Duurzame Gebouwen Nieuwskrant Editie februari 2012
Leidraad Green Lease vertaalt groene ambities naar huurcontract Energiezuinige gebouwen moeten ook duurzaam beheerd en geëxploiteerd worden. Wanneer een verhuurder bijvoor beeld energiezuinige verlichting aanbrengt, maar de gebruiker energieslurpende kopieerapparaten gebruikt, dan zie je de investering niet terug op de energiereke ning. Verduurzaming is een kwestie van gezamenlijke verantwoordelijkheid. “Want een prachtig groen gebouw is een lege huls als het niet zuinig gebruikt wordt”, zegt Elsbeth Quispel, hoofd duur zaamheid bij JLL. “En de verhuurder heeft op zijn beurt de plicht technische instal laties optimaal in te regelen”.
“CO2-reductie, meer grip op de huisvestingslasten en het stimu leren van de bouwsector. Dat zijn de speerpunten van minister Spies van BZK voor de gebouwde omgeving in Nederland. Het Rijk zal zijn steentje bijdragen, maar verwacht nog meer van de markt. Zo ook in de utiliteitsbouw als het om duurzame huisvesting gaat. Daar is voor de marktpartijen nog een wereld te winnen. Zeker, de groep koplopers groeit. Zeker, we zien steeds meer succesvolle voorbeelden van energieneutrale nieuwbouw en gebouwen die van G- naar A-label gaan. Prachtige initiatieven van overheden en marktpartijen, waar zij met recht trots op kunnen zijn. Maar er kan en moet meer gebeuren. En dat kan. Facilitair managers kunnen nu al beginnen met het uitvoeren van rendabele maat regelen. De eerste winst is daar mee binnen. Het Rijk zal dit soort maatregelen stimuleren door toepassing van de Wet milieu beheer en het energielabel. Agentschap NL wil ook graag successen en leerervaringen van gerealiseerde projecten met u delen. We gaan in 2012 meer initiatieven van duurzame huis vestingsprojecten mobiliseren. Samen met het Platform Duurzame Huisvesting. We zien dat de markt daar zijn verantwoordelijkheid begint te nemen. Dit hele spectrum van mogelijkheden voor verduurzaming van de utiliteitsbouw vindt u in deze Nieuwskrant: actuele informatie over beleid, onderbouwde argumenten voor verduurzaming, handige overzichten van instrumenten, en succesvolle voor beelden uit de praktijk. Duurzame huisvesting is van grote econo mische betekenis, nu en op de langere termijn.” Drs. Rob Boerée, Directeur van NL Energie en Klimaat
Het TransPort-gebouw op Schiphol, met huurders Martinair en Transavia en verhuurder Schiphol Real Estate, is via een Green Lease verhuurd.
Om verduurzaming in beheer en exploitatie te stimuleren heeft Jones Lang Lasalle (JLL) in opdracht van Agentschap NL en het Platform Duurzame Huisvesting de Leidraad Green Lease ontwikkeld. Het aantal vergroende huur contracten is nu nog op twee handen te tellen. Verduurzaming van bestaande bouw komt langzaam aan op gang, maar de prestaties van huurder en verhuur der worden nog nauwelijks vastgelegd.
Kees Rezelman: ‘Hou het simpel en geef gas’ “De top van de eindgebruikers is inmiddels wel doordrongen van het belang van duurzaamheid. Althans op papier. In de organisatielagen daaronder komt het bij veel organisaties nog niet in de top 5 van beslissingen voor”, aldus Kees Rezelman, Managing Consultant Huisvesting en Vastgoed bij AT Osborne, vice-voorzitter van CoreNet Global Benelux en als docent verbonden aan de Amsterdam School of Real Estate. Op 16 februari is Rezelman dagvoorzitter van het symposium Kees Rezelman ‘Groen vastgoed, goed verhuurd?’. Dit symposium draait om de vraag hoe de eindgebruiker is te betrekken bij de verduurzaming van utiliteitsgebouwen. Rezelman pleit ervoor om met simpele voorbeelden vanuit de ene sector de andere sector te verleiden tot het nemen van acties. Zijn boodschap: “Hou het simpel en geef gas”. En dat kan. Met eenvoudige maatregelen zijn snel grote besparingen te realiseren. En er zijn inmiddels ook legio voorbeelden waar verhuurder en huurder samen afspraken hebben gemaakt over ingrijpende verduurzaming van hun gebouw en over een verdeling van de investeringen en energiekosten. De verhuurder krijgt zo een beter verhuurbaar pand en de huurder profiteert van een hoger comfort. Een video-interview met Kees Rezelman kunt u bekijken op www.platformduurzamehuisvesting.nl en op www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed.
Verduurzaming is een kwestie van gezamenlijke verantwoordelijkheid De Leidraad geeft tips hoe de gezamen lijke verantwoordelijkheid vastgelegd kan worden. De verdeling van de kosten, de baten en de risico’s moeten terugkomen in het huurcontract. Zowel de huurder als de verhuurder moeten worden geprikkeld om zich tot het uiterste in te zetten voor een duurzaam gebruik van het gebouw.
