Duurzaam Vastgoed Nieuwskrant Najaarseditie november 2010
FOTO JO DAEMEN
Naar een duurzame vastgoedsector
Duurzaamheid in de vastgoedsector blijkt geen hype maar een trend. Bevestiging hiervan kreeg ik onder meer tijdens de laatste PROVADA waar duurzaamheid hét thema was. De uitdaging is dat duurzaamheid vanzelfsprekend wordt. De aanpak van Agentschap NL is gericht op het versterken van trends en marktmechanismen die duur zaamheid versterken. Wij onder steunen verduurzaming financieel vanuit de EIA, MIA en de Groen regeling. We laten onderzoek doen om de meerwaarde van duurzaam vastgoed te onderbouwen. Want wil verduurzaming echt vaste voet krijgen bij ontwikkeling, bouw, renovatie en beheer, dan moet het financiële plaatje kloppen. Ook volgen we de koplopers, zoals de 15 NESK-projecten. Zo verkrijgen wij een schat aan kennis en informatie en die stellen we breed beschikbaar aan de markt.
Duurzaam Inkopen KANTOREN werkt! Sinds 1 januari 2010 huurt de Rijksoverheid alleen kantoren met minimaal energielabel C. Onderzoeker Nils Kok van de Universiteit van Maastricht voorspelde op de PROVADA 2009 dat dit Duurzaam Inkoop-beleid van de grootste individuele eindgebruiker van kantoren in Nederland – de Rijksgebouwendienst heeft 11% van alle kantoren in gebruik – effect zou sorteren.
Energielabel C wordt de norm Duurzaam Inkopen is nu ruim 10 maanden een feit en uit de markt blijkt dat de label C eis van de Rijksoverheid de kantorenmarkt daadwerkelijk in beweging brengt. Energielabel C is geleidelijk aan de norm aan het worden voor kantoren op de zogenoemde A-locaties. DTZ Zadelhoff, Jones Lang LaSalle en meerdere IVBN-leden bevestigen dit beeld.
Alex Vermeulen, Rijksgebouwendienst: ‘Enorme piek in de C-klasse’ Ook de Rijksgebouwendienst zelf onderschrijft deze positieve marktbeweging. De Rijksgebouwendienst gebruikt circa 4 miljoen m2 kantoorgebouwen. En is al jaren bezig met duurzaamheid, bij nieuwbouw, renovatie en beheer van alle rijksgebouwen. Alex Vermeulen, directeur Advies en Architecten: “Duurzaam Inkopen werkt! Met Duurzaam Inkopen kunnen we in een periode van tien jaar een majeure stap maken in CO2-uitstoot en verduurzaming. We nemen afscheid van de F en G labels en zien een enorme piek in de C-klasse.” Verhuurders grijpen deze kans aan om gebouwen te verduurzamen. Bij een meerderheid van de contractverlengingen waar de Duurzaam Inkoop-criteria van kracht zijn, zijn gebouweigenaren bereid zelfs ver boven de eis van energielabel C te gaan. En ook bij aanhuren van een gedeelte van een gebouw, waar de Duurzaam Inkoop-criteria niet verplicht zijn, wordt een C-label aangehuurd. Bekijk het interview met Alex Vermeulen op de PROVADA in juni 2010 op www.duurzaamvastgoedportal.nl en zie ook het Jaarverslag 2009 van de Rijksgebouwendienst op www.rgd.nl/actueel/publicaties.
Het komend jaar gaan we door met onze missie om duurzaamheid te helpen verankeren in de primaire bedrijfsprocessen van vastgoed partijen. We stimuleren gebouw gebruikers om de Duurzaam Inkoop criteria te hanteren, werken aan nieuwe input voor de afweging renoveren versus sloop en nieuw bouw, we stimuleren de markt voor energiediensten en we ondersteunen het nieuwe Platform Duurzame Huisvesting. Wij rekenen op u om daadwerkelijk duurzame gebouwen te realiseren.
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
Energielabels 2010 Rgd (huur)
A++ A+ A B C D E F G
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
Energielabels 2020 Rgd (huur)
A++ A+ A B C D E F G
Impact van de Duurzaam Inkoop-criteria op de verdeling van energielabels van gehuurde kantoorpanden van de Rijksgebouwendienst.
DHV-onderzoek: 16% energie- en CO₂-reductie haalbaar Het Duurzaam Inkoopbeleid voor kantoorgebouwen kan leiden tot een aanzienlijke energiebesparing en CO2-reductie. In 2010 hebben Agentschap NL en Rijksgebouwen dienst samen opdracht gegeven aan DHV om het energie- en CO2-reductiepotentieel van Duurzaam Inkopen te berekenen voor de gebouwenvoorraad van de Rijks gebouwendienst, op basis van de criteria voor huur en aankoop en renovatie. Hieruit blijkt dat het reductiepotentieel zo’n 16% bedraagt, oftewel 31.000 ton CO2 ten opzichte van 2010. Het aantal gebouwen met label C neemt toe, en de labels F en G verdwijnen. De Duurzaam Inkoop criteria staan op www.agentschapnl.nl/duurzaaminkopen. Het DHV-rapport is beschikbaar op www.duurzaamvastgoedportal.nl.
Checklist Duurzaam Inkopen Kantoren Agentschap NL heeft een checklist opgesteld voor de aankoop of aanhuur van kantoren door overheden. Deze bundelt de criteria voor de EPBD en Duurzaam Inkopen. Zie www.duurzaamvastgoedportal.nl. Meer informatie over Duurzaam Inkopen bij Irma Thijssen, irma.thijssen@agentschapnl.nl.
Energiezuinig kantoor voor UPC Kabel- en mediabedrijf UPC laat een nieuw kantoor bouwen in Leeuwarden. Het wordt een energiezuinig gebouw met ‘groene longen’ om het personeel een aangename werkomgeving te bezorgen. Architectenbureau Paul de Ruiter heeft het 7.800 m2 omvattend pand ontworpen. In het gebouw zal veel daglicht zijn. Op het dak komen groen, zonnepanelen en regenwateropvang. Het gebouw scoort BREEAM Excellent. De bouw is gestart in juni 2010, de oplevering is gepland eind 2011.
