xorostasi

Χοροστάσι Για τον Πολιτισµό και την Παράδοση ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚ∆ΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθµός Τεύχους 19 - ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2007 - Τιµή Τεύχους 4€ Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, 17676 Καλλιθέα - Τηλ.: 210 9219495 - Fax: 210 9586403 ΚΩ∆: 6725

Ο «Θεριστής». Ζωγραφική του Στρατή Αθηναίου

Σ ’

α υ τ ό

τ ο τ ε ύ χ ο ς δ ι α β ά σ τ ε : • Αφιέρωµα στον Κώστα Μάρκο • Η παραγωγικότητα της γλώσσας µας • Ύπαιθρος και Ποίηση • Η έννοια της εργατικής τάξης και προβλήµατα κουλτούρας • Μοιρολόϊ και Πολυφωνικό Τραγούδι σε σχέση µε τη Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική •Η

Ελληνικότητα της Μακεδονίας ανά τους αιώνες και πολλά άλλα ενδιαφέροντα θέµατα

2

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Χοροστάσι

Σηµείωµα του εκδότη Τούτο το Χοροστάσι αφιερώνεται στον συνεργάτη του, Κώστα Μάρκο, ο οποίος από το πρώτο τεύχος µέχρι σήµερα δίνει το συγγραφικό του παρόν. Ο Κώστας Μάρκος ανήκει σε εκείνους τους µεγάλους δηµιουργούς του Πνεύµατος και της Τέχνης, που διακρίνονται όχι µόνο για το ούτως ή άλλως καταξιωµένο και σηµαντικότατο έργο τους, αλλά, κυρίως, για το ιδιαίτερα σεµνό ήθος τους και την απέριττη απλότητα και µετριοφροσύνη τους. Είχαµε τη χαρά και την τιµή να τον γνωρίσουµε καλύτερα µέσα από την µακρόχρονη συνεργασία µας, αλλά και µέσα από το πολύπλευρο έργο του και να αντλήσουµε περισσότερες γνώσεις, όπου χρειάστηκε, σε κάθε περίπτωση, µέσα από τις ειδικές µουσικές µελέτες του, γύρω από το παραδοσιακό ελληνικό τραγούδι. Μάλιστα, τα βιβλία του για το ακριτικό τραγούδι είναι µοναδικά ως προς το είδος τους. Αυτό φανερώνεται όχι µόνο από το γεγονός, ότι δεν υπάρχουν άλλα αντίστοιχα βιβλία, αλλά και από το γεγονός της συνεχούς επανέκδοσής τους. Επίσης, οι πλείστες βιβλιογραφικές αναφορές στο συγγραφικό του έργο, που έγιναν από πολλούς συγγραφείς, φανερώνουν τη µοναδικότητά του, αλλά και τη µεγάλη αξία του. Η ψαλτική του ικανότητα και η συνεχής ενασχόλησή του µε αυτή, τον ώθησε στην καλύτερη διείσδυσή του στη βυζαντινή µουσική τεχνοτροπία και στην επιτυχέστερη εντρύφηση και διερεύνηση στο ακριτικό τραγούδι συνέβαλλε σηµαντικά, δεδοµένου ότι το ακριτικό τραγούδι και η βυζαντινή µουσική αναπτύχθηκαν στην ίδια σχεδόν περίοδο. Ταυτόχρονα, όµως, και η ιδιαίτερη πατρίδα του, το Κονιάκο ∆ωρίδας, ευτύχησε να αναδειχθεί παραπέρα, ως προς τη µουσική της παράδοση, µέσα από την ενδελεχή έρευνα του Κώστα Μάρκου, αλλά και από τη γενικότερη εθελοντική προσφορά του. Όµως, ο Κώστας Μάρκος δεν περιορίζεται µόνο στη συγγραφή των βιβλίων και των εκατοντάδων δηµοσιευµένων άρθρων του, αλλά, η δράση του απλώνεται στην καθηµερινή διδακτική του πράξη, τόσο στην αίθουσα διδασκαλίας, όσο και έξω από αυτήν, σε όποιον έχει τη χαρά να συνεργάζεται µαζί του σε ο,τιδήποτε. Η συνεργασία γίνεται µουσικολογικό µάθηµα και µια διαρκής διασκέδαση µε τα όσα ευτράπελα της ζωής διηγείται.

Ιδιοκτησία: Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισµού Εκδότης-∆ιευθυντής: ∆ρ Κων/νος Σαχινίδης, Πρόεδρος του ∆.Σ. Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134 17676 Καλλιθέα Τηλ.: 210 9219495 Fax: 210 9586403 e-mail: ksachi@unipi.gr Επιστηµονικοί Σύµβουλοι: Καθ. Βασίλης Φίλιας Καθ. Μιχάλης Μερακλής Καθ. Γιάννης Μότσιος ∆ρ Γεώργιος Αικατερινίδης Καθ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Αναπλ. καθ. Μανόλης Βαρβούνης

∆ιεύθυνση Σύνταξης: Μαρία Άνθη

Υπεύθυνοι Σύνταξης & Ύλης: Σοφία Καρακασίδου Χάρης Πανικίδης Άννα Κακοπέτρου Φιλολογική Επιµέλεια: Αντώνης Καζαντζόγλου Επεξεργασία φωτογραφιών: Studio Στάθη Σαχινίδη Μιχάλης ∆ηµαράκης Γραµµατεία - Συνδροµές Χριστίνα Κεκάκη Τηλ.: 2109566132 Εκτύπωση:

Γραφικές Τέχνες ∆ηµ. Γκαντίραγας Γερανίου 7, Αθήνα Τηλ.: 210 5244309

Η παραγωγικότητα της γλώσσας µας, του Νίκου Μπαζιάνα

σελ. 3

Ύπαιθρος και ποίηση, του Γιάννη Μότσιου

σελ. 4

Η έννοια της εργατικής τάξης και προβλήµατα κουλτούρας, του Ντανιέλ Γιάκοτς

σελ. 12

Η Ελληνική Γλώσσα από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως µέχρι την ίδρυση του Νεοελληνικού Κράτους

σελ. 15

Αφιέρωµα στον Κώστα Μάρκο

σελ. 16

Μοιρολόι και πολυφωνικό τραγούδι σε σχέση µε τη βυζαντινή εκκλησιαστική µουσική, του Παντελή Καβακόπουλου

σελ. 22

Η προστασία των Ανθρωπίνων ∆ικαιωµάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση Η περίπτωση της Κύπρου σελ. 25 Η Ελληνικότητα της Μακεδονίας ανά τους αιώνες, του Κων. Β. Χιώλου

σελ. 26

Η ∆ράση του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π.

σελ. 28

Η σύγκρουση µε τον κανόνα, του ∆ηµήτρη Τζιλιβάκη

σελ. 30

Εκδόσεις που λάβαµε

σελ. 32

Ετήσιες Συνδροµές:

Εσωτερικού: Φυσικά Πρόσωπα:15€ ∆ηµόσιοι Οργανισµοί: 20€ Εξωτερικού: 25€

Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σηµείωση της Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισµού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηµατοδότηση, οικονοµική ενίσχυση και συνδροµές των µελών και των φίλων του, καθώς και από λίγες ή µικρές κρατικές επιχορηγήσεις (κατά καιρούς).

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

3

Η παραγωγικότητα της γλώσσας µας του Νίκου Μπαζιάνα, φιλολόγου - συγγραφέα Η Ελληνική Γλώσσα, εκτός από τις άλλες αρετές της, έχει σε ύψιστο βαθµό και την παραγωγική της ικανότητα. Αυτό το αντιλαµβάνεται κανείς, αν έχει έστω και σχετική, γυµνασιακή γνώση και επαφή µε την αρχαία γλώσσα. Πιστεύω ότι ο σηµερινός µαθητής πρέπει να γνωρίζει, λόγου χάρη, τι θα πει η λέξη ύδωρ και πώς κλίνεται, για να αναγνωρίσει την πληθώρα των παραγώγων και των συνθέτων. Επίσης, πρέπει να ξέρει ορισµένα ρήµατα, που δεν χρησιµοποιούνται σήµερα ως απλά, αλλά ως σύνθετα είναι πολυάριθµα και πολύ συνηθισµένα στη νέα γλώσσα, όπως και τα παράγωγά τους. Π.χ. βάλλω, άγω, ειµί, βαίνω, τίθηµι κ.λπ. Πλούτος για µια γλώσσα δεν είναι µόνον το εύρος του λεξιλογίου, η σύνταξη, ο περίτεχνος λόγος, το κλιτικό σύστηµα ονοµάτων και ρηµάτων, αλλά και η σύνθεση και η παραγωγή κυρίως. Η παραγωγικότητα είναι εκείνη, που δίνει ευρύτατη διάσταση στη γλώσσα. Η ετυµολογική αναζήτηση και διερεύνηση των λέξεων και η κατάταξή τους σε συγγενικές γλωσσικές οµάδες, «οικογένειες», είναι σηµαντικός παράγων για την κατανόηση της γλώσσας και του µηχανισµού λειτουργίας της, αλλά και για τη γνώση της πρωταρχικής σηµασίας των λέξεων και την ιστορική τους εξέλιξη. Η παραγωγικότητα έχει τεράστια σηµασία και είναι χαρακτηριστικό στοιχείο για την αξιολόγηση µιας γλώσσας. Η ενιαία ελληνική γλώσσα έχει αυτό το προσόν. Από µια «µητέρα» λέξη (µήτρα) παράγονται δεκάδες, εκατοντάδες λέξεις. Π.χ. από το ρήµα βάλλω, που συντίθεται µε όλες τις προθέσεις και µε άλλα µέρη του λόγου ως πρώτο ή δεύτερο συνθετικό, δηµιουργούνται επίθετα, ουσιαστικά, επιρρήµατα, σύνθετα ρήµατα. Πλούτος είναι και το γεγονός ότι το ρήµα, όταν συντίθεται µε διαφορετική πρόθεση ή άλλο µέρος του λόγου αλλάζει και σηµασία. Το θαυµαστό εξάλλου είναι ότι στη σηµερινή γλώσσα, ενώ δεν χρησιµοποιούνται αρχαίες λέξεις στην απλή τους µορφή (πύρ, οίκος, ύδωρ, φέρω κ.λπ.), είναι συνηθισµένα τα σύνθετα και τα παράγωγα αυτών των λέξεων στον γραπτό και στον προφορικό λόγο. Παραθέτω µερικές αρχαίες λέξεις και τις αντίστοιχες νεοελληνικές. Ας δούµε την παραγωγικότητά τους: Ύδωρ - Νερό Από το νεοελληνικό νερό έχουµε: νεράκι, νεροποντή, νερουλάς, νερόµυλος, νεροµάνα, νερωµένο

(κρασί), ξενέρωτος, νερουλός, νεροχύτης, νεροκουβαλητής, νερόβραστος, νεροζούµι, νεροφίδα, νεροχελώνα, νεροµπάκακας, νεροβούτα (βουτιά στο νερό), νεροκολόκυθο, «νιράγκρου» (ιδιωµατικό) = αγγουράκι (νερό + αγγούρι), νεροµπογιά, νεροπότηρο, νεροσυρµή, βρωµόνερο, απόνερα, Κρυονέρι και Κρυόβρυση (τοπωνύµια). Προσέξτε πόσο πιο παραγωγικό είναι το αρχαίο ύδωρ, που πρέπει, όµως, να ξέρουµε και την κλίση του για να το αντιληφθούµε: ύδωρ, ύδατος, δοτική πληθυντικού: ύδασι. Τη λέξη ύδωρ δεν τη χρησιµοποιούµε βέβαια σήµερα, αλλά χρησιµοποιούµε πάρα πολλά σύνθετα και παράγωγά της: Εταιρεία Υδάτων, υδάτινος, υδατοστεγής, υδατοφράχτης, υδατόπτωση, υδατοσφαίρηση, υδατογραφία (ζωγραφική που γίνεται µε χρώµατα υδατοδιαλυτά - που διαλύονται στο νερό. Ακουαρέλλα), υδατάνθρακες, αφυδάτωση, ενυδάτωση, υδρογόνο, υδράργυρος, υδρατµός, υδροβιότοπος, υδροπλάνο, υδρορροή, υδροπέπων (αρχαίο) = καρπούζι, υδροφόρα, ύδρευση, υδροδότηση, υδραυλικός, υδροηλεκτρικό (εργοστάσιο), υδραγωγείο, ύδρα (λερναία), Ύδρα, Υδραίος, υδρία, υδρόγειος, υδρεύω, ύδρευση, υδρόβιος, υδρογονάνθρακες, υδρογονοβόµβα, υδροφόρος (ορίζοντας), υδροχαρής -ές, υδρωπικία (µη φυσιολογική συγκέντρωση νερού σε διάφορα όργανα του σώµατος), ενυδρείο, άνυδρος, λειψυδρία, υδρολαίλαψ (δρολάπι). Κι ακόµη: σήµερον κρεµάται επί ξύλου ο εν ύδασι την γην κρεµάσας. Έδωσε γην και ύδωρ. Πυρ Η λέξη πυρ ως απλή δεν χρησιµοποιείται σήµερα. Αλλά, ιδού, κάποια απ’ τα πολλά της παράγωγα και τα σύνθετα: πυρπολώ, πυρπολητής, πυρκαγιά, πυρφόρος, πυρσός, πυροβόλο, πυροβολώ, πυροβολείο, πυροβολητής, πυροβολισµός, πυροβολαρχία, πυροβολικό, πυροµανής, πυροφάνι, πυροκροτητής, πυροσβέστης, πυροσβεστική, πυροσβεστήρας, πυροβασία, εκπυρσοκρότηση, εκπυρσοκροτώ, πυροτέχνηµα, πυρασφάλεια, πυρά, πυρώνοµαι, πυροστιά, πυρεία, αντιπυρική (ζώνη), πυρίτις, πυριτόλιθος, πυριτιδαποθήκη, πυριόβολο, πυρίµαχο, πύρινος, πυρετός, απύρετος, εµπύρετος, πυριφλεγής, διάπυρος, απυρόβλητος. Γαία πυρί µιχθήτω. Πυρ, γυνή και θάλασσα. Υγρόν πυρ. Φωτιά - Φως Τα παράγωγα της λέξης φως είναι: φωτίζω, φωτι(συνέχεια στη σελίδα 11)

4

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Ύπαιθρος και Ποίηση (Φυσιογνωµικά στοιχεία της γενέτειρας γης σε έργα σύγχρονων Ελλήνων ποιητών)* του Γιάννη Μότσιου, καθ. Φιλολογίας του Παν/µίου Ιωαννίνων

Τ

ους ποιητές, που πραγµατεύονται στο έργο τους θέµατα από την ύπαιθρο τους χωρίζω σε τρεις ενότητες. Πρώτη: Σε εκείνους που παρέµειναν (ζουν και εργάζονται) στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, που είναι και οι πιο λίγοι. ∆εύτερη: Σε εκείνους, που για τον άλφα ή βήτα λόγο, (κυρίως, όµως, για λόγους επαγγελµατικής αποκατάστασης) πέρα-σαν σε άλλους τόπους, ενώ, στη συνέχεια, κάτω από το αβάσταχτο βάρος της νοσταλγίας, αναγκάστηκαν να επιστρέψουν και να εγκατασταθούν µόνιµα στα πάτρια χώµατα. Παίρνω µόνο δυο παραδείγµατα: τον Αργύρη Χιόνη και τον Ηλία Κεφάλα. Ο πρώτος αφού πήρε σύνταξη, ο δεύτερος αφού µετέφερε τα επαγγελµατικά δικαιώµατά του στη γενέτειρα γη. Τρίτη και τελευταία ενότητα: Είναι οι ποιητές, που, ενώ, ο τόπος διαµονής τους συνεχίζει στην πόλη που πέρασαν να ζήσουν, συνήθως σε µεγαλούπολη, ένα σηµαντικό µέρος τής ποίησής τους, συχνά και το οµορφότερο και αισθητικά δυνατότερο, στηρίζεται όχι γενικά στη µνήµη, αλλά στον ασταµάτητο κι απαρηγόρητο νόστο: στους στίχους του ο ποιητής µεταφέρεται σε περασµένους καιρούς, όταν ζούσε στο χωριό ή στην κωµόπολη. Μεταφέρεται, αλλά, ταυτόχρονα µεταφέρει και το παρελθόν από την ιδιαίτερη πατρίδα του στην Αθήνα. Έχω υπόψη µου τον Χρήστο Μπράβο από τη ∆εσκάτη Γρεβενών, τον Νίκο Γρηγοριάδη από το Κιλκίς, τον Μιχάλη Γκανά από την Ήπειρο. Και, θαρρώ, πως αυτές οι συνεχείς και αµφίδροµες διαδροµές ποιητών και έργων τους, που συνοδεύονται µε µια ισχυρότατη κίνηση µπρος - πίσω τού συναισθηµατικού κόσµου τους, αποτελεί τον απαραίτητο σπινθήρα και το σπιθοβόληµα µε αποτέλεσµα την ποιητική δηµιουργία. Ας µην ξεχνάµε την εν µέρει τροποποίηση των αναπολήσεων, ιδιαίτερα από τα χρόνια της τρυφερής, άκρως ευαίσθητης, παιδικής ηλικίας, η οποία, κατά την ποιητική αναδηµιουργία, περισσότερο ή λιγότερο, εξιδανικεύεται µε την τάση προς ανασύσταση ονειρικών καταστάσεων µιας όχι και τόσο εύκολης και χαρούµενης ζωής. Έχω υπόψη µου τη ροµαντική διάθεση µε τις υπερβολές της, προς την κατεύθυνση της ωραιοποίησης, χρησιµοποιώντας δυο τρόπους: τη µέθοδο απάλειψης ή έστω της µείωσης τής ασχήµιας από εκείνη τη ζωή, ακόµα και µε την ωραιοποίηση τής ασχήµιας και των δυ-

σκολιών, τής ανέχειας κ.ο.κ. Χρήστος Μπράβος Η ποιητική συλλογή «Με των αλόγων τα φαντάσµατα» του Χρήστου Μπράβου, που είδε το φως της δηµοσιότητας το 1985, χωρίζεται σε τρεις ενότητες: «Με τους λυπηµένους» (11 ποιήµατα, 26 σελίδες), «Με µαύρο δίχτυ», (11 ποιήµατα, 13 σελίδες), «Σηµεία και τέρατα» (9 αποσπάσµατα, 12 στίχοι, 1 σελίδα). Ο Μπράβος σπούδασε µαθηµατικά. Κι ας µη φανεί παράξενο, ότι την αυστηρή πειθαρχία τού αντικειµένου γνώσης και της ποιητικής ανάπλασής του, χρησιµοποίησε και στην ποίηση. Έχω υπόψη µου τον τρόπο δόµησης, τη διατήρηση τού ελέγχου πάνω στα εκφραστικά µέσα κ.ο.κ. ∆ύσκολο να φανταστεί κανείς ότι οι δυο πρώτες ενότητες, της πρώτης ακόµα ποιητικής συλλογής, αποτελούνται τυχαία από 11 ποιήµατα: 26 σελίδες η πρώτη, 13, δυο φορές λιγότερες η δεύτερη, ενώ, η τρίτη των 9 ‘στροφών’ – ‘ποιηµάτων’, τού ενός ή των δύο στίχων και της µόνο µιας σελίδας, πάλι τυχαία έχουν την εξής ακολουθία: ένας – δύο, ένας – δύο, ένας - δύο, και µετά: ένας, ένας, ένας. Οι αυστηρά τηρούµενες αναλογίες, και παραπέρα - η αρµονία και οι συµµετρίες στην τέχνη δεν εµφανίζονται ποτέ τυχαία, όταν, µάλιστα, γίνεται λόγος για συστηµική λειτουργία αυτών των στοιχείων. Κι ο Μπράβος τα χρησιµοποιεί, παραµένοντας απόλυτος κυρίαρχος νοηµάτων και τρόπων µιας καλά οργανωµένης και λιτής, αν και λίγο σκοτεινής, καλλιτεχνικής έκφρασης. Κι αν πάρουµε στα σοβαρά την ακατάσχετη φλυαρία των περισσότερων από κείνους που ονοµάζουν τον εαυτό τους ποιητή, νοµίζω ότι µια στοιχειώδης µαθηµατική παιδεία µόνο καλό θα τους έκαµε: οι 99 στους εκατό απ’ αυτούς που γράφουν λογοτεχνία (πεζογραφία ή ποίηση) δεν θα τολµούσαν να τα δηµοσιεύσουν, ενώ, ο υπόλοιπος ένας θα εφάρµοζε τη ρωσική παροιµία: “εφτά φορές µέτρα και µία κόβε…”. ς γνωρίσουµε το ποίηµα του Μπράβου «Ανατολή», που είναι αφιερωµένο στον αδερφικό

Α

* Εισήγηση στο 4ο Επιστηµονικό Συµπόσιο µε θέµα «Ύπαιθρος και αγροτικός πολιτισµός στη Νεοελληνική ποίηση» που έγινε στην αίθουσα συνεδρίων της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών στις 19-03-2007 µε συνδιοργανωτές το ΚΕΧΟΛΠ, την ΕΕΛ και το «Χοροστάσι».

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

φίλο του ποιητή, Χρήστο Μπουρονίκο, ζωγράφο και σχεδιαστή, γιο αντάρτη του ∆ΣΕ που σκοτώθηκε στη µάχη τής Φλώρινας το 1949: Μα η µέρα το σκορπά το µυστικό της. Κι είπε «σκοτάδι ας γίνει, ας γίνει φόβος». Ακούστηκαν χτυπήµατα στην πόρτα. Με των αλόγων τα φαντάσµατα περνούσαν οι νεκροί. Σηκώθηκε µια λύπη. Κι όλοι το ΄νιωσαν – ο µάγος είχε φτάσει. Τότε, πέρασαν χρόνια. Τ’ άλογα, µατωµένα και τρελά, κατέβαιναν στους κάµπους, έπεφταν στ’ αποσπάσµατα. Όµως, ο µάγος σώπαινε. Τίναζε µοναχά τα δάχτυλά του, τραβούσε αόρατα σκοινιά. Ώσπου ανοίξανε τα σπλάχνα του και βγήκε το βαµπάκι. Ύστερα, έπεσε µ’ αφρούς. Κι ήρθε η Σελήνη, όµορφη, µε µαύρα της φωτιάς, µου τραγουδούσε το αίµα. Κατέβαιναν οι άγγελοι της λύπης, πέφταν τουφέκια, φύσαγε. «Τώρα, θα µπεις στο γκρίζο» είπε ο µάγος. Τότε, πέρασαν χρόνια και στις πόλεις εφάνηκα. Είδα τα σάβανα στους δρόµους, τα σκυλιά, κι αυτόν τον µουσουλµάνο µε την τίγρη. Τον έγδερνε σιγά - σιγά, τον διαιρούσε. Με τα µαλλιά στην άµµο θρόισε. «Τ’ όνοµά της ρωτώ – άνθος ή άλογο;» Τα πέταλά σου ήτανε, πατρίδα. Τώρα, τα ξέραµε όλα. Μόνο το πρόσωπό της δεν είδαµε Και µόνο την κάµα της. Το κλάµα της ακούαµε τη νύχτα, κέρινο χέρι το ‘γλειφαν σκυλιά. Ποιο βυζί και ποιο γάλα, ένα στέρφο πουλί µόνο ήτανε. «Όλα χαθήκαν, χάθηκαν» έλεγε ο µάγος. Κανείς, κανείς δεν ράγισε. Σε θεοσκοτεινή σπηλιά παίζαν το φόρεµά της, ενώ, στους δρόµους δείχναν το κεφάλι της. Πήρε να λιώνει ο µάγος και να σώνεται. «∆ος µου το δαχτυλίδι σου» του είπα. Το `βγαλε, και το πέταξε σε σκοτεινό ποτάµι. Ακούστηκαν οι πετεινοί και το θαύµα εσκόρπισε. Είδα κορµιά στον ποταµό, αυτό µόνο πρόφτασα. Κι είδα τα σκέλια του βουνού, ανοιχτά και ταράζονταν. Έβγαινε µε κεφάλι µατωµένο η µέρα. «Όλα γράφονται πάλι, όλα γράφονται πάλι», εψιθύρισα.

Μ

όνο λίγες, πολύ λίγες παρατηρήσεις, προτίθεµαι να κάνω, ως προς τα φυσιογνωµικά στοιχεία τής γενέτειρας γης και τής Ελλάδας, γενικότερα, στο ποίηµα που µόλις διαβάσαµε. Ο µεταφυσικός κόσµος του παραµυθιού και, προπαντός,

5

των παραλογών παρελαύνει µε επιτυχία στους στίχους και δένεται θαυµάσια µε τα θέµατα του Μπράβου. Το καθόλου ευκολονόητο, ίσως και το σκοτεινό ύφος του λόγου, απορρέει άµεσα από τον κόσµο του µεταφυσικού και της παράδοσης: δηµοτικής και λόγιας. Ακόµα και από το αποσπασµαΟ ποιητής τικό του ελλειπτικού λόγου Χρήστος Μπράβος του. Λίγο πιο συγκεκριµένα: «Με των αλόγων τα φαντάσµατα περνούσαν οι νεκροί. Σηκώθηκε µια λύπη». Να τι λέει κι ο λαός, στη ∆εσκάτη, στα Γρεβενά, σ’ ολόκληρη την Ελλάδα: -Γιατί ΄ναι µαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωµένα; Μην άνεµος τα πολεµά, µήνα βροχή τα δέρνει; -Ούδ’ άνεµος τα πολεµά κι ουδέ βροχή τα δέρνει, Μόνε διαβαίνει ο Χάροντας µε τους αποθαµένους. Σέρνει τους νιους από µπροστά, τους γέροντες κατόπι, τα τρυφερά παιδόπουλα στη σέλα αραδιασµένα. Παρακαλούν οι γέροντες, κι οι νιοι προσγονατίζουν, και τα µικρά παιδόπουλα τα χέρια σταυρωµένα: -Χάρε µου, διάβ’ από χωριό, κάτσε σε κρύα βρύση, να πιουν οι γέροντες νερό, κι οι νιοι να λιθαρίσουν, και τα µικρά παιδόπουλα λουλούδια να µαζώξουν. …………………………………………………….. ή Ο Χάρος τους εµάζωξε σε µια καηµένη ράχη

Κι ακόµα : Βλέπω το Χάρο κι έρχεται καβάλα στ’ άλογό του, µαύρος είναι, µαύρα φορεί, µαύρο `ν` και τ’ άλογό του, µαύρο και το σπαθάκι του που ΄ρχεται να µε κόψει.

