργού και άλλες φορές μεταφέρουν έναν πιο κοινωνικό προβληματισμό. Όμως, αυτή η μορφή τέχνης έχει αρκετά κοινά σημεία με την ζωγραφική, όπως, για παράδειγμα, ο Μoebius βγάζει τα εσώψυχά του μέσα από τα κόμικς του (azarck), ενώ η γελοιογραφία πρέπει να είναι, όσο το δυνατόν, πιο κατανοητή. Συμπερασματικά λοιπόν, η «γλώσσα» που χρησιμοποιείς πρέπει να είναι απλή. Τι έχετε να μας πείτε για την καρικατούρα; Πώς θα πάρει κάποιος ένα πρόσωπο και θα το παραμορφώσει; Μ.Κ.: Αυτό είναι ένα από τα πράγματα που ζηλεύω και εγώ, γιατί δεν μπορώ να το κάνω. Η καρικατούρα αποτελεί μια αυτοτελή μορφή γελοιογραφίας. Ένας μεγάλος διαγωνισμός, που γίνεται στην Πορτογαλία, διαχωρίζει τις γελοιογραφίες σε γκάνγκ – στις κοινωνικές, στις πολιτικές και στις καρικατούρες. Η καρικατούρα είναι μια απίστευτη τέχνη. Εκεί όμως πρέπει να έχεις, εκτός από μια καλή δυνατότητα αντιγραφής, την ικανότητα να παραμορφώνεις το πρόσωπο, ανάλογα με πράγματα που βλέπεις. Αν συνδυαστεί με ένα μικρό σώμα, τότε μπορεί να γίνει πιο χιουμοριστική, αλλά να περνάει και ένα μήνυμα, ή να έχει και μία ατάκα. Η πρόκληση και η σάτιρα είναι τα στοιχεία, που ωθούν τους καλλιτέχνες στη δημιουργία τους. Η σάτιρα, η γελοιογραφία και οι καρικατούρες ήταν και είναι πάντα στο πλευρό των αδύναμων. Εάν ήταν με την πλευρά των «ισχυρών», τότε αυτό θα θεωρούνταν προπαγάνδα. Αυτό συμβαίνει και στα κόμικς, αλλά όχι σε τόσο έντονο και μεγάλο βαθμό, γιατί η γελοιογραφία είναι πιο λαοπρόβλητη. Για παράδειγμα, ο Moebius, στα κόμικς του, είναι εξαιρετικός, τον αγαπάμε, τον θαυμάζουμε, αλλά είναι δύσκολο κάποιος, όχι καλά ενημερωμένος, να τον κατανοήσει και να τον αποκρυπτογραφήσει. Αυτό γιατί, από τον Moebius στα κόμικς μέχρι και τον Ξενάκη στη μουσική, παρατηρούμε την ύπαρξη μοναδικών κανόνων και κωδικών. Ο Ξενάκης συνδύαζε τα μαθηματικά με την μουσική, επομένως είναι δύσκολο να τον τοποθετήσεις στη μουσική δωματίου, αφού το είδος της μουσικής του είναι πολύ ιδιαίτερο. Σε αυτό συμμετέχει το είδος του κοινού που θέλεις να προσεγγίσεις. Είναι άνθρωποι και μορφές τέχνης που προσπαθούν να υπηρετήσουν και άλλα πράγματα.

190

Παρ άρτ ημα

Από όλα αυτά που έχουμε πει έως τώρα, αντιλαμβανόμαστε πλήρως την χρησιμότητα του σκίτσου στην γελοιογραφία και στην καρικατούρα, στα κόμικς όμως έχουμε την εντύπωση ότι ο αυθορμητισμός που σου προσφέρει το σκίτσο κάπως περιορίζεται. Τι συμβαίνει εκεί; Μ.Κ.: Στα κόμικς, το σκίτσο μεταλλάσσεται μέσα από το σενάριο κάθε φορά. Δεν θα μπορούσα να πω πώς περιορίζεται, γιατί τα κόμικς προσφέρουν ανεξάντλητες δυνατότητες δημιουργίας και φαντασίας. Εδώ το σκίτσο, ακολουθεί διαφορετικούς κανόνες. Εφαρμόζονται κανόνες σκηνοθεσίας και στησίματος, όπως και στον κινηματογράφο. Είναι διαφορετικές οι ελευθερίες που έχει το κάθε είδος σκιτσογραφίας και διαφορετικό και το κοινό. Η γελοιογραφία απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό, αυτό του έντυπου τύπου. Τα κόμικς εξειδικεύονται ως προς το κοινό τους. Αυτό συμβαίνει, γιατί δεν μπορούν να το καταλάβουν όλοι και εξ αιτίας αυτού, δεν το διαβάζουν και όλοι. Για παράδειγμα, όταν ήταν πιο μικρή η κόρη μου, της έδωσα να διαβάσει Hugo Pratt, αλλά δεν είχε την ωριμότητα, την ηλικία, και το ανάλογο υπόβαθρο προκειμένου να το καταλάβει. Οι μεγάλες ηλικίες, θεωρούν ότι τα κόμικς είναι ο Mickey Mouse.

191

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

192

Παρ άρτ ημα . Γιώργος Γυπαράκης, Εικαστικός τέχνης - Γλύπτης Επίκουρος Καθηγητής Εικαστικών Τεχνών της Σχολής Αρχιτεκτόνων (ΕΜΠ).

Ποια είναι η έννοια του σκίτσου στην γλυπτική; Γ.Γ: Το στοιχείο που πρώτα από όλα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε είναι η διαφορά του «σχεδίου» με τον «σχεδιασμό». Είναι δύο όροι, που συχνά είναι συγκεχυμένοι στο μυαλό μας. Το σχέδιο είναι ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα, που μπορεί να σταθεί αυτόνομο. Παραπέμπει πιο πολύ στην ζωγραφική, γιατί είτε έχει χρώμα είτε όχι, έχει την δυνατότητα να σταθεί αυτόνομα σαν εκφραστικό εργαλείο. Ο σχεδιασμός, ως έννοια, περιλαμβάνει όλη την δημιουργική διαδικασία. Στην περίπτωση της γλυπτικής, το σχέδιο και το σκίτσο δεν πραγματοποιούνται για να λειτουργήσουν αυτόνομα, αλλά μεταφέρουν πληροφορίες. Άρα είναι ένα ενδιάμεσο εργαλείο που αναπαριστά την διαδικασία δημιουργίας μίας άλλης κατασκευής. Για παράδειγμα, ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο δεν μπορεί να λειτουργήσει αυτόνομα και δεν θεωρείται καλλιτεχνικό προϊόν. Είναι ένα ενδιάμεσο «εργαλείο» - βοήθημα, όπου πάνω εκεί καταγράφεται όλη η διαδικασία προκειμένου να παραχθεί ένα κτήριο. Το ίδιο συμβαίνει και με το σκίτσο στην πλαστική. Τι μελετά ένας γλύπτης με το σχέδιο; Τι προσπαθεί να αποδώσει με το αυτό; Είναι σημαντική η χρήση του; Γ.Γ: Οι γραμμές ενός σκίτσου στην γλυπτική μεταφέρουν υλικότητα, κατασκευαστικά συστήματα, χώρους και πολλά άλλα στοιχεία, πέραν από την απλή καταγραφή της καλλιτεχνικής έκφρασης του δημιουργού. Το σκίτσο αποτελεί ένα μέρος του σχεδιασμού, ώστε ο καλλιτέχνης να κατασκευάσει αυτό που έχει στο μυαλό του. Πολλές φορές το γλυπτικό σχέδιο μπορεί να έχει υλικότητα. Δηλαδή, μπορείς να σχεδιάσεις στον χώρο, διαλέγοντας ένα υλικό, όπως η μπετόβεργα ή το σύρμα καθώς η γλυπτική σχετίζεται με τις τρεις διαστάσεις. Όταν επεξεργάζεσαι τις δύο διαστάσεις, το σχέδιο και το έργο είναι πολύ «κοντά» και έχουν άμεση σχέση μεταξύ τους. Το γλυπτικό σχέδιο επιβάλλει στον δημιουργό να περάσει γρήγορα στον τρισδιάστατο χώρο, είτε σαν γραμμή που θα παραπέμπει σε όγκο, είτε παίρνοντας ένα υλικό και σχεδιάζοντας τρισδιάστατα με αυτό.

193

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική . Από τα παραπάνω επομένως, μπορούμε να θεωρήσουμε την άσκηση που φτιάχνουμε με το σύρμα σαν ένα σκίτσο στον χώρο; Γ.Γ: Ναι. Η παραπάνω διαδικασία, που περιγράφουμε, με το σύρμα είναι σαν να σκιτσάρεις στον χώρο. Επεξεργαζόμαστε το σύρμα, σαν μία γραμμή με υλικότητα και την γραμμή, σαν μια ελεύθερη προς όλες τις κατευθύνσεις γραμμή. Ένας λόγος που γίνεται και η πρώτη άσκηση της γραμμής, που δεν αφορά την αναπαράσταση ενός αντικειμένου από το μυαλό μας, είναι για να μάθουμε και να κατανοήσουμε την δυνατότητα της γραμμής να εκφραστεί. Να διαπραγματευτούμε, δηλαδή, τη γραμμή σαν εκφραστικό εργαλείο. Όπως στην αρχιτεκτονική χρησιμοποιούμε πιο χοντρή γραμμή για να δείξουμε τα σημεία τομής και πιο λεπτές γραμμές για λεπτομέρειες, όπως ένα παράθυρο και για άλλα στοιχεία που είναι πιο μπροστά σε μία όψη, το ίδιο ακριβώς κάνουμε και σε ένα σχέδιο στην γλυπτική. Όλα αυτά, αναδεικνύουν την έκφραση της γραμμής, τον τρόπο που η γραμμή αποκτά έναν «κώδικα». Έχω την δυνατότητα να βγάλω τον όγκο μίας μπάλας, μέσα από τον τρόπο που πατάω την γραμμή μου. Δηλαδή, τα σημεία που η γραμμή είναι πιο έντονη αντιπροσωπεύουν το φως, ενώ τα σημεία που η γραμμή χάνεται, βυθίζονται στην σκιά και ενώνονται με το περιβάλλον. Ουσιαστικά με τέτοια ζητήματα ασχολείται η πρώτη άσκηση της γραμμής, με την ένταση, τον χαρακτήρα, την έκφρασή της και με το πώς με μία γραμμή μπορώ να παράγω τόνο και χώρο, δηλαδή ένα σκίτσο. Για παράδειγμα, όταν σχεδιάζουμε ένα πρόσωπο, μπορεί το σκίτσο να φαίνεται σαν «μουτζούρα», λόγω του τρόπου που επεξεργαζόμαστε την γραμμή. Για τον καλλιτέχνη όμως είναι αντιληπτό, αφού έτσι εξετάζει αυτό που φτιάχνει στον χώρο, μελετώντας ταυτόχρονα όλες τις πλευρές του. Επομένως, κάθε γραμμή παραπέμπει στον τρισδιάστατο χώρο, δημιουργώντας συνολικά έναν «διάφανο» όγκο, όπου το αντικείμενο μελετάται από όλες τις πλευρές. Στο γλυπτικό σκίτσο, η ίδια η γραμμή παράγει πληροφορία, χωρίς κανένα στοιχείο τόνου. Ο γλύπτης με το σκίτσο μελετά τους όγκους, την κίνηση, τη φυσιογνωμία αυτού που φτιάχνει. Πώς από το σκίτσο περνάει στο γλυπτό, δηλαδή από τον δισδιάστατο στον τρισδιάστατο χώρο; Γ.Γ: Η γλυπτική – πλαστική, όπως και η αρχιτεκτονική, είναι συνδεδεμένες με τις τρεις διαστάσεις. Επομένως, το σχέδιο – σκίτσο «ψάχνει» τις τρεις διαστάσεις. Τις περισσότερες φορές το σχέδιο της γλυπτικής μπορεί να παρομοιαστεί με το αρχιτεκτονικό σκίτσο ή και το σχέδιο. Δηλαδή, είναι η διαδικασία του σχεδιασμού μιας άλλης «ολότητας». Η γραμμή μεταφέρει υλικότητα και η επιφάνεια που σχεδιάζεται παραπέμπει σε μια επιφάνεια στον χώρο. Αναπαριστά κάτι που πρόκειται να γίνει τελικό αποτέλεσμα. Το σκίτσο στην γλυπτική είναι ουσιαστικά κατασκευαστικές σημειώσεις.

194

Παρ άρτ ημα

Ο καθένας λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο. Τις περισσότερες φορές, όταν θέλουμε να γίνει μεταφορά από το δισδιάστατο στον τρισδιάστατο χώρο, το σχέδιο λειτουργεί με όμοιο τρόπο που λειτουργεί και στην αρχιτεκτονική. Υπάρχουν κάποια σκίτσα και σχέδια, στα οποία σημειώνεται το υλικό της κατασκευής, ο τρόπος κατασκευής και οι λεπτομέρειες που αφορούν το τελικό έργο. Συνήθως η διαδικασία του σκίτσου ακολουθείται και όταν έχεις σκοπό να προτείνεις μία ιδέα. Η λειτουργία του σχεδίου στην γλυπτική και στην αρχιτεκτονική είναι πολύ κοντά, γιατί και στις δύο περιπτώσεις αναφερόμαστε σε κάτι που πρόκειται να δημιουργηθεί μέσω του σχεδίου. Το σχέδιο περιλαμβάνει την διαδικασία της δημιουργίας ενός γλυπτού και προσεγγίζει αυτό που όρισα «σχεδιασμό». Όσο προχωράμε στην σύγχρονη τέχνη, αναφερόμαστε περισσότερο στη διαδικασία του «σχεδιασμού», παρά στο αυτόνομο σχέδιο – σκίτσο. Εξάλλου, παλιότερα, το σχέδιο είχε μεγαλύτερο ρόλο πριν και κατά την διάρκεια της μελέτης μιας κατασκευής. Σε ένα ζωγραφικό πίνακα ο καλλιτέχνης επιλέγει την οπτική γωνία, από την οποία θα απεικονίσει το έργο του, σε αντίθεση με ένα γλυπτό που κατασκευάζεται για να παρουσιαστεί από όλες τις πλευρές. Τι έχετε να πείτε για αυτό; Πως επηρεάζει αυτό το σκίτσο; Γ.Γ: Ένα γλυπτό παρουσιάζεται – θεάται από τις τρείς πλευρές, επομένως το σχέδιο είναι «κυκλωμένο». Γι’ αυτό και βλέποντας σχέδια, για παράδειγμα του Giacometti, παραπέμπουν σε μία «μουτζούρα». Αν όμως τα αντιληφθείς χωρικά, «βγάζουν» χώρο και όγκο. Η γραμμή, σε αντίθεση με τη ζωγραφική δεν αποδίδει μόνο την επιφάνεια της όψης, που επεξεργάζεται ο καλλιτέχνης, αλλά αποδίδει και τον πίσω χώρο της. Για τον λόγο αυτό, το σκίτσο στη γλυπτική φαίνεται σαν «μουτζούρα», γιατί προσπαθεί να αποδώσει τον όγκο, για παράδειγμα ενός κεφαλιού στην ίδια όψη. Ο γλύπτης μεταφέρει στο σκίτσο τον χώρο και τον όγκο του αντικειμένου που μελετά και δεν τον ενδιαφέρουν τόσο τα χαρακτηριστικά της επιφάνειας. Σχεδιάζει δηλαδή, περισσότερο την μάζα αυτού που φτιάχνει, για παράδειγμα του κεφαλιού που αναφέραμε, και όχι τα επιμέρους χαρακτηριστικά του, που γνωρίζει πως θα τα αποδώσει. Με ένα σκίτσο ο γλύπτης ψάχνει τις αναλογίες και την σχέση των όγκων. Ένα ζωγραφικό σκίτσο επεξεργάζεται την επιφάνεια – τα χαρακτηριστικά και την ατμόσφαιρα ενός περιβάλλοντος, ενώ το γλυπτικό σχέδιο επεξεργάζεται τον όγκο, δηλαδή τη σχέση μεταξύ της κατασκευής και του χώρου. Για τον λόγο αυτό το σκίτσο αυτό δείχνει πιο τεχνικό και δεν είναι πάντα άμεσα αντιληπτό. Μπορούμε να το παρομοιάσουμε με τα αρχιτεκτονικά σχέδια του αρχιτέκτονα Φρανκ Γκέρι, που φαίνονται σαν μουτζούρα και δεν βγάζουν συνοχή. Όμως η «μουτζούρα» αυτή, έχει τη διάθεση να περιγράψει όγκο. Είναι σαν να είναι πολλά layers σχεδίου το ένα πάνω στο άλλο. Το σκίτσο στην γλυπτική επομένως, επεξεργάζεται όλες τις πλευρές του αντικειμένου που μελετά ταυτόχρονα, δηλαδή το μπροστά, το πίσω και το πλάι.

195

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική . Δεν μπερδεύει όλο αυτό όμως; Γ.Γ: Από την στιγμή που το σχέδιο δεν λειτουργεί σαν αυτόνομο εργαλείο, αλλά ως εργαλείο μελέτης, παραπέμπει σε μία διαδικασία προσωπική και πνευματική απέναντι σε αυτό που έχεις μυαλό σου να κάνεις. Την ώρα που σκιτσάρεις είναι σαν να πλάθεις, δεν σε ενδιαφέρει το εικαστικό αποτέλεσμα του σχεδίου σου, όσο η μελέτη και η κατανόηση. Το σκίτσο είναι μια εσωτερική αναζήτηση. Ακόμα και στον Giacometti,που αναπαριστά και προσχεδιάζει την φιγούρα που θα φτιάξει, όλη αυτή η εσωτερική μελέτη με το σχέδιο είναι εμφανής. Προσωπικά, τα σχέδια που κάνω είναι πιο πολύ σαν ένα σημειωματάριο της διαδικασίας. Δεν έχουν καμία διάθεση να είναι ευρέως κατανοητά και να λειτουργήσουν αυτόνομα, αλλά είναι σαν ένα σημειωματάριο μιας σκέψης. Τι παραμέτρους πρέπει να λαμβάνει υπόψιν του έναν γλύπτης την ώρα που σκιτσάρει; Γ.Γ.: Σε κάθε έργο έχεις διαφορετικά στοιχεία που πρέπει να σκεφτείς και διαφορετικές παραμέτρους που λαμβάνεις υπόψη σου. Για παράδειγμα, σε μια έκθεση που είχα συμμετάσχει με θέμα την Νίκαια, την πατρίδα και της αναμνήσεις της, έφτιαξα ένα γλυπτό που αποδίδει ακριβώς αυτήν την διαδικασία του σχεδιασμού. Δεν είναι απλά ο εαυτός μου και το σκίτσο, τα οποία θα δημιουργήσουν ένα γλυπτό. Οι παράμετροι μπορούμε να πούμε ότι έχουν άμεση σχέση με τις αρχιτεκτονικές παραμέτρους σε σχέση με τον χώρο, που λαμβάνεις υπόψιν σου όταν θέλεις να υλοποιήσεις κάποιο έργο. Ήταν μια εγκατάσταση λοιπόν, με θέμα την πατρίδα και την επιστροφή. Ουσιαστικά είχα αποτυπώσει το βιογραφικό μου μέσα από μια καρυδιά, που είχαμε στον κήπο του σπιτιού μας. Κράτησα ένα κομμάτι από την καρυδιά, στην οποία ήταν ήδη μια μπετόβεργα ενσωματωμένη και σαν σύνολο είχε μια ιδιαίτερη ιστορία. Όταν πλέον δεν χωρούσε στον ακάλυπτο του σπιτιού υπήρξαν διάφορες διαμαρτυρίες, με αποτέλεσμα να την κόψουν. Όμως η διάθεση της καρυδιάς ήταν να ανθίσει και να ανέβει προς τα πάνω, ώστε να δει το τοπίο της Νίκαιας με την θάλασσα, που λόγω των κατοικιών είχε εν μέρει χαθεί. Επομένως, με την ίδια μπετόβεργα σχεδίασα αυτό το τοπίο. Με το παράδειγμα αυτό, θέλω να επισημάνω ότι ο «σχεδιασμός» περιλαμβάνει μέσα παραμέτρους, όπως είναι η ιστορία της καρυδιάς. Στοιχείο του σχεδιασμού είναι επίσης και η αλληγορία που έχει η εγκατάσταση αυτή, καθώς συνολικά παραπέμπει σε μία εικόνα. Παρατηρήσαμε ότι πραγματοποιούνται κατασκευαστικά σχέδια όμοια με αυτά που κάνει ένας αρχιτέκτονας. Γιατί συμβαίνει αυτό; Βέβαια το σχέδιο στην γλυπτική φαίνεται να έχει μεγαλύτερη ελευθερία και πλαστικότητα σε σχέση με αυτό της αρχιτεκτονικής. Γ.Γ.: Τα κατασκευαστικά σχέδια γίνονται συνήθως για τη μελέτη μιας φιγούρας και είναι ακαδημαϊκά. Ένα τέτοιου είδους σχέδιο πραγματοποιείται προκειμένου να στήσει ο γλύπτης μια φιγούρα, που θα αναπαριστά πιστά το μοντέλο και διδάσκεται στα πλαίσια της σχολής. Είναι ένα σχέδιο που αφορά το μέτρημα και τις αναλογίες, άμα μιλήσουμε σύμφωνα με τους κανόνες που διέπουν την ζωγραφική, παρόλο που ο στόχος είναι διαφορετικός.

