i-Climate op kantoor Productief Kantoor bespaart energie en verhoogt comfort werknemer Individualisering en flexibilisering zijn allang niet meer weg te denken op kantoor. De ICT heeft het mogelijk gemaakt om, zowel in ruimte als in tijd, werkzaamheden aan te passen aan persoonlijke voorkeuren en mogelijkheden. Een ontwikkeling die in contrast staat met de ‘one size fits all’benadering van het kantoorklimaat, waarbij binnen één ruimte of één gebouw in veel gevallen eenzelfde klimaatregime aan alle aanwezigen wordt opgelegd. Wouter Borsboom countert deze opvattingen over binnenklimaatbeheersing dan ook met eigentijdse oplossingen: bij TNO is hij initiator van “het productief kantoor” met persoonlijke en werkplekgebonden verwarming, verkoeling, ventilatie en verlichting. De eerste resultaten wijzen op goed comfort en een lager energiegebruik.
Onder de tafel Het loopt tegen het einde van de middag op een doordeweekse kantoordag bij de afdeling ‘Energie, Comfort en Binnenmilieu’ van kennisinstuut TNO Bouw en Ondergrond te Delft. Een modern ingerichte kantoorruimte die plaats biedt voor zes werknemers ligt er verlaten bij. De klimaatinstallatie zorgt er voor een omgevingstemperatuur waarin het prettig werken is. Niks mis mee, zo op het eerste gezicht. Wouter Borsboom denkt echter dat het beter kan: ‘Ondanks dat er op dit moment niemand aanwezig is, wordt de ruimte toch in z’n geheel geconditioneerd; dat kan dus efficiënter’. Bij TNO Bouw en Ondergrond is Borsboom actief met energiebesparing in de gebouwde omgeving. Borsboom’s werkveld behelst specifiek energiereductie van gebouwen met als essentiële randvoorwaarde een goed comfort voor de gebruikers. Een verderop in het gebouw gesitueerde showcase laat zien hoe dit onderzoeksgebied er in de praktijk uitziet. Wie een stoffig onderzoekslaboratorium verwacht komt hier bedrogen uit. Een in hip oranje en groen vormgegeven kantoorvleugel laat zien wat de state of the art klimatisering heden ten dage vermag: een prettige omgeving die plaats biedt aan enkele bureaudesks en een tweetal afgescheiden stilte cabines voor vergadering of tête à tête met een collega. Het licht verschuift er desgewenst iets naar blauw, om de concentratie te verhogen. Verse lucht verspreidt zich geruisloos via het plafond in de ruimte. Ventilatieniveaus zijn uiteraard naar persoonlijke voorkeur in te stellen. “Het idee is dat je op kantoor je medewerkers plekken aanbiedt die optimaal geschikt zijn om - met een laag energiegebruik - specifieke taken uit te voeren . De ruimte voor een gezamenlijke brainstormsessie stelt bijvoorbeeld weer andere eisen dan de plek om ’s ochtends individueel je presentatie voor te bereiden’, leidt Borsboom rond. “Het draait om taakwerkplekken, variërend van afgescheiden ruimtes waar je in een wat meer intieme sfeer met elkaar kunt spreken tot de normale bureaus met desktopcomputer’. Maar ook die bureaus zijn in het ProWouter Borsboom: ‘Er is veel focus geweest op woningbouw; als je in de gebouwde omgeving echt naar energieneutraal wil, zal er ook op kantoor iets moeten gebeuren’.
ductieve Kantoor van TNO niet zo normaal als ze lijken: op en onder de tafel bevinden zich platte warmtestralers, die via een eenvoudige gebruikersinterface op het computerscherm bij kunnen warmen. Met hetzelfde gemak regelt de werknemer de hoeveelheid licht en ventilatie, die met variërende sterktes en wisselende debieten het gevoel van een verkoelend strandbriesje oproept. Het ziet er uit als het summum van luxe, maar daar wil Borsboom niet van weten: ‘Een goed comfort op de werkplek zou eigenlijk normaal moeten zijn; als je kijkt naar de techniek en hardware die er voor nodig is, dan valt dat reuze mee; dit is beslist geen rocketscience’.
Het Productief Kantoor en de Innovatieagenda
Thermostaat op 18 Het Rijk heeft zijn ambities voor energiereductie in de ge-
Het concept van de lokale klimatisering roept bouwde omgeving verwoord in de Innovatieagenda. Hierin is het door minister Cramer gecoördineerde werkproherinneringen op aan de tijden van weleer. gramma ‘Schoon en Zuinig’ samengevoegd met het proToen hielden onze voorouders hun voeten gramma van ‘Nederland Ondernemend Innovatieland’. De warm met stoofjes, wanneer de kamertempeagenda streeft naar een energieneutrale nieuwbouw in ratuur op lange winteravonden te kort schoot. 2020, waarbij ook aandacht is voor comfort en de kwaliteit De stoven van weleer zijn vervangen door movan het binnenmilieu. In 2050 zou totale energieneutraliteit derne warmtestralers wat blijft is de lagere in de gebouwde omgeving bereikt moeten zijn. Om deze temperatuur in de ruimte. Borsboom: ‘Door de doelstellingen te realiseren is een trendbreuk nodig ten warmtebronnen dicht bij de personen te brenopzichte van het huidig energiegebruik in de gebouwde gen, kan de verwarming in de totale ruimte omgeving. De innovatieagenda stelt dat nieuwe concepten omlaag’. In oudere gebouwen die minder goed voor gebouwen en componenten nodig zijn om het bestaande patroon te doorbreken. Ook zal een andere sazijn geïsoleerd en in kantoorsituaties met een menwerking nodig zijn tussen de bouwpartners om deze lage bezetting is de energiebesparing het concepten te implementeren en de kwaliteit en de prestagrootst, vertelt Borsboom: ‘Je moet je voorstelties te borgen. In het Productief Kantoor concept van TNO len dat in bepaalde ruimtes de temperatuur in wordt gestreefd naar het creëren van een werkomgeving het stookseizoen 2 tot 4 graden omlaag gaat, die energiebesparing en een goed comfort combineert. terwijl de aanwezige werknemers zelf naar Speciale aandacht is er daarbij voor onderzoek naar gebehoefte hun temperatuur bij regelen met op schikte gebruikersinterfaces. en onder het bureau aangebrachte verwarwww.vrom.nl mingselementen’. Evenzo kunnen werknemers die over persoonlijk ventilatiesystemen beschikken, ’s zomers met een iets hogere ruimtetemperatuur prima uit de voeten. ‘De eerste resultaten van ons onderzoek wijzen erop dat er op deze manier een substantiële energiebesparing mogelijk is, terwijl aan het comfort zeker geen afbreuk wordt gedaan’, aldus Borsboom.