∆

εν έχω σκοπό να σας φορτώσω µε στίχους µοιρολογιών, εξάλλου σας είναι γνωστοί, αλλά, θέλω να δώσω µια γεύση, να κάνω κάποιες νύξεις και να σας κοινωνήσω µε πηγές απ’ όπου άντλησε νερό ο Μπράβος για τη δική του ποίηση. Το νερό το έµπασε στους στίχους του, αφού το πέρασε από δικά του φίλτρα: στο ρακοκάζανο έβαλε λογιών - λογιών σταφύλια, δικά του και ξένα, κι έβγαλε το απόσταγµα της καθαρά πια δικής του ρακής. Και, µια ακόµα νύξη: «Ώσπου ανοίξανε τα σπλάχνα του και βγήκε το βαµπάκι», γράφει ο Μπράβος. Ο Σολωµός, από τη δική του µεριά, έλεγε στη δική του ποίηση, πιο συγκεκριµένα στον Λάµπρο: Σκύφτουν, πολύ κρυφοµιλούν, και σειέται το βαµπάκι, που λες και ξεκολλιέται.

Αλλού: Φτυούνε τα χείλη σαν από φαρµάκι, µέσα του επήε το νεκρικό βαµπάκι. Στο τρίτο µέρος: Κι ακόµα λέει πως κυνηγιέται, ακόµα

6

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

τα βαµπάκια του χάρου ακούει στο στόµα.

Επαναλαµβάνω: µια µικρή γεύση και δυο - τρεις νύξεις κάνω, για να υπογραµµίσω τον διάλογο που κάνει ο ποιητής µε την παράδοση. Ας µην ξεχνάµε ότι από το διάλογο, µε τη δηµοτική ποίηση των προϊστορικών χρόνων, βγήκαν τα δύο πρώτα µέγιστα επικά ποιήµατα – η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. ∆άνεια και προπαντός διδάγµατα από τις δυο µεγάλες παραδόσεις δεν χρησιµοποιεί µόνο εκείνος που δεν ξέρει τα έργα τους ή που δεν µπορεί δηµιουργικά να αφοµοιώσει τις αξίες τους και να τις εντάξει φυσιολογικά στα κείµενά του. Σε αυτή την περίπτωση, δεν µιλάµε για συγγραφείς, αλλά, µόνο για αδιόρθωτους και τυχάρπαστους και µανιώδεις στιχοπλόκους.

Η

ποίηση, όσο πιο οργανωµένη και καλλιεργηµένη είναι, τόσο πιο πολύσηµος ο λόγος της. Τα έργα του Μπράβου, για να κατανοηθούν σωστά και πλήρως, πρέπει να διαβάζονται πολλές φορές. Όπως και κάθε έργο τέχνης. Και µόνο, όταν ο αναγνώστης, ακόµα περισσότερο ο µελετητής, ξεφύγουν από την επιφάνεια, προχωρήσουν στο εσωτερικό των στίχων, στροφών, ποιήµατος, µόνο τότε θ’ αρχίσουν να υποπτεύονται την ύπαρξη και την αισθητική λειτουργία τού ποιητικού λόγου. Με την προϋπόθεση ότι ο αναγνώστης θα βρίσκεται κοντά, αν γίνεται και µέσα στον πυρήνα τού κλίµατος, όπου ο ποιητής αντέγραφε, έγραφε και δηµιουργούσε νέες καλλιτεχνικές καταστάσεις, που σε καµιά περίπτωση δεν µπορούν να αποτελούν απλή φωτογράφησή τους. Κι ακόµα: να ξέρει καλά, αν γίνεται άριστα την εποχή, στην οποία αναφέρονται οι στίχοι τού Μπράβου. Γιατί, κατά τον Σεφέρη, «Ο µεγάλος καλλιτέχνης δεν είναι της εποχής του, είναι αυτός ο ίδιος η εποχή του». Κι αληθινά, συνεχίζει ο Σεφέρης, «η ζωή τού ποιητή: αυτό το σύνολο των εντυπώσεων, αντιδράσεων που είναι το υλικό τού έργου του, είναι συνάµα ένα κοµµάτι της ανθρωπότητας, που τον περιστοιχίζει µε τους καηµούς της, τους πόνους της, το µεγαλείο της, τους εξευτελισµούς της (…). Η ιδέα µου είναι, πως ο γερός τεχνίτης είναι από τα πιο υπεύθυνα όντα που γεννιούνται επί γης. Σηκώνει την ευθύνη µιας πάλης ζωής και θανάτου». Και, τελειώνει ο Σεφέρης το µικρό σε όγκο (τρεισήµισι σελίδες) έργο µε τον τίτλο «Η τέχνη και η εποχή» µε τη φράση – πρόταση: «Οι ευθύνες αρχίζουν από τα όνειρα» (265, 267). Και τώρα, νοµίζω, είµαστε περισσότερο έτοιµοι να ακούσουµε το ποίηµα τού Μπράβου «Ήµερος ύπνος» που το αφιερώνει στον Χρήστο Κεραµίδα. Μόνο που ούτε για ύπνο, κι ακόµα περισσότερο για ήµερο ύπνο µας µιλάει ο Έλληνας ποιητής από τη ∆εσκάτη Γρεβενών: Χιόνι σεντόνι τρυφερό για του φιδιού τον ύπνο. Χιόνι και πένθιµο σκυλί βραχνός προφήτης.

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Με νύχια παγωµένα ο λύκος κρύβεται. Με φόβο οι ζωντανοί την πόρτα κλείνουν. Κυττάς απ’ το παράθυρο: καπνίζουν τα πηγάδια. Χιόνι, κι ανάψαν τη φωτιά στον κάτω κόσµο. Ο κυνηγός στο πέρασµα το σπίρτο πίνει. Τον λύκο, που εχύµηξε πίσω του, δεν τον βλέπει. Νύχτα µε πένθιµο σκυλί στον σάπιο φράχτη. Κι οι πεθαµένοι ακούν, και περιµένουν. Θα συνιστούσα, έχοντας κατά νουν αυτά που είπαµε για το ποίηµα «Ήµερος ύπνος», να τα θυµάται ο αναγνώστης κι όταν θα διαβάζει και το ποίηµα µε τον τίτλο «Κήπος», για να µην πω κι όλα τα ποιήµατά του. ολµώ να υποστηρίξω µια παρακινδυνευµένη άποψη, στην οποία καταλήγω όχι χωρίς βασανιστικές σκέψεις. Ο Χρήστος Μπράβος, που έζησε στη ∆εσκάτη ίσαµε τη µέρα, που οι σπουδές του σε ΑΕΙ τον ανάγκασαν να περάσει στην Πάτρα και µετά για δουλειά στην Αθήνα, και που αυτή η εσωτερική προσφυγιά κράτησε ως το τέλος της σύντοµης ζωής του, του δηµιούργησε εκείνες τις συνθήκες που ήταν και οι καταλληλότερες για τη σύνθεση ποιηµάτων µε θέµατα και καταστάσεις από τη ∆εσκάτη και µάλιστα µιας πολύ συγκεκριµένης εποχής: του δραµατικού τέλους της Εθνικής Αντίστασης και της τραγικής πορείας του Ελληνισµού στον Εµφύλιο που τον επέβαλλαν, τον εξόπλισαν και τον καθοδήγησαν οι Άγγλοι ιµπεριαλιστές, στη συνέχεια οι Γιάνκηδες µε τη δύναµη και την ανελέητη χρήση των όπλων δυο “κοτζαµάν” ολόκληρων αυτοκρατοριών. Η Ελλάδα βρέθηκε κυριολεκτικά στον γκρεµό. Έτσι, ο Χρήστος Μπράβος δεν είναι καθόλου γενικός κι αφηρηµένος: µέσα στον λόγο του, µε καθαρά ποιητικά µέσα και τρόπους, αναδηµιουργεί τις τύχες των ‘λυπηµένων’. Γιατί µόνο αυτοί ενδιέφεραν τον ποιητή: οι κυνηγηµένοι από τη νέα τάξη πραγµάτων στον Εµφύλιο και τη µεταπολεµική Ελλάδα. Μερικά παραδείγµατα από τα «Σηµεία και τέρατα».

Τ

Με κόσκινο εµάζεψαν το αίµα. Άλλοι είπαν τον είδαν νεκρό στο Βίτσι, άλλοι ζωντανό στην Τασκένδη. Αυτά που ΄φύγαν, αίµατα αυτά που ήρθαν, χιόνι. Άλογα µαύρα στο σκοτάδι. Ως τη συντέλεια της µνήµης. Ηλίας Κεφάλας ε αρκετά ποιήµατά του, ο Θεσσαλός ποιητής, δίνει φυσιογνωµικές εικόνες από την ιδιαίτερη πατρίδα του. Αυτό από τη µια µεριά, ενώ, από την άλλη, όλο και πιο πολύ, όλο και πιο συχνά, δη-

Σ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

λώνει την επιθυµία του να φύγει από την πρωτεύουσα και να επιστρέψει στο γενέθλιο τόπο. Κι αυτό, µε τον καιρό του γίνεται έµµονη ιδέα και πανίσχυρη θέληση. Συνεχίζω µ’ αυτό το δεύτερο σηµείο. Στη δεύτερη κιόλας ποιητική συλλογή, µε τον τίτλο «Μεταλλαγή στο απροσδόκητο» (1982), διαβάζουµε το ποίηµα «Θεσσαλία µικρή κι απέραντη», όπου ο Ηλίας Κεφάλας µας δίνει και τις δύο διαστάσεις κατά την ποιητική µαρτυρία και καταγραφή τους. Ως προς την αναδηµιουργία της φυσιογεωγραφικής και ιστορικής µορφής τού τόπου του, ο ποιητής κάνει σχεδόν τη δουλειά τού ζωγράφου: παρατηρεί, στοχάζεται και ζωγραφίζει, όχι µε την πρόθεση τής φωτογραφικής αποτύπωσης, αλλά της καλλιτεχνικής αναδηµιουργίας “εντυπώσεων και αντιδράσεων”. Χωρίς τις συγκεκριµένες παραστάσεις του τόπου του, που προήλθαν από προσωπικές εµπειρίες, το ποίηµα «Θεσσαλία µικρή και απέραντη», είτε θα ήταν αδύνατο να γραφτεί είτε η απεικόνιση θα έπαιρνε εντελώς διαφορετικούς δρόµους. Θα ήθελα, όµως, να προτείνω τη µερική ανασύσταση της πορείας του προς την επιστροφή στα πάτρια εδάφη που δεν ήταν απλή, αλλά σύνθετη, βασανιστική και χρονοβόρα. Θεσσαλία µικρή - µικρή, Θεσσαλία απέραντη. Ξανθή και ηλιοκαµµένη. Με τον παφλασµό της δικής σου θάλασσας που µε καλεί. Με την αγρυπνία των δικών σου αρχαίων θεών που µε φωνάζουν πίσω. …………………………………….. Εκεί που τα παράξενα όνειρα έπαιρναν φωτιά κάτω από το πελώριο φεγγάρι των βάλτων. ………………………………………………. Θεσσαλία µικρή - µικρή. µια χούφτα λάσπη. Μια χούφτα πίκρες. Γη της φωτιάς και του νερού. Πατρίδα µου Θεσσαλία απέραντη έρχοµαι πάλι πίσω.

Φ

αντάζοµαι να έγινε κατανοητό ότι η οποιαδήποτε περιγραφή, από τις δυο που ονοµάσαµε, εµπεριέχει αυτόµατα και υποχρεωτικά στοιχεία και της άλλης, ενώ, δείχνουν το πρόσωπό τους κι άλλες λιγότερες ή περισσότερες, απροσδιόριστες στη γλώσσα των αριθµών. Να και στίχοι από το ποίηµα «Η κάθοδος των Θεσσαλών» από τη συλλογή «Σκοτεινός µαγνήτης» (1989): Μαύρα πουλιά σκεπάζουν σιωπηλά τον ουρανό οι Θεσσαλοί µεταναστεύουν ξαφνικά προς νότο ………………………………………………….. Φτάνουν στις πόλεις που επαγγέλλονται πολλά

7

θαµπώνουν µπρος στα φωτισµένα µαγαζιά ……………………………………………….. Γίνονται αδέξιοι µάστοροι και βιαστικοί οικοδόµοι κτίζουν ντουβάρια που στραβώνουν άσχηµα σαν έρηµα χωράφια κακοφυτρωµένα ………………………………………….. Κι εκεί που λεν για τα σπαρτά και τα παλιά πετούµενα αναλαµβάνονται ξανά ψηλά στους ουρανούς αφήνουν πίσω τις µεγάλες πόλεις µε τις λεωφόρους ωραίοι και άχραντοι ανέρχονται οι Θεσσαλοί στον δρόµο της επιστροφής προς τις πλατιές πεδιάδες. Θαρρώ, πως δεν θα δυσκολευτούµε καθόλου να αναγνωρίσουµε στους παραπάνω στίχους τη σχεδόν αντανακλαστική αναπαράσταση εκείνου του εµφυλιακού και µετεµφυλιακού µεταναστευτικού κύµατος, που σάρωσε και ερήµωσε την ύπαιθρο, µετατρέποντάς την σε οικισµούς γερόντων, αφού οδήγησε τεράστια πλήθη προς τις πόλεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό της χώρας µας - πάµφθηνη εργατική δύναµη για τον δικό µας και τον ξένο καπιταλισµό. Και µοιάζει σα να µη βολεύεται ο ποιητής ή να µην αρκείται µε απεικονίσεις των Θεσσαλών γενικά, επιστρέφοντας συχνά - πυκνά στο προσωπικό δράµα του. Τρία χρόνια πριν, έγραφε το ποίηµα «Στο δάσος» από τη συλλογή «Τα φύλλα του νερού» (1986) που το παρουσιάζω ολόκληρο: Πρέπει να γυρίσω στο δάσος µε τα αρχαία βελάσµατα. Εκεί που κατοικεί ο κότσυφας µε τη σοφή αρκούδα. Μέσα στον θαµπό καθρέφτη τού πυριτόλιθου να δω το πολλαπλά κατεστραµµένο πρόσωπό µου. ∆εν έχω πρόσωπο, µονάχα µνήµη γκρεµισµένη σε βάραθρα. Όµως, στο δάσος µε τα κατοικίδια του θεού θα ανακτήσω και πάλι την παλιά µου αίγλη. ο 1992, γράφει δυο ποιήµατα, που, αργότερα τα συµπεριλαµβάνει στη συλλογή «Λόγος και αβεβαιότητα» (1997). Τρεις καταληκτικοί στίχοι από το ποίηµα «Ψιχάλα»:

Τ

Να φύγω θέλω µε τον µονόκερο της χαραυγής. Με δυο ζευγάρια µυθικές οπλές να σηµαδέψω τ’ αστραφτερά λιβάδια. Κι από το ποίηµα «Θεσσαλία, γη µουσκεµένη» προτείνω τους τελευταίους 6 στίχους: Θα πάρω τα µάτια µου µια µέρα και θα γυρίσω ν’ απλωθώ µέσα στον λιγοθυµισµένο κάµπο να διαλυθώ µέσα στο προαιώνιο σούρουπο εκεί που µένουν πάντοτε ανοιχτές

8

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

οι πύλες τής αιώνιας θλίψης. Το ποίηµα «Πηνειός», γραµµένο στο χωριό του ποιητή µε ηµεροµηνία 11 - 12/ 6 - 1998, από τη συλλογή «Τα µνήστρα της Αβύσσου» (2003), ξεχωρίζω και πάλι τους τελευταίους στίχους, όπου ο ποιητής συνοµιλεί µε το ποτάµι της πατρίδας του και της ιστορίας - µυθικής και ιστορικής περιόδου, Θεσσαλίας και Ελλάδας: Κι εγώ να ΄ρθω µέσα στα µουχλιασµένα γένια σου σα βρέφος που γέρασε πρόωρα χωρίς να χορτάσει το κλάµα του και σ’ όλο το ποτισµένο µε ιώδιο στέρνο σου να γίνω ατµός των εκβολών και άρτυµα κρυσταλλικό του αλατιού σου.

Τ

ο ποίηµα «Ακινησία», που το έγραψε επίσης στο χωριό του ο Κεφάλας, δεν θα το σχολιάσω, εµπιστευόµενος στην κατανόηση και ερµηνεία του ακροατή - αναγνώστη που το εντάσσω κι αυτό στους ειδικούς προβληµατισµούς µου, κατά την παρουσίαση του γενικού, όσο και συγκεκριµένου θέµατος της σηµερινής οµιλίας µου: Ήτανε σούρουπο κι όλο έλεγα να φύγω. Μέσα στη µνήµη µου µια λίµνη γυάλιζε ακίνητη κρυσταλλωµένη. Πίσω της έφεγγαν κυδωνιές µ’ όλα τα χρόνια µου αναµµένες. Στοίβαζα τ’ άνθη τους ο έρηµος και πέρα το νερό ποτάµι ρέκαζε µ’ όλα τα κλάµατα της πέστροφας στην ξέρα του. Τότε, σηκώθηκε και από τότε σηκωµένο πάντα, βλέπω ένα σπίτι να περνάει στον ορίζοντα. Πετάει το παλιό σπιτάκι µου µε τα καλάθια του απλωµένα και τα τρύπια ρούχα. Που βρέθηκε, πως σώθηκε και µ’ όλα τα συµπράγκαλα ανεµίζει. Που πάει εγκαταλείποντας όλους τους εγκαταλειµένους. ∆ιψάει, και που θα βρει νερό. Πεινάει, και που θα βρει σταράκι για τ’ αµπάρια του. Με τ’ αδειανό κελάρι τρέµει στον ορίζοντα. Χώµατα, πέτρες, σαπισµένα ξύλα πέφτουν στο κεφάλι µου. Σκόνη από κεραµίδια. Φωνές που έµειναν.

Π

αρόµοια λόγια, αλλά και στίχους σαν και κείνους από το ποίηµα «Πηνειός», µπορεί να συνθέσει ο άνθρωπος που διατήρησε σταθερή και ατόφια την παιδική αµεσότητα της παρατήρησης µε όλη τη ζεστασιά των αισθήσεων και τον πειθαρχηµένο υπολογισµό του στοχασµού. Και τα δύο µετατρέπονται σε ποιητικές εικόνες, σε συµβολισµούς

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

σπάνιας περιεκτικότητας και αισθητικής οµορφιάς. Το πανέµορφο µωσαϊκό των πολλών σχηµάτων, των χρωµάτων µε τις διαφορετικές γραµµές του ποταµού και της ποιητικής ευφορίας. Η φαντασία κράτησε και θέτει σε ποιητική λειτουργία τις πολλές και ολοζώντανες µνήµες όλων των ως σήµερα ηλικιών, που έζησε ο Ηλίας Κεφάλας, τις εµπειρίες από την ασυνήθιστη, θέλω να πω την ποιητική ζωή. Νίκος Γρηγοριάδης Συχνά, ρωτούν (ιδιαίτερα µαθητές και φοιτητές): τί χρειάζεται για να γίνει κανείς συγγραφέας - πεζογράφος ή ποιητής; Προσωπικά, θα απαντούσα έτσι: απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο άνθρωπος αυτός να έχει περάσει στη ζωή του από 40 κύµατα. Και να µείνει ζωντανός και έτοιµος για καινούριες περιπέτειες χωρίς να ξέρει από πριν που θα τον βγάλουν. Πρέπει να τον έχει ψήσει καλά η ζωή. Και παραπέρα, να έχει κρατήσει σταθερά στη µνήµη του, όσο γίνεται περισσότερες και κατάλληλες για τη συγγραφή βιβλίων εικόνες της ζωής. Ε, χρειάζεται, βέβαια, και ταλέντο. Για να µπορέσει να αναδηµιουργήσει σε τέχνη τις περιπέτειες, τα δράµατα και τις τραγωδίες, τις χαρές, τις λύπες και τις ελπίδες της ζωής και να τις περάσει στις σελίδες των διηγηµάτων, των µυθιστορηµάτων, των ποιητικών συλλογών. Είναι ο άνθρωπος που καλλιεργεί, σε καθηµερινή βάση, το ταλέντο του. Αυτός, όχι θα γίνει, αλλά είναι συγγραφέας. Πιο κοντά στο θέµα µας: ο Ποντιακός Ελληνισµός πέρασε από φουσκοθαλασσιές και φουρτουνες µοναδικές. Όταν κανείς δεν φανταζόταν ότι οι άνθρωποι αυτοί θα µπορούσαν απλώς και µόνο να κρατηθούν στη ζωή. Αλλά, ότι θα µεγαλουργούσαν κιόλας, αυτό βρισκόταν µόνο στον χώρο της αρρωστηµένης φαντασίας. Και να που η ζωή είναι πιο πλούσια κι από την πιο πλούσια φαντασία. Από ζωή του χτες µετατρέπεται σε Νέα, σε ζωή του Σήµερα. Εκείνοι, που κατόρθωσαν να µετατρέψουν την τρικυµισµένη ιστορία των Ποντίων σε ζώσα µνήµη, και τη µνήµη σε καλλιτεχνικό έργο, είναι οι συγγραφείς αυτού του εκλεκτού κοµµατιού του Ελληνισµού. Ανάµεσα σ’ αυτούς είναι και ο ποιητής Νίκος Γρηγοριάδης. ∆ιαβάζω τους πρώτους τρεις στίχους από το ποίηµα «Νόστος»: Κι έστησα το κονάκι σου του Πόντου στην κορυφή Κιλκίς Και σ’ έκλεισα µέσα, όπως σε παλάτι µνήµης… υτά γράφει ο ποιητής, που γεννήθηκε στην Ελλάδα, στο Κιλκίς. Οι αφηγήσεις γονιών, παππούδων και χωριανών έγιναν, κατά ουσιαστικό τρόπο, µνήµες σάµπως από προσωπικές εµπειρίες, γι’ αυτό και συνεχίζει στο ποίηµα «Η νέα ζωή»:

Α

Επειδή και το φεγγαρόφωτο

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

σήκωνε σε σκοτεινά κύµατα τό `να σπίτι και τ’ ακουµπούσε απαλά πάνω στο άλλο ξανά και ξανά, ωσότου, όλο το χωριό γέµιζε Μαύρη Θάλασσα µε τα δελφίνια να γλιστρούν δοξαριές στις χορδές της λύρας. Και να προβάλουν τότε ένας - ένας στη σειρά οι γλεντοκόποι και ν΄ ανεβαίνουν µε τους ατµούς της νοσταλγίας τους στον ουρανό…

Έ

νας κόσµος βασανισµένος, κυνηγηµένος από τις πανάρχαιες πατρικές εστίες του, κουτσουρεµένος και µατωµένος, ξαναζωντανεύει στην ποίηση του Γρηγοριάδη και παραµένει έτσι ζωντανός, ακµαίος και µαχόµενος για τα δίκαια της ιστορίας και της µοίρας του. Ο συµβολισµός παίρνει τα συγκεκριµένα συµβάντα και τα δίνει διαχρονική αξία και ύπαρξη:

9

το αυστηρό του ήθος και τα παράσηµα. ……………………………………….. Σβήστε τον κι εσείς, αν σας ενοχλεί, αν δε χωράει στο πιστοποιητικό της Νοµιµοφροσύνης. Η ειρωνεία διατρέχει όλους τους στίχους και παραµένει καυστική. Στις στροφές τού ποιήµατος «Τα τραγούδια», παρελαύνουν άλλες ιστορικές µνήµες των νεότερων Ελλήνων, από τα χρόνια της µετααλβανικής εποποιίας. Εδώ, όµως, αναδεικνύεται σε όλο το µεγαλείο του το ζήτηµα της ζωής νεκρών ή εποχών που πέρασαν, αλλά, που συνεχίζουν να ζουν στη συνείδηση των ζώντων, εν µέρει κάπως διαφορετικά και το πιθανότερο πιο έντονα: Πως γίνεται κι ακούω τα τραγούδια εκείνοι έχουνε πεθάνει κι έχουν θαφτεί µε τ’ άρµατά τους στα βουνά. Ο νέος που µιλούσε απ’ το µπαλκόνι αποµακρύνεται µε µεγάλες κινήσεις µέσα στη νύχτα φορτωµένος άρµατα. Οι άλλοι κρύβονται και κοιτάζουν µέσα από κρυψώνες κι υπόγεια παράθυρα.