Cees Jonker, participant namens Vastgoed Belang in het Platform Duurzame Huis vesting: “We juichen dit toe. In 2020 willen we dat 80 procent van het bezit van onze leden is verduurzaamd tot energie label C”. Daarmee heeft Vastgoed Belang, dat 56 procent van het totale kantoren bestand in Nederland vertegenwoordigt, hetzelfde ambitieniveau als de Rijks gebouwendienst. Op dit moment heeft een derde van het kantorenbestand nog een G-label. Jonker voorziet dat een deel hiervan gesloopt zal moeten worden. De Leidraad Green Lease vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nl en op www.platformduurzamehuisvesting.nl.
Symposium: Groen vastgoed, goed verhuurd? Bij de verduurzaming van gebouwen draait het om de wensen van de gebruiker. Dit is het leidende thema op het symposium van Platform Duurzame Huisvesting op 16 februari 2012 in Den Bosch. • Draagt het vergroenen van vastgoed bij aan de verhuurbaarheid? • Waarom zou een eindgebruiker een duurzaam gebouw willen? • Hoe kan de huisvestingsketen de gebruiker verleiden tot duurzame huisvesting? • Hoe worden kosten en opbrengsten verdeeld? Op de website van het Platform vindt u ook het hele programma van het s ymposium, en na 16 februari de presentaties en verslagen van de deelsessies. Verder vindt u hier actuele informatie, interviews en films. www.platformduurzamehuisvesting.nl.
www.duurzaamvastgoedportal.nl ondersteunt u met informatie over rendement, techniek en wetgeving
Agentschap NL DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT 1
Agentschap NL biedt ondersteuning Tools voor asset managers Agentschap NL heeft voor gebouweige naren en asset managers handige tools ontwikkeld om de energie-efficiency en binnenmilieukwaliteit van gebouwen te verbeteren en duurzaamheid te stimuleren. U vindt ze op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl. Een selectie: • Leidraad Prestatiecontract beheer en onderhoud gebouwen • Leidraad Green Lease • Stappenplan verduurzaming kantoren • Installatie Performance Scan • Schoon Licht Scan • Maatregelendatabase voor kantoren, zorg- en onderwijsgebouwen • Energiebesparingsverkenner U-bouw • Energiescore: top 10 maatregelenlijst • EPA-U Maatwerkadvies • EPCheck.
DMOP Integreren van duurzaamheid in het meerjaren onderhoudsplan (DMOP) leidt tot duurzamere keuzes en besparing op onderhoudskosten. Agentschap NL heeft een brochure en een film beschikbaar voor gebouweigenaren en beheerders. www.slim-onderhoud.nl
RgdBOEI RgdBOEI® is een integrale inspectie- en adviesmethode voor gebouwen, ontwik keld door de Rijksgebouwendienst (Rgd). Dat scheelt in tijd, overlast en in de afstemming van verschillende plannen. Plus het levert een fikse energie- en kostenbesparing op. www.rgdboei.nl
Duurzaamheidswijzer De Rgd moet jaarlijks gemiddeld 2% energie besparen bij alle bestaande rijks gebouwen; in totaal 25% voor de totale portefeuille in 2020. En vanaf 1 januari 2019 moeten alle nieuwe overheids gebouwen bijna-energieneutraal zijn. In de Duurzaamheidswijzer geeft de Rgd een overzicht van de maatregelen en projecten die zij hiervoor inzet. www.rgd.nl
Energiecijfers De interactieve website www.energie cijfers.nl geeft u informatie over energie prijzen, energielabels en andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde omgeving. Ook kunt u zelf een grafiek of tabel samenstellen.
Energielabels Tot 1 januari 2012 zijn er 10.500 utiliteits gebouwen gelabeld, waarvan bijna de helft kantoorgebouwen. Op www.energiecijfers.nl vindt u een overzicht van het aantal afgemelde energie labels en de verdeling per gebouwfunctie. Met de Energielabel Google Map kunt u de gelabelde utiliteitsgebouwen opzoeken. www.energy-labels.nl U kunt het energielabel van een gebouw opvragen via www.ep-online.nl, aan de hand van een adres of het afmeldnummer. Agentschap NL beheert de Energielabeldatabase. Zie www.agentschapnl.nl/energielabel.
FCIB De Rgd loopt systematisch alle rijks gebouwen langs om de klimaatinstallaties Functioneel te Controleren, Inregelen en Beproeven (FCIB). Dit levert aanzienlijke besparingen op. Meer informatie: www.slimme-energie.nl en www.rgd.nl.
Expertteam Kantoortransformatie
1200
1000
800
600
400
200
0
A++ A+
A
B
C
D
E
F
G
Kantoren Winkels Aantal energielabels van kantoren en winkels. Totaal 4900 kantoren en 1900 winkels. Bron: www.energiecijfers.nl.