Alex Vermeulen, directeur Advies en Architecten bij de Rijksgebouwendienst
Jo Daemen, Manager Energiebesparing Utiliteitsbouw Agentschap NL
Wie volgt? Nu is de vraag of andere (grote) kantoorgebruikers het goede voorbeeld van de Rijksoverheid volgen. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan banken en verzekeraars, samen de grootste gebruikers van kantooroppervlakte in Nederland en al langere tijd trendsetters op het gebied van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Een dergelijke breed gedragen markteis helpt vastgoedeigenaren het ingezette verduurzamingsbeleid van hun vastgoedportefeuilles te versnellen.
www.duurzaamvastgoedportal.nl ondersteunt u met informatie over rendement, techniek en wetgeving
Agentschap NL Duurzaam Vastgoedkrant 1
De noodzaak van duurzaam vastgoed Vastgoedbeheerder Hans Copier (ING REIM) stelt dat het vastgoedestablishment duurzaamheid heeft omarmd. Uit maatschappelijke verantwoordelijkheid, maar ook omdat het niet anders kan. Copier: “Als ik het niet doe, diskwalificeer ik mezelf bij mijn beleggers en huurders.” Copier, sinds kort voorzitter van de Vereniging van Institutionele Beleggers in Vastgoed (IVBN) maakt duidelijk dat de werelden van de grote beleggers en duurzaamheid al lang niet meer op gespannen voet met elkaar staan. Zelf formuleert Copier het kraakhelder: “Zou ik niet in duurzaamheid zitten dan zou ik mij zowel ten opzichte van mijn aandeelhouders als ten opzichte van mijn huurders diskwalificeren. Het is bedrijfseconomisch heel verantwoord om vooruit te lopen op de dingen die toch gaan komen.”
Drie budgetten Verduurzamen van de bestaande bouw geniet dus de voorkeur boven nieuwbouw. Copier liet al eerder zien dat bij upgraden van G naar C label, zowel de huurder als de eigenaar financieel quitte kunnen spelen. Voor de huurder blijft de total housing cost gelijk. Uiteraard moeten eigenaar en huurder het wel eens worden over de verschuivingen van de aandelen huur en energie in de totale huurlasten. Copier: “Aan het eind van het huur contract kunnen er twee dingen gebeuren: de huurder vertrekt of de huurder blijft. Rekening houdend met vertrek moet je als eigenaar een reservering maken voor de kosten die dat met zich meebrengt.” Copier somt op: “Leegstand, makelaarskosten van zestien à twintig procent van de huurwaarde, herinvestering kosten omdat de huurder opnieuw moet inhuizen. Je hebt dan een aardig budget, dat beschikbaar komt bij daadwerkelijke huurcontractverlenging. Op het moment dat een huurcontract met meer dan vijf jaar wordt verlengd, geeft dat een lift aan de
waarde van het pand. Dan heb je al twee budgetten. Voeg daar nog het geld bij dat vrijkomt door energiebesparing; dat is je derde budget. Ik durf te beweren dat als je die drie delen samen neemt, je een redelijk budget hebt om echt te verduurzamen: bij verlenging van het huurcontract met vijf à tien jaar, zijn ten minste twee labelsprongen realiseerbaar.” ING REIM benadert zijn huurders daarom actief om uit te leggen hoe ze zich duurzamer kunnen huisvesten terwijl hun totale lasten gelijk blijven. Fijn voor de huurder die in zijn jaarrapportage kan laten zien maatschappelijk verantwoord te ondernemen, maar ook fijn voor ING REIM. Copier tenslotte: “Toen ik aan duurzaamheid begon, dacht ik aanvankelijk ‘dat is alleen maar goed geld naar kwaad geld brengen’. En wat blijkt: dat is helemaal niet aan de orde. Er is financiële ruimte, je verbetert je gebouw, je verbetert je concurrentiepositie, je houdt je huurders tevreden. En je investeerders zijn blij omdat ze zien dat je verstandige dingen doet.” Jan Sijbrandij heeft dit interview gehouden in opdracht van Agentschap NL, in het kader van de Circle of Blame. Het artikel heeft gestaan in Property Day van 10 juni 2010 en is te lezen op www.circle-of-blame.nl.
Bouwfonds ware koploper verduurzaming bestaande kantoren
Er zit schot in de ontwikkeling van energiediensten of Energy Service Companies (ESCo’s) in Nederland. Energiediensten bieden organisaties de mogelijkheid om, met gesloten beurs, een gegarandeerde energiebesparing te realiseren. De basis voor deze samenwerking vormt het energieprestatiecontract. De ESCo is verantwoordelijk voor de investeringen en voor het realiseren van een gegarandeerde besparing. Recente ontwikkelingen in Nederland laten het succes zien van deze manier van samenwerken aan energiebesparing. Zo laat de gemeente Rotterdam al haar publieke gebouwen verduurzamen door de inzet van ESCo’s, te beginnen met de zwembaden waar veel energiebesparing valt te behalen. Bouwfonds REIM tekende in mei van dit jaar een intentieverklaring met de ESCo Honeywell Building Solutions voor de verduurzaming van een Haags kantoorpand met de Rijksgebouwendienst als huurder. En in Zeist garandeert de installateur bij het nieuwe kantoor van CBW-Mitex dat dit energieneutraal wordt op basis van een energieprestatie- en onderhoudscontract. Agentschap NL initieert en onder steunt bovengenoemde initiatieven.