Αυτά τα πρόσωπα των πεθαµένων δεν τ’ αναγνωρίζω πια. Και δεν είναι η κακοποίηση, τα βγαλµένα µάτια, τα κοµµένα αυτιά. Άγιε ∆ηµήτρη µου κι Αϊ - Γιώργη, µε το τουφέκι και τα φυσεκλίκια, µε τα θεριά σκοτωµένα στα πόδια σας, όσο κι αν πασχίζουν να σας µεταβάλουν σε ληστές, εµείς θα ερχόµαστε κρυφά να προσκυνούµε. Θα θυµόσαστε, βέβαια, όταν στην αρχή της ανακοίνωσης, στα φυσιογνωµικά στοιχεία της γενέτειρας γης στο έργο ποιητών µας, συµπεριλάµβανα και την ιστορία, προσωπική και οµαδική, κάθε ατόµου και τόπου. Γιατί, ας πούµε, οι ποιητές τής ηθογραφίας περιορίζονταν - κυρίως - στην καλλιτεχνική αναπαράσταση της φύσης, γεωργικών και βουκολικών σκηνών του χωριού και της στάνης, για να θυµηθούµε τον Κρυστάλλη. Η πολιτική, κοινωνική και εθνική ιστορία, µε τους ειδικούς και σε βάθος ειπωµένους προβληµατισµούς της, είναι έργο κατοπινών γενιών στην ελληνική, αλλά και στην παγκόσµια ιστορία. Ο Νίκος Γρηγοριάδης την παρακολουθεί και την πραγµατεύεται στους στίχους του βήµα προς βήµα. Έτσι, στο ποίηµα «Υπεύθυνη δήλωση» σηµειώνει για µια συγκεκριµένη φάση τής πορείας του Ελληνισµού: Όχι, δεν είµαι του Θεοδώρου, είµαι απλώς Γρηγοριάδης, υποψήφιος τής Στρατιωτικής Ιατρικής. Ο Θεόδωρος πέθανε εδώ και τρεις µήνες. Ότι γνωρίζω απ’ αυτόν είναι τα κρυοπαγήµατα από τα άθλα του στην Αλβανία,

Όσοι πιάστηκαν έχουν µια µνήµη σαν ατζέντα ηµερολογίου. Ακόµη και οι ποιητές έχουνε χάσει πια την ακοή τους. αρρώ πως ο ορισµός που έδωσε για τον εαυτό του ο Κωνσταντίνος Καβάφης, λέγοντας ότι είναι ιστορικός ποιητής, ισχύει πλήρως και για τον Γρηγοριάδη. Με την πλατιά σηµασία του όρου, µε το βάθος και τη διάρκεια της ιστορικής αλήθειας, που εξισώνεται µε τη ζωή του τόπου και των ανθρώπων του. Με αυτή την καθαρά δική του ιδιότητα και ιδιαιτερότητα, οι στίχοι του Νίκου Γρηγοριάδη λειτουργούν µε όλα τα δικαιώµατά τους στη σηµερινή ανακοίνωση, καταλαµβάνοντας την τιµητική θέση που τους αρµόζει.

Θ

Μιχάλης Γκανάς Θέλω να υπογραµµίσω κάτι: η σειρά εξέτασης και παρουσίασης των σηµερινών ποιητών δεν έχει αξιολογικό χαρακτήρα. Επιλέγονται µέσα από πολλούς οµότεχνούς τους και, ο καθένας τους, προσθέτει κάτι το καθαρά δικό του κι ανεπανάληπτο στο «παζλ» της Ο ποιητής σηµερινής θεµατικής ενότητας. Μιχάλης Γκάνας Η θέση του καθενός είναι και επιβεβληµένη και αναντικατάστατη. Όχι πως εξα-

10

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

ντλούµε το θέµα, αλλά, µόνο µια εικόνα του παρουσιάζουµε. Όπως οι άλλοι, έτσι κι ο Γκανάς ξεχωρίζει ως προς τον τρόπο προσωπικής συµµετοχής στα πεπραγµένα των στίχων του: εξιστορεί, κρατώντας κάποια απόσταση, απ’ όπου, πολύ συχνά εξαφανίζεται η αµεσότητα τής αφήγησης και είναι σα να µιλάει για καταστάσεις δεύτερων, ακόµα και τρίτων στην ποίησή του. Αφήνει, κατά κάποιον τρόπο, το υλικό του να κρυώσει ή να µπαγιατέψει, µετά το παίρνει στα χέρια του και το πλάθει σε τέχνη του λόγου. Και, χωρίς να αρνείται πλήρως, το πρώτο ενικό: Χωρίς φτερά, µονάχα µε τα χέρια µου ανεβαίνω ………………………………………………… Φυσάω τον καπνό µου ίσια στα µάτια τ’ ουρανού

στην αποκάλυψη των αιτιών. ∆εν λέω για αναλύσεις κοινωνικού χαρακτήρα, µε µέσα και τρόπους κοινωνιολογικούς. Θα περίµενε, όµως, κανείς κάποιες νύξεις και ανοίγµατα ποιητικής υφής για να µπορέσει να κάνει τις δικές του επιλογές και προεκτάσεις ο αναγνώστης. Είναι, όχι µόνο στις δυνατότητες της τέχνης, αλλά και στις υποχρεώσεις της απέναντι στο κοινό της, που ανυποµονεί να ανεβεί έστω και ένα σκαλί πιο ψηλά µαζί µε την αισθητική συγκίνηση. ∆υνατοί, πολύ δυνατοί οι στίχοι τού ποιήµατος «Το σκυλί», που το αρχίζω µε τους εφτά τελευταίους στίχους τού αµέσως προηγούµενου ποιητικού κειµένου: Ούτε αλαφρύ το χώµα ούτε βαρύ. Η µάνα θά ’ρθει να µας βρει, την άλλη µέρα θα πάρει το λεωφορείο, µαύρο αρνί στο µνήµα σου θα βόσκει κλειστό το σπίτι για καιρό, τα δυο σκυλιά θα τα ταΐζουν οι γειτόνοι. Ξένο ψωµί θα τρώνε τα σκυλιά µας.

Καµµένη σοδειά τα χρόνια που έζησα Καµιά φορά, µε έναν - δυο στίχους, θίγει προβλήµατα σοβαρά, όπως είναι η κατάσταση της προσφυγιάς, µε την αµηχανία των λυρικών προσώπων που βρέθηκαν ξεριζωµένα: Τί γυρεύεις εδώ ψυχή τραυλή, µακριά απ’ τα βοσκοτόπια της πατρίδας;

Και τώρα το ποίηµα «Το σκυλί»: Τό ‘να σκυλί το σκότωσαν τ’ άλλο το πήραν οι γειτόνοι. Βγαίνει τις νύχτες και κοιτάει το φεγγάρι, µυρίζει στις µολόχες που τού `ριχνες ψωµί. Ύστερα, βρίσκει τον τορό κι έρχεται µε µουσούδα όλο δροσιές στο µνήµα σου. Κάθεται στα πισινά κι ακούει Τ’ άλλο σκυλί που αλυχτάει κάποιο διαβάτη.

Π

ερίπου, κατά τον ίδιο τρόπο αντιµετώπιζαν και οι λυρικοί ήρωες του Ηλία Κεφάλα παρόµοιες καταστάσεις. Κοινό το πρόβληµα: η εγκατάλειψη της υπαίθρου. Και οι κοντόφθαλµοι πολιτικοί µας ούτε το πήραν χαµπάρι ότι παραβίαζαν την πληθυσµιακή ισορροπία ανάµεσα στο χωριό και στην πόλη, υποθηκεύοντας το µέλλον της χώρας. Κερδισµένος µόνο ο αχόρταγος, ο άπληστος καπιταλισµός έβγαινε από την πανεθνική τραγωδία, την ανίατη ψυχική αρρώστια των επόµενων γενεών. Τα χέρια των αγροτών ήταν πάµφθηνα για µικρούς και µεγάλους επιχειρηµατίες. Εύκολο και άφθονο το κέρδος. Το χωριό, όµως, πέθαινε ή πιο σωστά πέθανε. Πάνω στην καταστροφή του, λέει ο καπιταλισµός, εγώ θα χτίσω παλάτια. Η καταστροφή ήταν διπλή: καταστροφή του παραδοσιακού χωριού και αφαίµαξη της Ελλάδας. Να µην ήταν, άραγε, κι αυτό στα προνοητικά (για τους απάτριδες καπιταλιστές) σχέδιά τους; Η εσωτερική προσφυγιά λιγότερο το κακό. Η οµαδική, όµως, φυγή “στα πολλά εξωτερικά” µετέτρεπε αυτόµατα την Ελλάδα πιο µικρή, κοµµένη στα µέτρα του ακίνδυνου για τους άλλους. Κι όλοι γνωρίζουµε πολύ καλά ποιοι ακριβώς φεύγουν σε παρόµοιες περιπτώσεις. Αυτή, κατ’ εµέ, η ουσιαστική πλευρά της υπόθεσης µε τον καταµερισµό ευθυνών γι’ αυτή την τραγωδία και το έγκληµα απέναντι στην κοινωνία και το έθνος, δεν απασχόλησε - σχεδόν - καθόλου τους περισσότερους ποιητές µας. Περιορίστηκαν στην απλή καταγραφή, ποιητική βέβαια, της κατάστασης, και δεν τόλµησαν ή δεν µπόρεσαν να προχωρήσουν

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Η εικόνα τής ερήµωσης τού χωριού και πιστή αλλά, ταυτόχρονα, και δυνατή είναι. Συγκινούν µε τον σχεδόν ωµό ρεαλισµό τους οι στίχοι. Την ίδια στιγµή, µε κάποιες σηµαντικές και πολύσηµες αποκαλύψεις, ο Μιχάλης Γκανάς µπάζει τον αναγνώστη του στον σκοτεινό, µα απόλυτα κατανοητό για τους γνώστες, κόσµο της παράδοσης: Γύρισα για να δω, κανένας. Μόνο στην άκρη το νερό θολό, σηµάδια από θεόρατες πατούσες κι οι πέτρες γύρω του βρεγµένες. Πρόλαβα κι έκλεισα τ’ αφτιά την ώρα πού `σκαγε το γέλιο του.

Σ

ε ενότητα, που είναι αφιερωµένη στον Κώστα Κρυστάλλη, ο διάλογος µε την παράδοση γίνεται πιο πυκνός σε εικόνες και συµβολισµούς, που µπορούν να έχουν περισσότερες από µια σηµασίες και προορισµούς:

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

11

Η παραγωγικότητα της γλώσσας µας

«Ακούγονται κουδούνια και βελάσµατα». «Με τον σταυρό στο στήθος, το λάδι στην ποδιά για τα καντήλια των νεκρών. Μαύρο αρνί βελάζει ανάµεσα στους θάµνους. Φαίνεται, χάνεται και πιάνεις τα πατερηµά».

(συνέχεια από τη σελίδα 3)

Όπως ο Χρήστος Μπράβος, έτσι κι ο Μιχάλης Γκανάς, συχνά - πυκνά προσφεύγουν στον διάλογο µε τα µοιρολόγια του τόπου µας, το πιο πονεµένο, και τολµώ να υποστηρίξω, το πιο καλλιεργηµένο, για τούτο και το πιο ποιητικό µέρος των δηµοτικών τραγουδιών µας, που τόσο φρόντισαν οι σοφές και ταλαντούχες γυναίκες µας:

σµός, φώτιση, φώτα, Φώτης, Φωτεινή, διαφωτίζω, διαφώτιση, διαφωτιστής, διαφωτισµός, φωτεινός, φωτεινότητα, φωταγωγός, φώσφορος, φωσφορίζω, φωταψία, ξέφωτο, φωτοχυσία, φωτόσφαιρα, φωτοσβέστης, φωτοβολίδα, φωτογένεια, φωτοφοβία, φωτοτυπία, φωτοαντίγραφο, φωτοδότης, φωτόνιο (όρος της Φυσικής), φωτοπηξία, φωτογραφία, φωτοστέφανο, φωτοσύνθεση, φωτοσκίαση, λυκόφως.

Σ’ ένα ξωκλήσι θα καώ λιώνοντας λιγοστό σκοτάδι προτού µε σβήσουνε τα λαδωµένα χέρια του νεωκόρου. Έτσι, την πνίγουν τη φλόγα, µάνα, όχι φυσώντας µην πάρουν οι ψυχές φωτιά και λαµπαδιάσει ο κάτω κόσµος.

Οίκος - Οικία - Σπίτι

Θ

έλω να κλείσω τη σηµερινή ανακοίνωσή µου µε στίχους του Μιχάλη Γκανά, που, µε καθαρά δικό τους τρόπο, αναφέρονται άµεσα, αλλά τις περισσότερες φορές έµµεσα, στο θέµα της σηµερινής οµιλίας µου, και να τονίσω πόσο πολλά και ουσιαστικά, µπορεί να πει ο ποιητής µέσα από τρεις σύντοµους στίχους του ποιήµατος µε τον καλά ζυγισµένο τίτλο και την τόσο επιτυχηµένη εννοιολογική φόρτιση: Εθνική Οδός Από δω έφυγε η µισή πατρίδα για τα ξένα. Να και το “όφελος”, µε τα τόσο πικρόχολα σχόλια και τις υπονοούµενες εννοιολογικές προεκτάσεις: Αυτοί που έφυγαν, σε δυο σε τρία καλοκαίρια θα γυρίσουν βαλίτσες, τρανζίστορ, µαγνητόφωνα, αφοπλισµένα κλαρίνα.

του Νίκου Μπαζιάνα

Κατοικώ, κάτοικος, κατοικία, µονοκατοικία, πολυκατοικία, αγροικία, συνοικία, συνοικισµός, συνοικιακός, παροικία, πάροικος, αποικία, αποικιοκρατία, αποικιοκράτης, αποικισµός, εποικισµός, µέτοικος, περίοικος, συγκάτοικος, συγκατοικώ, συγκατοίκηση, οικιστής, οικουµένη, κατοικηµένος, ακατοίκητος, κατοικήσιµος, νοικοκύρης, νοικοκυρά, νοικοκυριό, οικοδεσπότης, οικοδέσποινα, οικιακός, οικείος, ανοίκειος, οικογένεια, οικογενειάρχης, οικογενειακός, οικότροφος, οικοτροφείο, ένοικος, ενοίκιο, ενοικιάζω, ενοικιαστής, ενοικιοστάσιο, οικόπεδο, οικοπεδούχος, οικοπεδοφάγος, οικοδοµή, οικοδόµος, οικοδοµικός, οικοδοµήσιµος, ανοικοδόµηση, οικονοµία, οικονοµικός, οικονόµος, ανοικονόµητος, διοικώ, διοίκηση, διοικητής, διοικητήριο, οικολογία, οικολόγος, οικοσύστηµα, οικόσηµο, οικουρώ, οικόσιτα, κατοικίδια. Η λέξη σπίτι, πιο οικεία, καθηµερινής χρήσης, έχει ελάχιστα παράγωγα: σπιτάκι, φτωχόσπιτο, χαµόσπιτο, σπιτίσιος, σπιτονοικοκύρης, σπιτονοικοκυρά, σπιτόγατος, σπιτόκοτα. Θα φανταζόταν κανείς ότι από το αρχαίο ρήµα ειµί θα είχαµε στη νέα γλώσσα τόσα σύνθετα και παράγωγα; Ειµί - είµαι. Μετοχές ενεστώτος: ων, ούσα, ον. Παράγωγα αυτών είναι: Ουσία, όντα, ουσιαστικός, ουσιώδης, επουσιώδης. Παρά + ειµί - πάρειµι: παρών, παρούσα, παρόν, παρόντα, παρουσία, παρουσιάζω, παρουσιάζοµαι, παρουσιαστικό. Από + ειµί - άπειµι: απών, απούσα, απόν, απουσία, απουσιάζω, απουσιολόγιο, απουσιολόγος, απόντα. Συν + ειµί - σύνειµι: συνουσία, συνουσιάζοµαι. Επιούσιος, υπερούσιος, περιούσιος, περιουσία, πεµπτουσία, εξουσία (εξ + ειµί), εξουσιάζω, πληρεξούσιος, αυτεξούσιος, ανούσιος, οµοούσιος. Τα περισσότερα παράγωγα του «ειµί» δηµιουργούνται από το θέµα «ουσ-» της µετοχής Ενεστώτος του θηλυκού «ούσα». Τα υπόλοιπα σχηµατίζονται από το θέµα «οντ-» της µετοχής του Ενεστώτος του αρσενικού και ουδέτερου «ων», «ον», γενική όντος.

12

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Η έννοια της εργατικής τάξης και προβλήµατα κουλτούρας του Ντανιέλ Γιάκοτς (Daniel Jakocs), καθ. Κοινωνιολογίας και Φιλοσοφίας της Τέχνης του Παν/µίου της Βουδαπέστης, µετάφραση: καθ. Γιάννης Μότσιος (συνέχεια από το τεύχος Νο 17) θήκες στο νοικοκυριό του, εκτελούσε Για µια πιο λεπτοµερειακή ανάλυση του σχεδόν, παρόµοια είδη εργασίας και χαρακτήρα του πολιτισµού και, γενικά κατείχε σχεδόν παρόµοιες γνώσεις στον της τέχνης, ιδιαίτερα στη σύγχρονη χώρο της δικής του εργατικής δραστηκαπιταλιστική κοινωνία, πρέπει να επιριότητας. Η κατανοµή εργασίας ήταν στρέψουµε στην εξέταση της δοµής του σχετικά µεγάλη ανάµεσα στα φύλα, αυτό προλεταριάτου της εποχής µας. Το όµως δεν οδήγησε σε σηµαντική διαφορά προλεταριάτο, ακόµα από την αρχή στο χώρο των γνώσεων, επειδή και τα της εµφάνισής του, ξεχώριζε από τις Ντανιέλ Γιάκοτς ανδρικά και τα γυναικεία µέλη της προηγούµενες τάξεις των εργαζοµένων οικογένειας είχαν πλήρη αντίληψη για το µε µια µεγαλύτερη επαγγελµατική ποικιλία. Προλεταριάτο, γενικά, δεν υπάρχει, υπάρ- είδος εργασίας του άλλου φύλου. Απ’ αυτό προκύχουν µόνο διάφορες επαγγελµατικές οµάδες του πτει, ότι στην καλλιτεχνική δραστηριότητα του χωπρολεταριάτου. Το γεγονός αυτό, εξηγεί εκείνη την ριού όλα τα µέλη της κοινωνίας µπορούσαν να συµιδιοµορφία της ανάπτυξης, όταν πολύ πιο εύκολα µετέχουν επί ίσοις όροις, και η κατανοµή της καλλικάνει την εµφάνισή του στο προλεταριάτο η οµαδι- τεχνικής δραστηριότητας υπήρχε πρώτα απ’ όλα ακή επαγγελµατική συνείδηση, παρ’ ότι η κοινή ταξι- νάµεσα στα δυο φύλα. Μαζί µ’ αυτό, βέβαια, η διακή. Ο επαγγελµατικός διαχωρισµός του προλεταριά- φορά σε ταλέντο ανάµεσα στα µέλη του χωριού ήτου αποτελεί άµεση συνέπεια του επιπέδου και της ταν µεγάλη, ξεχώριζαν οι περισσότερο ταλαντούχοι δοµής της τεχνικής, της ανάπτυξης των µέσων πα- τραγουδιστές και τραγουδίστριες, οι παραµυθάδες, ραγωγής. Και, καθώς στην εποχή µας συντελείται οι χορευτές κ.ο.κ. Αυτοί, όµως, δεν αποκόπηκαν από µια χωρίς προηγούµενο ανάπτυξη των µέσων παρα- το υπόλοιπο µέρος του χωριού, δεν µετατράπηκαν γωγής, µαζί µ’ αυτό λαµβάνει θέση και η επαγγελ- σε επαγγελµατίες. Ουσιαστικά, όλο το χωριό αποτεµατική ανασύνταξη του προλεταριάτου. Ταυτόχρο- λούσε ένα «καλλιτεχνικό συγκρότηµα» και τα µεγανα, αυξάνεται ο αριθµός του καλλιεργηµένου διανο- λύτερα ταλέντα του χωριού σ’ αυτό το συγκρότηµα ητικά προλεταριάτου, αφού η σύγχρονη τεχνική εκτελούσε τους πιο σηµαντικούς ρόλους. απαιτεί όλο και περισσότερες γνώσεις. Αυτή η δια- Παράλληλα µ’ αυτό, ακόµα στους µεσαιωνικούς δικασία προκαλεί ορισµένες δυσκολίες και για τη χρόνους, δρούσαν οι πλανόδιοι µίµοι και καλλιτέµπουρζουαζία, επειδή τώρα είναι κατά πολύ δυσκο- χνες που συµµετείχαν στα παζάρια και τις εµπορολότερο να εξουσιάζει και να διοικεί στον τοµέα της πανήγυρες, ενώ, σε πολλές χώρες, από καιρό τώρα, πολιτικής περισσότερο µορφωµένους εργαζόµενους έπαιζαν οµάδες τσιγγάνων οργανοπαικτών, που και να τους µετατρέπει σε πειθήνιους µισθωτούς δρούσαν όµως στο πλαίσιο της τοπικής δηµοτικής δούλους. Η σύγχρονη όµως µπουρζουαζία, προς το και λαϊκής τέχνης κι αποτελούσαν, τρόπον τινά, παρόν, τα καταφέρνει καλά σε αυτόν τον τοµέα. συµπλήρωµα προς αυτήν. Από αυτές τις εµβρυώΚαι, τώρα, δε θα ήθελα να ασχοληθώ µε το σύνολο δεις µορφές, δεν µπόρεσε τότε ακόµα να αναπτυχθεί αυτών των προβληµάτων, επειδή το να αναλύσει µια δυνατή επαγγελµατική τέχνη. Η δηµοτική καλκανείς όλο αυτό το σύµπλεγµα, δεν είναι στις δυνά- λιτεχνική δηµιουργία του χωριού την εποχή του φεµεις και τις δυνατότητες ενός µόνο ανθρώπου. Αυτά ουδαρχισµού, ακόµα και στο πρώιµο στάδιο του κατα προβλήµατα αγγίζουν τον βασικό χαρακτήρα του πιταλισµού, ήταν συνέπεια της δηµοτικής καλλιτεσύγχρονου καπιταλισµού και για να µελετηθούν, χνικής αυτενέργειας και του ερασιτεχνισµού, τόσο πρέπει να δηµιουργηθούν µεγάλες οµάδες θεωρητι- σε επίπεδο µορφής, όσο και του περιεχοµένου, αυτή κών – µαρξιστών. Αλλά, το να προβεί σε διαπιστώ- διατρεχόταν από έναν προφανή αγροτικό ταξικό χασεις ως προς τη διαδικασία αυτή, µπορεί κι ο κάθε ρακτήρα. Από τον ερασιτεχνικό χαρακτήρα αυτής ξεχωριστός άνθρωπος, αφού τα πάντα εκτυλίσσο- της τέχνης, απόρρεε εκείνη η ιδιοµορφία, ώστε και η υλική και η πνευµατική παραγωγή ήταν υπόθεση νται µπροστά στα µάτια του καθενός. Η αγροτιά του χωριού, ακόµα και στον σχετικά των ίδιων ανθρώπων, της ίδιας κολεκτίβας – συνόαναπτυγµένο καπιταλισµό, αποτελούσε µια αρκε- λου. Ξέρουµε, βέβαια, ότι η µη δηµοτική, η επίσηµη τά σηµαντική οµοιογένεια σε επαγγελµατικό επί- και λόγια εκκλησιαστική τέχνη, έβαλε επίσης τη πεδο. Ο κάθε αγρότης, σε συγγενικές φυσικές συν- σφραγίδα της στη δηµοτική τέχνη, µαζί όµως µ’ αυ-

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

τό η εκκλησιαστική τέχνη ήταν αναγκασµένη να προσαρµόζεται στα γούστα και την κοσµοαντίληψη της αγροτιάς. Σε αντίθετη περίπτωση, δεν θα µπορούσε να ασκεί επίδραση στην πνευµατική ζωή των αγροτικών πληθυσµών. Παρακάτω, θα δούµε παρόµοια φαινόµενα στην τέχνη του καπιταλισµού της ωριµότητας και της παρακµής. Μαζί µε τη διεύρυνση της κατανοµής εργασίας και η πνευµατική παραγωγή έγινε υπόθεση των επαγγελµατικά µορφωµένων ανθρώπων. Όπως δείξαµε παραπάνω, το προλεταριάτο εµφανίστηκε ως σύστηµα διαφορετικών ως προς τη µόρφωση και τη δραστηριότητά τους επαγγελµατικών οµάδων. Γι’ αυτό, ακριβώς, στην αρχή της διαδικασίας, εµφανίστηκε µόνο η επαγγελµατική, οµαδική συνείδηση και σε αντιστοιχία µ’ αυτό - οι επαγγελµατικές ενώσεις. Γι’ αυτό, και σε όλες τις επαγγελµατικές οµάδες του προλεταριάτου, ήταν φυσικό να ασχολούνται µε τα διάφορα είδη της πνευµατικής παραγωγής ειδικές επαγγελµατικές οµάδες. Τις πολιτικές και τις θεωρητικές θεωρίες τις καλλιεργούσαν οι πολιτικοί, οι φιλόσοφοι, οι νοµικοί, ενώ, την τέχνη και τη λογοτεχνία οι ζωγράφοι, οι συγγραφείς κ.ο.κ. Εποµένως, το ίδιο το προλεταριάτο, στο σύνολό του, δεν µπορούσε να διαµορφώνει τη δική του κοινωνική θεωρία, τη δική του τέχνη, τη δική του λογοτεχνία. Όλα αυτά, µπορούσαν να τα κάνουν για το προλεταριάτο οι επαγγελµατίες. Και η πλειονότητα των επαγγελµατιών, στα µέσα του 19ου αιώνα, εργαζόταν επί αµοιβή. Και η εργασία επί αµοιβή, η εργασία µε συµβόλαια, είναι ουσιαστικά µια κοµψή και συγκαλυµµένη µορφή µισθού. Εξαιτίας της ενασχόλησης επί αµοιβή, στο τέλος της εργασίας, ο συγγραφέας δεν έπαιρνε τον µισθό του σε µορφή ανταµοιβής, αλλά το έργο του εµφανίστηκε στην αγορά βιβλίων ως εµπόρευµα. Στην αρχή αυτής της διαδικασίας, η υπόθεση αυτή είχε µεγάλα πλεονεκτήµατα και για τους πνευµατικά εργαζόµενους. Εξαφανίστηκε ή µειώθηκε κατά πολύ η προσωπική εξάρτηση των εργαζοµένων της πνευµατικής εργασίας από τους µαικήνες. Από την άλλη πλευρά, ο εµπορευµατικός χαρακτήρας των προϊόντων της πνευµατικής παραγωγής, οδήγησε στο γεγονός, ότι τα έργα των πνευµατικά εργαζοµένων αξιολογούνταν όχι µε την εσωτερική αξία τους, αλλά, σύµφωνα µε την ποσότητα του κέρδους που απέδιδε το συγκεκριµένο βιβλίο κι οποιοδήποτε άλλο έργο γενικά στον εκδότη. Με τη σειρά του, όµως, το τελευταίο οδήγησε στην κατάσταση όταν οι εργαζόµενοι της πνευµατικής – καλλιτεχνικής εργασίας εξαναγκάστηκαν να προσαρµόζονται στις απαιτήσεις της αγοράς, δηλαδή, στη ζήτηση των αγοραστών. Τούτη η κατάσταση, είχε µερικά αποτελέσµατα, από τα οποία ξεχωρίζω µόνο δύο. Πρώτο, η τεράστια εξουσία του κεφαλαίου, του νόµου ζήτησης και πρό-

