Найзатас 11 by noirpost noirpost

5(11) 2013

Ақылдастар алқасы: Ерлан Арын Мұзафар Әлімбаев Қалмұқан Исабаев Ахат Жақсыбаев Жабайхан Әбділдин Зайролла Дүйсенбеков Ғарифолла Есім

Редакциялық кеңес: Ақын Алақанұлы Арман Қани Ғалымбек Жұматов Виктор Семерьянов Наум Шафер Ольга Григорьева Асыл Әбішев Юрий Поминов Мұхит Омаров

Мазмұны: Хикая Қосылмаған қос ғашық Жұмат Төлебаев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Поэзия И к небу музыка плыла… Виктор Семерьянов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Летоход Ольга Григорьева . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Проза На улице нашего детства Бахытжан Канапьянов . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Сая Молдайып . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Біз, Анар екеуіміз Айгүл Қожағалиева . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Жыр толқын «Көкжал көсем, қаһарлы қаған...» Бағдат Дүйсенов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Гостиная Любви не отменит разлука… Галина Кудрявская . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Мүсінші шеберханасында Баян Құрманқызының туындылары . . . . . 128 Из золотого фонда Степные рассказы Антон Сорокин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Мұра Өлім алдындағы хат Сәлкен Субханбердин . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Айтыс «Кемеңгер Елбасы» облыстық ақындар айтысы Абзал Қабдраш – Қайролла Хафиз . . . . . . 170 Зерттеу Бұқар жыраудың кейбір толғаулары жайында Сүлеймен Баязитов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Таным Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының болжал өлеңдері Құралай Абушахманова . . . . . . . . . . . . . . . 191 «Деген екен...» Белгібай Шалабаевтың айтқандары . . . . 197

Хикая Жұмат Тґлебаев қОсылМАғАн қОс ғАшық /Естай мен Қорлан жайынан бір үзік сыр/

Осы еңбегімді Ерлан Арын мырза басқарып отырған Павлодар облысының 75 жылдық мерейтойына тарту етемін. Автор

Алғы сөЗ Қорлығайын мен Құснидің есімдерін біз жасымыздан естіп өстік . Өйткені олардың әкесі Солтанбек, ағасы Сұңқарбек мен туған Алтай өлкесінің Борла ауданында «Басағаш» деген жерде дүниеге келген . Бұлтыңнан тарайтын Кәдір-қыпшақтан туған Есберген, Досберген, Құдайқұл, Баймұрат, Сәдібек, Табылды болса, Есбергеннен біз тарасақ, Құдайқұлдан осы кісілер тарайды . Борла өңірін ауыл кеңестеріне бөлгенде бірыңғай отырған қазақ ауылдарын Сұңқарбек бидің есімімен «Сұңқарбек ауыл кеңесі» деп атаған . Біздің «туу туралы» куәлігімізде «родился аул Бигельды, Сункарбековского сельского совета» деп, тайға таңба басқандай етіп жазылған . Солтанбектің екі қызынан басқа кенже ұлы Хилаж болды . Хилаждан жалғыз ұл Қален ағамыз өмірінің соңына дейін сол Борла маңындағы елдерде есепші қызметін атқарып, зейнетке шығып, ақыры Борла селосында (ау-

дан орталығы) дүниеден өтті. Өтеріндегі өсиеті: «Мені Қаранай зиратына жерлеңдер, өйткені онда Қорлан апам жатыр ғой!» деген екен. Сонда жерленді. «Қаранай кім?» десек, Кәдір-қыпшақ інісі Намазқұл. Намазқұлдан – Көлбай-қыпшақ. Осы Көлбайдан Қаранай, Жайлау, Түгел аталар тараған. Қаранай ата атымен аталған осы ауыл Құсни-Қорландардың нағашы жұрты болады. Хилажұлы Қален аға Қорлан апайының зиратының басына барып, құран оқып жүрді. Бұл туралы мен «Ана жұртым – Ресей, Ата жұртым – Кереку мен Семей...» деген алғашқы кітабымда жаздым. Бертін келе елдегі кейбір ағайындар «Сұлтанбек би болған, інісі болыс болған, патшаға қызмет еткен, сол себепті туыстары кеңес өкіметінен қуғын көрген» деген орыстарға уәж айтып, Сұңқарбек есімін алдырып тастап, ауылдың атын «Новосельский» деп өзгерттірді. Ел жақта бұл адамдарды «халық жауы» ретінде ұғып, өздері де жау боп кететіндей, олар туралы ауыз да ашпаған. Менің әкем Айтқожа ғана қорқу-сасуды білмей өскендіктен, осындай айтулы адамдар жайлы әңгіме айтудан тартынбай кетті. Ес жиып, етек жабылған уақытқа жетіп, өткенді ойға түсіріп, өшкенімізді жаңғыртар заманға жеткенде, Алтай елі Борла маңынан шыққан біздің оқыған үлкендеріміз де бұл тұлғаларға мән бере қоймады. «Жұрт не дер екен?» деген оймен облыстық «Сарыарқа самалы» газетіне «Естай – жездем, Майра – жеңгем» деген мақала жазып, Естай Қорланға қосылмаса да, өзінің оған деген шексіз махаббатын өзімен бірге о дүниеге ала кетті, сондықтан да «жезде» дедім, ойын-шыны аралас. «Екі аққудың сыңары болған Қорлан Естаймен қатар аталып тұрсын, Естай көшесінің жанындағы түрік мұсылмандарының жазықсыз елін қынадай қырған Суворов атындағы көшені Қорлан атымен атау керек» дегенді де айттым. Майра Шамсутдинова Успенка ауданында Бахриден есімді қыпшақ ағамызбен сегіз жыл отасып, сосын кешегі Шот атанған, бүгінде Славгород қаласындағы бай орысқа тұрмысқа шығып, сол жақта сахнада өлең

айтып тұрғанда аузынан қан кетіп құлап, дүниеден өткен. Оны сол кезде көріп, үйіне айтып келгендерден естіген сол үйлердің балалары, қазір жастары келіп қалған үлкендер айтады. Жолдасы сол қаладан он шақырым жердегі күні бүгінге дейін осылай аталатын «Куатовка» ауылындағы қазақтардан мұсылманша жерлеуге көмек сұрап, мұсылмандық тәртіппен сол елдің зиратына жерлеген. Сегіз жыл отасқан жолдасы Бахриденге хабар айтқан, «ол өзі келмей, інісі Қайриденді жіберген» дейді күні бүгінге дейін көзі тірі Успенка ауданында тұратын Қайриденнің жолдасы. Оны Павлодардағы «білгіштер» «архивтен қалалық мешіт берген қағаз таптық, сонда «Майра 1927 жылы 25 қаңтарда Павлодарда жерленді» делінген» деп, жеңсік бермеді. Иә, қағаз дұрыс, бірақ Майраның қайтыс болғанын естігендер, Славгородтың орыс қаласы, онда оқымысты моллалардың бола бермейтінін біледі, сондықтан сақтыққа молла сұрап мешітке барулары заңды, мешіттегілер қағаз берерде қайда, қашан жерленетінін, молласы кім болатынын мешіт кітабына тіркейді, сосын жолдарына да мөр соғып, құжат береді. Ана жақ орыс арасы, олар құжатқа сенеді. Сондықтан молла мен құжатын ала барулары әбден заңды. Бірақ ол елдегілер де «оңай шағылатын жаңғақтар емес», барғандар да Майраның етжақын туыстары емес шығар, ерін де, әйелін де ел сыйлап отырғандықтан, зират аттатып, ат-шанамен жүретін екі жүз шақырым жерге, қақаған қыстың сарышұнақ аязында шанаға Майраның мүрдесін көлденең салып, жолда екі қонып, Керекуге алып келіп, жерлей қойды деген – еш қисынға келмейтін нәрсе. Жылап, жеңгесіне топырақ салған Қайриден сөзіне сенбей, құжатқа ғана сену – қазақтың әуелден келе жатқан ескі әдеті. «Омбы, Шот жақта сұрамаған құжатты Баянның бір фермасындағылар сұрады ғой, қазекең қалай?» деп, С.Сейфуллин де таңғалды емес пе?! Сол «Куатовка» Атбасар жақта туған Сармұрза батырдың баласы, мың жарымдай жылқы біткен Қуат байдың есімімен күні бүгінге дейін аталып келеді, одан Әйіп, одан осы Қорлан апамыздың

өмірлік жолдасы болған, Кеңес үкіметінен қуғын көріп, елінен жылжып кеткен Нұрмағанбет. Қазір екі кітап оқығанның бәрі білгіш. Академик Ғарифолла Есім: «Өмірі бір кітап оқымаған қажы отырып алып менімен айтысып болмайды» дегенінде үлкен шындық жатыр. Естай мен Қорланды білмейтін адам жоқ. Сондағы айтатындары «О, өлердей ғашық болған, өлең жазып, ән шығарған, Қорлан жүзік сыйлаған, оны өмірі қолынан тастамаған!». Ал ағамыз Мұхтар Шахановтай кім айта алды: ... – Бұл жүзікке елу біp жыл әйелім Қызғанышпен қарап келді өртене. Десе-дағы ел дәстүрі – ерге сын. Қарттарға ескерт, Қарсыласа көрмесін. Қорланымның көзі болған жүзікті, Өтінемін, Өзіммен біp жерлесін! Серт пен сөзге ұмытшақтау өлкеде Ғашық болып өлу қандай мәртебе! Тірлігіме шабыт берген бұл жүзік Жарық бepіп жатсын маған көрде де! – Шаршатпаған арман, шіркін, арман ба?.. Әне, солай қайсар ақын көз жұмды. Осы хикаяны жазудағы мақсатым: мәселенің мәнін түсіндіріп, Қорлан өскен ортаның тыныстіршілігі, елдің салт-дәстүрі, күн-көрістері, жерсу атаулары қалай, қайдан шықты дегендерді кейінгілерге тәптіштеп айтып кетсем деген ойдан туындаған еді. Кезінде Ақселеу Сейдімбеков сөз салып, осы өлкені аралап қайтпақ болғанда, Керекулік зиялылар мені жанына еріп жүруге нұсқады. Мен «жақсы бір дүние туғызып кетсе» деп қуандым. Бірақ Ақселеу ағаға тағдыр жазбады. Енді ертең біз кетсек, бұл тақырып мүлде құрдымға кететін түрі бар, өйткені ол жақтың тарихын шындыққа үйлестіріп айта да, жаза да алатын естілер қалмады десем де болады. Өз жерімді, өз өлкемді жазғанға ешкім кінә таға қоймас деген оймен қолыма қалам алдым. Ар жағы оқырманның қолында...

Маралды Бірінші бөлім Ұзақ күн көлеңкеде әбден тынығып, күн еңкейе желе жортып келе жатқан екі қасқыр танауларын шүйіріп, кілт тоқтап қалды. Алдарындағы тау шатқалынан соққан баяу леп оларға бір сыр әкелгендей болды ма, қалай, жүрістерін баяулатып, арланы алға түсіп, сұр қаншық оған өкшелей еріп, алдарындағы қозыкөш жердегі жотаға желе жорта жөнелді. Өркешті жотаға туралай шыққан екі көкжал бауырлай жылжып кеп, көк тасқа тығыла жатып, еңіске көз жіберді. Екінтіден асқан күн көзі тапжылмай тұрып ап, алқызыл нұрын тау шатқалының көк майса өңіріне мейірлене төгіп, осындағы тіршілік иелерін масайратып, нұрлы мейірімге бөледі. Күннің қызыл алауына құмарта ұшатын әдетімен самғап келе жатқан қыранның қанатының суылын сезгендей үлкен құлжа маужырап тұрған көзін ашып, аспанға тұмсығын шүйіре қарай қалды. Оның бұл қылығын ерсі көргендей, қалған маралдар да бастарын көтерісіп алысты. Бұлардың осы қозғалысын жіті бақылап тұрған арлан сұр қаншыққа бір нәрсені меңзегендей, дыбыс шығармай, тісін ақсита, сұрлана қарады. Оның бұл ойын тапжылтпай ұққан сұр қаншық адырдан жылыстай түсіп, қалың қараған, жыңғылдың арасымен жылыстай жөнелді. Сүт пісірім уақыт аралығында арлан жотадан төмендей отырып, бір топ маралдар жусап тұрған шатқалға бауырымен жорғалап алға басты. Жақындай берген арланның иісін бе, әлде желсіз күнде еріксіз қозғалған жыңғыл, шөп-қурайлардың қозғалысынан секем алды ма, кәрі құлжа алдыңғы аяқтарымен жер тарпып қалды. Мұндайда қауіптің жақындығын бірден сезетін өзге маралдар да бастарын жоғары көтеріп, құлақтарын елеңдете қайшыландырып, бір-біріне жақындап, иіріле бастады. Олардың сақтығын бірден аңғарған арлан құйрығын бауырына алып, құлақтарын жымита

тығыла жылжып, жақындай берді. Бұл кезде кәрі құлжа артына бір қарап қап, аяғын тарпып, жыңғылға жақындап, көрінбей келе жатқан қозғалысы жиілеген құбыжықты өз көзімен көргісі келгендей, танауын делитіп, жерді тарпуын жиілетіп, жақындай түсті. Маралдың бұл өжет қылығын ерсі көргендей арлан қорыққаны ма, әлде ызаланғаны ма, арс етті. Тылсым тыныштықты бұзған бұл дыбыстан елеңдеп тұрған маралдар орғи жөнелді. Маралдардан алыстап қалса да, арлан аузын ашып, барған сайын шабысын үдетіп, олардың ізімен салып келеді. Даланың тағы жануарларының бір қасиеті – алған беттерінен ешқайда бұлтармай, тура жөңкиді. Мұндай бұлжымас заңды жақсы түсінетін жыртқыштарда қалыптасқан әдіс – олардың алдын тосу. Жөңкіле шауып келе жатқан маралдардың алдын тосып сұр қаншық қалың бұтаның түбінде міз бақпай жемтігін тосуда. Сүт пісірім уақыттай көсіле шапқан маралдарда бұрынғы екпін азайып келеді. Сұр қаншықтың алдына жақындап келіп қалған нөпір жиегі қалың бұталы жырадан секіріп өтіп жатыр. Осы кезде алыстан секірген жастау қодық жырадан аса алмай сүрініп кеткені сол еді, сұр қаншық енді тұра берерде азу тісін шапқа қадап жіберді. Бақ ете қалған қодық жабыса қалған сұр қаншықты сүйрете алмай басын бұлғақтатып жан-пәрмені шығып, тұрып қалды. Аузы қарысып қалды ма, әлде айласы ма, сұр қаншық табан тіреп жемтігін босатар емес. Бұл кезде аузынан сілекейі шұбырып, қара тер боп жеткен арлан келген бойда жас маралдың тамағына жабысты. *** Қауіптен ұзап кеткенін сезген кәрі марал жүрісті бәсеңдетіп, бүлкекке түсті де, біраздан кейін аяңға сап, тыныс ала бастады. Қодығынан айырылған марал мекіреніп үлкен үйірді айналып шықты, артқа қарап жер тарпыды. Көзінен жас па, тер ме ағып,

басын біресе жерге, біресе жоғары көтеріп мазасыз қайғылы күйге түсті . Мұны кәрі ана марал ғана сезгендей жанына жақын келіп үлкен мүйізінің ұшымен оның мойнын сипай қасыды . Аса сақтықпен жайыла жылжыған үлкен үйір артқа емес, үнемі алға жылжумен болды . Маралдардың жаңа өрісі біршама жайлы болғанымен, буаз маралдарға ықтасын қажет екенін түйсінетін жануарлар алыстан манаурап көрінген тау сілеміне ойыса бастады . Түн баласында кезек жусап, күндіз әлсіздерін ортаға ұстап бытырай жайылып, адыры мен жоталары жалғасқан биік тау сілемдеріне жақындай келіп, танымайтын таудың әр шұңғылына сақтықпен жамырай қарасты . Осы кездерде аңда жүріп табысқан Қарабай мен Сарыбай үлкен сайда төс түйісіп, қол алысып құда болып жатыр еді . Жұмыстары бітіп, енді жоғары қарай жылжып, әркім өз ойымен келе жатқанда, адырдың үстіне ойын қуып ойнақтап, екі-үш марал қаннен қаперсіз шыға келгенде, Сарыбай Қарабайдың етегінен басып, дымын шығармай жата кетті . Садағын жедел қолына алып, жебесін тез салғанмен, одан әрі қимылға бармай, басын төмен салып, ырсылдап жатқан Қарабайға сұраулы

көзбен қарады . – Ат! Шапшаң! Тездет! – деді Қарабай, көзі-басы алақтап . – Ата алмаймын! Оққа дәл тұрған маралдың іші жер сызып тұр екен! Обалы жібермес! – деді Сарыбай сыбырлап . – Құда болғаның рас болса, көңілімді қалдырма! Құлың болып өтейін, алдымызға келген олжадан айырылсақ, күніміз караң, Сарыбай! Ат, не де болса! – Қарабай көзінен жасы төгілердей болып, пұшайман пішінде мұңая қарағанда, қалың қасынан сығырайған көзі көрінбей кетті . Досының үздіге айтқан өлермен сөзінен кейін Сарыбай қалтыраған қолы сұр жебеге қалай апарғанын да анық аңғармай, демін ішіне алған бойда садағын тартып қалды . Суылдаған сұр жебе тиген буаз марал бақ етіп, аспанға атыла орғып, адырдан ары емес, аңшылар жаққа іші ақтарыла құлады . «Жайлы жер таптық па?» деген сезімдері алдаған үлкен үйір танауларын желге тоса солтүстік шығысқа шоқырақтай жол тартты . Болашақ ғұмыр «әлде алғыс, әлде қарғыс» әкеле ме, сәті түспеген бір сәттік достық «мәңгілік махаббат дастанына» айнала ма, оны ойлауға уақыттары жоқ екі құданың бірі сол жерде жан тапсырып, бірі олжасын өңгеріп кете барды . *** Жөңкіле тоқтаусыз желе жортқан маралдар бастарын жерге салмастан ұзақ жортып адырлы далаға тап болды . Алыс жолдан шаршап, тер басып қалжырап келген жануарлар шөбі шүйгін адырдың етегіне ыдырай жайылды . Кәрі марал адырдың төбесіне шығып, жан-жаққа танауын шүйіре көз тастап оттай бастады . Кешкі салқынмен жайлана жайылған маралдар тояттап барып, жұмсақ шабындық шөпке созыла жатып, таң атқанша қаперсіз тынығып алды . Алыстау ағараңдап өткен түлкі, қарсақтар болмаса, азулы жыртқыштар қорегі жоқ бұл жақты көп паналамайды . Күздің нышаны ма, жөңкіле көшкен қою бұлт сіркірей толассыз жауса, кейде түнге қарай жел күшейе сабалай жауып,

арты ақ жауынға айналып ұзаққа созылатыны тағы бар. Мұндайда арттан сабалай жауған жауынға арқаларын күжірейте тосқан маралдар бірін-бірі ықтап, ұзап та кетіп отыратын. Жер таңдауды ұмытқан жануарлар енді отысуы әрі ықтасыны бар аймаққа тірелгендерін жаратқандай жайыла оттап, алға жылжумен келеді. Осылай күздің қара суығына жеткен олар қар мен қыстың жақындағанын сезгендей алдарында қарауыта көрінген тоғайлы алқапқа келіп тірелді. Алқаптың арасынан жарқыраған үлкен өзен көрінді. Шөліркеген кезде алғаш рет тізіле аяңдап осы өзенге таяп кеп, мойындарын соза баяу ағып жатқан суға қызыққандай мұрындарын шүйіріп, жан-жақты қарады. Сосын аяқтарын аңдап басып сақа маралдар өзен жиегіндегі жарқабаққа келді. Маңай құлаққа ұрғандай тып-тыныш. Секем алатын өзгеше дыбыс я бір бөгде қозғалыс жоқ. Осыған еркінсіген маралдар жарқабақтың түстігін бойлай суға жететін ойпаң жерді сағалап келеді. Оңтайлы жер кездесе кеткенмен бәрі бірдей лап қоймай, бір-екеуі түсіп, ағынды суды асықпай сыздықтата сімірді, ал қалғандары әр тарапқа мойындарын созып қарауылдап тұрды. Осыдан кейін суға бас қою көбейіп, аса сақтықпен суға қанған жануарлар тоғайлы өлкенің ішінде көп тұрақтамай, алаңқай жерге жиналып, жайыла бастады. Жақындап кеп қалған күні қысқа, түні ұзақ қара күздің қара суық желі, толассыз жауын-шашыны жануарларды мазасыз күйге түсіргенмен, оған олар мойыған жоқ, қалың тоғай пана болып, шөбі кеш сарғаятын шабындық ішіндегі көк шөптерді қуалай жайылып, қатты қысқа қарсы тұрарлық қоң да жинай бастады. Ертіс өзенінің сол жағалауын паналаған маралдар қыраулы қысты осы жағалауда қарсы алып, қар қалыңдап, қытымыр аяздар үдегенше тебінде болды. Арқаның күні-түні, әсіресе түн баласында ұли соғатын ақ бораны жануарлардың тебіндегі тіршілігін қиындатып, өрістерін тарылтып тастады. Ертістің сол жағалауынан гөрі оң жағалауында тоғай қалың боп келеді. Тоғай ішін тұтастай

жапқан қалың қар тебінді қиындатқан. Осыны сезген кәрі марал өріс ауыстыруды меңзегендей басын көтеріп, мүйізін шайқап, пысқырып жіберді. Бір өзгерістің болатынын сезгендей ағаш бұтақтарын қаужаулап тұрған қалған маралдар да кілт тына қалды. Одан кейін кәрі марал қалың қарды оппылап, көк мұзы ортада жарқырап жатқан өзенге қары жұқа өзекпен тізбектеліп келіп еппен алға басып, тайғанақтап, арғы жағаға өте бастады. Бәрінің өткенін көрейін дегендей алдыңғы сақа маралдар ойқастап алға шығып, арт жақты мойындарын соза шолып өтті. Бұл жағада өзгеріс көп болмағанмен, ықтасыны тіптен мол, тебіндеу оңай болып шықты. Қыстай еркін жайылған маралдар күн ұзарып, оның жылуы молайған сайын тоғайдан алаңқайға шығып қыздырынып, маужырап, көздерін сығырайта жұмып, ұзақ күйсейтін болды. Көктем лебі білінген сайын ұрғашы маралдардың іштері жер сызып, жүрістері ауырлай бастады. Күндіз жіпсіп еріген қар түнде мұздап қатады. Мұндай сыздақ жануарлардың түн баласына көсіле күйсеп, еркін жайлануына жайсыз болды. Оңынан соққан жылы жел қалың қарды қуыстап шөктірген сайын маралдар малшына түсіп, неғұрлым ашық, құрғақ жер іздеп қалың тоғайдан қырға қарай ұзай берді. Осылай тынымсыз өріс қуалай келе жануарлар көктемгі көгі бұрқырап, сай-саласы суға толған жазира жазыққа тап болып, сағым қуған даланың көз тоймас көркіне айналғанын маралдар емес, оларға таңырқай қараған некен-саяқ жолаушылар білді. Осы өңірде төлдеген жануарлар еңкейсе алдында Ертісі, қысылса артында ну қарағайы бар құтты өлкені ұзақ мекен етті. Жер-суға ат қоюға шебер атам қазақ бұл шұрайлы өлкедегі жалғыз көл мен жазық даланы бөліп-жармай Маралды атап кеткен. Сол маралдар су ішкен Маралды көлі күні бүгінге дейін бар деседі.

Атбасардан Маралдыны бетке алған көш Екінші бөлім Сүйірғұл қыпшақ ауылының ортасындағы алты қанат ақ киіз үйдің маңында бүгінгі абырсабыр әдеттегіден өзгешелеу көрінді. Көктемнің алғашқы қара суығынан кейін баяу ескен жылы леп мал-жанды жадыратып, адамдардың елмен елге қатынасына шуақты сәт тудырғандай еді. Сүйірғұл атаның екінші ұлы Үмбетей шаңырағына, өз алдына жеке-жеке ауыл болып отырған Егізек, Есіркеп, Жарылғап ағайындары, олардың ат жалын тартып мінуге жарап қалған ұлдары бірі қалмай тегіс жиналды. Шаруаларын бітірмей асқа отырмайтын қыпшақтардың ескі әдеті бойынша, жиналған жұрттың амандық-саулығынан кейін Үмбетей қақырынып қап, оң қолын жоғары көтеріп қалып, сөз бастай жөнелді: – Ал, ағайын! Хабар алдың, келдің! Ол да дұрыс болды! Бұл да сендердің бірліктеріңді білдіреді деп білдім. Алдағы уақыттарда да осы бірліктеріңнен таймаса екен деп тіледім. Тоқсан баулы қыпшақ баласы едік. Төсекке басымыз сыйғанмен, төскейге малымыз сыймай, сонау Сырдың бойынан сырғып осы жаққа жеттік. Кешегі атақты қара қыпшақ баласы тараған бес ұл бес тайпаға айналып шексіз шетсіз Дешті қыпшақ даласының қиыр шетін жайлап, бір шеті орманы мен қарағайы көп алқапқа барып тірелді. Біз олардың соңынан көп уақыттан бері сырғып келеміз. Сонда не таптық, не мақсатқа жеттік, осыны ойланғандарың бар ма!? – деп, Үмбетей басындағы бөркін маңдайынан кері ысырып қойды. Кең маңдайы отағасының жарқыраған жүзіне жарастық беріп, оның бет-әлпетін аша түскендей болды. – Сондағы айтпағыңыз не болды? Біз осы жерін түсіне алмай қалдық! – деп қалды қызба мінез інісі Жарылғап мырза. – Ағамыз бір мінез шығармақ па, қалай? – деді

Есіркеп Егізекке сыбырлай сөйлеп. Шоқша сақалын салалы саусақтарының ұшымен сипай отырып, Үмбетей сөзін жалғастыра түсті: – Тілеуберді атадан тарайтын «айыр көмей, тіл мен жақ» Желкілдек би ағаларыңды бірің көрдің, бірің көрмедің, мәселе онда емес, ол – бізге туыстығы жағынан бір жанашыр жан. Сол ағайын өткен жылы үлкен бір жиында кез болып, маған бір үлкен ой сап кетіп еді. Енді соны айтайын. – «Ағайынның азары болса да безері болмайды» деген еді Желкілдек би ағамыз. Мен сіздерді алда кеткен ағайындарыңнан бөлгелі отырғаным жоқ. Дегенмен «ортақ өгізден оңаша бұзау артық» деген бар емес пе, «алдыңғы көшке ілескен атақ-абыройға ие болмайды, көптің бірі болып күн кешеді, ал өзің жеке көш бастап, жаңа қоныс тапсаң, соған ендігі ұрпағың иелік етсе, одан артық абырой-атақ болар ма?!» деген Желкілдек ағаның сөзі жатсам-тұрсам ойымнан кетпей, сол ойымды өздеріңмен бөлісейін деп жинап отырған себебім де осы, – деді Үмбетей. – Қалың қыпшақ көшінен қалып, қиыс кеткеніміз елдігімізге жарасады деп ойлайсыз ба, бұл ой басыңызды қалай ғана шырмап алды екен? – деді інісі Егізек күмілжи сөйлеп. – Қыпшағы жоқ дала көргеміз жоқ. Ертістің арғы беті Бұлтың атаңның Қосайдар тармағынан тарайтын үлкен елге айналып келеді екен. Сол елмен ұрандаса отырсақ сені қай жау алады?! Біздің пешенемізге сол елдің оты мен суы бұйырсын деп тілейік! Басқа айтарларың бар ма? – деп, Үмбетей отырғандарды бір шолып өтті. – Бақ тәуекелге бел байласақ байлайық. Ендігі жерде бұл көштің тәртібі мен әдісін кім басқарып, кім қорған болады? Бөтен ел, бөтен жерлерден өтеміз, «бұзақысыз ел болмас» дегендей, жолда алда-жалда, көш-жөнекей ұры-қарыларға тап болсақ, не амал жасарымызды да ойластырып алғанымыз жөн сияқты, – деді Егізек сөзге араласып. – Шой, Беймен, Сармұрза батырлар тұрғанда, бізге кім тап берер дейсің? Бұлар кімнің болса да қабырғаларын күйретіп бермей ме? – деді, Егізектің

үлкен ұлы албырт мінезді Айтқожа. – Көш жөнін, оның амал-айласын кейін сөйлесе жатармыз, ұзын да ұзақ көшті маусымның қай кезінен бастағанымыз жөн екенін осы бүгін бажайлап алсақ, қалай болар еді? – деді, көптен сөзге араласпай жайымен отырған Жарылғап. Осы кезде есіктен көрінген Үмбетейдің бәйбішесі Қарғатай жұртқа астың дайын екенін айтып, отырғандардың қолдарына су құюды малай жігітке бұйырды. Қолға су құйылып өткеннен кейін, кенеп дастархандар жайылып, үш жерге көктемге қарай сойылған ту биенің семіз етінен табақтар тартылды. Әр табақты үш кісі кездіктерін суырып жосылтып турап тастап, жан-жақтан көптен ет көрмегендей, ағайындар тым-тырыс асай бастады. Отырғандар етті қарбыта асап, мауықтары басылған кезде Үмбетей тағы сөзді өзі бастап: – Көштің мерзімін белгілеу деген дұрыс сөз. Төрт түлік мал төлдеп, төлдері отығып, жүруге жараған күні қозғалған дұрыс болатын шығар. Бұл бұрынғы аталарымыз таңдап алған оңтайлы әдісі деп білемін. Мына үлкендер жағы білетін болар, аталарымыз алға әуелі жылқы малын салатын. Сосын сауын сиыр, қара малды жіберетін. Жылқы жүріп оттайды, қара мал шалып оттайды. Одан кейін табындап қой-ешкілерді жая жылжытады. Оларды киіз үй құратын жерге иіре жаятын, сонда олар ол жердегі қарақұрт, кесіртке, жылан, бақа-шаяндарды езгілеп таптап тастайды, содан барып сол жерге үй тіксең, адамға еш қауіп келмейді. Одан әрі айтсам, естеріңде болсын, қысқы қоналқаға қонатын ауылдың аумағына қалың қойды иіріп түнде ұстау керек. Солардың қалыңдап салған қиларының үстіне киіз үйлеріңді тіксеңдер, қыста астарың жылы болады. Біздің көштің ұзақ болатын себебі, біз өзен-көл, сулы сай, бұлақтарды жағалай отырып көшуіміз керек, «от – арық, су – семіз» деген қазақ атамыз, үлкен көштің қыруар малын сусыз қалдыра алмаймыз. Алдымызға шолғыншы салып, солардың көрсеткен сулы бағытымен жылжитын боламыз. Қалған басқа мәселелер де баршылық,

оны «көш жүре түзеледі» дегендей, кезінде көретін боламыз, – деді ол. Осымен жиынға келгендер тарасымен, Үмбетей балалары – Шымырық, Базар, Байыс, Жаныс, Сармұрза, Төленділерді оңаша алып қалып: – «Көрікті қызған кезде соқ» дегендейін, әлгі әңгімені түгел түсінген боларсыңдар, ендігі жерде сендерге оңашада айтарым: анау кеткен ағайындардың бәрі бас шұлғып, «жәрәкімалла» айтып кетті деп ойламаңдар, ертең-ақ бүйректен сирақ шығарып уәж айтатындары болулары хақ, олар мені емес, сендерді бір-бірлеп ортаға алып, діңкелеріңді құртып, жүйкелеріңді тоздырулары да мүмкін, сендер ондай насихатқа көнбеуге тиіссіңдер. Біздің бұл бастамамыз болашақ ұрпағымыздың қамы деп білгейсіңдер. Малды жаннан бұрын қоятын қазақтың малы да жаны да өсетін өрісі кең, жері құйқалы, түгін тартсаң, майы шығатын, маралы мамырлап, құлыны құлпырып құлындайын деп тұрған сары арқаның пұшпақты шеті. Менің болжамымның дұрыс-бұрысын мен көре алмасам да, сендер көрерсіңдер, сондықтан да белдеріңді бекем буып, «бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып» дегендей тас-түйін болыңдар! Бірліктерің мен берекелерің бұзылмасын! Менің тілегім – осы, – деп отағасы балаларын барлай қарады. Біраз тыныштықтан кейін әкесінің сөзін қуаттап ортаншы ұлы Сармұрза жерден басын маңғаздана көтеріп алып: – Әке, аттың басын бұратын кездің жеткенін өзіміз де сезіп жүр едік, мынау жатқан жалпақ даланың тыныс-тіршілігінен біз де қажығандаймыз. Киіз үйден шықсаң бас сауғалар панасы жоқ жарықтық жалпақ даланы жерсінбейтін түріміз бар. Далаға шықсаң шақырайған күнге қарап еріксіз көзіңді қысасың, күн болмай, жел соқса да, боран-дауыл соқса да көзіңді қысасың, осыдан болар, бәріміз де қысық көз болуға айналдық. Сондықтан желдің өтіне емес, ығына қарай жылжығанымыз жөн. Имандай шындығым, бұл көшті осы отырған аға-інілеріммен өзім бастағалы

отырмын. Сіздің сөзіңізді шындап қуаттаймын, оған абыржымаңыз! – деді. Осы кезде сырттан келген балалардың анасы Қарғатай бәйбіше сүйіншілеп кіріп келді: – Атасы, сүйінші! Сармұрзаның үйіндегі келіннің аман-есен жаны қалып, торсық шеке ұл көріпті. Оны жаңа ғана Күлмісін абысыным айтты! Ал мен айтарымды айттым, енді есімін өзіңіз қоя беріңіз! – деп, қуанып, қайта шығып кетті. Ұлына іштей қуанған Сармұрза сыр білдірмей басын төмен салып, басындағы бөркін қолымен қозғалақтата берді. – Ұрпағымыз қайырлы, бауы берік болсын дейік! Ат қоюға әлгі бәйбіше несіне асығады. Артынан да қоя жатпаймыз ба?! – деп, Үмбетей ата ақырын тамағымен қақырынып қап, қомданып қойды. Үлкен ұл Шымырық шапшаң мінезіне басып: – Әке, оны несіне кейінгіге қалдырасыз? Сізді бірінші қолдап, қуаттай сөйлеген осы Сармұрза емес пе?! Мынау жаңа туған нәресте – оның тұңғышы! Сіздің ойыңызды тұңғыш қуаттап отырған да, тағы айтайын, осы ұлыңыз. Ендеше оның тұңғыш ұлының атын «Қуат» қойсаңыз болды емес пе?! – дегенде, қалған ұлдар да жамырай қолдай кетті. Оған әке қарсы болмады. Осымен Қуат деген есім Атбасар елінде дүниеге келіп, жылдар өте келе соңғы көштің ғұмырлық мекеніндегі үлкен қоныстың мәңгілік атауына айналған екен. Оны әзірше бұл жерде білген ешкім жоқ. Мұнан кейін отырғандар көшті көп талқыға салмай тарасып, сыртқа беттеді. Күн ұзарып, қызуы артқанмен, терістікке ауысқан желдің өті қалың күртік қардың сүбесін бұза алмай, ашық күннің қызуымен баяу жылымықтанып еріген қардың суы астына сіңіп, түнгі салқынмен қар асты мұздаққа айналады. Осы жай бір аптадай тебіндегі жылқы мен қойлардың апшысын қуырып-ақ тастады. Осы кезде үлкендер жылқының өрісін өзгертіп, неғұрлым қары жұқа дөңес, қалың қарлары сөгіліп сайға құлаған қыраттарды жағалай жаюды бұйырып, осыны жылқышыларға жеткізуді ұлдарына тапсырды. Үмбетейдің Есіркеп, Егізек,

Жарылғап, Сармұрза бастаған мықты ұлдары бөлініп-бөлініп жылқышылар қостарын іздеп, марғау жатқан кең даланы сүзе аралауға шықты. Таңертеңнен нәр татпай, кей жерлердегі қалың қарларды аршын төс аттарымен омыраулай өтіп, көзіне көрінген қарайғанға жақындап кеп қарағандарымен, жуық арада жылқышылар қосы көзге ұшырай қоймады. – Әлдері бітіп, атымыз болдырмай тұрғанда не бір пана тауып түнеуіміз керек, олай болмаса көлденеңдей жүріп, із кесуіміз керек, – деді Жаныс. Күн екінтіден төмендеген шақ. Қараңғы түскенше із кесіп, өндіртіп жүріп қалуды ұйғарған ізшілер кең даланы кесе көлденеңдей тартты. Әлдебір уақыттарда көп жылқы тебіндеген орындарға килігіп, қалың жылқының беталысын бажамдады. Сол бетке аттарының басын бұрып, қалың жылқының ізімен бұлар да аттарын жортақтата жөнелді. Күн кешкіре даланы ерекше жылы леп басып, алыстау көрінген көктемнің жұмсақ лебі жандарына келгендей болды. Оны сезгендей астарындағы аттары да мойындарын соза шұлғып, алма кезек пысқыруға айналды. Көп ұзамай жапалақтай жауған қар ұшқындары пайда бола бастады. Мұның арты не боларын білмек оймен алда келе жатқан Сармұрза атының басын тартып, арттағыларға бұрылды. Сол кезде оның бетін бір суық леп осып өткендей болды. – Мына күнің бізді алдатып жүрмес пе екен!? – деді ол артына бұрылған бетте. – Иә, күнің құбылуға айналды, аттардың да жиіжиі пысқырулары да жайсыз, мұның арты не боларына сенім болмай тұр. Күнің болса кешкірді. Шам жағар уақыттан асып барады. Енді не істемекпіз? – деді Егізектің ұлы Беймен жанындағыларға. Бұл кезде терістіктен соққан жел күшейе түсіп, жапалақ қарлар да бірін-бір қуалай кеп жерге молынан құлай бастаған. – Бір пана тауып таң атқанша бас сауғалай тұрайық, қалғанын күн жарықтанған соң көрерміз,

– деп ақыл қосты Жарылғап ұлы Сапақ. Осыдан көп ұзамай жел күшейіп, боран үдей түсті. Бұлар бір сидиған шоқша талға жетіп үлгеріп, аттарынан түсіп, арқаларын аттарының ығына тосып үлгерді, одан кейін тілдесуге аспан мен жерді жауып кеткен ақтүтек боран еш мұрша бермеді. Осы кезде «үйік айынан» бері жұптары жазылмаған бір топ қасқыр қалың қамыстан омбылап шығып ап, екілене соққан бораннан ықтай, сайын даланы шашырай жортып келеді. Ышқына соққан боранға танауын тоса шоқиып отыра қалған кәрі қаншық бір иісті сезгендей көрінбеген айды жобамен меңзеп, сол жаққа мойнын созып ұли бастады. Осы дыбыс құлағына жеткен басқа жыртқыштар да

бір-біріне хабар бергендей ұли жөнелді. Сүт пісірім уақыт ішінде әлі ұлуын қоймаған кәрі қаншықтың жанына әуелі арланы, одан кейін қалғаны жинала бастады. Арланды көріп көңілі тойғаны ма, әлде қойғаны ма, кәрі қаншық дыбыс шығармастан жол бастап боранға қарсы басын төмен сала күртік қарларды айнала отырып, алға қарай ирелеңдей жол тартты. Көп уақыт өтпей-ақ биік адырды айнала келіп сайда бірінің ығына бірі тығылып, сүреңі қашып тұрған көп жылқыны жыртқыштар бірден сезіп, бір ізбен еппен жақындай бастады. Боранда ыққан жылқылардың тай-жабағылары арттан соққан суыққа шыдамай, топтың алдына шығып, ықтасын іздейді. Осылай бір-бірінен ық іздеген жылқы малы үнемі қозғалыста болып, жылжи береді. Осының салдарынан ыққан жылқы алдында «қар бар ма, жар бар ма» оған қарамай, көп жағдайларда опатқа ұшырайды. Алдағы қалың үйірдің ара қашықтығы мен бет алысын қалың жылқының ізінен божамдап келе жатқан жылқышылар арттағы көп жылқыны қотандап иіріп, алдыңғы топпен сосын алысуға келіскен болар, болдыруға таяған аттарын шаужайлай отырып, бытыраңқы үйірлерді бір жерге жинастыра бастады. Үйірдің иесіз екенін сезген жыртқыштар тығыла келген бойда екі-үшеуден бөлініп, бүрісіп пана іздеп, оппылап жүрген тай-жабағыларға жақындай түсті. Қапелімде қасына пайда болған мақұлықтың не екенін ұқпай қалған тай-жабағылар бұлардан қашудың орнына, оларды иіскеп білгілері келіп, жыртқыштарға таңырқай, мойындарын созды. Сол кезде қылша мойынға азулы өткір тістер қадала кетіп, айырылмай қалады. Қанша тарпынғанымен тамақтан айырылмаған құбыжықтан жалтаруға мұршасы келмеген тай-жабағылардың бүйірден тиген қарулы тістерден ішек-қарындары сүйретіле ақтарылып, құлап түседі. Осы үрдіске түсіп алған қасқырлар тай-жабағыларды бірі тамақтан алып, бірі бүйірден тартып, айдаладағы ақ қардың бетін қан жоса қылып, бораны толастамаған ақ даланы жемтікке толтырып тастады. Дала тағысын талай көрген сақа жылқылар енді бытырай қашты.

