Colaborando co CETMo Por Carolina Sánchez
Centro Etnográfico de Terra de Montes Camiño do Pouso nº 2 Soutelo de Montes, Forcarei
www.cetmo.info
Xaneiro-Abril 2012
Foi un dia gris e chuvioso cando, aburridos na casa, decidimos facer unha visita ao Centro Etnográfico de Soutelo de Montes. ww
Recordamos, pois coñecímolo xa fai uns anos, chamar antes de ir; xa
que
non
sempre
aberto.Pontevedra Pesquisamos
está
en
internet
a
información na páxina web de VerboXido, a asociación ecoloxista que se fai cargo do centro, e chamamos ao contacto. Éste resulta ser o teléfono da veciña, unha señora que vive ao carón do centro e encárgase de abrir cando hai visita: “Están de sorte,-
dinos- xusto hoxe están os responsables, pero dádevos presa que marcharán nun rato...”. Así foi como coñecimos a Lola, Dionisio, Chon e Pereyo. Moi amables, faciámos
acompañáronnos a
visita.
no
percorrido.
Neste
momento
Conversabamos
puidemos
mentres
comprobar
as
dificultades ás que se enfrontaban para que o centro seguise en activo, tampouco
xa
que
non
habia
apoio
económico
institucional
nin
“moral” na comarca. Contáronnos, ademáis, que tiñan a
intención de presentar a solucitude de “colección visitable” ante
a
Xunta
e
o
centro
ía
someterse
a
unha
evaluación.
A
finalidade que perseguían con ilo era posibilitar a presentación da colección a posibles subvencións e ampliar, dese modo, as formas de financiación. Maria Ascensión Muñoz (para nós Chon) seria a xerente do centro durante xestións
os
seguintes
burocráticas
meses,
a
encargada
pertinentes
para
de
realizar
levar
a
tódalas cabo
a
solicitude. Tamén tiña un cometido moi especial e laborioso; o
de remodelar o inventario da colección (máis de mil), o cal supoñia a eliminación de etiquetados antigos e confusos, xunto á reposición duns novos. Falounos das esixencias ás que deberían someterse os obxectos; sendo unha delas a evaluación do estado de
conservación
de
cada
un
e
unha
valoración
global
da
colección. O CETMo está situado na Aldea de Arriba, no núcleo tradicional do pobo Soutelo de Montes. É nese lugar onde aínda poden verse as construccións máis tradicionais. A
orixe
deste
agrícolas
que
centro
iniciou
parte
en
da
1992
recopilación
Constantino
de
obxectos
González
Penas
e
continuaron os seus fillos Alfredo e Bruno por todo o territorio de Terra de Montes. A intención era amosar aos visitantes o mundo
anterior
estudar
e
á
decada
rexistrar
a
dos
80.
Ao
mesmo
arquitectura
tempo
comezouse
vernácula
da
zona,
a o
vocabulario, o folclor e as historias do lugar. A
colección
enmárcase
nunha
vivenda
tradicional
na
que
se
recrearon algúns espazos tal e como serían en orixe, mentres que noutras
estancias
ubicáronse
os
materiais
pertencentes
aos
oficios. Logo da visita, durante varios dias non puidemos quitarnos da cabeza o CETMo e os seus protagonistas. Pasaron uns dias ata que decidimos escribir a Chon e contarlles qué era Niquelarte e se estarían dispostos a que lles botáramos unha man co seu cometido de forma desinteresada. A nosa proposta consistía en asesoralos en canto á maneira de evaluar o estado de
conservación,
os
métodos
adecuados
para
a
almacenaxe
e
etiquetaxe das pezas e aceptaron moi contentos. Reunímonos
en
participación.
xaneiro Nese
para
momento
establecer Niquelarte
as
pautas
márcase
os
da
nosa
seguintes
obxectivos: •
Colaboración
na
elaboración
do
valoración
do
estado
de
siglado/etiquetado de cada unha.
inventario
de
conservación
pezas, e
na o
•
Análise do estado de conservación da colección actual e planificación dun programa de conservación preventiva.
•
Asesoramento
no
almacenaxe
dalgunhas
das
pezas
que
van
retirar da colección. Para conseguir os nosos propósitos, marcamos a data de inicio cara
mediados
realizara
as
de
xaneiro.
fotografias
Uns de
meses
antes
tódolos
Chon
obxectos
Muñoz e
xa
estaba
familiarizada con la colección. Polo tanto, ela estableceu a orde que iamos seguir, e acordamos que a forma de proceder cos obxectivos
propostos
faríase
de
forma
simultánea.