ESCo’s Energy Service Companies (ESCo’s) zijn bedrijven die de aanleg en het onderhoud en beheer van de (klimaat-)installaties van gebouwen overnemen. Zij leveren een gegarandeerde energiebesparing, inclu sief de financiering ervan. Met een ESCo kunt u een overeenkomst sluiten waarin prestatieafspraken over energiebesparing zijn vastgelegd. Op www.agentschapnl.nl/ esco vindt u achtergrondinformatie, een marktstudie, video’s, een leidraad en modelovereenkomsten.
Meer dan 7 miljoen m2 kantoren staat momenteel leeg, en naar verwachting zal dit nog toenemen. Hergebruik en her ontwikkeling van leegstaande kantoren vraagt om een creatieve inbreng van zowel overheden, marktpartijen als potentiële gebruikers. Een tiental transformatie projecten is samengebracht in het rapport ‘Transformatie kantoren gaat niet vanzelf’ (te vinden op www.rijksoverheid.nl). Agentschap NL start in opdracht van het ministerie van BZK samen met de VNG een Expertteam Kantoortransformatie om gemeenten ‘hands-on’ te ondersteunen bij transformatie van kantoren naar woonruimte. Meer informatie: www.agentschapnl.nl/ kantoortransformatie.
Voorbeeldprojecten Voorbeeldprojectendatabase Uitgebreide beschrijvingen van voorbeeld projecten in de Woningbouw, Utiliteits bouw en Gebiedsontwikkeling vindt u op www.kennishuisgo.nl. U kunt ook snel selecteren op bijvoorbeeld NESK, Excel lente Gebieden, Scholen, Sociale Woning bouw of Zorg.
NESK Vijftien energieneutrale scholen en kantoren, nieuwbouw en renovatie, zijn geselecteerd voor de NESK regeling. Op www.agentschapnl.nl/energieneutraal bouwen vindt u informatie, video’s en de eerste monitorrapportages. Ook staan hier de eerste twee eindrapportages, over TNT Green Office en rijksmonument De Tempel.
Nieuwe energietechnieken In 2011 zijn vanuit het Energie Onderzoek Subsidie programma (EOS) een groot aantal projecten afgerond. Het betreft ont wikkeling van nieuwe energietechnieken, maar ook demonstratieprojecten. Bijvoor beeld koeling uit warmte via een thermo chemische warmtepomp, koudewinning uit diepe meren, reactortechnologie voor de kleinschalige productie van waterstof of hoge temperatuur opslag op 300 meter diepte. Van alle projecten en technieken is een beschrijving gemaakt. www.agentschapnl.nl/eos
Films op YouTube Inspirerende korte films over verduur zamen van vastgoed, energieneutraal bouwen, NESK, duurzaam inkopen, ESCo’s, en interviews met koplopers vindt u op ons filmkanaal www.youtube.com/ nlduurzaamvastgoed.
Interviews ‘Circle of Fame’ Interviews met koplopers bij gebieds ontwikkeling en in woning- en utiliteits bouw kunt u lezen op www.duurzaamgebouwd.nl en op www.circleoffame.nl.
Publicaties Eindrapport Taskforce Verlichting Het eindrapport presenteert resultaten, activiteiten, ‘tien lichtende voorbeelden’ en aanbevelingen. www.taskforceverlichting.nl
Lente-akkoord Publicaties van tien voorbeelden van energiezuinige utiliteitsbouw zijn te vinden via www.agentschapnl.nl/ energieneutraalbouwen en www.duurzaamvastgoedportal.nl. Dit is een publicatie
van:
| november 2011 © Agentschap NL Publicatie-nr. 2TFVL1104
Zuinig licht; Heldere keuze Verlichting Eindrapport Taskforce
Verlichting
Verlichting Over de Taskforce van het ministerie voert – in opdracht De Taskforce Verlichting uit om energiezuien Milieu – activiteiten van Infrastructuur Nederland tot de nige verlichting in en lichthinder te standaard te maken Verlichting beperken. In de Taskforce op persoonlijke zitten deskundigen (markt)partijen op titel, afkomstig uit Agentschap NL gebied van verlichting. Verlichting. faciliteert de Taskforce rlichting.nl. Zie: www.taskforceve
Taskforce keuze | Eindrapport
- NL Energie en Klimaat p.a. Agentschap NL Croeselaan 15 RE Utrecht Postbus 8242 | 3505 T +31 (0)88 602 2770
Zuinig licht, heldere
Taskforce Verlichting
November 2011
zorg is samengesteld met de grootst mogelijke Hoewel deze publicatie d aanvaarden voor enkele aansprakelijkhei kan Agentschap NL geen eventuele fouten.