Болдырған аш қасқырлар да еш қымсынбастан жас малдың жылы-жұмсақ еттерін қомағайлана жұтып, боранды түнге мәз болды. Таң ата жел оңынан айналып, қатты жел қою бұлттарды ыдыратып, көктемнің жарқыраған күн шуағы күшіне мінді. Оқыс жадыраған жылы күн жылқышыларды да жадыратып тастады. Қалың жылқыны иіріп жіберіп, құр жүрген ат-айғырларды бұғалықтап ұстап, аттарын ауыстырып мініп, бір жеңілденіп қалды. Шашырап кеткен малдарын жинастырып, жылы желді бетке алып, қалың жылқының бетін жазғы қосын қырға қарай икемдей бұрды. Осы кезде соңғы шұбар айғырдың үйірін қалың жылқыға әкеп қосқан қос жылқышының бірі серіктеріне қарай шоқыта жетіп кеп, атының басын оқыс тартып қап: – Үйір түгел емес сияқты. Құла бие, кер бие, буырыл байталдың тай-жабағылары көрінбейді. Итқұсқа жем болмасақ жарар еді! – Боранды күні кімдер құтырарын білмеуші ме едіңдер? Жылқыларды жинастырып түгендейік! Көп жылқыға тап болған бөрілер енді бізді торуылдайды. Сақ болайық! Сәті келсе олардың сазайын біз де тарттырармыз. Ал, кеттік! – деп, жылқышылардың басшысы Әлкен атының басын оқыс бұрып, табынға қарай шоқыта жөнелді. Осы кезде қырдан қараңдап салт аттылар көрінді. Бұлар күн шықпай атқа қонып, жылқышыларды іздеп келе жатқан Сармұрза бастаған ағайынды жігіттер еді. Әлден соң қалың жылқы маңында жолығысқандар бір-бірінен амандық-саулық сұрасып, өткен боранды түндегі көрген көресіндерін кезекпен баяндай жөнелді. Осы кезде Әлкен жылқышы басындағы тоқты терісінен тігілген қазақи тымағын шешіп алып, саптама етігінің қонышына соғып-соғып, төбесіне кие сап: – Көрген бейнет бейнет болсын, ал ендігі әңгіме басқада боп тұр. Меніңше түнде ыққан жылқыға қасқыр шапқан секілді. Жылқыны санамасақ та біраз тай-құлындар жетпейтін сияқты! – Иә! «Боранды түні ұры мен бөрі жортады» демекші, мұның түбінде бір шындық бары бар ғой.

Енді оның түбіне жету керек, – деді Төленді. – Жемтікке тойған қасқырлар аса ұзап кетпеген де болар. Күн болса айдай ашылды. Ақша қардың үстінде қасқырлардың іздері де сайрап жатады. Енді уақытты көп созбай, ас-суымызды жүре жеп, аттарымызды ауыстырып, тез ізге түсейік, – деді Жаныс мойнын Сармұрзаға бұрып. Сармұрза бұлардың сөзін құп алғандай алдыңғы жақтағы қалың жылқыға қарай желе жөнелді. Қолдарында жылқышылардың қатқан қайың сойылдары, тақымдарында бір-бір шоқпар, астарында жүйріктігімен аты шыққан сәйгүлік аттары бар алты жігіт көктемгі қансонарды пайдаланып, із кесуге кейін қарай бүлкектей жөнелді. – Жұрт түлкі қу дейді, ал осы қасқырың түлкіден де өткен қу ма деп білемін, – деді Беймен оппы қарға кеп қалған атының басын оңға бұра түсіп. – Сөзіңнің жаны бар, есіңде ме Төленді, өткен жылы болдырып жүре алмай шаршап, селеуі аралас қау шөпке тығылған қасқырды таба алмай көп іздегеніміз. – Мына Баймұрза екеуіміз ол итті алма кезек қуып, болдыртып, оған қоса өзіміз де, атымыз да болдырған шақ еді. Қуып келген қасқырымыз бір селеуі аралас қау шөпке кіріп кеткен, содан әлгі сұм зым-зия жоқ боп кетпесі бар ма!? Маңайы мидай жазық. Бой тасалап көрінбей кететіндей тіпті дәнеңе жоқ. Екеуіміз ал ізде, бері ізде! Жоқ! Тағы іздейміз, тағы жоқ! Енді осында келгені рас па еді деп, өзөзімізден күдіктенетін болдық. Ақыры не керек, аттан түсіп сойылымызды сүйретіп, шоқпарымызды оңтайлай ұстап, жаяу іздеуге кірістік. Сөйтсек, ол қу не істеген деңіз! Қалың селеудің ортасына кіріп ап, төрт аяғын жоғары көтеріп, арқасымен жата қапты. Жанындағылар «Пах! Пах!» деп даурығысып қалды. Біраз жер шолғаннан кейін Сармұрза жанындағыларға бұрылып: – Осы қасқырың, жаңа өздерің айтқандай, аса ақылсыз жыртқыш емес. Олар мына көздің нұрын алардай шақырайған ақ қарда бізді тосып отыра қоймас. Мал- бастың садағасына сол

жемтіктерді осы хайуандарға қияйық та, аттың басын елге бұрайық. Біздің мақсатымыз жылқыны, жылқышыларды тауып елге бастарын бұру еді, оны орындадық. Осыған не дер едіңдер? – деді қасындағыларға бұрылып. – Жөн айтасың Сармұрза, арғы тегіміз осы қасқырмен шатысы бары рас болса, одан өш алып, қарғысына қалып қайтеміз. Жөнімізді тауып, елге қайталық, онда да атқарылар шаруа шаш етектен емес пе? – деп қостады Беймен. Жігіттер елге келіп, қырдағы малдың амандығын естіген үлкендер енді үлкен көшке дайындалу ісіне кірісті. Бұл кезде Атбасар өңіріне қыстай жауған қалың қардың көбесі, ұзара бастаған күннің қызуы, оның үстіне батыстан соққан өкпек желдің сілемінен бұзылып, жұқара бастаған. Көштің егжей-тегжейін ақылдасуға Үмбетей қарт үйіне жиналғандар әртүрлі топшылау мен жорамалдар айтып, өз ойларын алға тартып жатты. Әркімнің сөзін көзін жұма отырып тыңдаған Үмбетей отырғандарды бір шолып өтті де: – Бәрің де дұрыс ұйғарым айттыңдар. Оны, «көш жүре түзеледі» демекші, алдағы көш барысында көре жатасыңдар. Ал көштің басын неден бастау керек екенін білесіңдер ме? Атамыз қазақ көштің басын қашанда «айырылысу» беруден бастаған. Ендігі жерде қолда бар малдың бір қоңдысын сойып, маңайдағы елдің игі жақсыларына дәм таттырайық. Олардың да тілегі мен сілтейтін жөндері, берер ақ баталары болар. Сосынғысын сосын сөйлесерміз, – деп, Үмбетей қамзолының төс қалтасындағы шақшасына қол салды. Оның сөзін отырғандардың бәрі қолдап «жөн-ау, жөн!» десіп қалды. Көп кешікпей айырылысарға жиналған сол маңның игі жақсылары Үмбетей шаңырағында бас қоса отырып, келелі әңгімелерді тілдерге тиек етті. Көптен елге танымал болған, жасында талай айтулы жиындарда ел атынан дау-дамай, арыздардың тәпсісін қуырып, «аттыға жол, ауыздыға сөз бермей» жүретін Күдері би өзінің ұзақ әңгімесін ба-

сып, Үмбетейге: – Кешегі өткен қанқұйлы Шыңғысхан алдына Эшреф деген мүмин қадийді серігімен алдырып: – Мынау кең даланы жайлаған осы сендер кімсіңдер!? – деген екен. Сонда олар: – Әлхамдулиллаһ, мұсылманбыз! Алланың жерге жіберген елшісі бар, соның айтқандарын бұлжытпай орындайтындар. Оған қоса мұсылманбыз дейтіндер бес мезгіл намаз оқиды, жылдың он екі айының бір айында тамақты күндіз емес түнде ішеді, артық қаражаты, малы болса, садақа-зекет береді. Бұлардың бәрі Құдайға жасаған құлшылықтары болып табылады. – Е, оларың жарайды екен! – Мұсылмандықтың соңғы бір белгісі, шамасы жеткен әр мұсылман өмірінде бір рет Меккеге баруы керек. Ол да – Аллаға құлшылықтың бір жолы. Сонда Қаған: – Адамның туған жері – Мысыр Шаһары деген бар емес пе, сендер неге бір жерді таңдап алғансыңдар? – деп, бәрін ұнатқанда, мұнымен келіспеген екен. Сол айтпақшы, кіндік қандарың тамған өлкені тастап, сырын білмес жат елді таңдағандарыңызға жол болсын, туыстар, – деді. Отырғандар да Күдерінің бұл уәжіне ойланып қалғандай сыңай танытты. Шапшаң мінезді Егізек ағасынан бұрын сөзге араласып: – Ескінің ел естімеген әңгімесін сізден естіп елеңдесіп қалдық. Оған ризамыз. Атамыз қазақ көшпелі ел екенін білесіздер. «Жүргенге жөргем ілінеді» деген бар емес пе, біздің арқамызда қазақ шұрайлы өлкеге ие болса, өрісіміз кеңіп, оның қызығын келесі ұрпақ көріп, бізге «тәңір жарылғасындарын» айтпай ма, онда біз, мында сіздер аман болсаңыздар, төскейде малымыз, төсекте басымыз қосылатын күндер де болатын шығар, – деп, отырғандарды көз қиығымен бір шолып өтті. – Біздікі қимастық көңіл ғой! «Қазаншының еркі бар, қайдан құлақ шығарса» дегендей еріктеріңіз

білсін, – деп, Күдері ірге жаққа шегіншектеп кетті. Көп кешікпей алдарына семіз тайдың еті тартыла бастады. Ет туралып жатқанда Күдері тағы жай отырмай, басқа бір қуақы әңгімесін бастап жіберді. – Бұл тағамның басын неден бастамақпыз? – деп, отырғандарға қарап, табаққа қол салардай қозғалақтап қойды. – Майлы жерінен бастайтын шығармыз, – деп, өздерімен еріп келген Ережеп кеңкілдеп күліп жіберді. – Баяғыда жолаушылап келе жатқан үш жігіт, – деп, жаңа әңгімесін бастап кеткен Күдері, – қарындары ашыңқырап, бөтен ауылға келеді. Танымал-таныстары жоқ үшеуі құдықтың басында су алып жатқан келіншекті жақауратып сөзге тартады. Ол да бір сұңғыла екен, бұлардың ас-су дәметіп тұрғандарын сезіп, сыпайылап үйіне дәм татып шығуға шақырады. Келе бір дөңгелек нанды тездетіп қарып жіберіп: – Шай келгенше мынаның басын тауып жей беріңіздер, – деп алдарына қойып кетеді. Үшеуі дөңгелек нанды олай қарап, бұлай қарап, басын таба алмай аңырып, тойған қозыдай монтиып отыра береді. Шай жасап жүрген келіншек бұлардың басын таба алмай отырғандарын сезіп: – Тәйірі, мұның басы «бісміллә» емес пе! – деп, «бісмілләсін» айтып, нанды үзіп-үзіп алдарына тастаған екен, – дейді. – Біз де сол «бісмілләдән» бастасақ, берекеге кенелерміз бе деп отырмын, – деп, Күдері «алыңыз» дегендей ас иесі Үмбетейге иек қақты. *** Осыдан көп ұзамай «қыпшақтар көші» үнемі жылжумен отырып Ақкөл-Жайылма өңіріне иек артты. Осы өңірді біраз жайлап, қысқа қарай Ертіс өзеніне тіреле отыруды көздеді. Ондағы мақсат көктемнің алғашқы жылымығы басталысымен өзеннен өтіп алу болатын. Ақкөл-Жайылма өңіріндегі елдің басым көпшілігі қанжығалы ата ұрпақтары екен. Бұл елдің үлкендері қыпшақтарға жақсы бейіл көрсетіп,

дәм-тұздарын татырды. Осындай үлкен дәм үстінде қанжығалы жағынан Қосшығұл ата сөз бастап: – Көш көлікті болсын! Барған жерлеріңе тастай батып судай сіңіңдер. Көп тұрақтамай қайтар болсаңыздар «қайтқан малда қайыр бар» деп және жақсы қарсы аламыз, – деп ойын-шыны аралас отырған жұртты бір күлдіріп алды. – Біз бет алған жақ аса бөтен де емес. Ол жақта айыр көмей тіл мен жақ атанған туысымыз Желкілдек би бар. Желкілдек би жай би емес, Абылай ханның алдын көрген, ханның ризашылығына бөленген шынайы тақуа, сөзге қамшы салдырмайтын саңлақ адам. – Е, Абылай хан бір жақта, Желкілдегің қысы ұзақ, жазы қысқа сонау суық алыс өлкеде, сонда олар қалай кездесе қалған екен? – деп қалды күдіктене Күзембай саудагер, отырғандарды бір шолып өтіп. Үмбетей де асықпай қолдарын аяғындағы мәсісіне жеңілдете сүртіп ап, омырау қалтасынан тіс шұқитынын алып, тістерінің асты-үстін тездете шұқып-шұқып жіберіп, сөз бастап кетті: – Хандарды кімдер мақтамаған, кімдер даттамаған? Ал мен Абылай ханның көрегендігіне әлі күнге қайран қалам. Абылай хан алыста жатқан қазақтар ішіне өзінің «тыңшыларын» жіберіп, олардың тұрмыс-тіршілігін, жай-күйлерін біліп отырған. Сондай тыңшыларының бірі Желкілдек биді айтып, аузының суы құрып барған ғой. Осыған тәнті болған хан артынша Желкілдек биді шақыртып алдырып, сарайында әңгімедүкен құрған. Желкілдек биді сынамақ ниетпен, саусағының құнын даулауға аттанатын жігіттерін шақыртып, Желкілдек биден ақыл-кеңес сұрауға нұсқайды. – Не мақсатпен сапар тартып барғалы жүрсіңдер? – деп сұрайды Желкілдек би. – Ана бір барымтада мынау аты жоқ саусағымнан айырылған едім, соның құнын дауламақпын. – Сонда не деп дауламақсың? – «Мына «аты жоқ» саусағымның құнын дауламақ боп келдім!» демекпін, – дейді жігіт. Сон-

да Желкілдек би: – Тәйт, әрі! Сенің мына сылбыр сөзіңе кім құн бере қоймақ! Сен айт, ана жолғы барымтада жылқымды қорғаймын деп жүріп сіздің жігіттердің обалынан мынау ортаң қолым, соның жанындағы «солтан» қолымнан айырылдым де! – деген екен. Желкілдектің осы сөзін айнытпай айтқаннан кейін қарсы жақтың билері мына тапқыр сөзге риза болып, құнын қайтарған екен. Желкілдек биге риза болған хан қоштасарда: – Әттең, жасыңыз кеп қалған екен, әйтпегенде жаныма алып жүрер аяулы жан екенсіз! – деген баға беріп аттандырған екен. Желкілдек бидің қылыштай өткір сөздері ел арасында айтылып келеді, ал Желкілдектің өз басын сіздер сияқты мына отырғандардың көбі біле бермейді, – деді Үмбетей күрсінгендей болып. – Иә, мынадай дәрия қариясы бар елге бармауға да болмайтындай екен, – деп, Қосшығұл жақ бір елеңдесіп қалды. Қыпшақтардың әдеті бойынша ет желініп, сорпа ішілген соң, қолға су құйылып, сосын қымыз берілді. Қымыз үстінде әңгіме-дүкен таусылмай жалғаса береді. – Сіздердің өздеріңізге, сөздеріңізге қарап көңіліміз тойғандай, ал көштеріңізге қарасақ қарнымыз ашқандай болады, – деді манадан маңғазданып отырған қонақтардың бірі – Баршын мырза. – Мол тамақтың ішінде отырып қарныңыз қалай ашпақ? – деп қағыта сөйледі Егізек. – Қыпшақтар көші келеді дегенде біз мыңғырған қой, үйір-үйір жылқы көрерміз, реті келсе ауыстүйіс жасауға да әзір едік, енді салтаң көшке не дерімізді білмей отырмыз, – деп Баршын мырза қуақыланған кейіс білдірді. – Сөзіңіз орынды. Біздің көп мал Құдайқұл көліне қарай келе жатыр. Бұл жерге бірінші ат басын тіреген Кәдір-қыпшақтан тарайтын Құдайқұл ата болған екен. Көлдің аты да сол кісінің атымен аталып қалса керек. Осы жерде өзі де жерленген. – Басында белгі бар болар? – деді Қосшығұл

бетін сипай дұға жасап. – Белгіні біреулер қояды, біреулер сол қабірдің басын нұсқап тұратын ағашымен қалдырады, – деп сөзге Үмбетей ақсақал араласып кетті. Ұмытпасам, ел арасынан естіген әңгімеде Шернияз ақын болу керек, ел аралап келе жатып нағашы жұрты қожалар еліне соға кетсе керек, ажал айтып келе ме, осында қатты науқастанып қалған екен. Осыдан оңалмасын білген сәуегей ақын қасындағыларға өсиетін айта бастайды. Сонда айтқаны: – Мен олай-бұлай боп кетсем елге апарамыз деп әуре болмаңдар. Бұл да бір жұртым ғой. Осында жерлеңдер. Ал басымды биік қып көтереміз демеңдер! – Ол қалай болмақ! Шернияз деген атыңызға ол лайық болмайтын шығар, ол кейінгі қалған ұрпақ – бізге үлкен сын емес пе!? – дегенде, Шернияз айтқан екен: – Бір ұрпақ келеді, ол бәрін құлата келеді, одан кейін және бір ұрпақ келеді, ол сол құлатқандарды қайта көтере келеді! – деп. Анау Қаз дауысты Қазыбек бабаң өсиеті тегін бе!? «Өлсем, сүйегімді Түркістанға Ахмет Яссауидің жанына апарып қойыңдар, бұл жақта қалсам малдың тұяғының астында қалып қоярмын» деуі әулиелік емес пе! Көшпелі қазақтың қабірі қайда калмай жатыр дейсіңдер. Тау-төбе, өзен-көлдер, орман-тоғайдың атаулары ғана сол жерді мекен еткен елдің естиярларының есімдерімен аталғаны болмаса, жазу-сызуы жоқ елміз, біздің есімдеріміз шежіреде ғана болмаса, басқада бұлыңғыр болатын шығар, «аты аталмаған жігіттен, аты аталған төбе артық» деген осы болар, – деп, қымызын ұрттап Үмбетей ұзақ отырып қалды. – Осы қыпшақтардың аты бәйгеде бірінші келді дегенді көп ести бермейміз, оның да сыры бар ма? – деп, Баршын мырза өз сөзіне өзі риза болғандай, жымиып төмен қарады. – Дәл айттыңыз! Намыссыз қазақ бола ма! Бәйгеде бас жүлде алу – осы отырған бәрінің басты арманы емес пе! Соған бізді кейбір сұмдар жеткізіп отыр ма!? – деп, Жарылғап мырс ете түсті.

– Ол қандай сұмдар екен айтыңыз, ертең алып кеп арқасына алты дүре соқтырайын, – деп күлді Баршын мырза. – Атын айтпай-ақ қояйын, ана жылдары біздің бір атбегі ағайын бәйге ат іздеп елден алыс сапарға тартып кеткен еді. Бүкіл қазақ елінен ондай бәйге малын кездестіре алмай, ақыры не керек, қырғызға шығып кеткен. Ол жақтан да бәйге аларлық мал кездестіре алмай, бір елге келіп, жылқыны аралап жүріп бір буаз көк биеге көзі түседі. Осы биеге жат та жабысып, қырғыз ағайынына пұлын беріп, биені алып, көңілі көншіп еліне қайтқан екен. Арғы ойы: «Мына биенің ішіндегі құлын, бұйыртса, нағыз бәйге аты болады» деп қуанады. Биені қинамай бабымен әкеле жатып, қай жерде түн – сол жерге қонып, өзінің Атбасар еліне жақын тартып қалған екен, енді көңілі мүлде орнығып, айы-күні жақындап мамырлап келе жатқан биесін тұсап, өзі де көз шырымын алуға қалың шөпке кеп жатады. Таң біліне биені көрейін деп іздеп барса, тұсап қойған жерінде бие жоқ екен. Айналаны тағы қарастырып, ілгерілей береді. Бие бір қыраттан асып, ойпатта оқыранып тұр екен, жанында бір қараң бар, келсе бие құлындапты. Қуанып, биесін жетектеп, жолымен еліне тарта береді. Содан бие мен құлынды көзінің қарашығындай сақтап, көзден таса қылмай, жақсы бағып-қағып өсіреді. Жылдар өте келе құлыны ат болып, енді бәйгеге дайындап, жаратып, бір дүбірлі бәйгеге қосады. Жер түбінен әдейілеп танып-таңдап әкелген «сәйгүлігі» бәйгенің қарасын да көрмей, жігерін құм етеді. Өстіп жүріп, «ел құлағы елу» дегендей, естиді –«пәленбай елде пәленбай кісінің аты жылда бәйгенің алдын бермей келеді» деп. Мынау оны естігенде іш тартады да, сол кісіні іздеуге шығады. Ондай атағы шығып тұрған кісіні ел білмесін бе! Жұрттың айтуымен «аты бәйгенің алдын бермей келе жатқан» кісіні тауып, екеуі сыр ақтарысады. Сонда бәйге аттың иесі ағынан жарылып: – Мен де буаз биемді түнде тұсап жіберіп ойпатта жатыр едім. Көзім ілініп кетіпті.Оқыранған дауысқа

барсам, құдай-ау, бір емес екі бие туып тұр екен. Құлындарына қарасам, бөтен биенің құлынының бітім-болмысы менікінен өзгеше, екі көзі жайнап, ойнақтап тұр екен. «Мынау маған бұйырып тұр екен» не де болса да деп, құлынымды бөтен биеге исіндіріп, ананы түн қараңғысымен ертіп алып кеткен едім. Ризамын, алты жыл болды, бәйгенің алдын берген емеспін. Хош! Сол құлыныңды енді өзің ала бер, – деп, қайтарған екен, – деп, сөзін аяқтады Жарылғап. Отырғандар: – «Естімеген елде көп» деген осы екен-ау! – деп, таңғала отырып, қымыздарын қолдарына алды. *** Ұзақ-сонар бір тайпа елдің созылыңқы көші жылжи отырып қара күзде Ертіс өзеніне күндік жерге кеп жайғаса бастады. Киіз үйлердің бәрін біріне-бірін жанастыра тұрғызып, есіктерін де ыққа қаратқан. Бұл – алдағы қысқа дайындықтың белгісі. Үмбетей атасына сәлем бере келген Ысқақ амандасып, жаңа қоныстағы мән-жайды әңгімелей келе: – Ата, кешкіде өрістен келген қойларға қарап тұрсам, кәрілеу қойлар ауыздарына шөп тістеп қайтыпты, ол немене, жеуге ұмытып кеткендері ме, әлде жатарда жемек болғандары ма, түсінбедім, – деп, алдына тұрған күзгі ақ майдан қолымен омырып, аузына сап жіберді. Атасы мұның осы екі қылығына мырс етіп күлді де: – Қойлардың өрістен шөп тістеп қайтуы, сенің майды омырып жібергеніңдей, сақтықтың белгісі, – деп, жасалып жатқан дастархан басына жақындай түсті. –Биыл қыстың қатты болатынын жарықтық қойлар сезген ғой. Алдағы қыстың қатты боларында қойлар өрістен ауыздарына шөп тістеп қайтады, бұл жайсыз ырым болды, – деді атасы. – Әкеңе айт, Сармұрзаларға хабар айтсын, жылқыларды түн баласында, әсіресе, дауыл, боранды күндері жылқышылар малдан қалмай ықтасын болатын жерлерге бұра тартып отырсын. Биылғы қыс кімге

қалай боларын болжап айту қиын боп тұр, – дегенде, Егізек: – Қыстың аты қыс қой. «Үйренген жау атыспаққа жақсы» демекші, биыл да алысып көрерміз, бір айтары, малға да, адамға да қысқы өрістің жаңа боп тұрғаны ғой. Қар бір жауғаннан өзім де мал жаққа барып, біраз сол маңайдың «ала-шоласымен» танысып, соғым малдарын алдыма сап айдап келмекпін. – Шешімің дұрыс болды. Сенің басты қасиетің – бір көрген жеріңді өзің туып- өскендей жақсы біліп, ұмытпайсың. Қасыңа көмекшіге мына Ысқақ ұлды да ала кет, майды көп жейтін адам суыққа шыдамды болады екен, хах-хах-ха-а, – деп, Мақан қарқылдап кеп күлді. Отырғандар Мақанның сөзінен бұрын оның күлгенде бет-аузын қисайтып жіберетініне мәз болды. Шаруа ауылы кеш болса құлап, таң ағарысымен күнделікті күйбең тіршіліктерін бастайды. Арада айға тарта уақыт өтіп, қырқадан көрінген қыс та көп ұзамай елдің апшысын қуыра келді. Борпылдақ қалың қар күн суытып қатқанша елдің қатынасын да ауырлатып жіберді. Таңертеңгі шайға даладағы қарға жуынып келген Беймен шешесіне қарап: – Апа, бүгін бір түс көрдім. Айналам жайқын су екен деймін. Сол судың ортасында жүрмін. Су аса терең емес. Мынандай жайқын судың терең болмағанына таңғалып, тереңдеу жері бар ма екен дегендей алға жылжи түсем. Сол кезде аяғымның астына бір кішкентай аппақ құс пайда бола кетті. Ол менен тығылып судың астында отыр. Мен мұны ұстап алайын деп таяз суға қолымды батырып жіберіп едім, құсым менен тығылайын дегендей бүрсие қалды. Мен оны судың астынан шап беріп ұстап ап шықтым. Ұстаған құсым қолыма сусып тұрмай, тура аспанға тігінен ұшып кетті. Қолдан шығып кеткен құстар көлбей ұшатындарын білем ғой, ал менің таңғалғаным – мынау аспанға тіп-тік боп ұшып, көрінбей кетті. Мен артынан қарасы көрінбегенше қарап, тұрып қалдым. Бұл қандай түс апа, айтыңызшы! – деді жайбарақат. – Қайдан білейін, қарғам, «ақсұңқар ұшты

қолымнан» деген сөз бар ғой. Жайқын су – дария, ол дәулетің болар. Түсті жақсылыққа жорыңдар деп жататын үлкендер. Түсің жақсы. Жұртқа жайып, дабыра қылмай-ақ қой, – деді апасы. Сол күннің ертеңінде түске қарай көршілес бәсентиін ауылдарының игі жақсыларының үш-төртеуі Үмбетейдің үйіне ат басын тіреді. Тосын келген қонақтардың сырын білуге ауыл үй отырған ерлер де келе бастады. Көп ұзамай Үмбетейдің үйі жағынан сарнаған дауыс естіліп, ол үдей бастады. Келгендер Үмбетейге ұлы Сармұрзаның дүниеден оқыс өткенін салмақтап отырып жеткізіп, көңілдерін білдіріп жатқан шақ екен. Үйге ентелей басып кірген Сармұрзаның аға-бауырлары әкелерін құшақтап дауыс сап жылап, көз жастарын көл қыла бастады. Бие сауым уақыттан кейін барып, отырғандар ес жиып, жөн сөздерін бастады. Бәтуәләса келе Сармұрзаны сол дүниеден өткен жері - Құдайқұл көлінің жанындағы Құдайқұл ағаларының зиратына жерлеу ұйғарылды. Кыс ортасы ауа Сармұрзадай үлкен әулетке тірек боп жүрген ұлының қазасы батты ма, әлде кәрілікке мойын ұсынды ма – Үмбетей де таң намазы үстінде, жайнамазын жиюға шамасы жетпей, бақиға аттанып кеткен екен.