Con
isto
evitariamos confusións posteriores polos números erróneos e a manipulación excesiva das pezas. Así pois, puxémonos mans á obra! durante dez dias, os máis frios
do
invierno
en
Terra
de
Montes
(ou
polo
menos
así
o
vivimos nós). Cabe decribir en breves palabras cómo é o entorno que nos rodea para ambientar ao lector. Como se dixo anteriormente, a colección está aloxada no que era una vivenda tradicional. A arquitectura da zona caracterízase pola falta de luz no interior, xa que se evitaban as fiestras como
elementos
de
saída
do
calor
interno.
Algunhas
paredes
conservan os enlucidos de cemento (colocados seguramente nos anos 70) e outras están espidas coa pedra e o barro á vista. Os dous pisos únense por unhas estreitas escaleiras de madeira. A parte inferior está parcialmente excavada na roca e antigamente correspondía ás cortes, onde se gardaban o gando e os aperos de labranza. O tellado fóra rehabilitado facía pouco. É un lugar frio e húmido, xa que so se abre para as visitas; aínda que periódicamente vai unha persoa facer limpeza xeral e colocáronse varios deshumidificadores. Niquelarte
elaborou
seis
fichas
guía
para os distintos materiais que conforman os
obxectos
(tapa):
cerámica
e
vídro,
pedra, metal, madeira, textil e mimbre, fotografía e papel. Debido á complexidade e a diversidade de materiais existentes
nalgúns
dos
obxectos,
escolleuse
a
ficha
polo
material
predominante, describindo en ´outros´ os demáis compoñentes. As
fichas
CETMo
e
foron
de
deseñadas
maneira
que,
especialmente
calquera
dos
para
a
coleción
responsables
do
puideran
encher o seu contido en posteriores ocasións. Establecéronse, segundo as alteracións, catro graos de conservación; pese a que a Xunta de Galicia só establece tres niveis de conservación: bo, malo e regular. Dada a heteroxeneidade de materiais, a peculiaridade ambiental de
cada
sala
e
a
diversidade
de
orixe
dos
bens,
ésta
calificación parecíanos insuficiente, polo que creamos un código especial de cinco valores: A+, A, B, B+ y C, sendo A+ un estado de conservación “moi bo”, B+ “regular con observación” e os bens co distintivo C precisarían dunha intervención “urxente”. Escolléronse letras simples que colocadas na esquina superior de
cada
ficha,
establecer
todo
para
poder
tipo
de
facer
un
reconto
estadísticas
como:
visual ¿en
rápido
qué
sala
e se
atopan peor os bens? ou ¿qué materiais se conservan mellor no centro?. E dese modo relacionar os datos con, por exempo, a humidade
relativa
presente
nas
salas
ou
as
características
particulares dos soportes. Á hora de elaborar o informe de conservación esixido pola Xunta de Galicia, os valores A+ e A corresponderían a bo, B e B+ a regular e C a mao. As xornadas foron laboriosas, en parte tamén para combatir o frío. Por salas, íanse valeirando paredes e estantes, no caso de non poder move-lo obxecto facíase in situ. Mentres Chon medía a peza e eliminaba e repuña o siglado, un membro de Niquelarte facía
a
evaluación
simplicidade
e
aparente
colaboraba da
labor,
nas
outras
houbo
tarefas.
momentos
Pese
de
á
moita
confusión; ao elaborar durante anos varios inventarios algunhas pezas tiñan o mesmo ou varios números de rexistro. Niquelarte deseñou tamén os métodos de siglado e etiquetado. Nos
obxectos
colocaríanse
grandes unhas
ou
etiquetas
nos de
que PVC
sería
difícil
transparente
e
siglar, flexible
(como o das tapas dos libros) con sedal, nas que se escribía o número correspondente cun rotulador indeleble de cor negra. No resto das pezas faríase un siglado ´económico´ tradicional do estilo aos hachádegos arqueolóxicos cunha base de esmalte de unllas
de
calidade,
branco
ou
transparente,
sobre
o
que
se
escribiría, unha vez seco, a sigla cun rotulador indeleble fino de cor negra. Escolléronse estes produtos por ser asequibles e doados
de
eliminar
(mediante
o
uso
de
acetona
retirábase
o
esmalte e por medio de alcohol, a tinta). Recolocadas, etiquetadas e evaluadas tódalas pezas, rematábase o traballo de campo. Fixéronse
os
elaboración
recontos,
as
informe.