196

Παρ άρτ ημα

Τα σχέδια αυτά γίνονται με το χέρι και δεν παραπέμπουν στο σκίτσο, αλλά πιο πολύ στο καλοστημένο αρχιτεκτονικό σχέδιο, αφού συχνά στο τέλος φτιάχνεις και κάτοψη του μοντέλου που θα απεικονίσεις. Υπάρχει μια στατική αναγκαιότητα για αυτό και δημιουργούνται κατασκευαστικά σχέδια. Για να στήσεις μια φιγούρα από πηλό, χρειάζεται να κατασκευάσεις ένα σκελετό, γιατί ο πηλός δεν μπορεί να σταθεί από μόνος του καθώς θα κρεμάσει και θα πέσει. Άρα σχεδιάζεις πρώτα τον σκελετό του αντικειμένου. Αυτό προϋποθέτει να γνωρίζεις τη φιγούρα, για αυτό ξεκινάς με τα κατασκευαστικά σχέδια. Τα σχέδια αυτά είναι απόλυτα. Μάλιστα παλιά συνηθιζόταν να βάζουν μία ακίδα στο κέντρο του λαιμού, στη σφαγή, προκειμένου το μοντέλο να μην μετακινείται. Αυτό γινόταν γιατί στο σημείο αυτό είναι το κέντρο της κίνησης. Από εκεί και μέρα, τα σχέδια μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε απόλυτα, γιατί μετράς πάνω στο μοντέλο και καταγράφεις το μέτρημα, φτιάχνοντας μπροστινή, πίσω και πλαϊνές όψεις. Βάσει αυτών των σχεδίων μετά, ο γλύπτης στήνει την μεταλλική αρματούρα, τον σκελετό. Τέλος, στην ουσία γεμίζει την αρματούρα με το πηλό, για παράδειγμα, και έτσι κατασκευάζει το γλυπτό. Το προσωπικό στοιχείο σε όλη αυτή την διαδικασία, αφορά τον τρόπο που θα δουλέψει ο κάθε γλύπτης το υλικό που επεξεργάζεται, τον πηλό όπως αναφέραμε. Όμως, στην περίπτωση αυτή το σχέδιο είναι κατασκευαστικό και δεν έχει τη δυνατότητα παρέκκλισης. Όλα τα παραπάνω όμως αφορούν την ακαδημαϊκή σπουδή. Αν για παράδειγμα, εγώ φτιάξω μία προσωπική ερμηνεία μιας φιγούρας, μπορώ να ακολουθήσω τον ίδιο τρόπο, αλλά μπορώ και να παρεκκλίνω. Θυμάμαι τότε στην σχολή έπαιρνα μια μπετόβεργα, την γύριζα και την στρέβλωνα με έναν τρόπο, που θεωρούσα ότι αναπαριστά αυτό που θέλω και έπειτα την έντυνα με πηλό. Δημιουργούσα έτσι μια αφηρημένη μορφή, προκειμένου να αντιληφθώ και να μελετήσω τις επιφάνειες και τις σχέσεις μεταξύ τους, που θα αναπαριστούσα μετά, στο δεύτερο γλυπτό. Σε αυτή την περίπτωση λοιπόν, το σκίτσο είναι τρισδιάστατο και γίνεται με την μπετόβεργα και περιλαμβάνει όλη την διαδικασία της σκέψης για το στήσιμο της μορφής. Το προσχέδιο επομένως αντικαθίσταται από την μπετόβεργα. Το σκίτσο λειτουργεί «εσωτερικά» και είναι αυτό που θα δώσει την μορφή, σαν ένα πρώτο σκαρίφημα, που γίνεται κατευθείαν στον χώρο και τις τρεις διαστάσεις. Αυτό που πρέπει να ξεχωρίσουμε, είναι ότι όλα τα στοιχεία που αναφέρουμε αφορούν το γλυπτό μέχρι και την εποχή του μοντέρνου. Σήμερα δεν δουλεύουμε με αυτόν τον τρόπο. Σήμερα δεν υπάρχει έντονα η διαδικασία του σκίτσου και του σχεδίου που παράγει το γλυπτό. Όταν αυτή η τρισδιάστατη μορφή, πράγμα που συμβαίνει και στην αρχιτεκτονική βέβαια, συμπεριλάβει παραπάνω στοιχεία και παραμέτρους παραπέμπει στην διαδικασία του σχεδιασμού. Δεν κατασκευάζουμε πλέον απλά μια τρισδιάστατη μορφή.

197

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Μελετάμε το σκίτσο σαν μία νοητική διεργασία του εγκεφάλου. Τι σκέφτεται ένας γλύπτης την ώρα που σκιτσάρει; Γ.Γ.: Πρέπει να διαφοροποιήσουμε το σχέδιο από τον σχεδιασμό, δηλαδή το draw από το design, σαν διαδικασίες του εγκεφάλου. Το σχέδιο (draw) μπορεί να παραπέμπει σε κάτι που σχεδιάζω ή ζωγραφίζω. Σαφώς υπάρχει μία νοητική διεργασία την ώρα που συμβαίνει η ενέργεια αυτή, αλλά λειτουργεί αυτόνομα ο νους πάνω στο χαρτί. Είναι μια νοητική κατασκευή, που δεν είναι ασυνείδητη καθώς την ώρα που σκιτσάρει ή σχεδιάζει κάποιος, σκέφτεται και αισθάνεται. Η διαφοροποίηση με την έννοια του σχεδιασμού (design) είναι ότι παραπέμπει στην διαδικασία. Ουσιαστικά είναι σαν ο καλλιτέχνης να «σχεδιάζει» την διαδικασία που θα ακολουθήσει. Άμα θέλαμε να κάνουμε έναν παραλληλισμό θα μπορούσαμε να πούμε ότι το πρώτο αφορά τους καλλιτεχνικούς κλάδους όπως είναι η ζωγραφική, ενώ το δεύτερο παραπέμπει πιο άμεσα στην αρχιτεκτονική και την γλυπτική. Το σχέδιο είναι σαφώς μία πνευματική διαδικασία, αλλά στον τομέα της γλυπτικής λειτουργεί σαν ένα «κανάλι», δηλαδή αυτό της σκέψης που αποτυπώνεται πάνω στο χαρτί. Το «κανάλι» αυτό όμως έρχεται πιο κοντά και ταυτίζεται πιο πολύ με το σκίτσο και το σχέδιο στην ζωγραφική, δηλαδή τις δύο διαστάσεις. Όταν επεξεργάζεσαι και τις τρεις διαστάσεις μέσα σε ένα σχέδιο δύο διαστάσεων, κάνοντας για παράδειγμα ένα τρισδιάστατο μοντέλο, τότε το σχέδιο δεν είναι «μονοκάναλο». Αναφέρεται στο μυαλό, στο χέρι και στο χώρο και μελετάει το τι πρόκειται να συμβεί. Για αυτό εκεί πλέον, σχεδιάζω την διαδικασία. Το design και το draw έχουν και κοινά στοιχεία, αφού και στα δύο εξωτερικεύεις ένα κομμάτι του εαυτού σου και των σκέψεων σου. Απλώς το σχέδιο ολοκληρώνεται στις δύο διαστάσεις, ενώ κατά τον σχεδιασμό οι δύο διαστάσεις του σχεδίου καταγράφουν την διαδικασία και στοιχεία που θα ολοκληρωθούν στο χώρο. Στη σημερινή εποχή , ο σχεδιασμός μας ενδιαφέρει περισσότερο. Στην τέχνη εν γένει μιλάμε πλέον, πιο πολύ για τον σχεδιασμό παρά για το σχέδιο. Αυτό συμβαίνει γιατί σαν όρος και σαν διαδικασία είναι πιο γενικό, σε σχέση με το σχέδιο και περιλαμβάνει πολλές παραμέτρους και δεδομένα. Ακόμα και το στήσιμο μιας έκθεσης αποτελεί μέρος του σχεδιασμού με αυστηρούς όρους. Παρατηρούμε ότι στη ζωγραφική πολλές φορές το σκίτσο και το σχέδιο ταυτίζονται. Υπάρχει παρόμοια αντιστοιχία στο σκίτσο της γλυπτικής; Γ.Γ.: Δυστυχώς οι όροι σκίτσο και σχέδιο που χρησιμοποιούμε δεν είναι δόκιμοι, γι’ αυτό και είναι δύσκολο να ερμηνευτούν και να επεξηγηθούν. Στην ακαδημαϊκή σπουδή, όταν φτιάχνουμε ένα πεντάλεπτο σχέδιο το αποκαλούμε σκίτσο, γιατί έχει έντονο το στοιχείο της ταχύτητας. Το σκίτσο είναι πιο άμεσο και γρήγορο σε σχέση με ένα σχέδιο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο σχεδιασμός είναι μια διαδικασία, η οποία ερμηνεύεται με σκίτσα.

198

Παρ άρτ ημα Ένα σχέδιο θα μπορούσε να ξεκινήσει από ένα σκίτσο, ενώ ο σχεδιασμός είναι μια ευρύτερη κατάσταση που ερμηνεύεται μέσα από αυτό. Ότι σχετίζεται με μια μονοδιάστατη κατασκευή, είτε είναι ζωγραφική είτε γλυπτική, η σχέση του σχεδίου με την κατασκευή είναι πολύ άμεση. Σήμερα γενικά η τέχνη, έχει γίνει πολυδιάστατη και μελετάει ταυτόχρονα περισσότερες παραμέτρους. Επομένως, αναφερόμαστε σε έναν γενικό σχεδιασμό που περιλαμβάνει τα σκίτσα, τα σχέδια, τις φωτογραφίες, το κείμενο, την μακέτα, το μοντέλο και άλλα στοιχεία μελέτης που προαναφέραμε. Πώς λειτουργεί ένας καλλιτέχνης όταν σκιτσάρει ή σχεδιάζει κάτι που έχει σχέση με τις δύο διαστάσεις και πώς όταν σχετίζεται με τις τρείς; Γ.Γ: Το σκίτσο και το σχέδιο, για παράδειγμα του Giacometti, που κάνει για ένα ζωγραφικό πίνακα έρχεται σε άμεση σχέση με τα γλυπτά του. Αυτό συμβαίνει γιατί είναι ο ίδιος χαρακτήρας του το παράγει. Είτε δουλεύει στις τρεις διαστάσεις, είτε στις δύο τα ερεθίσματα και οι σκέψεις που εξωτερικεύει δεν διαφέρουν, το μόνο που αλλάζει είναι ο τρόπος. Η διαφορά των σχεδίων και των σκίτσων του, πάνω στην μελέτη ενός γλυπτού, είναι στο ότι στο σκίτσο του προσπαθούσε να αποδώσει τον όγκο αυτού που θα κατασκεύαζε. Σέβεται τις δύο διαστάσεις της ζωγραφικής και τις χειρίζεται ανάλογα. Οι δύο διαστάσεις δεν είναι κατώτερες από τις τρεις, έχουν απλά διαφορετικό χαρακτήρα και μέθοδο προσέγγισης. Υπήρχαν μάλιστα και σχολές στην ζωγραφική που αφαιρούσαν τελείως την τρίτη διάσταση. Προσωπικά, έζησα ένα τέτοιο είδος σπουδής με τον καθηγητή Θεφυλακτόπουλο, ο οποίος δίδασκε στους μαθητές του την αφαίρεση των τριών διαστάσεων, ώστε να μην υπάρχει καμία τρισδιάστατη αναπαράσταση. Ο Καντίνσκι μελετάει μια τέτοια λογική,αλλά με έναν τρόπο που υπάρχει η τρίτη διάσταση στα έργα του, δηλαδή μέσα από τις δύο διαστάσεις μελετάει τον χώρο και μπορεί να εμφανιστεί η τρίτη διάσταση. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην γλυπτική; Γ.Γ.: Ο Καντίνσκι, πιστεύω, ότι σχεδίαζε στις δύο διαστάσεις, γιατί είχε την ανάγκη να σεβαστεί το μέσο που χρησιμοποιούσε, γι’ αυτό δεν επιχειρούσε να φτιάξει καμία ψευδαίσθηση τρίτης διάστασης. Ο κάθε ζωγράφος έχει στο μυαλό του κάποιες εμμονές και παραμέτρους, πάνω στις οποίες δουλεύει, ερευνά και δημιουργεί. Στην ιστορία της ζωγραφικής έχουν υπάρξει πολλές ανάλογες περιπτώσεις κατά καιρούς. Η κάθε γενιά είναι διαφορετική. Μπορεί πλέον το κόμικς και το γκράφιτι να ενσωματώνονται στην τέχνη του σήμερα. Προσπαθώ για τον λόγο αυτό, να είμαι πολύ προσεκτικός στον τρόπο που κρίνω. Όπως ανέφερα και παραπάνω, η γλυπτική μελετά τις τρείς διαστάσεις, άρα και το σκίτσο της θα τις περιέχει με οποιονδήποτε τρόπο, που επιλέγει ο κάθε καλλιτέχνης.

199

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

Η γλυπτική σχετίζεται ως ένα βαθμό με την αρχιτεκτονική γιατί και οι δύο επεξεργάζονται τον χώρο. Το σχέδιο-σκίτσο τους έχουν αντίστοιχες ομοιότητες; Γ.Γ.: Σήμερα τα έργα περιλαμβάνουν περισσότερο την διαδικασία του σχεδιασμού και λιγότερο το σχέδιο. Ο σχεδιασμός είναι μια νοητική διεργασία. Επειδή η γλυπτική είναι συνδεδεμένη με τον τρισδιάστατο χώρο, έχει άμεση σχέση με τον σχεδιασμό. Όπως και στην αρχιτεκτονική υπάρχει ο σχεδιασμός, με τον οποίο προσπαθώ να συνδυάσω τις παραμέτρους, έτσι ώστε όλα τα δομικά στοιχεία να συγκροτούν ένα ενιαίο οργανισμό, που θα έχει νόημα. Το ίδιο συμβαίνει και στην γλυπτική. Για παράδειγμα, έχει σημασία μέχρι και η βίδα που θα βάλεις, γιατί και αυτή μέσα στο σύνολο λειτουργεί με τον τρόπο της. Η αρχιτεκτονική και η γλυπτική μπορεί, όπως είπαμε, σαν τρόπο και μέθοδο να ακολουθούν τα ίδια, αλλά η γλυπτική – πλαστική λειτουργεί περισσότερο με το σκίτσο. Δεν φτιάχνεις λεπτομερή σχέδια για μία κατασκευή, αλλά ένα κατασκευαστικό σκίτσο. Το σκίτσο στην γλυπτική δεν έχει τόνους, διαγραμμίσεις, και σχεδιαστικές λεπτομέρειες που αναπαριστά ένα αρχιτεκτονικό σχέδιο.

200

Παρ άρτ ημα

201

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

202

Παρ άρτ ημα

Νίκος Τρανός, Γλύπτης Επίκουρος Καθηγητής Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών

Ποια είναι η έννοια του σκίτσου στην γλυπτική; Τι μελετά ένας γλύπτης με το σκίτσο; Ν.Τ.: Το σχέδιο είναι ουσιαστικά ένα αλφάβητο, που ξεκινάει πριν από την γραφή. Αυτό φαίνεται στα σχέδια και στα σκίτσα που παρατηρούμε στα σπήλαια. Είναι το πρώτο κομμάτι με το οποίο ο άνθρωπος παίρνει και αποτυπώνει εικόνες από το περιβάλλον. Κάνει μία οπτική αφήγηση. Με το σκίτσο μπορείς να μεταφέρεις την εικόνα με τα μάτια. Το σκίτσο είναι η πρώτη μορφή οργάνωσης στο μυαλό μας, ενώ αποτελεί και την πρώτη μορφή υλοποίησης της ιδέας. Στη γλυπτική, για την καλύτερη κατανόηση του έργου, ακολουθεί η κατασκευή ενός σκίτσου από πηλό. Για να γίνει το πρώτο γρήγορο σκίτσο, πρέπει να υπάρχει μία εικόνα του τι θες να πετύχεις. Αυτό αλλάζει μιας και κάθε άνθρωπος ,σε κάθε εποχή, αντιλαμβάνεται τα πράγματα με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο. Είναι πολλοί οι τρόποι οργάνωσης της σκέψης. Είτε ξεκινάς από μέσα προς τα έξω ή και το ανάποδο είτε από πάνω προς τα κάτω. Για παράδειγμα, εγώ σχεδιάζω καλύτερα πάνω σε ένα κομμάτι πηλό ή με δύο κομμάτια ξύλα, αν και έμαθα να σχεδιάζω και στο χαρτί. Αυτό συμβαίνει επειδή το μυαλό μου λειτουργεί τρισδιάστατα. Πάνω στην πρώτη αυτή ιδέα ξεκινάς και «χτίζεις». Έχουμε δράση και αντίδραση καθώς πρόκειται για ένα ζωντανό οργανισμό με τον οποίο ξεκινά ένας διάλογος. Το σκίτσο αποτελεί ένα μέσο έκφρασης και εξωτερίκευσης των ιδεών πάνω στο χαρτί, ενώ συνδυάζεται και με την νοητική διεργασία που ακολουθεί ο νους, προκειμένου να καταλήξει σε αυτό που θέλει να φτιάξει. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που το σκίτσο λειτουργεί αυτόνομα, μπορεί ακόμα να αποτελέσει και τροχοπέδη στη διαδικασία της σκέψης του δημιουργού. Το σχέδιο είναι η διαφορετική ερμηνεία που δίνει ο κάθε καλλιτέχνης, η οποία ανάλογα με την χρονική στιγμή αλλάζει, όπως αλλάζει και η ροή των γεγονότων. Πρόκειται για το φαινόμενο της χρονικότητας. Τα σκίτσα αποτελούν δηλαδή τις επάλληλες σκέψεις των καλλιτεχνών. Πώς ο γλύπτης από το σκίτσο μεταφέρεται στο γλυπτό, δηλαδή από τον δισδιάστατο στον τρισδιάστατο χώρο; Ν.Τ.: Η γλυπτική είναι η τέχνη όπου μπορούμε να σχεδιάσουμε τρισδιάστατα. Επεξεργάζεται το σχέδιο με παρόμοιο τρόπο, όπως και η αρχιτεκτονική, καθώς σχεδιάζουμε όψεις, κατόψεις και τομές. Μέσα από τις τομές ο καλλιτέχνης οδηγείται στον κυβισμό του γλυπτού, που καταλήγει στο σχεδιασμό του κενού του και κατά συνέπεια στο περιεχόμενό του. Για παράδειγμα, αν θέλει να φτιάξει μια ανθρώπινη φιγούρα σε όρθια στάση, πρέπει πρώτα να κατασκευάσει το σκελετό του (αρματούρα). Παίρνει τις τομές του ανθρώπου, που αναπαριστά, και αυτές τις μεταφέρει σε κάτοψη στην επιφάνεια του χαρτιού. 203