Естай ауылында – Осы Беркімбайдың қалқан құлақ қара сирағынан бірдеңе шығатын шығар деймін-ау! – Е, мұрнының суы кеппей жүрген қаршадай балаға сонша неге қадала қалдың? – Кеше мал келердің алдында бұзауымды алып кеп, байлап қояйын, енесін еміп қояр деп, ертерек ауыл сыртына беттеп бара жатып, қалың селеу жақтан бір уіл естіп қалдым. Бұл не, ит пе күшік пе көрейін деп, ептеп басып барсам, әлгі Естай, домбырасын тыңқылдатып бірдеңені соғып жатыр. – Естайың кім? – Әлгі сендердің өлеңші деп мадақтап жүретін

Күлипаларыңның қара сирақ ұлы Естайды айтам да. – Өй, пұшық мұрын қайным-ау, манадан сүйдемейсің бе!? Иә, одан әрі не бопты? – Жақындап барып біраз тыңдап тұрдым, аумаған шешесі, қоңырлатып «Шәпибаяуды» соғып жатыр, тартпасаң тумағыр деймін-ау! – Е, Құдайым әкесіне тартып малшы болғанша, шешесіне тартып әнші болсын деген шығар. Мені жағалап келгенде айтайын дегенің осы болды ма, сенікі жоқтан барды әңгіме етіп, менен айран-көже ішіп кету ғой. Әне тұр, құйып іш, – деп, Көпей жеңгесі мылжың қайнысына кішірек ағаш каткені иегімен ұмсынып қалды. *** Жаз өтіп, қыс келе бұл ауыл жаңа бір ермек тапты. Кереку жаққа қара күзде соғымға мал апарғанда осы ауылдың ән-жырға құмар жігіті Байтұл қонған жерлерінде жұртты ән-жырға қарық қып отырды. Осыған риза болған қаланың жатақтары Байтұл бауырларына не сыйларын білмей абыржығандай болды. Тағы бір үлкен жиында Байтұл қазақтың әнжырларынан басқа, қолына гармонь алып, татардың жырларын сұңқылдата жырлап, тыңдаушы қазақ дейсіз бе, татар дейсіз бе, бәрінің іші-бауырларын елжіретіп жіберді. Осыған риза болған Қожамтай көпшіліктің атынан ризашылығын білдіріп: – Ал, Байтұл бауырым! Саған деген ризашылығымызды немен білдірерімізді білмей отырмыз. Сусап отырған елді ән-жырға бөлеп мейірімін қандырдың. Ендігіжерде қалауыңды өзің айт, бізден не тілейсің? – деп қалды. Отырғандар «Жөн-ау! Жөн!» деп, қолдап Байтұлға иек қағып, «айт! қысылма» дегендей ишара білдіріп жатты. – Қожамтай аға, бейіліңізге ризамын. Айтайын дегенім, – деп, Байтұл біраз бөгеліңкіреп қалды. Отырғандар Қожамтайдың «Байтұлдың қолына түскен жері осы шығар, саудасын бұлдап, қырдың халқын қан-қақсатып жүрген саудагерді Байтұл

қалай бұрар екен, бәлем!» деп, Байтұлдың сөзінің артын тосып жым-жырт бола қалды. – Айтайын дегенім, Қожамтай аға, өнер сіз сияқты «мә маған, мә саған!» деген сауданы көтермейді ғой. Мен айтқан ән-жырдың бәрі, біліп отырсыздар, халықтікі. Сол халықтың өз өнерін өзіне жеткізгенімді пұлдамақпын ба?! Ол өнер адамдарына жараспайтын қылық. Анау Ақан сері, Біржандар өнерлерін пұлдап саудаласып отырса, байдың байы болған болар еді-ау! – деп, Байтұл жәй жымиыспен жұртты барлай қарады. – Қазақ «сыйға – сый, сыраға – бал» деген, тіпті көңіліңіз түсіп, маған сый тартқыңыз кеп отырса, айтайын, ел аралап, сауда-саттық жасап жүресіз, маған ел ішінде оқуға қисса-кітабын тауып берсеңіз, одан артық сый болмас еді, – деп Байтұл қолындағы гармонын жанына қойды. – Өй, бала, м-мынауың ат м-мінгізіп, шапан жапқаннан қ-қымбат болатын болды ғой! – Қожамтай қырқылдап күліп ап, – жарайды, үйде келгендерге тыңдатып жүрген «Қозы-Көрпеш-Баян сұлу» кітабы бар еді, соны бүгін қолыңа ұстататын болдым-ау!– деп, санын семіз алақанымен бір соқты. Байтұлдың ақылы мен өнерінің арқасында келген бұл махаббат дастаны ауылда кеш болса, жұрттың бәрі жиналып тыңдайтын үлкен ермегіне айналды. Ауылда хат танитындардың өзі некен-саяқ, оның үстіне қиссаны желдіртіп, мақамына келтіріп оқу да оңай шаруа емес. Хат танитындардың көбі бұл дастанды оқып көрді, бірақ кейбірі желдіртіп жібере алмады, қайсыбірінің үні солғын болып,тыңдаушыларын үйіріп әкете алмады. Бірде кезекті Беркімбайдың оқудан келген Естай деген баласына берді. Естай бала қиссаны бастап оқығаннан өзінің қоңыр даусымен жұртты үйіріп әкетті. Бірде әуелетіп, бірде бүлкілдетіп, жандауысқа сап зарланып тыңдап отырған кемпір-шалдардың көздеріне жас үйірілтіп, кемсеңдетіп жылатып та жіберген кездері болды. – Тусаң, ту, Естайжан! Даусың әуелеп тұр

екен, далада қалмассың, иншалла! –десіп жатты үлкендер жағы. Тағы бір күндері Естай дастанды құбылтып оқып отырып, даусын ерекше бір қажыған мақаммен созып жіберіп, ары қарай төпелей жөнелді: – Е-е-е-ей! Бұл Айбас тоқтамады тағы шапты, Шешімін қиын жолдың оймен тапты. Қыздың берген шідері түсіп қалып, «Шідертті» жер атын қоя сапты!.. Естай осылай Айбастың Баян сұлуды іздеп шыққан ұзақ сапарын үлкен серпін, зор құлшыныспен жырлады. Бойына біткен ерлікпен қиын жолдардан тайсалмай, екпіндетіп келе жатқан Айбасты жырлап отырған баласына қарап отырып, Естайдың анасы Күлипа үлкен ойға қалған еді. Оқуға аттанар күннің кешінде Естайға анасы суыртпақтап бір сырдың шетін шығарды: – Балам, сен «Баян сұлу-Қозы-Көрпешті» оқып отырып, Айбастың Баянды іздеп келе жатқан жерін тыңдағанда маған да бір үлкен ой келе қалды. – Иә, апа, ол қандай ой? – Сен білесің бе білмейсің бе, анау жылдары осы арадан ішке қарай көп үй қыпшақтар көші өтіп, осы араны жаздай жайлап, күзге қарай Ертіске қарай жылжып кеткен. Сол кезде біздің үлкен үйдің қызы Шәрипаны солардың бір жігіті айттырып қазақ жолымен алып кеткен. Енді екі-үш жылдың жүзі болды сені жақсы көретін Айғаным со жаққа барғанда, сол елдің біреуі ұнатып, оны да алып қапты. Ол сенің нағашы апаң, біздің үлкен ағайдың ортаншы қызы. Қуып барғандарға сый-сияпат көрсеткен екен. Тіпті «ата-ананың борышы» деп, бір құлынды бие арнап жетектетіп жіберіпті. Сол кеткеннен бері байғұс қыздан хабар-ошар жоқ. Бұл жақтан оны іздеп баратын да кісінің түрі көрінбейді. Өздері ауыршаң, балалары жас. Күйеудегі қыздардан дәрмен жоқ. Жаз шыға қасыңа серік табылса, осы нағашы апаңды іздеп тауып, бір хабарын әкеп, бізді қуантсаң жарар еді дегенім ғой! – деді анасы күмілжігендей болып. – Оны ертерек ескерткеніңіз оңды болды. Бірақ

ауылын дәл білмейтінім болмаса. – Айтайын. Естуімше, Маралды деген жақ, ұмытпасам, Қандықамыс ауылы. Күйеуінің аты – Ақтайлақ. – Болды. Ол жақта Сәттіғұл дейтін мұғалім жігіт бар. Менімен таныс. Дәм тартып, оқуым бітіп, жер аяғы кеңіген кезде Сәттіғұл мұғалімге айтып, ол апамды, иншалла, табам. Сәттіғұл баяғыдан айтып жүретін, «әй, сол қыпшақтардың ауылына апарып бір ән салдырсамау» деп! Орайын енді сол досым келтірер, – деді Естай анасын қуантып. *** Биылғы көктем Кереку өңірінде бұрынғыдай ұзақ болмады. Наурыз аяғында күн күрт жылынып, жерде бір түйір де қар қалмай еріп, сай-саланы су басты. Ертіс өзеніне таяу отырғандардың үйлеріне су астында қалу қаупі таянды. Қазақтар оған қуанбаса, қынжыла қойған жоқ. Өйткені орыстың шенеуіктері әрнені сылтауратып Ертісті жағалай отырған қазақтарды ерікті-еріксіз ығыстырып, қырға қуып шыққан кез еді. Кең даланы бауыр басып өскен қазақтар тоғайдың маса-сона, шыбын-шіркейінен құтылып, қырдың да қыбын тауып, шаруаларын шетінетпей бірқалыпты күй кешті. Алыста ашылған «Қоянды» жәрменкесіне жаз шыға сауда-саттық мақсатымен ағылушылар көбейді. Елде қазақтарға тізесі батқан орыстың Кабернай деген байы сүліктей мақпал қара атын мақтанышқа мініп барады. Мұны білетін қазақтар атақты дәукес Науға мұңдарын шағып, оның мініп келген атын ауыздарының суы құрып мақтайды. – Бұл неғылған ат, барып көрейінші – деп, Нау жол бастаушы адаммен еріп барып, көреді. Мынау жақындағанда ат аузын ашып есінеп тұр екен. Бойында бір мін жоқ, айтса, айтқандай, «сүліктің көзінен өткендей», шұлғып, жер тарпып тұр екен! Мұндай мал баласын бұрын көрмеген Науға «осы атты неге алып кетпеймін?» деген ой сап ете қалып,

атты жетектей жөнеледі. – Мұныңыз қалай!? Бай енді сізді де, бізді де өлтіреді ғой! – дейді қасындағы серігі сасқалақтап. – Әй, тәйірі, Наудың жаңа көріп жүрген дауы дейсің бе! Бұл ат, бұйырса менікі болатын шығар. Көр де тұр! – деп, Нау атты өзінің киіз үйінің алдына әкеп байлайды. Артынша көп ұзамай жәрмеңкенің ішін «орыс байының аты жоғалыпты» деген шу жайлайды. Атынан тапа-тал түсте айырылған бай жәрмеңке приставына жүгіреді. Пристав атты іздетіп, ақыры Наудың киіз үйінің алдынан тауып, байға көрсетеді. Қуанған бай атын құшақтап: – Вот, мой любимчик! – деп жыларман боп, аттың шылбырын босатпақ болғанда, үйден Нау шығып: – Атқа жолама! – деп айғай салады. Дау осыдан басталып, бай атын ала алмаған соң, приставты ертіп, сотқа барады. Істің мән-жайын тыңдап болған сот Науды да атымен қоса бірге алдырады. Екеуінен кезек жауап алған сот байға: – Айт, аттың сенікі екенін дәлелдейтін қандай белгілерің бар? Бай өзі білетін барлық белгілерін айтып шығады. Сот барып қараса – бәрі қолмен қойғандай дәл. Ендігі кезекте Науды шақырып бар белгілерін сұрайды. Нау да байдың айтқан белгілерін тапжылтпай айтып береді де, сөз аяғында судьяға жалынғандай боп, мүләйімсіп, атынан соңғы белгісі дәл болмаса мүлде айырылып қалатындай жасаурап: – Господин судья! Менің соңғы айтар белгім бар. Аттың таңдайының астында оймақтай қара белгісі болу керек. Егер ол белгі болмаса, ат сөз жоқ, байдікі, бере беріңіз! – деп қалады. Оны қу Нау атты алғаш көргенде, есінеп тұрғанында көріп қалған екен. Судья келіп аттың аузын аштырып қараса – дәл солай. Мәселе шешіліп, әділ сот атты Науға жетектетіп жібереді. Орыстың байы базарды басына көтеріп ойбайлап қала берген.

Керекуде Қожамтайдың үйінде бұл әңгімені естіген Сәттіғұл мұғалім жанындағы Естайға: – Көр, біздің қазақта да неше түрлі адамдар барын. Мұның өзі де дарын ғой! Алдар көсе, Қожанасырды аттарын естігеніміз болмаса, өздерін көрмедік қой! Ал Науды іздеп барып көруге тұрарлық адам екен, іздейміз бе, не істейміз? - деп қалды Сәттіғұл Естайға қуланып. – Өзіңізге айтқан Маралды жақтағы жұмысымызды бітіріп алайық, сосын Науға жолығармыз. Мүмкін ол жақта біреумен дауласып қалып жүрсек, Науға айта барармыз, ол біреудің дауын «жай емес, сатып алады екен» деп отыр ғой, білетіндер, – деп Естай ақырын жымиды. – Ал, досым, ертең емес, одан арғы күні ол жақтан келген лаушы бар, соған ілесіп жол тартамыз, бұйырса, маған келерсің, – деп, екеуі қош айтысып тарқасты. *** – Әнші қайным- ау! Тұрасың ба? Кешегі уәде қайда? Бәдиға жеңгесі Естай мен кіші қайнысы Жақан жатқан шеткері тұрған отын қораның есігінен келіп Естайды оятты. Кеше кешкісін шай үстіндегі әңгімеде Естай қайнысы ертең алыстау жерге, бейтаныс елге, маралдар жортқан құба жон далаға Сәттіғұл мұғалім досымен сапар шегетінін ескертіп, ертерек оятуын өтінген еді. Өздері күндіз іші-сыртын тап-тұйнақтай етіп қойған оңаша қораға нар жасап ап, көптен көріспеген екі ұл түні бойы әңгіме соғып, кештеу ұйықтаған еді. Жеңгесінің жұмсақ даусын естіген бойда Естай басын көтеріп: – Қазір. Тұрдым, – деп, жатқан жерінен сергек тұрып далаға шыға келді. Бүгін де күннің ыстық боларын арқан бойындай шақырая көтерілген күннің бетке соққан жылы лебінен аңғарды. Үйдің алдына келіп, қол шәйнекті алып, беті-қолын жуа бастады. Жерошақта үлкен шойын табады балық қуырылып жатыр екен, оны исінен сезіп, көптен

жемеген тағамы болғандықтан, құмартып қалды. Оның жанында шермиген сары самауыр қайнауға жақын қалыпты. Жеңгесі сыммен таңылған гүлді суреттері бар аққұманды алып кеп, самауырдан су ағызып, жерошақтағы шоққа қоя сап, өзі үйге шапшаң басып кіріп кетті. Шай үстінде Естай жеңгесіне қарап сәл жымиып отырып: – Сіздің лып еткен шапшаңдығыңызға қарап отырып «жорға жеңгем» деп қалсам, елге жайылып кете ме деп бата алмай отырмын! – деді ол. – Әй, әнші қайным, елді шулатпай-ақ қой. Онсыз да осы маңай маған мін тағуға құмар, – деп, Бәдиға жеңгесі мәз болды. Айтқан уақытында Сәттіғұл мұғалім қонған үйге Естай біртүрлі сергек күй, көтеріңкі көңілмен келді. – Келдің бе, бауырым Естай. Тарттық! Анау көлігіміз тыпыршып отырған шығар. Барайық. Жол ұзақ. Қалған әңгімені жолда соғармыз, – деп, екеуі Керекудің құм көшелерін аралай отырып, арбакеш күтіп отырған үйге келді. Көлік иесі де жуан торы атын жегіп, арбаның үстіндегі бөстектерін қағыстырып салып жатыр екен, мына екеуін көріп, қуанған шырай танытты. – Е, келдіңдер ме? Ал, жол болсын! – Ассалаумағалейкүм, Асылхан аға! Әуелгі амандық бізден болсын, қалғаны сізден ғой! – деп Сәт жымия барып қол берді. –Уәғалейкүм... сәлемші жігіт! Мына құлағы қалқиған қараң кім? Әкри! – деп қутыңдап Естайдың ұсынған қолын алып, сілки амандасты. – Бұл кеше өзіңізге айтқан Естай ғой. – Әнші, домбырашы деген Естайың осы ма!? Әні аузында шығар, ал домбырасы көрінбейді ғой! Әкри, – деп, Асылхан қарқ-қарқ күлді. – «Домбырам басы кертік бас, ойбай қыздар есік аш». Керек болса, қыздардан ала салмай ма! – деп, Сәт те одан қалыспай тағы күлдірді. Кең жадағай арбаға жайғасқан үшеуі «жол болсынды» қайра-қайра айтысып, жүріп кетті. Құмы

қалың көшеде торы ат аяңмен келеді. – Құмды жерде атқа арба сүйреу де оңай емес шығар. Бізді былай қойғанда, иесінің өзі де тығыршықтай семіз екен. Арттағы қапшықтарда не барын құдайым білсін. Былай тықы жолға шыққан соң бұл семіз сарың анау жалпақ қайыс бишігімен жуан торыны безілдедетін шығар, – деп, өзін-өзі жұбатып қойды Естай. Бірақ дуаннан ұзап, тықы жолға түскенмен аса көп өзгеріс бола қойған жақ. Иесі «но!» деп божыны қағып қалғанда, жуан торы біраз бүлкектеген боп қалады да, қайта бұрынғы аяңына басады. – Ал, жігіттер, «жол мақсаты – жету, сауда мақсаты – ұту, қыз мақсаты – кету» дегенді білетін шығарсыңдар, мен біраз сауда жасап, Керекудің қу табандарын біраз ұттым, әкри! Кететін қыздар бізден сұрамай-ақ кетіп жатқан болар. Ал сендер менімен қай жерге дейін жетіп қалмақсыңдар? – деді, Асылхан жол басшы көкшіл көздерімен бұларға сығырая қарап. – Бізде ұзақ әңгіме жоқ. Мына досым ертерек сіздің жаққа тұрмысқа кеткен нағашы апасын іздеп келеді. Мен досымды танымайтын елге, бұрын көрмеген жері, жалғыз жіберуге қимай жолбасшы болып келемін. Сырымыз осы! – Апайы қай елде, кімде екен? – Қандықамыста. Ақтайлақ деген кісіде. – Білдім! Айғанша ғой. Ақтайлақ бізге аталас туыс, Айғанша жақсы бір жеңгеміз. Бұл енді жай Естай емес, құда Естай болды ғой! Олжа менде. Сүйінші алам, оның үстіне бір малдың басын жейтін болдым! Шу! Әйт! – деп, Асылхан қолындағы жалпақ қайыс бишігімен торы атты ұрған боп, жаясына қонғалы жүрген үлкен сонаны қағып түсірді. Денесі тітіркеніп келе жатқан жуан торы көңілді желіске салды. Онысы және көпке ұзамады. – Қарындарың ашуға белгі берді ме? – деді қуақылана Асылхан. – Таңертеңгі жайдақ шайдан соң қарын неге ашпасын? Белгі баяғыдан-ақ бар сияқты, – деп, Сәт Естайды түртіп қойды.

Асылханның ауыл молдасынан хат танығаны болмаса, көп оқуы жоқ. Ал оның құйма құлақтығына дау жоқ. Не естіді, не көрді – соның бәрі оның көкірегінде жатталып қала береді. Осы зеректігі үшін елдің би-болыс, үлкендер жағы керек кезінде оны жауапты тапсырмаларға жұмсап отырады. Оның басты қасиеттерінің бірі – аузына беріктігі. Үлкендердің үлкен тапсырмаларын орындай жүре өз шаруаларын бітіре жүреді, әсіресе елеусіз, бірақ ел ішінде өтімді ұсақ-түйек нәрселерді – темекінің жапырағы дейсіз бе, үгітілген махорка-темекі, айна-тарақ, иіс су, сабын дейсіз бе, кездесіп қалса тақта шайларды молынан алып алады. Асылханды ел іші осы зәру заттарға байлығы үшін қадірлейді. – Ал мен айтайын сендерге, «бір тоқтының етіне тоқсан шақырым жер бұрыс емес» деген ғой етқұмар қазақ. Сол айтқандай қазір жолдан бұрылып Маралды көліне тартамыз. Ол жерде көл жағалай отырған шағын ауыл бар. Онда Қаматай деген әлді шаруа бар. Ол өзі әнге де, темекіге де құмар жан. Мына Естай баланы мақтап-ақ келесің, осы елде бір сынаймыз. Әні ұнаса, Қаматай, бұйырғаны ішінде, бір тоқтыны домалататын шығар. Олай болыңқырамаса, менде оның сүйікті асы – махорка. Көрсетсем болды – ол тоқты емес, тайын да сойып тастар, бәлем. Оның енесін осылай ұрамыз! – деп, Асылхан қарқ-қарқ күліп, божыны қаттырақ қағып жіберді. – Тағы бір айтатыным, әкри, сендер асықпаңдар. Осында атты оттатып тынықтырып, өзіміз де тынығып алсақ, ертең ертемен жүріп кетеміз, сол бұйырғаны ішінде, күн екінтіден ауа елді де жағалап қалармыз. Бұл жақта биылғы жаз жауын жағы жиі жауып, жазық дала бытыса өскен көк шөп, қалың қурайдан тұтасып кеткен екен. Алыстан көрінген аумағы ат шаптырым Маралды көлі күнге шағылысып, қызғылттанып жатыр. Жолаушылар елге жақындағанда көлдің көлемі мүлде үлкейіп кеткендей көрінді. Көлдің күншығыс жағында отырған шағын ауыл ыстық күннің лебіне шыдамағандай

қозғалыссыз қалған. Тыпыр еткен бір жан жоқ. Асылхан атын үлкендеу киіз үйдің көлеңкесіне әкеп, даусын шығара «дррр!» деп тоқтатты. Бұлар арбадан түсіп, ұйып қалған белдерін жазып, үстібастарын қағып, өзара дабдырасып жатқан кезде, ұйқыдан жаңа оянған отағасы шығып, көзін уқалап есінеп алды да, есінеп тұрған аузы жабылмастан: – А-а-Асылхансың ба! Сені де көретін күн бар екен-ау, көп жоғалып кеттің ғой, әкри досым! – деп қолын берді. – Ал үйге түсіңдер. Мына кісіні шырамытып тұрмын, ал мына жас жігітті бұрын көрмеппін, – деп, Қаматай тағы бір рет есінеп алды. – Оларды тәптіштеп қайтесің, әкри, мынау өзіміздің Сәт мұғалім, ал мына жігіт – мен әлі әнін естімеген Естай деген әнші жігіт. Қондырсаң – кешке естисің, қонуға жағдайымыз келмесе, кете береміз, әкри, қатыныңа айт, шайды қимылдатсын! – деп, Асылхан әзіл-шыны аралас күле сөйледі. – Ал, анау бар ма? – Анаудың түрі көп қой. Сенікі қай анау? – Көк түтінді айтам. – Әкри, солай демейсің бе! – Асылхан атып тұрып, қаптың аузында оңай жерде жатқан бір дорба үгітілген темекіні Қаматайдың қолына ұстатты. – Ар жағын өзің білесің ғой! – Бп деме! – деп, Қаматай қалтасынан сары қағазын алып шығып, шылымын орап, тұтатып, аузынан бұрқ еткізіп көк түтінді қоя берді. – Ал шайға дейін әңгіме болсын, жаңағы «қай анау» дегеніңді ұқпай қалдым, – деді Қаматай темекісін сорып жатып. – Иә, әңгіме естігілерің келсе киіз үйдің көлеңкесіне отырайық, – деп, Асылхан арбадағы үлкен екі бөстекті көлеңкеге лақтырды. – Сен, Қамаш, біздің елдегі сүр бойдақ Серімді білуің керек. Дабдыраған ақкөңіл жақсы жігіт. – Иә-иә, анада құдалықта көрдім ғой. – Со пәлең, Қабдыраш үйленгенде күйеу жолдас боп қасына ере барады. Білесіңдер, күйеу мен күйеу жолдасты ауылдың шетіне түсіріп кетеді. Оларды жеңгелері, құрбы-құрдастары алдарынан тосып,

қарсы алып, сосын «күйеу көрімдік» сұрауға есік алдына әкеледі. Күйеу мен күйеу жолдасқа жеткен жеңгелері олардың қалталарын ақтарады. Күйеу аттанарда олардың қалталарына аса қымбат болмаса да иіс су, орамал, айна-тарақ, білезікке дейін сап жібереді. Сондай олжаға батпақ болған жеңгелері жетіп барып, олардың қалталарын ақтарады. Мұның да өзінше қатал заңы бар. Жеткен жеңге бір ғана қалтаны ақтаруы тиіс. Келесі жеткені екінші қалтаны деген сияқты. Жұрттан бұрын жеткен жеңгелері бұлардың қалталарына қолды салмай ма. Күйеудің қалтасына қол салғандар құжыңдап нәрселерді шығарып жатады. Ал күйеу жолдастың қалтасына қолын ұзыннан бойлатып жібергендер «көте-ек!» деп қалып, қашып бара жатады. «Бұлар не де болса бір қомақты затқа килікті-ау» деген күдікпен қалғандары оларды қуып келе жатып: – Әй, не, не ілдіңдер? – деп соңынан қалмағандарға: – Өй, анау, анау! – дейді күлкіден булыққандар. Сөйтсе, Серім сұм ішкиімсіз киген шалбарының екі қалтасын да түп орнымен кесіп алып тастаған екен, әкри, – дегенде, бұлар да күлкіден қырылып, шалқаларынан құлады. Шай үстінде Қаматай үлкен ұлы Әбдіғапарды шақырып алып: – Балам, мынандай қонақтар бізді іздеп келе бермес, бұлар бір құдайдың өзі жіберген қонақтары болды. Өрістен қазір барып қоңыр тұсақты ұстап әкеп, мына Асекеңнен бата тілеп, сойыңдар! Кешке бір жақсы отырыс болсын, ішін ұрайын! – деп, Қаматай шынтабақтағы шайын қолына алды. Қиянда жатқан қазақ ауылдарының жақсы бір дәстүрі – қонақ келген үйді естіген жұрт кернеп кетеді. Олар тамақ іздеп емес, қонақ елге сырт жерден жаңа әңгіме-жаңалық әкеледі, не жақсы әңгіме, көрген-білгендерін айтады. Бүгін кеште де Қаматайдың киіз үйі кәрі-жасқа толып кетті. Әуелеген қоңыр әннің назды әуеніне шыдамаған қыз-келіншектер үйдің сыртын да толтырып жіберді. Естай отырғандарды одан сайын тамсанды-

рып, жиынның көркіне айналып, думанның көрігін қыздырып жіберді. Естай әншінің бір жақсы жері – айтатын әндерінің шығу тарихын, кім шығарғанын тәптіштеп айтып барып, әнді әуелетеді екен. Бұл жолы өзі жақсы көретін Ақан серінің өмірі мен өлеңдеріне көбірек тоқталды. – Сіздер естімеді, білмейді деп айта алмас едім. «Балқадиша» әнін естіген, тыңдаған боларсыздар. Бұл Ақан серінің шығарған әні болатын. Ақын әрі сері Ақан – Көкшетаудың тумасы. Алғашқы ғашығы – Ақтоқты. Оған қосыла алмады. Сері атануы себебі жақсы ат, қолына қыран құс қондырған саяткер. Құсының аты – Көкжендет. Аты – атақты Құлагер. Құлагер Сағынайдың асында Батыраш дегеннің жұмсауымен бәйгеге қосылған жеті жүзден аса аттың алдына жеке дара шығып, көмбеге бірінші боп жербауырлай құйғытып келе жатқанда, суық қолдан шыққан оққа ұшып мерт болады. Қазір сол қимас қайран Құлагеріне жылап отырып шығарған «Құлагер» әнін айтып берейін, – деп, Естай домбыраның құлағын дыңылдатып бұрап отырып, әнді баяулата бастап кетті. Баяулау басталған ән бара бара бебеулеген үнге ұласып құса болған жанның жан айқайына айналып жүре берді. Зарлы әннің ащы шері отырғандарға өз бастарына түскен күйдей әсер етіп, теңселтіп тастағандай болды. Естай бебеулеген әнді бөрібайлап аяқтағанда үйдегілер жамырасып: – Тусаң, ту, қарағым! Өркенің өссін! Көп жаса! – деген қошаметтерін жан-жақтан төгіп жіберді. Бүйірі қызып алған ел: – Хош! Ризамыз! Айта түс, атыңды кім деп еді, иә, Естай, Естайжан! – деп және сұрай жөнелді. Көп терлей қоймайтын Естай мына бейтаныс қауым алдында қысылыңқырап қалды ма, әлде қиын әнді жоғары дауыспен айтқанды ауырлады ма, әйтеуір қалтасынан ақ сүлгін орамалын алып бетін сипап өтті. Бұл орамалды Керекудегі жеңгесі: – Шет жерге барасың, жұрт саған сынай қарайды, сонда бір керегіңе жарар, – деп беріп еді-ау қамқор жеңгетайы.

Келесі ән тарихын Сәт мұғалім баяндай жөнелді: – Қазақтың не бір аяулы қыздары әкесіндей, әкесінен де үлкен атасындай шалдарға мал үшін сатылып кетіп жатқандары тек осы жақ не ана жаққа ғана емес, бүкіл қазақ қыздарының басына түсіп жатқан қайғы шер ғой. Сондай қасірет Көкшетау жақтың Балқадиша деген қызының басында да болса керек. Шерменде болған қыз іштегі шерін Ақан серіге кеп ақтарсын. Өзі Ақтоқтыға қолы жетпей қапа боп жұрген ақын осы «Балқадиша» әнін төккен екен дейді, солай ма, Естайжан? – Естай басын изеп қалып «Балқадиша»» әнін әуелетсін. Қоңыр кештің жым-жырт шағында шағын киіз үйден қоңыр дауыспен әуелей шыққан асқақ ән шерменде болған Балқадишаны шағын ауылдың киіз үйінің босағасын аттатып, ортаға әкеп, осы отырғандардан араша сұрап, егіліп тұрғандай әсерге бөлеп тастады. ...Кетті деп Балқадиша естігенде, Құшақтап құс жастықты- о-о- ой, жылағаным!.. –дегенде, отырған қыз-келіншек, кәрі-жастың кемсеңдеп жыламағандары кем де кем болған шығар. Ән аяқталғанда жұрттың Естайға деген қошеметі үдей түсті. – Құдай-ау! Біздің жақта да осындай ақын-әнші ұлдар қашан болады екен!? – дегенге: – Құдай асықпайды дейді ғой, Әбсәмат. Сен асықпа! Құдай бізге неғып бермесін! Тек осылай тілегің дұрыс болсын! – деп, Мүбәрак ақсақал отырғандарды шүңірейген көзімен шолып өтті. (Жалғасы журналдың келесі сандарында).

Поэзия Виктор Семерьянов и к неБу МуЗыкА ПлылА… стеПнАя Песня Как только зорька в небе засверкает, я вновь седлаю своего коня . И в степь, которой нет конца и края, он, будто в сказку, унесет меня . Ковром ковыль расстелется под нами, над нами небо – вечный шанырак . . . Мы полетим за быстрыми ветрами, ты потерпи чуть-чуть, мой аргамак . Я видел море, только степь красивей, красивей и просторней всех морей . Все от нее – и доброта, и сила, любовь и нежность к Родине моей . Люблю огни приветные селений и друга-аксакала добрый взгляд . И даже звезды здесь – цветы Вселенной,

загадочней, чем где-нибудь, горят . Знакомы с детства запахи и звуки, и дым из труб, и беркут надо мной . . Случись, и я не вынесу разлуки, не выживу без вольности степной . Открыта степь, в ней виден всяк идущий, он здесь и кров, и пищу здесь найдет . . . Да пусть помогут наших предков духи, чтоб дружно жил и счастливо народ . . . Вскачу в седло и гикну ветру звонко! Мне эту сказку время сберегло . . . Лети, мой конь, лети до горизонта – других вокруг не видно берегов .

нОчнОй дОЖдь День долго землю солнцем жарил, нигде прохлады не найдешь . . . А к ночи тучи набежали, как будто знали – нужен дождь . Они собой Луну закрыли, пообещали дождь и гром . И голуби сложили крылья на подоконнике моем . Но я дождя пока не слышал . . . Гром громыхнул, сорвался лист . . . Потом лишь капельки по крыше – разведчики дождя, прошлись . И дождь пошел, давно он не был, а вперемежку с ним – гроза . . . Дождь нашу землю с нашим небом живыми струнами связал . . . А я в дожди не сплю ночами, и в эту ночь уснуть не мог . Пусть и короткий – нет печали, не зря я вышел за порог . Мы не обласканы дождями, дождя дождаться каждый рад . А струны стройными рядами ушли туда, куда хотят . Воды у туч нам не хватило, но всё равно спасибо им… Ни облачка, Луна светила небесным ликом нам своим . Дождя, и правда, было мало, ушел он с комплексом вины… Но как вокруг благоухало лимонным запахом Луны!

БОЖЕСТВЕННЫЕ КОРНИ

Эдуарду Барсукову

Жизнь дорога, но нынче мало стоит, не дай ей Бог ещё дешевле стать... «А Древо жизни шелестит листвою», и значит, наши листья шелестят. Быть может, на ветвях они на разных, а может быть, на ветви на одной. Не сомневался в жизни я ни разу, что Древо жизни вечно под Луной. Не потому ли чем-то мы похожи? Мне, как тебе, все снятся листья те. Любовью схожи, жаждой жизни тоже, и строчкой, всем понятной, на листе... Пожары, войны и смертельный ветер, а Древо жизни сыплет семена – пожалуй, должен кто-то свой на свете остаться за тебя и за меня. И если всё живое вдруг погибнет, то Древо жизни будет жить и жить. А нам с тобой петь надо жизни гимны, пока с Землёю суждено кружить. Я слышу шелест листьев непокорных и голос твой, хоть где-то ты вдали... Божественны у Древа жизни корни – не выжечь и не вырвать из Земли!

Старые пластинки

Науму Шаферу

Опять пришла осенняя грустинка, Она покоя мне не даст уже... Поставь мне, Шафер, старую пластинку, мне старые пластинки по душе. Печаль, пожалуй, – повод и не веский,

но загрущу, и музыки хочу . Пусть это будет снова Дунаевский, Которого не позабыли чуть . А может быть, еврейские напевы, Мелодии, что с детства ты берег . Я знаю, ты устал, ведь я не первый сегодня твой переступил порог . Я тихо сяду, голову откину, и ты со мной свой раздели уют . Поставь пластинку старого акына, Он так поёт, как нынче не поют . Вновь с музыкой придут воспоминанья, Неважно чьи, мои или твои . Воспоминанья как напоминанье, что в прошлое нам дверь не затворить . . . Я был на том суде, и суд был скорый, и стыд, и горечь от того суда . А прокурор, я помню прокурора, Он там, как прокуратор, восседал . Сверкала золочёная ливрея – Предмет особой гордости слуги . . . Не то читает? Наказать еврея, Чтоб неповадно было всем другим . На том суде немало лжи сказали, и в приговоре – правды ни строки .

И был конвой, этап до Джезказгана, урановые были рудники. Хватил тогда ты лиха полной чашей, забыть всего не хватить жизни всей. А здесь ждала тебя твоя Наташа среди не отвернувшихся друзей. Но день пришёл – вернули званье, степень, есть дом, где книг и музыки полно, и город есть, Иртыш, луга и степи – финал счастливый страшного кино. А на земле святой, в стране далёкой, Где небосвод гремит со всех сторон, Родился правнук с именем Пророка, в которого заочно ты влюблён… Людьми забыто множество событий, и нас с тобою время унесет, и нами тоже многое забыто. Забыто-позабыто, да не всё. На то и память, сладко с ней и горько, какая есть, и выбора тут нет… так пусть бежит волшебная иголка назад, по кругу, по дорожкам лет.

Метель, дорога и село Сто километров до села в степной бескрайности – немного, метель бы только не мела, не танцевала на дорогах. Сто километров – ерунда, сто километров тут – не мерка, когда видна была бы даль, и солнце вдруг бы не померкло. Пропало солнце, нет луны – недружелюбна степь такая... Взглянул бы кто со стороны, как мы уазик свой толкали. Вперёд толкали и назад,

что толку – всюду перемёты. Метель уже вошла в азарт, устали мы, шофёр измотан. Нет, чтоб дорогу уступить, метель бросалась под колёса. Снега летали по степи, метались около... Короче, всё ж до села мы добрались. Переживали – опоздали... Не видел я добрее лиц, чем те, что ожидали в зале. Стихи читали мы не час, и на часы мы – ноль вниманья. Со сцены в зал – стихи от нас, а нам – любовь и пониманье... Есть жизни каждому отсчёт... Хочу, чтоб внуки не забыли те времена, когда ещё стихи читали и любили.

Когда затихает палата

Виктору Аладову

Тут жизнь не ругают земную, хоть жизнь не всегда – благодать. Тут знают, где раки зимуют, что будет – не любят гадать. Здесь вместе – богатый и бедный, здесь главное слово – держись. И мечутся вместе над бездной, и борются вместе за жизнь. Когда же затихнет палата, а ночь уходить не спешит, ты спросишь, за что эта плата? Грешил? Ну а кто не грешит... Всё мелкое в жизни отсеешь ты в думах своих, не тая. По-новому, трезво оценишь весь смысл своего бытия. Устали и ноги, и руки от боли нещадной внутри...

Но есть тут от Бога хирурги, держись, на других посмотри! Хирурги готовы к атаке... Всевышний, удач приспошли... Гремит в коридоре каталка – Сегодня кого-то спасли.

Прощание с деревней

Юрию Поминову

На крылечке отчего дома, Как на краешке детства, стою... Думал, встречу себя молодого, думал, вновь побываю в раю. Мне бы в двери, Да мама бы, ойкнув, вновь прижала меня к груди... В этом доме забиты все окна, только ветер, забытый, гудит. Не найти мне замену утрате и не сбросить мне камень с души. И не знаю я, кто виноватый, может, сам я, увы, нагрешил. И никто мне грехи не замолит – мало жизни на этой одной... Ах, какое недоброе море захлестнуло мой остров родной! Подошли старики и старушки, с кем мы бегали в детстве гурьбой... Что ж, поплачем с тобой, деревушка, попрощаемся тихо с тобой. На душе и печаль, и обида... Ах, какая случилась беда – Атлантида моя, Атлантида, потерял я тебя навсегда.

Мои молитвы Купались в солнце купола, и небеса сияли синью, звонили колокола – молитвы в небо уносили. Сперва по рекам и лесам, потом и к звёздам – Аллилуйя... Мне б разобраться, небеса, а не потворствую ли злу я. Мне б эту дьявольскую рать по глупости не приумножить. А мне б любовь не потерять, а с нею и себя бы тоже. Жизнь заставляет слезы лить, то нежно, как дитя, качает... А мне бы радости продлить да утолить мои печали. Я камни в падших не бросал, хотел быть в жизни благородным... Согрейте души, небеса, вы равнодушным и холодным. Там где-то множество планет, одна другой планеты краше. Нигде Земли красивей нет – не разлюбите Землю нашу. Я верю, сгинет полоса, когда весь белый свет – не белый... Вы мне позвольте, небеса, доделать то, что не доделал... Шёл в храм народ, колокола звонили, музыкой налиты, и к небу музыка плыла... А я шептал свои молитвы.