TriOdos Vastgoedfonds hanteert Green Lease contract Triodos Vastgoedfonds heeft een nieuwe service- en huurcontractvorm ontwikkeld die het energieverbruik van gebouwen zal beperken: het Green Lease contract. Normaal betaalt een huurder het energiebedrijf voor zijn energieverbruik. In de nieuwe contractvorm wordt de energierekening aan Triodos Vastgoedfonds betaald. Dat heeft daardoor als verhuurder belang bij investeringen in energie besparing. De huurprijs per m2 is hoger. Omdat de waarde van een pand sterk samenhangt met de huurprijs, gaat de taxatiewaarde van het pand omhoog. Het Green Lease contract is voor het eerst in Nederland toegepast bij een kantoorpand van het Triodos Vastgoedfonds in Amersfoort. Ronald Bausch van vastgoedexpert Jones Lang LaSalle taxeerde het pand. Bausch: “Dit unieke huurcontract is een nieuwe dimensie op het gebied van waarderingen. Het verhoogt de waarde van het pand.” Bron: Triodos
Watertoren Bussum geopend
Jean Klijnen: “Beleggers zouden moeten kiezen voor duurzame panden” Alleen duurzame panden zullen in de toekomst nog voor een goed rendement zorgen. “Beleggers die nu in niet-duurzame panden zitten of stappen, stellen zich bloot aan een behoorlijk groter “risico op waardedaling”. Dat stelt Jean Klijnen, directievoorzitter van Bouwfonds REIM. Vooral oudere kantoren voldoen niet meer aan de wensen van huurders op het gebied van energiezuinigheid en bereikbaarheid. “Huurders kunnen verduurzaming afdwingen, we hebben immers een huurdersmarkt”, stelt Klijnen. Panden die niet voldoen, worden lege panden. De niet-duurzame kantorenvoorraad zal op die manier volgens Klijnen een enorme klap aan beleggers uitdelen. Beleggers zullen snel moeten investeren in het duurzaam maken van hun portefeuilles. Maar een groot deel van de panden zal niet opgeknapt kunnen worden, vreest Klijnen.
Bij veel opdrachtgevers en financiers in Nederland is de werking van ESCo’s en energieprestatiecontracten nog onbekend. Ter ondersteuning van deze marktpartijen heeft Agentschap NL een Leidraad Prestatiecontract Beheer en Onderhoud Gebouwen laten opstellen. Hierin vindt u onder meer tools voor monitoring, het definiëren van Key Performance Indicatoren (KPI’s) en het gebruikersgedrag in relatie tot gebouwprestaties. U kunt de leidraad gratis downloaden via www.duurzaamvastgoedportal.nl.
Nieuwe ontwikkelingen: ESCo’s en energieprestatiecontracten
Duurzaam taxeren Duurzaamheid mag dan zijn plek in het vastgoed hebben verworven, in taxaties is dat nauwelijks zichtbaar. “Maar dat zal in de toekomst veranderen”, verwacht Copier, “niet duurzame gebouwen zullen afgestraft worden in taxatie, omdat de huurders ze niet meer zullen accepteren”. Copier praktiseert daarbij wat hij preekt: “Voor de kantorenmarkt werken wij nu al met taxateurs aan een duurzaamheidparagraaf.” Copier voelt hierbij ongetwijfeld de zachte dwang van zijn aandeelhouders. Het afgelopen jaar hebben de Nederlandse pensioenfondsen onder aanvoering van PGGM en APG een duidelijk signaal richting verduurzaming van de portefeuille afgegeven. Invulling geven aan de wensen van zijn investeerders doet Copier het liefst door verduurzaming van zijn bestaande portefeuille: “Ik kan ook cynisch verduurzamen, namelijk door mijn portefeuille van 2,3 miljard te verkopen en om te wisselen voor nieuwe panden. Ik vind dat dat niet mag gebeuren; het enige dat je daarmee creëert is meer leegstand op voorraad niveau en schijnduurzaamheid. De opgave is juist om dat wat we al in gebruik hebben maximaal te laten renderen. Dat is echt duurzaam!”
Leidraad Prestatiecontract
“Als je panden eerst tot het skelet moet strippen, is de investering de opbrengst waarschijnlijk niet waard. Dan moet je je afvragen of sloop niet beter is.” (Bron: Property NL, Telegraaf en www.duurzaamgebouwd.nl).
September 2010 is de Watertoren in Bussum geopend, het duurzaamste kantoor van Nederland op basis van GreenCalc. Het pand is CO2-neutraal en heeft geen gasaansluiting, geen rioolaansluiting, en wekt zelf energie op via een windmolen, zonnepanelen en bio-WKK. Warmte wordt ook gewonnen door het stoken van plantaardige afvalolie zoals frituurvet van horecabedrijven in de omgeving. De huidige eigenaar, accountants kantoor Meeuwsen Ten Hoopen, huurt een deel van de nieuwbouw; NIBE houdt kantoor bovenin de toren. NB: Kees van Kooten en Wim de Bie noemden de Bussumse Watertoren ooit het middelpunt van de wereld, en de top van de toren een horlogeknopje. Zie www.watertorenbussum.nl.
De Watertoren heeft een GreenCalc-score van 1026.
Agentschap NL Duurzaam Vastgoedkrant 2
Koplopers doorbreken de Circle of Blame Bestaande bouw
Guus Berkhout Triodos Vastgoedfonds
Robert Kuppens Cisco Systems
Bram Adema Corporate Facility Partners
Huib Boissevain Annexum
Gerard Jacobs AT Osborne
Peter Jägers Rijksgebouwendienst
Het gelijk van de pionier
Get Connected
Concreet en klantgericht
Groene deals met huurders
Niet duurder wel beter
Triodos Bank levert maat werk met duurzaam vastgoedportefeuille
ICT-leverancier Cisco Systems maakt vastgoed slim en duurzaam
Benchmark en scan CO2-uitstoot helpen bij verduurzamen van vastgoed
Gezonde commercie combineert fraai met maatschappelijke verantwoordelijkheid
Waarom huurder AT Osborne kiest voor duurzame huisvesting
De overheid neemt het initiatief Rijksgebouwendienst koopt duurzaam in voor een verbeterslag van de gebouwenvoorraad
? Eugene Grüter DHV
Van G naar A zonder meerkosten DHV verdient de investering in een integraal ontwerpproces terug: zowel financieel als in een betere werkomgeving
Norbert van Gisbergen Wereldhave
Hans Copier ING REIM en IVBN
Luc Smits LSI project investment
Uw naam Uw bedrijf
Een duurzaam gebouw moet waarde toevoegen
Investeren in duurzaamheid is bedrijfseconomisch verantwoord
Renovatie Central Post tot duurzaam kantoor
Komt hier uw quote?
Wie wil er straks nog langs de snelweg zitten? Wij bouwen alleen nog binnenstedelijk
Onze huurders vragen het; onze aandeelhouders willen het
Economische aanjager voor Rotterdam Central District
Onder de titel ‘Duurzaam vastgoed; hype of blijvertje?’ heeft AgentschapNL vanaf januari 2008 een serie interviews met koplopers in duurzaam vastgoed gemaakt. Het uitgangspunt voor deze interviews was dat de zogenaamde Circle of Blame in de vastgoedsector een grootschalige duurzame (her)ontwikkeling in de weg zou staan. De interviewserie is nu afgerond. Zie voor alle interviews: www.Circle-of-Blame.nl.
