t hema duurzaamheid
Led- of tl-verlichting? Veel facility managers in kantoorpanden zitten met de vraag of ze moeten switchen van tl- naar ledverlichting. Agentschap NL en lichtontwerper/ adviseur Robert Jan Vos werkten vorig jaar mee aan een pilot waarin leden tl-verlichting met elkaar werden vergeleken. ANIEKE MENNINGA *
S
teeds meer gebouwbeheerders maken de overstap naar ledverlichting. Maar wat zijn eigenlijk de voordelen van deze verlichting ten opzichte van tl-verlichting?
ken. De resultaten van de pilot kunnen als richtlijn dienen voor gebouwbeheerders die ledverlichting overwegen. ‘Ik merkte dat ledverlichting vaak veelbelovend is, maar dat er ook veel infe-
‘De omschakeling levert Schiphol een energiebesparing van 50 procent op de verlichting op’
en de invloed op het elektriciteitsnet. Vos: ‘Al die kenmerken spelen mee bij de keuze voor het type verlichting. Van fluorescentielampen weten we dat het technisch niveau erg hoog is, maar over led is nog weinig bekend. Toch wordt led in de politiek opgehemeld en de industrie investeert steeds meer in led-applicaties. Wij wilden de kenmerken goed in kaart brengen, zodat mensen precies weten wat ze van led kunnen verwachten en welke typen waarvoor geschikt zijn.’
Gelijkwaardig Hans Korbee, programma-adviseur bij Agentschap NL en Robert Jan Vos, lichtontwerper en -adviseur, werkten mee aan een pilot waarin led- en tlverlichting met elkaar werden vergele-
Informatie Rapport Pilot ledverlichting op scholen en kantoren » Gepubliceerd: november 2010 » Opdrachtgever: Taskforce Verlichting (www.taskforceverlichting.nl) » Downloaden: http://regelingen. agentschapnl.nl/content/pilot-ledverlichting-scholen-en-kantoren. Slimme Energie » Slimme Energie helpt facility managers en gebouwbeheerders om energiebesparing te realiseren. » Kijk op www.slimme-energie.nl voor meer informatie over maatregelen, hulpmiddelen, praktijkvoorbeelden en financieringsmogelijkheden.
18
Facto Magazine nummer 6 juni 2011
rieure producten op de markt zijn’, vertelt Korbee, die vanuit AgentschapNL betrokken is bij de Taskforce Verlichting. Die constatering vormde de aanleiding voor de pilot. De taskforce wil een debacle als met de spaarlamp voorkomen. ‘De spaarlamp werd als kansrijk op de markt gebracht, maar werd al snel gezien als ‘de lamp met dat kille licht’. Aan verlichting voor scholen en kantoren stellen we nou eenmaal andere eisen dan aan verkeerslichten.’
Levensduur, rendement en kleur Vos was projectleider van de onderzoeksgroep die de pilot uitvoerde. Onderzocht werd of ledverlichting in de utiliteitsbouw een gelijkwaardig alternatief is voor de bestaande fluorescentielamp (tl-verlichting). Daarbij werd gekeken naar diverse factoren zoals de energie-efficiëntie, de levensduur, het rendement, de lichtverdeling, de lichtopbrengst, de helderheid, de lichtkleur, de kleurweergave
De onderzoekers voerden de pilot uit bij een gemeentekantoor en een school: onafhankelijke organisaties die veel gebruikmaken van tl-verlichting. Daarnaast werd fabrikanten gevraagd producten te leveren die volgens hen konden wedijveren met de bestaande tl-verlichting. Uit die producten werd een strenge selectie gemaakt en vervolgens werden de led- en tl-armaturen op de locaties gemonteerd. Metingen werden uitgevoerd en gebruikers van de ruimten vulden een enquête in. Uit deze steekproef bleek dat de beste ledverlichting op het moment van onderzoek gelijkwaardig was aan fluorescentieverlichting, voor wat betreft energie-efficiëntie, lichttechniek en visueel comfort. De investering voor ledverlichtingssystemen bleek een stuk hoger. Vos: ‘Ze waren zo’n anderhalf tot drie keer duurder dan fluorescentielamparmaturen, maar de onderhoudskosten zijn wel lager. Daarbij heeft ledverlichting een lager energieverbruik, wat zorgt voor een lagere energierekening. Op
t hema duurzaamheid
dit moment kan die prijsverhouding overigens alweer flink anders zijn omdat ledverlichting zich razendsnel ontwikkelt. Net zo snel als de pc in de jaren negentig.’
Technische voordelen Hoewel led en tl gelijkwaardig uit de pilot kwamen, ziet Vos toch voordelen voor led. Voordelen die samenhangen met de snelle ontwikkeling waardoor de prijzen dalen, terwijl de prestatie toeneemt. Led heeft veel voordelen. Zo zijn ledarmaturen vaak compacter dan de armaturen van fluorescentielampen. Ook kunnen ze in andere vormen uitgevoerd worden. En doordat de bron kleiner is, kan het licht beter worden gestuurd en komt het licht efficiënter op de plaats waar je het wilt hebben. Naast het gunstige rendement, draagt led volgens Vos ook nog op een andere manier bij aan de energieprestatie. ‘De lampen worden minder warm en de warmte verplaatst zich minder de ruimte in. Dat komt doordat de warmte aan de achterkant van de armatuur wordt afgevoerd. Natuurlijk moet je wel zorgen dat de verlichting haar warmte via het plafond kwijt kan, soms moet je daarvoor extra koeling in het systeemplafond monteren.’ Hoe positief de technische voordelen ook zijn, misschien zijn de ervaringen van de gebruiker wel het belangrijkste. Reden om in de pilot ook daar aandacht aan te besteden. ‘Uit de pilot bleek dat de beleving bij state of the artledverlichting vaak net iets beter is dan fluorescentieverlichting. Dankzij de vooruitstrevende techniek kun je bij led de lichtkleur en kleurweergave gemakkelijk aanpassen. Zo ziet de ruimte er al snel fris of juist warm uit en voorkom je schitteringen.’