13

τασης πάνω στην εργασία της διανόησης, και γι’ αυτό ακόµα και σε συνθήκες προσωπικής ανεξαρτησίας, η ελευθερία της αποδεικνύεται πλαστή και υποθετική. ∆εύτερο, στην περιοχή της τέχνης και της λογοτεχνίας και σε κείνα τα έργα, που προορίζονταν για τις πλατιές µάζες του πληθυσµού, συµπεριλαµβανοµένου και του προλεταριάτου, και οι δηµιουργικοί εργαζόµενοι και οι καπιταλιστές έπρεπε να παίρνουν υπόψη τους τη γνώµη και τα γούστα του λαού. Στο µεταξύ, µ’ αυτά εξηγείται και το γεγονός ότι στα έργα που έχουν φτιαχτεί µέσα από τη µισθωτή εργασία, διείσδυαν και διεισδύουν κριτικές περιπτώσεις µε παραλήπτη τον καπιταλισµό. Από την άλλη πλευρά, αυτές οι κριτικές περιπτώσεις έµειναν µόνο ξεχωριστές περιπτώσεις. Το κεφάλαιο, το οποίο κυριαρχεί τόσο στη σφαίρα της πνευµατικής παραγωγής, όσο και σε κείνη της υλικής παραγωγής, δεν επιτρέπει, τουλάχιστο σε µεγάλες ποσότητες, την εµφάνιση παρόµοιων έργων, τα οποία, είτε έτσι είτε αλλιώς, έχουν κριτική στάση απέναντι στις θεµελιώδεις αρχές του καπιταλισµού. ∆εν πρέπει να ξεχνούµε ούτε για µια στιγµή, ότι η πλειονότητα των έργων πνευµατικής παραγωγής στον σύγχρονο καπιταλισµό φτιάχνονται από µισθωτούς εργαζόµενους, ότι κι αυτοί οι άνθρωποι γράφουν για τα λεφτά κι όχι για την αλήθεια ή για την έκφραση των ιδανικών τους, των πιστεύω τους. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, ο αστικός πολιτισµός και η αστική τέχνη είναι δηµιουργήµατα των µισθωτών εργαζοµένων. Τα έργα αυτής της κουλτούρας διαδίδονται και πωλούνται µε τη βοήθεια της διαφήµισης, το ίδιο ακριβώς όπως και στη σφαίρα της υλικής παραγωγής. Η διαδικασία διείσδυσης της διαφήµισης στην περιοχή της τέχνης, καθώς και η ενδυνάµωση άλλων φαινοµένων που σχετίζονται µε την µετατροπή της τέχνης σε εµπόρευµα, παίρνει την αρχή της στις δεκαετίες του ’30 και του ’40 του 19ου αιώνα στις λογοτεχνίες της Ευρώπης. Ο Μπαλζάκ εξέφρασε µε γλαφυρότητα το πρώτο στάδιο αυτής της διαδικασίας στο µυθιστόρηµά του Χαµένα όνειρα. Η διάθεση κεφαλαίου, ο εµπορευµατικός χαρακτήρας των έργων του πολιτισµού, η διαφήµιση, εξασφαλίζουν την πλήρη κυριαρχία της µπουρζουαζίας πάνω στην πνευµατική ζωή των ανθρώπων. Οι µισθωτοί δούλοι µετατρέπονταν σε πνευµατικούς δούλους. Με ιδιαίτερη προτεραιότητα, η µπουρζουαζία προσπαθεί να υποδουλώσει πνευµατικά το διανοητικό προλεταριάτο. Όλοι αυτοί οι παράγοντες αισθητά εµποδίζουν την µετατροπή του προλεταριάτου από τάξη αφ’ εαυτή σε τάξη για τον εαυτό της. Σηµαίνει, άραγε, αυτό ότι η υπόθεση απελευθέρωσης της ανθρωπότητας δεν έχει προοπτική, ότι η πλειονότητα των ανθρώπων έχει µετατραπεί τελειωτικά σε δούλους, που δεν µπορούν να σκέπτονται και να δρουν ανεξάρτητα, ενώ, οι ξεχωριστοί δια-

14

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

νοητές που δεν έχουν µετατραπεί ακόµα σε πνευµατικούς δούλους, µένουν χωρίς καµιά στήριξη των µαζών, κι αυτοί µέσα στην απόγνωσή τους ανατινάζουν στον αέρα αυτόν τον απάνθρωπο πολιτισµό, όπως το περιέγραψε στο µυθιστόρηµά του Το νησί των πιγκουίνων ο Ανατόλ Φρανς ακόµα στις αρχές του 20ου αιώνα; Είµαι σίγουρος, τουλάχιστο ελπίζω πολύ, ότι η τελειωτική καταστροφή της ανθρωπότητας δεν είναι µοιραία, κι ότι το προλεταριάτο θα κατορθώσει να βρει διέξοδο από την τραγική κατάσταση της εποχής µας. Παρόλα αυτά, πρέπει να αναγνωρίσουµε χωρίς πανικό, ότι ο Ανατόλ Φρανς στο σύνολό του πιστά διείδε µια από τις τάσεις του καιρού µας. Σε τί στηρίζεται η δική µου, που δεν είναι µόνο δική µου, ελπίδα; Στην ανάπτυξη του αριθµού του πνευµατικού προλεταριάτου, και στο γεγονός ότι πολλές οµάδες από τους επαγγελµατικούς εργάτες της χειρωνακτικής εργασίας απόκτησαν µέση εκπαίδευση. Το πνευµατικό προλεταριάτο αποτελείται επίσης από πληθώρα επαγγελµατικών οµάδων. Από αυτούς, µόνο οι ειδικοί µερικών επαγγελµάτων είναι εξαναγκασµένοι να ασχολούνται επί αµοιβή µε την επεξεργασία ιδεολογίας, εχθρικής προς το προλεταριάτο, µε την απολογία του σύγχρονου παρακµιακού καπιταλισµού. Η διανόηση των φυσικών επιστηµών και της τεχνικής και ένα µέρος µάλιστα της ουµανιστικής διανόησης δεν είναι υποχρεωµένη να παίρνουν µισθό και να ασχολούνται µε την απολογία, την αποθέωση του καπιταλισµού. Μέρος αυτής της διανόησης, µπορεί επιπρόσθετα να ειδικεύεται σε εκείνους τους τοµείς του πολιτισµού, όπου για λεφτά, επί αµοιβή, να γράφει µόνο ψεύδη. Γνωρίζω παρόµοιους οικονοµικούς επαγγελµατίες και συγγραφείς οι οποίοι προτιµούν να γράφουν για τα ράφια του γραφείου τους, παρά να ψεύδονται, κι όπως έγραφε ο Λ. Τρότσκι, «η αλήθεια είναι πάντα επαναστατική». Μπορούν να εξειδικεύουν τη διανόηση από τους ιδεολογικά ουδέτερους κλάδους, και µάλιστα σε υψηλά ακαδηµαϊκά επίπεδα. Στη συνέχεια, αυτοί οι νέοι επαγγελµατίες – ειδικοί, στον ελεύθερο χρόνο τους µπορούν να δηµιουργούν έργο σε ζητήµατα κοινωνιολογίας, στη φιλοσοφία, µπορούν να γράφουν άρθρα δηµοσιολογικού και δηµοσιογραφικού χαρακτήρα, ενώ, οι συγγραφείς µπορούν να δηµιουργούν καλλιτεχνικά έργα όχι κατά παραγγελία της µπουρζουαζίας, όχι επί αµοιβή, αλλά σε πλήρη αντιστοιχία µε τις πεποιθήσεις τους, µε την προτροπή της καρδιάς. Εποµένως, πρέπει να δηµιουργηθεί η ανεπίσηµη ουµανιστική διανόηση που θα είναι ελεύθερη από τον χρηµατικό έλεγχο της µπουρζουαζίας και του κράτους. Τις γραµµές αυτής της ελεύθερης διανόησης µπορούν να συµπληρώνουν νέοι άνθρωποι, από εκείνους τους εργάτες της χειρονακτικής εργασίας που έχουν µέση εκπαίδευση. Γι’ αυτούς, πρέπει να φτιαχτούν βραδι-

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

νά τµήµατα διδασκαλίας, καλλιτεχνικές και γενικά δηµιουργικές οµάδες. Όλα αυτά, µπορούν να γίνουν και να γίνονται στο πιο υψηλό επαγγελµατικό επίπεδο. Βεβαίως, η συµµετοχή σε παρόµοια εργασία ως ένα βαθµό απαιτεί µια δόση αυταπάρνησης. Αυτή η διανόηση, δεν θα απολαµβάνει χρηµατικές ανταµοιβές από την «οικονοµική ελίτ» και ούτε τους επαίνους της πληρωµένης κριτικής. Αυτή, όµως, η ‘απώλεια’ πλήρως αναπληρώνεται µε την ηρεµία και τη σιγουριά της συνείδησης, ότι ακριβώς αυτοί δηµιουργούν την αληθινή επιστήµη και την αληθινή τέχνη, αφού επιστήµη χωρίς αλήθεια δεν είναι επιστήµη και το ‘καλλιτεχνικό έργο’ που έχει γραφεί µε σκοπό την υλική αµοιβή δεν είναι τέχνη. Στη συνέχεια, αυτή η ουµανιστική διανόηση µπορεί να εισάγει την ταξική συνείδηση σε νέα στρώµατα του πνευµατικού προλεταριάτου. Σε αυτούς, όπως και στους προλετάριους της χειρωνακτικής εργασίας, πολύ γρήγορα εµφανίζεται η επαγγελµατική συνείδηση, αλλά, να καλλιεργήσουν την ταξική συνείδηση από µόνοι τους δεν µπορούν εξαιτίας της στενής ειδίκευσης. Εποµένως, και την ταξική συνείδηση θα την εισάγουν επίσης στο έδαφός τους, όχι από τους χώρους τους, αλλά απ’ έξω. Γι’ αυτόν τον λόγο, πρέπει να τους γνωρίσουν µε την κοινωνική θεωρία, και πρώτα απ’ όλα µε την πολιτική οικονοµία του Μαρξ. Μετά τη συνάντησή του µε το µαρξισµό, το πνευµατικό προλεταριάτο, σχετικά γρήγορα, γίνεται οπαδός του, όπως µας δείχνει η πείρα. Εποµένως, παράλληλα µε την κουλτούρα της µπουρζουαζίας, πρέπει να δηµιουργείται ο προλεταριακός πολιτισµός στην πλατιά σηµασία αυτής της λέξης. Την τέχνη του προλεταριάτου δεν µπορούµε να τη δηµιουργήσουµε σε ακαλλιέργητο έδαφος. Σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα, έχουµε µια πολύ πλούσια παράδοση και στον τοµέα της θεωρητικής και καλλιτεχνικής δηµιουργίας. Ήδη, από τις αρχές του 20ου αιώνα, πολλοί, και µάλιστα σηµαντικοί συγγραφείς προσχώρησαν στο εργατικό κίνηµα και ζούσαν µε τη βοήθεια του επαγγέλµατός τους, όπως, για παράδειγµα, ο Ούγγρος ποιητής Γιούχας Ντιούλα, που ήταν καθηγητής της λατινικής γλώσσας στη µέση εκπαίδευση, αλλά, παράλληλα συµµετείχε στο πολιτιστικό τµήµα του σοσιαλδηµοκρατικού κόµµατος. Και δεν ήταν µόνος του: µαζί µ’ αυτόν συµµετείχαν στο εργατικό κίνηµα νοµικοί, γιατροί κ.λπ. Όλα αυτά, γίνονταν µε φόντο την πλατιά καλλιτεχνική αυτενέργεια, που ήταν οργανωµένη από το σοσιαλδηµοκρατικό κόµµα εκείνης της εποχής µε τη συνδροµή των συνδικαλιστικών οργανώσεων που υπήρχαν σε κάθε σηµαντική πόλη. (Το σοσιαλδηµοκρατικό κόµµα στη χώρα µας τότε ήταν µαρξιστικό). Στο διάστηµα του 20ου αιώνα, συσσωρεύτηκε µια τερά(συνέχεια στη σελίδα 15)

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

15

«Η Ελληνική Γλώσσα από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως µέχρι την ίδρυση του Νεοελληνικού Κράτους» Ηµερίδα της Ελληνικής Γλωσσικής Κληρονοµιάς

Μ

ε µεγάλη επιτυχία διοργανώθηκε και φέτος, η τέταρτη ηµερίδα για τη διαχρονικότητα της Ελληνικής Γλώσσας, στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός». Την έναρξη της Ηµερίδας έκανε ο πρόεδρος της Ελληνικής Γλωσσικής Κληρονοµιάς, κ. Γρηγόριος Σκαλκέας, Ακαδηµαϊκός, και ακολούθησαν χαιρετισµοί από τους καθηγητές κ.κ.: Καραµάνο, Β. Φίλια, τον ακαδηµαϊκό καθ. Κ. Π. Βοκοτόπουλο, την υπουργό Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων, κα Μαριέτα Γιαννάκου και άλλους εκπροσώπους. Στη συνέχεια, ακολούθησε η βράβευση των τιµωµένων κ.κ. Manuel Castillo Didier, ∆ιευθυντή του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου της Χιλής και Βίκτορα Σαρηγιαννίδη, Αρχαιολόγου, Μέλους της Ρωσικής Ακαδηµίας Επιστηµών. Στην Ηµερίδα έγιναν οι ακόλουθες οµιλίες µε θέµατα, ως εξής: • «Η ελληνική γλώσσα από την Άλωση της Βασι-

λεύουσας έως την Εθνική Παλιγγενεσία και την ίδρυση του νέου Ελληνικού Κράτους», από τον καθηγητή κ. Αντώνιο Κουνάδη.

• «Ο ρόλος της Εκκλησίας στη διαφύλαξη της ελληνικής γλωσσικής κληρονοµιάς κατά τους χρόνους της δουλείας» από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, κ. κ. Χριστόδουλο.

• «Η πορεία της δηµώδους γλώσσας στα Μεταβυζαντινά χρόνια», από τον καθηγητή του Α. Π. Θ. «Το Σχολείο Τιµοθέου του Γραικού: πρώτο ελληνο – σλαβικό εκπαιδευτικό ίδρυµα στη Μόσχα (1681 – 1688), προκάτοχος της Ακαδηµίας των Λειχουδών», από τον καθηγητή κ. Boris Fonkitch.

• «Ένδοθεν – θύραθεν. Η διαλεκτική ενός αγώνα», από τον Οµ. Καθηγητή του Παν/µίου Αθηνών, τ. Πρύτανη του Παν/µίου Ιωαννίνων κ. Μιχάλη Γ. Μερακλή.

• «Η Κυπριακή διάλεκτος αναπόσπαστο κοµµάτι της Ελληνικής Γλώσσας. Κοινό το ταξίδι ανά τους αιώνες», από την τέως υπουργό Παιδείας και Πολιτισµού της Κύπρου κα Κλαίρη Αγγελίδου.

• «Η γλωσσική πορεία του Γένους κατά την Τουρκοκρατία», από τον συγγραφέα κ. Σαράντο Καργάκο.

• «Λογιοτατισµοί στον Μακρυγιάννη(;)», από την λέκτορα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Παν/µίου

Ιωαννίνων κα Μάγδα Στρουγγάρη.

• «Από την καθοµιλουµένη στη λόγια γλώσσα κατά

τη Μεταβυζαντινή εποχή» από τον καθηγητή του Παν/µίου Αθηνών κ. Φώτιο ∆ηµητρακόπουλο. Την παρουσίαση των οµιλητών και την απόδοση κειµένων έκανε η κα Ολύνα Ξενοπούλου, ηθοποιός και τηλεοπτική παρουσιάστρια. Η εκδήλωση έκλεισε µε δηµοτικά τραγούδια της Αλώσεως και της περιόδου της Τουρκοκρατίας από τον Χρόνη Αηδονίδη και την Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία υπό τη διεύθυνση του κ. Λυκούργου Αγγελόπουλου.

Η έννοια της εργατικής τάξης και προβλήµατα κουλτούρας του Ντανιέλ Γιάκοτς (συνέχεια από τη σελίδα 14)

στια κληρονοµιά, την οποία απαραίτητο είναι να την διαφυλάξουµε και να την διαδώσουµε, αλλά, ταυτόχρονα, και να την αναπτύξουµε παραπέρα, πρώτα απ’ όλα µε αφορµή τη στενή κατανόηση της έννοιας της εργατικής τάξης, της αλλαγής του χαρακτήρα της πολιτικής πάλης. Στην εποχή µας, ο πολιτικός αγώνας είναι αγώνας στον τοµέα του πολιτισµού σε µεγαλύτερο βαθµό παρ’ ότι στο παρελθόν, είναι αγώνας διανοητικός για την πνευµατική απελευθέρωση του λαού και, η επιτυχία αυτού του αγώνα, εξαρτάται από τον βαθµό ενεργητικότητας του προλεταριάτου σε εκδηλώσεις αυτενέργειας και από τη συµµετοχή σ’ αυτήν του στοχαστικού προλεταριάτου. Ένα από τα πιο βασικά καθήκοντα των εργατικών κοµµάτων και όλων των συνδικάτων, είναι να οργανώσουν αυτή τη δουλειά στους τοµείς του πολιτισµού, να οργανώσουν τη σύσταση του νέου προλεταριακού πολιτισµού, ο οποίος αντιστοιχεί στα καθήκοντα και τις απαιτήσεις του καιρού µας. Πως να γίνει αυτό συγκεκριµένα, πως να λυθούν τα επί µέρους ζητήµατα, αυτό είναι υπόθεση σειράς από άρθρα και γόνιµες συζητήσεις.

16

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Αφιέρωµα στον Κώστα Μάρκου

Κώστας Μάρκος: Βιογραφικά Στοιχεία 3. Ιστορικά ∆ηµοτικά Τραγούδια Ο Κώστας Μάρκος γεννήθηκε το 1938 στο χωριό Κονιάκος ∆ωρίδος. της Αλώσεως µε ιστορική και µουσικολογική εισαγωγή, 1998, Σπούδασε στη Μαράσλειο Παισελ. 237. δαγωγική Ακαδηµία και εν συνεχεία, 4. Επετειακά ∆ηµοτικά Τραστη Θεολογική και Φιλοσοφική γούδια, Α΄ τόµος, 2001, σελ. 403. Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών.

5. Η Ακολουθία του Ακαθίστου Παράλληλα, σπούδασε βυζαντινή Ύµνου, 1994, σελ. 192. µουσική (πτυχιούχος καθηγητής).

6. Αι Ακολουθίαι του Μεγάλου και Υπηρέτησε επί δεκαπενταετία ως δάσκαλος και καθηγητής σε ιδιωτικά σχολεία Μικρού Παρακλητικού Κανόνος, 1997, σελ. του ∆ήµου Αιγάλεω και ακολούθως στη ∆ηµό- 188 (εκδόσεις πολύτιµες για ιερείς και ψάλτες). σια Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση µέχρι της συντα- 7. Επιµελήθηκε του Ειρµολογίου Ιωάννου του ξιοδοτήσεώς του. Παραλλήλως, ασχολήθηκε ε- Πρωτοψάλτου, το οποίο και συνεπλήρωσε. πισταµένως µε την εθνική µουσική (Βυζαντινή Καταρτίσθηκαν, έτσι, τρεις τόµοι εκ των οποίων και ∆ηµοτική). κυκλοφόρησε, πρόσφατα, ο πρώτος (2002), σελ. Εκτός των ωδεια- 500. κών του σπουδών, 8. Ασµατική Ακολουθία εις την θαυµατουρείχε διδασκάλους γόν εικόνα της Παναγίας της Ατταλειωτίσέγκριτους µου- σης. σικούς, όπως τον 9. Ασµατική Ακολουθία εις τον Άγιον ΕυγέΘεόδωρο Χατζη- νιον τον Τραπεζούντιον. θεοδώρου και τους Έχει συντάξει πολλές ανέκδοτες εργασίες αναπρωτοψάλτες Ν. φερόµενες στη Βυζαντινή Εκκλησιαστική µουΒλαχόπουλο, σική, στα δηµοτικά µας τραγούδια και την ΒυΣτυλ. Μπονάνο, Ν. ζαντινή Μουσική παλαιογραφία. Έχει κατα∆άσκαλος πρωτοδιόριστος, Κακουλίδη και Ι. γράψει περισσότερα από 3.000 δηµοτικά τρατο 1963, µε την τάξη του γούδια από όλο τον ελληνικό χώρο και έχει δηΘεοδωρίδη. Κυρίως, όµως, µαθήτευσε πλησίον του διαπρε- µοσιεύσει, σε διάφορα έντυπα, εργασίες επί ιπούς εθνοµουσικολόγου Σίµωνος Καρά, όπου στορικών και εθνοµουσικολογικών θεµάτων. διδάχθηκε και την παλαιογραφία της Βυζαντι- Είναι βασικός συνεργάτης του περιοδικού «Χονής Εκκλησιαστικής Μουσικής. Υπηρέτησε ως ροστάσι», καθώς και σε άλλα εκκλησιαστικά καθηγητής Βυζαντινής Μουσικής στη Σχολή περιοδικά. της Ιεράς Μητρόπολης της Νίκαιας (στο παράρ- Έχει συµµετάσχει σε πολλές ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκποµπές και τηµα του Αιγάλεω) σε µουσικολογικά και, επί 15 χρόνια, συνέδρια ως εισηγητής. δάσκαλος στη ∆ηµιούργησε και Σχολή Εθνικής διευθύνει τη Χορωδία Μουσικής του οµώΒυζαντινής και ∆ηµοτικής νυµου Συλλόγου του Μουσικής του ∆ήµου Σίµωνα Καρά. Παιανίας, η οποία Υπηρέτησε ως συµµετείχε σε πολλές πρωτοψάλτης εκδηλώσεις στην Ελλάδα διαφόρων Ιερών και το εξωτερικό (ΟυκραΝαών και, σήµερα, νία, Αµερική, Γαλλία, είναι πρωτοψάλτης Στο Αιγάλεω µε τους µαθητές του στη Βυζαντινή Μουσική Ιεροσόλυµα). του Ιερού Ναού των Είναι πατέρας δύο παιδιών. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο Αιγάλεω. Υπήρξε επί σειράν ετών (35) Πρόεδρος του Είναι συγγραφέας των βιβλίων: 1. ∆ηµοτικά τραγούδια Κονιάκου ∆ωρίδος, Συλλόγου Κονιακιωτών ∆ωρίδος «Ο Άγιος Γεώργιος» και συνέβαλε στην αναβίωση των 1978, σελ. 278.

2. Ακριτικά ∆ηµοτικά Τραγούδια, 2 τόµοι, τοπικών εθίµων, όπως του Χορού του Πάσχα στην πλατεία κ.ά.

1995-96, σελ. 588.