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Έπειτα ακολουθεί την αντίστροφη διαδικασία στην πράξη, «χτίζοντας» σταδιακά προς τα πάνω την φιγούρα του με εύπλαστα υλικά, αφού πρώτα έχει φτιάξει την αρματούρα. Είναι σαν να είναι χτίστης και να χτίζει. Ουσιαστικά είναι σαν κάποιος να θέτει τον εαυτό του ως ένα σημείο. Έπειτα εισάγεται και ένα αντίπαλο σημείο (π.χ. σχέση αρσενικού –θηλυκού,) με το οποίο δημιουργούν την ευθεία και τα οποία «γεννούν» ένα τρίτο πρόσωπο-σημείο, που δημιουργεί το επίπεδο. Τέλος, υπάρχει και ένα τέταρτο σημείο που περιβάλλει τον κόσμο. Η γλυπτική περιέχει μια συμπαντική σχεδίαση, όπως και η αρχιτεκτονική. Για παράδειγμα σε ένα σκίτσο για να δείξεις τις διαφορετικές ώρες ή εποχές πρέπει να σχεδιάσεις ανάλογα την σκιά ή το φως, πράγμα που σε ένα γλυπτό δεν χρειάζε ται. Σημαντικό στοιχείο, που θεωρώ ότι διαφοροποίησε το σχέδιο, είναι η εισαγωγή της έννοιας του βάθους κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αποδοθεί με μεγαλύτερη σαφήνεια ο τρισδιάστατος χώρος στα σχέδια. Παρατηρήσαμε ότι πραγματοποιούνται κατασκευαστικά σχέδια. Γιατί συμβαίνει αυτό; Πού διαφέρει αυτό το είδος σχεδίου από ένα σκίτσο; Ν.Τ.: Στη γλυπτική κατασκευάζουμε όγκο, παράγουμε αντικείμενα, άρα το σκίτσο πρόκειται για ένα κατασκευαστικό σχέδιο. Όταν σχεδιάζεις είναι σαν αφουγκράζεσαι και να «βλέπεις» το ίδιο το αντικείμενο που θέλεις να φτιάξεις. Μέσα από το μέτρημα προκύπτει μια ρομποτικήγεωμετρική κατασκευή. Στο κατασκευαστικό κομμάτι του σχεδίου, μετράς απόλυτα και διαμορφώνεις. Δεν αφορά το εκφραστικό κομμάτι της δημιουργίας ενός γλυπτού. Αρχικά, όταν καλείσαι να σκεφτείς την ιδέα σου και να τη σχεδιάσεις είσαι ελεύθερος να κάνεις ότι θέλεις. Το σκίτσο αυτό ονομάζεται σχέδιο φαντασίας, επομένως, εξυπηρετεί την αισθητική του καλλιτέχνη. Όταν όμως περνάμε στο στάδιο της κατασκευής απαιτούνται αλλού τύπου σχέδια πιο απόλυτα και μετρημένα, που ονομάζονται σχέδια παραγωγής-εφαρμογής. Για παράδειγμα, άμα έχεις το μυαλό σου να φτιάξεις ένα αντικείμενο που αιωρείται, καλείσαι αμέσως να μελετήσεις, να σχεδιάσεις και να μελετήσεις τον τρόπο στήριξής του. Όταν προχωράς στην υλοποίηση της ιδέας, αναγκαστικά διακόπτεται ένα τμήμα της έμπνευσης και μπαίνεις στη διαδικασία της εφαρμογής. Μελετάμε το σκίτσο ως μια νοητική διεργασία του εγκεφάλου. Τι σκέφτεται ένας γλύπτης όταν σκιτσάρει; Αποτελεί μέσον έκφρασης και εξωτερίκευσης των ιδεών του; Ν.Τ.: Το σχέδιο δεν είναι μόνο αυτό που αναπαρίσταται στο χαρτί, αλλά πρόκειται για μια διαδικασία του μυαλού, που αναδεικνύει το τι θέλω εγώ να φτιάξω. Πρόκειται δηλαδή για μία νοητική διαδικασία σχεδιασμού. Τραβώντας μια πρώτη γραμμή στο λευκό χαρτί, σχηματίζεις ένα περιβάλλον. Η γραμμή αυτή, κατευθείαν σου επιβάλλει να δημιουργήσεις κάτι παραπάνω. Αναπτύσσεις δηλαδή μία μυθοπλασία. Το χαρτί λειτουργεί σαν ένα πεδίο πάνω στο οποίο δημιουργείται μία ιστορία. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να διηγηθείς την ιστορία αυτή. 204

Παρ άρτ ημα Ένα αντικείμενο, ένα κτήριο, ένας χώρος ή μία έννοια μπορούν να αποτελέσουν στοιχεία έμπνευσης και να σου δημιουργήσουν την ευχαρίστηση να προχωρήσεις την ιδέα και έπειτα την κατασκευή. Η απεικόνιση με το σχέδιο είναι αυτή που μπορεί να αναπαραστήσει την κατασκευή. Υπάρχουν κι άλλα βοηθητικά εργαλεία κατά τη διαδικασία δημιουργίας, όπως είναι η φωτογραφία, τα οποία όμως δεν έχουν την δυνατότητα να αναπαραστήσουν την κατασκευή. Για παράδειγμα, ο αρχαιολόγος χρησιμοποιεί την φωτογραφία προκειμένου να θυμάται, αλλά μελετάει την κατασκευή μέσω του σκίτσου του. Το σχέδιο ουσιαστικά αποτελεί ένα είδος μνήμης. Πολλές φορές σχεδιάζουμε πράγματα προκειμένου να τα θυμόμαστε ή κρατάμε σημειώσεις πάνω στα ίδια μας τα σκίτσα. Μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι αποτελεί και ένα είδος ημερολογίου. Πολλές φορές υπάρχει η δυνατότητα σχεδίασης απευθείας στο χώρο με ένα υλικό. Συνήθως αυτή η διαδικασία επιτυγχάνεται όταν αυτό το υλικό είναι εύπλαστο, όπως ο πηλός και η πλαστελίνη. Με το σχέδιο δημιουργείς ένα πιθανό σενάριο. Είναι μια διαδρομή με την οποία μελετάς διάφορες πιθανές οπτικές γωνίες αυτού που έχεις στο μυαλό σου να πραγματοποιήσεις. Αν θες να πραγματοποιήσεις κάτι εύκολα και γρήγορα το σχεδιάζεις. Πρόκειται για μια οπτική μνήμη, για ένα ντοκουμέντο. Όταν ξεκίνησα, λόγω κόστους της κατασκευής των γλυπτών, ασχολήθηκα με το αρχέτυπο του οίκου. Αρχικά έκανα ένα απλό σχέδιο για να μπορέσω να το αντιληφθώ, όπου ήμουν εντελώς ελεύθερος. Το σχέδιο αυτό, ποικίλων μεγεθών, έφερε όλες τις δυνατές παραλλαγές, που μπορούσες να σκεφτείς. Ωστόσο τα σχέδια αυτά είχαν και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, όπως για παράδειγμα τα υλικά (μολύβι, κερί) ή τον ξυλότυπο με τις ακριβείς διαστάσεις που θα χρησιμοποιούσα, ώστε να μην έχω απώλειες. Όταν επρόκειτο για γλυπτά φυσικού μεγέθους χρησιμοποιούσα στρατσόχαρτο, το οποίο είναι ένα εξαιρετικά οικονομικό προϊόν, το οποίο βοηθούσε να αντιληφθώ το μέγεθος του έργου και αν αυτό με ικανοποιούσε. Το πιο σημαντικό όμως ήταν, ότι μπορούσα την ώρα που σχεδίαζα να κάνω οποιαδήποτε παρέμβαση επιθυμούσα, ακόμα και να το γκρεμίσω, καθώς δεν σε περιορίζει τίποτα, απλώς ξοδεύεις χρόνο. Στον τομέα της γλυπτικής μπορεί να λειτουργήσει το σκίτσο ως αυτόνομο εκφραστικό μέσο; Ή αποτελεί μέρος μιας διαδικασίας ώστε να υλοποιηθεί αυτό που έχετε στο μυαλό σας; Ν.Τ.: Κατά την άποψή μου το σκίτσο και το σχέδιο μπορεί να αποτελέσουν αυτόνομα έργα. Όταν σχεδιάζεις κάτι , είναι σαν να το κατασκευάζεις, ανεξάρτητα από το αν υλοποιείται ή όχι. Το περιβάλλον της τέχνης έχει τη δυνατότητα να αναπαριστά κάτι ψεύτικο, να φτιάχνει δηλαδή μια μυθοπλασία. Έχουμε παραγωγή ψεύτικων αντικειμένων. Για παράδειγμα μπορείς να σχεδιάσεις μια μπριζόλα αλλά δεν μπορείς να τη φας. Το σχέδιο πλησιάζει πάρα πολύ στο λόγο, τόσο από άποψη ελευθερίας όσο και υπερβολής. Όπως μπορείς να πεις «μεγάλες» κουβέντες στο λόγο, έτσι μπορείς να σχεδιάσεις μεγάλα, ψεύτικα και υπερβολικά πράγματα. Μερικά έργα μου, αφού τα ολοκληρώσω με ιντριγκάρει να τα γκρεμίζω. Πρόκειται για τη διαδικασία ερειπίου. Στεκούμενος στην γωνία των οδών Αθηνάς και Ερμού μπορείς να παρατηρήσεις τόσο στοιχεία της καθημερινότητας, όσο και τα συντηρημένα ερείπια των ναών. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μια ακόμα μυθοπλασία, που συνδυάζει το παρόν με το παρελθόν. 205

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

206

Παρ άρτ ημα

Σουζάνα και Δημήτρης Αντωνακάκης, Αρχιτεκτόνων, αποφοίτων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Τι είναι για εσάς το σκίτσο στην αρχιτεκτονική; Τι αντιπροσωπεύει; Σ.Α.: Είχα ρωτήσει κάποτε τον Δημήτρη Μαρωνίτη, εάν μπορούμε να χρησιμοποιούμε διάφορες ετοιμολογίες που μας αποκαλύπτουν νοήματα, στο βάθος των λέξεων. Μου είχε απαντήσει ότι οι λέξεις είναι «ανοιχτές» στη διερεύνηση της καταγωγής τους. Η λέξη σκαρίφημα, λοιπόν, το σκίτσο στη «γλώσσα» του αρχιτέκτονα, έχει άμεση σχέση με τη λέξη «σκαρί». Το σκαρί του πλοίου παραπέμπει στη γενέτειρα της κατασκευής του. Επομένως, η λέξη «σκαρί» γεννά από μόνη της κάποιες ιδέες. Το σκαρί–σκαρίφημα είναι το ταξίδι των προσεγγίσεων μίας αρχικής ιδέας. Την ώρα που σχεδιάζεις, το χέρι, το σώμα και το μυαλό έχουν άμεση -εξ επαφής- σχέση με το χαρτί. Σκιτσάροντας, βρίσκεσαι σε μία κατάσταση ανάμεσα στην αμφιβολία και τη βεβαιότητα, γιατί την ίδια στιγμή που τραβάς τη γραμμή, ταυτόχρονα σκέφτεσαι, ψάχνεις, μελετάς, ερμηνεύεις. Η ουδέτερη ισοπαχής γραμμή δεν είναι τόσο καθοριστική των προθέσεων της σύνθεσης. Με το σκίτσο, αναγνωρίζοντας ότι οι σκέψεις σου δεν είναι τόσο καθαρές, επιχειρείς να ανακαλύψεις το «μυστικό», την ουσία του έργου, του οποίου έχεις αναλάβει υπεύθυνα τη μελέτη και την κατασκευή. Ο Bασίλι Καντίνσκι στο βιβλίο του «Σημείο, γραμμή, επίπεδο» γράφει για τη σημασία της έντασης της γραμμής. Αναδεικνύει έτσι, τα διάφορα είδη της γραμμής και τις τονικές τους διαφορές, στοιχείο, που συνδέεται άμεσα με τη μορφολογία του σκίτσου. Μέσα από το σκίτσο βρίσκεις κάποια μονοπάτια και επιλέγεις πώς και ποια θα τονίσεις και θα εξελίξεις συνθετικά. Η γραμμή, λοιπόν, του σκίτσου είναι σαν μια διαδρομή στο χώρο και στο χρόνο δηλαδή: κίνηση– στάση, ένταση-ηρεμία, λόγος–σιωπή. Τα αρχικά σκίτσα αποτελούν καθοριστικές αφετηρίες για τις «προτεραιότητες» στη συνθετική διαδικασία. Τα σχέδια στις διάφορες φάσεις της μελέτης διαμορφώνονται και προσεγγίζονται με συνεχείς παρεμβάσεις και διαδοχικά σκίτσα, ως προς την επεξεργασία και τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Από αυτήν τη διαδικασία της μετάβασης μετ’ επιστροφής στην αρχική ιδέα, προκύπτει ο σχεδιασμός της οριστικής πρότασης, στις διάφορες φάσεις της μελέτης και η ένταξη του έργου, στο άμεσο και στο ευρύτερο περιβάλλον του. Μέσα από τα σχέδια -κατόψεις, τομές και όψειςτο έργο αντιμετωπίζεται ως ένας ενιαίος συνεκτικός τρισδιάστατος οργανισμός, ανεξάρτητα από την κλίμακά του.

207

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Το χρώμα είναι επίσης ένα ακόμα εργαλείο που συμπληρώνει, αν χρειαστεί, το σκίτσο καθώς συμβάλλει στη δυνατότητα σηματοδότησης ενοτήτων, χώρων, ενδιάμεσων αρθρώσεων και διαδρομών (κίνηση, στάση, δημόσιο, ιδιωτικό κ.λ.π). Το σκίτσο περιλαμβάνει την έννοια του «τυχαίου», καθώς μέσα από αυτό μπορεί να δημιουργηθεί μια χρήσιμη πληροφορία ή και μία καινούργια ιδέα. Τι πιστεύετε εσείς; Δ.Α.: Η γραμμή σε ένα σκίτσο δεν είναι ποτέ απολύτως καθοριστική. Περιέχει πάντα τυχαία χαρακτηριστικά. Το θέμα της τύχης περιλαμβάνει τις τυχαίες κινήσεις που κάνουμε σχεδιάζοντας, εκείνο όμως που έχει σημασία είναι ο τρόπος με τον οποίο χειριζόμαστε αυτά τα τυχαία σημάδια. Υπάρχει πάντα μία διαφορά στον τρόπο που προσεγγίζει κάθε αρχιτέκτονας τα πράγματα. Το τυχαίο παρεμβαίνει με τον δικό του απρόβλεπτο τρόπο. Σχεδιάζοντας μπορεί να παρατηρήσεις κάποιο στοιχείο, το οποίο σε προκαλεί να προχωρήσεις σε διαφορετική κατεύθυνση, από εκείνη που αρχικά είχες επιλέξει. Μπορεί όμως να συντελούν και άλλοι εξωγενείς παράγοντες. Το παράδειγμα που αναφέρατε για τον καφέ που, χύθηκε πάνω στο σχέδιο και η κηλίδα που σχημάτισε μία άλλη εικόνα, που δεν την περιμένατε, ισχύει. Άλλοτε όμως το τυχαίο αποκαλύπτεται με την παρεξήγηση. Για παράδειγμα, μιλώντας και αναλύοντας τις σκέψεις σου στους συνεργάτες σου, είναι πιθανόν εκείνοι να αντιληφθούν κάτι διαφορετικό από εκείνο, που εσύ προσπαθείς να εξηγήσεις. Αυτή η παρεξήγηση, πολλές φορές, οδηγεί σε κάτι πολύ πιο ενδιαφέρον από εκείνο που εσύ επιζητούσες, αρκεί να είσαι έτοιμος να το υιοθετήσεις. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει συχνά και με το σκίτσο. Το σκίτσο που κάνω εγώ, σαν παράδειγμα, είναι διαφορετικό από το σκίτσο που κάνει η Σουζάνα. Όταν όμως εκείνη βλέπει το δικό μου σκίτσο, πολλές φορές ανακαλύπτει σε αυτό και άλλα στοιχεία από εκείνα που εγώ θα ήθελα να της δείξω, ακριβώς λόγω της ασαφούς μορφής του. Αυτή λοιπόν η πιθανότητα, της κατά λάθος πληροφόρησης, συγκαταλέγεται στην έννοια του τυχαίου που αναφέρομαι. Σ.Α: Στο βιβλίο του Honoré de Balzac, «Η θεωρία του βηματισμού» (Théorie de la démarche), ο συγγραφέας τονίζει τη σημασία της παρατήρησης. Μέσα από το παράθυρό του παρατηρεί τους ανθρώπους και συσχετίζει τον βηματισμό τους με τις ιδέες τους και τη στάση τους στη ζωή και υποστηρίζει ότι αυτές οι παρατηρήσεις οδηγούν στην ανάγκη διατύπωσης μιας θεωρίας. Αναφέρει σ’ αυτό το κείμενο ότι «το τυχαίο δεν επισκέπτεται ποτέ τους ανόητους». Για εμένα αυτή η φράση σημαίνει ότι οι επιλογές μας, που προκύπτουν από τυχαία γεγονότα, περνάνε πρώτα από τη σκέψη, την αξιολόγηση και την προσωπική ευαισθησία του καθενός μας, δεν είναι αυθαίρετες.

208

Παρ άρτ ημα Συμβαίνει συχνά, είτε στο διάστημα της μελέτης είτε ακόμα και της κατασκευής, η ανατροπή κάποιων δεδομένων, από ένα τυχαίο συμβάν, να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για ενδιαφέρουσες προσαρμογές της αρχικής αρχιτεκτονικής πρότασης. Ακόμη κάτι, για την παρεξήγηση στην οποία αναφέρθηκε ο Δημήτρης: ο Woody Allen σε μία συνέντευξή του είπε ότι η ανθρωπότητα προχωράει μέσω των παρεξηγήσεων. Δηλαδή, ο καθένας μας έχει μια διαφορετική αντίληψη και ερμηνεύει διαφορετικά αυτά που βλέπει ή ακούει. Αυτές οι παρερμηνείες συχνά είναι αφορμή για νέες περιοχές στη θεωρία και στην πράξη, που δημιουργούν οι αβεβαιότητες και οι αμφιβολίες. Οι προτεραιότητες και οι επιλογές της ερμηνεία,ς που διατυπώνονται στο σκίτσο, είναι καθοριστικές για τη συνθετική διαδικασία, η οποία αναφέρεται συνήθως σε συνεργασίες και στην ομαδική δουλειά, όπως είπε και ο Δημήτρης, το νόημα της ερμηνείας, από διαφορετικούς συνεργάτες, δημιουργεί διαφορετικές προϋποθέσεις στη σύνθεση και τροφοδοτεί συχνά νέες προσεγγίσεις με νέα σκίτσα. Υπάρχουν διαφορετικά είδη σκίτσων, που αφορούν την αρχιτεκτονική. Δηλαδή σκίτσα για την τεκμηρίωση μιας ιδέας, σκίτσα μελέτης ενός χώρου και άλλα. Τι διαφορά έχουν μεταξύ τους; Δ.Α: Υπάρχει μία μεγάλη ποικιλία σκίτσων, καθώς ο κάθε αρχιτέκτονας έχει ένα δικό του τρόπο σκέψης και έκφρασης. Ο τρόπος, με τον οποίο διατυπώνει τη σκέψη του στο σκίτσο, μπορεί άλλοτε να είναι πολύ αφαιρετικός και άλλοτε πολύ συγκεκριμένος. Υπάρχει μια μεγάλη γκάμα σκίτσων, που σε διευκολύνουν για να μεταφέρεις από το νου στο χαρτί, αυτό που επιθυμείς να υλοποιήσεις, καθώς σε βοηθά σημαντικά για να αποσαφηνίσεις τις σκέψεις σου, αλλά και για να τις εξηγήσεις στους άλλους. Στην κοινή μας πορεία είχαμε πάντα την υποχρέωση να τεκμηριώνουμε τη σκέψη μας, ώστε να γινόμαστε αντιληπτοί στους άλλους συναδέλφους με τους οποίους συνεργαζόμαστε. Θέλοντας να γίνουμε πιο σαφείς, πιο συγκεκριμένοι, χρησιμοποιούμε διαγράμματα. Τα διαγράμματα είναι σκίτσα που αναλύουν τις βασικές αρχές οργάνωσης και αποσαφηνίζουν την ιδέα. Ένα παράδειγμα: η κατοικία καλύπτει ορισμένες δραστηριότητες από τις οποίες άλλες έχουν περισσότερο δημόσιο χαρακτήρα και άλλες περισσότερο ιδιωτικό. Το καθημερινό, η κουζίνα, το υπνοδωμάτιο και το λουτρό, στεγάζουν σε κάποιο βαθμό τις δραστηριότητες αυτές. Το απλό διάγραμμα που εικονογραφεί τις συσχετίσεις ανάμεσα τους και αποκαλύπτει τις δικές μας επιλογές οργάνωσης και ομαδοποίησης, εκείνων που σχετίζονται περισσότερο μεταξύ τους, παρ’ όλο που φαίνεται προφανές δεν είναι καθόλου, αν εξειδικεύσουμε το πρόβλημα και σκεφτούμε τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο ζουν την καθημερινότητα τους οι κάτοικοι, π.χ. διαφορετικά ζευγάρια και τις διαφορετικές σχετικές σχέσεις των καθημερινών δραστηριοτήτων που αποδέχονται. Ποιες κινήσεις επιτρέπουν ποιες ελέγχουν και ποιες απαγορεύουν. Η κίνηση συσχετίζει τις ομάδες δραστηριοτήτων αλλά και τις επιμέρους δραστηριότητες. Η διαδικασία αυτή οδηγείται από το σκίτσο, το οποίο και προσδιορίζει με διαδοχικές προσεγγίσεις τον τρόπο της σύνδεσης του διαγράμματος με το τοπίο, στο οποίο αυτό αναφέρεται. 209

