rondetafelgesprek
Zorgsector laat kansen energiebesparing liggen Energiecijfers van verpleeg- en verzorgingshuizen lopen erg uiteen, zo blijkt uit twee rapporten van TNO. Agentschap NL organiseerde in het kader van de campagne Slimme energie een expertsessie, waarin vier deskundigen verklaringen zochten voor deze verschillen en discussieerden over hoe zorginstellingen eenvoudig energie kunnen besparen en hun binnenklimaat kunnen verbeteren. Tekst: Annemieke van Ramshorst Hoe komt het dat energiecijfers van verpleegen verzorgingshuizen zo veel van elkaar verschillen? Met deze vraag opent Wijnanda Willemse, adviseur Utiliteitsbouw en Beleid bij Agentschap NL, de expertsessie. Zij zit aan tafel met Leo Hendriksen van TNO Energy and Comfort Systems, Piet Meijer van Meijer Energie- & Milieumanagement en Adriaan van Engelen, directeur van Stichting Stimular en de vereniging Milieu Platform Zorgsector (MPZ). Hendriksen stelt dat het heel lastig is om energieverbruikscijfers met elkaar te vergelijken, omdat geen instelling hetzelfde is. Ook Van Engelen ervaart dat het moeilijk is om grip te krijgen op de cijfers.
30
Veel energie naar verlichting Agentschap NL stelt via www.energiecijfers.nl de energiecijfers van utiliteitsgebouwen ter beschikking. Figuur 1 geeft het energieverbruik per vierkante meter in verpleeg- en verzorgingshuizen in 2008 weer. Deze cijfers zijn gebaseerd op energieonderzoeken die Meijer Energie- & Milieumanagement in de afgelopen twintig jaar bij zorginstellingen heeft uitgevoerd. Willemse merkt op dat er opvallend veel energie naar verlichting gaat, zo’n 30 procent. ‘Dat verbaast mij niet’, reageert Hendriksen. ‘In de meeste instellingen brandt het licht 24 uur per dag. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt meestal bij het verplegend personeel, maar je
Wijnanda Willemse
Piet Meijer
is adviseur Utiliteitsbouw en Beleid bij Agentschap NL.
is directeur van Meijer Energie& Milieumanagement.
Leo Hendriksen
Adriaan van Engelen
is werkzaam bij TNO Energy and Comfort Systems.
is directeur van Stichting Simular en de vereniging Milieu Platform Zorgsector.
rondetafelgesprek energiebesparing
verpleging en verzorging en ggz in 2008 Verwarming
3%
Jaarlijks verbruik in MJ/m2 720
53% 30%
Koeling, ventilatie, luchtbehandeling
9%
69
5%
Verlichting
411
30%
Warm water (elektrisch)*
40
3%
Overig
122
9%
Totaal
1.362
100%
* Gasverbruik voor warm water is opgenomen in Verwarming Figuur 1. Het energieverbruik per m2 in verpleeg- en verzorgingshuizen (2008).
kunt van hen niet verwachten dat ze die nemen. Medewerkers vinden het bijvoorbeeld vervelend om ’s nachts door donkere gangen te moeten lopen en laten daarom het licht branden.’ Willemse vraagt zich ook af hoe het komt dat het energieverbruik voor verlichting per instelling zo verschilt. ‘Daar zijn verschillende oorzaken voor’, antwoordt Van Engelen. ‘Het hangt af van de leeftijd van het gebouw en de installaties. Ook is het van belang hoeveel aandacht aan verlichting is besteed tijdens de laatste renovatieslag. Is een nieuw lichtplan gemaakt? De cijfers van gebouwen met en zonder energiezuinig lichtplan kunnen behoorlijk uiteenlopen.’
Warmwaterverbruik Ook het waterverbruik, en dus het energieverbruik voor warm water, verschilt erg per zorginstelling. Naar schatting bedraagt dit 10 tot 15 procent van het totale energieverbruik. Dit heeft onder meer te maken met de isolatie van de leidingen. Meijer vertelt dat zorginstellingen vaak de verkeerde isolatie om hun leidingen hebben. ‘Voor koudwaterleidingen gebruik je dampdichte isolatie, maar voor warmwaterleidingen is dit niet geschikt. Als je dan deze dampdichte isolatie gebruikt, met temperaturen boven 60 graden Celsius in verband met legionella, dan wordt de isolerende werking minimaal. Er gaat onnodig veel warmte verloren.’ Ook het beleid van de zorginstelling is van invloed op het waterverbruik. Meijer: ‘Sommige zorginstellingen doen aan ‘therapeutisch douchen’. Patiënten vinden dat vaak prettig.’ Uiteraard heeft deze manier van zorgverlenen
53%
5%
Verwarming Koeling, ventilatie, luchtbehandeling Verlichting Warm water (elektrisch)* Overig
wel invloed op het warmwaterverbruik in de instelling. Meijer signaleert dat de meeste zorg instellingen nog niet gebruikmaken van warmteterugwinning (wtw). Volgens hem zou het installeren van douche-wtw’s een uitkomst zijn. Door warmte terug te winnen uit douchewater kunnen zorginstellingen veel energie besparen.
Bouwkundige schil Willemse stelt vervolgens de vraag welke invloed de bouwkundige schil van gebouwen heeft op het energieverbruik. Is dit misschien een verklaring voor de uiteenlopende cijfers? Volgens Hendriksen maakt dat niet zo veel uit. ‘Het dak, de vloer en het glasoppervlak zijn cruciaal. Maar de meeste zorginstellingen zien er qua vorm ongeveer hetzelfde uit. Heeft een gebouw een groot glasoppervlak, dan kan dat wel verschil maken. Glas is namelijk een heel slechte isolator.’ Meijer stelt dat niet de vorm, maar vooral de kwaliteit van de gebouwschil van belang is. ‘Alleen bij nieuwbouw of een grondige renovatie wordt hiernaar gekeken. Het verbeteren van gevels, daken en vloeren vergt namelijk een flinke investering met een lange terugverdientijd.’