Ольга Григорьева летОХОд четыре теБя Ты утренний . И свет неяркий, внутренний Еще не скрылся, не успел остыть . Я так люблю минуты эти мудрые, Я так люблю с тобой поговорить . Ты злой, дневной, ты все решил заранее, Ты вновь спешишь, тебе не до меня . А я люблю нарушить расписание, Прервать звонком лихую гонку дня . Вечерний ты – с лицом уставшим инока, Газетный, вредный, дачный иль хмельной, А я люблю сказать на грани выдоха: Ты мой – ночной! *** Процветание или разруха, Или вспышка на стыке времен – Белый танец июньского пуха Никогда не бывал отменен . И ругают его, и рисуют, И гоняют метлой – отвяжись! Снова белые хлопья танцуют, Снова борется тополь за жизнь . Мириады кружащихся точек

Лягут в землю и сгинут во тьму, Словно сонм поэтических строчек, Неизвестных теперь никому. Так же, в поисках единоверца, И поэзии вечный полет: Хоть за чье-то зацепится сердце, Хоть в какой-то душе – прорастет.

Летоход Весноход, летоход, зимоход... Кто сказал, будто их не бывает? Каждый месяц, как льдина, плывёт, В дымке памяти тонет и тает. Точно так, как весной ледоход, – Неизбежен, стремителен, краток – Наших лет человеческих ход Превращается в лёгкий осадок... Жизни вечный девиз: «Всё пройдёт». Обижаться на это нелепо. В тихой глади разлившихся вод Отразится бездонное небо.

Симпатические чернила И каждому дается белый лист, И кто как может это проявляет: Кто пишет стих, кто краски взял и кисть, А для кого-то музыка играет. О, тайнопись стиха! Загадка нот! О, свежих красок колдовская сила! Давно все это написал Господь, Невидимы небесные чернила. И лишь когда души твоей волна В страдании, в любви на них прольется, Проявятся все эти письмена – Стих зазвучит, и музыка взорвется!

Река и речь Что нужно мне ещё, жива пока, Чтоб душу живу в суете сберечь? Чтоб за окном моим текла река. Чтобы во мне текла родная речь. Какое счастье – жить на берегу И отражаться в утренней реке. Какое счастье – говорить могу И думаю – на русском языке. Словарь у наших предков был – «речник». Реченье, речь, речной – так корень схож! У Иртыша, Оки, у полки книг – Там, где Река, всегда меня найдёшь.

Близкую душу! Знаю, что клятву свою не нарушу, Только, что было, вместе сожгли... Близкую душу, близкую душу, Господи, близкую душу пошли!

Что тут гадать – виновата, невинна, Может, и делала что-то не так. Если б живой оставалась Марина! Если бы встретился мне Пастернак... Близкую душу! Ахматову! Блока! Кушнера! Беллу! О, жди и терпи... Господи, слышишь, прошу я немного – Близкую душу. Лишь ветер в степи... Он одинок, этот воющий ветер, Так же, как мой затихающий глас. Боже, чем дольше живём мы на свете, Близкие души всё дальше от нас...

Гундарев Сердце мается, в прошлое просится, Но года те почти не видны... За твою «Деревеньку-колхозницу» Поклонилось тебе полстраны! За платочек июльского облака И черемух веснушчатых прядь, То, что свято, любимо и дорого. Ну а город... Ему не понять. В суматохе столичной предутренней Начинаешь ты трубку курить. Научи, научи меня, Гундарев, Золотые слова находить. Научи быть понятной и верною, Чтоб отстала любая беда. Научи не расстаться с деревнею Никогда, никогда, никогда... *** О, эти капельки дождя на острие сосновых игл, И щебетание, и свист какой-то птахи запоздалой... Играет лето, уходя, любви и жизни вечный гимн.

Тебе не услыхать его, как ни тряси телепрограммой! В уютных душных конурах, уставясь в ящик неживой, Мы позабыли запах трав, ожог росы, дыханье ветра. Живем в надуманных страстях, под телебред и телевой... И не заметил вновь никто, как попрощалось с нами лето.

Коломенское Коломенского осень золотая... Дубовый лист, как планер, пролетая, Меж мною и тобою пролетел, Как будто взмахом разлучить хотел. И были так же безмятежны дали, Но что-то просквозило между нами... Откуда взялся этот холодок, Неуж-то правда виноват листок? О, оставайтесь рядом, близко-близко, Чтобы гулять, любить и жить без риска, Касаясь друга взглядом и плечом, Чтоб не понять, раскаявшись, сквозь годы, Что нет напрасных знаков у природы. ...Хоть лист дубовый, в общем, ни при чём.

К Окуджаве Если беды тисками зажали, Собираю детей и друзей. Едем мы погостить к Окуджаве, В Переделкинский скромный музей. Нас приветствуют вётлы и сосны... Здесь стихи и гитара в чести. Никогда человеку не поздно Свою грешную душу спасти. Наша жизнь – неразгаданный ребус. И отгадки, боюсь, не найти. Но всё едет Булата троллейбус, Подбирая озябших в пути.

Перевод Тамара Искандерия Вопрос Как поют в саду весеннем птицы! Весь в лучах, шумит, ликует сад… Мир великим колесом кружится, Где был сад – пески зашелестят. Но живёт вопрос в движенье вечном, Обжигает угольком в золе: Что ты сделал в жизни быстротечной? Что оставишь людям на земле? И пока ещё шумят аллеи, Спросит сердце – строже и больней: Дорожил ли матерью своею, Был ли добрым к ней на склоне дней? *** В городах большое одиночество. В шуме, гвалте ощущаю я, Что скорей сбежать отсюда хочется, Здесь душа теряется моя. Море лиц, теченье бесконечное Тащит, бьёт о все событья дня, Словно монстр тысячеглазой вечности Проверяет на разрыв меня. Где ты, милый друг, простой и искренний? Только ты спасти от боли мог, Если приближался гвалт неистовый И тоски безжалостный клинок. Где то время? Ходики в нём тикают… Долгий день пронизан солнцем весь… Я вернусь скорей в деревню тихую, Там, где купол радужных небес.

Матери уходят… Матери уходят к роднику за водой. К роднику нелёгок, неблизок путь. Вёдра переполнены водой да бедой… Некогда ей, бедной, присесть, отдохнуть. Матери уходят – колосья косить. В поле их дорога далека, нелегка. Доля материнская – детей кормить. От серпа тяжёлого немеет рука… Мать с корзинкой старою уходит в лес. В чащу та дорога темна, трудна. Но поляны ягодные – только здесь… Сладкой жизни деточкам желает она. Матери остались в глухих деревнях. К матери дорога длиннее всех. Снег лежит на крышах, на деревах, Все тропинки узкие засыпал снег. Матери уходят – в мир иной. И дороги этой печальней нет. Молятся Всевышнему за нас с тобой, В душах оставляя доброту и свет. Матери уходят… *** Ласкаешь меня, мой милый, Клянёшься в любви словами… Но смотришь куда-то мимо, Но кто-то стоит меж нами. Казалось – светлеет небо, Ликуют в полёте птицы… Но не был ты честным, не был, И музыке не разлиться. Птенцом рождается песня, Но не взлетит, изранена. Тебе в любви моей тесно? А может быть, слишком пламенно?

Любовь убиваем сами… Я верила – всё получится. Но кто-то стоял меж нами. Но кто-то стоит меж нами. Невидимо между нами – Разлучница.

Каменная река На горе Иремель есть каменная река. Неужель и впрямь река? Камни могут течь? Неужели взглядом, обращённым за облака, О прощении могут молить? Но неслышна речь… Не всегда была та река из немых камней, А по глине бежал ручей с ледяной водой. И, наверное, даже рыбки плескались в ней, Приходили звери к речушке на водопой. Но ушла вода, и остался один утёс, И забыли все о целебной живой реке. Он на солнце высох, мохом седым оброс… Только в памяти то журчание, вдалеке. Что за ветры и грозы сдвинули жизни ход? Отчего теперь не утёс, а река камней? Ничего не растёт. И никто тут не ходит вброд. Ни людей не видно поблизости, ни зверей. Говорят, высоту обходить стороной пора, Только нет пока преград у моей души. Ты любовь мою спаси, Иремель-гора, Словно речку живую, чувства не иссуши!

Сирена ГАИ У кого-то жизнь на волоске – нет больше силы… Сирена ГАИ. Алеет заря цвета крови, ты видишь, милый? Сирена ГАИ. Я сказала, не буду просить тебя ни о чём. Сирена ГАИ.

О тебе я думаю ночью и думаю днём. Без конца звучит за моим окном Сирена ГАИ. Этот звук тревожный глотая, хочется мне Спрятаться в ночь, но дожить до утра, до дня. Равнодушной казаться внутри, весёлой – вовне, Только люби, только люби меня. Может, кольца моего тайну поймёшь, Может, поймёшь, почему в сердце боль, И ощутишь, отчего от сирены – дрожь. Это спасать кого-то летит любовь. Сирена ГАИ…

Розовый дракон Дракона с крыльями прозрачными Ребёнок мой нарисовал. Потом спросил меня: «Удачно ли?», Сидит малыш и ждёт похвал. Красив смешной дракончик розовый, И крылья лёгкие просты. О, пусть не обернутся слёзами Святые детские мечты! Мир встретит красками недетскими, Не улететь от тех забот… Куда влечёт мечтою дерзкою Мираж немыслимых свобод? Что сделаешь, коль друг неискренний Предаст тебя в канун беды? Ты думал – дуб укроет листьями, А он – как ива у воды. Ты отвергай таких без робости, Такие хвалят, не любя… Не верь словам, манящим к пропасти, – Такой полёт не для тебя. И сон, и явь, мечту и хлопоты Объединит любви закон. Вся наша жизнь – в рисунке крохотном. Взлетит ли розовый дракон? Перевод с башкирского Ольги Григорьевой.

Проза Поэт и писатель Бахытжан Канапьянов детские годы, включая учебу в средней школе, провел в Павлодаре. Этому периоду и посвящены его произведения «На улице нашего детства» и «Главы семейной саги».

Бахытжан Канапьянов нА улице нАшеГО детстВА В июне помидоры – большая редкость на севере Казахстана . Это сейчас, когда властвует и диктует свои условия рынок, помидоры можно купить в любое время года и в любой точке бывшей страны Советов, даже зимой, в лютые предновогодние морозы, и не по талонам или по списку, а в каждом неказистом гастрономе за углом, да еще на выбор – от больших, по полкилограмма каждый, до самых малых, красными ягодами свисающих с темно-зеленой кисти, пахнущей рассадой и августовским огородом у реки . Одним словом, бери не хочу, было бы желание умять их с лучком и сольцой да с ломтиком черного «Бородинского» хлеба под первые и вторые ничем не заменимые сто грамм . А в то далекое время, когда я закончил первый курс политехнического института и после сдачи летней сессии приехал в конце июня на недельку домой, чтобы отдохнуть перед трудовым семестром в стройотряде, как сейчас помню, помидоры в моем родном городе также ассоцировались с

рынком, но более земным и осязаемым по быту и восприятию. Имя этому рынку – базар. Самый что ни на есть зеленый базар, что находился за старой голубой мечетью. И помидоры на этом рынке-базаре бойко продавали пришельцы с юга. Они и были настоящими хозяевами положения и этих самых помидоров, которые в небольших продольных ящиках, сбитых из реек, везли машинами из самого далекого юга к нам, на не самый далекий север. Цена на рынке-базаре складывалась из многих составляющих: работа и уход от рассады до созревания раннего урожая, наем автотранспорта от юга до наших мест, погрузка-разгрузка, порча в дороге, аренда дома для ночлега и ночная охрана ящиков с помидорами и так далее, и тому подобное. Так вот, все это в той или иной степени относилось и к нашей интернациональной улице, которая находилась вблизи этого самого рынка-базара. А потому многие торговцы, прибывшие с юга, договаривались с родителями моих сверстников на постой вместе с их ценным товаром, ибо хотя они являлись хозяевами рыночного положения, но и им необходимо было где-то хранить свой товар, в данном случае ящики с помидорами, и самим ночевать возле своего ценного груза. Район, где находился дом моих родителей, лаконично именовался «Казкрай», тем самым как бы подчеркивалось особое отличие места обитания меня и моих друзей детства от других районов – Усолки, Горсада, Второй Южной, Алюминстрая и микрорайона Пионерский. В нашем квартале были дома чеченцев и ингушей, кабардинцев и балкарцев, а также крымских татар. Затем многие из них уехали по высочайшему соизволению Москвы, а в их дома вселились переехавшие из аулов степняки, многие из которых устроились работать на заводы и фабрики быстро растущего целинного города, а также семьи первых целинников из Украины, Белоруссии, Москвы и Ленинграда, которые не стали или не захотели жить в степи, в сельской местности. Работы всем хватало, тем более что в городе стали воздвигать гиганты тяжелой индустрии –

алюминиевый и тракторный заводы. Непререкаемым авторитетом нашей интернациональной улицы был одноногий ветеран-фронтовик Есентай. Он получал пенсию по инвалидности, но держал при своем дворе лошадь с телегой, на которой ежедневно подвозил на рынок-базар чьито мешки и коробы. А поздно вечером возвращался, по-житейски водрузив свой деревянный протез вдоль телеги, колеса которой своим скрипом вносили монотонные ноты в ежевечерне зарождающийся ноктюрн нашей улицы. Есентай и совершал несколько ходок в день на своей лошади с телегой на базар, отвозил эти ящики для дальнейшей продажи, зачастую ругаясь и бранясь с торговцами по поводу своей оплаты, называя их за глаза скрягами и стяжателями его честного труда перевозчика спекулятивного груза. Надо особо отметить, что всегда была проблема с разгрузкой этих фургонов и фур. Те, кого приводил Есентай, праздношатающихся типов из базарных забулдыг, получали в качестве аванса кое-какие крохи в несколько рублей и исчезали во время обеда известно куда – в чайную или в пивной ларек, а после обеда уже не появлялись, оставляя полуразгруженную фуру на произвол дальнейшей судьбы. И здесь начинала разыгрываться настоящая драма, бесплатный спектакль на улице моего детства. Водители грозно требовали быстрой разгрузки, торговцы в своих южных халатах метались по двору, заламывая к равнодушным небесам свои беспомощные руки, которые привыкли считать только барыши, прося и умоляя Есентая, чтобы он нашел своих «батраков» или привел новых, не принимающих в строго отведенное время разгрузки этого умопомрачительного зелья, губительного и для грузчиков и, разумеется, для торговцев. Есентай усмехался в ветеранские усы и, сидя в телеге, стыдил их непомерную жадность. И затем, снизойдя, громко звал соседок и товарок, чтобы они пришли и привели своих детей, годных для разгрузки. И в финальном акте этого спектакля водители, наконец, выводили свои пустые фургоны

или фуры, торговцы-постояльцы, вновь становясь хозяевами положения, угощали всех помощников заморскими помидорами и вновь договаривались с Есентаем, сколько ящиков надо будет отвезти завтра пораньше на зеленый базар. А вечером, сидя у кого-нибудь во дворе, весело обсуждали увиденное, ибо активными участниками этого действа были и мы – я с друзьями своей юности. Правда, ни о какой плате за свой веселый труд мы и не помышляли, если не считать тарелку нарезанных дольками помидорчиков вперемешку с сочным луком, круто сдобренных солью. Вот и вся прекрасная закуска на большую бутыль портвейна. Я через несколько дней должен был уезжать в стройотряд, поездом через Целиноград в Есильский район Тургайской области. А пока каждый вечер встречался со своими друзьями, ездил на ночную рыбалку за иртышский затон или проводил время на танцах, что были в городском саду. Временная задержка перед отъездом в стройотряд была еще вызвана тем, что в нашем доме намечалась свадьба. Старшая сестра Раушан выходила замуж за парня из Кургалжына по имени Амантай. Сама свадьба должна быть на родине жениха, в этом самом Кургалжыне, а здесь, дома, матушка решила позвать родственников и соседей, чтобы совершить узату – проводы невесты, то есть моей сестры. Я уже не раз прикидывал, что могу подарить своей старшей сестре. Если бы той-узату пришелся на осень, тогда можно было что-либо купить на заработанные в стройотряде деньги. А так, как говорится, студент – он и на летних каникулах студент, то есть без денег, ибо без зарплаты. Вот в один из таких вечеров, когда собирались с друзьями в горсад на танцы, я поделился об этом с приятелем Михатом, отец которого содержал постоялый двор одного из целинных районов Павлодарского Прииртышья. Он, не раздумывая, тут же изрек, что лучший подарок для такого застолья – это помидоры. И не один или два килограмма, а целый ящик или, может быть, два ящика отборных помидоров,

которые, как известно, были в это время большим дефицитом в нашем краю. И стоили по базарной цене больше стоимости одного барана. На мой резонный вопрос, где взять эту самую стоимость, чтобы покрыть расходы по подарочным помидорам, он успокоил, сказав, что это не вопрос. Завтра ожидается фургон с помидорами, и разгружать будут во дворе его дома. Торговец уже прибыл и договорился обо всем, разумеется, через Есентая с отцом Михата. Только и ждут эту самую фуру-фургон. Как всегда, будет суматоха с разгрузкой, будет, как всегда, нехватка рабочих рук. И можно все это решить через дядю Есентая, позовем наших друзей – Мейрама с Сериком. Одним словом, красная цена разгрузки – два ящика отборных помидоров. Вот тебе и подарок для твоей сестры. А нам, твоим друзьям юности, ну, поставишь две бутылки вина в честь ее замужества… Михат повел меня к Есентаю, который тоже был приглашен на свадьбу, как многолетний сосед нашего дома. Есентай сразу же согласился и сказал, что торговца, хотя он большой скряга и жмот, берет на себя. Он предупредил Михата и меня, чтобы я с друзьями был завтра готов к часу дня к разгрузке, именно в это время ожидается приезд автофургона. И добавил, что это даже очень хорошо, и существенный подарок к торжеству, и не надо ему, Есентаю, разыскивать бичей с базара для разгрузки этой самой фуры. Одним словом, как ни крути, нужное и благородное дело – разгрузить эти самые помидоры, а с торговцем он все сам решит и ребят, то есть нас, в обиду не даст. Это уж точно… На следующий день, ближе к обеду, мы вчетвером – Михат, Серик, Мейрам и я – уже были готовы к этой самой разгрузке, находясь в просторном дворе Михата, поджидая приезд автофургона. Дорогие мои друзья детства и юности! Я не знал в то далекое время, что нас ждет в этом непредсказуемом будущем, но за то, что мы еще тогда, в те прекрасные годы, остались верны нашей дружбе, большое, сердечное вам спасибо. Торговец, с которым нам предстояло иметь дело,

являл собой тучного мужчину средних лет, он, видимо, страдал одышкой или астмой, а потому довольно часто хрипел при разговоре, а иногда и задыхался, его спасала военная фляжка, обшитая солдатским брезентом, к которой иногда прикладывался, запрокинув ее над своим раскрытым ртом. Неизвестная нам жидкость, скорее всего с определенным градусом алкоголя, возбуждала торговца, и он начинал суетливо спорить: куда разгружать ящики, где приготовить место для его ночлега, во сколько приехать рано утром Есентаю, чтобы забрать ящики с помидорами на базар. Когда дядя Есентай представил нас, торговец придирчиво оглядел всех и стал спорить о цене разгрузки. Он с хрипотцой настаивал отдать в качестве вознаграждения только один ящик с помидорами, ну за срочность можно дать полтора ящика, и причем любых, а не отборных, но ни в коем разе не два ящика. Мы же, войдя в азарт спора, убеждали его, чтобы было не менее двух ящиков и только отборных, которые мы сами и отберем. Есентай пристыдил его, сказав, что парни хотят помочь своему другу – сделать подарок для сестры, которая выходит замуж. А торговец ни в какую не соглашался, приговаривая, что свадьба свадьбой, а этот ценный груз прибывает с большими хлопотами, аж с самого далекого, солнечного юга. Пока спорили и рядили, появился автофургон. Михат открыл широкие ворота постоялого двора, и машина с пропыленным от долгой дороги верхом урча въехала во двор. И здесь дядя Есентай, инвалид, ветеран войны, нахмурив брови, поставил вопрос ребром, а точнее, ткнул деревянной рукоятью кнута в податливый живот торговца – два ящика и никаких возражений! Торговец, хитро прищурив свои масляные глазки, нехотя согласился и махнул рукой, чтобы началась побыстрее эта злополучная разгрузка. Работа спорилась. Я с Михатом внутри фургона подавал ящики стоявшим внизу Серику с Мейрамом, а они складывали их под сенью кленов и карагача, чуть поодаль от машины.

Есентай, вытянув свой деревянный протез, присел на невысокий чурбан для рубки дров и, посмеиваясь в усы, наблюдал за бойким процессом разгрузки. Водитель, покуривая, торопил нас, утверждая, что ему надо ехать по каким-то делам в сторону Семипалатинска. И просил торговца подписать какието накладные и путевку. Однако сам торговец вел себя очень странно, если не сказать, подозрительно. Он перебирал некоторое помидоры, то в одном, то в другом ящике, и при этом подпорченные помидоры складывал в два пустых ящика, лежавших у его ног. Но мы, вспотевшие, в пылу и в самом разгаре нашей работы не обращали на это абсолютно никакого внимания. А когда после четырехчасовой разгрузки с небольшими перекурами пустая машина покинула постоялый двор Михата, и его отец, наглухо закрыв ворота, выпустил на длинную цепь дворового пса, наступил долгожданный момент расчета. Я подался к пирамиде сложенных друг на друга ящиков и хотел уже выбрать два положенных по оплате ящика отборного овоща, но торговец остановил мой порыв и указал на два других, лежавших отдельно на земле. В них в основном были побитые, помятые помидоры, и очень редко среди них попадались целые. У нас, у четверых парней единого детства и юности, несмотря на усталость, пальцы сжались в кулаки, и мы, не стерпев такого коварства, стенкой двинулись на торговца. Он залепетал, что для свадебного салата пойдут и такие, чуть подпорченные помидоры. Родители Михата стали нас разнимать, и если бы не они, то не знаю, что стало бы с этим торговцем и его помидорами. Я решил не брать эти помидоры, считал это унизительным для себя. Во мне кипела горечь обиды и за себя, и, конечно же, за своих верных друзей, которые так хотели помочь мне, студенту, сделать свадебный подарок родной сестре. А Есентай, не пропадать же добру, наоборот, взял один из этих ящиков и погрузил на телегу, что

стояла со стороны улицы. И затем, отвязав поводья коня от палисадника, сплюнув в сердцах, погрозил кнутом притихшему торговцу и велел нам следовать за ним. Мы перешли улицу и вошли во двор Есентая, что был напротив. Самый расторопный из нас - Михат хотел было сбегать в ларек за спиртным, собрав деньги с работающих на заводе Серика и Мейрама, но Есентай остановил его и сказал своей хозяйке, чтобы накрыла нам маленький круглый стол на низких ножках, который стоял во дворе между кухней и чуланом. И дал ей несколько помидорин, чтобы она нарезала вместе с репчатым луком. Через несколько минут хлеб, майское масло, прошлогодний курт и свежий иримшик уже были выставлены на низенький столик. Появилась и большая тарелка с крупно нарезанными ломтями помидорами вперемешку с кругами репчатого лука. Но эти помидоры мне так и не лезли в рот. Даже когда Есентай выставил две бутылки белоголовой «Главспирттреста», и когда выпили по первой, и по второй, и даже по третьей. Есентай, захмелев, почесывая место, откуда начинался его деревянный протез, вспоминал войну, Днепр и Украину, где он воевал и потерял ногу, своих однополчан по пехоте и даже иногда напевал «Ой, туманы мои растуманы». И вдруг, вспомнив что-то важное и необходимое, трезвея, стал бормотать нам, годившимся ему в сыновья, о том, что базар есть базар, и ему все равно придется возить эти ящики с помидорами этого алчного торговца на этот самый базар. И что зло и жадность должны быть наказаны, и он обязательно накажет этого торговца, но по-своему, по-есентаевски, и не будет он сам в накладе. А еще он, словно обращаясь к нам, невзначай заметил, что и справедливость должна восторжествовать. А как эта самая справедливость восторжествует – решать должны мы сами… И выпив почти полный стакан оставшейся водки, Есентай повалился спать, с нашей помощью взобравшись на телегу, и там, уже засыпая, отстегнул свой многолетний деревянный протез. (Продолжение следует).

Сая Молдайып

Ай түбіне лақтырған ақсүйегім (Хикаят) Өмірден ертерек кеткен әкем Молдайыптың рухына Биыл көктем Көкше өзені тағы арнасынан аса жаздап, қатты тасыды. Әйтсе де маңдайдан сүйген күн нұры мен алтынкүрек құшағына алар осы бір шақ Сұрша кемпірге сонау қыр астында қалған көгілдір көктемді есіне салатын. Қатал тағдыр – асау су өткен бермес, Ардағым, қалдың мәңгі болып елес. Ай түбіне лақтырған ақсүйегім, Көз алдымнан Ай бейнең кетер емес, – деп алып, «о-оһ» деп ауыр күрсінер еді. Күрсінер еді де, нақты сөзі жоқ, тіпті әні де күңгірттеу, әлде зар, әлде жоқтау, әлде сартап сағыныш... кім біліпті, әйтеуір, тыңдаған жанның бойын шымырлатар әлдебір әуенді ыңылдап, үнсіз мүлгитін. Кезінде «Сұрша қыз», қазір «Сұрша апа» атанған, жасы сексеннің бел ортасына шыққан ұзын бойлы, ақ сұр кейуананың биік қабағы мен қыр мұрыны, бет пішіні, бой-басы құйылған мүсіндей тіп-тік, айналасына тәкаппар күймен көз тастап қана отырар еді. Осыдан 4-5 күн бұрын жалғыз бауыры Ғайыптың үйіне келіп, шүпірлеген балаларын иіскеп, мауқын басты. Қаһарлы қыста қырық шақырым жердегі

Кербұлақтан жету мүмкін емес. Екі ара елсіз, таулықыратты, қары қалың, төтемен түскеннің өзінде атшаналы адамға таудан асу оңай шаруа емес. Шалы Сайлауханның көзі тірі кезінде шанаға ат жегіп, қыс ортасында әкеліп тастап, көлігін қалдырып, өзі аудан арқылы автобуспен кері қайтатын. Сұрша кемпір сол келгеннен жаз шыға үйіне бір-ақ оралатын. Әйтеуір, боз мұнарға оранған, сағымы кілкіп, бұлдыраған көгілдір таулар, сарқыраған Көкше, одан беріректегі ақ бастау – кемпірге ыстық-ақ. Сұрша бүгін ерте тұрды, жан-жағында шашылып жатқан бауырының үпір-шүпір балаларын жауып, қымтап, бір-бір иіскеп, қыңқылдай бастаған кішірек сары ұлды көтеріп, сыртқа шықты. Келіні Айжамал жоқ. Малын өріске шығарып жүр ме, қазүйрегін бастауға әкетті ме, көзге түсе қоймады. Үйдің батыс жақ тұсынан таңғы уақта ап-анық көрінетін тауға тесіле қарады. «Құдай-ау, дәл баяғысындай, бір өзгерсеші, осы таудан әрі асып түссе, шекара көрініп тұр. Арғы жағында қол созым жерде қытайлар. Тау мен екі арадағы әнебір биік жалпақ жон, иә, кәмпеске жылдары қып-қызыл қанға боялған, әлі міз бақпай, түк көрмеген, түк естімегендей боп бедірейіп жатқан сол құба жон...». Сұршаның көз алдына құба жон қаз-қалпында келе қалды. «Қазір ғой, ол арада ел жоқ, құс ұшырмас, тышқан жорғалап өтпес мықты күзет тұр. О, ол кезде қандай еді?!» Сұрша қойнындағы ұлды шапанына қымтай орап, маңдайынан иіскеп қойды. Осы кенже бала Ғайыптың аузынан түскендей ұзын бойлы, сары, шашы қап-қара. Иә, Ғайыпжанды сол жолы, осыдан алпыс жыл бұрын қайнысы Керім екеуін аяқ астынан шекара асырып алып кетпегенде үйде үпір-шүпір жатқан бала-шаға дүниеде болар ма еді, болмас па еді... Иә, бәрі бір Алланың жазуы мен бұйрығы ғой. Сұршаның әу бастағы есімі Айтолған-ды. Әкесі Исабай ақтылы қой мен алалы жылқыны мыңғыртып айдаған, жайлау мен қыстауға ырғалыпжырғалып қонатын, аймағына беделді, билік айтып, қара қылды қақ жарған адам еді. Бұлғаңдап өскен Айтолған бойжете бастағаннан-ақ ел аузына

ілікті. Байдың жылқышысы, әлдеқайдан бұлардың ауылына келіп қоныстанған Екейдің ұлы Жақан Сұрша қызға құлап түсті. Аспанға шапшыған небір асауды жүген-құрықсыз тырп еткізбейтін Жақан алтыбақан басында осы бір әнді «Ай түбіне лақтырған ақсүйегім, Көз алдымнан Ай бейнең кетер емес» деп шырқата салатын-ды. Ақсүйек... шіркін осы бір ойынды-ай. Қарулы жігіт құлаштай кеп ақсүйекті лақтырғанда Жақан да Айтолғанның қасынан табыла кететін-ді. Екеулеп қараған мен тобылғының арасынан ақсүйекті іздеген боп, оңаша қалып, ауыл жақтан жеңгесінің «Ай-а-а-а» деп әндете салар дауысын естігенде, бірін-бірі қиыса алмай, әрең дегенде үйге қарай қозғалатын. «Айтолған, әкеңнің маған деген пейілі теріс емес, талай құпия жұмыстарын маған ғана сеніп тапсырып жүр ғой. Әттең, кедейлік, берер малым жоқ. Оның үстіне кірмеміз» дейтін Жақаны күрсініп. «Жақан, сені кедей деп қорсынып жүрген ешкім жоқ. Мені баяғыдан атастырып қойды ғой. Ақ батаны қайтіп аттаймын? Мүмкін бір амалын табармыз» қыз да мұңайды. Дегенмен, дәл осы арада Жақан Сұрша қызбен өзін мәңгілік жалғастырар бір ойының барын іркіп қалған-ды. Иә, ай келбетті, қапсағай жауырынды, сымбатты, өнерпаз Жақан сол бір аласапыран, қым-қуыт уақытта қызылдардың қолынан оққа ұшты. Сол бір соңғы түні... ол кезде Исабай қызын Әйкен байдың Сайлаухан деген домалаңдаған торсық ұлына ұзатып, екі жастың үміт-тілегін қиып түсті. Ұзату тойының алдында ауыл жігіттері қайта-қайта алтыбақан құрып, екі күннің бірінде «ақсүйек ойнаймыз» деп маңай түні у-ду болып жатты. Сол күндерде Жақан мен Айтолған да ебін тауып кездесіп жүрді. Ақыры, жігіт көздегеніне жетіп тынды, Айтолғанның құрсағында Жақанның баласы кетті. Сұрша келін болып түсе салысымен бір жылға жетер жетпес уақытта Рахолла атты ұлды дүниеге әкелді. Сәбидің Жақанның тұяғы екенін Сайлаухан сезді ме, сезсе де сыртқа шығаруға намыстанды ма, іштей буырқанғанын сезді. Әкесі, атасы кәмпескеге ілініп, бар дүние-мүлкінен

айрылғанда, Жақан Исабай байға туған ұлындай қамқор болып-ақ бақты. «Тұщы етіме аузы түкті кәпірдің қолы тиді» деп қамшы тиген иығы іріңдеп, жағдайы төмендей бастаған байды бәрібір Қытай асыру үшін жанталасты. Ақтар мен қызылдар алмасып, берекесі кеткен ауылдың бас көтерері Исабай бай бар алтын-күмісін Жақан екеуі бір таудың қуысына, теріге орап, тығып келгенін де еміс-еміс естігені бар. Исабайға бір жүйрікті жаратып, тау асырып жіберуге бел байлаған Жақанның өзі де сол түні жер жастанды. Исабайды жүйрік торыға көтеріп мінгізіп, ауылдан енді аттандырам деген уақытта 4-5 қызыл әскер сау етті. Исабай отырған торы атты қамшымен тартып үлгірген Жақан сәл кештеу қалды. Атылған оқ құлақ шекеден тиіп, аттан ауып түсті. Исабайдың жүйрігі тау жақты бетке алып, шаба жөнелді. Ауыр ыңырсыған Жақан Сұршаға ентіге қарап: «Саған әзірлеген бәйге құнан Көктөбенің астында шідерлеулі. Екі баланы, Рахолланы алып, арғы бетке ас. Ол жақта бәрін де орналастырдым. Әкеңе қарайлап кешіктің ғой, енді ештеңе күтпе. Қайын атаң, ауылың қоныстанып қалды. Енді асыға гөр, мыналар сені де тірі қоймайды» деді үздігіп. Сәлден соң: «Айым, шыныңды айтшы, Рахолла менің балам ғой» деп қиыла қарады. Сұрша селк етті, адам түгілі өзінен жасырып келген сыр аузынан қалай шығып кеткенін сезбей қалды, басын изеп: «Иә, иә, екеуміздің баламыз» деген сөзді Жақанды еңірей құшақтаған күйі сыбырлай айтты. Осыны күткендей Жақан да сылқ етті. Аспан айналып жерге түсті ме, жер қақ айрылды ма?! Маңайы қара түнекке айналған Айтолған шыңғыра талып құлады. «Ой-ой, жалған дәурен-ай». Сұрша кемпір ауыр күрсініп, көзіне жас тола көк мұнар тауға қарады. «Сен бәріне куә едің ғой, көк тау. Әлі мыңқ етпей тұрсың». Содан көп уақыт өтті-өтпеді, Исабайды қуып кеткен әскер қарқылдай күліп, қайта оралды. «Байды қатырдық» десті олар. Сұрша әкесінің де тау арасында оққа ұшқанын сезді. Бір таңда келген қос қайғы Сұршаны екі бүктеп кетті. Шашын жайып жіберіп, жоқтау айтып, бебеуледі... «Әкем үшін, Жақаным үшін, оның артында қалған

тұяғы үшін осы істі орындауға тиіспін. Қайткенде де үш баланы аман-есен арғы бетке алып өтуім керек». Оған дейін әкесі мен Жақанның бетін жауып үлгерер. ...Есін жиып, белін бекем буған Сұрша бауыры Ғайып пен қайнысы Кемерді, төрт айлық Рахолласын алып, бәйге құнанмен шекарадан асып өтуге бел буды. Бүгін түн үлгірмес, ертеңгі түн кету керек. Басқа амал жоқ. Түс әлетінде құба жонды шолып қайтты. Екі ара тауға дейін төрт-бес шақырым, құба жон мен ауыл арасы жазық, бір жарым шақырым. Бірақ кісі бойы тікенекті қарағаны мен тобылғысы қалың, жасырынып жатуға ыңғайлы-ақ жер. Рас болса, жонның үстінде зеңбірегі құрулы қызыл әскер. Осыдан жарты ай бұрын улап-шулап шекара аспақ болған біраз адамды зеңбірекпен баудай түсіргенін естіген-ді. «Көзге түссек бітті, қиып түседі. Бірақ, осы үш баланы алып өтсем... Алла жар болсын!». Іштей осыған бекіген Сұрша он бір-он екілердегі екі ұлдың үстіне екі шекпен беріп, таң қараңғысында жонның батыс тұсындағы бытыса өскен екі қалың қарағанның түбіне жасырып кетті. «Екі қарағанның ортасынан шауып өте бергенде, екеуі екі жағымнан шығуға ыңғайлы жер» деп ойлады іштей. «Дыбыстарың шықпасын, мына құртты қарындарың ашқанда бір-бірлеп жеңдер. Күн батқаннан кейін жұлдыз жамырар шақта бәйге құнанмен осы екі қарағанның арасымен шауып өтемін. Екеуің екі қапталдағы үзеңгіге қол іліктірсеңдер болды. Екі-үш шақырымдай атқа ілесе алсаңдар, көрер жарықтарың алда. Тек мықтап ұстаңдар. Ат бауырында сүйретілерсіңдер, мүмкін ере жүгіріп отырарсыңдар. Оны көрерміз. Ал, күні бойы бас көтермей жатыңдар. Кешке ұйықтап кетпеңдер». Екі ұл төмен қараған күйі үнсіз келісті. Сұрша екеуінің де ат құлағында ойнайтындарын жақсы біледі. Екеуі түнделетіп Әйкен мен Исабайдың жылқы, қойын бірнеше күн күзетісіп, шекара асырып, ересектермен бірге кетіп, бұған қарайлап, қайта оралған түрлері ғой. Жолай Көктөбенің көзге түспес жерінде шідерлеулі бәйге құнанды амандап қайтты.