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Το τοπίο αυτό πρέπει να το έχει κανείς ήδη μελετήσει, καθώς είναι καθοριστικό στοιχείο της σύνθεσης και απαιτεί ιδιαίτερη μελέτη σε σχέση με τα συγκεκριμένα δεδομένα του τόπου, το άμεσο ή το ευρύτερο φυσικό ή δομημένο περιβάλλον. Με σκίτσα σχεδιάζεις και επισημαίνεις τα σημεία που συγκροτούν τα χαρακτηριστικά της πρότασής σου. Με βάση τα στοιχεία αυτά τοποθετείς το παραπάνω διάγραμμα μέσα στο υφιστάμενο τοπίο. Ποια στοιχεία λαμβάνει υπόψη του ο αρχιτέκτονας στη δημιουργία ενός σκίτσου; Πώς ένα σκίτσο συμβάλλει στη συνθετική διαδικασία και στη συνέχεια στο τελικό έργο; Δ.Α: Όπως ήδη ανέφερα, τα ζητήματα που μας απασχολούν αποτελούν αντικείμενο συζήτησης, από την οποία προκύπτει ο τρόπος που προσεγγίζουμε τα συγκεκριμένα προβλήματα. Η κριτική θέση που παίρνουμε απέναντι σε αυτά, ορίζεται από τη σχέση με το τοπίο, τη σχέση των διαφόρων ενοτήτων μεταξύ τους και τον τρόπο με τον οποίο όλα αυτά συσχετίζονται. Είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, που αποδεικνύεται στο απλό παράδειγμα του διαγράμματος. Πρέπει να λαμβάνεις υπόψιν σου το έδαφος, το κλίμα, τη θέα, τον προσανατολισμό, τις προσπελάσεις και την είσοδο σε κάθε χώρο. Όλα αυτά αποτελούν μια σειρά από πολύπλοκους συνδυασμούς. Είναι στοιχεία που δεν μπορεί να αντιληφθεί εύκολα ο μελλοντικός κάτοικος. Ως αρχιτέκτονες, είμαστε υποχρεωμένοι να τον βοηθήσουμε να κατανοήσει τις προθέσεις μας, ώστε να συμβάλλει στις επιλογές και στις αποφάσεις σε σχέση με το έργο. Φύγαμε από το σκίτσο; Δεν νομίζω. Αυτά που αναφέρουμε αποτελούν ένα σκίτσο. Η παραπάνω διαδικασία επιτυγχάνεται μέσα από το σκίτσο, αφού με αυτό ο αρχιτέκτονας επικοινωνεί και επεξηγεί τις σκέψεις του, στο μελλοντικό κάτοικο. Σ.Α: Η αναγνώριση της αξίας της αρχιτεκτονικής είναι από τα πολύ σημαντικά θέματα για την ποιότητα ζωής των ανθρώπων στην πόλη και στο σπίτι και η ευθύνη μας ως αρχιτέκτονες είναι πολύ μεγάλη, ανεξάρτητα από την κλίμακα των έργων που αναλαμβάνουμε. Η δυνατότητα επαφής με τους συγκεκριμένους κατοίκους, με όλες τις δυσκολίες της ελληνικής πραγματικότητας, ιδιαίτερα αυτή την εποχή της πολιτισμικής και οικονομικής κρίσης, είναι ένα πλεονέκτημα για την ποιότητα ζωής στους χώρους που σχεδιάζουμε. Η επικοινωνία μας με τους μελλοντικούς κατοίκους αποτέλεσε πολύτιμο εργαλείο για μας. Με την εμπειρία αυτή καταφέραμε συχνά να δημιουργήσουμε μαζί τους φιλικές σχέσεις, να κρίνουμε και να αξιολογήσουμε τις συμπτώσεις και τις διαφορές ανάμεσα στις προθέσεις της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και τις δικές τους ιδιαίτερες επιθυμίες. Ο κάτοικος-πελάτης αναφέρεται συνήθως σε προτεραιότητες, οι οποίες δεν εντάσσονται πάντα στις πραγματικές ανάγκες του «κατοικείν», δηλαδή σε ποιότητες που παραπέμπουν σε ένα οικείο, φιλικό και ποιητικό (με την κυριολεκτική σημασία της λέξης ποίηση) περιβάλλον της καθημερινής ζωής. Οι απαιτήσεις του μελλοντικού κάτοικου παραπέμπουν συχνά σε στερεότυπα ή και εντυπωσιακές εικόνες διαφημίσεων από τα περιοδικά ή τα ΜΜΕ.

210

Παρ άρτ ημα Υπάρχουν όμως και άλλες επιθυμίες, που προέρχονται από βιώματα και ανάγκες εσωτερικές, τις οποίες οφείλουμε να ανακαλύψουμε μέσα από τον διάλογο. Αυτές οι επιθυμίες είναι που πλουτίζουν τη σύνθεση και οδηγούν στην ταυτότητα του έργου και προτρέπουν από το κοινότοπο πρόγραμμα της κατοικίας, σε ένα νέο αναδιοργανωμένο πρόγραμμα και σε ένα διάγραμμα αναγκών και συσχετίσεων με όρους αρχιτεκτονικής. Με εργαλεία, λοιπόν, που αντιστοιχούν στα δίδυμα φαινόμενα του Aldo Van Eyck (σχέσεις κενού και πλήρους, δημόσιου-ιδιωτικού, κλειστού-ανοιχτού, φωτεινού-σκιερού κ.λπ), οδηγούμε τη σύνθεση, στη διαχείριση ενός αρχιτεκτονικού λεξιλογίου και δημιουργούμε με τους μελλοντικούς κατοίκους την απαραίτητη ουσιαστική επικοινωνία. Σε μία εφαρμογή οργανωμένης δόμησης, δεν λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες των άγνωστων κατοίκων. Συνήθως, εφαρμόζεται ένα πρόγραμμα αναγκών, που απευθύνεται σε ένα μέσο όρο κατοίκου, ο οποίος όμως ουσιαστικά δεν υφίσταται. Για αυτόν το λόγο ο L.Khan έγραψε: «Αν δεν υπάρχει ο κάτοικος πρέπει να τον εφεύρουμε». Το σκίτσο εξυπηρετεί π.χ και στη διαμόρφωση των ενοτήτων σε μία κατοικία (περιοχές αυτονομίας, αυτοσυγκέντρωσης και συγκατοίκησης). Επίσης, εξυπηρετεί τον τρόπο διαχείρισης αυτών των ενοτήτων με τα διαδοχικά κατώφλια και με το διαχωριστικό και ταυτόχρονα ενοποιητικό στοιχείο της κίνησης -της διαδρομής- εσωτερικής και εξωτερικής: υπαίθριας, καλυμμένης ή ημιυπαίθριας. Η διερεύνηση με σκίτσα και ο συνδυασμός των «περιοχών του» προγράμματος (ενότητες και κίνηση εσωτερική - εξωτερική), βοηθάει και στη συνεργασία μας μέσα στο εργαστήριο, αλλά και στη σχέση μας με τους εξωτερικούς συνεργάτες, όπως οι εργολάβοι και οι τεχνίτες. Με τα σκίτσα, ένα ουδέτερο κτιριολογικό πρόγραμμα είναι δυνατό να μετατραπεί με τις αναθεωρημένες ενότητες δραστηριοτήτων, τις αρθρώσεις μεταξύ τους και την επεξεργασία της κίνησης σε ένα αναδιοργανωμένο πρόγραμμα, που θα εξυπηρετεί τις ιδιαίτερες ανάγκες των κατοίκων του συγκεκριμένου κτηρίου. Πώς το σκίτσο συμβάλλει ώστε να εναρμονιστεί το τελικό έργο με το περιβάλλον του; Η αποτύπωση ενός χώρου είναι διαφορετικό είδος σκίτσου, από αυτό που φτιάχνουμε κατά τη σύνθεση της ιδέας, ως προς τον τρόπο του στησίματος και της σύλληψής. Πώς αυτά τα δύο είδη ενοποιούνται σε ένα τελικό σύνολο, δηλαδή την ιδέα; Δ.Α: Το πρώτο σκίτσο περιλαμβάνει τις πρώτες σκέψεις για την οργάνωση του χώρου, που θα κατοικηθεί και πολλές φορές είναι βολικό να διαμορφώνεται πάνω σε μια μακέτα του δοσμένου εδάφους. Προσεγγίζεται διαφορετικά σε σχέση με το σκίτσο που κάνουμε όταν συνθέτουμε μια ιδέα ή αν θέλουμε να αποτυπώσουμε ένα υπάρχον κτήριο. Το σκίτσο μπορεί να είναι μια διαδικασία ενημέρωσης, διερεύνησης και κατανόησης, με την οποία διερευνάς το πρόβλημα που έχεις να αντιμετωπίσεις. Και αρχίζει με την κατασκευή μιας πρώτης μακέτας, με την οποία προσεγγίζεις το χώρο και αναπαριστάς τις συνθετικές αρχές οργάνωσης του κλειστού, του ημιυπαίθριου και του υπαίθριου χώρου. 211

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Με το σκίτσο και τη μακέτα κατανοείς τα διάφορα στοιχεία που διαμορφώνουν το χωρικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα εργαστείς. Όταν πλέον επεμβαίνεις στον τόπο ή στο κτήριο, έχεις ήδη κατανοήσει τα προβλήματα, τα εμπόδια, τα θετικά και τα αρνητικά, που σου προσφέρονται από δεδομένα σου. Στο σημείο αυτό συσχετίζονται τα σκίτσα, της καταγραφής ή αποτύπωσης και της πρότασης. Σ.Α.: Πρέπει να τονίσουμε ότι έχει σημασία το είδος του χώρου που διαχειρίζεσαι κάθε φορά. Για παράδειγμα, όταν επεμβαίνω σε ένα υπάρχον κτίσμα, πρέπει να αναζητήσω τις ποιότητες που αντανακλά αυτό στο σχεδιασμό. Καθώς σχεδιάζω, παρατηρώ την εποχή που είχε κατασκευαστεί το κτήριο και τις περιοχές του αρχικού προγράμματος που το διαρθρώνουν. Για παράδειγμα, σε μία κατοικία παρατηρώ τις περιοχές του ύπνου, των υγρών χώρων και των χώρων υποδοχής. Κατά την αναδιαμόρφωση της κατοικίας διαπιστώνεις ότι κάποιες συνθήκες δεν τροποποιούνται, όπως π.χ τα κλιμακοστάσια. Μέσα από σκίτσα ακολουθεί η διερεύνηση των δυνατοτήτων, για μία καλύτερης ποιότητα ζωής, από την αναδιοργάνωση του προγράμματος. Κάθε μελέτη και εφαρμογή εξαρτάται πάντα από το θέμα της. Με το σκίτσο μελετάς και προτείνεις τα στοιχεία που θεωρείς σημαντικά, όπως για παράδειγμα ο διπλός προσανατολισμός, η διαμπερότητα. Υπάρχουν όμως και ιδιαιτερότητες, τις οποίες οφείλεις να διερεύνησες για κάθε επέμβαση, την οποία αναλαμβάνεις, σε υπάρχοντα κτήρια Είναι δυνατόν, για παράδειγμα, να πρέπει να επεξεργαστείς ένα δημόσιο ή ιδιωτικό κτήριο, το οποίο έχει κάποια ιστορία. Οι παρεμβάσεις και η τελική πρόταση έχουν άμεση σχέση με το αντικείμενο που διαχειρίζεται κάθε φορά ο αρχιτέκτονας και με τα ίχνη της ιστορίας του, που οφείλει να εκτιμήσει και να σεβαστεί. Ο τρόπος σύνθεσης, αλλά και τα υλικά με τα οποία δουλεύουμε μία ιδέα, παίζουν σημαντικό ρόλο στο αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, εάν ακούμε ένα συγκεκριμένο είδος μουσικής, αυτό μας επηρεάζει ιδεολογικά και ψυχικά. Στην αρχιτεκτονική, λειτουργώντας με το μολύβι ή με άλλα υλικά όπως ο πηλός, το χρώμα, δηλαδή πιο χειρωνακτικά εργαλεία, το αποτέλεσμα φτάνει πιο κοντά στη φύση και στο ανθρώπινο στοιχείο. Όλα αυτά έρχονται σε αντίθεση με αρχιτεκτονικά αποτελέσματα, που παρατηρούμε τελευταία, τα οποία είναι ξένα σε σχέση με το περιβάλλον. Τείνουν να επιβληθούν σε αυτό και να το εξαφανίσουν. Τι πιστεύετε εσείς; Πώς κρίνετε αυτήν την πορεία στην αρχιτεκτονική; Πώς επηρεάζει τελικά η τεχνολογία τον ίδιο τον αρχιτέκτονα και τη συνθετική διαδικασία; Δ.Α: Προσωπικά, πιστεύω ότι υπάρχει ένα γενικότερο πρόβλημα, το οποίο έρχεται πολύ κοντά σε αυτό που περιγράφετε. Ο Aldo Van Eyck είχε αναφέρει ότι αν προσπαθήσεις να βρεις τον χώρο μέσα από την αφαίρεση, θα χάσεις τον άνθρωπο. Θα χάσεις τη δυνατότητα να επικοινωνείς με αυτόν και θα εισπράξεις το κενό. Η αφαίρεση, η οποία είναι μια πνευματική δραστηριότητα, είναι απαραίτητη για να αποστασιοποιείσαι από τα πράγματα. Αν όμως κυριαρχήσει αυτή η άποψη, ποια θα είναι η συνέπεια; Θα σταματήσουμε και εμείς οι ίδιοι να έχουμε αυτήν την αμεσότητα που επιθυμούμε; Ας μη ξεχνάμε βέβαια, ότι εκτός από το μυαλό υπάρχουν οι αισθήσεις. 212

Παρ άρτ ημα Έχουμε εκτός από την όραση, την όσφρηση, τη γεύση, την ακοή, έχουμε ευτυχώς και την πιο γνήσια την αφή. Η αφή είναι πιστεύω αυτή που ενώνει όλες τις αισθήσεις και δεν είναι εύκολο να ακυρωθεί. Παρ’ όλες τις προσομοιώσεις αντιστέκεται. Σ.Α.: Ένα κεφάλαιο, στο βιβλίο του συγγραφέα Henry Focillon: «Η ζωή των μορφών» έχει τίτλο: «εγκώμιο στο χέρι». Αναλύει τα πράγματα που κατακτά ο άνθρωπος με το χέρι, με την αφή, όπως είναι η υφή και το βάρος των υλικών -στοιχεία μοναδικά και για την αρχιτεκτονική, εδώ και αιώνες. Η μυθολογία αναφέρει ότι η Θήβα χτίστηκε από δύο αδέλφια. Ο ένας κουβαλούσε τις πέτρες και τις προσάρμοζε με τα χέρια του, με κόπο και ιδρώτα, ενώ ο άλλος κατασκεύαζε την πόλη μέσω μαγικών λέξεων και κινήσεων. Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο τρόπους αντιμετώπισης του σχεδιασμού, που σήμερα αντιστοιχούν είτε στη χειροτεχνεία, δηλαδή στην άμεση επαφή με το χέρι του σχεδίου, είτε στο σχεδιασμό με τον υπολογιστή, θα ήτανε άδικό να καταλήξουμε σε αποκλεισμούς και υπερβολές. Πιθανώς να υπάρχει κάτι ενδιάμεσο, το οποίο να κατακτάται με τα χρόνια και με τις νέες τεχνολογίες, χωρίς να σημαίνει αυτό ότι θα εγκαταλείψουμε οριστικά το σκίτσο, ως καίριο εργαλείο στη συνθετική διαδικασία. Παρατηρήσαμε στο εργαστήριο, ότι οι συνεργάτες μας, που δούλευαν με τον παραδοσιακό τρόπο πριν από τον υπολογιστή, στα σχέδια τους είχαν ένα ιδιαίτερο ύφος και μια ξεχωριστή ποιότητα, που αντίστοιχα διακρίνεται και στα σχέδια τους με τον υπολογιστή. Θεωρούμε ότι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ως αρχικό συνθετικό εργαλείο, αλλά ως μια συνέχεια της δημιουργίας. Δεν πρέπει να αναιρεθούν οι βάσεις της αρχιτεκτονικής, στις οποίες εντάσσεται το σκίτσο. Τι πιστεύετε εσείς; Σ.Α.: Όσο περνούν τα χρόνια, οι αρχιτέκτονες δεν χρησιμοποιούν το σκίτσο. Δεν αποτελεί το σκίτσο την πρώτη φάση μελέτης και διερεύνησης μίας ιδέας. Μέσω του υπολογιστή έχεις τη δυνατότητα να διερευνήσεις πολλές περιπτώσεις σε ένα δεδομένο πρόγραμμα. Τα φωτορεαλιστικά αναπαριστούν μία «γοητευτική» εικόνα για τον πελάτη. Τι διαφορά έχει από το σκίτσο; Είναι ένα βοήθημα. Όταν βγήκε η τυπογραφία, θεωρήθηκε πως ό,τι γράφονταν και τυπωνόταν ήταν σωστό. Έως ότου αποδείχθηκε ότι η τυπογραφία είναι ένα μέσο. Το θέμα είναι τι γράφεις με το εργαλείο αυτό. Οπότε και ο υπολογιστής θα μπορούσε να είναι ένα μέσο, όπως η τυπογραφία. Εμείς που είμαστε της παλιάς σχολής, χωρίς να αποκλείουμε τα νέα μέσα, ως συνθετική διαδικασία, καταλαβαίνουμε και επεξεργαζόμαστε την ιδέα μας με το σκίτσο. Χρησιμοποιώντας το σκίτσο, αλλά και με τη μακέτα, έχεις τη δυνατότητα να μελετήσεις και να πλάσεις τα στοιχεία που θέλεις να αποτελέσουν αφετηρίες, στη συνθετική διαδικασία. Δ.Α.: Το σκίτσο αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Δεν σχεδιάζεις μόνο το αντικείμενο που σε απασχολεί, αλλά σχεδιάζεις πολύ περισσότερα πράγματα. 213

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Ένα πρόσθετο κομμάτι που σκέφτεσαι με το σκίτσο, είναι το περιβάλλον του. Αυτό προκύπτει από την πρόθεσή σου να δημιουργήσεις μια ατμόσφαιρα, αυτού που σκέφτεσαι, σ’ αυτόν το χώρο που διαχειρίζεσαι. Με τον υπολογιστή και με την τεχνολογία όλα μπορούν να υλοποιηθούν. Δεν ξέρουμε πώς φτάνει κάποιος να λειτουργεί στη διαδικασία μυαλό-χέρι-εργαλείο. Το εργαλείο μπορεί να είναι το μολύβι. Μπορεί να αντικαθίσταται και να γίνει πηλός ή πλαστελίνη, για τις ανάγκες μιας μακέτας. Το πρόβλημα είναι σε ποιο βαθμό μπορείς να παρεμβαίνεις στη διαδικασία που εξωτερικεύεις τις σκέψεις σου στο χαρτί ή στο χώρο. Πώς παρεμβαίνεις ουσιαστικά σε αυτήν τη μεταφορά. Στον υπολογιστή, μέχρι στιγμής, γίνεται με εντολές. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε το σκίτσο με τα θεμέλια ενός αρχιτεκτονικού κτηρίου. Αναιρώντας τα θεμέλια και βάζοντας κατευθείαν τα υποστυλώματα, κάτι δεν θα είναι ορθό. Η ενέργεια αυτή μπορεί να παρομοιαστεί με τη συνθετική διαδικασία, που ξεκινάει απευθείας μέσω του υπολογιστή. Τι πετυχαίνει κανείς χρησιμοποιώντας το σκίτσο, έναντι του υπολογιστή; Δ.Α: Είναι μία συζήτηση που πρέπει να γίνει με κάποιον άνθρωπο που πιστεύει στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Η χρήση του υπολογιστή θέλει μία άλλου είδους εξοικείωση. Αυτό που μέχρι σήμερα γνωρίζω, είναι ότι η διαφορά του με το σκίτσο είναι ότι στον υπολογιστή δίνεις εντολές, τις οποίες εκείνος εκτελεί και έτσι δημιουργείται μια άλλη σχέση ανάμεσα στον αρχιτέκτονα και το σχέδιό του. Δεν λέω αν είναι καλύτερη ή χειρότερη, αυτό που νοιώθω είναι ότι είναι διαφορετική. Στο σκίτσο, παρ’ όλο που κάθε κίνηση-εντολή διατυπώνεται άμεσα, περιέχεται σχεδόν πάντα ένας βαθμός ασάφειας, που δεν ερμηνεύεται πάντα με τον ίδιο τρόπο ακόμα και από τον ίδιο τον δημιουργό. Έχω τη αίσθηση ότι το σκίτσο είναι ένα είδος εσωτερικού μονόλογου. Μια επιχείρηση διερεύνησης, σε πρώτη φάση μιας σειράς πολύπλοκων προβλημάτων. Μια διερεύνηση που περιέχει μεγάλο ποσοστό δισταγμών, οι οποίοι αποκαλύπτονται στη διάρκεια της παραγωγής του σκίτσου, όπως σε κάθε χειροτεχνική παραγωγή. Αυτός ο δισταγμός θα πρέπει να είναι άλλου είδους στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Ίσως θα έχει περισσότερο το χαρακτήρα επιλογών, ανάμεσα σε εικόνες διατυπωμένων προτάσεων, με τη γνωστή σαφήνεια του ηλεκτρονικού υπολογιστή, σαφήνεια που φοβούμαι ότι θα δυσκολεύει αν δεν ακυρώνει την αμφισημία, που προκαλεί το ελεύθερο σκίτσο. Μέσα από διαφόρων ειδών ελεύθερα σκίτσα μπορούμε να αναδείξουμε τις αναλογίες, τις χωρικές ενότητες ενός έργου, το πλήρες και το κενό. Μπορούμε να αναλογιστούμε πώς θα αντιμετωπίσουμε μία κίνηση. Μπορεί ακόμα σε αλλεπάλληλα σκίτσα να υπάρξουν μικρές τροποποιήσεις–μετακινήσεις, αποσαφηνίζοντας τις επιθυμίες. Ακόμα και το τελικό σχέδιο είναι εξέλιξη ενός σκίτσου.