Installaties vaak slecht ingeregeld Een punt dat zeker meer aandacht verdient, is het functioneren van klimaatinstallaties in zorginstellingen. TNO heeft eind 2009 en begin 2010 quickscans uitgevoerd bij een aantal verpleeg- en verzorgingshuizen. Daaruit bleek dat veel installaties slecht ingeregeld zijn. Hierdoor is het energieverbruik onnodig hoog.
Facility Management Magazine | november 2011 | 31
rondetafelgesprek energiebesparing Daarnaast heeft het beter inregelen van installaties een positief effect op het binnenklimaat van de instelling. Hendriksen: ‘Medewerkers weten vaak niet hoe de installaties werken en maken weinig of helemaal geen gebruik van het gebouwbeheersysteem (GBS).’ Meijer merkt hierbij op dat de beheersystemen vaak te ingewikkeld zijn, zelfs voor professionals. Niet heel verwonderlijk dus dat de energie-efficiënte instelmogelijkheden die in vrijwel elk GBS zitten vaak niet op de juiste manier worden gebruikt. ‘De meeste instellingen besteden het onderhoud van installaties uit aan een installatiebedrijf’, zegt Hendriksen. ‘Intern ligt de verantwoordelijkheid bij de facility manager, want er is vaak geen ‘echte’ installatieman aanwezig. De facility manager gaat ervan uit dat de externe partij het installatiebeheer op zich neemt, maar dat is vaak een misvatting. Het installatiebedrijf richt zich meestal alleen op het oplossen van storingen en het uitvoeren van preventief periodiek onderhoud.’ Van Engelen vult aan: ‘Zolang de facility manager geen klachten krijgt, gaat hij ervan uit dat het goed zit. Als er geen klachten zijn, is er kennelijk ook geen probleem. Alleen als er storingen zijn, belt hij het installatiebedrijf.’
Gedragscampagne effectief Tot slot speelt het menselijk handelen een belangrijke rol. Deze factor kwam al naar voren bij de energie die naar verlichting gaat en het functioneren van installaties. Het zorgpersoneel stelt de patiëntenzorg voorop. Onnodig energieverbruik heeft weinig of geen prioriteit. Hendriksen: ‘Een mogelijke oplossing voor het onnodig branden van verlichting is de installatie van verlichting met aanwezigheidsdetectie in de gangen. Dat zorgt ervoor dat het licht niet onnodig brandt.’ Willemse merkt op dat veel zorginstellingen geïnteresseerd zijn in gedragsmaatregelen. Die kosten immers niks. Van Engelen: ‘Gedrag is moeilijk te controleren en te sturen. Maar organiseer je een
goede gedragscampagne, dan kan het effect wel 10 procent zijn.’
Tips om aan de slag te gaan Ter afsluiting van de expertsessie vraagt Willemse de deelnemers wat volgens hen dé tip is voor zorginstellingen om energie te besparen. Van Engelen antwoordt: ‘Maak gebruik van de Milieuthermometer Zorg, ontwikkeld vóór en dóór de zorg. Door aan de criteria van de Milieuthermometer te voldoen, kunnen zorginstellingen effectief inhoud geven aan milieubeleid.’
Gebouwbeheersystemen zijn vaak te ingewikkeld, zelfs voor professionals Meijer zoekt de besparingsmogelijkheden vooral in het installatiebeheer: ‘Zorg dat de instellingen van de regelapparatuur van de installaties energie-efficiënt zijn afgesteld. Controleer de instellingen minimaal jaarlijks met een losse meetunit of laat een externe kwaliteitscontrole uitvoeren en voorkom zo dat installaties tegen elkaar in werken. Zo voorkom je tegelijk onnodig energieverbruik en zeer oncomfortabele situaties voor het personeel en bewoners.’ Ook Hendriksen ziet veel voordelen in beter ingeregelde installaties: ‘Zorginstellingen kunnen overwegen om zelf een technische man in huis te halen. Hij heeft kennis van zaken en is een goede gesprekspartner voor de installateur. Voor grotere zorginstellingen is dit absoluut rendabel. Een technisch beheerder kan namelijk een groot aantal panden onder zijn hoede nemen en de facility manager van de betreffende zorginstelling aansturen. Op die manier verdient een technisch beheerder zichzelf heel snel terug.’
in het kort Tijdens een rondetafelgesprek namen deskundigen het energieverbruik en het binnenklimaat van de zorgsector onder de loep. Opvallend is dat er veel energie naar verlichting gaat. De bouwkundige schil van gebouwen blijkt echter niet veel invloed te hebben op het energieverbruik. Daarnaast blijkt het waterverbruik, en daarmee het energieverbruik voor warm water, sterk te verschillen per zorginstelling. Een punt dat zeker aandacht verdient, is het functioneren van klimaatinstallaties. Een gedragscampagne kan effectief zijn om zowel energie te besparen als het functioneren van klimaatinstallaties te verbeteren.
32 | Facility Management Magazine | november 2011
Meer op fmm.nl
Online is een uitgebreide versie van dit artikel te vinden met onder meer een toelichting op de Milieuthermo meter Zorg en een stappenplan en checklist om energie te besparen. > www.fmm.nl/magazine11-2011