Agentschap NL Duurzaam Vastgoedkrant 3
voorbeeldprojecten UKP NESK Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren Het ministerie van VROM-WWI heeft via het Unieke Kansen Programma UKP NESK in totaal 6,5 miljoen euro subsidie beschikbaar gesteld voor zeer energiezuinige praktijkprojecten. Met deze tender wil het ministerie van VROM de sector stimuleren in de omslag naar energieneutraal bouwen. Een belangrijk doel van de NESK is om te leren van ervaringen – technisch, procesmatig en financieel – met verdergaand energiezuinig bouwen. Agentschap NL zorgt voor begeleiding, monitoring, communicatie en publiciteit. Meer informatie over de projecten vindt u op www.agentschapnl.nl/ukp_nesk en op www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.
Optimalisatie zoninval PV panelen
Optimalisatie glaspercentage
PV panelen
Centrale data server met warmtepompboiler
PV panelen op gevel Gebalanceerde ventilatie met WTW Driedubbel glas
Thin client Betonkernactivering
HF verlichting
Hoge luchtdichtheid Zware bouw
Waterpomp
Aanwezigheidsdetectie en daglichtafhankelijke regeling
Zeer goede isolatie
Geen koudebruggen
Compacte bouw
Nieuwbouw Baken poort Almere Amarantis
Nieuwbouw SO/VSO school OdyZee Goes Stichting Emergis
De Amarantis Onderwijsgroep wil een energieneutraal college neerzetten met een gezonde leer- en werkomgeving. Dit wordt gerealiseerd door goede afstemming van technieken. Een dubo-auditor zal de integrale duurzaamheid en prestaties waarborgen.
Odyzee is een orthopedische en orthodidactische onderwijsinstelling voor leerlingen met gedrags- of psychiatrische problemen. Nieuw schoolgebouw wordt gebouwd volgens het Passief Bouwen concept en zal voldoen aan de vijf eisen van Frisse Scholen.
Onderwijsgroep
Nieuwbouw VMBO Huygens College en De Polsstok Heerhugowaard Gemeente Heerhugowaard
Energieneutrale school in stations gebied zal huisvesting bieden aan twee scholen. Dankzij PPS construc tie is expertise en inventiviteit van marktpartijen optimaal benut. Ook lokaal energiebedrijf is betrokken. Veel aandacht voor kwaliteitscon trole en inregeling installaties.
Nieuwbouw basisschool in Hart van Oijen Oijen Eco-Maat Project Energieneutrale school in het Hart van Oijen in de gemeente Lith. Samenwerking van zes partijen met veel expertise. De kracht zit in de koppeling van technieken, zoals biogas-WKK, zonnepanelen, drie collectieve warmtepompen, LTV. Het biogas komt van een nabij gelegen mestvergister.
Agentschap NL Duurzaam Vastgoedkrant 4
Nieuwbouw hoofdkantoor CBW-Mitex Zeist Kropman CBW-Mitex ontwikkelt een nieuw hoofdkantoor. Via een energiepres tatie- en onderhouds-contract met bonus-malusregeling voor 15 jaar beoogt Kropman Installaties te garanderen dat dit energieneutraal wordt. Octalix levert een innovatief energiemanagementsysteem met Energiezuil met MyWorkplace. Architect Rau past C2C-materialen toe.
Nieuwbouw TNT Green Office Hoofddorp Triodos / OVG
Nieuwbouw Tweede Huis Gorinchem
Triodos en OVG bouwen een nieuw hoofdkantoor voor TNT, met ambitie GreenCalc 1017 en LEED Platinum. Architect Paul de Ruijter ontwierp een compact gebouw met veel daglicht en atrium. Energie concept via WKO en bio-WKK. Realisatie en beheer in innovatieve contractvorm.
Ballast Nedam wil een eigen energieneutraal en futuristisch kantoor bouwen, een boegbeeld van duurzaamheid, met ambitie Breeam Excellent. Innovatieve combinatie van duurzame energie technieken: koude opslag, warmtepomp, energiedak, PV, zonnecollector en windmolens.
Renovatie Provinciekantoor Noord-holland haarlem Provincie Noord-Holland Noord-Holland wil met forse renovatie EPC van Provinciekantoor Houtplein in Haarlem verlagen van 1,7 naar 0,5. Dit kan door integrale benadering architect Kraaijvanger• Urbis, adviseur Cauberg-Huygen en ontwerpteam. Het project heeft o.a. veel daglicht, driedubbelglas, WKO, LTV/HTK, groen dak en wanden, gebruik regenwater. GPR-score: 9.
Ballast Nedam IPM
Nieuwbouw Villa Flora Venlo Gemeente Venlo Villa Flora wordt eerst hoofd gebouw voor de binnenexpo van Floriade 2012, later kantoor. Architect Kristinsson en adviseur Volantis hebben in opdracht van Regio Venlo technieken van de energieleverende kas en C2C-principes toegepast.
Renovatie de tempel den haag Aurelius Monumenten BV
Nieuwbouw kantoor zeswegen heerlen IPMMC
Aurelius Monumenten, dochter van Motonic, heeft rijksmonument De Tempel in Den Haag gerenoveerd van label G naar A. WarmBouwen zorgt ervoor dat beperkte bijver warming en -koeling nodig is, reguleert vocht en maakt natuurlijke ventilatie mogelijk. De afdeling Archeologie van de Gemeente Den Haag gaat De Tempel 10 jaar huren.
IPMMC ontwikkelt een tweede kantoor binnen duurzame gebieds ontwikkeling Zeswegen Heerlen. Gevels zijn optimaal op de zon gericht. Het gebouw wordt gekoeld en verwarmd met mijnwater en krijgt PV-cellen en betonkern activering. Met aandacht voor het energiegebruik van huurders. EPC is 0,56, ruim 60% CO₂-vermindering.
Nieuwbouw MFC Brede School Westergeest Triemen Gemeente Kollumerland
Renovatie OBS Wilgenstam Rotterdam Schiebroek Stichting Boor
Nieuwbouw Klimaatneutraal DSK-II Haarlem Stichting Spaarnesant
Nieuwbouw Het Klaverblad Amsterdam Janssen de Jong
De gemeente wil een energie neutraal MultiFunctioneel Centrum bouwen, ingepast in het Friese landschap. Corporatie Woon Friesland treedt op als ontwikkelaar en gaat het MFC exploiteren en beheren. De duurzaamheid is uitgewerkt volgens de Breeam methodiek.