214

Παρ άρτ ημα Μέσα από αυτά τα διαδοχικά σκίτσα διαφαίνεται η πορεία, που οδήγησε εκεί που καταλήγει στο σχέδιο. Με αυτά έχεις τη δυνατότητα να αντιπαραβάλλεις άμεσα την αρχική καταγραφή της πρότασης, να παρακολουθήσεις την πορεία και να τη συσχετίσεις με το τελικό αποτέλεσμα, γεγονός που μπορεί ίσως εύκολα να φανεί με διαφορετικό τρόπο σε ένα πρόγραμμα υπολογιστή; Μπορείς, όμως, να έχεις την ίδια αμεσότητα που έχεις με το ελεύθερο σκίτσο; Αναφέρεστε στο σχέδιο. Το σχέδιο είναι ένα καλοστημένο σκίτσο; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ τους; Δ.Α: Η μετάβαση από το σκίτσο στο σχέδιο είναι μια συνεχής διαδικασία συνεχών εξελίξεων και αποσαφηνίσεων. Η θολή κατάσταση, που αποτυπώνει ένα αρχικό σκίτσο, καταλήγει μέσα από μια διεργασία στο μετρημένο, καθαρογραμμένο και καλοστημένο σχέδιο. Είναι ένα πιο επιμελημένο σκίτσο, είναι η αφαιρετική προσέγγιση των επιθυμιών μας. Στα αρχικά και πρώιμα σκίτσα, οι ασάφειες, από τις οποίες κάτι υπονοεί ο δημιουργός τους, ερμηνεύονται διαφορετικά από κάθε τρίτο πρόσωπο. Αυτή η διαφορετική πρόσληψη, ανάμεσα σε συνεργαζόμενους είναι κίνητρο για αποσαφηνίσεις και γόνιμο διάλογο, που ανοίγει το δρόμο για απρόβλεπτες και πολλές φορές ουσιαστικές εξελίξεις, όπως ήδη αναφέραμε. Θα έλεγα ότι και για τον ίδιο το δημιουργό, το ξανακοίταγμα των σκίτσων της προηγούμενης μέρας, μπορεί να ερμηνευτεί διαφορετικά από εκείνο, που αρχικά είχε στο νου του. Πότε αντιλαμβάνεσαι ότι όλη αυτή η πορεία φτάνει σε ένα τέλος; Σ.Α: Θυμάμαι στα χρόνια των σπουδών μας τον επισκέπτη καθηγητή τον James Speyer από το ΙΙΤ, που μας ζητούσε, για να δεχτεί να μας διορθώσει, να έχουμε διερευνήσει διάφορες συνθετικές περιπτώσεις. Για κάθε θέμα υπάρχουν πολλές εναλλακτικές συνθετικές προτάσεις, κάπου όμως πρέπει να σταματάς. Εάν θεωρείς ότι κάποια πρόταση έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον και οδεύει προς ένα επιθυμητό στάδιο, τότε προχωράς όλο και σε μεγαλύτερη επεξεργασία της, σε όλες τις φάσεις της μελέτης, μέχρι τη μελέτη εφαρμογής και τις λεπτομέρειες. Υπάρχουν πολλές δυνατότητες, με τις οποίες είναι δυνατόν να προσεγγίσουμε ένα θέμα. Πολλές φορές η διερεύνηση οδηγεί στην αρχική πρόταση. Με το σκίτσο, η πρώτη ιδέα είναι ίσως συχνά πιο αυθόρμητη και πιο σημαντική. Διερευνώντας, όμως, πολλές περιπτώσεις είτε καταλήγεις κάπου αλλού, είτε επιστρέφεις με πιο μεγάλη εμπειρία, στην αρχική πρόταση. Αυτή είναι μια πολύ χρήσιμη στάση για τη συνθετική διαδικασία, που ακολουθούμε από τότε σε όλα μας τα έργα. Τι χάνεται κατά την αρχιτεκτονική σύνθεση με τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή; Δ.Α.: Δεν είναι εύκολο κάποιος, που δεν χειρίζεται άνετα τον υπολογιστή, να κρίνει τι έχει χαθεί με τη χρήση του. Νομίζω πως θα είναι πιο ώριμη η προσέγγιση, αν πούμε απλά ότι η συνθετική διαδικασία έχει τροποποιηθεί. Είναι ένας άλλος τρόπος δουλειάς. 215

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Είχα κάποτε ρωτήσει κάποιον που ασχολείται πολύ με τα προγράμματα του υπολογιστή: «Δεν θα είχες ποτέ τη διάθεση να κάνεις ένα σκίτσο για κάτι που σε ενδιαφέρει; Ξέρεις ότι Le Corbusier έλεγε πως “Θα αισθανόμουν πάρα πολύ χαρά να έβλεπα τους αρχιτέκτονες να ασχολούνται, προσπαθώντας να καταλάβουν, πώς είναι δομημένο ένα φύλλο σχεδιάζοντάς το”. Εσένα δεν σε ενδιαφέρει μια τέτοια προσέγγιση;». Η απάντηση του ήταν αρνητική. Θεωρούσε ότι μπορούσε να έχει γρήγορα το αποτέλεσμα στον υπολογιστή, αφού προηγουμένως το είχε φωτογραφίσει, στο οποίο κάθε επιθυμητή αναζήτησηπαρέμβαση-τροποποίηση θα ήταν μια εύκολη διαδικασία. Κυρίως τόνισε ότι έτσι κερδίζει χρόνο. Στο σημείο αυτό, για εμένα, υπάρχει ένα θέμα. Ο χρόνος και το σκίτσο έχουν άμεση σχέση. Δηλαδή προκειμένου να φτιάξω ένα σκίτσο κάνω αρκετή ώρα. Για να το αποσαφηνίσω, επίσης «σπαταλώ» ώρα. Το είπα και πριν: σχεδιάζω, βάζω ένα χαρτί από πάνω και το ξανασχεδιάζω και κάθε φορά προστίθενται καινούργια στοιχεία, αλλάζουν οι σκέψεις, ξεκαθαρίζουν οι επιθυμίες και διαμορφώνεται το περιβάλλον. Αναζητώ τις σχέσεις του κτηρίου και της ιδέας με τη φύση και τα δέντρα. Η διαδικασία αυτή απαιτεί χρόνο. Έχουμε τη δυνατότητα να ελαχιστοποιήσουμε το χρόνο όταν αντιμετωπίζουμε ένα κτήριο; Δεν νομίζω. Στο στοιχείο της βραδύτητας κρύβεται το μεγάλο μυστικό της αφομοίωσης του προβλήματος. Ο Mario Botta, είχε αναφέρει ότι οι σημερινοί αρχιτέκτονες πρέπει να καταλάβουν ότι έχουν πολύ λίγο χρόνο στη διάθεσή τους. Πρέπει να μάθουν να αποφασίζουν γρήγορα. Για μένα όμως ο χρόνος, που αφιερώνει κανείς προκειμένου να ολοκληρώσει μια πρόταση σε έναν εργοδότη, είναι ανάλογος με το βαθμό αφομοίωσης των δεδομένων και των αποφάσεών σου σε σχέση με αυτά. Ο χρόνος που διαθέτεις τελικά έχει μεγάλη σημασία και πρέπει να πείσουμε τον εργοδότη, ότι αυτό είναι προς το συμφέρον του. Στην αρχιτεκτονική πραγματικότητα είμαστε πολλές φορές αναγκασμένοι ν’ αποφασίσουμε γρήγορα. Όμως ο χρόνος που απαιτείται για να αφομοιώσουμε τα προβλήματα και της πολύπλοκες παραμέτρους που πρέπει να συσχετιστούν, για να δούμε τις εναλλακτικές λύσεις, για να καταλήξουμε στις επιλογές και να πάρουμε τις τελικές αποφάσεις, εάν συρρικνωθεί θα είναι εις βάρος του έργου. Η αρχιτεκτονική είναι μια δοκιμασία. Μια δοκιμασία για τον αρχιτέκτονα, αλλά και για τον κάτοικο. Είναι μια δοκιμασία προσαρμογών: Προσαρμογή στον τόπο Προσαρμογή στην κατασκευή Προσαρμογή στην οργάνωση της καθημερινότητας, καθώς οργανώνει την εμπειρία της. Επιδιώκει την επανένταξή μας μ’ έναν καινούριο τρόπο στο κόσμο, που μας περιβάλλει. 216

Παρ άρτ ημα Δεν έρχεται κανείς με έτοιμες ιδέες σ’ έναν τόπο, για να χτίσει. Έρχεται μ’ ένα ήθος και μια κατακτημένη συμπεριφορά, που προέρχεται από την ανατροφή του και ακτινοβολεί την καλλιέργειά του. Έρχεται με την πρόθεση να προσαρμοστεί στον τόπο δυναμικά. Ν’ αναζητήσει εκείνα που τον χαρακτηρίζουν και να εντείνει ή να ελαχιστοποιεί ορισμένα απ’ αυτά. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Ποιοι είναι οι νόμοι που τον συγκροτούν και ποιοι οι κανόνες τους; Δεν έρχεται κανείς για να επαναλάβει όσα ήδη ξέρει, έρχεται γεμάτος περιέργεια για τα απρόβλεπτο, τα αναπάντεχο, γι’ αυτό πρέπει να είμαστε ανοιχτοί. Έτοιμοι για όλα... Αυτή η διαδικασία απαιτεί χρόνο. Αυτός είναι ο λόγος που διαφωνώ με την άποψη του Botta. Το σκίτσο βοηθάει στην αξιοποίηση αυτού του χρόνου, καταγράφοντας γρήγορα τις σκέψεις, όσο και αποσαφηνίζοντάς τις. Με το σκίτσο μπορείς ότι σκέφτεσαι να το καταγράψεις γρήγορα. Ίσως μπορείς να πετύχεις το ίδιο αποτέλεσμα με την ίδια σαφήνεια και με τον υπολογιστή. Το θέμα είναι πόσο χρόνο θα διαθέσεις για να εμβαθύνεις στην ιδέα και στα προβλήματα που παρουσιάζει η υλοποίησή της, είτε με τον έναν τρόπο είτε με τον άλλον. Ο καθένας δουλεύει με διαφορετικό τρόπο. Το στοιχείο που οφείλουμε να υπερασπιστούμε αφορά τον απαιτούμενο χρόνο για τη δυνατότητα αφομοίωσης των πραγμάτων, όταν μένουμε στις εικόνες τους. Το σκίτσο βοηθάει πολύ στην κατανόηση. Κάποιος που έχει όμως μεγάλη εξοικείωση με τα μέσα που μας κατακλύζουν, ίσως έχει τη δυνατότητα να καταφέρει ένα ίδιο αποτέλεσμα σε λιγότερο χρόνο. Ο χρόνος σκέψης που απαιτείται, αξιοποιείται κάθε φορά ανάλογα με τα μέσα που διαθέτει κανείς και το διαφορετικό τρόπο, που έχει μάθει να εργάζεται. Σ.Α.: Τα φωτορεαλιστικά, πολλές φορές ενώ σου δίνουν την εντύπωση της πραγματικότητας, δεν αποτυπώνουν ουσιαστικά όμως όλη τη συνθετική διαδικασία. Απομονώνοντας κάποια περιοχή, η οποία ίσως αναπαρίσταται με πολύ όμορφο τρόπο, όταν έρχεται αντιμέτωπο με το σύνολο, πολλές φορές κάτι χάνεται. Για παράδειγμα, στις ιδέες που παρουσιάζονται σε εκθέσεις διαγωνισμών, είναι πολύ δύσκολο καμιά φορά να ξεχωρίσεις τις διαφορές μεταξύ των προτάσεων και τις προτεραιότητες που έχει επιλέξει ο καθένας. Είναι σαν μία ενιαία αντιμετώπιση ενός θέματος. Βέβαια, μπορείς να ξεχωρίσεις ποιότητες στην παρουσίαση με τον υπολογιστή, αλλά δεν είναι πάντα ευδιάκριτες. Οι αρχιτέκτονες επικοινωνούν μέσω του σκίτσου τους, στο οποίο φαίνεται η ιδιοσυγκρασία τους. Χάνεται η χροιά και η ταυτότητα του αρχιτέκτονα, σχεδιάζοντας στον ηλεκτρονικό υπολογιστή; Δ.Α.: Αυτός που ασχολείται με τον υπολογιστή και την τρισδιάστατη απεικόνιση ξεκινάει από άλλη «περιοχή», με την ίδια όμως σοβαρότητα και τα ίδια προβλήματα. Γιατί πρέπει να χάνει κάτι από τη διαδικασία σύνθεσης, επειδή έχει πάρει διαφορετικό δρόμο; Είναι μια τελείως διαφορετική διαδικασία, από αυτή που έχω επιλέξει εγώ, χρησιμοποιώντας το σκίτσο.

217

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Δεν μπορώ, λοιπόν, να κρίνω τη διαδικασία που ακολουθήθηκε και τον βαθμό που συνέβαλε θετικά ή όχι στην πραγματοποίηση του έργου, αν δεν την έχω παρακολουθήσει συνολικά. Ενδεχομένως καλύπτει με άλλον τρόπο, εκείνα που επιδιώκουμε με το σκίτσο. Οφείλουμε να είμαστε «ανοιχτοί» σε νέες μεθόδους. Πρέπει να μας ενδιαφέρουν και οι δύο προσεγγίσεις. Εκείνο που πρέπει να σημειώσουμε είναι πως, όταν μπήκε ο υπολογιστής στην επαγγελματική μας ζωή, χρειάστηκε να εκπαιδευθούν οι συνεργάτες του γραφείου μας. Εκείνοι που ήξεραν ήδη να σχεδιάζουν, καλά και με ευαισθησία με τον συμβατικό τρόπο, ερμήνευαν το αντικείμενό τους στον υπολογιστή, σωστότερα από εκείνους που ήρθαν στο εργαστήριο έχοντας δουλέψει από την αρχή των σπουδών τους στον υπολογιστή. Ο τρόπος που χρησιμοποιούσαν την ένταση των γραμμών, τις χρωματικές διαφοροποιήσεις και εν γένει οι σχεδιαστικές αποφάσεις διέφεραν από σχέδιο σε σχέδιο. Η σχεδιαστική άσκηση, σκίτσο και σχέδιο, είναι μία καλλιέργεια απαραίτητη για να σχεδιάζεις καλά, αντιλαμβανόμενος τη σημασία κάθε γραμμής που τραβάς. Δεν μπορείς να σχεδιάζεις χωρίς να σκέφτεσαι το χώρο και την ύλη, χωρίς να σκέφτεσαι αν αυτό που σχεδιάζεις είναι κοντά ή μακριά, μπροστά ή πίσω και πώς θα υλοποιηθεί. Στη συνειδητοποίηση αυτών των απαιτήσεων η σχεδιαστική άσκηση, κατά τη γνώμη μου, είναι απαραίτητη και πολύ ευχάριστη. Υπάρχουν κανόνες στο αρχιτεκτονικό σκίτσο; Σ.Α.: Στο σκίτσο έχει σημασία το μολύβι, το πάχος και η ένταση της γραμμής. Τονίζεις τις ενότητες που σε ενδιαφέρουν. Με τη χρήση του χρώματος μπορείς αναδείξεις τις αναλογίες, τις ομοιότητες, τη στάση και την κίνηση τους ενδιάμεσους χώρους . Τα στοιχεία αυτά, σκιτσάροντας, τα σκέφτεσαι και προσπαθείς να τα περάσεις στο χαρτί. Μπορούμε να πούμε ότι η διαδικασία αυτή είναι μία μέθοδος. Το σκίτσο συνδυάζει τις αβεβαιότητες, τις αμφιβολίες και τονίζει τις προτεραιότητες μιας συνθετικής ιδέας. Δ.Α.: Οι κανόνες έπονται του σκίτσου. Όταν προσεγγίζεις το έργο ακολουθείς μία μέθοδο με σκίτσα και σχέδια. Οι κανόνες, που εσύ αποδέχεσαι ή επιβάλλεις στη διάρκεια διαμόρφωσης της πρότασης, μπορεί να προϋπάρχουν ή να τεθούν κατά την επεξεργασία της πρότασης της συνθετικής διαδικασίας. Για παράδειγμα, εμείς οργανώνουμε συχνά την κατασκευή σε παράλληλες ζώνες. Είναι ένα σύστημα πιο ευέλικτο από τον απλό ορθογωνικό κάναβο. Εάν αυτό το σύστημα και οι κανόνες, που επιβάλει, δε δυσκολεύουν, μπορείς να τους παραλλάξεις ή και να τους παραβείς, αλλά πάντα αναφέρεσαι σ’ αυτό. Ο Mies van der Rohe, όταν τον ρώτησαν γιατί στο γνωστό περίπτερο της Βαρκελώνης δεν έχει βάλει τις κολώνες στον ίδιο κάναβο με τους τοίχους είπε: «Γι’ αυτό ήμουν εκεί!» Ο Alvar Aalto πάλι, όταν τον ρώτησαν πώς ξεκινάει να σχεδιάζει, ανέφερε πως όταν δεν είχε ξεκαθαρίσει κάτι συγκεκριμένο στο μυαλό του, έπαιρνε το μολύβι και ένα άσπρο χαρτί και άρχιζε να κάνει διάφορες ελεύθερες γραμμές, άσχετες με αρχιτεκτονική, πάνω σε κάποιο περίγραμμα του τοπίου. 218

Παρ άρτ ημα Άφηνε τον εαυτό του, μαζί με το μολύβι και το χαρτί, να σκιτσάρει αυθόρμητες κινήσεις. Όταν προέκυπτε κάποια ενδιαφέρουσα μορφή, την κρατούσε και την επεξεργαζόταν. Συχνά από αυτήν τη διαδικασία, κάτι αναδύονταν ενδιαφέρον, που τον οδηγούσε παρακάτω. Ας μην ξεχνάμε: η θεωρία μοιράζεται πλουσιοπάροχα, ενώ η πράξη κρύβει ένα μυστικό, που το μοιράζονται μόνο εκείνοι, που συμμετέχουν σ’ αυτήν. Θα θέλατε να μας πείτε κάτι συμπερασματικά; Δ.Α.: Δύο πράγματα θα ήθελα να κρατήσετε από τη συζήτησή μας: Πρώτα, τον τρόπο που προσεγγίζεται το πρόβλημα της αφαίρεσης, την οποία ενισχύει η χρήση του υπολογιστή, παρεμβαίνοντας ουσιαστικά στη σωματική μας σχέση, με αυτό που παράγουμε. Πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τι προηγείται της αφαίρεσης, ώστε να μην χάνουμε τον άνθρωπο, όπως επισημαίνει και ο Aldo van Eyck. Ύστερα, να θυμάστε ότι ο απαραίτητος χρόνος που απαιτείται για να γεννηθεί και να αποσαφηνισθεί μια ιδέα είναι σημαντικός παράγων, που δεν πρέπει να εκβιάζεται. Είναι δύο ζητήματα, τα οποία σχετίζονται άμεσα με τη διαδικασία παραγωγής του αρχιτεκτονικού έργου -το σκίτσο, το σχέδιο, το πρόπλασμα-, τη χειροτεχνική δουλειά και την προσωπική παρέμβαση του καθενός, πάνω στο καθαυτό έδαφος της πραγματικότητας, όπως γράφει ο Στρίμπεργκ. Παρόλο που αυτά που λέω, εκ πρώτης όψεως, δεν σχετίζονται με το σκίτσο, αφορούν το χρόνο που χρειάζεσαι για να κατανοήσεις τα προβλήματα, να συζητήσεις γι’ αυτά και να πείσεις εκείνους, που θα κατοικήσουν στους χώρους που σχεδιάζεις. Είναι βασικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Σ.Α.: Ο Wassily Kandinsky στο βιβλίο «Σημείο, γραμμή, επίπεδο», έχει μια γραφική αναπαράσταση ενός μουσικού μέτρου. Αναπαριστά τα ολόκληρα και τα τέταρτα, σαν σημεία. Από τη μουσική και το χρόνο, σε μεταφέρει στο χώρο. Μετατρέπει τις εντάσεις και τις σιωπές της μουσικής, σε χώρο και σε σημεία. Μάλιστα, αναφέρει τη σύζευξη της σιωπής με τον λόγο ως σημείο. Θεωρώ ότι έχει πολλά στοιχεία, που παραπέμπουν στη συνθετική διαδικασία. Η αρχιτεκτονική είναι χώρος και χρόνος και αναφέρεται στις αισθήσεις, στο βλέμμα, στην αφή, στη γεύση, στην ακοή, δηλαδή στον άνθρωπο.