Energielabel Google Map
Financiële regelingen voor duurzame gebouwen EIA De EIA (Energie-investeringsaftrek) is een fiscale regeling van de ministeries van EL&I en Financiën. De winstaftrek bedraagt maximaal 41,5% van de investeringskosten. Op de EIA-lijst 2012 staan 160 investeringen, waaronder warmtepompen, WKO in de bodem, grondwarmtewisselaars, HR-pompen, PV-systemen, zonnecollectorsystemen, diverse installaties voor verlichting, klimaatsystemen en WTW-installaties. Ook het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw komt voor EIA in aanmerking. En kosten voor een energieonderzoek, energieadvies of maatwerkadvies. Voor meer informatie: www.agentschapnl.nl/eia, 088-6023430, of eia@agentschapnl.nl. MIA en Vamil De MIA (Milieu-investeringsaftrek) en Vamil zijn fiscale regelingen van de ministeries I&M en Financiën. In 2012 komen nieuwe en gerenoveerde gebouwen in aanmerking met een BREEAM-keurmerk (niveau excellent of very good), met een bepaalde GPR Gebouw 4 score of een Groenverklaring. Op de Milieulijst staan verder zo’n 360 voorzieningen met een maximale winstaftrek van 36%. Bijvoorbeeld een vegetatiedak, een regenwaterinstallatie, milieuvriendelijke verlichting, emissiearme verwarmingsketels, waterbesparende toiletten en infiltratiesystemen. Het aantal keurmerken is uitgebreid met onder andere MVO- en CO2-prestatieladder en de SMK-Barometers. Bij een aantal keurmerken, zoals FSC-keur, Milieukeur, Dubokeur en Ecolabel, kunnen zowel de producenten als afnemers gebruik maken van MIA/Vamil. Voor meer informatie: www.agentschapnl.nl/miavamil, 088-6023480, of miavamil@agentschapnl.nl. De EIA, MIA en Vamil zijn bedoeld voor ondernemers: organisaties die inkomsten- of vennootschapsbelasting betalen en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij hebben geïnvesteerd. EIA en MIA zijn niet te combineren. NB: aanvragen kan nu ook digitaal via het e-Loket! www.agentschapnl.nl/eloket
SDE+ In 2011 is de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE) omgevormd naar de SDE+. De SDE+ gaat half maart open en gaat vanaf 2012 ook duurzame warmteprojecten ondersteunen. Kijk voor actuele informatie op www.agentschapnl.nl/sde, 088-6023450 of sde@agentschapnl.nl. Ondersteuning MKB bij technische innovaties Ondernemers die technische innovaties ontwikkelen, kunnen ondersteuning aanvragen via de WBSO en per 2012 ook bij de RDA (Research en Development Aftrek, vanaf mei). Per 1 januari 2012 heeft het ministerie van EL&I het Innovatiefonds MKB+ gelanceerd, een revolverend fonds. Tot en met 2015 is 500 miljoen euro beschikbaar. Kijk op www.agentschapnl.nl of neem contact op met 088-6029000. IEE-II In januari is het Europese programma IEE-II geopend, met een budget van 67 miljoen euro. Voor de gebouwde omgeving zijn relevant: SAVE (verbeteren van energie-efficiëntie) en ALTENER (stimuleren van duurzame energiebronnen). Overheden kunnen bovendien een grant aanvragen voor Project Development Assistance. Hieronder vallen ondermeer: renovatie van gebouwen, duurzame energie in gebouwen, en stadsverwarming. Hiervoor zijn geen Europese partners nodig. Voor meer informatie kunt u kijken op www.agentschapnl.nl of op de website van de Europese Commissie.
Uit het eindrapport van de Taskforce Verlichting blijkt dat sinds 2008 de toepassing van aanwezig heidsdetectie in kantoren is gestegen van 13% naar 28%; het aandeel energiezuinige verlichting is gestegen van 23% naar 35%.
Quick wins met Slim Licht Verlichting kost in utiliteitsgebouwen maar liefst 20 tot 25% van de totale energierekening. Moderne, energie zuinige verlichting en goede regelingen halveren dit. De brochurereeks Slim Licht geeft alle quick wins voor kantoren, scholen, winkels, zorggebouwen en bedrijfshallen. www.slimme-energie.nl
Gebouwmonitoring met energieprofielen In meer dan zeventig procent van de utiliteitsgebouwen kan energie worden bespaard door een betere werking van de installaties. De energieprofielaanpak geeft inzicht in de kwalitatieve werking van installaties, energieverspilling, de assetkwaliteit van het gebouw en verbeter mogelijkheden. Download het rapport ‘Energieprofielen voor utiliteitsgebouwen’ via www.agentschapnl.nl/mja.