Stichting BOOR verduurzaamt OBS De Wilgenstam (PO). De school krijgt een isolerende schil, een klasse A binnenklimaat en koeling via vloersysteem, een gesloten WKO-installatie met een warmte pomp en lokale energieopwekking met 300 m2 PV-panelen en windenergie. Opschalingspotentieel in Rotterdam is groot.
Gemeente Haarlem heeft Stichting Spaarnesant gevraagd om twee klimaatneutrale basisscholen DSK II te bouwen. Adviseur Merosch heeft een maatregelpakket ontwikkeld met WKO, 1000 m2 PV en veel aandacht voor daglicht en ventila tie. Via uitgestelde oplevering zal een dubo-auditor de aannemer en installateur afrekenen op energie prestaties.
Stichting Bijzonderwijs en Stadsdeel Zuidoost hebben via een tender Janssen de Jong geselecteerd voor turn key ontwikkeling van energie zuinige en frisse school Het Klaverblad (combi met apparte menten). Integraal ontwerp van binnenklimaat, ventilatie, gebouw schil en licht. Exploitatie van PV door ontwikkelaar, zonder budget verhoging voor opdrachtgever.
Projectontwikkeling BV
Agentschap NL Duurzaam Vastgoedkrant 5
Koplopers doorbreken de Circle of Blame nieuwbouw
Flip Verwaaijen TNT Real Estate
Annemarie van Doorn ABN-AMRO
Jack de Leeuw SBR
Jaap Gillis Redevco Europe
Kees Norman Delta Development Group
Bas Niese Facilicom
De klant is koning
Meer dan alleen duurzame stenen
Van push naar pull
Wat is duurzaam vastgoed?
Cradle to Cradle landt in Nederland
Eerherstel voor de facility manager
Belegger en ontwikkelaar Redevco op zoek naar de pan-Europese norm
Delta ontwikkelt eerste Cradle to Cradle-kantoren park in Hoofddorp
Facilicom over de rol van facilitair beheerder in duurzaam vastgoed
Huurder TNT stelt duurzaamheideisen aan de markt
DGBC neemt initiatief tot duurzaam vastgoed
Gezondheid, groen, goede voorzieningen, kunst en inspiratie horen erbij
Marlon Huysmans OVG Projectontwikkeling
Leon Thier Studio Leon Thier
Anne-Marie Rakhorst Search
Adri Duivesteijn Gemeente Almere
René Buck BCI
Syb van Breda Architect, Haagse Hogeschool Delft
Winnen zonder strijd
De innerlijke kracht van de bouwmeester
Search and create
Van eend tot zwaan
Anne-Marie Rakhorst van Search bv over duurzaam vastgoed
Almere kiest duurzame route naar 2030
Duurzaam vastgoed: hype en/of blijvertje?
Duurzaamste school van Nederland
OVG mikt op kwaliteitsbewuste klant
Hoe ver reikt de invloed van de architect op het duur zaam bouwproces
Dankzij compacte bouw en vraaggestuurd gebouwbeheer
René Buck over de duur zaamheid van duurzaam vastgoed
Agentschap NL Duurzaam Vastgoedkrant 6
Nieuws! Symposium over duurzame huisvesting op 10 februari 2011 Op 10 februari 2011 organiseert het Platform Duurzame Huisvesting in ’t Spant in Bussum een symposium over het verduurzamen van vastgoed door samenwerking van partijen in de vastgoedketen. Het platform bestaat uit partijen zoals IVBN, Vastgoedmanagement Nederland, NeVaP, Facility Management Nederland, CoreNet, TVVL en ISSO. Ook de Rijksgebouwendienst en Agentschap NL zijn lid van het platform.
Studie CO₂-neutraal, energie neutraal of klimaatneutraal? De termen CO₂-neutraal, energie-nul en klimaatneutraal zijn in korte tijd populair geworden. Lang niet altijd is duidelijk wat er precies mee wordt bedoeld en op welke wijze deze doelen worden bereikt. Dit leidt tot misverstanden en inflatie van het begrip ‘energieneutraal bouwen’ dat ondermeer in het Lente-Akkoord een prominente rol speelt. De studie ‘Uitgerekend Nul’ biedt klare taal: energieneutraal is bruikbaar voor gebouwen; CO₂‑neutraal voor organisaties. Daarentegen is klimaatneutraal te weinig eenduidig. De studie is uitgevoerd door DHV in opdracht van Agentschap NL in samenspraak met relevante marktpartijen en is te vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.
Duurzame retail
Platform Duurzame Huisvesting
Recast EPBD De Europese richtlijn EPBD is herzien. Vanaf eind 2012 worden belangrijke wijzigingen doorgevoerd die gevolgen hebben voor energiebesparing in de gebouwde omgeving. De belangrijkste wijzigingen van deze ‘recast EPBD’ zijn: • Nieuwe gebouwen mogen na 2020 ‘nearly zero’ energie verbruiken. De energie die nog nodig is, moet afkomstig zijn uit duurzame bronnen. • Wijzigingen t.a.v. het energielabel. • Er komen energieprestatie-eisen voor nieuwe gebouwen en voor ingrijpende renovatie, eisen voor technische gebouwsystemen en een periodieke keuring van verwarming- en airconditioningsystemen wordt vereist. Zie www.agentschapnl.nl/energielabel gebouwen.
De Nederlandse winkelvastgoedmarkt is verantwoordelijk voor 18% van het energiegebruik in de totale utiliteitsbouw. Hier zijn grote besparingen mogelijk. Een complicerende factor is het grote aantal betrokken partijen met wisselende belangen. De retail- en vastgoedsector hebben hun krachten gebundeld. In maart 2010 is het Platform ‘Koplopers Duurzaamheid in Retail’ van start gegaan. De initiatiefnemers zijn: Agentschap NL, Dutch Green Building Council, IVBN, NEPROM, NeVaP en NRW.