Ауылға білдіртпей келіп кірген Сұрша киіз үй іргесіне көміп тастаған жүні тықырлап алынған қой терісін тауып алды. Жолға киер киімін, азығын әзірледі де, әкесін жоқтап жатқан кейіп танытып, басын орап алып, теріс қарап жатып қалды. Көктемнің күні де еңкейді-ау. Қара жамылған ауыл тым-тырыс. Тек түс ауа бірер кемпір келіп, мұның қасында бірауық отырған болды. Күн бата Рахолланы емізіп, қоржынға киіз, қайыс, тері, тағы оны-мұнысын салып, жолға әзірленді. Қақпағы ашылып-жабылған сайын сыңғырлаған үн шығаратын төрдегі шағын сандығын абайлап ашып, әкесі жасырмай алып қалған тай тұяқ алтын мен неше атадан бері сақталып келген, дүниеден көшерде анасы өзіне аманат еткен қос бірдей құйма сом, ирексу оюлы алтын білезік, бірнеше қапсырма, шолпы, жақұтты алқа, қолдан соққан жүзіктерді қолымен сипалады. Оларды үлкен бір қалтаға абайлап салып, қойнына тықты. Жат жерде әлдеқандай күн туа ма... Қажет болар». Көктемнің қоңыр самалы желпіген тып-тыныш кеш. Босағадан әкесі мен Жақаны жерленген қорымға бет түзеген күйі күбірлеп құран оқыды. «Әкетайым, заманымызды тоз-тоз етті. Кісі қолынан кеттің. Жақан, сен өмірдегі ардағым, арманым ең. Қайтейін, әкенің ақ батасын аттай алмадым. Мен жат елге бет бұрдым. Сапар қатерлі. Қандай қиындық кездессе де Рахоллаңды аман сақтаймын, сенің көзің ғой. Қайыр, қош. Аруақтарың жебесін!» деп бет сипады. Соңына қызыл арайын қалдырып, күн де ұясына батты. Жылы ауа бетке жайлы тиеді. Көрші-қолаң, кедей-кепшік бөтен ойламасын деп, есік көзіндегі ошақтағы қазанға су құйып, астына мол етіп, тезек қалады. Қас қарайып, ел орынға отырды-ау деген мезетте Рахолласын қолына алып, қоржынды иығына асып, бәйге құнан тұрған төбені бетке алды. Әлденені сезгендей, торы да елегізіп тұр екен, мұны көріп оқыранды. Жанталасып жүріп, төрт аяғына әзірлеп әкелген киіз «байпақты» кигізіп, сыртынан мықтап тұрып қайыспен шандыды. Беліне қой терісін байлап, көлденеңінен баланы жатқызып,

оны да байлап тастады. Әудем жердегі тасқа барып, торыға мінді. Ауылдан әбден ұзағанша желе жортып отырды да, аздан соң торының жалына еңкейе жабысып, тізгінді қоя берді. Міне, міне, қос ұл жатқан қос қараған... Екеуінің ортасынан өте шығуы тиіс. Еңкейген күй айналаны шолып келеді. Шекара тұс тыныш секілді. Бағана аңғармаған ба, түнгі аспанды қою қара бұлт жапқан тәрізді. Кедей үйдің киізіндей ара-тұра жалбыр бұлттар арасынан жұлдыздар жылт-жылт етеді. «Иә, сәт, бұл да Алланың көмегі». Жүрегі шым-шым етіп, аузына тығылды. Қарағанға жақындай бере тізгін тартты. Он шақты қадам қалғанда екі тұстан «апайлаған» екі бала атып тұрды. «Қалқаларым-ай, бар екенсіңдер ғой». Келіскендей екі бала екі үзеңгіге жармасып үлгерді. «Ал, жүгіріңдер, қалып қоймаңдар» деді ентіге сыбырлай. Бір қолы тізгінде, бір қолы торының жалында қарысып қалғандай болды. Дүңк-дүңк, дүңк-дүңк...жүрегінің дүрсілі ме, киіз «байпақты» бәйгенің тұяқ дүрсілі ме?! Желе шауып шекараға жақындай түсті. Міне, сызыққа жүз қадамдай... күзет пен зеңбірек осы тұста болу керек, жетпіс, жиырма, он қадам, ағызып өте шықты. Дес бергенде екі бала бірде сүйретіліп, бірде жүгіріп, жанұшырып, ілесіп-ақ келеді. Өзінің бауыры Ғайыбы жүйрік-ақ, талай рет шауып келе жатқан аттан секіріп түсіп, қайта мініп, ат үстінде

тік тұрып, диірменнің доңғалағындай зыр айналатын. Сондықтан Ғайыптан қауіп жоқ. Ал, мына қайнысы, домалаңдап, әбден қара терге малшынды. «Шыда, шыдаңдар, аз қалды». Дәл қарсы алдынан бұрылыс кездесті. Оң жағы ойма жар. «Әттегене-ай, жазым болмасақ етті». Ойлануға, тоқтауға үлгірмеді, көзінің оты жарқ етті. Салдыр-гүлдір, жер шайқалды ма, тау қақ айрылды ма?! «Өлдік-ау...». Сәлден соң есін әрең жиды. Қайран, бәйге торы ақылды жануар екен, жалт бұрылып, екі жағындағы балаларды тас үстімен сүйрете-мүйрете бұрылыстағы дөңкиген алып тастың үстіне атып шықты да тұрып қалды. Ентігіп, пысқырып, көзі шатынап, екі бүйірін соғып тұр. Айтолған есін жияр-жимастан жанталаса балаларды іздеді. «Барсыңдар ма?» Екеуінде де үн жоқ. Қорқыныш билеп алған. Үсті-бастары өрім-өрім. Ойма жарға домалап кетіп, жазым болды ма деп еді, әйтеуір бар екен. Денелеріне ат тұяғы тисе де қауіпсіз, киіз тұяқтай қатты емес қой. «Ойпырмай, белдегі бала не болды, басы ұшып кеткен жоқ па?». Сипалады, дыбысы жоқ, нәресте болса да әлденені сезгендей, тым-тырыс, әйтеуір ол да аман, тыныстап жатыр. Бір қорқыныш, бас амандығы – бір қуаныш – ат жалын құша еңкейіп сыңсып жылап жіберді де, іле басын көтеріп алды. Есін жиып, баяулап тастан түсіп, қайтадан желе жортып, шаба жөнелді. Уілдеген жел, бетке тырс-тырс тиген жаңбыр тамшысы... қап-қара бұлтты аспан біртебірте жақындап, төніп келе жатқандай. Қарсы беттен найзағай жарқ-жұрқ етті. Көктемнің алғашқы жаңбыры, жарықтық, жақсылыққа бастай гөр! Бұлар осы бетпен шекараның арғы тұсындағы тауды бөктерлей тағы жарты шақырымды артқа тастады. Боз беткейге жеткенде Сұрша қос қапталына кезек бұрылып, «енді қалыңдар, кеш қарая өзім келіп алып кетемін» деуі мұң екен, әлдәрмені құрыған екеуі қолдарын босатып, домалаң ете түсті. Едел-жедел азық салынған қоржынды ағытып алып, екеуіне қарай лақтырып жіберді. Осы бәйге құнанды құлын кезінен Жақан өзі баптаған болатын. Құнанмен жылқыдан Сұршаға келетін. Бастапқыда үркек еді, кейін әбден басты-

рылыпты, иесінің тақымынан-ақ ойын біліп отырады. Сүйретілген екі баладан да шошымай, шауып отырды емес пе?! Басқа жылқы болса, екі баланы екі жаққа теуіп, лақтырып, өзін де жарға жығып кетер ме еді. «Айналайыным, Жақаным...» тамағына өксік кептеліп, көзінен моншақтап жас төгілді. Егіле бүктелді. Бұл – Айтолғанның жиырмадағы кезі еді. ... Иә, жат жұрттың ортасындағы тұрмыс анау айтқандай тәтті бола қойған жоқ. Тірі тірлігін жасайды. Әйтеуір, Айтолған Рахолладан кейін екі қыз, бір ұлды дүниеге әкелді. Ғайып бауыры да ат жалын тартып азамат болды, Үрімшіде татар байларының жұмысына жегілді. Айжамалға үйленіп, отау тікті, үбірлі-шүбірлі болды. Исабайдың ұрпағы жалғасты. Жақанның тұяғы Рахолласы да аман-есен ер жетті, отбасын құрды. Қаншама жыл өтіп, өзекті өртеген мұң, атамекенге деген уайым, сағыныш сартапқа айналып, үміттің жібі үзіле бастаған шақта тәңір иіп берді. Көшті туған жерге бұратын шуақты шалқар шақ та жетті-ау... «Ойласам, мына дүние жалған екен, Артында бәрінің де қалған екен...». Осы әнді ел қазақтары жинала қалғанда шалқып-тасып, артта қалған атамекенді еске алысып, қиыла шырқаушы еді. Сағыныштан, мұң мен зардан адам өзгерер, бірақ соның бәрін көтеріп тұрған қара жер, куә болып тұрған табиғат өзгермейді екен. Бәрі-бәрі сол баяғы қалпынша, өзгерген тек заман ғана, уақыт қана, сосын қазір кемпірге айналған Айтолған қыз. Бәрі өтті, кетті, кері айналу жоқ. Қайран Жақан... оған да заманның оғы тиіп, жер жастанды. Соңында Рахолласы мен жиі шырқайтын әні «Ақсүйек» қалды жаңғырып. Сұрша кемпір жас толған көздерімен алыстан мұнартқан көкшіл тауларға мұңая қарады. Қазбауыр ақша бұлттар көгілдір аспанда қалқып барады. Бұл жарықтық сәуір ғой, көктемді ілестіре келген. Баяғыда-а-а, қыр төсіндегі қар еріп, бастаубұлақтар сылқ-сылқ күле бастағанда бұлар әрнені бір сылтауратып, алтыбақанға шығатын, ақсүйектің қызығына бататын.

...Мұз көбесі сөгіліпті, Көкше буырқанып-ақ жатыр. Құлағына Жақанның ай астында шырқап салған әні келді: «Ай түбіне лақтырған ақсүйегім, Көз алдымнан Ай бейнең кетер емес...».

Күйеудің жолы (Әңгіме) Қараөзек ауылы аяқ астынан әбігерге түсті. Ауылдың о шетінен шыққан әңгіме ұйтқыған түтіндей көзді ашып-жұмғанша бұ шетінен бірақ шықты. Осы ауылдың игі жақсысы, замәкім Жәкіштің бес ұлдан кейін көрген еркесі, жұлдызы, жалғызы, жалмау... жо-жоқ, олай деуге болмайды, қысқасы отыздың бел ортасына шыққан қызы Зайраға құда түсіліп, енді бір айдан соң ұзату тойы болады-мыс. Өрттей қаулаған өсек-әңгіме шындыққа айналды. Қыста қар үйіліп, жылдың басқа мезгілінде батпақтап жататын ауданнан келетін күре жол жөндеуге түсті. Ауыл ортасындағы неше жылдан бері тау боп үйіліп, бықсып жатқан көң-қоқыс далаға тасылды, екі-үш трәктір Жәкіштің үйінің айналасын, тіпті оған тақау тұрған қиқы-жиқы, үй сырты әк түгілі, балшық көрмеген көршілерінің маңына дейін тап-тұйнақтай етті. Жұмыссыздар қатарына енетін, осындай науқан кезінде жұмысқа шығатын қатын-қалашты завхоз Кендібай Жәкіштің қорасын, көршілерінің үй, қора-қопсысын сылатуға қуып әкелді. Ұзын сөздің қысқасы, ауылдың жас-кәрісінен бастап, мектеп, аурухана, кеңсе маңы дейсіз бе, түп-түгел ауылдағы «жарты патшаның» (кезінде замдиректор болып ауылды уысында ұстаған) тойына әзірліктерін бастап жіберді. Ісмер кемпірлер сандықтағы атам заманғы маталарын алып, Жәкіштің үйіне шұбады. Осы ауылдың қыз-қырқындарынан бастап кемпірлеріне дейін тырп еткізбейтін Жәкіштің безтамақ, майжамбас әйелі бұл күнде басқа кейіпке түскен. – Әлгі біздің жұлдызымыз, құндызымыз, жалғызымыз, жалма... (осы сөзге келгенде тілін

тістей қойды) Зайражан «басым ауырды» деп кеше түнде зәремізді ұшырғаны. Қыликөзді (ауылдағы бас дәрігер) шақыртып ек, о байғұс қорықты ма, ауданнан дәрігер алдыртып... әйтеуір беті бері қарады. – Қайтсін-ай, бөтен ел, бөтен жерге кету оңай ма?! Соны ойлап қиналыңқырап жүр ғой, – деді осы үйдің отымен кіріп, күлімен шығатын Қатша. – И-и, айналайын-ай, Құмбелдегі тәуіпке көрсету керек екен, – деп сумаңдады Айша кемпір. – У-уһ, көптен армандаған қызығымыз ғой, қайтейік, қимаймыз, – деп күрсінген болды майжамбас. Бұл жұртқа көз қылғаны, әйтпесе, іштей қатты қуанулы. Енді ше, осы Зайраның «атағы» тәуір-ақ шықты. Біресе, мектеп директорымен, біресе үлкен дүкеннің бастығымен, біресе жаңадан келген агроном жігітпен... тіпті аяғы ауыр боп қалып... Жә, оны қойшы, өткен өтті, кеткен кетті, әйтеуір мына жігіт кездесіп, сөз байласып, енді абыроймен ұзатып салсақ, шіркін! Зайра мектепте мұғалім болатын. Осы жаз облыс орталығындағы курсқа барып, сонда Қызылжар жақтың мұғалім жігітімен танысып, білісіп, өзара келіссе керек. Зайражанның жасау-жабдығының өзі, әнебір «Келіншектау» дейтін аңызда айтылғандай, итаяғы күмістен болмаса да, ыдыс-аяғы, көрпе-төсек, ағаш-жиһазы – бәрі-бәрі шетелдікі болып шықты. Тіпті осы ауылға жаңадан бастық болып келген жігіттің үйінде жоқ дүние Жәкіштің үйіне қашан, қайдан, қандай ақшаға тасылып әкелінген, о, ол жағы бір өзіне ғана аян. Оны сөз етіп те керегі жоқ. Игі жақсыда бәрі осылай болуы тиіс. Тойға екі-үш күн қалғанда ауылдың жігіттері жабылып кеп, Жәкіштің атшаптырым ауласына той шатырын тікті. Мұны тіпті уақытша тігілген той шатыры деуге де келмес, ауданнан келетін күре жолдың үстінен қарағанда патшалардың жазғы шатырынан аумайды-ау, аумайды. Алтындай атласпен қапталып, маңдайшасына жарқыраған шам ілінді. Іші-сырты көз тойғысыз болып әсемделді. Облыс

орталығынан тек бастықтардың ғана тойын өткізіп жүрген, сағатына пәленбай жүз долл... жо-жоқ, теңге алатын тіл мен жағына сүйенген, жалақтаған тамадамен келісілді. Аудандағы театрдан әнші, биші, күйші келетін болды. Бұл ауыл суретін тек «Мәдениет» журналынан ғана көрген, Алматыда тұратын пәлен деген атақты әнші де шақырылды. Ауыл сөйтіп, Зайражанның арқасында көңқоқыстан арылып, үйлері әктеліп, сыланып, сырланып, күре жолдарын жөндеп алды. Енді әнші мен театр тамашалаудан бастап, тойдың бар қызықшыжығын көруге асығулы. Қызылжар жақтан құда, күйеулер келетін күні таң азаннан ауылдың водовоз, су тасуға жарайтын мәшине, трәктір атаулысы өзеннен су тасып, көше-көшеге су сеуіп тастады. Шапқылап жүрген бала-шағаның бет-ауыздары жуылып, аяқтарына тәпішке кигізілді. Аулаға маса-шыбын ерте келетін сиыр, торпақ, бұзау, ешкі ауылдан аулағыраққа әкетілді, ит біткен үйшігіне қуылды. Ауылдың тәртібі мен тазалығынан бастап, ет асатын, табақ тартатын, күйеу мен құда табақты жеке әзірлейтін, сорпа, шәй таситын, ішкізетін, жегізетін, құдалармен билейтін, әзілдейтін, ең арысы әжетхананың тазалығына дейін жауапты адамдардың тізімі қатаң түрде жасалып, қайтақайта сұрыптаудан өткізілді. Той кешкі сегізге деп белгіленді. Қалыңдық төргі үйде, ауданнан арнайы әкелінген шаштараз бен бет бояушының сылап-сипауында. Келісім бойынша құда-күйеулер кешкі сағат алтыда жетіп-жығылулары тиіс. Күн батысқа еңкейіп, құбыладан кешкі леп есе белгіленген уақытқа тура бір сағат қалғанда ауданның игі жақсылары келіп түсті. Оларға шәйпәй беріп, бір күтіп алды. Енді бәрі сыртқа шығып, тамыздың тамылжыған кешін тамашалап, самалдап тұр. Әне-міне, күре жолдан құда-күйеулер шаң беріп қалулары тиіс. Жұрт елеңдеулі, шыдамсыздары шатырларға шығып кеткен. Әне-міне, әне-міне...осындайда уақыт та өтіп болса-шы. Сағат тілі алтыны соқты. Дәл осы уақытта құдалар аспаннан салаң етіп түсе қалатындай бәрі елең етті. Жоқ, құда түгілі, шаң да жоқ. Сағат тілі

алты жарымды соқты. Хабар жоқ. Кешкі жеті... сегіз болды. Жәкіштің жүрегі алқымына тығылды. Ойына сарт етіп әлдене түсті ме, «Сейсен, Сейсенбай» дегенде жан дауысы шықты. (Сейсенбай – осы ауылдағы байланыс торабының бастығы) «О, жетесіз, телефонның жанында неге отырмайсың? Құдалар ауданға келгесін ызбандаған шығар-ау...». «Жо-жоқ, ағасы, телефонда Бәтен отыр». «Өй, отырмай өмірем қапсын Бәтенің. Бар, кет, сол жерге байланып қал». Аяқ астынан жазықты болып, елдің алдында сөз естіген Сейсенбай жыламсырай жұмысына беттеді. Енді ше, жұрттың бәрі «сотовый» дейтін телефонмен аудан түгілі, шет елмен сөйлесіп, қарқ болып жатқанда, бұл ауылда бір-екі жерде ғана телефон бар. Енді жұрт біресе байланыс жағына, біресе күре жолға қарап, әбігер болды. Жоқ, ешбір хабар жоқ. ...Бұдан кейінгі уақыт өте баяу жылжыды, жо-жоқ, кейін еске алсақ, оқиға барысы, тез-тез айтқанда, 5-6-ақ минуттық жылдамдықпен өрістеген секілді. Сағат тілі анау-мынау емес, он бірге барып қалды. Енді төргі бөлмеден жалғыздың, жалмау... жо-жоқ, әне-міне ұзатылайын деп отырған Зайражанның сыңсып жылаған дауысы естілді. Сағат тілі түнгі бірге жетті. Жұрт тым-тырыс. Ауданнан келген игі жақсылардың алды қалғыпшұлғып, ұйықтап қалған бала-шағаның бірін көтеріп, бірін жетектеп алған кемпірлер жағы азаздап жылжи бастады. Бұл екі арада байланыс бөлімшесіне барып, «әле-әлеу, маған Қызылжар, пәлен деген ауылдың, пәлен деген кісінің үйін қосыңызшы» деп айқайлаумен Жәкіштің үні шықпай қалды. Қас қылғандай ауданмен екі араның байланысы да қыр-қыр, сыр-сыр етіп, ақыры үзіліп тынды. ... Ауыл өлік шыққандай тым-тырыс. Сағат түнгі екіні соққанда игі жақсылар мен тойға келген басқа да меймандар дастарқанға шақырылды. Енді қайтеді, екі бірдей семіз жылқы сойылып, қазысы туырылып түскен дәм, аста – төк тағам, тіпті Қазақстанның әр түкпірінен әкелінген, бұл ауылға, тіпті бүкіл ауданға таңсық небір тағамнан майысқан

дастарқанды итке лақтыра ма?! Қасындағы құрбысымен ортаға қалыңдық келді. Екеуі төрдегі қалың кілем ілініп, есімдері алтынмен апталып, күміспен күптеліп, жазылған салтанатты орынға емес, жастардың ортасына жайғасты. Көзі бұлаудай, бет-жүзі ісіңкі Зайражанның өзі түгілі, бүкіл ауыл болып тосқан бұл тойда ән шырқалмады, тілек айтылмады, күлкі естілмеді, думан қызбай, бар қызық орта жолдан үзілді. Сонда не болған екен дейсіз бе? Не болушы еді... Қызылжар қайда, біреу қайда? Тура жолмен ең арысы 9-10 сағатта жетеміз деген құда-күйеулердің орта жолда көліктері бұзылып бір, жаңбыр жауып, жер езіліп екі, қысқасы тура жол – елсіз далада сегіз сағат қаңтарылыпты деп естідік. Желауыз жеңгелер бұл оқиғаның сан алуан вариантын айтып, сан-саққа жүгіртіп, құбылтып-ақ бақты. Бірі «Зайра әнебір жылы туып, балалар үйіне тапсырған бала жайлы құдалар жағы орта жолда естіп қойып, кері қайтпақ болыпты» десе, енді бірі «Өткен жылы іші білініп, ақыры түсік жасатып, алты айлық бала шырылдап тірі туғанда өлтіртіп тастаған, бұл соның қарғысы» десе, күйеуі Зайрамен шатаса жаздап әрең «аман» қалған ащы тілді тағы бірі: «Не қыз емес, не қатын емес, көрінгеннің мазағына айналған сорлы қардың атақ-даңқы о жаққа да жетіпті» деп бір шықты. Содан не керек, таң ата малтығып, малшынып жеткен құдалар мен күйеулерді көргенде ауыл түнерген күйі тымтырыс қалыпты. Арқан тартылмапты, шашу шашылмапты. Бұдан соң тойға келген игі жақсылар аттанып кетіпті. Ал құдалар апыл-ғұпыл дәм татып, құйрық-бауырды асығыс асап, түске қарай олар да аттанып кетіпті. Ертеңгі үлкен тойға үлгеру керек. Ол жақтың тойының қалай өткенін көргеміз жоқ, қалыңдықтың шашбауын көтеріп, ере барған жаңағы сыпсықай жеңгейлердің бірі «Ибай, бетімай, неке қиылып, қыз бен күйеу жүзік алмаса бергенде күйеудің қолындағы неке жүзігі жерге түсіп кетіп, топырлаған жұрттың аяғының астындағы топырақтан табылмай қалды. Әлде біреу аяғымен баса қойды ма... Әй, осыдан-ақ іш тарттым-ай!»

деп келді. Жолмен жүрмей, жолсызбен кешігіп жеткен күйеудің жолы ма, сыпсықай жеңгейлер желдеткен бала жайлы әңгіме рас болып, сол нәрестелердің көз жасы жібермеді ме, әлде Зайражанның талайлы тағдыры ма, әйтеуір бір Жасағанға ғана аян, үкілеп ұзатқан қыз үш айдан соң қайтып келді деп естідік...

Тағдыр тәлкегі (Хикаят)

Бәкен қариямен ана бір жылдарда танысқан едім. Ентіге басып, купеге енген қарттың кеудесіндегі орден, медальдары сыңғыр-сыңғыр етіп, өзіне назар аудартты. – Балалардың көліктері босамай, әйтеуір үлгердім-ау, тәуба, – деді қарт ентігін басып отырғаннан кейін, – Таңның атысы, күннің батысы тірліктері бір бітпейді. Әңгімесінен, жүріс-тұрысынан қазақы қалып аңғарылады, ешкімді жатсынбай «балам, қалқам, шырағым» деп отырған қария ширақ қимылмен сөмкесін ашып, үстелге дәм қоя бастады. «Келіңдер, шәй-пәй ішіп алайық» деп, шайға шақырды. Поезд әйнегінен сыртқа көз тастап қойып, әңгімелесіп отырмыз. Қария Ақтөбе жақтан, Шалқар станциясынан екен. Павлодарда тұрмыс құрған қызының үйіне барып, он шақты күн жатыпты. «Соғыс... соғысқа қатысқан екенсіз. Жол қысқарсын, есіңізде қалған қызықты оқиғалардан айтып беріңізші» деп өтіндік. – Пәлі, оқ қардай бораған жерде қызық бола ма екен?! Сендерге қызық шығар, ал сол сұмдықты бастан кешкен біз үшін... – Сауалымыздың орынсыз шыққанына ыңғайсызданып қалдық. «Жоқ, ата, есіңізде қалған бір оқиғаны...». – Е-е, солай демейсің бе?! Иә, көріңде өкіргір Кетлердің салған ойраны сұмдық болды ғой. Небір өрімдей сұлу боздақтар қыршын кетті, суға батты, оққа ұшты, бір шұңқырда аспанда ұшқан самолеттен қорғанып отырған бір топ жастың үстіне сна-

ряд түсіп, күл-талқан болғандарын да көз көрді. Кейін сол жігіттерді жерлегенде қайсының қолы, қайсының аяғы екенін біле алмай... әйтеуір бәрін бір жерге жерледік. Бәрі қазақ еді». Қарттың көзі жасаурап, бірауық үнсіз қалды. Әлден соң: «Соғыстың басынан аяғына дейін қатысып, Берлинге дейін барған, мына аталарың. Сондағы мені ажалдан алып қалған бір оқиғаны айтайын. Мені тағдырдың тәлкегіне салған оқиға болды, бұл. Иә, Алланың құдіреті шексіз ғой. Қош. Керман үкіметі мың да тоғыз жүз қырық бірдің жиырма екінші маусымында сәбетке қарсы соғыс ашты. Сол жылы маусымда он сегізге толдым. Ауылдан ұзап шықпаған, ештеңе көрмеген, әлі оң-солымызды тани қоймаған көкөрім едік. Содан біздің ауылдан бірден алпыс жеті бозбалаға военкоматтан шақырту келді. Екі күннен соң майданға тартқан эшелонға отырдық. Әуелде аз уақыт әскер ойынында болдық, дайындалдық, мылтық атуды үйрендік. Мен санитар болдым. Ұрыс болып жатқан жерден жаралыларды плащ-палаткаға салып, блиндажға әкеп, дәрігерге тапсырып, қайта жанұшырамыз. Бірде Қара теңіз, Севастополь маңында кескілескен қатты шайқас болды. Көк те атыс, жер де атыс, теңізде де атыс... Бұрқ-сарқ, көк түтін, екі жақтың зеңбірек гүрсілі, төніп кеп қалған жау самолеті... Жер мен көк қосылып кетіп, бір қазанда қайнап жатқандай. Бізге берілген тапсырма – теңіз жиегіндегі «Н» төбешігін жаудан тартып алып, аптыққан дұшпанның бетін қайтару, жаңа күш келгенше ұстап тұру. Бұл – қара күз, қазан айының аяқ шені болатын, ұмытпасам. Қош, сонымен азаннан басталған атыс-шабыс екіндіге дейін созылды. «Н» төбешігі алынды» деген хабар жетті, алдыңғы жақтан. Енді ұстап тұру керек. Төбешіктің стратегиялық мәні зор болғанын кейін естідік. Сонымен, жау шегінді, әйтсе де қауіп жоқ емес, қансыраған ашулы төбет секілді өздері. Әлсін-әлсін оқ боратып, күштерінің сарқылмағанын көрсетіп қояды. Қасымдағы Сергей деген орыс жігіті екеуіміз бір еңбектеп, бір тұрып, ұрыс болып өткен жерге

жақындап келеміз, окопқа екі жаралы жауынгерді жатқызып кеткен едік. Бір төмпектің үстіне шыға бердік. Он-он бес қадамдай жерде әлдебір құрылыс па, кеме тоқтайтын орын ба, біле алмадым, ерсіліқарсылы темірлері, іші қуыс құбырлары бар, биік, зәулім бірдеңе екені көзге шалынған-ды. Ендігі есіл-дертіміз оқ толас тапқанша соған жетіп алу. Бірақ, бас көтертпеген оқ сәлден кейін қайта борады. Төмпектің үстіндегі бір түп қурайды паналап, жерге жабыса түстік. Оқ жан-жағымыздан зу-зу етеді. Дәл сол сәтте зеңбіректер де гүрсілдеп берді. Басымды бір көтергенде Сергейдің ышқына аударылып түскенін көріп қалдым. Оған ұмтыла берем дегенімше болған жоқ, бір жойқын күш денемді бөлшектеп, биікке лақтырғанын сездім. Көз алдым тұманытып, қап-қара болып кетті. Әп-сәтте аспанға қарай ұшып бара жаттым. Еш жерімді ауырсынғам да жоқ. Қанша уақыт өткенін білмеймін, бір мезетте көзімді ашсам, биікте, теңселіп тұрған әлдебір құбырдың басында әлденеге қыстырылып «ілулі» тұрмын. Оң қолым сырқырайды, оқ шынтақ тұсын жырып өткен, сүйегім аман секілді. Құбыр биік, биік болғанда секіріп түсу мүмкін емес. Қорыққанымнан денем қалтырады. Маңай тымтырыс. Әлгіндегі айқай-сүрең, зуылдаған оқтың бірінің де дауысы естілмейді. «О-о, қасқа» деп қайран қалдым. Төменге көз салсам, қарақошқыл түтін, көшкен бұлттай жөңкіле шегініп бара жатқан жау танкілері. Санамды найзағай осқылап өткендей болды, сөйтсем, құлағым тарс бітіпті, басқа зақым келген ғой, әлде ми шайқалды ма... Ештеңе естімей тұрғаным содан екен. Қош, әйтеуір жан аман, тырмысып, құбырдың ішіне енуге тырыстым. Басымды әрең бұрып, арт жағыма қарасам, менің астымда теңіз суы қап-қара сиядай болып, толқып жатыр екен. «Алла, сақтай гөр!» деп жалбарындым. Терең судан қатты қорқатыным болушы еді, өйткені жүзе білмеймін. Қанша уақыт арпалысқаным есімде жоқ, саусағымның көбесі сөгіліп, қолымның қаны тамшылап таусылғандай, әл-дәрмен құрыған шақта, құбырдың ішіне ендім. Тағы көзім жарқ етті, саған өтірік, маған шын, құбырдың ана басында дәл мен

секілді «ілініп» қалған фрицтің солдаты, ол да ішке еніпті. Құдай-ау, деймін, бұл қайдан пайда болған? Маңатта жау солдаты жоқ еді ғой. Әлде тығылып жатқан жерінен оны да мен құсатып зеңбірек оғы биікке атып жіберді ме... Екеуіміз бір-бірімізге қарсы қарап, қатып қалдық. О, тоба, сол солдаттың бейнесі әлі күнге дейін көз алдымда тұр». Қарт жауынгер суып қалған шайын асықпай ұрттады. – Құбыр іші қараңғы, екі жақтан түсіп тұрған жарық қана бейнемізді көлеңкедей көрсетеді. Басында темір шлем, үстіндегі әскери киімі дал-дұл секілді. Оның үстін сипалап, пистолетін іздегенін сездім. Менің пистолетім орнында екен. Бірақ мен қолыма алғам жоқ. Әлдебір түйсік екеуімізге де келген секілді. Қалай түсіндірсем екен, былайша айтқанда, темірдің «тұтқынынан» босау үшін екеуіміз де жерге тірі түсуіміз керек. Әйтпесе біріміз өлсек, біріміз суға батамыз. Өйткені, темір құбыр жағадан судың бетіне 20-30 метрдей итініп, таразы құсап тербеліп тұр. Құбырдың бір жағы босаса, екіншіміз не мұздай суға құлаймыз, не жерге ұшып өлеміз. Оны екеуіміз де түсіндік. Әлгі солдат қолына пистолетін алды да, маған көрсетіп суға лақтырып, сосын бірдеңе деп маған қарап айқайлады. «Найн, менде қару жоқ, атыспайық» дегені болар. Мен де қаруды суға лақтырып, «жоқ-жоқ» деп айқайладым. Ол немісшелеп бірдеңе деді, мен қазақшалап айқайладым. Қысқасы, бір-бірімізді түсіндік. Неміс құбырдың ішіне қарай баяу еңбектеп, жылжи бастады. Маған ымдап қояды. Мен де жылжыдым. Бірдей жылжымасақ, құбыр бір жағына қарай ауып кетсе, екеуіміздің де құрығанымыз. Адам шыбын жаны үшін не істемейді? «Е, Алла, бір өзің жар бол» деп, алға жылжып келемін. Сәл-пәл дамылдап, екеуіміз де алға қарай бірге жылжимыз. Ол менен көз алмайды, мен де. Құбырдың ортан беліне жеткенде екуіміздің басымыз түйіседі. Іштей «мынаның бойы серейген ұзын екен, мойнын бұрап алсам ба» деп ойлап қоям. Қош. Сонымен арамыз жақындады. Енді «Т» қарпі секілденген құбырдың ортаңғы тұсындағы зәулім құбырға секіріп ауы-

сып, соның ішімен төмен қарай сырғанау керек. Жақындап келгенде әлгінің бетіне қарасам, Құдайау, жап-жас бала. Жасыл, әлде қоңыр жасыл көзді, әйтеуір ақ кірпік, айран көз фрицке ұқсамайды. Көзі жыпық-жыпық етеді, жылағалы тұр. «Мұның не жазығы бар, үкіметі «мыналарды ат, қыр-жой» деп соғысқа әкеп салды. Неміс те болса, адамның баласы ғой деп ойладым. «Менің алдыма отыр» деп ымдадым. «Гут-гут» дегендей болды, ештеме естімеймін, құлағым тарс бітеліп қалған ғой. Сөйтіп, ол темір құбырға секірді. Енді ол маған қарамай-ақ төменге сырғанап кете беруіне, жерге түсіп, шайқаса кетуіне болады ғой. Жоқ, әлгі солдат құбырға секіріп шығып, маған қолын созды. «Абайла» дегендей аузын қимылдатты. Екеуіміз таудан шана тепкен балалар құсап, ол менің алдымда, мен оның артында, әлгі қуыс құбырдың ішімен жерге қарай сырғанадық. Жарты сағат жылжыдық па, білмеймін, әйтеуір, әупіріммен жерге жеттік. Пәлесін қарашы, бірден шығып кетпей, құбырдан басын қылтитып шығарып, төңіректі шолды. «Маңайда ешкім жоқ» дегендей басын шайқады. Екеуіміз де сыртқа шықтық. Маған жараланған мойнын, қолын көрсетті, қаны қабыршақтанып қатып қалыпты. Менің де қолымның қаны қата бастапты. Жан-жағымызға қарасақ, соғыс жоқ, екеуімізді ғана қалдырып, бәрі бір жаққа ауа

көшіп, сол жақта соғысып жатқан тәрізді. Енді менің құлағым там-тұмдап ашыла бастады. Әлгінің маған қарап бірдеңе деп былдырлағанын шала-пұла естідім. Енді екеуіміздің де бір-бірімізге қастық істей алмайтынымызды бір түйсікпен сездік. Өзіне анықтап қарадым, расында ақ кірпік немісіңе ұқсамайды, әлде поляк, әлде румын... Кетлер бізге соғыс ашардың алдында көп елді жаулап алыпты, жастарын соғысқа салыпты деп политруктың айтқаны бар-ды. Сол елдердің бірінің баласы ма, кім біліпті... Сонымен әлгінің ымдауымен бір-бірімізге арқамызды беріп, теріс қарадық та, екеуіміз екі бағытқа бет алдық. Бұл ымырт қоюланған кез еді. Өзім әбден жаурадым, миым мең-зең, қолымның жарасы да сыздайды. Жаралы қолымды асып алып, жүріп келем, жүріп келем, ешкім жоқ. Айналдырған 2-3 сағаттың ішінде бәрі тып-типыл болғандай. Бір кезде орманға келіп кірдім. Бомбадан аман қалған қадауқадау, бөрік пошымдас ағаштардың арасымен түкпірге қарай ентелей ендім. Ойым – әскерімізді іздеп табу, сосын бүгінгі жағдайды ешкімге айтпау, әйтпесе, «под трибунал» кететінімді білем. Бір сораппен қанша жүргенімді білмеймін, бір заматта көзіме жылтыраған от шалынды. Жаурағанымды, қарнымның ашқанын шындап сезіндім. Ақырын жақындап, «шіркін-ай, өзіміздің адамдар болса екен» деп армандап келем. Қателеспесем, орманның ана бір тұсында деревня болу керек. Ол біз алған «Н» төбешігіне жақын. Олай болса, біздің әскер сонда болуы тиіс. Мен отқа жақын келдім. Сыбдырымды білдірмей баспалап қарасам, манағы жаудың солдаты. Жалғыз. Мені ол да байқап қалды, орнынан атып тұрды. Екі қолын жайып «ком-ком» дегендей болды. Кепкен қу ағаштан от жағып, жылынып отыр. Былдыр-былдыр бірдеңе деді. Құлағым ашылайын деді ғой, сөзін тыңдасам, немісше емес. Мен естімеген мүлде басқа тіл екен. Тілімді көрсетіп, «ұлтың кім?» деп ымдадым. Таудың суретін салды, тағы бірдеңе деді. Содан әлгіге картоп жейік, анау маңда бақшалық бар, картоп қазып әкел деп суретін сызып, ыммен түсіндірген болдым. Ыржалақтап, атып тұрып, жүгіре жөнелді. Оттың қоламтасын

өшіріп алмай, қайта-қайта қозғап, таң сібірлегенше отырдым. Күздің қара суық желі әбден қалтыратты. Мына неміс мені алдап қашып кетті ме, әлде өздеріне қосылды ма, қосылса менің үстіме әскерін алып келсе қайтем деген қаупім де жоқ емес. Бір мезетте сытыр-сытыр еткен дауыс шықты. Әлгі солдат, қолында шелек толы картоп, ыржың-ыржың етеді. «Әй, неміс, жарадың» дедім. Екеулеп дайын тұрған қоламтаға картопты көміп, пісіріп алдық. Алдымызға жал мен жая тартқандай асығыс-үсігіс күл-күйесімен асадық-ау. «Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі кетпес» демекші, әлі күнге дейін дәл сондай тәтті картоп жеген емеспін. Екеуіміз жылы қоштастық, бір-бірімізге жалтақ-жалтақ қарап, екі жаққа кеттік. «Құдай енді кездестірмесін» дедім. Сөйтіп, аман-есен өз полкымды таптым. Сергей досым сол жолы оққа ұшыпты. Полк көп адам жоғалтыпты, жаңа күш келіпті. Көп айтып қайтейін, пәленбай мың шақырым жүріп отырып, ақыры Берлиннен бір-ақ шықтық қой. Бұл мың да тоғыз жүз қырық бестің көктемі, әпрелі болу керек. Мен бұған дейін екі рет жараланып, госпитальға жатып шықтым. Шпрее өзенінің тұсы ма екен, немістің бір қаласында біздің жақ олардың үлкен бір полкын қырып, қалғаны қолдарын көтеріп, тұтқынға түсті. Бұл немістің анық жеңілген кезі еді. Қашқаны қашып, қашпағаны қол көтеріп, пленге түсіп жатқан кезі. Бір күні әлдебір шаруамен әлгі қаладағы немістің госпиталін іздеп шықтық. Алдымызда біздің жауынгерлер бір топ тұтқынды айдап барады. Бәрінің қолы артында, бастары төмен салбыраған, түсінікті, рухы күйреді ғой. Мына қызықты қара, тұтқындардың тұсынан өте бергенде әлдекімнің тесіле қарағанын сездім. Көрдім де, селк еттім, алдыңғы бес қатар, одан кейінгі алтыншы қатар, он оннан келе жатқан жау солдатының ең бергі шеткі тұсында әлгі өзімнің «көзтанысым», баяғыдағы өрімдей жас солдат маған жымия қарады. Көзі шүңірейіп, нағыз фрицтің өзіне айналыпты. Мен де қарап келем. Бұл құдіретте шек бар ма десейші. Құдай-ау, жан алысып, жан беріскен сұмдық шайқастың ішінде кездесіп, одан бір-

бірімізді төтелеп келген ажалдан алып шығып, одан бірге дәм татысып, екі жаққа кеткен, бір-біріне жау екі елдің солдаты арада екі-үш жыл өткізіп, мынадай жағдайда кездесеміз деген, әй, мұндай жағдай еш жерде болған жоқ шығар... Қарт күрсініп төмен қарады. – Содан, ата, тұтқындарды атты ма, біздің жақ? «Көзтанысыңыз» тірі қалды ма екен? – Әлгілерді әкеткен жақты болжап, соңдарынан барсам ба, бір дерегін білсем бе, деп бір ойладым. Бірақ, қорықтым. Кім біледі, онда жау солдатын аман жіберу түгілі, шабуылға шыққанда бұғып қалсаң бітті, атып жібереді. Ал, тұтқынға түскендерді біздің жақ атқан жоқ, кейін елдеріне қайтарды деп естідік. Дәм-тұзы таусылмаса, еліне жеткен болар. Қазір мүмкін тірі де болар. Тірі болса, ол да сол бір оқиғаны есіне алатын шығар, кім біліпті... «Қырық жыл қырғын болса да, ажалды өледі» деген, тағдырдың оғы туралап келмесе, ажал шіркін де сенен адасып қалады екен. Әйтеуір, бұл күнге де аман жеттік, – деп қария ауыр күрсінді. Әлден соң: – Міне, сен сұраған соғыстағы «қызық оқиға» осы. Бірақ, мұны ешкімге айтқан емеспін, қорықтым...