De knop om Nieuwe tender voor kantoorrenovatie Energiesprong start een nieuwe tender “Kantoren vernieuwen naar energie neutraal”. Er is anderhalf miljoen euro beschikbaar voor haalbaarheidsstudies en uitvoeringsprojecten. Alleen consortia kunnen inschrijven, in februari (haalbaarheidsstudies) en in mei en juni (uitvoeringsprojecten). Energiesprong wordt uitgevoerd door SEV in opdracht van het ministerie van BZK. www.energiesprong.nl
Het werkboek ‘De knop om!’ vergroot het energiebewustzijn in uw organisatie en helpt bij het opzetten van campagnes voor gedragsverandering. U kunt het werkboek downloaden via www.agentschapnl.nl/mja of gratis opvragen via 088-6029200 of via info.mja@agentschapnl.nl.
Agentschap NL DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT 2
De Wet milieubeheer en het Activiteitenbesluit
Kansen voor ESCo’s
Groot energiebesparingspotentieel ligt voor het oprapen In de utiliteitsbouw ligt een energiebesparingpotentieel met een terugverdientijd van maximaal 5 jaar van 70 PJ. Hiervan is 47 PJ te realiseren door naleving van de huidige Wet milieu beheer. Volgens de Wet milieubeheer en het Activiteitenbesluit zijn bedrijven/instellingen verplicht om energiebesparende maatregelen te nemen met een terugverdientijd van 5 jaar of minder. Dit geldt voor alle bedrijven en organisaties met een jaarlijks energieverbruik van meer dan 50.000 kWh elektriciteit en/of 25.000 m3 aeq. Dit komt grofweg overeen met gebouwen vanaf 700 m2. Het is de verantwoordelijkheid van de onder nemer om energiebesparende maatregelen in de bedrijfsvoering door te voeren. De gemeente bepaalt of de ondernemer aan de verplichting voldoet. Voor meer informatie: www.infomil.nl/energie. Hier vindt u ook een lijst met de 30 meest rendabele energiebesparende maatregelen die samen tachtig procent van de mogelijke besparingen dekken.
Amsterdam en Rotterdam als voorbeeld De gemeenten Amsterdam en Rotterdam laten zien dat de bovengenoemde aanpak werkt. Zo zoekt de Dienst Milieu en Bouwtoezicht (DMB) van de gemeente Amsterdam nadrukkelijk samenwerking met organisaties en bedrijven op. De dienst zet in op het bieden van ondersteuning, het creëren van draagvlak en het geven van voorlichting. De DCMR Milieudienst Rijnmond handhaaft de Wet milieubeheer namens vijftien gemeenten in de regio Rijnmond. Dit doen zij via een proactieve en structurele aanpak, in samenwerking met de gebouwbeheerders. Daarbij wijzen zij op de voordelen, in plaats van te dreigen met boetes. Artikelen over de Wet milieubeheer en interviews met Patrick Teunissen, adviseur duurzaamheid bij DMB, en Willem de Neve, beleidsmedewerker bij DCMR, vindt u in FMI nr. 11, 2011, Bouwregels in de praktijk okt. 2011, Weekblad Facilitair nr. 288, 2011. Zie ook op http://issuu.com/nlduurzaamvastgoed.
Energielabel: zichtbaar ophangen Steeds meer gebouwen moeten aan verplichting gaan voldoen Vanaf 1 januari 2013, of eerder in geval van eerdere inwerking treding, moet het energielabel zichtbaar zijn opgehangen in gebouwen in de Europese Unie met een gebruiksoppervlakte van 500 m2 of meer, die door publiek worden bezocht. Dit geldt voor gebouwen die in gebruik zijn door een overheidsinstelling en voor publieke gebouwen die een energielabel hebben als gevolg van een mutatie (huur, verkoop, nieuwbouw). Voorbeelden van deze tweede groep zijn ziekenhuizen, winkels, supermarkten, restaurants, schouwburgen, banken en hotels. Daarnaast moet vanaf 1 januari 2013 alle nieuwbouw bij oplevering voorzien zijn van een energielabel. Ook nieuw is de verplichting om de energielabelklasse te vermelden in advertenties in commerciële media bij verkoop en verhuur van gelabelde gebouwen. De verplichting dat er een energielabel aanwezig is op een transactiemoment (verkoop, verhuur) blijft ongewijzigd. Met het energielabel voor gebouwen krijgt een gebouweigenaar meer inzicht in de energieprestatie van zijn gebouw of woning. Sinds 1 januari 2008 is een energielabel verplicht bij bouw, verkoop of verhuur in woningbouw en utiliteitsbouw. Het energielabel komt voor uit de Europese richtlijn voor energieprestatie van gebouwen, de EPBD. Meer informatie over de EPBD en het energielabel vindt u op www.energielabelgebouw.nl. U kunt zich ook abonneren op de Nieuwsbrief van het ministerie van BZK via https://abonneren.rijksoverheid.nl/subscriptions.