Interactieve website geeft energiecijfers op maat De interactieve website Energiecijfers.nl levert een schat aan informatie over energieprijzen, energielabels en alle andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde omgeving. Energiecijfers.nl biedt de mogelijkheid om zelf een grafiek of tabel samen te stellen waardoor het gegevensaanbod altijd aansluit bij uw specifieke wensen. Zie www.energiecijfers.nl.
Energiebesparingsverkenner Utiliteitsbouw
Eerste duurzaamheidskeurmerk voor nieuwbouwwoningen
Speciaal voor gebouwbeheerders en facilitair managers heeft Agentschap NL de Energiebesparingsverkenner Utiliteits bouw (EBVU) laten ontwikkelen. De EBVU geeft snel inzicht in het energieverbruik van een gebouw, energiebesparingsopties en kosten- en milieubesparingen. Daarnaast geeft de EBVU een indicatie van het huidige energielabel en het mogelijke label na het nemen van de voorgestelde maatregelen. Zie www.slimme-energie.nl.
De Dutch Green Building Council (DGBC) presenteerde op 30 september een nieuwe versie van BREEAM-NL Nieuwbouw, een keurmerk dat de duurzaamheidprestatie van nieuwe gebouwen bepaalt. Deze Versie 2.0 beschikt over een volledig geïntegreerd systeem voor de beoordeling van woningen (zowel grondgebonden woningen als appartementen). BREEAM-NL Nieuwbouw 2.0 maakt het mogelijk woningen voortaan volledig op eigen niveau te beoordelen, in plaats van hun duurzaamheidsprestatie af te leiden van een keurmerk dat gebaseerd is op de beoordeling van utiliteitsbouw. De DGBC verwacht tijdens het Nationaal Sustainability Congres op 24 november het allereerste BREEAM-NL Nieuwbouw ontwerpcertificaat voor een woningbouwproject te kunnen uitreiken. Meer informatie: www.dgbc.nl
Schoon Licht Scan In utiliteitsgebouwen gaat ongeveer 22% van de energie op aan verlichting. Hierop kan op eenvoudige wijze 30 tot 60% worden bespaard. Of dat ook in uw kantoor, school of bedrijfshal het geval is kunt u eenvoudig verkennen met de Schoon Licht Scan. Deze berekent voor u de mogelijke energiebesparing, uw investering en de terugverdientijd. Zie www.slimme-energie.nl.
Toolkit Duurzaam Winkelvastgoed Corio, SCM Europe, Grontmij Vastgoed management, CBW-MITEX en BAM Advies & Engineering, hebben zich aangesloten bij het initiatief van gebieds- en vastgoedontwikkelaar AM om de Toolkit Duurzaam Winkelvastgoed te ontwikkelen. De Toolkit heeft als doel de duurzaamheid van winkelcentra structureel te verbeteren.
Voorbeeldprojecten Energieneutrale en zeer energiezuinige projecten utiliteitsbouw, woningbouw en gebiedsontwikkeling zijn te vinden in de projectendatabase van Agentschap NL. U vindt deze via www.duurzaamvastgoedportal.nl.
Financiële regelingen voor duurzame utiliteitsbouw
Energielabelposter Agentschap NL heeft een energielabel poster ontwikkeld die in één oogopslag een (voorgenomen) energieprestatie verbetering van uw gebouw inzichtelijk maakt voor uw medewerkers en klanten. Op de poster staan ondermeer de labelklasse voor en na de renovatie en de vijf belangrijkste energiemaatregelen. Meer informatie bij Albert Hulshoff, albert.hulshoff@agentschapnl.nl.
Eerste zwembad met A++ label Half september 2010 is zwembad Neptunus in Klazienaveen heropend door de wethouder van de gemeen te Emmen. Dankzij een grondige renovatie wordt een besparing van ruim 75% gerealiseerd. Dit is het eerste zwembad in Nederland met energielabel A++.
Tools voor asset managers Handige tools voor gebouw eigenaren en asset managers om de energie-efficiency en binnen milieukwaliteit van gebouwen te verbeteren en duurzaamheid te stimuleren kunt u snel vinden op onze websites www.duurzaam vastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl. Een selectie: • Stappenplan verduurzaming kantoren • Energiebesparingsverkenner Utiliteitsbouw • EPA-U Maatwerkadvies • EPCheck • Installatie Performance Scan • Schoon Licht Scan • Leidraad Prestatiecontract beheer en onderhoud gebouwen • Maatregelendatabase voor kantoren, zorg- en onderwijs gebouwen
aanmerking. Bedrijven die in 2010 investeren in energiebesparing kunnen via de Energie-investeringsaftrek (EIA) in totaal 150 miljoen euro fiscaal terug krijgen. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/eia. De fiscale regelingen EIA, MIA en Vamil zijn aantrekkelijk voor organisaties die inkomsten- of vennootschapsbelasting betalen en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij hebben geïnvesteerd. Groenfinanciering en EIA of MIA zijn te combineren. Dit geldt niet voor MIA en EIA.
Groenregeling Op 30 maart is de nieuwe Groenregeling van het ministerie VROM in werking getreden. Voor zeer ambitieuze nieuwe gebouwen is het voordeel van de nieuwe regeling tot drie keer zo groot geworden. Het bedrag dat groen gefinancierd kan worden is opgetrokken van € 400, - naar € 600, - per m2 bvo. Daarnaast is de beperking tot 5.000 m2 per project geheel komen te vervallen. Nieuw in de regeling zijn de mogelijkheden voor duurzaam renoveren. Het voordeel neemt hierbij toe naarmate er meer energie wordt bespaard. Projecten met een Groenverklaring komen bovendien ook in aanmerking voor de Milieu Investeringsaftrek (MIA). De eisen voor nieuwbouw en renovatieprojecten zijn te vinden op www.agentschapnl.nl/groenbeleggen, of neem contact op met het Secretariaat Groen Beleggen, 088 - 602 24 16 of groenbeleggen@agentschapnl.nl.
MIA – Milieu-investeringsaftrek De MIA en Vamil (Milieu-investeringsaftrek en Willekeurige afschrijving Milieu-investeringen) zijn fiscale regelingen van de ministeries VROM en Financiën voor ondernemers die investeren in milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen. Een zeer duurzaam utiliteitsgebouw, renovatie van een bestaand utiliteitsgebouw, maar ook milieu-investeringen zoals een vegetatiedak of gevelbegroeiingssysteem, een installatie voor het gebruik van regenwater, milieuvriendelijke verlichting, low NOx-branders, waterbesparende toiletten en infiltratie systemen komen voor de regeling in aanmerking. Met ingang van januari 2010 komen ook utiliteitsgebouwen met een BREEAM-NL certificaat in aanmerking voor de MIA. Bij een certificaat 'good' of beter komt 15% van de investering in aanmerking voor fiscale aftrek.