219

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

220

Παρ άρτ ημα

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Αρχιτέκτονας διπλωματούχος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (1948)

Τι είναι για εσάς το σκίτσο στην αρχιτεκτονική; Τι αντιπροσωπεύει; Κ.Δ.: Το σκίτσο είναι ένας τρόπος εκμάθησης του αντικειμένου, μέσω της απεικόνισής του. Είναι ένας τρόπος μετάδοσης μιας πληροφορίας και μιας ιδέας σε ένα τρίτο πρόσωπο. Είναι κατά την γνώμη μου, σαν ένα είδος γραφής. Το σκίτσο είναι ένα εργαλείο, που έχει μια ενδιαφέρουσα δυναμική, καθώς δεν είναι μονοσήμαντο. Ο καθένας το χρησιμοποιεί για διαφορετικούς σκοπούς, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε πιο περιορισμένα. Ποιος πιστεύετε ότι είναι ο σκοπός ενός σκίτσου; Κ.Δ: Όταν σκιτσάρεις, σαφώς καταγράφεις τα στοιχεία, τα οποία εσύ ο ίδιος επιθυμείς να αποτυπώσεις και αυτά που θεωρείς ως σημαντικά. Εξάλλου αυτή είναι και η έννοια του σκίτσου, δηλαδή να αποτυπώσεις ότι θεωρείς σημαντικό κατά την αντίληψή σου. Έχω την εντύπωση όμως, ότι οι περισσότεροι αρχιτέκτονες «βλέπουν» τα ίδια πράγματα ως σημαντικά, δηλαδή άξια για να τα αποτυπώσουν. Ασφαλώς όταν προσπαθείς να «βγάλεις» μία ιδέα στο χαρτί σκέφτεσαι αυτό που θέλεις να παράγεις εσύ και όχι ο άλλος. Σκοπός ενός σκίτσου είναι να δώσεις στον άλλον να καταλάβει αυτό που θέλεις, στοιχείο που είναι και το νόημα για το οποίο παράγεται. Όταν ένας τρίτος αντιλαμβάνεται διαφορετικά πράγματα από αυτά που έχεις εσύ προσπαθήσει να του μεταδώσεις μέσω ενός σκίτσου, τότε αυτό χάνει την αξία του. Θεωρείτε το σκίτσο ως μια βασική λειτουργία της αρχιτεκτονικής; Κ.Δ. : Με το σκίτσο μεταδίδεις την ιδέα σου εύκολα και ξεκάθαρα. Επομένως, θεωρώ ότι είναι βασικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Πολλές φορές, ένα σκίτσο δημιουργείται από τον αρχιτέκτονα με σκοπό να θυμάται τις σκέψεις του, σε διάφορες χρονικές περιόδους. Με ένα σκίτσο αποτυπώνεις άμεσα και με σαφήνεια οποιαδήποτε ιδέα. Μπορώ να το παρομοιάσω με ένα σημειωματάριο, στο οποίο γράφεις, κρατάς σημειώσεις, προκειμένου να μην ξεχάσεις πράγματα που επιθυμείς να πραγματοποιήσεις. Το σκίτσο για τον αρχιτέκτονα δουλεύει με παρόμοιο τρόπο όπως η γραφή. Σε ένα σκίτσο πολύ σημαντικό στοιχείο είναι και οι σημειώσεις, που αναγράφονται κατά την δημιουργία του, καθώς πρόκειται για περαιτέρω επεξηγήσεις κάποιας ιδέας, που παρουσιάζεται σε αυτό. Σκιτσάρουμε με «δική μας σκέψη». Σκιτσάρουμε κάτι που μας αρέσει ή που θέλουμε να αποτυπώσουμε, προκειμένου να το κατανοήσουμε, να το κάνουμε κτήμα μας. Πολλές φορές το σκίτσο αυτό μπορεί να αντικατασταθεί με την φωτογραφία. Η φωτογραφία όμως είναι ουδέτερη, καθώς αποτυπώνει όλα τα στοιχεία μιας εικόνας. 221

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Σε ένα σκίτσο ασυνείδητα ξεχωρίζεις τα στοιχεία που έχουν σημασία και νόημα για να αποτυπώσεις. Δηλαδή ο αρχιτέκτονας όταν σκιτσάρει κάνει μια επιλογή, η οποία αποτυπώνεται στο σκίτσο. Η φωτογραφία δεν έχει την δυνατότητα να «σκέφτεται» και να «επιλέγει» και σαφώς δεν εκπέμπει μία προσωπικότητα, όπως το σκίτσο. Που μπορούμε να πούμε ότι διαφέρει η αρχιτεκτονικό σκίτσο από των υπόλοιπων καλλιτεχνών; Κ.Δ.: Πολλοί αρχιτέκτονες με το σκίτσο τους, παρουσιάζουν μια καλλιτεχνική και ζωγραφική ευαισθησία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πολλοί από αυτούς στρέφονται στις καλές τέχνες. Παράδειγμα αποτελεί ο Κοσμάς Ξενάκης, ο οποίος εγκατέλειψε την αρχιτεκτονική υπέρ της ζωγραφικής και της γλυπτικής. Ακόμη ένα παράδειγμα είναι ο Νίκος Γεωργιάδης, που από αρχιτέκτονας εξελίχθηκε σε σκηνογράφος. Αυτό συμβαίνει γιατί η αρχιτεκτονική περιλαμβάνει το στάδιο της αναπαράστασης, που έρχεται σε άμεση ανταπόκριση με την τέχνη της ζωγραφικής ή της γλυπτικής. Υπάρχουν όμως, διαφορές την ώρα που φτιάχνεις ένα ζωγραφικό πίνακα και την ώρα που σκιτσάρεις για να δημιουργήσεις ένα έργο, που θα κατοικηθεί. Η αλήθεια είναι ότι είναι ένα θέμα που με προβληματίζει ακόμα. Στην ζωγραφική δεν έχεις την υποχρέωση να επεξηγήσεις αυτό που δημιουργείς. Εξάλλου, σου δίνεται η δυνατότητα να δημιουργήσεις ότι επιθυμείς, είτε αυτό είναι ένα σχήμα, είτε είναι απλά παραταγμένα χρώματα, είτε είναι αντικείμενα. Η ζωγραφική έχει μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης από ότι η αρχιτεκτονική. Στην αρχιτεκτονική, ο δημιουργός είναι δεσμευμένος με την κατασκευή, δηλαδή με την στατική υλοποίηση του κτίσματος που δημιουργεί. Σε αντίθεση, η ζωγραφική έχει άπειρες εκφραστικές δυνατότητες. Σκεφτείτε την έννοια της αφηρημένης τέχνης, η οποία μπορεί και βρίσκει υπόσταση ως καλλιτεχνική έκφραση και αυτό γιατί ο ζωγράφος δεν έχει δεσμεύεις επί του έργου του. Το θέμα είναι εάν στη ζωγραφική υπάρχει ανταπόκριση στις άπειρες αυτές δυνατότητες. Εάν δηλαδή τα έργα θαυμάζονται ή επιδοκιμάζονται. Η αρχιτεκτονική είναι συγκεκριμένη. Είναι χώρος. Είναι το στοιχείο εκείνο που δημιουργεί μια φιλική σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του. Ο στόχος της αρχιτεκτονικής είναι πολύ πιο πεζός από τον στόχο των καλών τεχνών, γιατί απευθύνεται στην πραγματικότητα. Ο αρχιτέκτονας είναι στην ουσία ένας χτίστης. Επιχείρησα πολλές φορές να εντάξω τις εικαστικές τέχνες στην δουλειά μου. Θυμάμαι συνεργασίες μου όπως αυτή με τον Γιάννη Μόραλη ή με τον Χρήστο Καπράλο και τον Γιάννη Ξενάκη. Νομίζω ότι είναι σημαντικό να ενσωματώνουμε τις υπόλοιπες τέχνες στα κτήρια μας. Θεωρώ ότι αποκτάνε μια παραπάνω αξία. Μελετάμε το σκίτσο σαν μία νοητική διεργασία του εγκεφάλου. Πως λειτουργεί το σκίτσο ως διαδικασία σκέψης κατά την σύνθεση μιας ιδέας; Τι σκέφτεστε εσείς την ώρα που σκιτσάρετε; Τι προσπαθείτε να αποδώσετε με το σκίτσο; Κ.Δ.: Για εμένα πρώτα σκέφτεσαι και μετά σκιτσάρεις. Πρώτα δημιουργείς μια εικόνα στο μυαλό σου, αυτού που θέλεις να παράγεις και έπειτα φτιάχνεις το σκίτσο, προκειμένου να την δημιουργήσεις, αποτυπώνοντάς την. Δεν σου έρχεται η ιδέα την ώρα που σχεδιάζεις εκ του μηδενός, πρέπει να έχει προϋπάρξει η περισυλλογή. 222

Παρ άρτ ημα Συγκεκριμένα, όταν έχω ένα πρόβλημα να επιλύσω, συνήθως πηγαίνω έναν περίπατο, προκειμένου να ενεργοποιήσω την σκέψη μου, να συντάξω στο μυαλό μου τα δεδομένα του θέματος και να σκεφτώ διάφορες παραμέτρους προς επίλυση. Πολλές φορές μάλιστα, μέσα από την ανάλυση του προβλήματος, η λύση εμφανίζεται από μόνη της. Το σκίτσο είναι σημαντικό, γιατί μέσω αυτού απεικονίζεις τα κύρια στοιχεία που σε ενδιαφέρουν. Όταν κοιτάζεις ένα τοπίο, ένα οικόπεδο ή ένα απλό αντικείμενο, απεικονίζοντάς το, το «μαθαίνεις», το κατανοείς και γίνεται κτήμα σου. Σκιτσάροντας, αυτό που αναπαριστάς στο χαρτί γίνεται κομμάτι της ιδιοσυγκρασίας και της σκέψης σου, γιατί αυτό που αποτυπώνεις λειτουργεί και δημιουργείται σύμφωνα με τις δικές σου αποφάσεις, επιλογές, προσθήκες ή αφαιρέσεις – εσύ αποφασίζεις πως θα αποτυπώσεις στο χαρτί αυτό που βλέπεις. Εγώ δούλευα από μικρός με το σκίτσο, οπότε έμαθα να το χειρίζομαι με ευκολία. Είναι πολύ σημαντικό, ως αρχιτέκτονες να σκιτσάρουμε προκειμένου, όχι μόνο να καταγράψουμε αυτό που έχουμε στο μυαλό μας να παράγουμε ως ιδέα, αλλά και για να αντιληφθούμε τον χώρο πάνω στον οποίο θα ενεργήσουμε. Βέβαια σήμερα, όλα αυτά πολύ εύκολα μπορούν να αντικατασταθούν από τον υπολογιστή, καθώς μπορείς να καταγράψεις την σκέψη σου μέσα από τις εντολές του, πατώντας μόνο κάποια «κουμπιά». Προσωπικά, εγκατέλειψα την χρήση του υπολογιστή πριν από είκοσι χρόνια και προτίμησα να επανέλθω στο σκίτσο. Κρίνεται πως το σκίτσο είναι ένα μέσον που χρησιμοποιείται καθ’ όλη τη σύνθεση μίας ιδέας μέχρι και την υλοποίησή της; Κ.Δ.: Το σκίτσο δεν χρησιμοποιείται μόνο σε μία πρώτη φάση μελέτης του θέματος, δηλαδή διερεύνησης του χώρου και σύνθεσης της ιδέας. Εγώ συγκεκριμένα, το χρησιμοποιώ καθ’ όλη την συνθετική διαδικασία, ακόμα και όταν θέλω να μελετήσω μία λεπτομέρεια είτε είναι κατασκευαστική, είτε συνθετική. Άμα πάρουμε για παράδειγμα τον Le Corbusier, αρχιτέκτονας που για μένα εξακολουθεί να είναι μέχρι και σήμερα αξιόλογος, παρατηρούμε ότι τα σκίτσα του είναι αυτά που έχουν μείνει ως σημαντικά, καθώς αποτυπώνουν όλη την θεωρία του περί αρχιτεκτονικής. Έχει παρουσιάσει, ως επί τον πλείστον, τις ιδέες του με σκίτσα. Σκιτσάροντας την σκέψη σου, σε οποιοδήποτε στάδιο μελέτης του θέματος, αντιλαμβάνεσαι άμεσα άμα αυτό που δημιουργείς είναι ορθό ή όχι. Το σκίτσο είναι και ένα «στοίχημα», καθώς πολλές φορές αυτό που σκιτσάρουμε απέχει αρκετά από την αρχική εικόνα και σκέψη που είχαμε σχηματίσει εξαρχής. Σκιτσάροντας ξανά και ξανά κάποια ιδέα, μπορεί να δημιουργηθεί μια χρήσιμη πληροφορία ή και μία καινούργια ιδέα. Μπορούμε να πούμε επομένως, ότι το σκίτσο περιλαμβάνει την έννοια του «τυχαίου». Τι πιστεύετε εσείς; Κ.Δ.: Συνήθως όταν καλείσαι να σκιτσάρεις για να συνθέσεις μία ιδέα, έχεις πολλές λύσεις στο μυαλό σου. Επομένως, σκιτσάρεις τις εναλλακτικές λύσεις αυτές, προκειμένου να τις αξιολογήσεις και επιπλέον να διαπιστώσεις ποιά από τις λύσεις, σου «ταιριάζει», σε εκφράζει περισσότερο. Δεν σκιτσάρεις μόνον ένα πράγμα, για αυτό είναι σημαντική και η κάθε επιλογή που κάνεις. Μέσα από σκίτσο συγκρίνεις τα στοιχεία που έχεις στο μυαλό σου, τα ξεκαθαρίζεις, τα αποσαφηνίζεις και κάνεις την ανάλογη επιλογή, που σε εκφράζει. 223

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Για έμενα το «τυχαίο» είναι κάτι που συμβαίνει αναπάντεχα, απρόσμενα. Όταν βγάζω τις σκέψεις μου στο χαρτί, δεν θεωρώ ότι είναι τυχαίες. Η κάθε σκέψη που αποτυπώνω, συνεπώς και η κάθε γραμμή που πράττω, έχει κάποιον στόχο και σχετίζεται με ένα αντικείμενο μελέτης. Απλώς μέσα από όλη την συνθετική διεργασία οφείλεις να κάνεις κάποιες επιλογές. Πρέπει να αποφασίζεις, ποια στοιχεία, από όλα αυτά που αναπαριστάς σε ένα σκίτσο, ταιριάζουν και εναρμονίζονται στα δεδομένα που έχεις. Τι είναι αυτό που ονομάζουμε αρχιτεκτονική, όταν πλέον τα βασικά χαρακτηριστικά της έχουν εξαλειφθεί (σκίτσο, χειρωνακτική δουλειά και εργασία); Κ.Δ.: Ζούμε σε μία εποχή, που οι τάσεις παραπέμπουν προς την εικόνα, δηλαδή το design. Ο στόχος της αρχιτεκτονικής δεν είναι όμως το design, είναι, να είναι λειτουργική και να εξυπηρετεί τον άνθρωπο, ώστε να έχει την δυνατότητα να ζει πιο πολιτισμένα και πιο ευχάριστα. Αυτό που θαυμάζω στην λαϊκή αρχιτεκτονική είναι τα στοιχεία, που έχουν δημιουργηθεί για έναν συγκεκριμένο λειτουργικό ή κατασκευαστικό στόχο. Περπατώντας σε δρόμους της Σκύρου για παράδειγμα, παρατηρείς στοές που έχουν δημιουργηθεί με τόξα. Τα τόξα αυτά αποσκοπούν στην προστασία των κτηρίων από τον σεισμό. Δηλαδή, κατασκευάστηκαν με τον συγκεκριμένο τρόπο, για κατασκευαστικούς σκοπούς. Γι’ αυτό πιστεύω ότι η αξία της αρχιτεκτονικής δημιουργίας βρίσκεται στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική, καθώς επιλύει τα προβλήματα της σχέσης του ανθρώπου με την φύση και του ανθρώπου με τον ίδιον τον άνθρωπο άμεσα. Θίγοντας βέβαια την σχέση του ανθρώπου με την φύση, δεν εννοώ μόνο την σχέση με το φυσικό περιβάλλον, αλλά και την αίσθηση του κρύου ή της ζέστης, την προστασία από τυχόν πλημμύρες, σεισμούς και άλλα. Ανάλογα στοιχεία παρατηρούμε και σε άλλες χώρες, όπως το Μαρόκο, που τα κτήρια είναι κατασκευασμένα από απλά υλικά, όπως το χώμα. Ακόμη και οι «ξυλοδεσιές» των σπιτιών στη Γερμανία έχουν μια λογική, που είναι συγχρόνως ελκυστική και κατασκευαστικά ορθή. Οι τάσεις που εμφανίζονται προς τις μεγάλες διακοσμητικές επεμβάσεις γίνονται, θεωρώ, για λόγους επιβολής. Στα παλαιά χρόνια παρατηρούμε την δημιουργία ανακτόρων ως αποτέλεσμα ολιγαρχικών ή θρησκευτικών καθεστώτων. Παράδειγμα τέτοιας επιβολής θα μπορούσε να αποτελέσει ο Λουδοβίκος ο δέκατος τέταρτος, που με το κτίσιμο του παλατιού των Βερσαλλιών κατάφερε να επιβληθεί στο λαό του. Το μοντέρνο κίνημα τότε, ήταν μια επανάσταση στον τότε εκλεκτισμό. Μέσα από απλές, λιτές γραμμές καταφέραμε να πετύχουμε πολύ υψηλής ποιότητάς τέχνη. Η τέχνη για εμένα δεν χρειάζεται να είναι σπάταλη για να είναι υψηλή. Μπορεί να είναι πάρα πολύ λιτή και να είναι ταυτόχρονα σπουδαία. Η αρχιτεκτονική πλέον συμπλέκεται και συνδιαλέγεται τόσο με την ιστορία, όσο και με την πολιτική. Σήμερα στην Ελλάδα, δεν μπορώ να πω ότι υπάρχει αρχιτεκτονική, καθώς μόνο το 7 – 8% του κτηριακού όγκου έχει κατασκευαστεί από αρχιτέκτονες. Τα περισσότερα κτίσματα έχουν δημιουργηθεί από εργολάβους και μηχανικούς, οι οποίοι δεν έχουν την παιδεία και την καλλιέργεια του αρχιτέκτονα και έχουν περιοριστεί στην απλή κατασκευή.