(winkelcentrum, winkel unit) inbrengen om tot een optimaal energielabel te komen, dat voldoet aan de wettelijke eisen. De systematiek geeft de bijdrage van beide partijen aan en is daarmee een basis voor onderling overleg met als doel om de energiekwaliteit van de winkel of het winkelcentrum te verbeteren en daarmee een groener label en een lager energiegebruik te verkrijgen. Als extra - vandaar de ‘+’ - biedt de systematiek de mogelijkheid om in plaats van standaardwaarden voor bijvoorbeeld openingstijden, apparatuur en verlichting van onverwarmd openbaar gebied de werkelijk optredende situatie in te vullen. Hiermee benadert het berekende energiegebruik het werkelijk te verwachten energiegebruik en kan het effect van energiebesparende maatregelen op verlaging van het energiegebruik en energie kosten meer realistisch worden ingeschat.
Volgens een recente studie van de Universiteit Utrecht kan de markt voor Energy Service Companies (ESCo’s) in Nederland groeien tot een volwassen markt, mits een aantal marktbarrières worden weggenomen. Een van de belangrijkste daarvan is dat ESCo-aanbieders erin slagen hun dienstverlening aan te bieden in combinatie met financiële arrangementen, zodat opdrachtgevers (gebouw eigenaren, eindgebruikers) geen eigen middelen hoeven in te zetten voor de voorfinanciering van projecten. Uitgaande van de huidige stand van de energietechnologie en de status van de gebouwen, kan de inzet van ESCo’s in Nederland resulteren in een jaarlijkse besparing van € 770 miljoen en een verlaging van de CO2-uitstoot met 4 Mton. Daarmee kan de inzet van ESCo’s een significante bijdrage leveren aan het verlagen van CO2-emissies in Nederland. De volledige studie ‘Views on the emerging Dutch ESCo Market: Can it become successful?’ van de Universiteit Utrecht is te vinden op www.agentschapnl.nl/esco. Nederlands ESCo-platform in oprichting Adviesbureau BuildDesk onderzocht in 2011 in opdracht van Agentschap NL de meerwaarde en haalbaarheid van een platform voor de verdere ontwikkeling van de markt van Energy Service Companies (ESCo’s) binnen Nederland. BuildDesk concludeerde dat er vanuit de markt ruim voldoende vraag is naar een dergelijk platform. PPS Netwerk Nederland wil nu een Nederlands ESCo-platform oprichten, samen met Agentschap NL. Het platform gaat zich richten op het vergroten van bekendheid van ESCo-dienstverlening bij gebouweigenaren, eindgebruikers en financiers, ondermeer door het aanbieden van een website, seminars, workshops en een databank met best practises en praktijkinformatie van ESCodienstverlening in binnen- en buitenland. Het platform gaat ook optreden als intermediair en katalysator die partijen kan ondersteunen en in contact brengen met experts. Naar verwachting gaat het platform dit voorjaar van start. Meer informatie: Albert Hulshoff en Hans Korbee, 088-6022430.
Duurzaam Inkopen Agentschap NL ontwikkelde criteria voor Duurzaam Inkopen, onder andere voor nieuwbouw en grote renovatie van kantoorgebouwen, voor beheer & onderhoud, en voor de huur & aankoop van huisvesting. Het duurzaam inkopen van huisvesting (met als criterium: minimaal label C) is van groot belang voor over heden, vastgoedeigenaren en eindgebruikers. Huisvesting omvat namelijk qua omzet ruim de helft van alle facilitaire inkopen. Hier ligt een groot energie besparingspotentieel. De criteria staan op www.pianoo.nl/duurzaaminkopen.
EU NL
overheid Gemeente
retailer
vastgoed eigenaar
De kracht van het DUO+ label voor winkels Het DUO+ label is een systematiek waarbij vastgoedeigenaar en retailer elk hun deel van de energiekwaliteit van een winkel
financier
stakeholders
consumenten
De gemeente Oss heeft het gemeentehuis gerenoveerd. Het gebouw heeft nu energielabel A+ en GPR Gebouw score 8,4.
Nieuwe bepalingsmethode EPG De Energieprestatie van Gebouwen (EPG) treedt per 1 juli 2012 in werking. Het gaat hier om de aanwijzing van de aangepaste bepalingsmethode voor de energieprestatie van nieuwbouw
en grootschalige renovatie in het Bouwbesluit. De methode staat beschreven in de NEN 7120.