Зауал

(Хикаят) Сонау жылдарда Алматыда оқып, отау құрған қазақ жастарының арасында пәтер тауқыметін тартпағандар кемде-кем. Қаланың ана бұрышынан мына бұрышына көшіп, пәтерақыны апта сайын өсіретін үй иесіне жалтақтап, өздері түгілі итін де ренжітпей, ара-тұра отынын түсіріп, үй иелері кәріқұртаң болса, күн-түн демей дәрігерін шақыртып, дәрі-дәрмегін тасып беру... о, бұл бер жағы ғана. Егер үй иесі «жынды» суға тойып алып, апалаң-топалаң шығармайтын болса, қанша жерден қазымырлық жасаса да бәріне шыдап шығуға бейілсің. Бір ғажабы, пәтер ұстаушылардың арасынан бірде-бір қазақты көрмейсің. Ара-тұра ұйғырлар кездеседі. Ал басым көпшілігі «Жетім бұрыштағы» қазақ жа-

старымен өктем-өктем сөйлесетін орыстың еркекәйелі, кемпір-шалы. ...Оқудың соңына қарай «ел қатарлы» отбасын құрып, пәтер іздеушілердің қатарын толықтырдық. Пәтер жалдау, үй иесінің көңілін табу деген тәжірибеден жұрдай болған біз алғашқы жылы пәтердің зардабын да, үй иелерінің қаһарын да көріп бақтық. Қош, келесі екі жылда жеті пәтер ауыстырғанмен соншалықты қиындық көре қойғамыз жоқ. Әйтсе де, осы жеті пәтердің бесеуінің иелері кәдімгідей ішкіштер болып шықты. Күйеуі мен әйелі, енесі мен атасы бірге ішіп, келіні мен атасы, ұлы мен шешесі айқайласып, екі күннің бірінде жақ-жақ болады да жатады. Алматыдағы 6 линия, 12 линия, Потанин, Гагарин, Малая станица, Горный гигант, тағысын тағы көшелердегі пәтерлерді «артқа тастап», соңғы курстың соңғы екі айы, көктемнің жазға ілесер тұсында Татар көшесіндегі бір үйге табан тіредік. Үй иесі тетя Оляны «Жетім бұрыштан» кездестірдік. Бойы ұзын, орыстың іркілдеген семіз әйелі. Аузынан арақ иісі мүңкіп тұр. «Мейлі» дестік, мазамызды алмаса бопты. Әрі жалға беретін пәтері ауласында бөлек тұрған жазғы үй екен. Тетя Олямен троллейбусқа отырып, орталық базардан тұп-тура 50 минут жүріп, үйіне жеттік. Қақпасын аша бере тайыншадай ит арпылдап алдымыздан шықты. «Қоя ғой, жаным Барсик. Бұлар жақсы адамдар» деп итінің аузынан сүйіп, желкесін қасып, әрең тыныштандырды. «Бұл өзі қасиетті ит, тек ара-тұра колбасасын әкеп тұрсаңдар болды, тимейді» деді іркілдек. Оля айтқан жазғы үйді көрдік. Көрдік, төбе шашымыз тік тұрды. Іші-сырты құжынаған маса, ішінде қанден ит жатыр. «Е, бұл Барсиктің подружкасы ғой. Ештеңе етпейді, тазалап аласыңдар» деді Оля. Дәл мынадай пәтерді кім көрген?! Басымызды шайқап далаға атып шықтық. «Болмайды» дестік, «пәтерақыңыз анау-мынау емес, 30 сом. Үй де соған лайық болу керек». «Жарайды, олай болса, үйде бір үлкен бөлме бос тұр. Ақысы 25 сом». «Жоқ, 20 сом». «Болса болсын, тек аптасына бір шөлмек... » Келістік. Енді ше, дипломға қолсозым қалды, оған дейін алда екі үлкен сынақ тұр, дайындалу керек. Оля мақтаған бөлмені көрдік, тазалығы

шамалы, терезенің кірінен дала тұманытып тұр. ...Бөлмені жуып-тазалап, иісін кетірген болып, кешқұрым «көшіп» келдік. «Новосельеге» деп сұраған соң бір шөлмек, Барсикке «таныстыққа» бір шұжық ала келдік. Бұл пәтердің «спектаклі» бірден басталды. 20 сом пәтерақы мен бір шөлмек қолға тиген соң тетя Оля мен дядя Миша «новосельені» бастап жіберді. Әлден соң, Оляның шешесі баба Шура жетті алқынып. Сегіз жастағы ұл Сережа байғұс әбден зәрезап болған ба, екінші қабаттағы бөлмесінің есік-терезесін тарс жауып алды. «Той» басталды, бірін-бірі ұрды ма, сүйісті ме, жерге құлады ма, тарс-тұрс, сарт-сұрт... Бір қызығы, біз жалдаған пәтер иелерінің бәрі дерлік әнқұмар. Бірекі жұтқан соң, бітті, екі-үш дауыспен «Ой, морозмороз...» теңселеді. Бұлар да сөйтті. Келесі күні қақпаның дүрсілі мен Барсиктің әупілдеген дауысынан ояндық. Үй иелері түнімен жау түсіргендей тым-тырыс. Қақпа алдында қауға сақал шал тұр. «Мен Оляның әкесі, дядя Васямын» деді. Үйге кірген соң: «Вай-вай, Шура, ұятың жоқ. Балалармен арақ ішіп...» деп күңкілдеп, ауладағы сәкіге барып отырды. Ара-тұра үй жаққа қарап қойып, тапжылмастан ұзақ отырған қарияны шайға шақырдық. Дядя Вася көп жыл теміржолда поезд машинисі болып істепті. Қазақшаға судай екен. «Қазақтың екі шалымен жиырма жылдай бірге сапар шектім. Екеуі де жақсы адамдар еді. Жетпісбайдың үйі теміржол стансасының бойында болды. Поезд жақындағанда шешесі, балалары айран, бауырсақ, піскен ет алып жүгіретін. Кейін бір демалыста барып, қонақ болдым. Жетекеңнің отбасы қатты ұнады. Өзі менімен құрдас. Содан жыл сайын демалыс алысымен Жетекеңнің үйіне тартып кетуді әдетке айналдырдым. Олардың қонақ күтуі, берекесі, отбасының татулығы керемет еді. Ол кезде мен арақ ішетінмін. Жетекең шешесінің тәрбиесі, жынды су туралы айтқан сөздері санамда қалыпты. Содан бастап арақтан аулақтай бастадым. Ал мына, Шура... эх, Шура... әйелдің ішкіш болғаны қиын екен. Оған Оля қосылды. Оның күйеуі де маскүнем болып шықты...». Дядя Вася бірауық үнсіз қалды. «Ол кісілер... Жетекеңдер қайда

қазір?» «Шешесі қайтыс болды. Қазақ дәстүрімен бата жасап, топырақ салдым. Анамдай болып еді. Ал Жетекең бар, балалары өсіп-өніп үй болды. Ара-тұра кездесіп тұрамыз». «Сіздің қызыңыз... бұл қалай? Сережаның жағдайы қалай болмақ?» деген сауалдар тіл ұшында қалды. Қария әңгіме ауанын бізге бұрды. «Сендер мұнда текке келдіңдер. Табылса, басқа пәтерге ауысыңдар. Тіпті өзім тауып берейін». Мұнысы несі? Бір-екі айға түгіміз кетпес, Олялар да күн сайын тойлай бермейтін шығар. Бүгін естерін жияр, ертең жұмыс күні...». – Жоқ, менің айтарым басқа. Осы үйдің ауласы екі сотық жер. Осы екі сотық жерде Оляның балалары жерленген. Өлік көргендей тым-тырыс қалдық. Қария әңгімесін жалғастырды. «Оля ақымақ жылына екіүш реттен түсік жасайды. Міне, Сережа 8 жасқа келді. Осы аралықта Оля не істемеді? Дәрігерге барса, сол жақта жасаса... жоқ, әуелі сыған кемпірге арақпен бірдеңе жасатып, сосын үйге келіп «босанады». Тіпті бір-екі рет 5-6 айлық нәресте тірі туды. Солардың бәрі, санынан жаңылмасам он екі, әлде он үш бала осы үйдің айналасында аяқ астында жатыр...». Шал үнсіз тұнжырады. Дядя Вася айтқан сөзінде тұрды, пәтер тауып берді, соңғы бір айды сол көшенің бойындағы татар кемпірдің үйінде өткіздік. Бір апта өткеннен кейін қалған кітап, оны-мұны заттарды алуға Оляның үйіне бардық. Есік шалқасынан ашық, екінші қабаттан әйелдің ышқынған дауысы шықты. Сөйтсек... төрдегі диванда шалқасынан түсіп Оля жатыр. «Схватка, схватка» дейді жанұшырып. Түсінікті болды. «Скорый...» деуіміз мұң екен, «Не-е-ет, не надо» деп безектеді, «я сама, как нибудь...». Оляның қиналысы екі сағатқа созылды. Басын шайқап дядя Вася келді. Есік алдында ұзақ отырдық. Сөйтсек, Оля екі шөлмек «Пшеничный» арағының бірін ішіп, екіншісін шарананы өлтіруге жұмсайды екен. Қалай, қайтіп? Білмедік, білуге де құмартпадық. Әлден соң Оля шақырды. «Папочка, дорогой...» әкесіне еміреніп, еңіреп қоя берді. Қолымен босағаны меңзеді. Алакөбең бөлменің босаға тұсындағы тегене толы қып-қызыл... айтуға ауыз бармайды, ішінде домаланған ақ сары (маған

баланың арқасы әлде қарын тұсы болып көрінді) әлдене жатыр. Жүрегім көтеріліп, лоқсып, далаға атылдым. Мұндай да қаныпезерлік болады екен?! ... Арада бір-екі жыл өтті. Бірге оқыған Сәуле қыздың Алматыда өтетін тойына жиналдық. Әлдеқалай бір шаруамен «Жетім бұрыштың» қасынан өтіп бара жатқанымда арбада, кәдімгі мүгедектер арбасында отырған Оля көзге оттай басылды. Әрең таныды, сосын еңіреп тұрып жылады. – Өткен жылы қыста Миша арақ ішіп, мені үйден қуып шықты. Мен де қызу едім, жүре алмай, аулада жатып қалыппын. Түнімен аулада домалай беріппін, домалай беріппін, – деді өксігін баса алмаған Оля. Көз алдыма кішігірім зиратқа айналған Оляның ауласы елестеді. – Содан осы халге жеттім. Екі аяқты да тізеден кесті. Көрмеген бейнетім жоқ, өліп тірілдім. Есімнен танып жатқанда мені абортта кеткен балаларым қоршап тұрды. Бірі тіпті «мамочка» деп қолын созды. Ол бала бес жарым айлығында тірі туған-ды. Түрі көз алдымда. Ең болмағанда сол ұлды тірі тууым керек еді. Қазір де түсіме жиі енеді. Эх, мен үшін енді бәрібір, мен де бір, қолын қанға малған жауыз да бір, – деді көзіне жас тола. Әлден соң: – Қазір жақсы квартиранттар жоқ, бәрі арсыз болып кеткен, – деді қолын сілтеп, –Ешкім көмектеспейді, сұмырайлар, – деп әлдекімді боқтады. – Дядя Вася... – Ох, папочка, ол бір қазақтың үйіне көшіп алды. «Жетекеңе кеткен болу керек». Оляға 25 сом ұстаттым. Мәз болды. «Жалғандікі ақиретке кетпейді». «Тіршіліктегі қиянат, кесірлік, жақсылы, жаманды істер бәрібір алдыдан шығады. Өзіңе кездеседі, әйтпесе ұрпағыңа тап болады» деседі білетіндер. Сол рас!

Айгүл Қожаєалиева БіЗ, АнАр екеуіМіЗ Анардың бүгін қуанышы мен қорқынышы қатар . Сыңарының өз бақытын тауып, жаңа өмірді бастағанына шат-шадыман болса, екінші жағынан осы уақытқа дейін ажырамастай көрінген егізімен жол айрығына келгенін қамыға мойындайды . Бір күліп, бір жылап жүріп елмен бірге құдалықты, тойды өткерді, қонақтарды шығарып салысты . Ақыр соңында апайын жаңа жұртына аттандырды . Етқызумен шапқылап жүрді де, апа-жездесі кете салысымен мұрттай ұшты . Бір қарағанда судың тамшысындай ұқсас көрінетін апалы-сіңлінің өзіндік түсінігі, танымы бар еді . Анар жарық дүниені ертерек көріп «апай» болған аты ғана . Біртоға, тұйық, жуас мінезді бала өзінен кейін туған «сіңлісіне» қарағыштап тұратын . Жанар керісінше ашық мінезді, тез тіл табысқыш, пысық бала болды . Сол басымдылығынан ба, өзін Анардан үлкен сезініп, апайын үнемі қорғаштап, қамқорлығына алатын . Әлдеқандай жағдай болса, Жанар екі адам үшін жауап береді, өзіне екі адамның міндетін алады . Сөзін «мен, Жанар» деп емес, «Біз, Анар екеуміз» деп бастайтын . Ауылда қатар өскен балалар да «Анар мен Жанар» деп атаған емес, әлде мазақтағаны, әлде Жанардың қайсар мінезінен қаймыққаны апалы-сіңлілі қыздарды «біз, Анар екеуміз» деп атаушы еді . Мектепке алғаш барған жылы Жанар сойқанды салатын . Бұларды басбастарына атап, бөле-жара шақырған мұғалімге «концерт» қоятын . Тентек қыздың тегеурініне шыдамаған екі бірдей мұғалім бұлардың сыны-

бын оқытудан бас тартқан. Елудің үстіне шыққан тәжірибелі ұстаз ғана асаудай шапшыған қызды жуасытты. Содан мектеп ұжымы да бұларды басбасына атайтын «бақытқа» ие болған еді. Өткенде Жанардың ұзатылу тойында бұл күнде жетпістің үстіне шыққан қарт ұстаз мектепте өткен осындай қызық оқиғаларды тізіп айтқанда, бәрі де рахаттанып күлген-тін. Жанар өзін ауыл балаларына да мойындатқан. Олармен таласа-тармаса жүріп турникке тартылады, футбол ойнайды, балық аулайды. Әйтеуір өзінің басымдығын көрсетуге болатын барлық тәсілдерді уысынан шығармайтын. Әсіресе көршінің Сәбит есімді баласына ерекше өш еді. Ауылдың әйелдері еріндерін сылп еткізіп «бәтір-ау, Қайныкештің мына баласы неғып ұл боп тумаған?» тамсанғаны бар, табалағаны бар, әңгіме қылатын. Ал Анар ше?.. Ол Жанарды пана тұтып, соның саясында өсті. Ешқашан өзінің бар-жоғын білдірмеген бала, тек сабақ оқуға келгенде ғана өзінің жеке-дара тұлға екенін көрсететін. Бұлардың қатарында Анардан артық оқыған ешкім болмады. Мектеп бітірген соң аудандағы педколледжді тәмамдады. Анар іштей ары қарай тағы да оқып, жалғастырғысы келген. Бірақ Жанардың «біз, Анар екеуміз» деп басталған шешімімен үнсіз келісіп, ауылдарына қайтып келді. Өздері оқыған мектепке орналасты. Жанардың мінез-құлқындағы өзгерісті басқа байқамаса да, Анар сезетін. Еркекшора боп емінеркін өскен егізінің жуасып, «қылығы» шыға бастағанын өзіне тән сезімталдығымен түйсінетін. Жанар ұялы телефонын жастығының астына салып ұйықтауды шығарды. Сыңары көз алдында өзгере берді. Ақыр соңында «кетем» деген сөз шыққан еді. Жанар егіз ұл мен қызға босанды. Тәп-тәтті жиендер өсе берді. Бұл күнде Анардың да көңіліне көктем орнағандай еді. Құдай қосқан көршінің бұлармен қатар оқыған Сәбит есімді ұлы үлкен қаладан оқу оқып, ауылында еңбек жолын бастауға оралыпты. Көршінің үйінде көл-көсір дастархан жайылды. Үлкендер жастардың қайта ауылдан қалаға қашатынын сөз етісті. Ауыл қарттары

100

баланың талабын қолдап, батасын берді. Ауыз үйде ас қамымен жүргендерге қолқабыс қылып жүрген Анарды пысықай жеңгелер «Екі тойды қатар жасап, дайын келінді алып қалсаңдаршы, түге!» деп әңгімеге қосты. Беті ду қызарып далаға қашқан ол есік аузында тұрған Сәбитпен соқтығысып қалған еді. Қапелімде не айтарын білмей, басын көтере бергенде, жігіттің бұған таңдана ұзақ қараған жанарына төтеп бере алмай, бетін басқан күйі үйіне қарай жеделдете жүрді. Бұдан кейін екеуі жиі-жиі кездесіп қала берді. Мектепке жас маман болып орналасқан жігіт көзімен мұны іздеп тұрады. Бұлардың ауласына да әлденені іздегендей жиі қарағыштайтын секілді көрінді. Анар да соны қалайтындай ма? Тек өз-өзін не нәрседен шектеп үйренген сананың құрсауы берік-ті. Ол да себепсіз емес еді. Анардың іштей көршісін ұнатып, бүйрегі бұрып тұратынын сезді ме, әлде Анардың өміріндегі өз орнын басқа біреу иеленіп қоя ма деген балалық менменшілдік пе, әлде басқандай бұл білмейтін себептер болды ма, Жанар Сәбитпен жиі-жиі шекісіп қала беруші еді. Сонда Сәбит бұларға жақындай берсе-ақ Жанар бірден шабуылға көшіп, өзінің «қамқоршы» рөлін шегінен асыра орындап жіберетін. Тіпті, Анарға деген екеуара бәсекелестігі кейде келеңсіз жағдайларға соқтыратын. Бала кезден ит пен мысықтай боп өскен Жанар мен Сәбит кейін өсе келе де текетірестерін қоймады. Бір күні әлденеге келіспей қалған екеуі аулада тұрып алыса кетпесі бар ма? Жігіт те қарсы алдында тұрған қыз екенін ұмытып кеткендей, ызалана тап-тап береді. Өзінің нәзік жан екенін мойындап тұрған қыз да жоқ. Топыраққа аунап, бір-бірін жығып салды. Сол кезде үйдегілердің біреуі келіп қап екі жасты әрең арашалаған. Итжығыс түскен «балуандардың» өңі өшіккен адамға ұқсамайды, керісінше алабұртып, қызара жайнап тұр. Бір-біріне ежірейе емес, емірене қарағандай. Бірақ бұған мән берген ешкім болған жоқ. Жанарға қыз бала екенін, болашақта ана болатынын жайында ұзақ сонар әңгіме айтылса, Сәбитке сөгіс жарияланды. Содан бері екеуі бір-

101

бірін жек көретіндей көрінетін. Қайран, балалықай!.. Сыңарының қамқорлығына үйреніп қалған бұл да кейде шектеу сызығын тым кеңейтіп жіберетін. Өзіндік ойлау, шешім қабылдау – бұл үшін жат нәрсе, ол дегенің – Жанарға жасалған қиянат. Анар ащы мырс етті. Ес білгелі сыңарымен өткен өмірі көз алдында шыр айналды. Басқа, жат адам секілді сырттан қарады. Қазір ойласа, жасөспірімдік кезеңде де қатарластарына тіктеп көз тастай алмай, ешкіммен жөндеп араласа алмай тұншыға беріпті ғой. Ал тіпті, қыздар ғана бас қосатын отырыстарға бару-бармау мәселесі көтерілгенде Жанардың баяғы «біз, Анар екеуміз» деген сөзі нүкте қоятын. Бірақ, бұл іштей талай қарсылық білдіріп, талай мәрте өз ішінен «командирінің» шешіміне наразылық танытқан еді. Тек сәл ғана езуін жымқыра жымиған бетперде бұның ішкі ойын тұмшалап тұрушы еді. Енді қазір Жанар қайда, бұл қайда? Жанар – сүйген адамының жанында, қос сәбиін өсіріп, өмірдің қуанышына бөленген бақытты әйел. Бұны ойлауға тіпті шамасы да жоқ. Ойлауға да міндетті емес. Ендеше бұған неге өз тағдырын жасамасқа? Енді өз тағдырына өзі қожа болып, өзіне шешім қабылдап үйренбеске? Әлгібір кеште пысықай жеңгелердің айтқаны расқа айнала бастады. Бұл күнде Сәбит жақ Анарға құда түсіп, сырғасын салып, құдалар құйрық-бауыр жесіп, енді той күнін белгілеудің қамымен жүргентін. Бала кезден бірге өскен екі жастың сырт көзге қарым-қатынасы жақсы көрінеді. Бәрінен де Сәбиттің анасы ерекше риза. Өйтпегенде ше, болашақ келіні, немерелерінің анасы көз алдында өсті. Әдеп қандай, иба қандай! Оның үстіне құдағиы Қайныкешпен отыз жылдан асқан көршілік өмірінде бір «ищай» деспепті. Ұлы оқуда жүргенде қаланың бір шүйкебасын ертіп келе ме деп бір қорқынышы болушы еді. Жоқ, ұлы мерейін өсірді. Тіпәй-тіпәй, Құдай тіл-көзден аулақ қылсын! Бұл қуанышын көп көрмесін! Ауылдағы көре алмай жүргендер бар, солардың сұғынан қақсын! Ана жүрегі осындай тілектерден бір дамыл тапқан емес.

102

Сәбит сабағы бұрын бітсе де күнделікті Анарды күтіп отыруды әдетке айналдырды. Басында қыз күйеу жігітінің бұл қылығынан ұялыс табатын еді. Бірақ Сәбит ашық-жарқын жігіт қой, балалық шақтағы қай-қайдағы әңгімелерді еске түсіріп, өзі де рахаттана күліп, бұның да жымимасына қоймас еді. Тегінде Анар даусын шығарып жан-тәнімен беріле күлген емес. Бар болғаны бір езуін жымқыра тістеп, үнсіз жымиятын. Қайткенмен де, тәрбиелі жігіт мұны баурап алған еді. Сырт көзге білдірмеуге тырысқанмен, жүрегіне қуаныш орнады. Жанар кеткелі үңірейіп тұратын жүрегінің қуысы тәтті сезімге, болашақ туралы арман-қиялға тола бастады. Көңіліне қуаныш, жүзіне күлкі үйірілді. Тек мұндай мол бақытқа үйренісе алмай жатырқап, тосырқайды. Ар жағында бір қорқыныш та жоқ емес. Осы көргені бір күні тосыннан бітіп қалатындай, арманының аққу қанаты қайырылатындай үрей бар еді. Қойшы, тәйірі өзінің кісікиік боп, не нәрседен шектеліп үйренген санасы ғой... Сәбитпен қоштасып ауласына кіргенде, үй ішінде шам жағылмай, ала көлеңке боп тұр екен. Жүрегі әлденеге өрекпи соқты. Әке-шешесі мен ағаларының түнерген түрін көріп тіпті шошып кетті. Анасы қолына телефонды қыса ұстаған. Қанша уақыт отырғандары белгісіз. Бұлардың өзін күтіп отырғанын бірден білді. Аспан айналып жерге түскендей болды. Анасы не айтып кетті. Енді Жанар жоқ дей ме?.. Жол апаты дей ме? Бірге жаралып, біте қайнасқан сыңары жоқ па сонда?!. Артында бір жастан жаңа асқан екі жетімегі қалды ма? Азаматы – жесір. Құдайым-ай, дүние не болып кетті?! Жанардың жерлеу рәсімін көппен бірге өң мен түстің ортасында жүргендей өткерді. Ең қиыны анасын іздеп әркімге жаутаңдай қараған сәбилердің жанарына төтеп беру еді. Жездесі болса, үнсіз ғана түнеріп алған. Ақыл-естен айырылған халде. Елжұрттың қарасы басылған соң, сыңарының киімкешегін, заттарын жинады. Жанардың бала кезден құпиялап тығып ұстап жүрген бір қобдишасы болатын. Сол қолына ілікті. Оған жан баласын жолат-

103

пайтын еді. Ашайын ба, ашпайын ба деп сәл ойланып тұрды да, ақыры ашты. Жанардың күнделігі көзіне оттай басылды. Әжептәуір сарғайып, ескіріп кеткен. Өзі құлыптаулы. Кілті қобдишаның бір бұрышынан табылды. Ашып оқи бастады. Еріксіз жымиды. Жанардың балалық ойлары, жақсы мен жаманды зерделеуі, өмірді таразылауы жазылыпты. Ал мына кейінгі жазылған беттер Жанардың өзінің табиғи нәзіктігін сезініп, өз-өзімен арпалысқан кездерінен хабар береді. Еркекшора Жанар мен жаңа нәзік Жанардың арпалысы. Әбден қиналыпты ғой, жаным-ау. Анарға қызығам, неге оның бойындағы «қыз қылығы» менде жоқ дегені несі екен? Өзі ғашық болып қалған ба? Сәбит?.. Не айтып кеттің, Жанар-ау? Сен онымен ит пен мысықтай едің ғой. «Көрмесем тұра алмаймын» дегенің қай сөзің? Сен ғашық па едің Сәбитке? Мұқият бүктелген, бірақ ол да сарғайып, тозып кеткен хатты тауып алды. Демін ішіне тартып оқи бастады. Жанардың атына жазылған хат. Иесі... иесі – Сәбит... «Сүйем-күйем» депті, «сені осы тұрған қалпыңда, барлық еркелігіңмен, өзің кемшілік деп санайтын мінезіңмен жақсы көрем» дейді ме? Өлердегі сөзін айтыпты. Сірә, Жанар оған жауап хат жазбаған секілді. Жауабы күнделігінде тұр. «Сәбит, сені Анар ұнатып жүр ғой. Ол ешкімге білдірмейді. Сен оны білмейсің. Ал мен білем. Білгендіктен азап шегіп жүрмін. Бірақ сыңарыма ондай қиянат жасай алмаймын. Тұнығын лайлай алмаймын. Бұрынғы әдетіме басып «біз, Анар екеуміз» деп және шешім қабылдай алмаймын. Бұл жолғы шешімім тек өзім үшін қабылданады. Анардың сені ұнататынын біле тұра сендік бола алмаймын. Мен мықтымын, бәрін де көтерем. Анардың жаны нәзік. «Қайныкештің жынды қызы» деген атым бар емес пе? Менде әйелге тән сезім, нәзіктік жоқ деп ойлайды жұрт. Ойлай берсін. Дұрысы – осы». Анардың есіне Сәбит пен Жанардың бір-біріне неге сонша өшіккенін түсінді. Бір-бірін жақсы көре тұра, білдіре алмаған екен. Сыңарының өзі үшін қандай құрбандыққа барғанын түсінді. Егіліп түсінді. Бұған Сәбитті сыйлап кеткен екен. Ал ол, әрине, Жанар ұзатылып кет-

104

кен соң, оның өзі болмаса да аумай ұқсайтын бұған сөз салған. Жанардан жараланған жүрегін Анармен емдемекші болған. Сөйтіп, өз-өзін алдаусыратқан екен ғой. Анар ауылға қайтқанда ең бірінші істегені күйеу жігітімен сөйлесуі болды. Жанардың қазасы жанына батқан Сәбит те шер-шеменін ақтарды. Оның Жанарды сүйгені рас екен. Бірақ ол сол күйі жауап бермепті, тіпті дұшпанына да айналып кетті. Соған қарағанда ол мені жек көрген сияқты. Бірақ, маған деген ықыласын іштей сезетінмін, неге менен бас тартқанының себебін ақыры түсіне алмадым. Сүймеген болды ғой. Анар оның қолына күнделікті берді де Жанардың Сәбит туралы жазған бетін оқытты. Мәселенің енді байыбына барды. Бірақ одан енді келіп-кетер пайда бар ма, жоқ па? Анардың тойды Жанардың жылына дейін қоя тұру туралы ұсынысын Сәбит те қабыл алды. Бірақ екеуі де қарым-қатынастарының кетеуі кете бастағанын ұғынды. Құйрық-бауыр жесіп, құда атанған екі жаққа бұл шешім ауыр тиді, бірақ жағдайдың соны талап етіп отырғанын түсінді. Сыңарының дәмтұзы таусылуы Анардың жан-дүниесіне әсер етпей қоймайтыны белгілі еді. Оның үстіне аса сезімтал, нәзік адам ауыр қайғыны көтере алмай морт сынуы да кәдік еді. Уақытты көп ұзартпай үлкендер «жиендерді уақытша қолымызға алсақ» деген-ді. Қаладағы құда-құдағи да бұған қарсылық танытпады. Жұмысбасты адамдар ғой. Оның үстіне жиендерінің марқұм келіннен аумайтын Анардың жанында болуын қуана құптады. Тек Жанардың жолдасы ғана шешімге ұзақ келгендей көрінді. Бірақ ол да балалары үшін осыны мақұл көрген еді. Бір жағынан анасын іздеп жәутеңдеген сәбилерінің Анардан алданыш таба ма деген ойы да жоқ емес-ті. Жанардың жылын бергеннен кейін Қасымжан қайын жұртына келді. Сәбилері Жанар қайтқанда аяғын апыл-тапыл басатын еді. Қазір ширап қапты. Үлкен үйдің ішінде қуаласпақ ойнап мәз. Екеуі Анардың шалғайынан ажырамайды. Анар да өзгерген секілді ме, қалай өзі? Бұйығып

105

қана жүретін ұяң қыз еді. Жарқырап күлетін болыпты. Әсіресе егіздермен қосылып ойнағанда ерекше қуанышқа бөленіп, баламен бала болып кетеді. Анардың бойындағы өзгерісті үйдегілер де байқаған, бәрі де жүдеген көңілдері көтеріліп, үміт деген өлмейтін, талмайтын құстың қанатынан ұстаған. Тек Сәбит қана Анардың бойындағы өзгерістің бұған еш жақсылық әкелмейтінін ұққандай. Өйткені араларының алшақтап, күннен күнге ажырап бара жатқаны айдан-анық еді. Қызуы дер кезінде соғылмаған темірдің кері. Әке-шешесі тойдың қамынан алаңдатып жатқанмен, олар да екі жастың арасына сынақ түскенін білмей жүр емес. Ауылдағы айтқыштарға да тақырып керек, «Анар мен Сәбит үйлене ме, жоқ па?» деген сұрақ өсекті азық еткендерге өлмес талғажау болды. Анар той туралы тіпті ойлап жүрген адамға ұқсамайды. Жұмыстан шықса, үйдегі жиендеріне асығады. Көрші аулаға назар аударғанды қойды. Тұла-бойымен сәбилерге берілген. Сәбиттің шарасы таусылды. «Піскен астың күйігі жаман» демекші, ата жолы жасалып қойған қалыңдығына сүйем қарыс жақындай алмай отырғаны. Қаладан Жанардың күйеуі келгелі тіпті мазасы қашып кетті. Әлде қызғаныш, әлде басқа? Көрші үйден шығатын мәз-майрам дауыстардың бұған еш қатысы жоқтай. Бұның да сол үйдің күйеу баласы екенін ұмытып кеткендей. Сәбит өзін қоярға жер таппады. Жоқ бұлай болмайды. Әңгіменің басын ашып алу керек. Жанардан айрылған жүрегі енді Анардан да айырылатынын сездіретіндей... Жанардың қазасынан кейін екі жыл шамасында уақыт өтті. Сәбиттің үйі тойдың қамымен әбігер болып шапқылап жүр. Қаладан келген құдаларды ауыл-аймақтың игі-жақсыларымен төрге оздырған. Сый-құрметке олар да риза секілді. Сүттей ақ машинамен келген келінге отқа май құйғызып барып, табалдырықтан аттандырды. Анармен аралары мүлде кесілгеннен кейін Сәбит енді қарайлайтын ештеме жоқ екенін түсінді. Жанардың қазасынан кейін бетке қалқып шыққан шындық екеуінің арасына сынақ түсірді. Әттең, күн өткен сайын ол

106

ұлғая берді. Оның үстіне сыңарының алдында өзін кінәлі сезіне ме, жоқ әлде балаларға деген шын махаббаты ма, Анарды егіздерден ажырату мүмкін болмай қалды. Тіпті бүкіл өмірін солармен өткізуге бел байлаған адамға ұқсайды. Үйдегілер де істің қиюы қашқанын түсінді, ешкімге де кінә таға алмады. Беймезгіл ажал дауыл соққандай қылып жолындағысының тып-тыйпылын шығарды. Бірақ тірі адам тіршілігін істеу керек. Сүт кенже ұлдарының құда түсіп қойған қалыңдығымен тағдыры тоғыспасын сезді. Бетіне айтпаса да құр тұлыпқа мөңіреген сиырдың кебін кимей, енді өз басын, болашағын Анарсыз құруы керек екенін білдіре бастады. Сәбит кезінде өзімен бірге оқу бітірген, жақсы сыйласқан құрбысын келін қылып түсірмекке бел буғанын жеткізгенде үйдегілердің өлгені тіріліп, өшкені жанғандай қуанды. Құда түсу мен тойды да жеделдете істеді. Құдды әлдеқайда асыққандай еді. Анарлардың үй-іші қайғыдан ес жия бастады. Уақыт емші ғой. Оның үстіне үш жасқа аяқ басқан бүлдіршіндер бұларға тіпті бауыр басып алды. Осы үйдің нұры да, қуанышы да – өздері. Мәресәре қызыққа бөленіп отырған жағдайлары бар. Қан тамшылаған жараның емі табылғандай. Тек сыртқа шығарып айтпаса да қынжылтатын бір ой бар. Ол – Анардың тұрмысқа шықпай қалғаны. Ешкімге бөлісіп сырын айтпайтын қыздың не ойлағаны барын кім білген? Аттайын деп тұрған босағасынан бас тартуы – жақсылықтың белгісі емес. Өзі ешкімге тіс жарып жақын тартпайды да. Тек жиендерінен басқаны көрмейтіндей. Сыңарының өліміне, балалардың жетім қалғанына өзін кінәлі санап, өз-өзіне жаза тарқызып жатыр ма деп шошынған анасы қызының тамырын басып сөйлесіп көріп еді, бұл ойының теріс екенін түсінді. Түсінді де тынышталды. Бәсе, бір қызынан өлідей, бір қызынан тірідей айырылатындай кісіге қиянаты жоқ еді. Сыңарынан айырылған аққудың күйзелісі шығар деп топшылады. Көрші үйге Анардың орнына басқа бала келін боп аттады. Анарға оның еш қатысы жоқ секілді. Бей-жай. Тіпті қызғанышы да

107

сезілмейді . Анасы қызын әбден уайымдап бітті . Бір жағынан жиендерінің жетімдік көрмей Анардың аналық қамқорлығымен өсіп келе жатқаны көңіл марқайтады . Қаладағы күйеу баласы да балаларына жиі келіп апталап жатып кетеді . Өзі бір кісіге үйірсек, жақсы-ақ бала . Осы үйдің бір баласындай . Бірақ ол да бүйтіп салт басты, сабау қамшылы болып жүре бермес . Ертең үйіне бір шүйкебасты кіргізсе, мына жиендер не болмақ? Өгей шешеге қалай үйренісер екен? Аналарынан бір, Анардан екі айрылса . . . Қайныкештің иегі кемсеңдеді . Айтпақшы, күйеу баласының балдызына деген ерекше ризашылығын байқамай жүр емес бұл . Аналық жүрегі сезеді . Әлде балаларын махаббатқа бөлеп, жетімдігін білдірмей отырғаны үшін риза ма, әлде өзінің жетімсіреген жүрегі де Анардан жылу таба ма екен? Құдай-ау, тоба, осы ойым расқа шықса, көп нәрсенің қиюы келер еді ғой . Жанардың да ошағы өшпес еді . Қайныкеш құдалар жақпен сөйлесуге бел буды . Анарға алдын-ала ойын айтып шошытып алмауды жөн көрді . Қызының кісікиік мінезі өзіне мәлім ғой . Анар әрі кетсе бұлқынар, бірақ жиендеріне қарайлап, өз бақытынан бас тартқан адам мұндай шешімге қарсы келе қоймас . Қайныкеш өз ойына өзі мәз болды, «періштеден болды» деп күбірлей берді . Тығырықтан шығар жол тапқаны да рас еді .