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

17

Κώστας Μάρκος: Εργάτης ακάµατος και πολυτάλαντος του Γιάννη Σούκη

Μ

ε τον Κώστα τον Μάρκο γνωριστήκαµε, εκδόσεις µε θέµα το δηµοτικό τραγούδι: Ακριτικά ∆ηµογια πρώτη φορά, στις αρχές της δεκαετίας τικά Τραγούδια (2 τόµοι), Αθήνα 1995, ∆ηµοτικά Τρατου ’90, πριν από 15 χρόνια περίπου. Μπή- γούδια της Αλώσεως, Αθήνα 1998, Επετειακά ∆ηµοτικά Τραγούδια, έκδοση του ∆ήµου κε, θυµάµαι, στο εργαστήρι µας, Παιανίας, Αθήνα 2001 (τώρα απεσταλµένος του µακαρίτη Σίετοιµάζεται ο δεύτερος τόµος). Θα µωνα Καρά, να φροντίσει τα µου επιτραπεί στο σηµείο αυτό να δοκίµια µιας µονογραφίας για τους προσθέσω την εξής προσωπική Μικροβλάχους. Μου είχαν πει ότι µου µαρτυρία: όταν κάποιος θεο Μάρκος είναι εξαιρετικός λήσει να ασχοληθεί µε το δηµοτικό ψάλτης. Όταν, όµως, τον είδα εκείτραγούδι, θεωρεί αναγκαίο να νο το πρωί σεµνό, ολιγόλογο και συµβουλευτεί πρώτα τον Κώστα χαµηλών τόνων, δυσπίστησα. Μάρκο. Πολλοί µου έχουν ζητήσει Μπα! σκέφτηκα. Εξαιρετικός ∆έηση µετά την ανασκαφή και εύρεση των θεµελίων του εξωκκλησίου του χωριού Κονιάνα µεσολαβήσω να τους βοηθήσει, ψάλτης και σεµνός δε γίνεται... κος ∆ωρίδος, το οποίο µε τη φροντίδα του εαπαντώ όµως ότι ο Κώστας ο Λίγο καιρό, αργότερα, τον άκουσα πανηγέρθη (διακρίνεται µε το βιβλίο στο χέρι). Μάρκος δεν λειτουργεί διαµενα ψάλλει στον ναό της Παναγίας στα Νέα Παλάτια του Ωρωπού, ενορία του µακαρίτη α- σολαβητών, αλλά, ως... «βλάχος χωριάτης», είναι ευθύς δελφού µου παπά-Λεωνίδα, και άλλαξα εντελώς τη γνώµη και άµεσος και ουδέποτε αρνήθηκε τη βοήθειά του σε καµου αυτή: Όντως, επρόκειτο για εξαιρετικό ψάλτη, µε νέναν. Ευτυχείς εκείνοι σπεύδουν να τον συναντήσουν, σπάνιο φωνητικό χάρισµα και άριστη γνώση και χειρισµό βέβαιοι ότι µε όσα ακούσουν από τον Κώστα Μάρκο θα της παραδοσιακής µας µουσικής. Κι ωστόσο, ως άνθρω- γλιτώσουν το πήγαιν’ έλα σε δυο - τρεις βιβλιοθήκες! πος ήταν... σεµνός και χαµηλών τόνων! Πλήρης, δηλαδή, Παραλλήλως, προς την ενασχόλησή του µε το ∆ηµοτικό Τραγούδι, ο Κώστας Μάρκος η ανατροπή των ειωθότων στο δραστηριοποιείται το ίδιο δυναµικά πρόσωπό του! και αποτελεσµατικά και µε την H καλλιφωνία ήταν το πρώτο από τα βυζαντινή εκκλησιαστική µουσική, τάλαντα του Κώστα Μάρκου που την οποία, φυσικά, γνωρίζει όσο λίανακάλυψα. Γιατί, στη συνέχεια της γοι. Συνεργαστήκαµε για τη συνεργασίας και της φιλίας µας, µνηµειώδη έκδοση του Α΄ τόµου του ανακάλυψα κι άλλα ουκ ολίγα, κι Ειρµολογίου του, ενώ, είναι έτοιµος ακόµα τη φανερή, αγωνιώδη θα προς εκτύπωση και ο B΄ τόµος, για να έλεγα, τάση του να τα διπλασιάσει, µην αναφέρω και άλλες πολυάριθµες ώστε να είναι απολύτως εντάξει όταν Στο πανηγύρι της Αγίας Κυριακής, της ο- µονογραφίες του. O ακάµατος αυτός έρθει η ώρα να... λογοδοτήσει. ποίας το ξωκλήσι µε τη φροντίδα του ως ς ξεκινήσουµε από την πρόεδρος της Αδελφότητας Κονιακιωτών πολυτάλαντος εργάτης του πνεύµατος αγάπη του για το χωριό επανηγέρθη, ψάλλει στην πρώτη Λειτουρ- και της τέχνης δεν σταµατά εδώ. Από ετών, διευθύνει τη Χορωδία του του, τον Κονιάκο γία. ∆ωρίδας, του οποίου υπήρξε η ψυχή για πολλές δεκαετίες, ∆ήµου Παιανίας την οποία ο ίδιος ίδρυσε και οργάνωσε, πρόεδρος της Αδελφότητας Κονιακιωτών, να οργανώνει µε άριστα αποτελέσµατα. εν θέλω να επεκταθώ περισσότερο περιγράφοντας εκδηλώσεις πολιτιστικές, να εκδίδει την εφηµερίδα «O το έργο του Κώστα Μάρκου. Είµαι βέβαιος πως Κονιάκος», να φροντίζει όλα τα προβλήµατα που αντιµεάλλοι, αρµοδιότεροι εµού, θα αξιολογήσουν την τωπίζει - σήµερα - ένα χωριό της ελληνικής επαρχίας, να ενώνει τα διεστότα κι όλα αυτά, φυσικά, χωρίς πάντοτε πνευµατική του προσφορά και θα του αποδώσουν, χωρίς αντατην απόλυτη και καθολική... αναγνώριση. Λίγοι έχουν γωνιστικές εκπτώσεις, τα εύσηµα. ∆ράττοµαι, όµως, της ευκαιδουλέψει για το χωριό τους όσο ο Κώστας Μάρκος για το ρίας να µιλήσω εκ καρδίας και να ευχαριστήσω τον σεµνό αυτό πνευµατικό εργάτη για την πολυετή αδιατάρακτη φιλία και δικό του. Άλλο µεγάλο πάθος του Κώστα Μάρκου είναι το δηµοτι- συνεργασία µε την οποία µε τίµησε και να προσθέσω ότι το µέκό τραγούδι. Το γνωρίζει, άλλωστε, όσο ελάχιστοι. Και το γιστο τάλαντο του Κώστα Μάρκου συγκεντρώνεται στο τρίγνωρίζει και ιστορικά, και φιλολογικά και µουσικά. Προ- πτυχο: εντιµότητα, αφιλοκέρδεια, ανιδιοτέλεια. O Θεός να τον ϊόν αυτής της αγάπης του είναι µια σειρά από αξιόλογες έχει πάντα καλά.

Α

∆

18

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Κώστας Μάρκος: πρωτοψάλτης, δάσκαλος, µουσικός, συγγραφέας, ερευνητής του Λυκούργου Αντ. Αγγελόπουλου

Χ

αίροµαι, ιδιαίτερα, που µου δίνεται η ευκαιρία να σµού, ενώ, στην αυθεντική γραφή και στα χειρόγραφα µέχρι γράψω για την προσωπικότητα και το έργο του έγκρι- τη νέα µέθοδο, πουθενά δεν βρίσκεται τέτοια φθορά. του Πρωτοψάλτη, ∆ασκάλου, µουσικού, συγγραφέα και ε- Ο Σίµων Καράς εξηγεί στο «Θεωρητικόν» του, ότι η τοποθέρευνητή, αλλά και αγαπητού φίλου, του Κώστα Μάρκου. τηση της φθοράς δεν εξυπηρετεί άλλο σκοπό παρά να οξύνει Μια παράλληλη πορεία τριάντα πέντε και πλέον χρόνων τον φθόγγο Γα (να γίνει δηλαδή Γα δίεση) ώστε, όσο επιδρά η σφραγίζει ισάριθµα χρόνια αδιατάρακτης φιλίας και συνερ- φθορά, ο ήχος να έχει άκουσµα τετραφώνου βαρέως, επειδή γασίας. όλο το υπόλοιπο µέλος ανήκει στον κλάδο εκείνο του βαρέος Γνωριστήκαµε στη Σχολή του «Συλλόγου προς διάδοσιν της που ονοµάζεται πρωτόβαρυς. Εποµένως, πέραν του συγκεεθνικής µουσικής» - ο Κώστας είχε προσέλθει µερικά χρόνια κριµένου φθόγγου, η φθορά δεν επηρεάζει άλλα διαστήµατα. νωρίτερα - στην οποία µας έλκυσε η τεράστια, η µοναδική Μέχρι τότε, δεν είχαµε πρακτικά ακούσει να τον ψάλλουν έπροσωπικότητα του Σίµωνος Καρά, του σοφού ∆άσκαλου τσι οι ψάλτες που είχαν προφορική παράδοση από αξιόλοτης Εθνικής µας µουσικής. γους δασκάλους. Ο αοίδιµος Σφήκας, όµως, το έψαλλε µε τη Η συστηµατική διδασκαλία του, αφενός στη Βυζαντινή µου- γνωστή δεξιοτεχνία του, όπως ακριβώς το περιγράφει ο Σίµωσική, αφετέρου στο ∆ηµοτικό τραγούδι, στο παραδοσιακό νας Καράς, χωρίς ποτέ να τον έχει συναντήσει ή να έχει διαόργανο, στους παραδοσιακούς χορευτικούς ρυθµούς (µε µε- βάσει κάτι δικό του! γάλη προσοχή στο «αυθεντικό» της κάθε περιοχής) ήταν για αντάζεσθε την έκπληξη, τόσο τη δική µου, όσο και µας η αποκάλυψη ενός κόσµου, που ερχόταν από αιώνες µατου Κώστα Μάρκου, που βρισκόταν την ώρα εκείνη κριά, πατούσε γερά στο σήµερα και προετοίµαζε το αύριο. στο στούντιο, για να συµµετάσχει στην εποµένη εκποµπή, γι’ Ο Κώστας, πέρα από την πρακτική και τραγουδιστική του δε- αυτό που ακούστηκε, αλλά και την πολύ µεγαλύτερη ικανοξιοτεχνία, έχει εξαιρετική επίδοση στον χορό. και θυµάµαι, ποίησή µας από την απάντηση του Λεωνίδα Σφήκα όταν τον τώρα, µε τι λεβέντικο τρόπο χορεύει τους ρωτήσαµε µήπως έκανε λάθος: «Οι ψάλτες περίφηµους ρουµελιώτικους πηδηχτούς κάνουν λάθος» µας απάντησε. «Ο Βινάκης χορούς. µας έλεγε πάντα ότι το σηµείο αυτό πρέπει χει καταγράψει πάµπολλα να το λέµε όπως ακριβώς το έψαλλα» (µε δηµοτικά τραγούδια κι έχει εκδίεση δηλαδή και όχι µε ύφεση). δώσει, και συνεχώς εκδίδει, συλλογές µε Και, βέβαια, η περίπτωση αυτή µας οδηγεί ακριτικά τραγούδια και ιδιαιτέρως, κατευθείαν στον πρωτοψάλτη της Αγίας βέβαια, ρουµελιώτικα τραγούδια και, και Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, µάλιστα, της ιδιαίτερης πατρίδας του. Στη Γεώργιο Ραιδεστηνό τον Β΄ και µας βυζαντινή µουσική, εξαιρετικά τεκµηριώνει την άποψη, ότι, τουλάχιστον επιµεληµένες και χρηστικές είναι οι µέχρι την εποχή του Ραιδεστηνού, η εκδόσεις του των Παρακλητικών προφορική παράδοση στο συγκεκριµένο Κανόνων της Υπεραγίας Θεοτόκου και µέλος είχε διατηρηθεί αναλλοίωτη. του Ακάθιστου Ύµνου, ενώ, το Στον Κώστα Μάρκο οφείλουµε, επίσης, συµπληρωµένο µε όλους τους ειρµούς και µία σηµαντική ανακάλυψη. πολύτοµο ειρµολόγιό του έχει αρχίσει να Επεσήµανε, σε κείµενο του Louis Albert Οµιλία σε εκδήλωση εκδίδεται.

Bourgauet, Γάλλου µουσικολόγου και για τη Βυζαντινή Μουσική Θα αναφέρω δύο περιστατικά που έχουν συνθέτη (1840 - 1910), ότι αυτός ήταν ο σχέση µε τη συνεργασία µας. εµπνευστής και εισηγητής του διπλού ίσου (ισοκρατήµατος), Κώστας ήταν παρών σε µία εξαιρετικής σηµασίας το οποίο ενέκρινε ο αρχιµανδρίτης Γερµανός Αφθονίδης µουσική διαπίστωση. Σε µια από τις ηχογραφήσεις της (πρόεδρος µετέπειτα της Πατριαρχικής µουσικής Επιτροπής ραδιοφωνικής εκποµπής «Από την Ορθόδοξη και ανατολική του 1881 - 1883). µουσική παράδοση», που ξεκινήσαµε το 1978 στην ΕΡΤ µαζί υναντηθήκαµε µια µέρα µε τον Κώστα και, συζητώµε τον κορυφαίο µουσικολόγο µας Μάρκο ∆ραγούµη, είχα ντας για µουσικά θέµατα, του είπα ότι ετοίµαζα µία παρακαλέσει τον αοίδιµο πρωτοψάλτη Λεωνίδα Σφήκα, µα- ανακοίνωση για το ισοκράτηµα σε µία ηµερίδα του Κέντρου θητή του Γεωργίου Βιντέκη, πρωτοψάλτη Χίου, ο οποίος ή- Λαογραφίας και Μουσικής της Ακαδηµίας των Αθηνών. Τόταν µαθητής του Γεωργίου Ραιδεστηνού, πρωτοψάλτη της τε, µου αποκάλυψε το εύρηµά του και ευχαρίστως µου το εΑγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, στα τέλη του 19ου µπιστεύθηκε να το συµπεριλάβω στην ανακοίνωση, µολονότι αιώνα, να ηχογραφήσει για την εκποµπή την παλαιά φήµη δεν το είχε ακόµα δηµοσιεύσει! «τον ∆εσπότην και Αρχιερέα» σε ήχο βαρύ. Εύχοµαι στον αγαπητό φίλο Κώστα Μάρκο µακρότητα ηµεΣτο µέλος αυτό, στη νέα µέθοδο, οι εξηγητές τοποθετούν ρών µε υγεία για να υπηρετεί µε τον ίδιο ζήλο και την ίδια αστην αρχή τη σηµερινή χρωµατική φθορά του έσω θεµατι- γάπη την Ελληνική Μουσική.

Φ

Έ

Ο

Σ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

19

Αναµνήσεις εν ενεργεία για τον Κώστα Μάρκο του Τάσου Φωτόπουλου, δικηγόρου - µουσικού Τον Κώστα Μάρκο τον φοντας στις άδολες ψυχούλες των παιδιών του λαού τα ιδανικά του Έλληνα. γνώρισα πολύ καλά. Τώρα, είναι δάσκαλος της Βυζαντινής µουσικής Είναι λαογράφος. Σκιαγράφος του λαού και και του ∆ηµοτικού τραγουδιού, τέχνης που πιο λαϊκή δε γίνεται. Όποιος δεν είναι λαός τη σιχαίνεται των λαϊκών τύπων. Γλαφυρά θα σου εκθέσει και, όποιος είναι λαός, κι αν δεν την έµαθε, την αγιορτές και πανηγύρια, φουγκράζεται από µακριά και σκιρτάει. ον γνώρισα στον Σίµωνα Καρά, πριν πολλά έθιµα και συνήθειες, πολλά χρόνια. Ας µην προδινόµαστε!!! ζωντανές ή λησµονηµένες, προπαντός Ρουµελιώτικες. ∆ιδάξαµε µαζί, ψάλλαµε µαζί, τραγουδήσαµε, συΑλλά, πιο γλαφυρά, θα σου νεργαστήκαµε µε τον µεγάλο ∆άσκαλο και είπαµε παραστήσει π.χ. πως ο θείος του ο παπάς προγνώρι- σοβαρά και αστεία ποικίλα. σε το τέλος του και, αφού πήρε συγχώρεση, των Ο αείµνηστος Καράς τον σεβόταν – ήταν βλέπεις συγχωριανών του εδώ στην Αθήνα, γυρνώντας από και θεολόγος – και όταν έλεγα κάτι λίγο σπιρτόζο µε σπίτι σε σπίτι, πήγε έβαλε µετάνοια σ’ όλους τους επέπληττε δήθεν -του άρεσαν κι αυτού τα έξυπνα ενορίτες του στο χωριό και, µετά, πήγε κι απόθανε και ευτράπελα - Ε! ακούει και ο θεολόγος µας!!! Είναι κύριο γνώρισµά του ο ∆άσκαλος. Ό,τι γράφει, ήσυχος. µοια θα σου διηγηθεί ατέλειωτες ώρες µε τον ό,τι λέει το έχει µελετήσει και έχει επιχειρήµατα για διάσηµο Κωνσταντίνο Πρίγκο τη δόξα της την υποστήριξή του. ψαλτικής του Οικουµενικού Πατριαρχείου µας, τις Να πω ότι πολλοί σήµερα καταφεύγουν να τους διορθώσει τον πρόλογο του σκέψεις του και τις τάδε βιβλίου, να τους πει διδαχές του. την τάδε µουσική, τα λόγια Για τον άγγλο αυτού του τραγουδιού!! Γουντχάουζ, τη δράση του Τα βιβλία του πολλά, στην Γκιώνα και τον βαθυστόχαστα, Γοργοπόταµο, την κοινή λειτουργικά, ποικίλα… δράση των ανταρτών, τον ∆εν θα ασχοληθώ. Μιλώ εµφύλιο…, πράγµατα για τον άνθρωπο που είιστορικά που τα άκουσε από τους πρώτους δράστες ναι πολύ πιο ψηλά από τα έργα του. και άξεστους εξιστορητές. Λόγω της φιλίας µας και Ακόµη, θα σε παρασύρει Στη Χορωδία του Σίµωνα Καρά (25.5.1986) της δουλειάς µου τον έχω σε γάργαρο κρυστάλλινο γέλιο µε τη διήγηση πως ο τσοπάνης τάδε έγινε πα- δει και σε ώρες φουρτούνας. πάς και ο προεστός του χωριού διατείνετο µε στόµ- Εκεί φαίνεται ο άδολος Ρουµελιώτης. φο ότι αφού είδε τον «Μήτρο» παπά τα είδε όλα στη Να έχει πιάσει τον συκοφάντη του, να έχει κάνει πλαστογραφία και να ζωή του και δεν αντέχει δέχεται να µη ρίξει λάδι άλλη πραγµατικότητα. στη φωτιά και τον εκθέσει Είναι και αλλιώτικα ανεπανόρθωτα. λαογράφος. Έχει γράψει Πήγε, κάποτε, µαζί µε στην ψυχή του τα άλλους στην Κρατική καµώµατα του άδολου Τηλεόραση να ζητήσουν Ρουµελιώτη Έλληνα – περισσότερη Ελληνική κατακαηµένε λαέ – Μουσική. Έγινε κουβέντα ανακατεµένα µε τα κουµπροστά στην υψηλή δουνάκια των προβάτων, διοίκηση για κάποιον τις φλογέρες, τα νταούλια, υπάλληλο. Αµέσως τα κλαρίνα. Με το τµήµα Βυζαντινής Χορωδίας του ∆ήµου Παιανίσηκώθηκε και είπε: Και πιο ιδανικά λαογράφος. ας, στο Λαογραφικό Μουσείο Πηλιούνη στην Παιανία. Πέρασε όλες τις βαθµίδες «φεύγω, εγώ δεν ήρθα να της εκπαίδευσης, ως δάσκαλος και καθηγητής, γρά(συνέχεια στη σελίδα 21)

Τ

Ό

20

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Ο µοναχικός καβαλάρης του Χρήστου Ζ. Καρανίκα, εκδότη της ηλεκτρονικής εφηµερίδας «Το εµµελές» (www.emmeles.gr) Ὁ ἑλληνικὸς λαὸς ἔζησε, ἀπ' τὴν ἡμέρα τῆς ἱδρύσεως τοῦ

τὰ παιδιὰ ἐδιδάσκοντο καὶ προσῳδία στὰ σχολεῖα, στὸ Κρυφὸ Σχολειό,

κράτους του στὴ νεώτερη ἐποχή, σὲ βαθὺ καὶ μόνιμο διχασμὸ στὴν

ὅπως τὴν καταλάβαινε ἀπ' τὸ Ὀκταήχι ὁ ἀγαθὸς πρεσβύτης· στὴ μακρὰ

παίδευσή του· τὸ ἐκπαιδευτικό του σύστημα ἦταν ἀντιγραφὴ τῶν

σειρὰ τοῦ Σίμωνος Καρρᾶ, τῆς Δόμνας Σαμίου ἐντάσσεται καὶ ὁ Κώστας

δυτικῶν, τοῦ γαλλικοῦ κυρίως, μὲ ἔμφαση τὸν ἐξευρωπαϊσμὸ τῶν

Μάρκος.

Ἑλλήνων ἀπ' τὶς "ἀναχρονιστικές" τους ἀξίες. Χαρακτηριστικὴ μορφή του

Ἀδυνατῶ νὰ γράψω γιὰ τὸ μεγάλο ἔργο του, διότι εἶναι ἐλάχιστες οἱ

ἦταν ἡ μουσικὴ ἐκπαίδευση, μὲ τὴν εὐρύτερη ἔννοια τῆς μουσικῆς στὸν

γνώσεις μου, ἀλλὰ ἕνα γνωρίζω· τὴν ἁρμονικὴ σύνδεση τῆς

Ἑλληνισμό· στὰ σχολεῖα ἐδιδάσκοντο μόνο τὴν εὐρωπαϊκὴ μουσική,

ἐκκλησιαστικῆς, δημοτικῆς καὶ λαϊκῆς μουσικῆς, ὅπως ὑπῆρχε πάντα

ὅταν ἐδιδάσκετο, ἐνῶ εἶχαν ἀποκλεισθεῖ ἡ ἐκκλησιαστική, ὡς

στὴν ἑλληνικὴ ἱστορία, τὴν καταγραφὴ τῆς παρασημαντικῆς στὴν

θρησκευτικὴ καὶ περιορίζουσα τὶς "ἐλευθερίες" τοῦ ἀνθρώπου, ἡ

ἑλληνική, ἐκκλησιαστικὴ καὶ δυτικὴ μουσικὴ κλίμακα, θέτων αὐτομάτως

δημοτική, ὡς καθυστερημένη καὶ κατάλληλη γιὰ τοὺς χωριάτες, τοὺς

καὶ τὰ εὐρύτερα ὅρια τῆς ἐκφράσεως τῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς ἁρμονίας

Βλάχους ὅπως τοὺς ἀποκαλοῦσαν,

ἀπ' τὴ δυτικὴ μουσική. Ἀλλά, περνᾶμε

κι ἂς εἶχαν σηκώσει αὐτοὶ ὅλο τὸ

σὲ ξένα οἰκόπεδα. Ἡ συμβολὴ τῶν

βάρος τοῦ ἀγῶνος τῆς ἀνεξαρτησίας,

πρωτοπόρων

καὶ ἡ λαϊκή, ὡς ἀπαξιωτικὴ πλήρως

μουσικῆς, σὰν τὸν Κώστα Μάρκο,

γιὰ τὴν καλὴ κοινωνία. Ἡ καλὴ

πέραν

κοινωνία εἶχε τοὺς κανόνες της καὶ τὶς

Ἑλληνοπαίδων

ἀξίες της, μὲ τοὺς καλοὺς τρόπους της, τὸν ἀπόλυτο μιμητισμὸ τῶν

Εκδήλωση για το ∆ηµοτικό Τραγούδι στην Παιανία (2004)

ξένων προτύπων. Τὰ παιδιά, σὲ ὁλόκληρη τὴ χώρα, ἀκόμη καὶ στὴν πρωτεύουσα μὲ ἐντονώτερη τὴ δουλικότητά της, ζοῦσαν τὸ διχασμό·

τῆς

τῆς

ἑλληνικῆς

παιδεύσεως μὲ

τὴ

τῶν μαζικὴ

προσέλευσή τους στὰ σχολεῖα ἑλληνικῆς μουσικῆς, ἀλλὰ καὶ τῆς

ἀποδοχῆς τῆς δημοτικῆς καὶ λαϊκῆς καὶ στὴ νυκτερινὴ διασκέδαση, ἔχει τὴν ἀπήχησή της στὶς διεθνεῖς ἐξελίξεις, μὲ πόλο ἕλξεως τὴν κλιματικὴ ἀλλαγὴ καὶ τὸ διάλογο τῶν πολιτισμῶν.

ἔβλεπαν τοὺς γονεῖς τους νὰ ἀποδέχονται τὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα καὶ

Ἡ ἐκπαίδευσή μας ὑπέφερε ἀπ' τὴν ὑποταγή της στὰ

νὰ τὰ ὠθοῦν στὴν ἐκμάθηση τῆς δυτικῆς μουσικῆς, ἀλλὰ οἱ γιαγιάδες

εὐρωπαϊκὰ πρότυπα καὶ τὴν πλήρη ἄρνηση τῆς ἑλληνικῆς παιδεύσεως,

τους μὲ ἑλληνικὰ τραγούδια τὰ νανούριζαν, μὲ αὐτὰ μοιρολογοῦσαν

ἀντίθετα μὲ τὴν προεπαναστατικὴ περίοδο· ἡ ἀπαξίωση τῆς μουσικῆς

τοὺς νεκρούς τους καὶ μὲ αὐτὰ τραγουδοῦσαν τὸν ἔρωτά τους οἱ νέοι.

παιδείας ἦταν τὸ κρίσιμο σημεῖο τοῦ συστήματος, ἐπειδὴ οἱ Ἕλληνες

Στοὺς ἐπίσημους χορούς, στὶς δεξιώσεις, τοὺς ἔβλεπαν νὰ χορεύουν

οὐδέποτε ἔκαναν διαχωρισμὸ τῆς γλώσσης ἀπ' τὴ μουσική, ἀλλὰ αὐτὸς

μόνο εὐρωπαϊκοὺς χορούς, ἀλλά, ὅταν ἔπιναν ἕνα ποτηράκι

ἔγινε στὸ νεοελληνικὸ κράτος. Γνωστὰ αὐτά.

παραπάνω, στὶς οἰκογενειακὲς διασκεδάσεις, ἔπιαναν τὰ δημοτικὰ

Ἡ κλιματικὴ ἀλλαγὴ φέρει τὴν ἀνθρωπότητα ἐνώπιον τῶν εὐθυνῶν της

τραγούδια· στὰ πανηγύρια τῶν χωριῶν χόρευαν τὰ δημοτικὰ στὴν

γιὰ τὸν κίνδυνο ἐξαφανίσεώς της ἀπὸ προσώπου γῆς, ἐὰν συνεχίσει τὸν

ἀρχή, ὡς ἔκφραση τιμῆς, ἀλλὰ συνέχιζαν μὲ τὰ εὐρωπαϊκά, τὰ ὁποῖα

σημερινὸ τρόπο ζωῆς, μὲ κύριο ἄξονα τὴ βιομηχανικὴ λογικὴ ὡς

καταταλαιπωροῦσαν τὰ ὄργανα. Ἡ νεολαία περίμενε τὶς πρωινὲς ὧρες

προέκταση τῆς παγκοσμιοποιήσεως· οἱ Εὐρωπαῖοι, εὐτυχῶς, ἔχουν

κι ἔπιανε τὰ δημοτικὰ καὶ τὰ λαϊκά, κι ἔβγαζε τὸν καημό της.