224

Παρ άρτ ημα Θεωρείτε ότι η αρχιτεκτονική έχει καταλήξει να λειτουργεί με τον σημερινό τρόπο, που προάγει την ουτοπική αρχιτεκτονική και που παραπέμπει στο «φαίνεσαι», λόγω των ηλεκτρονικών προγραμμάτων ή θεωρείτε ότι οι τάσεις αυτές προήλθαν από τον τρόπο που λειτουργούμε πλέον, κατά την σύνθεση μιας ιδέας; Κ.Δ.: Η νέα τάση έχει δημιουργηθεί από την «απελπισία» του αρχιτέκτονα, να παράγει και να επικοινωνήσει τις ιδέες του. Παρόλα αυτά είναι εξίσου, μία στροφή προς το design. Λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας, με τα προγράμματα του υπολογιστή, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν διοχετεύει την ενέργειά του, υπάρχει αυτή η στροφή στην εικόνα, η οποία και προτιμάται από τη χειρωνακτική δουλειά. Πλέον δίνεται μεγάλη βαρύτητα στην εικόνα, τα νέα μέσα και το design. Δεν έχω πεισθεί ότι όλα όσα γίνονται είναι καθαρή αρχιτεκτονική. Τα σημερινά δεδομένα δεν οφείλονται μόνο στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, αλλά και στην ευκολία της τεχνικής. Για παράδειγμα, οι πρόβολοι των κτηρίων παλαιότερα δεν είχαν την δυνατότητα να έχουν το πλάτος που μπορούμε πλέον να πετύχουμε, λόγω κατασκευαστικών τεχνικών που έχουν εφευρεθεί. Σήμερα τα οικοδομικά μέσα επιτρέπουν πολλά περισσότερα πράγματα. Κατά πόσον όμως, όλα αυτά τα στοιχεία, όπως η ύπαρξη ενός μεγάλου προβόλου, είναι αναγκαία δεν είμαι σε θέση να το κρίνω. Εξακολουθώ να είμαι λάτρης της λαϊκής αρχιτεκτονικής, όπου οι άνθρωποι έλυναν τα προβλήματα, χωρίς να επιδιώκουν να τονίσουν την εμφάνιση και την εικόνα. Θεωρώ ότι ο αρχιτέκτονας πρέπει να επιλύει το κάθε θέμα του, έχοντας ως κύριο σκοπό αυτό που πράττει να είναι αρμονικό με το περιβάλλον, τόσο το ανθρώπινο όσο και το φυσικό. Έτσι προκύπτουν πιο ήπιες και ορθά ενταγμένες κατασκευές. Στις συζητήσεις μας έχουμε έρθει αντιμέτωποι αρκετές φορές, με το ότι την ώρα που σκιτσάρεις το σώμα, το χέρι και ο νους συλλειτουργούν. Θα θέλαμε να εμβαθύνουμε λίγο περισσότερο σε αυτό το σημείο. Κ.Δ.: Πιστεύω ότι είτε σκιτσάρεις για να δημιουργήσεις μία συνθετική ιδέα, είτε για να αποτυπώσεις κάτι που επεξεργάζεσαι, το μυαλό και το χέρι συλλειτουργούν. Αυτό συμβαίνει για τον λόγο του ότι και τις δύο περιπτώσεις χρειάζεται κρίση και σκέψη προκειμένου να επιλέξεις, τι θα σχεδιάσεις ή τι θα αποτυπώσεις. Θεωρώ πολύ εποικοδομητική την χειρωνακτική εργασία. Κάποτε είχα πάει με τους σπουδαστές μου στην Σκύρο για να αποτυπώσουμε το νησί. Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι επέμεναν στο να βγάζουν φωτογραφίες και να αποτυπώνουν το κτήριό τους μέσω αυτής. Εγώ προσπαθούσα να τους αποδείξω ότι μπορώ να αποτυπώσω κάτι με το ίδιο μου το σώμα, χρησιμοποιώντας τα χέρια μου, τις παλάμες και τα πόδια μου. Έτσι λοιπόν, δεν χρειαζόμουν μέτρο, αφού οποιοδήποτε θέμα ήθελα να αποτυπώσω, το μετρούσα αναλογικά με το σώμα μου. Ακόμη θυμάμαι τον πρεσβύτερο των οικοδόμων της Σαντορίνης, τότε που κάναμε την ανοικοδόμηση, που κατάφερε να σχεδιάσει και να κατασκευάσει μία θολωτή κατασκευή, μετρώντας την με βήματα. Σχεδίαζε επί τόπου, πάνω στο οικόπεδο. Με τα παραδείγματα αυτά, θέλω να τονίσω την σημασία του σώματος στην αρχιτεκτονική δημιουργία.

225

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Μέσα από τα σκίτσα που έχω κάνει κατά καιρούς, προσπαθώ να αναδείξω αυτή τη σύνδεση του μυαλού, του ματιού, του χεριού, αλλά και της ψυχής μου, που εκπορεύεται από μια ουσιώδη, συνεχή και αβίαστη σχέση με την αρχιτεκτονική. Κατά την διδασκαλία μου, προσπαθούσα να τονίσω την διδακτική διάσταση και σημασία του σκίτσου, καθώς μέσα από τη συνεχή τριβή με αυτό, θεωρώ ότι ο αρχιτέκτονας αποκτά μια πιο βιωματική σχέση με το αντικείμενο της δουλειάς του. Όλοι μπορούμε να σκιτσάρουμε, αρκεί να ασκηθούμε πάνω σε αυτό. Δεν είναι τυχαίο, που ενώ ως μικρά παιδιά σκιτσάρουμε, μεγαλώνοντας η πλειοψηφία εγκαταλείπει το σκίτσο. Το σκίτσο και η ελεύθερη ζωγραφική έκφραση δεν καλλιεργούνται από μία ηλικία και έπειτα. Όσοι όμως το έχουν καλλιεργήσει, έχουν την δυνατότητα να αντιλαμβάνονται στοιχεία, όπως ο χώρος ή διάφορα αντικείμενα, καλύτερα και μπορούν να δημιουργούν καταπληκτικά σκίτσα. Όλα είναι δυνατόν να καλλιεργηθούν, μέσα από την πράξη και την τριβή. Οι αρχιτέκτονες επικοινωνούν μέσω του σκίτσου τους, στο οποίο φαίνεται η ιδιοσυγκρασία τους. Τα υλικά που χρησιμοποιεί ο καθένας είναι σημαντικά, γιατί μέσω αυτών αντικατοπτρίζεται και η αντίληψή τους για την αρχιτεκτονική. Τι πιστεύετε για αυτό; Χάνεται η χροιά και η ταυτότητα του αρχιτέκτονα, σχεδιάζοντας στον ηλεκτρονικό υπολογιστή; Κ.Δ.: Ο αρχιτέκτονας σκιτσάρει την εικόνα που έχει στο μυαλό του και έπειτα προσπαθεί να την υλοποιήσει. Είναι σαφές ότι το σκίτσο του κάθε αρχιτέκτονα αναδεικνύει τόσο την ιδιοσυγκρασία για την αρχιτεκτονική, όσο και την ψυχοσύνθεση του. Ο τρόπος με τον οποίο θα σχεδιάσει ο αρχιτέκτονας και τα υλικά που θα χρησιμοποιήσει, σαφώς σχετίζονται με τις προτιμήσεις και την ιδιοσυγκρασία του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το σκίτσο, έστω και σε αρχικό στάδιο, όπως για παράδειγμα του Νίκου Βαλσαμάκη ή του Τάσου Μπίρη, έρχεται κοντά προς το τελικό αποτέλεσμά του έργου τους. Ο υπολογιστής, από την άλλη πλευρά, είναι ένα καταπληκτικό εργαλείο, το οποίο όμως πρέπει ο αρχιτέκτονας να «δαμάσει». Η ευκολία που παρέχει, πολλές φορές κατευθύνει τον αρχιτέκτονα σε στοιχεία και επιλύσεις, οι οποίες μπορεί να μην έχουν πολύ νόημα. Έχει αντικατασταθεί η έννοια του προσωπικού βιώματος στην αρχιτεκτονική, με μια υπερβολική προβολή, που παρατηρείται από τις πληθωρικές και πολυτελείς κατοικίες της σημερινής εποχής. Θα εξηγήσω την σκέψη μου για τον υπολογιστή και την χειρωνακτική εργασία, με ένα απλό καθημερινό παράδειγμα. Μπορώ να παρομοιάσω την συνθετική πράξη με ένα πρόβλημα πολλαπλασιασμού. Το δίλλημα είναι άμα ο αρχιτέκτονας θα κάνει την πράξη με το χέρι ή με την αριθμομηχανή. Κάνοντας τον υπολογισμό με το χέρι, θεωρώ ότι πάντα κερδίζει κάτι, ενώ με η αριθμομηχανή απλά επιλύει εύκολα το πρόβλημα, χωρίς να προσκομίσει οποιαδήποτε εμπειρία. Σήμερα έχουμε πολλές ευκολίες στην διάθεσή μας, λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης. Θεωρώ ότι σε λίγο καιρό, ακόμη και η ανθρώπινη εργασία θα αντικατασταθεί από τις μηχανές. Διερωτώμαι λοιπόν, πώς θα προοδεύουν οι άνθρωποι ψυχικά και πνευματικά τότε;

226

Παρ άρτ ημα Ο τρόπος σύνθεσης, αλλά και τα υλικά με τα οποία δουλεύουμε μία ιδέα, συνδέονται άμεσα με τις υφές και τα κατασκευαστικά υλικά του αποτελέσματος. Λειτουργώντας με το μολύβι ή με άλλα υλικά όπως το λαδοπαστέλ ή το χρώμα, το αποτέλεσμα φτάνει πιο κοντά στη φύση και στο ανθρώπινο στοιχείο; Κ.Δ.: Ας πάρουμε για παράδειγμα την αρχιτεκτονική του Άρη Κωνσταντινίδη, η οποία χαρακτηρίζεται ως μοντέρνα αρχιτεκτονική. Παρόλα αυτά, θεωρώ ότι αντιπροσωπεύει την λαϊκή ελληνική αρχιτεκτονική, καθώς έχει στοιχεία όπως το εμφανές μπετόν, τη λιθοδομή και απλές αρχιτεκτονικές γραμμές. Δεν θυμάμαι ακριβώς τα σκίτσα του, όμως πιστεύω ότι θα ήταν στο ίδιο μοτίβο, απλά, λιτά που θα δείχνουν την ουσία. Αυτό δικαιολογείται, καθώς το υλικό είτε στο σκίτσο, είτε έπειτα στο αρχιτεκτόνημα σχετίζεται με τα πιστεύω, τις δεξιότητες και τις επιλογές του αρχιτέκτονα. Όταν έκανα μεταπτυχιακά στην Αμερική, θυμάμαι στο μάθημα της ζωγραφικής, μας έβαζαν να σχεδιάσουμε με κάρβουνα και χρώματα. Κάποια στιγμή λοιπόν, μας ανέθεσαν να σχεδιάσουμε μόνο με ένα απλό στυλό. Η άσκηση αυτή ήταν κύριας σημασίας για τον τρόπο, με τον οποίο σκιτσάρω. Το εργαλείο σε ένα σκίτσο, μπορεί να είναι το πιο απλό και όχι το πιο εξεζητημένο. Χρησιμοποιώντας πολλές τεχνικές και περίτεχνα εργαλεία, όπως χρώματα και άλλα, δημιουργείται μια μοναδική εικόνα, αλλά από την άλλη γίνεσαι δέσμιος του εργαλείου που χρησιμοποιείς. Ενώ σκιτσάροντας με ένα απλό μολύβι ή ένα απλό στυλό, τονίζεται και αναδεικνύεται η ίδια η ιδέα και όχι το εικαστικό αποτέλεσμα της αναπαράστασής της. Η αντίθεση βέβαια του χειροποίητου από τον υπολογιστή, είναι ότι τα αποτελέσματα του δεύτερου είναι λίγο ψυχρά. Ο τρόπος που δουλεύει και το αποτέλεσμα που παράγει είναι αρκετά καθορισμένο. Παρόλο που είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο, πρέπει πιστεύω να έχει δευτερεύοντα ρόλο στην συνθετική διαδικασία, ώστε να μην «πάρει το πάνω χέρι». Από τη στιγμή που κάποιο εργαλείο δεν το λειτουργείς με το χέρι, αλλά το αφήνεις να σε «παρασύρει», μπορεί να καταλήξει σε αποτέλεσμα που να μην εκφράζει τον άνθρωπο. Θα θέλατε να μας πείτε κάτι συμπερασματικά; Κ.Δ.: Προσπαθώ πάντα να μαθαίνω από ότι καταπιάνομαι. Παρόλο που δίδαξα σε πανεπιστήμια στην Αμερική και στην Ελλάδα, δεν ξέρω άμα κατάφερα πρακτικά να διδάξω, ή προσπάθησα να ενεργοποιήσω τους άλλους, ώστε να μάθουν και να ασχοληθούν με την αρχιτεκτονική. Αυτό που έχει σημασία είναι να προτρέψεις κάποιον ώστε να μάθει, να διαβάσει και να ασχοληθεί. Προσπάθησα να εμπνεύσω τους φοιτητές μου, ώστε να ασχοληθούν με την αρχιτεκτονική, από μόνοι τους. Τελικά πιστεύω ότι το καλύτερο δίπλωμα που έχω είναι το «δίπλωμα ανοιχτής θαλάσσης». Το ονομάζω ως καλύτερο γιατί δεν θεωρώ πως το δίπλωμα αρχιτεκτονικής σε κάνει αρχιτέκτονα, αλλά η δουλειά στο γιαπί και στα κτίρια. Το δίπλωμα αρχιτεκτονικής εγγυάται πως είσαι έτοιμος να χτίσεις. Αυτό είναι λάθος.

227

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

228

Παρ άρτ ημα

Τάσος Μπίρης, Αρχιτέκτονας Κατά την επιθυμία του αρχιτέκτονα, αναφέρονται συμπερασματικά οι θεματικοί τόποι και οι σκέψεις που συζητήθηκαν κατά την διάρκεια της επαφής μας μαζί του. Το σκίτσο είναι ένας τρόπος έκφρασης, όπως η ομιλία. Η ομιλία περιλαμβάνει, μέσα της, τη σκέψη και εκφράζεται με τέτοιο τρόπο ώστε να βγαίνει νόημα, μιλώντας. Με τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και το σκίτσο, με την διαφορά ότι οι γραμματικοί φθόγγοι που χρησιμεύουν στην ομιλία, μετατρέπονται σε γραμμές. Το σκίτσο είναι καθαρά προσωπικό, είναι σαν την υπογραφή μας. Είναι δημιουργία. Ξεκινά από μία προσωπική σχέση με το αντικείμενο που μελετάμε και γι’ αυτό είναι «κτήμα» μας. Κατά την διάρκεια της ομιλίας μας, κινούμε τα χέρια μας ασυνείδητα, χωρίς έλεγχο. Μέσω των κινήσεων, που κάνουν τα χέρια, μπορούμε και επικοινωνούμε με τον υπόλοιπο κόσμο. Η σκέψη μας ταυτίζεται ασυνείδητα με την κίνηση του σώματός μας. Πολλές φορές μάλιστα εκφραζόμαστε καλύτερα με τα χέρια και το υπόλοιπο σώμα καθώς μιλάμε, παρά με τον λόγο. Το ίδιο συμβαίνει και όταν φτιάχνουμε ένα σκίτσο. Το σκίτσο, επομένως, είναι ένα μέσον έκφρασης. Με το σκίτσο έχουμε την δυνατότητα να ασκήσουμε τις δεξιότητές μας, το χέρι και το μυαλό. Η χειρωνακτική εργασία είναι πολύ σημαντική στις εικαστικές τέχνες, στοιχείο που πλέον τείνει να αναιρεθεί, λόγω της υπερβολικής και αστόχαστης χρήσης του υπολογιστή. Το σκίτσο στην αρχιτεκτονική διαφοροποιείται από τις άλλες τέχνες, λόγω της αιτίας για την οποία δημιουργείται. Στη ζωγραφική, το σχέδιο και το σκίτσο είναι το ίδιο, το πρωτογενές αντικείμενο της τέχνης του δημιουργού. Εφόσον το σκίτσο του, πρωτογενώς υλοποιείται, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο καλλιτέχνης έχει ήδη εκφραστεί. Το αντικείμενο του αρχιτέκτονα δεν είναι το ίδιο το σκίτσο, αλλά είναι ένα ευχάριστο κομμάτι κατά την συνθετική διαδικασία. Είναι επιπλέον, μια απαραίτητη παρεμβολή στο δρόμο προς το τελικό ζητούμενο, το χτίσιμο του αρχιτεκτονήματος. Το σκίτσο στη ζωγραφική είναι αυτούσιο, σε αντίθεση με το αρχιτεκτονικό σκίτσο, που άμα δεν υλοποιηθεί, χάνει το μεγαλύτερο μέρος του νοήματός του. Μπορεί να έχει ζωγραφικό χαρακτήρα και αξία, αλλά δεν είναι αυτοσκοπός. Είναι ένα αναπαραστικό «υποκατάστατο», αυτού που θα υλοποιηθεί. Η συνθετική διαδικασία, με τα βοηθητικά εργαλεία της είναι μια αμφίδρομη, συνεχής και εναλλακτική πορεία. Το στοιχείο, το οποίο κατατάσσει το σκίτσο στις πρώτες φάσεις της διαδικασίας, είναι ότι αποτυπώνει κάτι που δεν είναι συγκεκριμένο ακόμα, την κεντρική γραμμή και ιδέα. Αρχικά η ιδέα δεν είναι καθορισμένη και δεν έχει χωρική υπόσταση και έκφραση. Στα πρώτα σκίτσα μεταφέρεις αυτό που έχεις στο μυαλό σου, το οποίο στην πορεία αποκτά αρχιτεκτονικό σχήμα. Το σκίτσο είναι ένα στάδιο, στο οποίο η σκέψη «πάει και έρχεται». Με το σκίτσο βλέπεις και έπειτα ανατρέπεις στοιχεία της ιδέας σου. Είναι το στάδιο της αμφιβολίας και των δοκιμών. 229