Productief kantoor = comfortabel kantoor = gezond kantoor Van onze tijd brengen we circa 90% binnen door. Naast psycho-sociale omstandigheden, bepalen luchtzuiverheid, temperatuur, licht, vocht en geluid de mate van comfort en kwaliteit van het binnenmilieu en daarmee ook ons welzijn en onze productiviteit. Uit onderzoek blijkt dat comfortklachten een negatief effect kunnen hebben op arbeidsproductiviteit en het ziekteverzuim. In het ergste geval kan dat leiden tot gebouw relateerde klachten, een fenomeen dat in de jaren tachtig voor opschudding zorgde onder de naam ‘Sick Building Syndrome (SBS)’toen de World Health Organization
opperde dat mogelijk dertig procent van de toenmalige nieuwe en gerenoveerde kantoorgebouwen met de symptomen van SBS in verband kon worden gebracht. Sindsdien is er over de precieze, al dan niet fysieke oorzaken van het Sick Building Syndrome wereldwijd veel gediscussieerd en gespeculeerd. In de loop der jaren is vast komen te staan dat de mate waarin een werknemer zelf controle kan uitoefenen op zijn werkomgeving, één van de factoren is die significant van invloed is op de gezondheid van de werknemer. ‘Uit onderzoek blijkt dat het individueel kunnen aansturen van het eigen binnenklimaat door werknemers als zeer positief wordt ervaren’, stelt Borsboom, ‘maar je moet er dan wel voor zorgen dat de gebruiker daartoe dan ook daadwerkelijk in staat wordt gesteld’ . Borsboom doelt met zijn opmerking op het feit dat veel van de huidige systemen en bedieningsmogelijkheden te wensen over laten: gebruikersinterfaces worden vaak niet begrepen en daardoor niet of zelfs verkeerd gebruikt. In de proefopstellingen van TNO is er daarom veel aandacht voor het ontwikkelen van een eenvoudige en effectieve bediening van de persoonlijke klimaatsystemen. ‘We streven het gebruiksgemak van een iPhone na’, glimlacht Borsboom, ‘vroeger moest je een techno-nerd zijn om dergelijke systemen te bedienen; wij vinden dat er geen zelfstudie nodig moet zijn om vanaf je computer de verwarming aan te sturen.’
Productiviteit en energiebesparing Lokale klimatisering kan in veel gevallen een behoorlijke energiebesparing opleveren. TNO heeft onderzoek gedaan naar de besparingsmogelijkheden van lokale verwarming. Hoewel elke kantoorsituatie wat betreft technische specificaties en gebruik op zich uniek is en onderzoeksresultaten derhalve geen universeel karakter hebben, zijn de resultaten op zichzelf positief. Voor een ruimteluchttemperatuur van 20°C is een analyse uitgevoerd bij welke effectieve bezettingsgraad en bij welk isolatieniveau energiebesparing kan worden gerealiseerd door toepassing van lokale verwarming. De grootte van de besparing is slechts indicatief aan te geven en afhankelijk van de uitvoering van de installatie, vloeroppervlak per medewerker, en het gebruik van het gebouw. Voor een gemiddeld Nederlands kantoor, uit de periode 1991-2002, wordt de besparing op het energiegebruik voor verwarming geschat op circa 25%. Het zijn onderzoeksresultaten die aansluiten bij Borsboom’s doel om comfortverhoging hand in hand te laten gaan met energiebesparing. ‘Het is belangrijk om de winst die je met energiebesparing boekt, steeds te relateren aan veranderingen in comfort en mogelijke arbeidsproductiviteit’ waarschuwt Borsboom, ‘als je alle kosten in een kantoorgebouw uitdrukt in Euro’s per vierkante meter, dan zie je dat van totale kosten circa 80 procent wordt ingenomen door lonen. De energiekosten dragen slechts voor enkele procenten bij aan het totaal. Wanneer een beheerder dus bij wijze van spreken de kosten voor verlichting halveert, maar tegelijkertijd daarmee ook onbedoeld de arbeidsproductiviteit verlaagt, is mogelijk per saldo toch sprake van een financieel verlies, ook al is die procentuele arbeidsproductiviteitverlaging en de toename in ziekteverzuim slechts zeer minimaal . De werkelijke verandering van de arbeidsproductiviteit is echter heel lastig te bepalen. Het is het natuurlijk ook zo dat relatief kleine verhogingen van de productiviteit, door bijvoorbeeld het toepassen van lokale klimatisering, mogelijk een relatief grote financiële bijdrage kunnen leveren aan het bedrijfstotaal’.