ἀναγνωρίσει τὸν κίνδυνο καὶ πρωτοστατοῦν στὴ λήψη μέτρων γιὰ τὸν

Ἔτσι ζήσαμε στὰ χωριὰ ὣς τὶς πρῶτες μεταπολεμικὲς

περιορισμὸ τῶν ρύπων, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀλλαγὴ τῆς νοοτροπίας, τῶν

δεκαετίες· ἄλλα μαθαίναμε στὸ σχολεῖο κι ἄλλα ἀκούγαμε στὸ σπίτι, ἄλλα

πολιτιστικῶν μας ἀξιῶν· οἱ Κινέζοι, οἱ Ἰνδοὶ καὶ οἱ Ρῶσοι ἀποδέχονται τὴν

ζούσαμε στὶς λαϊκὲς ἑορτές, κυρίως στὶς Ἀποκριές, ὅταν τὸ βράδυ τῆς

ὕπαρξη τοῦ προβλήματος καὶ τὸ διάλογο γιὰ τὴν ἀντιμετώπισή του. Οἱ

Τυρηνῆς ἔρχονταν ὅλοι στὶς φωτιὲς καὶ στοὺς διονυσιακοὺς χορούς, καὶ

λαοὶ αὐτοί, πρωτίστως ὁ κινεζικός, θέτουν ὡς ἀπαραίτητη προϋπόθεση

ἦταν ἡ μόνη νύκτα ποὺ δὲν ἔμεινε κανεὶς ἔξω, οὔτε στὰ μαντριά. Μερικοὶ

τὸ διάλογο τῶν παλαιῶν καὶ ζωντανῶν πολιτισμῶν γιὰ τὴ διερεύνηση

μόνο κράτησαν τὴν παράδοση τῆς ἑλληνικῆς παιδείας, ὅταν ἕως τὸ '21

τῆς πορείας τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου· θέτουν ὑπὸ ἀμφισβήτηση τὴν

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

ἰδεολογία τοῦ δυτικοῦ ἀνθρώπου, τὴν πίστη του ὅτι ἀποτελεῖ τὴν τελευταία καὶ ἀνώτερη φάση τῆς ἱστορικῆς ἐξελίξεως τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ διάλογος ἔχει ἀρχίσει, μὲ ἀνάμικτη ἀνταπόκριση στὴ χώρα μας· ὁ κύριος ἄξων τοῦ διαλόγου εἶναι ἡ ἐπιστροφὴ στὶς ρίζες τῶν πολιτισμῶν, κινεζικοῦ, ἰνδικοῦ καὶ ἑλληνικοῦ, μὲ ἰδιαίτερη ἔμφαση στοὺς Κομφούκιο, Βούδα καὶ Πυθαγόρα, τοὺς τρεῖς σοφοὺς οἱ ὁποῖοι θέτουν, τὴν ἴδια ἐποχή, τὴν μουσικὴ ἁρμονία ὡς τὴ βάση τῆς φιλοσοφικῆς θεωρήσεως· ἐπανέρχεται ἡ ἀνάγκη προσεγγίσεως τῶν προβλημάτων τῆς ἀνθρωπότητος καὶ θεωρήσεως τῆς ζωῆς μας μέσα ἀπ' τὴν μουσική. Ἡ ἐπίσημη διανόση τῆς χώρας μας ἀδυνατεῖ καταγράψαι τὸ πρόβλημα καὶ πολὺ περισσότερο κατανοῆσαι ὅλες τὶς διαστάσεις του, ἐξ αἰτίας τῆς προσηλώσεώς της στὴ δυτικὴ ἐσχατολογία· ἀπέναντι στὸν βομβαρδισμὸ τῶν κινεζικῶν, ἰνδικῶν καὶ ρωσικῶν ἀναζητήσεων, οἱ περισσότεροι ἀπὸ ἐμᾶς σιωποῦμε εὐπρεπῶς, ἢ ἀναμασοῦμε τὶς

21

Αναµνήσεις εν ενεργεία του Τάσου Φωτόπουλου (συνέχεια από τη σελίδα 19)

ακούσω ή να συµµετέχω σε ρουφιανιές». Ε! λοιπόν είναι λαογράφος. Γνωρίζει ότι η λαϊκή Ελληνική µουσική, αυτή που λέµε δηµοτική, ακολουθεί πιστά τους ήχους της βυζαντινής µουσικής και τους ρυθµούς της αρχαίας ρυθµικής - µετρικής. ∆εν είναι δυνατό να την καταγράφεις σε άλλο µουσικό σύστηµα, ούτε να την τραγουδήσει δυτικοµαθηµένος µουσικός. Καταγίνεται, λοιπόν, να καταγράψει σκοπούς και τραγούδια µε ακρίβεια στο ανατολικό – βυζαντινό µουσικό σύστηµα. Τα ταξινοµεί, τα κάνει συλλογές, τα προσφέρει στο κοινό αφήνοντας άλλους να κοµπάζουν «για τη διά-

θεωρίες περὶ παγκοσμιοποιήσεως. Οἱ ἐρευνητὲς τῆς μουσικῆς μας παραδόσεως, ὅπως ὁ Κώστας Μάρκου, μὲ τὸ ἔργο τους καὶ μόνο, συνεισφέρουν τὰ μέγιστα στὸ διάλογο καὶ ἴσως σώσουν καὶ τὴν τιμὴ τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων· δὲν εἶναι ἡ στιγμὴ τῆς θεωρητικῆς προσεγγίσεως τοῦ προβλήματος, ἀλλά, ὅταν οἱ Κινέζου καὶ οἱ Ἰνδοὶ ἀναζητοῦν τὴν μουσικὴ ἁρμονία στοὺς Κομφούκιο, Βούδα, Πυθαγόρα καὶ πιστεύουν ὅτι αὐτὰ εἶναι ὁλοζώντανα στὴν καθημερινή μας ζωή, ἐμεῖς μόνο μὲ τοὺς μοναχικοὺς αὐτοὺς καβαλάρηδες μποροῦμε νὰ συμβάλουμε στὸν πολιτιστικὸ διάλογο· ἡ παίδευσις τῶν Ἑλληνοπαίδων ἄρχιζε καὶ ὁλοκληρωνόταν μὲ τὴ μουσική, τὴ μετρική, τὸ ῥυθμὸ καὶ τὴν προσῳδία· συνεχίζεται ἀκόμη σήμερα στὴν καθημερινὴ ὁμιλία μας. Μὲ πολυτονικὸ σύστημα μιλᾶμε, ὅσοι μιλᾶμε σωστὰ ἑλληνικὰ κι ὄχι οἱ ὀπαδοὶ τῆς γλώσσης τῶν ὑπερατλαντικῶν ἐργαστηρίων, κι ἂς μᾶς ἔχουν ἐπιβάλει τὸ μονοτονικὸ στὴν ἐκπαίδευση καὶ στὴ γραφή· τὸν ἀρχαῖο ῥυθμὸ καὶ μέτρο κρατάει ἡ γιαγιὰ στὸ νανούρισμά της, στὸ θρῆνο, στὴν ἐλεγεία της, τὴν προσῳδία στὴν ὁμιλία της, μὲ τὴν τοπικὴ διάλεκτο, συνέχεια τῆς δωρικῆς, αἰολικῆς ἢ ἰωνικῆς, κι αὐτὰ καταγράφει τὸ παιδὶ μέσα του, δένονται ἀναπόστατα μὲ τὸ εἶναι του, καθὼς ἀσυναίσθητα διαπιστώνει ὅτι αὐτὰ τὸν βοηθοῦν στὴν ψηφιακὴ ἐποχή μας καὶ χάρις σὲ αὐτὰ διαπρέπει στὴν παραγωγὴ λογισμικοῦ· ἐπιστρέφει στὴν Ἑλλάδα κι ἀναζητάει τὸ λόγο τῆς γιαγιᾶς καὶ τὸ δημοτικό της καὶ λαϊκό της τραγοῦδι, τὴν ἐκκλησιαστικὴ μελῳδία, διότι αὐτὰ τὸνἐμπνέουν. Αὐτοὶ οἱ νέοι, πλαισιωμένοι ἀπ' τοὺς μοναχικοὺς καβαλάρηδες, θὰ φέρουν τὸ βάρος τοῦ πολιτιστικοῦ διαλόγου μὲ τοὺς ἄλλους πολιτισμοὺς καὶ θὰ συμβάλουν στὴν προβληματική, ὅτι ὁ βιομηχανικὸς ἄνθρωπος, ὁ τρόπος τῆς ζωῆς του, εὐθύνεται γιὰ τὴν κλιματικὴ ἀλλαγή· ἀπὸ αὐτοὺς θὰ ἐκπηδήσουνκαὶοἱ θεωρητικοὶστὴφιλοσοφίακαὶστὴνἱστορία.

Σε εκδήλωση για την Άλωση τραγουδάει επίκαιρο άσµα. Αριστερά βρίσκεται ο κ. Τάσος Φωτόπουλος.

σωση και διάδοση». Η µουσική θα σωθεί από αυτούς που εργάζονται γι’ αυτήν και όχι από αυτούς που µιλάνε γι’ αυτή. Έχει ταξιδέψει µαζί µε τον Σίµωνα Καρά σε λαογραφικά ταξίδια, ειδικά στη Ρούµελη. Όποιος δεν γνώρισε τον άνθρωπο δεν απεικάζει τι ευχάριστη, αλλά και τι απρόοπτη περιπέτεια ήταν αυτό. Ταξίδι για το χρυσόµαλλο δέρας µαζί και τρωϊκός πόλεµος και γλέντι και πανηγύρι. ∆ες τε τους, κατασκήνωσαν το σούρουπο κάτω από τεράστιο πλάτανο στην Αµυγδαλιά, αν δεν κάνω λάθος, της ∆ωρίδας µαζί µε τους µουσικούς. Θα καταγράψουν άρρητου κάλλους συναυλία!!! Ούτε συναυλία, ούτε τίποτα!!! Ήρθαν χιλιάδες πουλιά στον πλάτανο – οι φυσικοί του ένοικοι – και ο Σίµωνας να τα διώχνει µε το καλάµι και το χουγιατό. Αποτυχία!!! Τον γνώρισα καλά και µε τούτες τις γραµµές αυτές κάνω έκκληση αναγνώστη : Αν τον δεις µην τον προσπεράσεις. Έχεις από την κουβέντα του, από την παρουσία του, από τα γραφτά του και από τη µελέτη του να πάρεις πολλά. Είναι ο φίλος µου Κώστας Μάρκος.

22

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Μοιρολόι και πολυφωνικό τραγούδι σε σχέση µε τη βυζαντινή εκκλησιαστική µουσική* του Παντελή Καβακόπουλου, µουσικολαογράφου

Η

µουσική της Ηπείρου δεν είναι τυχαία. Τα µουσικά της ακούσµατα αποκρυπτογραφούν λαό µε βαθιά, ποιητική και µουσική παράδοση. Τα τραγούδια, συγκριτικά µε αυτά της «άλλης» Ελλάδας, ξεχωρίζουν και εξωτερικεύουν ένα ιδιαίτερο ποιοτικό χρώµα και οµορφιά. Ο ρυθµός, η ποίηση, η µουσική και ο χορός σµίλευαν, και σµιλεύουν ακόµη και σήµερα, ίσως λιγότερο, τη φαντασία του λαού να γίνει δηµιουργός. Έτσι, γεννήθηκε το δηµοτικό µας τραγούδι. Τα δοµικά στοιχεία, που συνθέτουν τα τραγούδια µας και τους χορούς, δεν προέρχονται από κανένα έντεχνο τρόπο σύνθεσης, όπως συµβαίνει σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Γενικά, το παραδοσιακό δηµοτικό τραγούδι είναι γέννηµα του ανώνυµου λαού µας. Είναι γνήσιο και εξυπηρετεί µία συγκεκριµένη σκοπιµότητα. Το ξέσπασµα ψυχής, πόνου και χαράς που είναι, αυτό τούτο, το τραγούδι. Η ζωή διαρκώς προχωρεί, και όλος ο εθιµικός κοινωνικός τρόπος δεν είναι ίδιος. ∆εν υπάρχει τίποτα το στατικό. Τα καλλιτεχνικά ρεύµατα, λογοτεχνία, ποίηση, ζωγραφική, γλυπτική, µουσική και χορός µεταλλάσσονται, πάνω στις ίδιες τους αρχέγονες ρίζες. Η µουσική της Ηπείρου, σήµερα, δεν είναι ίδια µε αυτή του κλαρινίστα Βησσανιώτη Νάσιου Χαρισιάδη και των λαϊκών οργανοπαιχτών «Μπατζαίων» από το Βασιλικό. Το καλλιτεχνικό επίπεδο των µουσικών έχει καλυτερεύσει, και, όµως, πολλά από τα τραγούδια η σηµερινή µας νεολαία δεν τα ξέρει και δεν τα απολαµβάνει ακουστικά και χορευτικά. Αρκείται περισσότερο σε σκοπούς «στα δύο» και «στα τρία». Άξια λόγου προσφορά αποτελούν οι λίγοι γνήσιοι χοροδιδάσκαλοι, που ωθούν τα νέα µας παιδιά στη µουσική και στους χορούς. Όµως, τα παιδιά αυτά, που τα περισσότερα ζουν στα αστικά κέντρα, κινούνται άµορφα χωρίς να βιώνουν ταυτόχρονα µουσική και χορό, γιατί δεν την έζησαν από τα γεννοφάσκια τους. Η χορευτική τους παρουσία είναι απλή µίµηση, γυµναστικής χορευτικής επίδειξης. Ο λαός, παλαιότερα, τραγουδούσε και χόρευε, βιώνοντας από µωρό το γλυκόλαλο νανούρισµα και το ταχτάρισµα της µάνας. Μεγάλωνε και βίωνε φυσιολογικά τον κοινωνικό του περίγυρο µε το τραγούδι και τον χορό. ∆υστυχώς, σήµερα, οι νέες µητέρες

δεν νανουρίζουν και δεν ταχταρίζουν τα παιδιά. Φυσικό, λοιπόν, είναι, τα παιδιά να µη νιώθουν µέσα τους τη δηµοτική µουσική παράδοση σε όλες τις εκφάνσεις. Μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα, ο λαός ιστορούσε τα διάφορα εντυπωσιακά κοινωνικά γεγονότα και τα έκανε τραγούδι. Μέχρι πριν από εβδοµήντα και πλέον χρόνια, οι περισσότεροι δεν ήξεραν γραφή και ανάγνωση και, όµως τα µεγάλα ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα τα µάθαινε, αργά µεν, αλλά µέσα από τα τραγούδια. Γι’ αυτό, και ο Πατήρ Κοσµάς ο Αιτωλός, από τους τελευταίους Αγίους της Ορθοδοξίας, έλεγε στον λαό: «ξυπνήστε, µάθετε τα παιδιά σας γράµµατα». Το δηµοτικό τραγούδι ήταν και είναι η έκφραση των αισθηµάτων του λαού, µέσα από τις χαρές και τις λύπες. Γι’ αυτό, σε κάθε γλέντι, πανηγύρι, διασκέδαση, κυρίως στον γάµο, το µελωδικό κράµα του µοιρολογιού αντανακλά δίµορφα. Το τρίπτυχο ποίηση, µουσική και χορός είναι κράµα και χαράς και λύπης. Πρώτον, γιατί στον γάµο η νύφη λυπάται τον αποχωρισµό των δικών της και δεύτερον, γιατί χαίρεται την ευτυχία για το δικό της, τώρα, σπιτικό και τη χαρά των δικών της. Έτσι, και η µουσική συµπλέκεται διττά, και µε χαρά και µε συγκίνηση. Όλοι οι Έλληνες, µέσα από τη µουσική και τον χορό, µα και ο καθένας χωριστά µε δικό τους τρόπο, δηµιουργούσαν, διαµόρφωναν και αλληλοσυµπλήρωναν έναν κόσµο µε ποικίλα ψυχικά και πολιτισµικά προτερήµατα, µέσα από την κοινωνία και την ιδιοµορφία του περιβάλλοντος χώρου. Το ύφος, το ήθος, ο ρυθµός και η τεχνική έκφραση της µελωδίας του τραγουδιστή λαού, συνθέτονταν σε χρώµα και χαρακτήρα, µέσα από τον τόπο της γενέτειράς του. Η πλειονότητα των Ηπειρωτών ήταν και είναι ξενιτεµένοι, αλλά, πάντα νοσταλγοί της ιδιαίτερης πατρίδας. Όσοι από εµάς µπορούν και την επισκέπτονται τα καλοκαίρια, αναβαπτίζονται στον κοινωνικό εθιµικό τους περίγυρο, ίσως λιγότερο, µέσα από τους γάµους και τα πανηγύρια, όπως επιβιώνουν ακόµα και σήµερα µε τα τραγούδια και τους χορούς. Είναι γνωστό, πως σε κάθε Ηπειρώτικο γλέντι ο *Οµιλία που πραγµατοποιήθηκε στο Παγκόσµιο Συνέδριο της Βήσσανης Πωγωνίου του Νοµού Ιωαννίνων (Αύγουστος 2001)

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

εναρκτήριος σκοπός είναι το Μοιρολόι. Η χαρά για τον λαό µας δεν είναι ο αλέγρος και χαροποιός ρυθµός της µουσικής, όπως είναι σε άλλα µέρη του ελληνικού χώρου, Αιγαιοπελαγίτικα νησιά κ.λπ. Στο Πωγώνι ο λαός εκστασιάζεται µε τη µουσική, που είναι ένα βαθύ συναίσθηµα, που πηγάζει καθαρό σαν το διαµάντι, µέσα από το πάθος της ιδιοσυγκρασίας και της ιδιοµορφίας της ψυχής του. Είναι το απαύγασµα της έκφρασης, µέσα από τον παραπονιάρικο συγκινησιακό καηµό, που του προσφέρει ο καλλιτέχνης οργανοπαίχτης και τραγουδιστής. Είναι η ιδιάζουσα ευαισθητοποιηµένη ιδιαιτερότητα της όλης ψυχοσύνθεσης των Ηπειρωτών. Στοιχεία, που δίνουν χαρά και αγαλλίαση σε όλους εµάς τους εξ Ηπείρου καταγόµενους. Το πολυφωνικό τραγούδι του Πωγωνίου εντάσσεται σε δύο κατηγορίες, µε κάποιες διαφορές που θα τις δούµε στη συνέχεια στο ενόργανο καθιστικό Μοιρολόι και στο πολυφωνικό τραγούδι της τάβλας παράλληλα και µε το χορευτικό. Ο αρχικός καθιστικός σκοπός είναι το ενόργανο Μοιρολόι. Το Μοιρολόι το ερµηνεύουν κατά σειρά όλα τα όργανα της λαϊκής ορχήστρας. Στην αρχή, το µέρος της µελωδίας σολάρει το κλαρίνο, στη συνέχεια το βιολί και, τέλος, το λαούτο. Όταν το µέλος ερµηνεύεται από το κλαρίνο, το κλώσιµο ή το γύρισµα το κάνει ο βιολιστής και τον ισοκράτη το λαούτο. Κατά τον ίδιο τρόπο, όλα τα όργανα µε τα ιδιαίτερα σε χροιά λαλήµατά τους, ολοκληρώνουν το ευχάριστο µελωδικό ορχηστρικό άκουσµα. Ακόµα και η συµµετοχή του ντεφιού παίζει τον δικό του ουσιαστικό ρόλο. Ο οργανοπαίχτης κουνάει το ντέφι για να ακουστούν τα ζίλια. Παίζει ελαφρές «µπάτσες» στο έξω µέρος του ντεφιού για να ξυπνήσει το ακροατήριο και να τον προσέξει. Τρίτον, όταν ο οργανοπαίχτης είναι δεξιοτέχνης, σαν τον µακαρίτη Βησσανιώτη Κώστα Γκίρλα, γλιστράει τα σαλιωµένα δάκτυλά του πάνω στο δέρµα παράγοντας έναν ακαθόριστο ήχο, ψόφο όπως τον έλεγαν οι Βυζαντινοί. Όλα αυτά τα συνθετικά, µαζί µε τα υπόλοιπα της κουµπανίας συνέβαλλαν και συµβάλλουν στην ολοκλήρωση της καθιστικής και ιδιόµορφης αυτής σύνθεσης, που λέγεται Μοιρολόι. Θα αποδείξω, τώρα, τη µελωδική αµεσότητα, που έχουν το Μοιρολόι και το πολυφωνικό τραγούδι, σε σχέση µε την Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική. Οι Ηπειρώτες Πωγωνίσιοι οικοδοµήσανε ένα τραγούδι πάνω σε ένα διαφορετικό και πολύπλευρο ηχητικό ιστό, σε σύνθεση, τεχνοτροπία, ρυθµό και κλίµακα, χωρίς να αποβάλουν τον αρχικό συγκινησιακό χαρακτήρα, που γεννούνε οι περιστάσεις της ζωής, ο κοινωνικός περίγυρος και η ξενιτιά. Τα πολυφωνικά τραγούδια είναι µια µεγάλη σειρά µελωδιών του τραπεζιού, της «τάβλας», όπως λέγο-

23

νται, και του χορού. Γι’ αυτό, και ο χορός ήταν ήπιος, ταπεινός, σεµνός. Ακόµα και σήµερα, σε πολλά µέρη της Ελλάδας, κυρίως τη δεύτερη µέρα του Πάσχα σε πολλά πανηγύρια, οι γυναίκες χορεύουν γύρω από την Εκκλησιά µόνο µε τραγούδια, χωρίς όργανα. Αυτό, για µένα, ίσως είναι κάποιο αρχαίο κατάλοιπο ευχαριστίας προς τους Θεούς. Σε όλους τους άλλους χορούς, µε την τωρινή παρουσία των οργανοπαιχτών, ο πρώτος έχει την ελευθερία να κάνει τους δικούς του χορευτικούς αυτοσχεδιασµούς µε ποικίλου είδους φιγούρες. Είναι αλήθεια, πως αφ’ ότου ο λαός έπαψε να τραγουδά, ο λαός βουβάθηκε. Σταµάτησε η πνευµατική φαντασία και η φυσική λαϊκή δηµιουργία. Έτσι, όλοι µας αρκούµαστε στα όσα µας έσωσαν οι παλαιοί. Τα πολυφωνικά τραγούδια λέγονται σε τέσσερεις βασικές περιοχές της Ηπείρου. Η κάθε περιοχή παρουσιάζει τις δικές της µελωδικές ιδιοµορφίες. Αυτές είναι από Βορρά προς Νότο, της Χιµάρας, του Αργυροκάστρου, της ∆ρόπολης και του Πωγωνίου. Τα πολυφωνικά τραγούδια κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες: στα αργά της τάβλας και στα σύντοµα του χορού. Τα παλαιότερα χρόνια, και στις δύο αυτές κατηγορίες δεν µετείχαν όργανα. Αργότερα, όταν το τραγούδι, κυρίως το καθιστικό, άρχισε να συνοδεύεται από όργανα, οι οργανοπαίχτες δεν µπορούσαν να ταυτιστούν µελωδικά, κυρίως ως προς τον ρυθµό, µε το σύνολο των τραγουδιστών. Το ίδιο συµβαίνει ακόµα και σήµερα. Απλά, οι οργανοπαίχτες συνοδεύουν το τραγούδι στην ίδια κλίµακα, όµως η δοµή της µουσικής και ο ρυθµός είναι άσχετη µε αυτή των τραγουδιστών. Τα ιδιαίτερα στοιχεία δόµησης και αρχιτεκτονικής των πολυφωνικών τραγουδιών του Πωγωνίου, εκτός από τα εντός της ελληνικής επικράτειας χωριών, εντάσσονται και σε έξι ακόµα χωριά, που είναι η Πολύτσιανη, η Σοπική, οι Σκοριάδες, το Χλωµό, ο Μαυρόγερος και η Τσιάτιστα, που ανήκουν στην Αλβανία. Οι κύριες φωνές, που συνθέτουν το πολυφωνικό τραγούδι, είναι τρεις. Του «παρτή», του «γυριστή» ή «κλώστη» και των «ισοκρατών», δηλαδή αυτών που κρατούν το θεµέλιο, το µπάσο, όπως το λέει ο λαός. Ο ρόλος του «παρτή», είναι διπλός. Πρώτον σαν «κανονάρχης», και δεύτερον, σαν ο κύριος τραγουδιστής, που είναι ο αντίστοιχος του Πρωτοψάλτη. ∆ηλαδή, πρώτα απαγγέλλει τους πρώτους στίχους και, στη συνέχεια, τους τραγουδάει. Ο τρόπος αυτός της απαγγελίας είναι αντίστοιχος µε τον «κανονάρχη» της βυζαντινής εκκλησιαστικής µουσικής. Στη συνέχεια, ο ίδιος ο «παρτής» τραγουδά τον ίδιο στίχο που ο ίδιος απήγγειλε. Στο σηµείο αυτό, µπαίνουν και οι άλλες δύο φωνές.