Tijdelijk extra budget voor MIA In verband met de extra maatregelen van het kabinet voor de bestrijding van de kredietcrisis, is extra budget voor de MIA en Vamil beschikbaar gesteld. Ondernemers kunnen in 2010 gebruik maken van 20 procent extra MIA (tot een maximum van 500.000 euro extra steun per onderneming), mits zij vóór de economische crisis financieel gezond waren. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/miavamil.
EOS - Energie Onderzoek Subsidie EOS is een programma van het ministerie van Economische Zaken voor innovatie en onderzoek naar energie-efficiency en duurzame energie. Afhankelijk van het type project kan bij verschillende EOS-regelingen een beroep worden gedaan op subsidie. Zie www.agentschapnl.nl/eos.
SDE - Stimulering Duurzame Energieproductie De SDE is een subsidieregeling van het ministerie van Economische Zaken. Zie www.agentschapnl.nl/sde. NB: Dinsdag 21 september is de Miljoenennota 2011 aangeboden aan de Tweede Kamer. Hierin is aangegeven dat de Subsidieregeling Maatwerkadvies, de Isolatieglasregeling en de EIA voor huurwoningen eindigen op 31 december 2010.
agentschap NL stimuleert duurzaam vastgoed Agentschap NL voert het energiebesparing programma van het ministerie van VROMWWI voor de gebouwde omgeving uit. Wij ondersteunen koplopers die de Circle of Blame doorbreken en energieneutraal vastgoed bouwen en bestaande kantoor gebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het stimuleren en opschalen van nieuwe duurzame technieken en samenwerkingsvormen.
Agentschap NL biedt: • kennis en instrumenten die hun effectiviteit in de praktijk bewezen hebben • overzicht van fiscale regelingen en subsidies • ondersteuning op maat, inzet van ons netwerk • publiciteit via publicaties, artikelen, beurzen en congressen Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn:
EIA – Energie-investeringsaftrek De EIA is een fiscale regeling van de ministeries van Financiën en Economische Zaken, vergelijkbaar met de MIA-regeling. De regeling is bedoeld voor ondernemers die investeren in energiebesparende maatregelen en duurzame energie. De aftrek van de fiscale winst bedraagt maximaal 44% van de investeringskosten. Gemiddeld levert dit een voordeel op van 11% op de investering. Op de EIA-lijst staan ondermeer warmte pompen, WKO in de bodem, grondwarmtewisselaars, HR-pompen, PV-systemen, zonnecollectorsystemen, diverse installaties voor verlichting, klimaatbesparingssystemen en WTW-installaties. Sinds 2009 komen ook investeringen voor het v erbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw voor EIA in
Hans Korbee
Selina Roskam
Albert Hulshoff
Irma Thijssen
Agentschap NL Duurzaam Vastgoedkrant 7
SPF verduurzaamt gebouw frieslandcampina tot label A+ SPF Beheer bv heeft voor haar klant het Spoorwegpensioenfonds een leegstaand kantoorgebouw uit 1973 nabij het Centraal Station in Amersfoort duurzaam gerenoveerd. Het gebouw heeft nu een energielabel A+ en is verhuurd aan FrieslandCampina. Door nauwe samenwerking kon er rendabel in duurzame voorzieningen worden geïnvesteerd. “Investeren in duurzaamheid verhoogt de huurwaarde en vermindert het risico op leegstand” stelt Jeroen Knoester, manager bij SPF Beheer. Vaak komen dit soort initiatieven moeizaam van de grond omdat huurder en eigenaar het niet eens kunnen worden over de verdeling van de kosten en opbrengsten. SPF Beheer heeft een model ontwikkeld om duurzaamheid te laten renderen.
Nieuwe groenregeling succes voor utiliteitsbouw Kantoren Eneco, UPC en Bosch Siemens ontvangen Groenverklaring 50 50 45 45 40 40 35 35 30 30 25 25 20 20 15 15 10 10 5 05 0
nieuwbouw nieuwbouw
overige overige
15 kantoren en scholen nu al energieneutraal
De bijeenkomst werd afgesloten met een rondleiding door het TNT Green Office, een van de 15 NESK-projecten. Van alle 15 NESK-projecten zijn korte informatieve films gemaakt. U kunt ze bekijken via www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.
Initiatiefnemers van zeven kantoren en acht scholen, die ervaring opdoen met energieneutrale utiliteitsbouw, kregen op 23 september een NESK-certificaat uitgereikt door Frans van Ekerschot namens het ministerie van VROM-WWI: “Dit zijn 15 zeer innovatieve projecten die nu al voldoen aan de energie-eisen van 2020. Deze projecten en organisaties zullen een belangrijke rol spelen in het stimuleren van andere koplopers en de mainstream utiliteitsbouw in Nederland.” Doel van de NESK-regeling is te leren van ervaringen met verdergaand energiezuinig bouwen om uiteindelijk in 2020 energieneutraal te bouwen, conform de Innovatieagenda Energie en de afspraken uit het LenteAkkoord. Op 23 september waren voor het eerst zo’n 60 vertegenwoordigers van de 15 NESK-projecten bijeen. Tijdens een themadiscussie over de initiatieffase, kwam naar voren dat enthousiasme en doorzettingsvermogen essentieel zijn om dergelijke a mbitieuze projecten ook werkelijk te realiseren. Om verdergaand energiezuinig te bouwen of renoveren, zijn niet zozeer nieuwe technieken nodig, maar juist ook nieuwe samenwerkingsvormen en financieringsconstructies. Na afloop kregen de projectvertegenwoordigers een hazelnootboom uitgereikt door Rob Boerée, directeur van NL Energie en Klimaat. Boerée: “De boom staat voor het opslaan en doorgeven van kennis. Daar willen wij de NESK-projecten en deze groep koplopers dan ook graag voor inzetten!”
renovatie renovatie
Rob Boerée, directeur van NL Energie en Klimaat, reikt een hazelaar, symbool voor het doorgeven van kennis, uit aan Cees van der Spek van OVG, de projectontwikkelaar van het TNT Green Office.