Agentschap NL helpt bij verduurzamen gebouwen Agentschap NL ondersteunt eindgebruikers, beleggers, projectontwikkelaars en eigenaren die hun gebouwen duurzaam willen bouwen, renoveren, beheren en gebruiken. Onze focus ligt op toepassing van de Wet milieubeheer en het energie label, op de MJA-dienstensector en op de voorbeeldrol van de overheid. Kijk op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl voor informatie over rendement, techniek, instrumenten, regelgeving, financieringsmogelijkheden en voorbeeldprojecten. Onze adviseurs duurzame gebouwen zijn:
Hans Korbee
Hans Scherpenzeel
Selina Roskam
Irma Thijssen
Henk Waaldijk
Overheden geven groene voorbeelden Diverse lagere overheden hebben afgelopen jaar bij nieuwbouw, renovatie of aanhuur al gekozen voor een duurzaam kantoor of voor sterke verduurzaming van een bestaand kantoor. Voorbeelden van bijna-energieneutrale overheids gebouwen: • De gemeenten Bronckhorst, Hardenberg, Groningen en Groesbeek hebben (plannen voor) een duurzaam gemeentehuis. Regio Venlo heeft Villa Flora opgeleverd. • De gemeenten Oss en Steenwijk, Provincie Noord-Holland en Waterschap De Dommel hebben hun gebouw gerenoveerd tot energielabel A+. • Montfoort maakt het stadskantoor energieneutraal met zonnepalen. Den Haag geeft het Museon een ‘zonnedak’. Coevorden plaatst 18.000 m2 zonnepanelen op de daken van negen basisscholen, de brandweerkazerne, een dorpshuis en het gebouw van Gemeentewerken. • Rotterdam gaat via een ESCo de negen zwembaden verduurzamen. • De gemeente Den Haag en het Servicebureau Gemeenten in Amersfoort hebben bij de aanhuur van een nieuw kantoorpand samen met de verhuurder het gebouw verduurzaamd van label G naar A. Op bit.ly/agnlduurzaamgebouwd10 vindt u meer informatie over deze voorbeelden, uit Duurzaam Gebouwd nr. 10. Heeft u nog een goed voorbeeld? Laat het ons weten! Irma.thijssen@agentschapnl.nl.
Wouter Wienk
Agentschap NL DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT 3
Avantes en Uni-Invest werken samen aan een duurzaam bedrijfspand Avantes, producent van spectrometers, zocht een duurzaam bedrijfspand. Het bedrijf vond een ideale locatie in Apeldoorn, maar dit moest een grondige renovatie ondergaan. In samenwerking met verhuurder Uni-Invest werd het pand flink verduurzaamd, waardoor het energielabel verbeterde van G naar A. In een tienjarig huurcontract legden beide partijen vast dat Avantes maandelijks een deel van de investeringswaarde bovenop de huur betaalt: een zogenaamde ‘green fee’. “Voor zo’n duurzame renovatie is een langetermijnrelatie van groot belang. Zo kunnen wij onze investeringen in tien jaar terugverdienen” zegt technical manager Christian Huijbregts van Uni-Invest. “Wij hebben overal duurzame verlichting en op het dak ligt 55 m2 aan zonnecellen. Dat sluit prima aan op onze bedrijfsfilosofie”, volgens directeur Benno Oderkerk van Avantes. Lees het hele artikel op http://bit.ly/avantes.
Verhuurder Uni-Invest verduurzaamde dit pand voor Avantes: van G naar A.
Keuzewijzer VOOR meetinstrumenten Hoe duurzaam is dit gebouw eigenlijk? En hoe maak ik het nog duurzamer? Goede vragen waar u nog niet zo snel een antwoord op zult vinden. Instrumenten genoeg, maar welke passen bij uw situatie en behoeften? Werkgroep 3 van het Platform Duurzame Huisvesting werkt aan een keuzewijzer voor meetinstrumenten. Aan de hand van een tiental vragen krijgt u een antwoord op de vraag welke instrumenten in uw situatie het best bruikbaar zijn. Op het symposium ‘Groene gebouwen, goed verhuurd’ wordt een try-out georganiseerd. Zie www.symposiumduurzamehuisvesting.nl.
Energielabelposter voor OBS De Wilgenstam Tijdens de NESK bijeenkomst van 22 september hebben kinderen van OBS de Wilgenstam in Rotterdam Schiebroek een energielabelposter uitgereikt aan de directeur Peter Bergen. De school is – in slechts 8 weken tijd ! – gerenoveerd van label G naar A+, wat neerkwam op een energiereductie van 80%. Heembouw voerde in opdracht van Stichting Boor (Bestuur Openbaar Onderwijs Rotterdam) de duurzame renovatie uit. Er kwamen ondermeer gevel-, vloer- en dakisolatie, zonnepanelen op het dak, een wind molen en in elk lokaal een klimaatbeheersingsysteem. Dit is een van de NESK voorbeeldprojecten: Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren. www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen en www.frissescholen.nl
Kantoor Phidias van Energielabel G naar A DHL Ontwikkeling heeft in opdracht van eigenaar Investerings maatschappij Phidias een kantoorgebouw in Zwolle duurzaam gerenoveerd. "Phidias heeft een geweldige sprong gemaakt van energielabel G naar A", aldus wethouder Dannenberg van de gemeente Zwolle. Het kantoor heeft een ware facelift gekregen. Dankzij de huurtoezegging van Countus voor een periode van 15 jaar en de Energie Investeringsaftrek was het project voor de eigenaar haalbaar. Om tot de beste keuzes te komen was er nauwe samenwerking tussen DLH Ontwikkeling en Countus. Met het plaatsen van een nieuwe dakbedekking inclusief hoogwaardige isolatie, het investeren in warmte/koude opslag en optimale isolatie voor het hele gebouw heeft het pand een nieuw leven gekregen. "Samen maak je iets mooiers dan alleen," aldus Kees Meijer, directeur van Countus. Lees het hele artikel op de website www.agentschapnl.nl onder nieuws.