24

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Ο «κλώστης» ή «γυριστής» είναι η φωνή που εντυπωσιάζει, γιατί παρεµβάλλεται µεταξύ «παρτή» και «ισοκρατών». Ο «γυριστής» είναι η φωνή, που ποικίλλει τη µελωδία στο τραγούδι. Η φωνή αυτή είναι, και πρέπει να είναι, η πιο εύστροφη. Από τον «γυριστή» εξαρτάται το τέλειο, σε σύνολο µουσικό άκουσµα. Είναι η µόνη φωνή που δεν αντιστοιχεί απόλυτα στο ρόλο των ψαλτών. Είναι η αντίστοιχη των Ευρωπαίων δίφωνη ή τετράφωνη πολυφωνία. Η φωνή του «κλώστη» ή «γυριστή», που κινείται µεταξύ «παρτή» και «ισοκρατών», είναι κατά κάποιον τρόπο, ο δοµέστιχος, που κι αυτός ψάλλει µεταξύ Πρωτοψάλτη και ισοκρατών. Στα χορευτικά τραγούδια η µόνη φωνή που δεν µετέχει είναι αυτή του «κανονάρχη». Είναι, θα έλεγα, σαν τα στιχηραρικά ή τα ειρµολογικά µέλη της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής. Η φωνή του ισοκράτη δεν είναι µία, όπως στις δύο προηγούµενες φωνές, αλλά περισσότερες από τέσσερεις. Είναι η µόνη φωνή, που κρατάει την τονική, δηλαδή τη βάση του µέλους, όπως και στη Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική. Είναι το µπάσο ή πάσο όπως το λέει ο λαός. Οι φωνές των ισοκρατών ακολουθούν τον τραγουδιστή «παρτή» µετά τον κανονάρχη, όπως και ο χορός των Ιεροψαλτών. Αυτές είναι οι τέσσερεις βασικές φωνές της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής και του πολυφωνικού τραγουδιού. Εκτός των τεσσάρων φωνών, κανονάρχη, παρτή, γυριστή και ισοκρατών, µετέχουν και δύο ακόµα δευτερεύουσες φωνές. Είναι η φωνή του «ρίχτη» και της «λαλιάς». Ο «ρίχτης» είναι αυτός, του οποίου η φωνή ρίχνεται στις ατελείς, ηµιτελικές και τελικές καταλήξεις του «παρτή» µε µία ξέχωρη σε τονισµό φωνή, η οποία δίνει τον καιρό στον «παρτή» να αναπνεύσει για λίγο, για να αρχίσει και πάλι το τραγούδι µε νέες δυνάµεις. Σε σχέση µε τη Βυζαντινή Μουσική, είναι ο δεύτερος βοηθός του Πρωτοψάλτη, δηλαδή ο ∆οµέστιχος, στην κατηγορία των Ιεροψαλτών, όπως στα χρόνια του Βυζαντίου και µετά. Η τελευταία φωνή, η έκτη στη σειρά, είναι της «λαλιάς». Είναι όµοια µε αυτή του «γυριστή» σε οκτώ φωνές πιο πάνω. Τη φωνή αυτή την τραγουδάει γυναίκα. Όµως, πολλές φορές, τον ρόλο αυτόν τον παίρνει άντρας µε ψεύτικη φωνή σαν αυτή των Τιρολέζων, χρησιµοποιώντας διαστήµατα τρίτης, δευτέρας, εβδόµης και ογδόης. Στους βυζαντινούς χρόνους, στη Μεγάλη Εκκλησία του Γένους, την Αγιά Σοφία, ένας αξιόλογος ρόλος στον χορό των Ιεροψαλτών, σε σχέση µε τη «λαλιά», ήταν οι Ευνούχοι, που η φωνή τους είχε γυναικεία χροιά. Το Μοιρολόι και το πολυφωνικό τραγούδι κινούνται παρόµοια. Στο πρώτο, ενόργανα και στο δεύτερο, τραγουδιστά. Στη Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική, το Μοιρολόι και το πολυφωνικό τραγούδι, κινούνται σε ισάριθµες φωνές. Οι τρεις αυτές διαφορε-

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

τικές φωνές, κάθε µία ξεχωριστά, µε τη δική της ιδιάζουσα αρχιτεκτονική, µας δίνουν το δικό τους ιδιόµορφο ηχητικό χρώµα. Η αρχαία έντεχνη Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική κινείται σε φυσικά διαστήµατα, σύµφωνα µε τους νόµους της φυσικής και των µαθηµατικών, σε τέταρτες, πέµπτες και όγδοες και αποτελούν, ακουστικά, συµφωνία διαστηµάτων, όπως και σε όλα τα ελληνικά δηµοτικά τραγούδια. Αντίθετα, η λαϊκή δηµιουργία του πολυφωνικού τραγουδιού, κινείται σε πρωτόγονα άτοπα και παράφωνα διαστήµατα δευτέρας, αντίστοιχα της εβδόµης, ογδόης, και αποτελούν ασύµφωνα διαστήµατα, εκτός της ογδόης. Παρόλα αυτά, η παράλληλη κίνηση των φωνών, αντί να προκαλεί παραφωνία, ηχεί ευχάριστα και όλως παραδόξως, δηµιουργεί αρµονία. Αρµονία, στην οποία συµβάλλει και η ιδιόµορφη βιωµατική τεχνοτροπία τραγουδιστών και οργανοπαιχτών. Το Μοιρολόι, το πολυφωνικό τραγούδι και η βυζαντινή µουσική, παρουσιάζουν µια συγγενική αλληλουχία παράλληλων φωνών, µε τη διαφορά, πως το πολυφωνικό τραγούδι έχει µια ιδιόµορφη δική του ιδιαιτερότητα, που δεν συναντιέται σε κανένα άλλο µέρος του Ελλαδικού χώρου, εκτός και από µια µικρή µειονότητα του Αλβανικού λαού. Μέσα από το Μοιρολόι, που είναι άµεσα συνυφασµένο µε το πολυφωνικό τραγούδι, ο λαός της Ηπείρου, µε τις βαθύτατες αρχέγονες ρίζες, χαίρεται και απολαµβάνει τα µουσικά του δηµιουργήµατα, µέσα από τον χαρισµατικό του και λεπτεπίλεπτο χαρακτήρα, ψυχής, χαράς, λύπης και συγκίνησης. Τελικό βασικό συµπέρασµα: Οι φωνές της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής, του «κανονάρχη», του «πρωτοψάλτη» και των «ισοκρατών», η κάθε µία χωριστά, ακολουθούν, στο σύνολό τους, µια αυτούσια µελωδική γραµµή συνέχειας, χωρίς να εξαρτώνται η µία από την άλλη. Εδώ, επί παραδείγµατι, ο Πρωτοψάλτης µπορεί να ψάλει και µόνος, ακόµα κι αν δεν ακολουθούν οι άλλες δύο φωνές, του «κανονάρχη» και του «ισοκράτη». Αντίστοιχα, οι φωνές του Πολυφωνικού τραγουδιού, και τα λαλήµατα του µοιρολογιού, αν και παράφωνα, συµπλέκονται µεταξύ τους αρµονικά και αποτελούν συµφωνικό µουσικό άκουσµα. Ποιό όµως από τα δύο είδη µουσικής είναι το αρχαιότερο; Είναι αυτονόητο και δεν χρειάζεται σοφία να το καταλάβουµε. Είναι το Πωγωνίσιο πολυφωνικό τραγούδι. Και τα δύο είδη µουσικής µας δίνουν ακουστικά µια παράλληλη και διαφορετική τελειότητα δοµικής αρχιτεκτονικής. Όµως, µέσα από το αρχέγονο παραδοσιακό πολυφωνικό τραγούδι της Ηπείρου, ξεχωρίζει η σχετικότητα και η όλη αρχέγονη καταγωγή, όχι µόνο της µουσικής, αλλά και του υπέροχου αυτού λαού του Πωγωνίου.

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

25

Η προστασία των Ανθρωπίνων ∆ικαιωµάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση - Η περίπτωση της Κύπρου Ηµερίδα του Κέντρου Ευρωπαϊκών Μελετών και Σπουδών «Ιωάννης Καποδίστριας» Με ιδιαίτερη επιτυχία πραγµατοποιήθηκε στις 7 Μαρτίου 2007, στο Αµφιθέατρο του Πολεµικού Μουσείου, ηµερίδα µε θέµα: «Η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση – Η περίπτωση της Κύπρου». Η ηµερίδα διοργανώθηκε από το Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών και Σπουδών «Ιωάννης Καποδίστριας» και τον εκδοτικό οίκο «Ι. Σιδέρης», µε τη συνεργασία του Παντείου Πανεπιστηµίου και ήταν υπό την αιγίδα του Εθνικού Συµβουλίου της UNESCO και των Οµίλων και Κέντρων Πολιτισµού. Την έναρξη της ηµερίδας κήρυξε η πρόεδρος του Κ.Ε.Μ.Σ. «Ιωάννης Καποδίστριας», κα Μαρία Μαρούλη – Ζηλεµένου και ο πρέσβης της Κύπρου, κ. Γεώργιος Γεωργής. Ακολούθησαν οι τοποθετήσεις των οµιλητών, από τις οποίες οι κυριότερες ήταν οι εισηγήσεις των κ.κ.: - Βασίλη Φίλια, τ. Πρύτανη του Παντείου Παν/µίου, προέδρου του ∆. Σ. του Κέντρου Ευρωπαϊκών Μελετών και Σπουδών «Ιωάννης Καποδίστριας», µε θέµα: «Τα ανθρώπινα δικαιώµατα στην Ευρωπαϊκή Ένωση: προβλήµατα και αντιφάσεις».

- Χριστόδουλου Γιαλουρίδη, καθ. Παντείου Παν/µίου, µε θέµα: «Τα ανθρώπινα δικαιώµατα θεµέλιο επίλυσης του Κυπριακού Προβλήµατος».

- Παναγιώτη Τσίρη, καθ. Παντείου Πανεπιστηµίου, µε θέµα: «Η προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Σύµβασης».

- Κωνσταντίνου Χατζηαντωνίου, ιστορικού, ερευνητή, συγγραφέα, µε θέµα: «Το Κυπριακό: µία περίπτωση σχετικοποίησης των θεµελιωδών αρχών του ΟΗΕ».

- Γεράσιµου Καραµπελιά, επ. καθ. Παντείου Παν/µίου, µε θέµα: «Τουρκία – Κύπρος: Μύθοι και

πραγµατικότητες».

- Μάριου Ευρυβιάδη, επικ. καθ. Παντείου Παν/µίου, µε θέµα: «Μερικά µυθεύµατα για την Κύπρο».

- ∆ηµητρίου ∆ήµου, τ. αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Φρουράς, µε θέµα: «Στρατιωτική θεώρηση του Κυπριακού προβλήµατος».

- Χρύσανθου Λαζαρίδη, δηµοσιογράφου, µε θέµα: «Το γερµανικό µοντέλο και η επίλυση του Κυπριακού».

- Martin Packard, τ. αξιωµατικού του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού, µε θέµα: «Human rights in Cyprus: The methodology of abuse».

- David Hencke, δηµοσιογράφου της εφηµερίδας «The Guardian», µε θέµα: « Human Rights violations in the Karpas Peninsula».

- Mary Southcott, γεν. Γραµµατέα της Επιτροπής του Βρετανικού Κοινοβουλίου «Φίλοι της Κύπρου», µε θέµα: «Human Rights contributing to a settlement? A UK Based “Friends of Cyprus” perspective».

- Αναστασίου Βαρελά, τ. διπλωµάτη, προέδρου του Οργανισµού «Πολιτιστικοί Ορίζοντες», µε θέµα: «Η Οµηρία της Κύπρου ως πραγµατικότητα – τα σηµερινά δεδοµένα και οι παράγοντες ενηµέρωση – προπαγάνδα». Η ηµερίδα έκλεισε µε κυπριακά τραγούδια από τη χορωδία (60 παιδιών) των ∆ηµοτικών Σχολείων Παλλήνης και Γλυκών Νερών (3ο και 2 ο ) µε την καλλιτεχνική επιµέλεια και διεύθυνση της Έλενας Καντάρη – Κούκου. Επίσης, έγινε προβολή του ντοκιµαντέρ «Κύπρος – Όµηρος της ιστορίας» διάρκειας 52΄.

26

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Η Ελληνικότητα της Μακεδονίας ανά τους αιώνες του Κων. Β. Χιώλου, ∆ρος Νοµικής, Προέδρου Εθνικής Ενώσεως Βορείων Ελλήνων

Η

αναµφισβήτητη Ελληνικότητα της Μακεδονίας, που είναι αυταπόδεικτη, χάνεται στα βάθη των αιώνων. Η Μακεδονία µε τις ανεπανάληπτες µορφές που γέννησε, όπως τον βασιλέα Φίλιππο Β΄, τον Μέγα Αλέξανδρο, τον Αριστοτέλη και άλλους, συνέβαλλε αποφασιστικά στη διαµόρφωση της παγκόσµιας ιστορίας. Η αδιάσπαστη συνέχεια του Μακεδονικού Ελληνισµού, αποδεικνύεται, εκτός των άλλων, και από την περίοδο της βασιλείας του Φιλίππου Β΄ και Μεγάλου Αλεξάνδρου, του χριστιανικού Βυζαντίου και του Έπους του Μακεδονικού Αγώνος, ως και από τα πολύτιµα ευρήµατα του Σπηλαίου των Πετραλώνων της Χαλκιδικής, του ∆ίου, της Πέλλας και της Βεργίνας, που αποτελούν τους πλέον αδιάψευστους µάρτυρες της Ελληνικότητας της Μακεδονίας. Ήδη, από τον 1ο αιώνα π.Χ., ο επιφανής γεωγράφος της αρχαιότητας, Στράβων, µε τη λακωνική και κατηγορηµατική φράση του «Έστι µεν ουν Ελλάς και η Μακεδονία» (Στράβωνος Γεωγραφικά 329, 219), αποφαίνεται απερίφραστα για την Ελληνικότητα της Μακεδονίας, την οποία καταγράφει µέσα στις ελληνικές χώρες της Αρχαιότητας. Τεραστίας σηµασίας και αποτελεσµατικότητας υπήρξε, επίσης, και η συµβολή της Ορθοδόξου Εκκλησίας µας στη διατήρηση της ιστορικής συνέχειας του Μακεδονικού Ελληνισµού. Μακεδονία είναι Ελλάς! Έχει ιστορία τριών και πλέον χιλιάδων ετών. Οι κάτοικοι της Μακεδονίας είναι Ελληνογενείς και οι πρώτοι, οι οποίοι διέδωσαν τον Ελληνικό Πολιτισµό στα πέρατα της Οικουµένης, δια της εκπολιτιστικής εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος γαλουχήθηκε από τον Μεγάλο Μακεδόνα φιλόσοφο, τον Αριστοτέλη τον Σταγειρίτη. Η Μακεδονία, κατά τον ιστορικό Πολύβιο, ήταν ανέκαθεν και, βεβαίως, παραµένει και σήµερα ο προµαχών της Ελλάδας, οι δε Μακεδόνες, που ήταν και είναι πάντοτε πιστώς προσηλωµένοι στις αρχές, τα ιδανικά και τα πεπρωµένα της Ελληνικής Φυλής, όχι µόνο είναι Έλληνες, αλλά, κατά τον Ηρόδοτο, αποτελούν τον πρωταρχικό πυρήνα του Ελληνικού Έθνους και είχαν την ίδια γλώσσα µε τους άλλους Έλληνες, καθώς και κοινά ήθη και έθιµα. Η Μακεδονία υπήρξε το λίκνο του µοναδικού, κατά την Αρχαιότητα, Πανελληνίου Κράτους, κατά την έκφραση δε του εθνικού µας ιστορικού Κων. Παπαρρηγοπούλου, το «Ελληνικού Πεδεµόντιο». Προσέτι, είναι και το λίκνο της ιστορίας του ανθρώπου στην Ελληνική γη. Αυτό, επιβεβαιώνεται πλήρως από τα ευρήµατα και το κρανίο του Σπηλαίου των Πετραλώνων της Χαλκιδικής. Αλλά και η Αρχαιολογία είναι σύµµαχος µε την Ιστορία για την Ελληνικότητα της Μακεδονίας, διότι αυτή είναι ένας χώρος στην Ελλάδα, όπου η αρχαιολογική σκαπάνη φέρνει σε

Η

φως και αποδεικνύει συνεχώς και κατά κόρον την Ελληνικότητά του, µε την ανεύρεση χιλιάδων αριστουργηµάτων της τέχνης και επιγραφών στα ελληνικά! Η Ελληνικότητα της Μακεδονίας δεν πιστοποιείται µόνο από τα αναρίθµητα ευρήµατα στη Μακεδονία και στη Θράκη, αλλά και σε άλλα µέρη της Ελλάδας, καθώς και από όσα άλλα ευρήµατα ανακαλύφθηκαν, και διαρκώς ανακαλύπτονται, στην Ασία και στην Αφρική, δηλαδή, σε όλη την έκταση της αχανούς Αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του. γεωγραφική και στρατηγική θέση της Μακεδονίας και οι πλουτοπαραγωγικές πηγές της, ήταν επόµενο να προσελκύσουν το ενδιαφέρον πολλών επιδροµέων και να γνωρίσει αυτή πολυτάραχο ιστορικό βίο. Η Μακεδονία υπήρξε, ανά τους αιώνες, το κίνητρο για τους Ρωµαίους, τους Τούρκους, τους Σλάβους και τους Βούλγαρους προς κατάκτησή της. Παρά τις αλλεπάλληλες, όµως, επιδροµές που υπέστη, ο Ελληνικός πληθυσµός της δεν διαφοροποιήθηκε. Η µακραίωνη τουρκική κατοχή και η κάθοδος των Σλάβων και των Βουλγάρων δεν πέτυχαν να µεταβάλουν τον εθνολογικό χαρακτήρα των Μακεδόνων. Η Παλαιά ∆ιαθήκη, αλλά και το σύνολο της Εβραϊκής φιλολογίας, αρχαίας και µεταγενέστερης, αναγνωρίζουν τη Μακεδονία ως χώρα Ελληνική, τον βασιλέα της χώρας αυτής, τον Μέγα Αλέξανδρο, ως βασιλέα Έλληνα και το βασίλειό του, βασίλειο Ελληνικό. Από όλα τα παραπάνω καταφαίνεται, ότι η Μακεδονία αποτελούσε σηµαντικότατο τµήµα της Ελλάδας. Σε κάθε δε περίπτωση, θα ήταν αδιανόητο να πίστευαν οι Έλληνες, ότι η δώδεκα θεοί τους, που κατοικούσαν στον Όλυµπο, κατοικούσαν σε χώρα µη Ελληνική. ξάλλου, η Ελληνικότητα της Μακεδονίας προκύπτει και από αγιογραφικά κείµενα της Παλαιάς και της Καινής ∆ιαθήκης, όπου αναφέρονται τα ονόµατα Έλληνες, Αλέξανδρος, Φίλιππος, Αντίοχος και άλλα, καθώς και τα ονόµατα των Ελληνικών πόλεων της Μακεδονίας, όπως Νεάπολις, Φίλιπποι, Αµφίπολις, Απολλωνία, Θεσσαλονίκη και Βέροια. Η µεγάλη ακµή του Μακεδονικού Πολιτισµού παρατηρείται, κυρίως, κατά τον 5ο αιώνα, µε σπουδαιότερα κέντρα το ∆ίον, την Πέλλα, τη Βεργίνα και την Αµφίπολη, στην οποία ο Αθηναίος (Αλιµούντιος) Θουκυδίδης, εξόριστος ων, έγραψε την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέµου. Ο Μέγας Αλέξανδρος, ο οποίος εθεωρείτο όχι µόνο βασιλεύς των Μακεδόνων, αλλά και αρχιστράτηγος όλων των Ελλήνων - τίτλο που του απένειµαν όλοι οι Έλληνες, πλην των Λακεδαιµονίων, το 335 π.Χ. στο Κοινόν της Κορίνθου - από τη Μακεδονία ξεκίνησε για τη µεγάλη εκπολιτιστική του εκστρατεία, η οποία αποσκοπούσε στη διάδοση του Ελληνικού

Η

Ε

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Πολιτισµού στα πέρατα της Οικουµένης. Από την εξάπλωση αυτή του Ελληνικού Πολιτισµού και εκ των αντιστρόφων επιρροών που εδέχθη ο Ελληνισµός, εγεννήθη ο «Ελληνιστικός Πολιτισµός», τον οποίο κατά µέγα µέρος κληρονόµησε η Ρώµη και το Βυζάντιο και, µέσω αυτών, η σηµερινή Ευρώπη. Μακεδονία υπήρξε η κύρια πύλη για την είσοδο του Χριστιανισµού στην Ήπειρό µας. Από την Μακεδονία ως αφετηρία, άρχισε το ιεραποστολικό του έργο στην Ευρώπη, ο Απόστολος των Εθνών, Παύλος, ο οποίος επηρεάσθηκε βαθύτατα από το έργο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των Μακεδόνων διαδόχων του. Η ιστορία των Φιλίππων σφραγίζεται από την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου το 50 µ.Χ. Οι κάτοικοι των Φιλίππων, είναι οι πρώτοι ευρωπαίοι που ακούν το κήρυγµα της χριστιανικής διδασκαλίας. Επίσης, θα πρέπει να σηµειωθεί, ότι εκεί βαπτίσθηκε η πρώτη Ευρωπαία Χριστιανή, η Αγία Λυδία η Φιλιππισία. Από τη Μακεδονία, επίσης, ως αφετηρία, κατά Θεία Πρόνοια, ξεκίνησαν τον 10ο αιώνα, οι Θεσσαλονικείς αδελφοί µοναχοί Κύριλλος και Μεθόδιος, οι οποίοι διαµόρφωσαν και δίδαξαν στους Σλάβους, το Σλαβικό Αλφάβητο, τη λεγόµενη «Κυριλλική Γραφή» και διέδωσαν σε αυτούς τον Χριστιανισµό, γι’ αυτό και αποκαλούνται «φωτισταί των Σλάβων». Ο Απόστολος Παύλος κήρυξε τον Θείο λόγο στα ελληνικά, διότι την Ελληνική Γλώσσα µιλούσαν, ως γνήσιοι Έλληνες, όλοι οι Μακεδόνες. Στην Ελληνική Γλώσσα έγραψε, επίσης, και τις τρεις θεόπνευστες επιστολές του, τη µία προς τους Φιλιππησίους και τις δύο προς τους Θεσσαλονικείς. Μακεδονία δεν είναι ανέκαθεν, µόνο το προς Βορράν προπύργιο της άµυνας του Ελληνισµού, το απ’ αιώνων «πρόφραγµα» κατά της εισβολής των βαρβαρικών φυλών στον ελληνικό χώρο και το βάθρο της Ελληνικής και της Παγκόσµιας Ιστορίας και του Πολιτισµού, αλλά υπήρξε και η κοιτίδα του Ανθρώπινου Γένους, σύµφωνα µε σχετική αποκάλυψη, προ ετών, του διεθνούς κύρους Έλληνα Ανθρωπολόγου, του Άρη Πουλιανού, κατά την οποία η ευρεθείσα, τον Σεπτέµβριο του 1996, ανθρώπινη κνήµη σε πέτρα (απολιθωµένη), κατά τις ανασκαφικές έρευνες της Νέας Τριγλίας Χαλκιδικής, που κατά τις εκτιµήσεις ειδικών επιστηµόνων, είναι έντεκα εκατοµµυρίων ετών, πιστοποιεί τούτο. Εξάλλου, η αναµφισβήτητη ελληνικότητα της Μακεδονίας επιβεβαιώθηκε, για µία ακόµη φορά, στο συνελθόν, το 1996, στη Θεσσαλονίκη, στο Στ΄ ∆ιεθνές Συµπόσιο για την Αρχαία Μακεδονία, στο οποίο κορυφαίος προσκεκληµένος ήταν ο προ ολίγων ετών αποβιώσας, γνωστός Άγγλος Ιστορικός, ο Νίκολας Χάµοντ, καθηγητής της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήµιο του Καίµπριτζ, συγγραφέας του τρίτοµου έργου «Ιστορία της Μακεδονίας» και υπέρµαχος της ελληνικότητας της Μακεδονίας, ο οποίος µιλώντας µε θέρµη για τους αρχαίους Μακεδόνες, τόνισε µε έµφαση, ότι «ούτοι δεν είχαν καµία σχέση µε τους Σκοπιανούς που ήταν υπήκοοι των Μακεδόνων και δεν είχαν δική τους Γλώσσα. Ήταν Σλάβοι και Αλβανοί, χωρίς ελληνική φωνή». Η Μακεδονική Γλώσσα, είπε στη συνέχεια ο Χάµοντ, ήταν Ελληνική. Άλλωστε, ο προσδιορισµός «Μακεδονικός» ήταν τοπικός και όχι εθνολο-

Η

Η

27

γικός, αφού και οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες ονόµαζαν τους εαυτούς τους, σύµφωνα µε το όνοµα της πόλεώς τους, χωρίς αυτό να σηµαίνει, ότι δεν ήταν Έλληνες. Σηµειωτέον, ο Χάµοντ, παλαιότερα, είχε δηλώσει µε νόηµα: «Τυχόν αναγνώριση της ∆ηµοκρατίας των Σκοπίων υπό την επωνυµία ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ, θα αποτελεί επιβράβευση µιας προσπάθειας παραποιήσεως της πραγµατικότητας και βιασµού της ιστορικής αλήθειας». Θα πρέπει να λεχθεί ακόµα, ότι την Ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων αµφισβητούν προ ενός αιώνα, Βούλγαροι, κυρίως, ιστορικοί, οπότε ο Γεώργιος Χατζιδάκις δηµοσίευσε το 1896, στον 8ο τόµο του περιοδικού «Αθηνά», την κλασική µελέτη του «Περί του Ελληνισµού των αρχαίων Μακεδόνων», µε την οποία αποδεικνύει µε αδιάσειστα επιστηµονικά επιχειρήµατα, γλωσσολογικά και ιστορικά, την ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων. ήµερα, εκατό χρόνια και πλέον αργότερα, παραχαράσσεται πάλι βάναυσα η ιστορία και εµφανίζεται «η Μακεδονία των Σκοπίων» να φθάνει µέχρι το Αιγαίο. Συγκεκριµένα, οι Σκοπιανοί µε ασύστολη πλαστογράφηση της ιστορίας, ιδιοποιούνται εθνολογικά, παρά πάσα έννοια δικαίου και ηθικής, το ιερό όνοµα της Μακεδονίας. Μέχρι πρότινος, οι Σλάβοι των Σκοπίων δεν γνώριζαν τη Μακεδονία. Γι’ αυτούς, η Μακεδονία επινοήθηκε στις 2 Αυγούστου του 1944, που ο Τίτο και ο Στάλιν, δολίως, ίδρυσαν την Οµόσπονδη «∆ηµοκρατία της Μακεδονίας των Σκοπίων» για την απόσπαση της Μακεδονίας από την Ελλάδα και την έξοδο των Σλάβων στο Αιγαίο, και έτσι πίστεψαν οι Σκοπιανοί ότι έγιναν Μακεδόνες και, παρανόµως, οικειοποιήθηκαν σύµβολα και όνοµα, εξέδωσαν χάρτες, συγγράµµατα, έκοψαν νόµισµα και προπαγανδίζουν αδιάκοπα, ότι αυτοί είναι οι Μακεδόνες. Έτσι, κατασκευάσθηκε η θεωρία για την ύπαρξη «Μακεδονικής Εθνότητας» και «Μακεδονικής Γλώσσας». στερα από όσα έχουν αναφερθεί, προκύπτει ανενδοίαστα, ότι η Μακεδονία, που από την αρχαιότητα είναι η πλέον αιµατοβαµµένη περιοχή της Ελλάδας και στην οποία, εκτός των άλλων, έλαβε χώρα ο Μακεδονικός Αγώνας, οι Βαλκανικοί Πόλεµοι και οι δύο Παγκόσµιοι Πόλεµοι, είναι κυριολεκτικά - το προπύργιο και η εθνική έπαλξη της Ελλάδας. Εποµένως, οι ανιστόρητες, ανεδαφικές και τελείως αβάσιµες θέσεις των Σκοπιανών, τις οποίες αυτοί προβάλλουν συνεχώς, πλαστογραφώντας ασύστολα την ιστορική πραγµατικότητα και παραποιώντας την αλήθεια, καθώς και οι απορριπτέες έως απαράδεκτες προτάσεις του ειδικού µεσολαβητού του Ο.Η.Ε., κ. Μάθιου Νίµιτς, ως προς την ονοµασία του Κράτους των Σκοπίων, µε τις οποίες ουσιαστικά ικανοποιείται η θέση των Σκοπίων για διπλή ονοµασία, δεν είναι δυνατόν να γίνουν αποδεκτές από ελληνικής πλευράς, διότι η Μακεδονία εδώ και τρεις και πλέον χιλιάδες χρόνια, είναι µία, ΕΛΛΗΝΙΚΗ, «εν λίθοις φλεγοµένοις και µνηµείοις σωζοµένοις», διαλαλούσα την ιστορική αλήθεια. Ουδείς έχει το δικαίωµα να βεβηλώσει την Ιστορία της και την αιµατοποτισµένη ιερή Γη της. Πολύ δε περισσότερο, να αµφισβητήσει την ταυτότητα των Μακεδόνων ως Ελλήνων, ούτε είναι ποτέ δυνατό να αποτελέσει αυτή αντικείµενο διαπραγµάτευσης ή συµβιβασµού.