108

Жыр толќын Баєдат Дүйсенов «көкЖАл көсеМ, қАҺАрлы қАғАн күлтеГін Мен тОныкөктеріМ» ЭПОстАры қАЗАқтың Эпостары қазақтың – түбі шорлы қайыңдай Балтаның ізін батырмай ғасырлар күнін танытқан . Бәдәуидің бәйітін айтқан шайырдай Ақындарым заман зарын ағытқан . Эпостары қазақтың – тарихымның күзетшісі, шырақшы оттай, Сақтап келген сан ғасырдан шежіремді шырғалаң! Гректерде «Одиссей» мен «Иллиаданы» айтқан Рабсодтай, Жырауларым елдігім мен ерлігімді жырлаған . Эпостары қазақтың – өсиет тұнған қарттардай, Ұрпаққа үлгі тұтарлық, батасын берген бабамның . Шотландтағы сайран, сауықшы бардтардай, Сал серілерім – сәні мен әні даламның . Эпостары қазақтың – жалғасып жатқан жолдардай,

109

110

Соқпағы, соры, даңғылы, өрі, төрі бар. Толқын ұрған таусылмас теңіз қорлардай Ішінен інжу, лағыл мен маржан жолығар.

Ақындар «Ақындар – тірі аруақтар» Оразалы Ақындар – адуындар, ақырын жүрмейтіндер, Жанашыр жақынды, жалашыл жатыңды білмейтіндер. Әлі де ақынға Батыраштың балтасын сілтейді Таласып тулақтың тақырын күндейтіндер. Ақындар – бақсылар, жырымен жынын шақырады. Тілімен тірліктің отын көсеп, күлін сапырады. Қобыздың зарымен қоғамнан шайтанды қуған, Асатаяқ-қалам әділетсіздікке ұрыншақ ұраны. Таусылмас әділеттікке қанағат ақындағы, Жыр тұлпарын жіберіп далаға жатыр бәрі. Қазақтың шекпен киген шексіз жыры, Шапан киер шамаға жақындады. Өлең кимесін деп өзінше жыртық ала бешпен, Ақындар әділеттің ауылына ұлтын ала көшкен. Хан тәңірдің қаршығасы қанатын қомдайды, Абай ауылынан ұшқан түтіннің бұлтына қарап өскен. Ақындар – далалықтар

қаланы қамау көрген. Тағдыры тазы итіндей, талабы талау көрген.

111

Жалаңаяқ жүріп жалғанның жалпағын басып, Жанары алау берген, Жан-ары жалау керген.

Зарлы ғұмыр! Зарлы ғұмыр! Заңғарыңды жер бөктіріп, Маң қарынды төрде ұстадың. Қан жалынды өлмес дарын Қанжарында шер төктіріп. Өрге ұшпадым, Мәңгі арымды жеңбес дәмің – мақтау, мансап. Зарлы ғұмыр! Зыңданыңда ақтауды аңсап, Мың дарындар мұңды мінген. Жын жанында жырбық үнмен, Сырғанында жақтаудан сап. Күлді гүлмен, Тыңдадың ба бірлігіңнен билік тайды. Зарлы ғұмыр! Жүгендедің жүйрік тайды, Жігер демін жіпке байлап. Жібермедің құтпен қайрап, Түнерді ерің күй ғып қайғы. Бүкпелі айғақ! Сіңер ме едің сүтке қайнап, тұманды елге! Зарлы ғұмыр! Шыбын-шымшық шығар ма өрге, Сұрын сүртіп пара алмасаң. Сүлің сілкіп жаңармасаң, Жүнің қылшық қыран дерге. Бүгінгі ырзық! Шынын шымшып алар қашан көмескінің?! Зарлы ғұмыр! Тоқтамдары жырындай көне, ескінің,

112

Шоқпар жалы құлындай тарғылы бір. Жоқталмады бірыңғай нарлы тұғыр, Көкпардағы құнындай өлі ешкінің! Боқтар да әлі сырылмай, Оттар жағы құрымдай қалды ма құр Зарлы ғұмыр?! Зарлы ғұмыр!…

Шыңдағы өлең Бүркіт тұмсық, бүкір тастары, Қауырсын шырша қаумалап өскен. Бұлтты бөрік қып бүкіл бастары, Күн нұрын құйды құттың да аспаны. Самалы салқын саудалап ескен, Таразы – тағдыр тауға да көшкен. Жалаңаш қайың ұялғансиды, Жапырақ жамылмай теректен қара. Бұндай сұлулыққа сыя алған сыйлы, Қия құзды ақын қиялдан сүйді. Баянтау – ақын, сері өткен дала, Шыңдарын шындыққа теңдеткенде ғана. Уа, құдіретті Тау! Құдайға жақын, Көк бөрі келіп төбеңде ұлыды. Тау, сен су емессің, мөлдірін бұзып ылайланатын, Тал емессің, шорын шапса құлай қалатын, Құм емессің, табан таптаған шұрай қабатын, Сен шыңсың, шындыққа шыдай да алатын! Тыңда мені, Тау ата, керең ғұмыры, Таңғы несіп төбеңде ырайланатын. Тасыңа жан берсін өлең дірілі, Баянтау ақсақал, ерен де ұлылы! Шың, шабыт бер, тереңде ырымы, Жыр жазсам, бәле-ай, сенен де ірілі – Кешіргін!

113

Өмір «Тамшыдан жаратқанымызды адамдар білмейді ме?» (Құран, «Ясин» сүресі, 77-аят.) Өмір – теңіз, іші тұнған тіршілік, Жүздеп жүзген балық сынды пенделер. Тереңдерде қанша тыныс тұншығып, Ең ақыры су бетінде тербелер. Тағдыр – толқын балықтарға бақ бермей, Күтеді оны бірақ бәрі үмітті. Киттеріне шабақтары шақ келмей, Ұлы теңіз ұлыларын ұлытты. Бақыт-тамшы теңізді де толқытқан, Бақалардың бақбағына айналды. Құйрығындай шортандардың шолпытқан, Сордың бақтар балдырына байланды. Өмір-теңіз, тағдыр-толқын сырлы ұғым, Бақыт-тамшы, балық-пенде ынтықтар. Құдай өзі құрғанымен құрлығын, Жердің беті жамалмайтын жыртықтар.

Түркілік тұқымым Да, скифы – мы! Да, азиаты мы... А. Блок Арқалап мұңды ащы, Жүректің сырласы, Өлеңім, жырлашы, жолдасым! Сұлулық – ұрғашы, Қыз емес сұлбасы. …сезімнің сырғасы – қорғасын. Заманнан ықылым, Бақсының зікірін, Киесін үкінің қалаған. Түркілік тұқымым,

114

Қыпшақы бітімім, Болмысым, бүкілім – Даладан. Тәңірдің тоғызы, Қыпшақ пен оғұзы, Өткен күн жоқ ізі – сарғайды. Бұл күннің доңызы, Кедейдің өгізі, Қоғамның қобызы зарлайды. Тамшының тықыры, Торғайдың шықылы, Уақыттың үтірі – орныққан.

115

Ардың жоқ күтімі, Сөздің жоқ бітімі, Заманның бүкірі сондықтан.

Тірлігім Аузынан босап адамның, алдына барған көк иттің, Менің тірлігім – мұжылған сүйек секілді. Қайғы мен қаяу қара басқа көбейттім, Тістегі азу, тілдегі тиек шетінді. Азғаның екен тірлігің болса тынымсыз, Сағымды сағынып санаң жүрсе сарғайып. Құлдиға құлаған құрбақадай құр үнсіз, Тағатсыз талып, тағамын тағы таңға айып. Атқан күнім ат ойнақ пен жын ойнақ, Көңіл – көргенді қыз, жүрек – жігіт жігерсіз. Тірлігіме тізе бүктім, тізгін ұстап бір ойлап, Үмітіме үрке қарап күндерімде күдерсіз. Күндерім-ай! Күдер үздім бәріңнен, Күлге аунаған күрең дөнендей сілкініп. Көңіліммен қосылып, қоштасам ба жаныммен, Томағалы қырандай көңіліме қылқынып.

Тектімін Тектімін тезек термеген, терезем төремен тең, Келбетімде келеді көнеден керемет өң. Арланның азуы қорқытса сығалап ерінімнен, Түркінің үрімімін, бөлтірігімін бөрінің мен. Антрапологтар «маймыл» деп жүрсе адамның текті реңін, Мен түркі арғы атамды қасқырдан деп білемін. «Тасбақа» деп жүрсе ирокез, шоктаустар нақты аталарын,

116

Мен бөрінің бөлтірігімін деп мақтана аламын. Баяғы бабалар біте қайнасып алысқан отты аймақпенен, Көк бөріні көгіне көтерген көк байрақпенен. Көкжал көсем, қаһарлы қаған Күлтегін мен Тоныкөктерім, Тәңірді танытып Балқанға барған бөрілі бектерім. Құдайдың құлақкесті құлымын бабам да бағынған, Өлі әруақ – онгонға, тірі аруақ – шаманға табынған. Қай жақта жүрсің қамшыңның тозып өрім-иірі, Түркітектестер, бөлінген бөрінің үйірі?!!

Қарлы күн Қарлы күн! Сенімен жауады зарлы мұң. Көктемдегі көбелек қардың көктен жеңі сөгіліп, Барлығын Санама сарып салды күн. Көктемге іңкәр Көк нөсер жырым Кетер ме енді төгіліп?! Ақ қар күн! Бетін жаптың қайғы қатпардың, Беймезгілдегі Бұрқасын соққың Кебін кигізгендей өңірге. Ақтардым ақ-қарасын ақ түтек шақтардың. Көңілім налалы, Сезімім жаралы, Аң-таңмын ақ бұрқақ өмірге.

117

Гостиная Галина Кудрявская люБВи не ОтМенит рАЗлукА… Благодаря за «не было» и «было» свою судьбу, По-разному живу . Благословляю всё, что сердцу мило, Среди людей счастливою слыву . Ушло, пропелось, отгулялось, сплыло, В один волшебный миг переплелось… Благодарю, Господь, за то, что было, Но и за то, что вовсе не сбылось . * * * Пришли туманы – белые, густые… Ступала осень тихо, как печаль . Слетались стаи птиц в поля пустые, Роняя лист, угрюмо лес молчал . Земля жила предчувствием покоя, Морозов и снегов ждала земля . А по дороге шли, обнявшись, двое И видели цветущие поля . * * * Душа с душой, как тайна с тайной . Как бездна неба с океанной . Одна с другой, как вечность с вечностью, Божественное с человечностью . Не зная, кем друг другу станете, Когда окрепнет память в памяти,

118

И пересиливая «порознь», Отобразится образ в образе. Через века из мира бренного Две меры вечного, нетленного. * * * Под кожей яблока живого Зеленой крови слышен ток. Пусть в этом мире все не ново, Но все для нового исток. И мертвая вода колодца Живит осенние цветы, И сердце учащенней бьется, Когда в него глядишься ты. * * * Остановка – «Юнгородок». Под ногами тонкий ледок. Здесь осталось твоё окно, О минувшем помнит оно, Об ушедшей давно весне, Потому и дорого мне. Я, как прежде, снова спешу, Снова вижу твой силуэт. Я приду к тебе и спрошу: – Не напрасно спешила? – Нет.

119

* * * Нет! Умереть мне от другого. Теперь уже – не от любви. А было, что глаза твои, Значенье сказанного слова Несли в себе заряд смертельный. И если жить осталась я, То – потому, что безраздельной Досталась мне любовь твоя. * * * Порой ночной, не разнимая рук, Давай с тобой наговоримся, друг, Мы беззащитны, времени река Уносит нас в иные берега, Еще разлука впереди у нас... Давай наговоримся про запас. * * * Счастливая душа По-своему живет. Счастливая душа По зернышку клюет. Согреется в мороз Единственным лучом, Спасется от жары Единственным листком. Меж выгоревших трав Зеленая трава – Счастливая душа, Что малостью жива. * * * Любить вольна и не любить вольна, Но где любви и нелюбви цена? Не ходит счастье по дороге ровной, Мне горько быть и правой, и виновной. Любить вольна и не любить вольна? Нет, это только видимость одна. Да разве б я была судьбой довольна, Когда б все изменить мне было вольно?..

120

* * * Возвращается миг, повторяется, Обостряя на чудо чутьё. Исчезает и вдруг проявляется Прихотливое счастье моё. И в растерянном недоумении (Что былое вернулось опять) Я пред счастьем паду на колени, Чтоб и после с колен не вставать. * * * Не верь в обман, к прощанию – прощанье Не лги себе: снега – к другим снегам. А верность – это только обещанье, Предашь меня, как я тебя предам. Уходят все, никто не остается, Три вечности обещанного ждать. О, как невинно тот малыш смеется! Но и на нем предательства печать… * * * В этом царстве торжественно-белом, Здесь, где можно промерзнуть насквозь, Я оттаю вдруг сердцем несмелым Среди всеми забытых берез. Блики солнца за облаком дальним, Ускользающим в завтрашний день, Обещают прощанье с печальным. Так – со светом прощается тень. Так – созвучья прощаются с мигом Тишины, и с любовью – душа, Истекая неслышимым криком, Заглушающим сделанный шаг. * * * Как сладок был обман, Как истина горька. Еще в твоей руке Лежит моя рука, Но леденеет мысль, Изнемогает речь,

121

И ни тебе, ни мне, Увы, не уберечь Минут, часов и дней Закатного огня. Покуда я с тобой, Не покидай меня. Не разжимай руки, Она еще крепка, Пусть истина горька, Будь сладок нам обман – Мы вместе на века. * * * Человеку нужен человек, Сокровенный сердца человек, Сердцу драгоценный человек. Не на день, не на год, а навек. Чтоб ни у кого его не красть, Чтобы с ним наговориться всласть, Чтоб в беде к груди его припасть, В пропасть не упасть и не пропасть. * * * Вот и Покров, И – похолодало. И золотое земли покрывало Блекнет. Грядет облаченье иное – Цвета покоя. * * * Печаль моя, заступница-печаль, Спасительная тайная отрада. Ты – близь и явь, и мнимое, и даль, Сама себе награда и ограда. Как мне за прочной крепостной твоей стеной Молчится, дышится, поется?.. От радости ли свищет соловей Иль от печали – равно сердце бьется.

122

* * * И явь, и мнимо, Но мимо… мимо… Необратимо. * * * Очутилась в зиме, А к зиме не готова: Ни коней, ни саней, Ни тепла, ни пимов. Ты согреешь меня Утешительным словом, Самым щедрым Из всех недосказанных слов. Ты подаришь его Сквозь немую разлуку, Словно сердцем учуешь: Непрочно стою. Ты протянешь мне слово – Надежную руку. И удержишь… удержишь… На самом краю. * * * Мы этой осенью крылатой, Где время, ветер, птицы, листья, Где всё живым полётом длится И поздним опытом богато, Уже без тени укоризны (Всего лишь адрес на конверте) Всё реже говорим о жизни, Всё чаще думаем о смерти. * * * Пора отвыкать друг от друга, Прощаться пора. Повымела времени вьюга Гостей со двора. Лишь где-то высоко-высоко, В небесной дали – Как им без земли одиноко – Кричат журавли.

123

* * * Жизнь научит со многим смириться, Что ж, улетай, перелетная птица . Взмах, поднимаю прощающе руку, Горькую я принимаю науку . Падают звезды, и падают листья, Снятся, как прежде, любимые лица, Но испаряются зимы и лета . Счастье мое перелетное, где ты? Чем обернулось в ином измеренье? О, как непросто дается смиренье…

ЖиЗнь Что хулить её, что хвалить, Ничего в ней не переменится . Всё смешалось, не отделить . В этой старой и хитрой мельнице Мука с радостью вместе мелются . * * * Надорвусь страдать-сострадать, Затоскую на вечной тризне, Но иной не бывает жизни . Та, что есть, и есть – благодать . Все твое житье да битье: Запятые, тире и точки, О, как бьется сердце мое, Разрывается на кусочки . О, как плачет, выход ища, Над любой колыбелькой горя . И смиряется, трепеща, Ничего себе не отспоря . * * * По горлышко горьким насытившись, Как почувствовать жизни сладость, Да и есть ли она, вопрос? Вот только у хины – странный Привкус тепла и нежности, Может, это и называется Сладостью бытия…

124

* * * Отпускаю тебя, дорогой, Ведь любовь не отменит разлуки. Опадают соцветья, и звуки Исчезают за дальней горой, За которой ни стона, ни стука… Но любви не отменит разлука. * * * Какая награда – И крест, и ограда. Чего еще надо? Венки и синички, Веселые птички. И – снег. А был на земле – человек. * * * Гроздь рябины – не просто гроздь, Вместе ягодки, не поврозь. Может – счастье? Попробуй, брось Горько-сладкую эту горсть Благодатную. Ну и пусть Рядом с радостью зрела грусть… Благодарная память уст Послевкусие – наизусть. * * * Остающимся – тяжелей. Сколько слез прощальных ни лей, Обновляет разлуки срез Боль, встающая до небес. * * * Леденеет звезда на ветру. И душа на ветру леденеет. Звёздный купол мерцает и тлеет И совсем догорает к утру. Постоим на земле… Разве жизнь Нам когда-то клялась в постоянстве? Загляни в небеса, приглядись – Сколько душ догорает в пространстве.

125

* * * В полночный час, когда на небе звезды, Когда душа очищена слезами, Что к нам приходит явью или снами Сквозь годы невозвратные, сквозь версты? Какая связь невидимая длится, Ответь мне, вечность, рассекреть секрет. Но проникает в душу звездный свет И оседает солью на ресницах.

Потеря Остановились облака В изгибе странном, И ловит пустоту рука В окне экранном. Такая глушь, такая тишь, Что сердцу больно. Недвижен мир, как будто спишь, И сном невольно Охвачена, оцепенев, Душа томится. Какой-то горестный напев Выводит птица. Ни шороха, ни ветерка, Застыли кроны… Напрасно тянется рука В проём оконный. Что было с нами, То стало – снами.

* * *

* * * О чем мне, пичуга, щебечешь, О том ли, что жизнь хороша, И что, пропуская беспечно, Навеки теряет душа? Днем тусклым февральским морозным Какое ты славишь житье? Надорвано плачем бесслезным

126

Усталое сердце мое. Но ты, порожденная небом, Так сладко, так больно поешь И песню, как корочку хлеба, В пустые ладони кладешь. * * * Душу памятью теребя, Научусь жить без тебя. Отпустила тебя с другой, Мой единственный, дорогой. Отпускать тоже нужно сметь, Даже если другая – смерть. * * * Это снится и не снится – Снова ты со мной… И бессонная синица Рядом, за стеной. В тишине уснувших комнат Голос твой ловлю, Просто я люблю и помню, Помню и люблю… * * * О, жить бы и жить нам На краешке лета, Где сердце последней надеждой согрето, Где белая скатерть и хлеб на столе, Где небо струится, стремится к земле. Всё жить бы и жить… Беспечально и нежно, И так беспрепятственно уединенно, Чтоб счастье, которое скрылось поспешно, Теперь возвращалась – п р о д л е н н о.

127

Мүсінші шеберханасында

Мүсінші

Баян Құрманќызы Қайнышева

128

1965 жылы Павлодар облысы, Екібастұз ауданы, Екібастұз кеншарында туған . Мамандығы – мұғалім, көркемөнер мамандығы бойынша білімі бар . Мүсіндемемен 1995 жылдан бастап айналысады . Саз балшық пен гипстен салған бейнелері көркемдік және мәнмағынасы жағынан бір-біріне ұқсамайды . Туындыларында қазақ халқының рухы байқалады . Ең алғашқы жұмысы – әкесінің портреті . Бүгінгі күні 60тан астам мүсін сомдады, олардың ішінде Құрманғазы, Абай, Жамбыл, Қ .Сәтбаев, М .Әуезовтың бейнелері бар . Ерейментау қаласындағы Үмбетей жырау ескерткішінің, Баянауыл кентіндегі Ж .Аймауытов мүсінінің авторы . Екібастұз қаласы әкімінің тапсырысымен Абай, С .Торайғыров, Е .Беркімбаев, М .Әуезов бюстерін жасады . Екібастұз қалалық тарихи-өлкетану мұражайының ұсынысымен жасалған «Бүркітші», «Әже», «Қалыңдық», «Орыс қызы» мүсіндері мұражай құндылығына айналған .

Баян Құрманқызы 1998 жылы Астанада өткен «Шабыт» жастар шығармашылық фестиваліне, 1999 жылы Алматыда өткен «Қанатты әйелдер» атты тауарлар мен идеялар халықаралық жәрмеңкесіне қатысты . Тұсаукесер көрмесі Екібастұз қаласында өткізілген . «Тағдырым менің Екібастұз» атты шығармашыл зиялылар конкурсында мүсін өнері номинациясы бойынша жеңімпаз атанды . Жұмыстары Павлодар, Астана, Алматы қалаларындағы көрмелерге қойылды . 2012 жылы 11 желтоксанда Павлодар облысы әкімінің өкімімен «Павлодар облысына 75 жыл» мерейтойлық медалімен марапатталды . Зайыбымен екеуі 3 бала тәрбиелеп өсіруде .

129

130

131

Из золотого фонда Антон Сорокин Степные рассказы Одним из оригинальнейших мастеров слова в литературной истории был Антон Семенович Сорокин. Он называл себя «королем писателей», «первым сибирским рекламистом». Личность очень колоритная, он вообще любил шокировать публику. О его скандальных выступлениях и эксцентричных выходках ходили легенды. Творчество А. Сорокина столь же неоднозначно и противоречиво, как и он сам. В наиболее характерных для него вещах А. Сорокин – писатель с ярко выраженной нравственно-философской направленностью. Возможно, поэтому любимой его художественной формой была аллегория, а излюбленным жанром – короткие рассказы. И, пожалуй, наиболее интересными и яркими стали те из них, которые развивали одну из главных тем его творчества – «киргизскую». Антон Сорокин хорошо знал жизнь, быт, обычаи среднеазиатских народов (и прежде всего – казахов), которые, как известно, в старой России обозначались одним словом – «кыргызы», а также их культуру, язык, фольклор. Он и родился, кстати, на казахской земле, в городе Павлодаре, в богатой семье староверов-беспоповцев (чуть позже она переедет на постоянное

132

место жительства в Омск, и вся дальнейшая судьба писателя будет связана с этим городом). Так что «киргизская тема» в творчестве А. Сорокина возникла не случайно. Поражает в «киргизских» рассказах А. Сорокина способность писателя органически вживаться в мир другого народа, умение видеть окружающее его глазами. Часть из них мы предлагаем вниманию читателей.

Гибель аула Батырбека I На окраине города Павлодара, там, где доживают свою жизнь старые, покосившиеся, смешные, теперь и никому не нужные ветряные мельницы с остановившимися крыльями, разбросаны бедные маленькие домишки. Многие из них стоят без крыш. На этих домишках растет полынь, посеянная степными ветрами, и кое-где тянется к солнцу желтый цветок подсолнечника. Это – казахские зимовки. За перегородками из жердей, в ограде, тоскливо, не спеша, жует свою жвачку верблюд с вытертыми и блестящими, как выделанная кожа, боками. В этих лопухах живут джатаки. Джатаки – любопытный народ, о них можно бы написать много интересных книг. По различным причинам они переменили свою степную жизнь на городскую. Когда-то у многих из них были свои юрты, скот. А теперь, когда не стало скота, они пришли в город и стали приспосабливаться к городской жизни. И оказалось: жить в степи труднее, чем в городе. Одних в город пригнал джут. Джут – это страшное для степи несчастье. Подует среди зимы теплый ветер, ярко засияет солнце. Сквозь туманные стекла солнце пошлет лучи в темные холодные зимовки. Дети радуются, просятся на улицу. – Весна наступила, тепло! Дети постарше выбегают из душных зимовок и

133

голыми ножонками бродят в теплой воде . Дня три стоит тепло . Растает снег, и побегут ручьи . Не обрадуются только большие . Они ходят скучными, и тоска омрачает их лица скорбью . Аксакалы качают головами и говорят: – Горе, горе нам! Женщины притихнут, стараясь быть незаметными . Бедные казашки знают, что сулит им будущее . Подует холодный ветер . Невидимый, кутаясь в белых халатах снежной метели, он полными горстями забросает степь хлопьями снега . Опять будет темно и холодно в зимовках . Дело идет о жизни и смерти, и потому люди не охотливы на слова . Некоторые советуют гнать скот на продажу в город, а на вырученные деньги купить муки . Но город далеко, и гнать затруднительно . Некоторые советуют заколоть скот . Страшное слово несется по степи: – Джут . . . джут . . . джут . . . Страх делает людей неподвижными и ленивыми . Обреченные, они ждут гибели . Степь покрывается ледяной корой, словно прозрачным стеклом . Сквозь толстый слой льда видна каждая травка . Скот, чувствуя беду, не ждет помощи и готовится к борьбе со смертью сам . Рядами идут лошади

134

и копытами стучат по льду. Крепкий лед сначала трещит, колется, потом отскакивает, и куски его с промерзшей травой иногда далеко откатываются по гладкому ледяному полю. Лошади едят заработанную таким тяжелым трудом пищу и оставляют половину ее несъеденной. За лошадями идут верблюды, потом бараны. Они тоже оставляют немного травы. Последним идет рогатый скот. Шершавыми, как щетки, языками коровы облизывают всю траву и ничего не оставляют. У лошадей распухают ноги. Из копыт течет кровь и пятнами окрашивает лед. Их замерзшая кровь на снегу похожа на алые бусы. Теперь уж впереди идет рогатый скот. Слабыми копытами он ничего не может сделать. Гулко раздаются бесполезные удары по степи. Голодные волки чуют добычу и по ночам воют долго и протяжно. Они подходят к аулу и не боятся собак. Скот умирает, лошади падают и не встают. Около них толпятся казахи, поднимают за хвост, ставят подпорки и из рук кормят клочками сена. Но сена не хватает. Весь аул питается падалью. Мяса полные котлы, но едят и чувствуют голод и нет радости от еды. С раздутыми животами лежат лошади на гладком льду, и белый снег заносит их трупы. Во всем ауле умирает десять тысяч голов. Остается одна корова, одна лошадь и три овцы. Их кормят остатками сена. Так джут гнал людей в город. Другие – молодые, сильные – идут в город для того, чтобы вернуться в степь и купить себе жену. Джатаки зарабатывают деньги различными способами: одни торгуют кожами, мясом. Другие, победнее, работают на соленых озерах. Третьи грузят пузатые, как озерные караси, баржи на Иртыше. Четвертые служат матросами на пароходах, что разбегаются по Иртышу тараканами. На извозчичьей бирже с маленькими степными лошадками стоят сыны степей и ждут пассажиров. Вечерами, за круглыми столами, на корточках,

135

сидят джатаки со своими семействами, разговаривают, едят баранину, пьют крепкий, кирпичный чай, откусывая крохотные кусочки сахара. Говорят больше о степи. Вспоминают иногда прошлую жизнь, мечтают заработать деньги и вернуться в родную степь. Среди джатаков жил Ибрагим Кикимбаев. Кикимбаев приспособился к жизни небольшого города. Читал газеты, знал законы и писал прошения для казахов. Казахи – умный, сметливый народ. Если бы Кикимбаеву дать образование, из него получился бы неплохой юрист. Теперь же он старался заработать как можно больше денег и мечтал вернуться в аул, приобрести юрту из белой кошмы, завести скот, купить красивую жену и спокойно доживать свой век. Иногда Кикимбаев пьянствовал в пивнушке, пел песни, обнимал раскрашенную бабенку, рассказывал ей о степи. Потом любил пересказывать своими словами какую-нибудь кинематографическую картину. Любовь к книгам у Кикимбаева была огромная. Кино казалось ему чудом. Десятый раз пересказывал Кикимбаев «Аэлиту». Он был уверен, что на далеком Марсе действительно живут марсиане и живет царица марсиан – Аэлита. Пересказав картину, Кикимбаев неожиданно начинал петь: Хочешь любишь, хочешь нет, У джатака денег нет... У джатака денег нет... Хочешь любишь, хочешь нет... А потом плакал пьяными слезами, тосковал о степи и говорил: – Почему я не видел в кино нашей жизни? Хочу видеть казахскую жизнь в кино! Вот пока и все о джатаке Кикимбаеве, тоскующем о степи и желающем посмотреть жизнь своего народа в кино.

136

ІІ Артист Штакерт участвовал в картине «Избушка на Байкале». Он был поражен величием Байкала, оригинальностью обитателей его – бурят и, вернувшись в Москву, стал изучать по книгам Сибирь. Потом он сделал несколько поездок на Север, поехал на Алдан, побывал на Алтае... И теперь мечта Штакерта была та же самая, что и джатака Кикимбаева, мечтавшего посмотреть в кино картину из жизни своего народа. Как только Штакерт занял место директора кинофабрики, он начал подготовлять киноэкспедицию в Сибирь. Он писал доклады, доказывал, спорил... А дома, по вечерам, долго сидел за письменным столом и думал: где же заснять первую кинокартину? Взять ли холодный Север с игрой теней на снегу? Тундру? Непроходимые леса? Сделать ли картину на Алтае, где журчат водопады в горных теснинах? Ехать ли туда, где живут остатки северных племен? Произвести ли свои съемки в степях Казахстана, где мерно, не торопясь, разливается широкий Иртыш? Штакерт сам начал писать сценарий. Помощник режиссера Оранский сказал однажды Штакерту: – Карл Иоганович, из Сибири пришло весьма оригинальное письмо какого-то казаха. Я сказал, чтобы его передали вам. На фабрику ежедневно со всех концов необъятных пространств приходили сотни писем, рукописей, сценариев. И вот на столе Штакерта в тот день лежал конверт из Павлодара от казаха Кикимбаева. Это было весьма интересное письмо. Безграмотные строчки повлияли на всю дальнейшую жизнь Штакерта. Каракульками было написано: «На фабрику кино. Я, казах Кикимбаев, делаю запрос, почему нашу жизнь не поставят на экране? У нас есть что поставить... У нас есть новый быт. У нас есть хорошие конокрады, с которыми следует бороться, изживать конокрадство. Старый элемент

137

берет калым, – это тоже следует изжить. Жду картину из казахской жизни...» К письму было приложено несколько рукописей. Штакерт внимательно читал «Козы-Корпеш и Баян-Сулу». С этого дня Казахстан стал навязчивой идеей Штакерта. Он целые дни проводил в библиотеке и читал казахские сказки. В своем докладе Штакерт писал: «Сибирь имеет огромное сходство с Америкой. Если мы верим в восстановленных индейцев по Фенимору Куперу и Густаву Эмару, то почему бы в Сибири не создать такие фильмы, восстановив прошлое ее обитателей? Если мы интересуемся золотоискателями на Рио-де-Жанейро и загадочной страной Эльдорадо, почему нам не интересоваться Сибирью? Разве нет у нас золотых приисков на Урале, на Алтае, в далекой тайге, на загадочных речках? Разве не происходит там драм, достойных быть отмеченными?..» Штакерта ценили как хорошего оператора, сценариста и режиссера. И Штакерту дали разрешение на постановку его сценария «Гибель аула Батырбека». Cодержание было примитивное. Все дело было в постановке. Богатый аул Батырбека, с огромным количеством скота, живет своей жизнью. Переселенцы теснят казахов, баи разоряют. Царские начальники берут взятки. Обедневшие кочевники составляют шайку барымтачей, нападают на аул, и от аула ничего не остается. Вот и все содержание. Штакерт достал мандаты об оказании содействия. На постановку отпустили большую сумму денег, Штакерт был доволен: он поставит картину и заложит фундамент сибирского киноискусства. Поздно ночью на окраине города Павлодара Кикимбаев получил загадочную телеграмму: «Выезжаем для постановки кинокартины из казахской жизни. Желаете принять участие? Оплата 200 рублей месяц. Отвечайте». Кикимбаев ответил телеграммой: «Очень даже желаю». Но не спал в эту ночь.