Frans van Ekerschot reikt namens het ministerie van VROM-WWI certificaten uit aan de 15 vertegenwoordigers van de NESK-projecten.
Vervolgstudies ‘Renoveren of nieuw bouwen?’
2005 2005
2006 2006
2007 2007
2008 2008
2009 2009
8 mnd 2010 8 mnd 2010
Groenvermogen beoordeelde aanvragen in m€ Groenvermogen beoordeelde aanvragen in m€
Per 29 maart 2010 is de Groenregeling voor gebouwen gewijzigd. De limitering tot 5.000 m2 vloeroppervlak is vervallen. Nieuw in de regeling is een categorie voor duurzame renovatieprojecten. Voor deze projecten neemt het voordeel toe naarmate er meer energie wordt bespaard. Eind augustus, 5 maanden na inwerkingtreding van de nieuwe regeling, is de eerste tussenbalans opgemaakt. In 2009 is het aantal ingediende projecten teruggelopen door de aanscherping van de energieprestatie-eisen in het Bouwbesluit en daarmee in de Groenregeling. In 2010 ligt het aantal beoordeelde utiliteitsprojecten nu al 50% hoger dan in heel 2009, terwijl de energie-eis in de Groenregeling vrijwel overeenkomt met het niveau dat in het Lente-Akkoord voor 2015 is afgesproken.
Renovatie in opkomst In 2009 was er nog geen categorie ‘Renovatie’. Drie bijzondere projecten met een sterke verduurzaming van bestaande gebouwen; de huisvesting van de Archeologische dienst van de gemeente Den Haag (De Tempel) en de hoofdkantoren van DHV en AT Osborne zijn daarom in 2009 beoordeeld in de categorie ‘overige projecten’. In 2010 betreft al eenderde van de beoordeelde projecten renovatie.
Opmars duurzaam bouwen en renoveren Het schrappen van de limitering tot 5.000 m2 BVO per project betekent dat ook grotere projecten volop gebruik kunnen maken van de groenfinanciering. De tabel toont de eerste resultaten. Nu al is het projectvermogen dat ‘groen’ kan worden geleend hoger dan in het topjaar 2008, terwijl de energie-eisen bijna 25% hoger liggen. Opmerkelijk, omdat het totale nieuwbouwvolume als gevolg van de recessie sterk terug is gelopen. Duurzaam bouwen en renoveren zit duidelijk in de lift. Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Croeselaan 15 Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht www.agentschapnl.nl © Agentschap NL |November 2010 Publicatie-nr. 2EGOU1015 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.
W/E adviseurs verrichtte voorjaar 2010 Integrale milieubelasting bij de vijf scenario’s 1. een pand in ongewijzigde vorm huren; in opdracht van Agentschap NL 2. een pand na lichte renovatie huren onderzoek naar de vraag: wat is beter 3. een pand na ingrijpende renovatie huren vanuit ‘Planet’ bezien: verduurzamen 4. een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand van een bestaand kantoor of nieuw 5. een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand na leegstand. bouw al dan niet in combinatie met sloop? Het onderzoek is begeleid door een klankbordgroep met vertegen Schaduwprijs in € per m2 BVO per jaar woordigers van IVBN, NEPROM, Rgd, Energie Materialen ING REIM, TNT Real Estate en DTZ 8,0 Zadelhoff. Het rapport vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nl. 6,0 De studie krijgt nu drie vervolgen, waaronder een aanvullende studie 4,0 naar de ‘Profit’ en ‘People’ kant als 2,0 mede de gevolgen van deze afweging op voorraadniveau. De resultaten 0 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 komen voorjaar 2011 beschikbaar. Bouwjaar 1980 Bouwjaar 1990 Bouwjaar 2000
PROVADA 2010: wie durft te waarderen? Duurzaamheid, de PROVADA 2010 leek ermee doordrenkt. Vooraf in vaktijdschriften, op de beursvloer, tijdens de druk bezochte debatten van het Green Forum, en achteraf in de landelijke media. Duurzaamheid is duidelijk 'hot' in de vastgoedmarkt. Toch werd ook uit de PROVADA Green Forum debatten duidelijk dat belangrijke vastgoedpartijen nog niet zover zijn om waarde toe te kennen aan duurzaamheid. Robert van Deelen (ABN Amro) waarschuwt dat de sector geen te hooggespannen verwachtingen moet hebben van duurzaamheid. Volgens Peter Göbel (ING Real Estate Finance) zien financiers wel kansen voor duurzaam vastgoed, maar zijn ze daarin niet beslissend. Volgens hem staan de financiers achteraan de waardeketen. 'De markt bepaalt uiteindelijk de waarde'. Dat mag dan zo zijn, maar in een markt van vraag en aanbod spelen banken, taxateurs en beleggers een belangrijke rol als het gaat om waardebepaling van vastgoed. Er lijkt sprake te zijn van een zekere passiviteit. Terwijl de nieuwste gegevens van onderzoeker Nils Kok, die de Amerikaanse kantorenmarkt onderzoekt, bevestigen dat duurzaamheid leidt tot hogere huurinkomsten, hogere verkoopprijzen en bijdraagt aan een
stabielere bezettingsgraad. Onmiskenbaar aspecten die het financieringsrisico verkleinen en die waardering verdienen.
Objectieve gegevens Natuurlijk is de Amerikaanse markt anders dan de Nederlandse. Agentschap NL laat soortgelijk onderzoek daarom nu uitvoeren naar de Nederlandse kantorenmarkt. Deze objectieve informatie is nodig om taxateurs op afzienbare termijn in staat te stellen duurzaamheid op waarde te schatten, financiers te overtuigen van de risico's van niet-duurzaam vastgoed, en beleggers de kansen te laten herkennen waarde te creëren door het verduurzamen van hun vastgoedportefeuille. Zo kunnen alle partijen de Circle of Blame definitief doorbreken. Dan beseft iedereen: niets doen is geen optie meer.
Inspirerende films Voor en tijdens de PROVADA heeft Agentschap NL inspirerende filmpjes laten maken over verduurzaming van vastgoed. U kunt deze vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.
Agentschap NL Duurzaam Vastgoedkrantkrant 8