Σ

Ύ

28

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Όλος ο κόσµος… µια γιορτή στο 3ο ∆ηµοτικό Σχολείο Χολαργού

Η δράση του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π.

Με τη συµµετοχή και της παιδικής χορευτικής οµάδας του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. Με µεγάλη επιτυχία πραγµατοποιήθηκαν στον Χολαργό, στις 25.2.2007, οι εκδηλώσεις που είχαν τίτλο: «Όλος ο κόσµος… µια γιορτή», όπου η παιδική χορευτική οµάδα του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισµού, µε τη δασκάλα του, κα Χριστίνα Κεκάκη, παρουσίασε τους χορούς της Θεσσαλίας και της Ηπείρου. ∆ιοργανωτές των εκδηλώσεων ήταν το 3ο ∆ηµοτικό Σχολείο Χολαργού, το οποίο είναι αδελφοποιηµένο µε το 1ο ∆ηµοτικό Σχολείο Παλαιοµετόχου Κύπρου και φέρνει τιµητικά τα ονόµατα των Κυπρίων Ηρώων «Μιχαήλ Κουτσόφτας» και «Ανδρέας Παναγίδης», και το Πνευµατικό Πολιτιστικό Κέντρο Χολαργού. Ήταν, πράγµατι, µια πολύ αξιόλογη δράση του Σχολείου, όπου πρωταγωνίστησαν µαθητές, γονείς και δάσκαλοι. Ακόµη, η εκδήλωση ήταν µία συνάντηση πολιτισµών, δεδοµένου ότι το πρόγραµµα περιελάµβανε µια µεγάλη ποικιλία πολιτιστικών δραστηριοτήτων από διάφορες χώρες του κόσµου, µε µουσική, τραγούδι, χορό, οµιλίες, εκθέσεις και διάφορες… γεύσεις, καθώς και πολλούς καλλιτέχνες (χορευτές, µουσικοί και τραγουδιστές) από 8 χώρες του κόσµου (Αλβανία, Ελλάδα, Ιαπωνία, Κίνα, Παλαιστίνη, Πολωνία, Συρία και Τυνησία). Ειδικότερα, συµµετείχαν: τα χορευτικά συγκροτήµατα του Κ.Ε.ΧΟΛ.Π., το 4ο ∆ηµοτικό Σχολείο Ζωγράφου, το Πολωνικό Σχολείο Αθηνών, φοιτητές της Παλαιστινιακής Παροικίας Αθηνών και τα 4ο και 5ο ∆ηµοτικά Σχολεία Μοσχάτου, µε τη δασκάλα τους κα Σταµατία Γκουγκουλούλη. Ακόµη, συµµετείχαν µουσικές οµάδες από την Κίνα, την Τυνησία, τη Συρία και την Ελλάδα. Τραγούδησαν οι καλλιτέχνες: Λάµια Μπεντίου, Σάρµαντ Σαλίµπ και Ναµπίλ, οι Έλληνες Λουκάς Ληµναίος, Θόδωρος Μιχαλόπουλος και Στέργιος Τάτσιος, καθώς και η χορωδία του 3ου ∆ηµοτικού Σχολείου Χολαργού, η οποία τραγούδησε ελληνικά και ξένα τραγούδια σε 4 γλώσσες υπό την διεύθυνση της εκπαιδευτικού κας Γεωργίας Ντάνη. Επίσης, οι µαθητές του ίδιου σχολείου, στο πλαίσιο ενός περιβαλλοντικού προγράµµατος, παρουσίασαν το θεατρικό έργο «Το ταγκό της γης», σε σκηνοθεσία του εκπαιδευτικού κ. Χρήστου Παπουτσή. Παράλληλα, έγινε και προβολή της ταινίας µικρού µήκους και ζωντανή επίδειξη σχετικά µε την ανθοδετική τέχνη της Ιαπωνίας σε συνεργασία µε τον Ελληνικό Σύλλογο «Ikebana» της Σχολής «Ohara» της Ιαπωνίας.

Στις αίθουσες και στους τοίχους του σχολείου υπήρχαν εκθέσεις φωτογραφίας και ζωγραφικής, µε έργα των µαθητών για τους πρόσφυγες και τον ρατσισµό, ενώ, στον αύλειο χώρο υπήρχαν διάφορα εκθεσιακά περίπτερα, όπου φιλοξενήθηκαν πολλοί ελληνικοί και ξένοι κοινωνικοί Φορείς, όπως είναι οι: Act4people, Ελληνική ∆ράση Αφρικής, ∆ιεθνής Κίνηση Αλληλεγγύης (International Solidarity Movement), Σύλλογος Αλληλεγγύης στον Παλαιστινιακό Λαό «Ιντιφάντα», Επιτροπή Ο.Η.Ε. για τους πρόσφυγες (UNHCR), Action Aid, Unicef, Ελληνική Επιτροπή Βοήθειας και Στήριξης Παιδιού, Κυπριακή Πρεσβεία κ.ά. Όµως, πολύ σηµαντική ήταν και η γευσιγνωσία της διεθνούς γαστρονοµίας, µε ελληνικά και ξένα φαγητά, που πρόσφεραν οι συµµετέχοντες φορείς, ο καθένας από τη χώρα που εκπροσωπούσε. Με όλες αυτές τις συµµετοχές, οι εκδηλώσεις του 3ου ∆ηµοτικού Σχολείου Χολαργού ήταν ένα διαπολιτισµικό Φεστιβάλ χορού, µουσικής και τραγουδιού και αποτέλεσε ένα διεθνές πανη-

γύρι ειρήνης και δηµιουργίας, που ανέδειξε το µήνυµα της ειρηνικής συµβίωσης των λαών. Όλες οι εκδηλώσεις ήταν ενταγµένες στο πλαίσιο υλοποίησης του σχεδίου (project) «Πρόσφυγες, γνωριµία των λαών και ρατσισµός» του πιλοτικού προγράµµατος «Καλλιπάτειρα» του Υπουργείου Παιδείας, που έχει ως στόχο το ανοιχτό Σχολείο στη γειτονιά, την πλατιά εκπαίδευση σε συνολικά ζητήµατα, που απασχολούν την κοινωνία, και την ολοκληρωµένη µόρφωση στην εκπαιδευτική κοινότητα. Την γενική επιµέλεια όλων των εκδηλώσεων είχε ο ∆ιευθυντής του σχολείου και γνωστός παραδοσιακός τραγουδιστής κ. Στέργιος Τάτσιος, ενώ, το πρόγραµµα παρουσίασε ο κ. Πέτρος Παπαβασιλείου. Γενικότερα, οι πιο πάνω εκδηλώσεις µπορούν να θεωρηθούν ως ένα φωτεινό παράδειγµα σχολικών εκδηλώσεων, που τιµούν την Εκπαίδευση και τον Πολιτισµό.

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Πολιτιστική εκδήλωση

«Ο Τρύγος»

του 4ο ∆ηµ. Σχολείου Ζωγράφου Μία πολύ ενδιαφέρουσα εκδήλωση πραγµατοποιήθηκε στις 20 Ιουνίου 2007, στο 4ο ∆ηµοτικό Σχολείο Ζωγράφου, µε τη λήξη του σχολικού έτους. ∆ιοργανωτές της εκδήλωσης ήταν ολόκληρη η σχολική κοινότητα του 4ου ∆ηµ. Σχολείου Ζωγράφου µε τη µαζική δηµιουργική συµµετοχή όλων των δασκάλων, των µαθητών και των γονέων του Σχολείου. Κεντρικό θέµα της εκδήλωσης ήταν ο Τρύγος και, µέσα από αυτήν, αναδείχθηκαν όλες οι παράπλευρες πτυχές του. Με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, µαθητές και δάσκαλοι παρουσίασαν ένα µεγάλο µέρος της δηµοτικής µας παράδοσης, που σχετίζεται µε τον τρύγο και µε ό,τι αφορά στο δηµοτικό τραγούδι, στους χορούς και στα δρώµενα, στις ενδυµασίες, αλλά, και στον σκηνικό διάκοσµο, ο οποίος µετέτρεψε τον αύλειο χώρο του σχολείου σε ένα «ξέφραγο» αµπέλι. Ειδικότερα, όλοι µαζί οι συντελεστές κατόρθωσαν να παρουσιάσουν ένα εκπληκτικό θέαµα αναδεικνύοντας πολλές πτυχές της αγροτικής παραγωγής, µε τον πιο απλό τρόπο. Όλες οι τάξεις του Σχολείου, ξεχωριστά µία -µία, παρουσίασαν διάφορα θέµατα, χορούς και δρώµενα µε τις πλέον χαρακτηριστικές σκηνές της κοινωνικής ζωής του παρελθόντος και κατόρθωσαν να µεταφέρουν στους θεατές τους µία γεύση από τον τρόπο παραγωγής του σταφυλιού και των προϊόντων του (κρασί, τσίπουρο, µουσταλευριά κ.ά.). Η πολύωρη εκδήλωση έκλεισε µε λαϊκό και δηµοτικό γλέντι από ζωντανή δηµοτική ορχήστρα, ενώ, προσφέρθηκαν σε όλους τους παρευρισκόµενους ειδικά φαγητά, που ετοίµασαν στο σπίτι τους οι µητέρες των µαθητών. Την επιµέλεια και τον συντονισµό όλων των δραστηριοτήτων είχε ο ∆ιευθυντής του Σχολείου, ο λαογράφος κ. Ηλίας Αθανασόπουλος, συνεπικουρούµενος από όλους τους δασκάλους και τους γονείς του Σχολείου του. Η εκδήλωση µπορεί να θεωρηθεί ως η πλέον υποδειγµατική για Σχολεία, λόγω της ποιότητας και του εξειδικευµένου περιεχοµένου της. Για τον λόγο αυτό, είναι άξιοι ιδιαίτερων συγχαρητηρίων όλοι οι συντελεστές, οι µαθητές, οι δάσκαλοι και οι γονείς, επειδή µέσα από τη διαδικασία της µακρόχρονης προετοιµασίας, κυρίως οι µαθητές, έγιναν γνώστες ενός µεγάλου µέρους της αγροτικής µας παράδοσης.

29

2ο Αντάµωµα Αιτωλοακαρνανών Αττικής µε τη χορευτική συµµετοχή και του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. Μία ακόµη συµµετοχή είχε η Χορευτική Οµάδα του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π., στο 2ο Αντάµωµα Αιτωλοακαρνανών Αττικής, που πραγµατοποιήθηκε µε µεγάλη επιτυχία στις 23.6.2007, στο Άλσος Περιστερίου. Στην κορυφαία εκδήλωση των Αιτωλοακαρνανών της Αττικής συµµετείχαν 27 Σύλλογοι µε τα χορευτικά τους συγκροτήµατα, τα οποία παρουσίασαν ολόκληρο το φάσµα των ρουµελιώτικων χορών, αλλά και χορούς από την υπόλοιπη Ελλάδα. Το Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π., και φέτος, εµφανίστηκε, τιµητικά, πρώτο στη σειρά, µε χορούς της Θεσσαλίας και της Ηπείρου µε τις γραφικές ενδυµασίες της Καραγκούνας, που προσέδωσαν ένα άλλο χρώµα στην εκδήλωση. Την έναρξη της εκδήλωσης έκανε, µε σύντοµο χαιρετισµό, ο ακούραστος Πρόεδρος της Ένωσης Αιτωλοακαρνανών Περιστερίου «Η Έξοδος» κ. Χρήστος Χούτας, ο οποίος µεταξύ άλλων τόνισε ότι: «ο σκοπός της εκδήλωσης είναι «να ξανασυναντηθούν όλοι οι Αιτωλοακαρνάνες της Αττικής, να κουβεντιάσουν και να «δέσουν» το παρελθόν µε τον παρόν, τα έθιµα της ιδιαίτερης πατρίδας µε τη σύγχρονη ζωή της πόλης. Ακόµη, να δουν οι νεότεροι πως δεν πρέπει να εγκαταλείπουµε την επαρχία στην µοίρα της, αλλά, µαζί µε την Πολιτεία να την αναδείξουµε». Ακόµη, ο κ. Χρήστος Χούτας αναφέρθηκε στο σηµαντικότερο έργο του Συλλόγου του, που είναι η εγκατάσταση, στο ∆ήµο Περιστερίου, µιας αξιόλογης προτοµής του Κωστή Παλαµά µε δαπάνες, κυρίως, του Συλλόγου. Τέλος, ο Πρόεδρος έκλεισε τον χαιρετισµό του µε το σύνθηµα της εκδήλωσης για Παράδοση - Πολιτισµό- Τουριστική Ανάδειξη και Προβολή του Νοµού Αιτωλοακαρνανίας. Ειδικότερα, στην εκδήλωση συµµετείχαν πολλοί πολιτιστικοί Φορείς και συµµετείχαν 2 µουσικά σχήµατα µε γνωστούς καλλιτέχνες των Παραδοσιακών ∆ηµοτικών Τραγουδιών και του Έντεχνου Λαϊκού και Ρεµπέτικου Τραγουδιού. Στον χώρο της εκδήλωσης λειτούργησαν, επίσης, εκθέσεις προϊόντων και ειδών λαϊκής τέχνης του Νοµού, έκθεση φωτογραφίας και έκθεση τύπου (εφηµερίδες, περιοδικά) της Αιτωλοακαρνανίας, και έγινε προβολή των τουριστικών περιοχών του Νοµού µέσω video wall. Το πρόγραµµα παρουσίασε ο δηµοσιογράφος της ΝΕΤ κ. Χρήστος Μυλωνάς.

30

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Η σύγκρουση µε τον κανόνα Κριτική στη Ζωγραφική του Στρατή Αθηναίου* του ∆ηµήτρη Τζιλιβάκη, λογοτέχνη - κριτικού Τον κανόνα µπορούµε να τον ακολουθούµε ή να µην τον ακολουθούµε, αλλά δεν µπορούµε να τον αγνοήσουµε και πρώτα - πρώτα ως ηθικό (Νίτσε). Οι ισχυρές προσωπικότητες έχουν την τάση και τα φόντα να συγκρούονται µαζί του ή να παραµένουν σταθερές ισχυροποιώντας τον. Ο Στρατής Αθηναίος επέλεξε τη σύγκρουση. Στον ευρύτερο προβληµατισµό του καλλιτέχνη βρίσκονται ο χώρος, ο χρόνος και η ζωϊκότητα ως όγκος (από το ζώο στον άνθρωπο) και εκεί εστιάζεται και το όραµά του. Μήπως ο όγκος αυτός είναι µεγαλύτερος από αυτό που συλλαµβάνεται ως κανονικός χωροχρόνος; Μήπως θα καταφύγουµε πάλι στο άπειρο; Ερωτήµατα που περιµένουν ακόµη την απάντησή τους. Η έκθεση, σε αντιστοιχία µε την εν γένει πορεία της δουλειάς του καλλιτέχνη, περιλαµβάνει δύο ενότητες: τα τοπία και η γυναίκα και το άλογο, που έχουν έντονο το εξπρεσιονιστικό στοιχείο µέσα από σύµβολα, «Άλογο Ι» υπακούοντας και οι δύο σε αυτή την τεχνοτροπία. Θεωρώ ότι ολόκληρη η ζωγραφική αυτή ενέχει το στοιχείο της απαγκίστρωσης από την κανονικότητα µε την εντονότατη χρήση του χρώµατος σε βαθµό που οι εικόνες να αποκτούν συµβολικότητα και µεταφορικότητα. Θα σηµειώσουµε εδώ, ότι η υπέρµετρη ένταση του χρώµατος θα πρέπει να συγκρατηθεί για λόγους που όλοι οι ζωγράφοι γνωρίζουν. Για να µη χάνεται ο στόχος. Η δεύτερη ενότητα, η γυναίκα και το άλογο, απόδοση της ζωϊκότητας κατά τον καλλιτέχνη, αρνείται εντελώς και εµµόνως τον κανόνα, οδηγώντας τη µορφή εκτός πεδίου. Σε αντίθεση µε άλλους εκτιµητές, δε θα χρησιµοποιήσω την έννοια «παραµόρφωση», αλλά την έννοια «µεταµόρφωση». Είναι αφαίρεση και µεταµόρφωση, από το γραµµικό στο µη

γραµµικό, από το στατικό και το συµβατικό στο συνεχώς κινούµενο και µεταβαλλόµενο, χωρίς να φεύγει από τη µορφή. Από το κανονικά διαµορφωµένο στο µη κανονικά διαµορφωµένο, κατ’ άλλους, στο αδιαµόρφωτο και αντιλαµβάνεται ο καθένας, ότι η προσέγγιση αυτής της ζωγραφικής τέχνης δεν είναι εύκολη, ιδιαίτερα στην ενότητα, όπου συµπλέκονται ο άνθρωπος και το ζώο µέσα σε µεγάλους στροβίλους. Άλλοι εκτιµητές έγραψαν για το έργο αυτό: Ο ιστορικός της Τέχνης, καθηγητής Μανόλης Βλάχος: «Περιορίζεται σε ένα µόνο θέµα: το σύµπλεγµα του αλόγου και του αναβάτη - καθιστά, µάλιστα, τον περιορισµό εντονότερο µε την απεικόνιση µιας και µοναδικής σχέσης των δύο µορφών: της πάλης για την υπεροχή. Η αφθονία των παραλλαγών, από τις οποίες καµία δεν επαναλαµβάνεται, η σπουδή που µαρτυρούν και η ευρηµατικότητα αντισταθµίζονται µε τη µοναδικότητα του θέµατος. Ο χώρος είναι, µάλιστα, µάλλον αόριστο στοιχείο, διότι είναι ουδέτερος και η λειτουργία του δηλώνεται έµµεσα. «Η γυναίκα και το άλογο» Ο Αθηναίος απέδειξε ότι η εικονογραφία, στην οποία θητεύει, είναι γόνιµη και αποκαλυπτική και η µοναδικότητα του θέµατος δεν υφίσταται καν, αφού αίρεται από το πλήθος των διαστάσεων του». Ο ∆ρ Στέλιος Λυδάκης, καθηγητής: «Το έργο του αποτελεί κλασική περίπτωση βιωµατικής εκκένωσης µε ζωγραφικά µέσα. Η εξπρεσιονιστική διάθεση είναι τόσο έντονη, που γίνεται βίαιη, οργιαστική. Το µοτίβο, το οποίο παραλλάσσεται σε όλους - σχεδόν - τους πίνακες, παρουσιάζεται να εκρήγνυται µέσα στο κενό σαν ένα πυροτέχνηµα. Άνθρωπος και άλογο, γυναι* Με αφορµή την έκθεση ζωγραφικής του Στρατή Αθηναίου, που έγινε στη Γκαλερί «Ζυγός» του Πολιτιστικού Κέντρου «Ελληνικός Κόσµος» τον Μάρτιο του 2007.

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

κείο γυµνό και ζώο συµπλέκονται, µπερδεύονται µεταξύ τους, µετουσιώνονται σε κόµβο, που µάταια επιδιώκεται, µε αγωνιώδη µάλιστα τρόπο, να λυθεί. Ο συµβολισµός είναι ξεκάθαρος και απτός: η εσωτερική σύγκρουση µεταξύ αντιτιθέµενων διαθέσεων και τάσεων, µορφοποιείται µε έµφαση και πάθος. Πέρα από τα εκρηκτικά σχήµατα, έρχεται το εκρηκτικό χρώµα να συµβάλει και αυτό στη διάρθρωση του τεταµένου µορφικού εξπρεσιονισµού». Στα πλαίσια ενός βαθύτερου προβληµατισµού και µιας έντονης βιωµατικής εκκένωσης του καλλιτέχνη βρίσκονται: η σχέση της γυναίκας µε το άλογο, η θέση της γυναίκας στη σύγχρονη πραγµατικότητα και τα προβλήµατα στις σχέσεις των δύο φύλων στην εποχή µας, τοποθετηµένα µέσα και έξω από τον κανόνα, έτσι ακριβώς, όπως προκαλούνται και προκύπτουν. Στο σηµείο αυτό παραθέτω ένα ποίηµα από τη συλλογή µου «Συνηχήσεις», το οποίο περιέχει όλη αυτή την εκφραστικότητα και την προβληµατική του Αθηναίου: Ανοητική Συµφωνία Τ’ άλογο! Τ’ άλογο! Κι ας είναι και παράλογο. Στην αρχή ήταν ο λόγος. Ύστερα γεννήθηκες εσύ η γυναίκα που χάθηκε καβάλα στ’ άλογο η σηµαία χωρίς χρώµατα. Ύστερα το άλογο. Κι ύστερα… Τ’ άλογο! Τ’ άλογο! Κι ας είναι παράλογο. Κι ύστερα… (Μην τρέχεις στα όνειρα όπως ο ψύλλος στον ιστό της αράχνης). ∆εν έχεις λόγο. ∆εν έχεις λόγο. Είσαι ο θάνατος στη διαγώνιο της έπαρσης. Στο περιθώριο µιας κρυφής ιχνηλασίας. Τ’ άλογο! Τ’ άλογο! Κι ας είναι και παράλογο. Το σκοτάδι τρώει το φεγγάρι.

31

νόητους ψυχολογισµούς, αλλά, στρέφει την εξπρεσιονιστική του έκφραση στη δηµιουργία ερωτηµάτων. Αν µας ρωτήσουν τώρα, πως συµβιβάζεται να µιλάµε για σύγκρουση µε τον κανόνα και ταυτόχρονα για συλλογική έκφραση, η απάντηση είναι, ότι η συλλογικότητα δεν είναι κανόνας. Είναι νοµοτέλεια».

Βιογραφικά στοιχεία Ο Στρατής Αθηναίος γεννήθηκε στη Μυτιλήνη, το 1953, αλλά από το 1988 κατοικεί µονίµως στον Πειραιά. Είναι µέλος του Επιµελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας. Έκανε ελεύθερες σπουδές ζωγραφικής. Οι εικαστικές Στρατής Αθηναίος του αναζητήσεις άρχισαν από τη νεαρή του ηλικία, στην ιδιαίτερη πατρίδα του, όπου ζωγράφιζε τοπία, οικήµατα και ανθρώπους. Μετά από πολλά στάδια αναζητήσεων και ερευνών, άρχισε να ασχολείται συστηµατικά µε τη ζωγραφική, από το 1970, και να προσανατολίζεται αισθητικά από το 1985, οπότε, διαµόρφωσε ένα δικό του προσωπικό ύφος στην τέχνη του. Από το 1977 µέχρι το 2007, πραγµατοποίησε 26 ατοµικές εκθέσεις και συµµετείχε σε 470 οµαδικές σε διακεκριµένους εικαστικούς χώρους (gallery) στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Ολλανδία, Βέλγιο, Η.Π.Α. - Νέα Υόρκη, Κύπρος, Ρουµανία, Γερµανία, Γαλλία κ.ά.). Παράλληλα, ασχολήθηκε και µε τη Χαρακτική. Η τέχνη του χαρακτηρίζεται από ρωµαλεότητα και δυναµισµό. Μία έντονη κινητικότητα του σχεδίου και µία ευρεία κλίµακα χρωµατικής αρµονίας προβάλλονται στους πίνακές του, όπου κυριαρχεί η αφαίρεση και η διαπλοκή των παραστάσεων, άλλοτε κυκλικά και άλλοτε διαγωνίως. Προτιµούµενα θέµατά του είναι τα άλογα και οι γυµνές γυναίκες, µέσα σε συνθέσεις που στροβιλίζονται ή εξακτινώνονται προς τα έξω ή προς τα πάνω, ορµητικά και βίαια. Να σηµειωθεί, ότι πριν καταλήξει στον µουσαµά, πλάθει πολλά προσχέδια, µελέτες µε µολύβι και µε πενάκι ή κάρβουνο. Αποφεύγει τη λεπτοµέρεια και εντοπίζει το εικαστικό του κέντρο στην υποβολή συµβολικών παραστάσεων, στις οποίες µεταφέρει µία ανησυχία και ορµή. 

Κι ύστερα… κι ύστερα… (Ρίγη από εικόνες που δεν έχουν λόγο. Νεκρή φύση). Στα πλαίσια µιας προσέγγισης στο κοινωνιολογικό πεδίο, θα πρέπει να ειπωθεί ότι η ζωγραφική αυτή λειτουργεί ως πολιτισµική δηµιουργία, όπου διαπλέκεται το συλλογικό αντιληπτικό πεδίο µε την ατοµική δηµιουργική πράξη, διατηρώντας τη µορφή γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο: για να µην αποκόπτεται από την παράδοση. Ο Αθηναίος δεν κατολισθαίνει σε ακατα-

«Ετοιµασία για ψάρεµα»

32

ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ

Απρίλιος - Μάιος - Ιούνιος 2007

Εκδόσεις που λάβαµε