Kinderen van OBS De Wilgenstam reiken een energielabelposter uit aan directeur Peter Bergen.
Renovatie Provincie kantoor HAARLEM De provincie Noord-Holland heeft hoge ambities voor de re novatie van het provinciekantoor (19.341 m2) in Haarlem: GPR 9. Maar: hoe organiseert de provincie dat de zeer hoge energie ambities gedurende het ontwerp-, sloop- en bouwproces - en onder druk van tijd en budget - overeind blijven? De provincie heeft de ambities expliciet vastgelegd, in het ontwerpteam verder uitgewerkt, de architect en later ook aannemer en instal lateur op basis van de GPR-eisen geselecteerd, en de bouwfysisch adviseur de taak gegeven om continu te checken of de duurzaam heidseisen nog worden gehaald. Dit is een van de NESK voor beeldprojecten: Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren. www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen
GreenStep, de joint venture van bouwer Dura Vermeer en installateur Unica, heeft binnen acht maanden een kantoor van Unica in Amsterdam gerenoveerd van label G naar A. En zo 51 procent energie bespaard. GreenStep laat hiermee zien dat er gebouwen zijn waarbij door verduurzaming leegstand kan worden voorkomen.
FMN en DGBC lanceren Gedragscode Eindgebruikers In september 2011 is de “Gedragscode voor duurzame eindgebruikers” door Facility Management Nederland (FMN) en de Dutch Green Building Council (DGBC) gelanceerd. Deze code moet zowel de verduurzaming van de werkomgeving als de gebouwen een stimulans geven. Wim Ledder, voorzitter van FMN: “Met de ondertekening van de code geven partijen aan dat duurzaamheid van de werkomgeving in het beleid van de organisatie is of wordt opgenomen en geïmplementeerd in 2012. Daarnaast vragen we organisaties hun kennis en ervaring te delen met anderen”. FMN en DGBC brengen bewuste duurzame eindgebruikers en eind gebruikers die dat willen worden bij elkaar en geven handreikingen om duurzaam te acteren. De Gedragscode eindgebruikers is te vinden op de website www.platformduurzamehuisvesting.nl of direct via http://bit.ly/gedragscodeeindgebruikers.
Gedragscode eindgebruikers • O nze organisatie is verantwoordelijkheid voor de verduurzaming van onze werkomgeving. • Wij maken onze medewerkers bewust van de bijdrage die zij kunnen leveren aan de verduurzaming van hun eigen werkomgeving door gedragsverandering. • Wij hanteren duurzaamheidseisen voor de panden die wij gebruiken. • Wij laten alleen een nieuw pand ontwikkelen als er geen bestaand alternatief is. • Wij nemen als gebruiker (ook als huurder!) verantwoordelijkheid voor een pand dat wij achterlaten, voor zover mogelijk. • Wij bekijken onze huisvestingslasten integraal, zodat er ruimte is voor investeringen in duurzaamheidsmaatregelen. • Wij voeren een actief milieubeleid. • Wij meten en verbeteren de fysieke werkomgeving van onze medewerkers. • Wij delen en promoten onze kennis en ervaring over de duurzaamheid van onze werkomgeving. • Wij voeren actief beleid, of ontwikkelen dat voor eind 2012, voor de verduurzaming van onze werkomgeving.
De heer Meijer van Countus (links) en de heer Huiskamp van Phidias (rechts) ontvangen een energielabelposter van wethouder Dannenberg (midden).
Altera Vastgoed heeft het kantoorgebouw van 21.000 m2 naast het Amstelstation stapsgewijs verbeterd van label F naar A. Opmerkelijk is de toepassing van gaswarmtepompen. En: het voorheen single tenant gebouw (Fortis) is nu geschikt voor de multitenant-markt.
Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en klimaat Croeselaan 15 Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht www.agentschapnl.nl © Agentschap NL | Februari 2012 Publicatie-nr. 2EGOU1201
Artist impression van de binnentuin van het provinciekantoor Noord-Holland. Hier komt een aanbouw van tweezijdig gebogen driedubbel glas in kegelvorm.
Evenementen Wij horen graag uw mening, opmerkingen en suggesties over deze krant.
• G roen 2012, 23 februari in het WTC in Leeuwarden, www.groen2012.nl. • Solar Tours 2012, 8 t/m 11 mei, www.solartours2012.nl. • PROVADA 2012, 5, 6 en 7 juni, Amsterdam RAI, www.provada.nl.
Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.
Agentschap NL DUURZAME GEBOUWEN NIEUWSKRANT 4