Nos
do
estadísticas días
de
e
procedeuse
traballo
no
á
Centro
comprobamos tamén o estado no que se atopaba o edificio, as variacións medidas
de
cun
temperatura
e
humidade
termohigrómetro),
o
cal
(algunhas
salas
permitíanos
foron
facer
a
descrición destes datos. Non amosaremos eiquí a documentación xerada nin os informes finais, xa que son propiedade do CETMo. Pero sí amosamos as fichas empregadas e unha delas completa a modo de exemplo. Como autocrítica (sempre necesaria), cabe destacar que durante o uso das
mesmas
fomos
conscientes
das
súas
carencias
e
dos
seus
excesos; percatámonos de que era preciso melloralas ou ser máis concisos nalgúns materiais. Para iso fixemos uso do apartado “observación” para definir as alteracións que faltaban e que se repetian en moitas ocasións. Quizais fomos pouco conscientes do material
tan
dispar
do
que
dispuñamos.
Polo
tanto,
non
consideramos que istas poidan ser universais senón canto menos, mellorables.
Fichas ETNOGRÁFICO nº rexistro: Obxecto: Medidas:
VerboXido
ETNOGRÁFICO VerboXido nº rexistro:
Material (predominante) MADEIRA Outros:
Material FOTOGRAFÍA e PAPEL
NIVEL 1: Alteracións da montaxe segundo o tipo de soporte ROTURA DEFORMACIÓN LAGOAS INFESTACIÓN BIOLÓXICA-ACTIVA
NIVEL 1: Alteracións superficiais SUCIDADE CONCRECIÓNS EROSIÓN-USO INFESTACIÓN BIOLÓXICA INACTIVA FALTAS DE POLICROMÍA NIVEL 2: Perda leve de materia FUNGOS POLICROMÍA FISURADA DEFORMACIÓN AFECTADA POR OUTROS MATERIAIS DO OBXECTO DESMÓNTASE SEN ROMPER NIVEL 3 e 4: Perda de materia (3=localizado/4=xeralizado) ATAQUE DE XILÓFAGOS ACTIVO ROTURAS PERDA DE CONSISTENCIA ESTRUCTURAL POLICROMÍA SEPARADA DO SOPORTE
Obxecto:
FISURAS
Alteracións da fotografía ALTERACIÓN CROMÁTICA AMARILLAMENTO OXIDACIÓN NIVEL 2: fráxil COLONIZACIÓN BIOLÓXICA DEFORMACIÓN
-
LAGOAS
NIVEL 3 e 4: Perda de materia: (3=localizado/4=xeralizado) ROTURAS FISURAS
DESCOMPOSICIÓN
OBSERVACIÓNS:
OBSERVACIÓNS:
ETNOGRÁFICO nº rexistro: Obxecto: Medidas:
VerboXido
ETNOGRÁFICO
VerboXido nº rexistro:
Material (predominante) METAL Outros:
Obxecto: Medidas:
NIVEL 1: Modificacións superficiais ÓXIDO XERALIZADO CAPA DE PASIVACIÓN UNIFORME DEPÓSITOS SUPERFICIAIS EROSIÓN-USO NIVEL 2: Perda leve de materia ÓXIDO LOCALIZADO: ACUMULACIÓNS
CRÁTERES
PLACAS PRESENZA DE FISURAS METÁLICO PILA ELECTROQUÍMICA ENTRE DOUS OU MÁIS METAIS
Material (predominante) PEDRA Outros:
Alteracións NIVEL 1: Modificacións superficiais TINCIÓN PÁTINA COSTRA DEPÓSITOS SUPERFICIAIS CONCRECIÓN EFLORESCENCIA ALVEOLIZACIÓN EROSIÓN-USO
NÚCLEO
NIVEL 3: DEFORMADO DESMÓNTASE DOADAMENTE NIVEL 4: ROTURAS AUSENCIA DE METAL (totalmente mineralizado) SIGNOS DE CORROSIÓN ACTIVA
NIVEL 2: Pérdida leve de materia ALVEOLIZACIÓN PICADO DISGREGACIÓN PULVERULENCIA NIVEL 3: Deformacións NIVEL 4: Rupturas FRACTURACIÓN-FISURACIÓN
EXFOLIACIÓN
PLACAS
OBSERVACIÓNS: OBSERVACIÓNS: ETNOGRÁFICO VerboXido nº rexistro: Obxecto: Medidas:
ETNOGRÁFICO VerboXido nº rexistro: Material: Outros:
CERÁMICA e VIDRO
NIVEL 1: Alteracións superficiales SUCIDADE COSTRAS DESGASTE-USO MANCHAS MARCAS IRISACIÓN NIVEL 2: Perda leve de materia ARENIZACIÓN DA SUPERFICIE EXCORIACIÓN EXFOLIACIÓN CONCRECIÓNS
Material: TECIDO e MIMBRE Outros:
NIVEL1: Alteracións superficiais DECOLORACIÓN MANCHAS EROSIÓN-USO DESCOSIDOS NIVEL 2: Fráxil MANCHAS DE ÓXIDOS DEFORMACIÓNS
INCOMPLETO