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Η ακρίβεια κάποιου άλλου εργαλείου, όπως το κομπιούτερ, δεν μπορεί να καταφέρει κάτι τέτοιο, δηλαδή να αποδώσει τη σκέψη και την αμφιβολία. Στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει αμφιβολία, καθώς πρέπει να δώσουμε σαφείς εντολές. Όταν ξεκινάμε να εργαζόμαστε για την εύρεση της ιδέας, πολλές φορές τα σκίτσα που κάνουμε μοιάζουν με μουτζούρες. Ουσιαστικά, σε ένα αρχικό σκίτσο αποτυπώνονται οι εντάσεις των γραμμών, μέσω των χειρισμών που κάνει το χέρι. Όλα τα παραπάνω είναι σημαντικά στοιχεία, του σκίτσου και της συνθετικής διαδικασίας. Δεν μπορείς να ξεκινήσεις με απόλυτη σιγουριά και αδιάκοπη ευθύγραμμη πορεία, για το τι θα δημιουργήσεις. Σκιτσάροντας, έχεις ταυτόχρονα αντικρουόμενες σκέψεις. Σιγά σιγά οι αρχικές μουτζούρες μετατρέπονται σε ιδεογράμματα χωρικών διατάξεων και στη συνέχεια στις εξειδικευμένες αναπαραστάσεις του χώρου αυτού καθαυτού, ξεκαθαρίζουν και αποκτούν αρχιτεκτονικό νόημα. Όλα τα στοιχεία, ακόμα και οι μουτζούρες ή οι σημειώσεις σε ένα σκίτσο, εκφράζουν διάφορες σκέψεις που δημιουργούνται. Οι σκέψεις αυτές, ανάλογα με την φάση επεξεργασίας, αποκτούν ένα κανονιστικό σύστημα. Παύουν να είναι απλά σημεία και γραμμές. Όλα αυτά τα στάδια και η διαδικασία προμελέτης ενός έργου, απαιτούν χρόνο. Βέβαια, σε όλη αυτή την διεργασία, έχεις τα «μπαγκάζια» σου, δηλαδή την εμπειρία, τη μνήμη, την κεφαλαιοποιημένη γνώση, από άλλες προηγούμενες ιδέες. Ότι σχεδιάζεις επομένως, δεν είναι αυθαίρετο. Όλα αυτά όμως, επιτείνουν την αμφιβολία που δημιουργείται ξεκινώντας. Όταν η αβεβαιότητα αποκτήσει σχήμα, τότε μπορεί ο αρχιτέκτονας να περάσει σε επόμενο στάδιο, όπως αυτό της αναπαράστασης της ιδέας στον υπολογιστή. Ένα σκίτσο δεν δημιουργείται ποτέ χωρίς σκέψη. Ακόμα και αν αυτό είναι κάτι ασυνείδητο. «Ότι δοκιμάζεις στο μυαλό, δοκιμάζεις και στο χαρτί». Αυτό που έχει σημασία είναι ότι σε ένα αρχικό σκίτσο βασικό ρόλο έχει η κεντρική ιδέα, η οποία θα καταφέρει να πάρει μορφή και κυρίως σχήμα μέσα από ιδεογραμματικά σκίτσα και όχι μορφολογικά. Ιδεογραμματικό σκίτσο, είναι ένα σκίτσο που δείχνει σαν σχεδιάγραμμα την κίνηση και την πρόθεση για δημιουργία διαφόρων στοιχείων μέσα στο οικόπεδο. Ο σκοπός ενός αρχικού σκίτσου δεν είναι να είναι αναπαραστατικό και να αποδίδει την ιδέα νατουραλιστικά και με λεπτομέρειες. Οι λεπτομέρειες και τα δευτερεύοντα στοιχεία σε ένα σκίτσο αρχίζουν να μελετώνται, όταν θα έχει διαμορφωθεί η συνθετική δομή και η μορφοποίηση της ιδέας. Είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι δεν πρέπει να δεσμευόμαστε εξαρχής για την τελική μορφή της ιδέας. Αυτό το συμπέρασμα ενισχύεται από την εμπειρία του αρχιτέκτονα – δασκάλου κατά τα πρώτα χρόνια της διδασκαλίας του στη σχολή. «Τότε, διορθώναμε τους φοιτητές σύμφωνα με τα σκίτσα και τη μακέτα εργασίας, μιας και δεν υπήρχε ο ηλεκτρονικός υπολογιστής. Όλοι οι φοιτητές είχαν χειροποίητα σχέδια, είτε πιο προχωρημένα είτε όχι. Προτιμούσα να διορθώνω τους φοιτητές που είχαν πιο καθαρά και αρχιτεκτονικά σκίτσα. Ξεκινούσα όμως λανθασμένα, παρατηρώντας και διορθώνοντας τα μορφικά χαρακτηριστικά κάθε λύσης, όπως μία καμπύλη, ένα ζικ ζακ, μία καθετότητα ή παραλληλία. Δεν έψαχνα να βρω πριν από όλα τον κεντρικό πυρήνα –την ιδέα- που στήριζε την πρόταση ως «σύνολο», ούτε έψαχνα να βρω την βασική συνθετική δομή της.

230

Παρ άρτ ημα Ήταν λάθος το τρόπος, με τον οποίο έκανα τη διόρθωση του θέματος. Κατάλαβα σταδιακά το λάθος, όταν η διόρθωση γινόταν συμπωματικά πάνω στην κεντρική ιδέα και όχι στις λεπτομέρειές του σκίτσου. Τότε η λύση διαρθρωνόταν αβίαστα και επιπλέον βοηθούσε τον διδασκόμενο να διορθώσει ο ίδιος την πρόταση μόνος του. Ήταν σαν να ανακάλυπτα το «κλειδί» της διόρθωσης, όλων των προβλημάτων της πρότασης». Επιπλέον, σε ερώτηση μας, τι σκέφτεται ο αρχιτέκτονας την ώρα που σκιτσάρει, είχε ενδιαφέρον η απάντησή του: «Καταρχήν, σκέφτομαι πριν σχεδιάσω. Σκέφτομαι τα δεδομένα που έχω και αυτό που πρέπει να δημιουργήσω. Είναι πολύ σημαντικό να εξυπηρετούμε το θέμα που αντιμετωπίζουμε. Αν για παράδειγμα, δημιουργώ ένα σχολείο είναι σημαντικό να σκεφτώ τις απαιτήσεις που έχει αυτό, ως κτήριο. Ανατρέχω στην εμπειρία μου και σε παλαιότερες ιδέες, που μπορεί να μου έχουν μείνει στο μυαλό. Το μυαλό μας είναι σαν ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, που μέσα από τα βιώματά του αποκτά εμπειρίες, οι οποίες ανασύρονται κατά την συνθετική διαδικασία. Έχοντας λοιπόν ως δεδομένο το σχολείο, αντιλαμβάνομαι ότι πρέπει να δημιουργήσω μία ανθρωποκεντρική λύση. Ο άνθρωπος είναι «κεφαλαιώδες» ζήτημα σε ότι δημιουργείς και θεωρώ ότι πρέπει να είναι μια ιδεολογική και καθοριστική δέσμευση στην επεξεργασία του θέματος. Ο στόχος μας είναι πως κινείται και τι νιώθει ο άνθρωπος, μέσα στο χώρο που δημιουργούμε. Πέραν αυτού, προσπαθώ να σκεφτώ διάφορες προεκτάσεις του προγράμματος, που έχω να αντιμετωπίσω, δηλαδή τι παραπάνω μπορεί να αντιπροσωπεύει ένα σχολείο, εκτός από αυτά που μου έχουν ζητηθεί. Επομένως, δεν δημιουργώ εκ του μηδενός. Όλα αυτά που έχω ήδη εκ των προτέρων, στο μυαλό μου – στοές, αίθρια, πτέρυγες χώρων- «τακτοποιούνται» ή απορρίπτονται σύμφωνα με τις ανάγκες του θέματος που έχω, σκιτσάροντας.. Όλες όμως οι ιδέες πρέπει να συσχετίζονται με το οικόπεδο, την περιοχή, την πόλη. Εκεί λοιπόν αρχίζει το χέρι και «παίζει» πάνω στο χαρτί. Το χαρτί και τα όρια του είναι, κατά κάποιο τρόπο, το οικόπεδο. Οι γραμμές, που κάνουμε πολλές φορές σκιτσάροντας, είναι δοκιμαστικές πορείες μέσα στο οικόπεδο που επεξεργαζόμαστε. Είναι γραμμές, οι οποίες δημιουργούνται ασυνείδητα, χωρίς να το έχουμε καταλάβει. Σε ένα αρχικό σκίτσο δημιουργείς ουσιαστικά τους τρόπους, σύμφωνα με τους οποίους εσύ ο ίδιος θα κινηθείς και θα νιώσεις τον χώρο». Μεταξύ των συνθετικών σκίτσων και των σκίτσων που αφορούν τη διερεύνηση, τη μελέτη και την αποτύπωση ενός υφιστάμενου χώρου υπάρχει μια σημαντική διαφορά. Τα συνθετικά σκίτσα αφορούν την εύρεση της ιδέας και μέσω αυτών των σκίτσων «ανακαλύπτεις την δική σου αρχιτεκτονική». Στα σκίτσα, που έχουν σχέση με την αποτύπωση και τη μελέτη ενός υπάρχοντα χώρου, το αντικείμενο είναι υλοποιημένο απέναντί σου. Στα σκίτσα αυτά υπάρχει η πιστότητα και η μέτρηση, ενώ είναι σημαντικός και ο ρόλος της δεξιότητας, ώστε η γραμμή να είναι πεπαιδευμένη. Σε ένα τέτοιο σκίτσο αποτύπωσης, η γραμμή δεν μπορεί να είναι η άτσαλη, γρήγορη γραμμή που έχει ένα σκίτσο, που αποτυπώνει μια ιδέα. Πρέπει να είναι καθορισμένη, καθώς μετράς τις αναλογίες και τις σχεδιάζεις. Είναι σαν να χτίζεις αυτό που βλέπεις. Πολλές φορές δεν αποκλείεται όμως να δημιουργείς ένα τέτοιο σκίτσο, προκειμένου να δώσεις την εντύπωση αυτού που βλέπεις, δηλαδή της όψης, του χώρου, του κτηρίου.

231

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική . Άρα διαφορετικά σκίτσα δημιουργούμε κατά την ανάλυση ενός χώρου και διαφορετικά κατά την σύνθεση του. «Ένα συνθετικό σκίτσο έχει τον ορμητικό ρυθμό της επιθυμίας να δημιουργήσεις». Μεσολαβούν πολλά «προ-σκίτσα» έως ότου καταλήξουμε σε ένα καλοστημένο τελικό σκίτσο της ιδέας. Η ιδέα και το σκίτσο, καθώς εξελίσσονται, μετατρέπονται σε γραμμικά σχέδια. Στα τελικά του σκίτσα ή σχέδια, ο αρχιτέκτονας έχει ήδη μελετήσει διάφορες εναλλακτικές προτάσεις σε κάτοψη και έχει αποσαφηνίσει την ιδέα του, συγκεντρώνοντας την προσοχή του σε λεπτομέρειες. Σημαντικό στοιχείο που μελετάω με το σκίτσο είναι η συνολική αίσθηση, που θα αποπνέει το έργο, συμπληρωμένο με στοιχεία όπως, η φύση, ο ουρανός, η πόλη, οι άνθρωποι, γι’ αυτό και τα αναπαριστώ κιόλας. Ο τόνος, η ποσότητα της έντασης ή του χρώματος σε ένα σκίτσο είναι πάντα όση χρειάζεται ώστε να αναδεικνύονται τα διάφορα χαρακτηριστικά που μελετάς σε αυτό. Ακόμα και αυτή η ενέργεια δεν είναι ιεραρχημένη τυχαία. Υπάρχουν σκίτσα, στα οποία σφίγγεται το χέρι, ώστε να αποδώσει δυνατά το φως ή την σκιά. Με το σκίτσο, μπορείς να δείξεις ακόμη και το φωτεινό ή σκοτεινό το «μυστήριο» που αποπνέει ένα αρχιτεκτονικό έργο. Το γραμμικό σχέδιο που γίνεται στο χέρι μπορεί να θεωρηθεί σκίτσο, γιατί το χέρι από μόνο του αναπαριστά εξαρχής, με περισσότερη ένταση ή μεγαλύτερο πάχος γραφίδας, τις τεμνόμενες γραμμές και με λιγότερη τις προβολές και τις λεπτομέρειες. Ανάλογα με το θέμα, ο αρχιτέκτονας πρέπει να αλλάζει τον τρόπο επεξεργασίας του. Πρέπει να νιώθει το θέμα που έχει και να αφουγκράζεσαι, αυτό που καλείται να δημιουργήσει, εφόσον θέλει να αντιμετωπίζει την αρχιτεκτονική ως τέχνη και ως επιστήμη. Πρέπει το σκίτσο να αναδεικνύει την πορεία μιας συνθετικής εργασίας και όχι απλά να είναι ένα συμπλήρωμα. Η οποιαδήποτε ενέργεια στο σκίτσο φαίνεται και επιβεβαιώνεται στην πράξη, κατά το χτίσιμο του έργου. Στα πλαίσια της συζήτησής μας αναφέραμε ότι ο Mario Botta, υποστηρίζει «ότι οι σημερινοί αρχιτέκτονες πρέπει να καταλάβουν ότι έχουν πολύ λίγο χρόνο στη διάθεσή τους». Ο αρχιτέκτονας ήταν αντίθετος με την άποψη αυτή. «Εκμηδενίζοντας τον χρόνο, εκμηδενίζουμε και την ευαισθησία μας, αλλά και το βάθος της σκέψης μας». Ο χρόνος σχετίζεται με το πόσο εμβαθύνει κανείς σε αυτό που δημιουργεί. Μία απαίτηση της αρχιτεκτονικής είναι ότι ο αρχιτέκτονας πρέπει να έχει όσο χρόνο –αλλά χωρίς υπερβολές- χρειάζεται, προκειμένου να σκεφτεί. Άμα όμως ο χρόνος για σκέψη ξεπεράσει το όριο, τότε μπορεί το έργο να χάσει την αμεσότητα, την δύναμη και την ενέργειά του. είναι σαν να «μαραζώνει». Πρέπει να εμβαθύνει την ουσία του θέματος, προκειμένου να έχει νόημα το έργο του. Πρέπει να το νιώσει. Μελετά ένα θέμα κόβοντας χαρτιά, σχεδιάζοντας, πλάθοντας, κολλώντας ή ξεκολλώντας στοιχεία από μία μακέτα. Καμία από όλες αυτές τις ενέργειες δεν είναι τυχαία, γιατί γίνεται με αφορμή το θέμα. Καθώς αγωνίζεται να πετύχει κάτι ενδιαφέρον κατά την συνθετική διαδικασία, κάνοντας κινήσεις με το σώμα, οι οποίες μπορούν να έρθουν σε παραλληλισμό με την διαδικασία του χτισίματος. Όλη αυτή η προσπάθεια, με τα εργαλεία και τα «υποκατάστατα» είναι μια διαδικασία προκειμένου να αντιληφθεί ο μελετητής και να νιώσει αυτό που αυτός ο ίδιος παράγει.

232

Παρ άρτ ημα . «Τα σκίτσα, οι μακέτες, τα κοπίδια γίνονται πέτρα, μπετόν, σοβάς, μέταλλο, γυαλί, ξύλο και έτσι ο αρχιτέκτονας αφήνει το σημάδι του με το έργο του». Ο χρόνος μπορεί να περιοριστεί ή να αυξηθεί, αλλά με μέτρο, στα στάδια που έπονται της συνθετικής διαδικασίας και της σκέψης, πράγμα που επιτυγχάνεται με την βοήθεια του υπολογιστή. Βέβαια, αυτό δεν συμβαίνει σε όλες τις περιπτώσεις σύμφωνα με τα λεγόμενα του συνομιλητή μας: «Κάποτε είχα συναγωνιστεί ένα διαχειριστή τρισδιάστατων μοντέλων, που δούλευε μέσω υπολογιστή. Έχοντας λοιπόν, μία μακέτα μπροστά μας ξεκινήσαμε να σχεδιάζουμε. Για εμένα, που σκίτσαρα στο χέρι, ήταν πολύ εύκολη διαδικασία. Με το σκίτσο μπορείς να μεταφέρεσαι με την φαντασία σου σε διάφορα σημεία θέασης. Μπορούσα γρήγορα και άμεσα να φανταστώ αυτό που σχεδίαζα, σαν να το έβλεπα από πάνω, από κάτω και από μακριά. Ξεκινάς με κάποιους βασικούς κανόνες σε ένα τέτοιο σκίτσο. Φτιάχνεις ένα γεωμετρικό στερεό υπό γωνία και μέσω αυτού μπορείς να δημιουργήσεις, από όποια οπτική θέλεις, αυτό που αναπαριστάς. Αυτός που δουλεύει με το κομπιούτερ χρειάζεται περισσότερο χρόνο να μεταφέρει και να επεξεργαστεί την ίδια εικόνα». Όταν χρησιμοποιήθηκε αρχικά ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, υπήρχε η ελπίδα ότι με αυτόν τον τρόπο θα διευρυνθούν τα πεδία της σκέψης και της γνώσης. Στην συνέχεια, η άποψη αυτή μεταλλάχθηκε από όσους εμπορεύονται την αρχιτεκτονική, στο ότι με τον υπολογιστή μπορούμε απλώς να κάνουμε πιο γρήγορα την δουλειά μας. Έτσι μέσω των προγραμμάτων, άρχισε η τυποποίηση των λύσεων στην αρχιτεκτονική. Όμως με τον υπολογιστή, υπάρχουν και πολύ θετικές δυνατότητες. Παραδείγματος χάριν, συμπίπτει η μετρική διάσταση με την σχεδιαστική στο χιλιοστό, ακρίβεια που δεν υπήρχε στο χειροποίητο γραμμικό σχέδιο και οποιαδήποτε μετατροπή της πρότασης, μέσω εναλλακτικών επιλύσεων, γίνεται με το πάτημα ενός κουμπιού. Επιπλέον η χρήση του εξυπηρετεί το σχεδιασμό κατασκευαστικών λεπτομερειών, όπου απαιτείται επίσης απόλυτη ακρίβεια κατά τη σχεδίαση. Ακόμη, το θετικό που προσφέρει ο υπολογιστής είναι η δυνατότητά του να καταγράφει «γνώση». Μέσω του διαδικτύου ο καθένας μπορεί να ανατρέξει γρήγορα και εύκολα σε σχεδιαστικές, τεχνολογικές και μορφολογικές λύσεις, που αποτελούν πια συλλογική γνώση. Παρόλα αυτά, πρέπει να είναι ένα βοηθητικό εργαλείο και να χρησιμοποιείται, με γνώση αλλά και ευαισθησία, στην συνθετική διαδικασία, διότι αλλιώς ενδέχεται να «βιάζει την σκέψη και την προσωπικότητα του δημιουργού». Το θέμα της χρήσης του υπολογιστή δεν είναι μόνο πρόβλημα της αρχιτεκτονικής, αλλά της σύγχρονης διεθνοποιημένης κοινωνίας σε όλες της τις δράσεις. Πρέπει να βρεθεί ένας τρόπος ελέγχου της κατάστασης, ώστε να μην υπάρχει αυτή η τυποποίηση και η μαζικότητα στις αρχιτεκτονικές επιλύσεις. «Η χειροποίητη γραμμή είναι ένα, μοναδικής σημασίας, μέσο προσωπικής έκφρασης. Δίνει μια ταυτότητα στην λύση και δεν είναι εξισωτικό μέσο, όπως η ηλεκτρονική παρουσίαση. Από την άλλη μεριά ο υπολογιστής, (πιστεύουν πολλοί) είναι μια «δημοκρατική» κατάκτηση, ώστε όλοι να μπορούμε -παρακάμπτοντας την ανάγκη του ταλέντου- να πετύχουμε το ίδιο αποτέλεσμα. Το λάθος σε όλη την θεωρία αυτή είναι ότι το αποτέλεσμα δεν είναι το ίδιο στον καθένα μας. Αυτό που παίζει ρόλο στην τέχνη και μας διαφοροποιεί, με γόνιμο και χρήσιμο τρόπο, είναι το μυαλό και οι ιδέες μας, όχι το εργαλείο που θα χρησιμοποιήσουμε».

233

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική Το σκίτσο δεν είναι απλά ένα εργαλείο. Οι τονικότητες, η ταχύτητα, τα πάχη των γραμμών είναι στοιχεία που διαφοροποιούν το σκίτσο, από τον υπολογιστή. Σε ένα πρόγραμμα πρέπει να δοθούν εντολές για κάθε γραμμή που σχεδιάζεται. Σε αντίθεση με το σκίτσο, όπου η δύναμη, η ένταση και η ταχύτητα του χεριού δημιουργούν γραμμές, που εκφράζουν αυτό που νιώθει ο δημιουργός. Ο εγκέφαλος μας λειτουργεί όπως τα layers σε ένα πρόγραμμα υπολογιστή. Το μυαλό είναι το υπόδειγμα του κομπιούτερ, αλλά δεν υποκαθίσταται από αυτόν. «Αυτό που εκλείπει σήμερα, είναι το «πραγματικό» μυαλό, που γεννάει τις ιδέες. Με την νόηση έχουμε τις δυνατότητα να κάνουμε πραγματικούς συνδυασμούς λύσεων και ιδεών».

234

Παρ άρτ ημα Ευχαριστούμε τον καθηγητή μας κ. Τάση Παπαϊωάννου για την διακριτική και ουσιαστική καθοδήγησή του, κατά την διάρκεια της ερευνητικής αυτής εργασίας.

235

Το Σκίτσο στις διάφορες εκφάνσεις της Τέχνης και στην Αρχιτεκτονική

236