Led retrofit In de pilot werd ook de werking van de led retrofit onderzocht. Dit zijn ledbuizen die in de armaturen voor tl-balken passen. Zo kunnen tl-lampen al vervangen worden door led, voordat de bestaande armaturen aan vervanging toe zijn. Uit de pilot bleek echter dat de led retrofit niet gelijkwaardig is aan de an-
Een voorbeeld van een bedrijf waar ledverlichting in de praktijk wordt toegepast, is Schiphol. dere ledverlichtingstoepassingen. De energiebesparing is wel groter, maar de hoeveelheid licht ligt in veel gevallen sterk onder de norm. De lichtterugval varieerde van 30 tot wel 50 procent. Een ander nadeel was dat de ruimte onvoldoende gelijkmatig kon worden verlicht, vertelt Vos. ‘Dat wil sowieso wel eens lastig zijn met led. Dan worden bijvoorbeeld de gangpaden tussen de bureaus niet verlicht of je ziet een vlekkerig beeld op de vloer.’
Voor de toetsing van de verlichting hanteerden de onderzoekers de Europese norm voor binnenverlichting, de NEN-EN 12464-1. Maar om de prestaties van led echt goed te beoordelen, is een speciale internationale norm nodig. Via de International Energy Agency (EIA) zijn er nu wereldwijd initiatieven om die norm te maken. Nederland is vertegenwoordigd met een schaduwcommissie via AgentschapNL waar een aantal wetenschappers, leveranciers
Facto Magazine nummer 6 juni 2011
» 19
t hema duurzaamheid
en ontwerpers bij betrokken zijn. Vos: ‘De normering moet medio 2014 klaar zijn en we willen haar laten meebewegen met de markt; die ontwikkelt zich zo snel. Ik verwacht dat led over tien jaar overal als lichtbron wordt toegepast, van zaklamp tot functionele verlichting.’
Ledverlichting op Schiphol Een voorbeeld van een bedrijf waar ledverlichting in de praktijk wordt toegepast, is Schiphol. ‘Ik verwacht dat we in 2020 de laatste conventionele armaturen op Schiphol vervangen door
De omschakeling levert Schiphol een energiebesparing van 50 procent op de verlichting op. ‘Dat merken we nu nog niet op het totaalverbruik, maar wanneer het aandeel ledverlichting groter is zullen we de besparing zeker zien. Daarnaast besparen we op de levensduur, die is bij led vele malen langer: tl-verlichting gaat zo’n anderhalf jaar mee, terwijl ik verwacht dat ik de nieuwe ledverlichting pas over acht tot tien jaar hoef te vervangen. De terugverdientijd van led ten opzichte van tl is op dit moment drie tot vier jaar.’
Praten De Jong selecteerde zijn leverancier door op diverse terreinen informatie bij hem op te vragen. ‘We vroegen naar de kleurweergave, de koeling van het lampje en naar het storingsniveau dat ze terugsturen op het net. Als deze gegevens niet meteen beschikbaar zijn,
‘Bij de nieuwste ledverlichting zit de bewegingsmelder ingebouwd in de armatuur’ led.’ Aan het woord is Harm de Jong, technisch beheerder Elektrotechniek bij Schiphol. Op het moment van schrijven heeft hij al veel spots in de terminal vervangen door ledverlichting. Voor de zomer wil hij de gehele G-pier hebben aangepakt.
blijken de producten vaak niet aan de normen te voldoen. Op die manier hebben we het kaf van het koren gescheiden. En zo voorkomen we vooral storingen op het elektriciteitsnet en situaties waarbij witte lampen opeens blauw gaan uitstralen.’
Samen met de gekozen leverancier probeert De Jong vooral aan te sluiten bij de wensen van de gebruikers. ‘We hangen de lampen op zonder te vertellen dat het ledverlichting is. Pas achteraf vragen we of mensen een verschil ervaren. Dat is eigenlijk nooit zo.’
Slim gebruik Op sommige plaatsen maakt De Jong slim gebruik van de nieuwe technieken. ‘In de wachtruimten van de gates brandt een warm licht zolang mensen moeten wachten tot het boarden. Maar als het boarden begint, maken we het licht helderder, om de mensen te activeren. Ledverlichting heeft zo’n continu verloop in het lichtspectrum, dat je de kleuren heel precies kunt afstemmen. Dat is echt een verbetering ten opzichte van tl-verlichting.’
Altijd in het licht Om de energiebesparing te optimaliseren loopt De Jong alle bewegingsmelders na. ‘Waar mogelijk herstellen we ze, maar bij de nieuwste ledverlichting is dat niet meer nodig. Daarbij zit de melder ingebouwd in de armatuur. Als we in 2020 alles hebben vervangen, kom je op Schiphol nooit meer een donkere ruimte binnen. Als er niemand is, gaan de lichten uit. Maar zelf loop je altijd in het licht.’ ‚‚
* Anieke Menninga is als tekstschrijver in dienst bij Sabel Communicatie.
(Advertentie)
20
Facto Magazine nummer 6 juni 2011