NIVEL 3 e 4: (3=localizado e 4=xeralizado) PERDA DE CONSISTENCIA ESTRUCTURAL MOI FISURADA ROTURAS ENVEXECEMENTO DE RESTAURACIÓNS ANTERIORES OBSERVACIÓNS:
Obxecto: Medidas:
COLONIZACIÓN BIOLÓXICA ERRADICADA RIXIDEZ PICADURAS
NIVEL 3 e 4: (3=Localizado e 4=xeralizado) ROTURAS ATAQUE DE INSECTOS ACTIVO FUNGOS PERDA DE CONSISTENCIA ESTRUCTURAL DESINTEGRACIÓN OBSERVACIÓNS:
Ficha do Petromax
LÁMPARA
PETROMAX
Lámpara portátil para a iluminación de interiores. Funcionaban con petróleo, contén unha pequena bomba de ár a presión necesaria para o correcto funcionamento do carburador interno da linterna, que se comprime mediante un pistón lateral. Leva incorporado un manómetro. De orixe alemana, eran fabricadas pola empresa "Ehrich & Graetz" dende 1920. Orixe: Donación. Ubicación no museo: estancia CASA, zona “iluminación”
(Datos da ficha descriptiva do CETMo)
Exemplo de ficha realizada por Niquelarte : Calificación: ETNOGRÁFICO
B
VerboXido
nº rexistro: 1250 Obxecto: Lámpara PETROMAX
Material (predominante) METAL: Fe
Medidas: 36x25x45 cm
Outros:
ferro lacado, latón, madeira, baquelita
NIVEL 1: Modificacións superficiais ÓXIDO XERALIZADO
CAPA DE PASIVACIÓN UNIFORME
DEPÓSITOS SUPERFICIAIS
X
EROSIÓN-USO
X
NIVEL 2: Perda leve de materia ÓXIDO LOCALIZADO:
X
PRESENCIA DE FISURAS
ACUMULACIÓNS
X (pó e óxido)
CRÁTERES
PLACAS
NÚCLEO METÁLICO
PILA ELECTROQUÍMICA ENTRE DOUS O MÁIS METAIS NIVEL 3 DEFORMADO: DESMÓNTASE DOADAMENTE NIVEL 4: ROTURAS
AUSENCIA DE METAL (totalmente mineralizado?)
SIGNOS DE CORROSIÓN ACTIVA
X (en presencia de
humidade) OBSERVACIÓNS: numerosos depósitos de pó que atraen e fixan a humidade de forma localizada. Nas zonas onde se perdeu o lacado do metal, o ferro oxidou e o proceso avanza aumentando de volume e provocando que o resto do acabado se desprenda. Pese ao aspecto, as pezas
mecanismos a rosca poden desmontarse doadamente.
*Recoméndase unha limpeza inmediata e retirar a peza da zona onde está ubicada (moi húmida).
A
principios
de
abril
convocouse
unha
reunión
con
tódolos
responsables do CETMo. A orde do día foi a seguinte: -‐
Explicar
o
traballo
conclusións
en
realizado
canto
ao
por
estado
Niquelarte
de
e
as
conservación
da
colección. -‐
Expór
as
nosas
recomendacións
en
canto
a
melloras
expositivas e un pequeno plan de conservación preventiva. -‐
Dar unhas pequenas nocións de almacenaxe para as pezas que serían retiradas da exposición.
Conscientes da importancia da nosa implicación no cometido da xente
do
CETMo
(conseguir
a
calificación
de
“colección
visitable”), esforzámonos por facelo o mellor posible, aplicando a
nosa
filosofía
Patrimonio. cuestións
E
de
traballo
logramos,
prácticas
cos
non
e
a
menos
nosa
ética
importante,
materiais
máis
de
trato
co
asesoralos
en
adecuados
á
escasa
economía do centro. Valoramos o esforzo destas persoas por manter viva a memoria, a tradición
e
a
cultura
de
Terra
de
Montes.
Gracias
a
ésta
colaboración aprendemos unha parte de todo iso, pero tamén das nosas capacidades
e dos nosos erros.
FINAL FELIZ… Só nos queda felicitar a VerboXido e á xerencia do CETMo porque finalmente,
en
setembro
de
2012,
recoñeceuse
o
Centro
Etnográfico como “colección visitable”. Estamos moi orgullosos porque formamos parte dese éxito. No seguinte linke deixámosvos a nova da Voz de Galicia: http://www.lavozdegalicia.es/noticia/deza/2012/09/28/reconocencoleccion-visitable-cetmo-soutelo/0003_201209D28C29934.htm