138

– Если дают двести рублей, не мало ли это? Даром денег никто не дает. Что заставят делать? Не разрешив этих вопросов, он заснул только под утро. Кинооператоры, режиссеры, артисты, артистки, всего пятнадцать человек, выехали в Сибирь для постановки мирового боевика. Осматривая коллекции краевого музея в Омске, Штакерт был поражен богатством казахстанского отдела. – Это еще не все. У нас в кладовых есть богатейшие юрты. Одна юрта, подаренная братьями Байсунами проезжавшему наследнику Николая II, стоит пятьдесят тысяч рублей. Вы подумайте, в юрту убить пятьдесят тысяч рублей, когда можно выстроить дом в пятнадцать комнат!.. Штакерт осмотрел юрту и был изумлен. Вышивка бухарскими шелками поражала своим искусством. Ящики, столы, двери были украшены резными украшениями. Штакерт не поверил своим немецким глазам и по русскому обычаю даже потрогал руками. Потом спохватился и сказал: – Простите. Очень хорошая работа. Я сделаю засъемку крупным планом. Может быть, еще есть юрты? – О, да,– сказал заведующий. – Есть еще губернаторские юрты, подарки баев. Таких юрт около десятка. – Я эти юрты возьму у вас во временное пользование, для съемки в степи картины «Гибель аула Батырбека». – Возьмете? Да что вы! Из музея нельзя взять даже вот этого стола, вот этой казахской чашки. – Мы, когда это нужно, брали вещи даже из бывших царских дворцов. Кино – самое важное искусство. Для кино не может быть каких-либо запретов. Мы творим жизнь. – Как же я могу дать? Вы потеряете, испортите. – За это мы отвечаем. Нельзя мешать культурной работе. И Штакерт ушел рассерженный.

139

В центр полетело донесение, что в краевом музее, в кладовой, лежат юрты без присмотра, частично побитые молью, однако их не дают для съемки. План работы по постановке кинокартины «Гибель аула Батырбека» срывается. И скоро Штакерт получил разрешение на право получения из музея десяти юрт, с полной обстановкой. – Хорошо, я вам выдам, но каждая вещь будет переписана, и вы ответите за потерю и поломку, – предупредил заведующий. – Да, да. Я отвечаю. Все будет возвращено в сохранности, – ответил Штакерт. – За границей воздвигаются целые города для съемки кинокартин, а вы жалеете какие-то юрты. Пароход «Пролетарий», тот самый, который раньше назывался «Андрей Первозванный», грузился огромными ящиками. В ящиках были разобранные юрты. Пассажиры думали, что это грузили машины для обработки еще нетронутых обширных хлебородных павлодарских степей, дающих лучшую пшеницу... То же самое думал и грузчик джатак Дюсень, когда-то сам сеявший пшеницу. Дюсень тащил ящик и весело, громко пел, не обращая ни на кого внимания: Пшеница ярится, Парень девке нравится, – и вспоминал зерна пшеницы – китайки белой, крупной, круглой, как горох. Никто не догадывался, что режиссер Штакерт вез в далекую степь музейные юрты, сработанные когда-то на потеху наследника и губернаторов. Штакерт, в больших круглых американских очках, улыбался довольной улыбкой. – О, этот зав – некультурный русский человек... Это, наверное, бывший белый офицер. Он не доверяет мне юрты, мне, Штакерту. Что они стоят, когда кинофабрика доверяет мне делать постановки в сотни тысяч! Я – честный человек, я обязуюсь доставить все в сохранности. Я дал такую расписку. – Могут быть случайности, утонуть пароход,

140

сгореть... Нельзя так уверенно ручаться за сохранность. – Это стихийное бедствие, это бывает весьма редко... И то я заплачу за все своими деньгами. – Но ведь некоторые вещи не купишь? – Против стихии ничего нельзя сделать. Но это едва ли случится. Все-таки добродушный немец долго не мог уснуть. В ту ночь ему снились пожары. Он ясно видел, как пароход опрокинулся, и все ящики утонули. Утром Штакерт проснулся с головной болью. – Русский человек – глупый человек. Много разговоров, много головной боли. Зачем будет гореть пароход? Не надо об этом думать. Пароход «Пролетарий» дошел благополучно, благополучно выгрузили ящики. И когда по песчаным павлодарским улицам ехала киноэкспедиция, проходивший казак остановился, посмотрел на треножники и сказал со злобой: – Опять в степь едут землемеры. Всю землю киргизью отмеряют... Нашу казачью землю. Если бы Штакерт слышал, что сказал казак, он необычайно бы удивился: – Мы снимаем кинокартины! Никакой земли – ни казачьей, ни казахской – нам не надо! III И вот Кикимбаев и Штакерт беседуют. Горит свеча. – О, это будет хорошая картина «Гибель аула Батырбека». Зачем богачи нас сделали джатаками? Зачем у богачей много скота? У нас нет скота, все надо поровну. Это будет хорошая картина. А я вот видел «Аэлиту». Эту картину не вы делали? Хорошая картина. ...Хочешь любишь, хочешь нет, У джатака денег нет... Штакерт рассказывал сюжет: – Картину надо снимать в горах Баянаула. Степь снимать плохо. Нужны горы, лес. Надо ехать в Баянаульские горы.

141

За городом Павлодаром были поставлены юрты – для съемки отдельных деталей вышивки, дверей, резьбы. Режиссер Штакерт был удивлен богатством юрты. Вышивка была украшена настоящим жемчугом и кораллами. – Эх, если бы цветные снимки сделать! Какая роскошь! Ярко, как солнце, горели «юпитеры», и операторы вертели ручки киноаппаратов. Кикимбаев собрал всех джатаков и говорил: – Мы можем хорошо заработать. У этих людей много денег. Они будут платить по рублю каждому человеку, и мы будем делать все, что нам скажут эти люди. Они будут нас снимать, чтобы там, в городах, показать нашу жизнь. Мы бедны, мы должны взять у этих людей как можно больше денег. Потом вышел старый мулла. Он сказал: – Не надо денег. Пусть эти люди уезжают, откуда приехали. Разве вы видели, чтобы деньги платили даром? Эти люди возьмут от вас вашу душу, и вы потеряете часть своей жизни. Разве Коран позволяет делать образ человека? Подумайте, разве аллах разрешает?.. И джатаки сказали: – Мулла Абдурахман прав. Не надо нам денег. Кикимбаев подошел к Штакерту. – Все дело портит Абдурахман. Мулла – отсталый человек. Он, можно сказать, фанатик. Он запрещает сниматься джатакам. Известное дело – народ темный. – Что же делать? – испуганно сказал немец.– Придется ехать в другой аул. Теперь испугался Кикимбаев: – Зачем в другой аул ехать? Надо прибавить денег и дать мулле, тогда согласятся. – Хорошо, они будут получать по два рубля в день, а мулла Абдурахман – десять. Кикимбаев сказал: –Я говорил с людьми, делающими картины. Они сказали, каждый будет получать по два рубля, а мулла Абдурахман по десять. Мулла говорит прав-

142

ду, в Коране сказано – нельзя рисовать человека, но ведь здесь не будут рисовать. Многие из вас видели картины в кино. Разве без помощи Аллаха может двигаться картина? Мулла разгладил свою седую бороду и сказал: – Да, это правда. Я сам видел на картине такого же, как я, муллу. Значит, сниматься можно, но деньги вперед. Каждая работа должна оплачиваться. Штакерт облегченно вздохнул. Штакерт знал силу денег. Караван верблюдов переправился на пароме через Иртыш и двинулся по направлению к Баянаульским горам. Треножники «юпитеров» были привязаны по бокам верблюдов. На верблюде ехал и сам Штакерт. Степь играла желтыми солнечными красками. Вдали синели Баянаульские горы. Мерно, не торопясь, шли верблюды... Пикеты, колодцы. Скучный путь. – Нечего даже заснять, – думал режиссер Штакерт, Кикимбаев рассказывал о пещере в горе Джасыбай. Приехали в аул Арджас, где должна была происходить съемка кинокартины. Кикимбаев вел переговоры с аксакалами. После долгих переговоров соглашение было достигнуто. Стали готовиться к съемке. Недалеко от Арджаса был спешно поставлен другой аул, аул бедняков. Богатый аул Арджас стал еще богаче, когда поставили дорогие юрты. С постановкой этих юрт доверие к кино возросло. Аксакалы приходили, удивленно качали головами. Казахи – народ толковый. Они быстро поняли несложный сценарий и удачно провели репетицию нападения на богатый аул. Это была самая трудная часть картины. Режиссер Штакерт был доволен. Он нашел замечательно красивую девушку Казымиль и думал увезти ее в Ленинград. А в это время в бедном ауле происходило совещание.

143

Шайка степных разбойников Керимбека приехала в аул джатаков узнать, что такое происходит в ауле Арджас, какие люди приехали. Узнав о картине, посоветовались с муллой и Кикимбаевым: – Пещера Джасыбай у нас. Никто не откроет нас. Все там спрячем. – А скот угоним в аулы. Совещались долго. Говорили, спорили и, наконец, сторговались. Аул заснул. Съемка картины шла хорошо. Режиссер Штакерт удивлялся находчивости кочевников, их быстрой сообразительности. Засняли свадьбу, бега, борцов, музыкантов. Казымиль была героиней, из-за которой должен был быть разграблен аул Батырбека. И вот настало время заснять нападение барымтачей. Они неслись на своих скакунах, впереди Кикимбаев и мулла Абдурахман. Отбивали стада... Гремела стрельба. Все, как в американском боевике. Разбирались юрты, скрипели двухколесные арбы. Режиссер Штакерт был доволен. Крик, шум, возня. Все, что необходимо для кино. – О, это будет боевик! После этой картины я докажу, что в Сибири необходимо построить кинофабрику. Это же новая Америка! И вдруг все стихло. Скрипучие арбы направились в степь, угоняя скот. Жители кинулись в погоню... Стрельба усилилась. Штакерт удивлен: – Что такое?! Побежденные вернулись. Аксакалы стали требовать от Штакерта ответа, угрожая убить. Штакерт вынул револьвер. – Это ты привез грабителей! Они разграбили аул наш и уехали! Кто их поймает?! Пока мы поедем в Павлодар, они будут далеко. Баянаульские казахи нам не помогут. – Эти грабители ограбили нас и угнали наш скот! Штакерт понял. Кочевники разломали аппараты, выбросили ки-

144

ноленты, на которых должны были быть картины. Сначала желтые, они темнели и становились серыми. Маленький казачонок жевал целлюлоидную ленту и сплевывал желтую слюну. Картины «Гибель аула Батырбека» не будет на экране. Штакерт лежал связанный среди операторов. Солнце жгло, как в Сахаре. Аксакалы совещались, что делать, как нагнать грабителей. А грабители были уже далеко. На привале в горах они совещались. – Надо разделиться на несколько отрядов и ехать в разные стороны. – Поймают нас... – Не поймают! Мы уедем далеко. – Такую юрту разве можно отдать? – А главное, – говорил мулла,– они не взяли у нас наши души и не отвезут их в город на смех для себя и жен. И больше в степь не приедут снимать картины. Штакерта и операторов везли связанными в Павлодар. Заунывно скрипели, как улетающие журавли, несмазанные арбы. Поверх были набросаны сломанные треножники «юпитера» и киноаппараты... И объектив Цейса все время при каждом толчке ударял в глаз Штакерта. Штакерт пытался отбросить его головой. Вокруг ехали казахи разоренного аула Арджас на лошадях. Арба закачала Штакерта, и он видел картины, как в кино: будущую Америку – Сибирь и новый киногород – Сибирский Голливуд.

Страшный танец кутерме (Отдаю это Алихану Бокейханову) Не так-то легко развеселить людей, желудки которых переполнены вкусной пищей и разум полон

145

похотливыми желаниями. Это я вам говорю, старый антрепренер, поверьте моей опытности. Вот уже тридцать лет я занимаюсь этим делом, и что только я не делал, чтобы угодить толпе: возил я по провинции и драму, и фарс, и оперетку, и оперу, и даже цирк. Но всюду убытки, убытки. Да, господа, всюду дефицит. Огромная конкуренция! Избаловали публику, дают больше, чем получают денег. Но это к делу не относится. Я расскажу вам лучше... Ах, да, я и забыл совсем. Я должен сказать, как я бедствовал. Мне не на что было печатать афиши, труппа голодала. А долгов было на три тысячи. Ну, одним словом, это к делу не относится. Я расскажу вам, как умный человек мог бы разбогатеть, да не разбогател. Ехал я из Каркалова в Павлодар с труппой из пяти мужчин и четырех женщин. От спектакля оставалось два рубля на всех. Ехали в Павлодар, дорогой поднялся буран, мы заблудились в степи и попали к киргизам. Проклинал я прежде жизнь актерскую, а как увидел, что там у них в ауле делается, так сказал: смотрите, артисты, вы вечно озлоблены и проклинаете жизнь, вот где действительное горе. Мы попали в недоброе время: киргизы ели падаль. Я узнал, что в этой местности джут. Джут надо вам сказать, скверная штука. Это вроде нашей лопнувшей антрепризы, когда антрепренер, захватив кассу, бежит, оставив долги труппе. Джут, хотя и другая штука, но в общем как будто одно и то же, а то и похуже. Степь покрывается льдом, скотина бьет ногами этот лед и не может достать травы: поголодав, падает и не может встать. Это по-киргизски зовется кутерме. И вот лошадь поднимают за хвост и голову, ставят на ноги, но кутерме опять падает, она обречена на гибель. В том ауле, куда мы приехали, пропали уже все лошади, пропали бараны, коровы, верблюды. И всю падаль поели, осталась одна лошадь. Она лежала, склонив голову, и тяжело дышала, а буран уже стал заносить ей ноги. И вот собрались женщины, дети, мужчины спасать единственную лошадь, поднима-

146

ли кутерме. Конечно, это было глупо, но человечество всюду одинаково. Когда горит дом, то в ужасе хозяин тащит горшок с цветком и оставляет гореть деньги в ящике письменного стола, когда ключи у него в кармане. Но трудно было поднять кутерме на ноги. Притащили подпорки, чтобы поставить под нее, но, постояв немного, лошадь опять падала. Выла буря. И вдруг они, эти голодные люди, запели страшную песню тоски и горя, песню печали и слез, песню безнадежного страдания, песню безысходной голодной смерти, песню обреченных на медленное умирание. Сначала эта песня была тиха, как завывшая буря, потом все крепла и крепла, становилась сильнее и сильнее, все громче и громче. И достигла такой силы, как будто тысяча волков собрались и выли, выли страшно, угрожающе, а потом опять жалобно-тихо, как побитые собачонки, как ребенок, просящий у груди матери молока, как маленькая птичка, пойманная в клетку. Но вдруг песня стала злобной. Угрожающе взмахнули киргизы руками и понеслись в диком танце. Это было так красиво, так жутко, так страшно, что тогда же я подумал: вот что нужно этому чудовищу, публике, вот чего она ищет в театре, платит деньги и не получает того, что ей нужно. Какими бешеными аплодисментами встретят этот страшный танец кутерме... Я, господа, опытный антрепренер, и не ошибся. Чего ищет в театре публика? Она идет насладиться смехом, красотой – или видеть такое страдание, чтобы почувствовать свое мещанское счастье. Идет, чтобы сказать: вот как страдают люди, а я, слава богу, нет. Чем же вы объясните цирковые номера на трапециях, воздушные полеты, шпагоглотателей и т.д., как не желанием публики насладиться страданием? И я привез два десятка киргиз в город, выпустил афиши и обещал невиданное зрелище. Театр был полон. Я прочитал лекцию о том, как живут киргизы, почему киргизы вымирают, почему киргизы не могут жить оседло, пользуясь ограниченным количеством земли. Я рассказал о джуте,

147

о кутерме. Раздвинулся занавес, и на сцене лежала настоящая голодная лошадь, а оборванные киргизы начали песню – песню жалобы, песню слез, песню отчаяния. И началась эта песня так: «Душно нам стало в степи: земли не хватает, скотина у нас умирает, весь скот у нас скоро будет кутерме, скоро мы сами будем кутерме. Кто тогда нас будет поднимать...» Но была скована их песня стенами, звучала жалко, заунывно и непонятно, и я уже боялся, что публика будет свистеть. Но вот окрепла песня, вот чувствуется – как будто плачет ребенок, брошенный на снег, пищит, как жаворонок, у которого перекусили горло... Потом все громче и громче и достигла воя, воя тоски, печали и голодной смерти, как у тысячи волков. И почувствовали эти жалкие люди в сюртуках, во фраках, в шелковых платьях свое ничтожество, почувствовали, что если не наталкивать в их желудки конфет, ликеров, рябчиков, пирожных, а накормить полынью, стянуть все эти тряпки и оставить голых в степи, то забудут они всю свою культуру, забудут все свои пошлые возвышенные мечты и завоют, завоют тем ужасным воем, что слышат теперь, и, может быть, станцуют этот страшный танец кутерме, танец смерти, тоски и печали... И когда задвинулся занавес, молчание было в театре. Выходили молча. Так тихо не выходят даже из храма. Меня выслали из города в двадцать четыре часа. Почему? Кажется, на сцене можно показывать то, что написано в кабинете, что цензурно, то, что вымышлено, то, что артистам шипящим шепотом читает суфлер. Жизнь же настоящую, страшную показывать этим похотливым обжорам, желудки которых переполнены консервами, томатами, ликерами, рябчиками, пирожными, показывать со сцены нельзя, нельзя... Это я вам говорю, старый антрепренер...

Песня о живом кургане Азах Необъятны земли сибирские, степи неохватные,

148

степи тихие киргизские, не степи, а море изумрудное, ширь – океан. А если прислушаться к голосу шаманов, самых старых, уходящих уже в небытие, то говорят они: – Там, где теперь степи зеленые с темно-синими глазами – соляными озерами, прежде было голубое море-океан, и в бури это море было черносиним с белой пеной на огромных валах. Киргизы показывают в соляных озерах водяных блох – маленьких, красных, похожих на морских коньков, – это от прежнего моря. По берегам озер и речушек – большие белые толстые раковины – это тоже от прежнего моря. По мягким зеленым берегам рек Урала и Ишима, неуклюже шевеля клешнями, копошатся у падали раки – это тоже от старого моря. В степных озерах колючие черные орехи, рогульки, тоже от старого, ушедшего. Белые быстрые чайки с тоскливым криком носятся по степным озерам, и большие серые мартыны тоскуют о старом море. И там, где прежде ветер играл черно-синими морскими валами, теперь тот же старый ветер играет валами серебристого ковыля, а в степях Бек-палы ветер с тоски играет песчинками золотого песка. Тихие степи киргизские. Кто устал душой от городского шума – сюда, в тихие земли сибирские. Тишина... В степях неохватных, мерно колыхаясь, как корабли, гуськом, один за одним идут верблюды, отчетливые на темно-синем небе. Краски степи нежны – глаза ласкают теплыми зелеными, желтыми, серебряными тонами, только ярки темно-синие озера, как камни сапфира в изумрудной оправе, ярки рубиновые закаты на бирюзовом небе. Дети степи – киргизы любят поэтому украшать свои юрты синими и красными причудливыми узорами, и эти цвета особенно ярки на цветочно-белой кошме, чивые перегородки расшиты такими же яркими шелками из далекой Бухары и Хивы. По гладкой и ровной Теренгульской степи, величиной с германскую землю, брошена желтая телеграфная лента – это дорога в Павлодар. Воткнуты спички – это телеграфные столбы, такие смешные здесь, в степи. На столбах иногда отдыхают корич-

149

невые беркуты, степные орлы, словно для их отдыха поставлены эти столбы. И в жар, когда солнце лучами целует каждую травку, на столбах сидят беркуты, раскрыв клюв и устало опустив крылья. Жаркий степной воздух любит иногда пошутить и увеличивает отдаленный столб, и тогда столб кажется огромной сосной. На маленькой кочке кобчик кажется в рост человека. А особенно в жаркие дни, когда лучи солнца выпивают зелень степей, степной воздух показывает перевернутый город в голубом небе, и зоркий глаз киргиза, словно сделанный на заказ на оптическом заводе Цейса, видит даже перевернутых мурашейлюдей в этом городе миража. Степь словно золотая монета, и начеканены аулы, иногда киргизские памятники на могилах и большие курганы. В степи столько много больших курганов, что певцы поют только о самых больших, около которых большие озера от вынутой земли для кургана. И можно узнать, за какие заслуги построен курган, и городские люди часто расспрашивают о курганах, о каменных бабах, что стоят часовыми у курганов со сложенными, как у Будды, руками и с загадочными круглыми глазами. Кажется, что эти камни живы и думают какую-то одну и ту же думу, и мысль эта – о степях киргизских. Люди пригоняли толпы людей с лопатами и разрывали курганы. Когда разрывали курган Камыр, Алимжан сказал: – Много этот курган людей задавил и вас задавит. Смеялись городские люди: посмотрим. Разрезали курган с вершины до основания, потом стали искать могилу. Качал головой Алимжан и говорил: – Сдурел, что ли, такой большой гора копать! Деньги много надо! Совсем сдурел... Разрыли городские люди курган, докопались до могилы и вытащили скелет лошади и человека, много бронзовых и золотых украшений; находка была ценной, и радовались городские люди, пришедшие в степь. Смеялись:

150

«Ну, что, задавило, Алимжан?» – А ты пошто так рыл, не по закону? Рой, как волк нору роет, тогда не задавит. А то больше денег закопал, чем нашел, – такой закон нет. – Деньги нам не важны. – Алимжан деньги шибко надо, давай деньга – Алимжан песню споет, кто такой был Терентай. Давали люди города деньги, слушали, кто такой был Терентай. – О, это был большой человек. Там, в Баянауле, где с гор бегут быстрыми серебряными змеями ручейки, научил киргиз из песка добывать золото. Вот кто был Терентай. За это киргизы построили над ним курган. Алимжан знает, где этот курган, но не скажет, потому что незачем тревожить покой Терентая. Но придут городские люди, разроют могилу Терентая и найдут много золотых вещей. Придется о таких людях песню спеть. Самый старый с очками взглянул насмешливо через стекла очков и сказал, протягивая деньги: – На, возьми, Алимжан, вперед оплачиваю твою песню о жадности городских людей. Взял Алимжан золотой и сказал: – Не хотел говорить, это и есть курган Терентая, много людей рыло могилу Терентая и разрыть не могли. Хитрые люди дорылись до могилы Терентая, вот в руках золото, а на земле лежат кости богатыря Терентая. Нет Терентая, а золото живет. И неожиданно громко запел: На зубах горы моя юрта, стережет ее зуб-кедр. На закате вчерашнего дня я убил большого гуся... Брови холодной горы насупились. Седая сердится Каюк-гора. На забытых березах плачут беркуты, Стонет глухая трава. Через горы идут железные телеги, Через горы идут орт-арбы. Ветер с Аральского моря летит, А в Теренгуле – курганов цепь. Запинается ветер о разрытый курган, Ветер летит с Балхашского моря... – Хорошая твоя песня, только о жадности город-

151

ских людей ты мало сказал. – О, это дело – большой дело, надо долго думай. Шамана Огюна надо звать, он проклятия городским людям шибко хорошо умеет кричать, – было, говорит, море, и опять придет, и все потонете. – И вы, киргизы, потонете, чему же радоваться? – Зачем тонул киргиз, прийдет море – киргиз дальше кочевал. А там дальше, верст за пятьдесят ближе к Иртышу, стоит еще не разрытый курган, батыру Иртиз. Этот батыр давным-давно с Алтайских гор прорыл ногтем русло для великой реки Иртыш и оросил Голодную степь. Только за большие заслуги степной народ рисует в гладкой степи на голубом фоне курган, только за большие заслуги народ украшает скульптурой-курганом гладь степи. И вот в наше время в этих степях Теренгуля, там, где неуловимо-нежна музыка седого ковыля, седой бороды аксакала степи, по желанию киргизского народа вырос курган, а рядом большая яма, которая весною выпьет воду со степи Теренгуля и будет озером, вырастет камыш, будут утки вить гнезда, и из далекого Египта прилетят на это озеро журавли, чибисы и, может, даже розовые длинношеие фламинго, и не удивятся они, видевшие курганы Египта, каменные горы-пирамиды. А вот старики удивились, зачем на лице степи – курган, словно сама степь родила. И веселый певец Алимжан уже песню спел о новом живом кургане Азах, и радовался, когда через много лет придут люди города – жадные, разроют курган Азах и не найдут ни могилы, ни золота. И не будут знать, почему гора посреди степей Теренгульских, гладких, как ладонь молодой девушки. В последние восемьдесят лет не было новых курганов в степи. Курган – это мысль, записанная на страницах степи. Помни добрые дела такого-то, помни и не забывай, что народ зорко следит за выдающимися сынами своими и не забывает их заслуг. Курган – это рисунок истории. По курганам можно знать всю историю степи. Ветер запинается

152

о курганы, гуляя по степи, ветру не нужны курганы – это камни под ногами ветра. А людям курганы нужны. И вот теперь в степях Теренгуля собрались тысячи молодых джигитов с лопатами, кайлами, с капаготами и строят курган. Почему, зачем – никто не знал. На сытых иноходцах приезжали в жару в теплых халатах, в лисьих малахаях – мех жар до тела не пускает. Приезжали богатые аксакалы с серебряными, как ковыль, бородами и насмешливо опрашивали: – Сдурели вы, что ли, зачем копаете здесь землю, словно степные кроты? Что случилось, зачем вам гора в степях Теренгуля? – Настало время, по старому обычаю мы делаем курган. – Кому? Измельчал народ – где богатыри? Прежде хвощ, что растет по берегам озер – крык-буун – был больше, чем сосны долонского бора, а теперь крык-буун – маленькая травка, которой играют маленькие дети, и им занятно, как издают звуки зубчатые коленца травы крык-буун. Так и люди измельчали. Или, быть может, вы строите курган джигиту Джурабаю за то, что он сражался с отрядами атамана Дутова и Анненкова? Но ведь мы видим, что и сам Джурабай копает землю вместе с вами. – Будет той, и тогда вы узнаете, кому мы строим курган. Качали головами старики, со злобой ударяли плетью иноходцев и поспешно уезжали, а один старик не вытерпел и выругался скверными словами. И не знали старики, кому сооружается курган. Загадочно смеялись джигиты: – Скоро узнаете, курган мы строим за великие заслуги. Скоро вы услышите от певца Алимжана о живом кургане Азах. Вот окончен курган. Черно-коричневая, местами ярко-желтая выросла гора на зеленом ковре Теренгуля, новая запись на странице степи. Пригнан скот. Праздник – той. Много киргизов приехало на праздник с далеких степей Бек-пала, Кокчетава, с алтайских предгорий, с гор Баянауль-

153

ских, с Чербактов, с Чегана, со всех сторон съехались киргизы на той. И настало время любопытным старикам узнать, почему среди степи выросла гора. Певец Алимжан сказал: – Вы все знаете молодого джигита Джурабая, сына Араслана; много сделал он добра киргизскому народу, защищая киргизские аулы от грабителей шайки атаманов Дутова и Анненкова... Это он со своими пятьюстами джигитами прошел всю степь от Теренгуля до Тургая и даже до Ферганы. Он защищал степь от разбойников Дутова и Анненкова. И вы все знаете, что богач Арстамбек не хотел отдавать ему свою дочь Гарине. Арстамбек таил злобу за то, что Джурабай защищал бедняков и шел против богачей. А ведь вы знаете, что царь жаловал Арстамбека – у него пять тысяч десятин земли, у него царский перстень, часы, медали из золота и шелковые халаты, и теперь земля не Арстамбека, а ваша, киргиз. Этого не мог простить Арстамбек, и когда Джурабай пришел просить дочь Гарине в жены, с издевательством спросил: – Ты воевал против богачей, а пришел за женой к богачу. Разве мало вас, переселенцев-джатаков и бедняков? Там ищи жену! А если ты хочешь породниться со мной, пусть мне вернут землю пять тысяч десятин и весь мой скот, который отнял ты, только ты, пусть за твои заслуги вернут, и тогда дочь моя будет твоей женой... – Ах, вы, люди города, вы другие люди, вы не знаете силы любви, какую знают люди степей. Джигит Джурабай был скучнее Джепалана и плакал более тоскливо, чем на озерах плачет выпь. Нет красивее Гарине. Нет смелее, храбрее и настойчивее джигита Джурабая. А тоска была, как у лебедя, потерявшего подругу. Предсмертными песнями плачет тогда лебедь в темных камышах. И вот пришли в степь вести из далекой Москвы, пришел приказ Ленина: женщина свободна, нет больше унизительного калыма, не покупаются теперь жены. И красавица Гарине стала женой джигита Джурабая.

154

И сказал Джурабай: – Где мои джигиты, что боролись в зеленых степях против казаков атамана Дутова? Сюда, ко мне! Мы будем строить курган. Мы, прежде получавшие право на потомство через деньги, теперь можем иметь жен по любви, и за то, что с каждого снято иго десятилетнего труда за жену, мы должны Ленину выстроить курган. Живой курган Азах. Пусть каждый джигит, где бы он ни был – на Алтае, в Фергане, в Бек-палы, в Чегане, в Джальтаве, каждый должен приехать на курган Азах и увеличить его пятидневной работой. Пройдут годы, а курган Азах будет живой, растущий, не курган, а гора – выше гор Баянаульских. Да будет это памятником, что жив киргизский народ и почитает тех, кто дает народу лучшую жизнь. Вот все о живом кургане Азах. Угрюмыми разъезжались старики, каждый вспомнил, сколько калыму он потерял. А курган Азах все растет и растет каждый день, потому что в необъятных степях каждый день джигит находит жену и едет исполнить завет – отработать пять дней, увеличивая курган Азах. Разве не чудо – живорастущая гора? Разве не чудо – увеличивающийся киргизский народ, производящий потомство по любви? Разве не чудо – благодарность народная? Степные люди не имеют книг, чтобы записывать. В благодарность они на странице степи ставят одну точку, и точка эта – большая гора. Вот какою мерою можно измерить благодарность народа киргизского. А Алимжан поет песню о живом кургане Азах. Ветер с Аральского моря летит туда, где курган Азах. Ты спроси у меня: что за мощный великан здесь построил курган? Я отвечу тогда: – Великан тот – киргизский народ. Одну точку поставил он, и точка эта – большая гора.

Дуана Байман Куда бы не пришел дуана Байман, всюду, как дым, исчезают бедствия; радость и спокойствие приносит дуана Байман всем молодым и старым,

155

джигитам и аксакалам, девушкам, женщинам и старухам. Всем найдет Байман слова утешения. Байман не умеет говорить тихо, небо разговаривает громами, и его слова понятны Байману; услышавшие слова дуана Баймана долго их не забывают, только дети, у которых уши, словно молодые листочки, пугаются крика дуана Баймана, а матери в длинные зимние ночи, когда не спят и плачут дети, пугают их.

156

– Замолчи, а то придет дуана Байман, а закроешь глаза – он не придет... И, затаив дыхание, замолкают дети, они знают, как громко кричит дуана Байман. Тяжела жизнь матерей-киргизок, и они радуются этой минуте отдыха... Приехали из Оренбурга к дуане Байману посланцы от атамана Дутова и сказали: – Атаман любит слушать певцов киргизских, атаман послал за тобой, но знай: от твоих песен зависит жизнь многих аулов. Наш атаман строгий, шуток не любит, все аулы сожжет, по всей степи огонь пустит, если неподходящие песни будешь петь. Покачал дуана Байман головой и сказал послам: – Ничтожный человек дуана Байман в глазах вашего атамана, и слушать правду он не будет, а лжецов у него и своих достаточно, не для чего тогда беспокоить дуана Баймана. – Говорят, ты знаешь будущее. Атаман желает знать будущее. Мы дадим много денег, скажи, что атаман победит, больше ничего не надо, и аулы киргизские останутся целыми. – Дуана Байман скажет то, что прикажут сказать духи Абаканских гор. Байман сам не знает, что он будет говорить. Может быть, это будут слова черные, слова бедствий, будут лететь они, как слюна разъяренного верблюда; я жалеть не буду. Вы грозите: атаман может сжечь аулы, я сожгу тогда радостные мысли вашего атамана, его мозги будут только грязной тряпкой. Я ничего не знаю, может быть, это будут слова радостные, как пение птиц весной, как свет солнца… Не знаю, что буду говорить. Это знают только духи Абаканских гор. Не любит черных слов проклятия дуана Байман: на реке Чаурдай стоит деревня Раздолье, там за казаком живет и плодит детей не русских и не киргизских любимая дочь моя Чекунды, но разве Байман кричал слова проклятия – нет, он молчал. А на реке Тахир стоит деревня Черноярка, там живет фельдшер лицом киргиз, а по одежде и языку русский. Кто этот сын Нурекеня, хана Нурекеня. Мой сын там фельдшер, но черных слов проклятия не кри-

157

чал дуана Байман... – Мы дадим денег. – Сор земли мне не нужен, неподкупен дуана Байман, с духами Абаканских гор умеет говорить дуана Байман без денег. Я не боюсь вашего атамана, я еду... В юрте белой, расшитой узорами: синими, красными, зелеными с чивыми перегородками, вышитыми разноцветными шелками бухарскими, на мягких подушках сидел атаман Дутов и пил кумыс, а кругом стола сидели его приближенные. На столе в миске лежал сваренный молодой барашек. Атаман Дутов сказал: – Много о тебе я слышал. Говорят, ты знаешь будущее, говори только правду, и ты получишь награду. – Награду я потребую большую, боюсь, что не под силу будет платить. – Говори. И, глядя прямо в глаза, сказал дуана Байман: – Уходи из нашей степи. – Есть люди выше меня, и этого я не могу исполнить, но могу обещать не трогать киргизских аулов... – И скота?.. – Обещаю, издам приказ, чтобы за все платили деньгами. – Хитрый ты человек, но кто может обмануть дуана Баймана? Мысли человека лежат кругами, и нет ни начала, ни конца, но дуана Байман находит конец и начало. Ты думаешь: Байман для спасения своего народа скажет понятные слова. Я жалею киргизский народ, но дуана Байман говорит слова духов Абаканских гор, не свои слова, – чем больше горя будет вами сделано, тем большее отмщение будет вам... – Ну, ты говори, да не заговаривайся,– сказал атаман, – не особенно боимся... – Я еще ничего не предсказывал: за мое предсказание ты постараешься убить меня, но разве можно убить дуана Баймана? Вот я надеваю священный костюм, вот я беру бубен и буду говорить слова ду-

158

хов Абаканских гор. В костюме шамана, с бусами и цветными лентами бьет в бубен дуана Байман, вертится, зовет духов Абаканских гор, поет заунывно, долго, надоедливо, как осенний мелкий дождь, но вдруг голос его стал подобен грому, а слова четкие, как крупный дождь в ясную погоду, слова быстрые, как молния, и вонзаются они в мозги, как жала степных шмелей, бросил бубен дуана Байман, рвет одежду, бросает на пол и остается голым. – Горе и бедствие над степью, горят разоренные аулы, но горе вам – близко отмщение. Вот вы бежите по безводной голодной степи, жгучий песок пустыни слепит глаза и залазит в рот и ноздри. На чужбине бьют атамана по морде кулаками, и течет кровь. Железная телега умерла и дрыгает колесом – ногой. Горе вам, мщение от духов Абаканских гор. – Пристрелить эту собаку, – сказал атаман Дутов. Один за одним полетели злобные слова, пули из наганов и браунингов; недвижимый лежал дуана Байман, шаман Абаканских гор, и неожиданно поползла одежда, словно гигантская черепаха; ползли, словно разноцветные жуки, бусы, смешные, пузатые, цветные змеи-ленты, извиваясь, ползли, бубен прикатился к руке шамана... Раскрыв рты, стояли удивленные казаки. – Что рты разинули?! – крикнул атаман Дутов. – Стреляйте в него, негодяи... В полном шаманском облачении медленно встал дуана Байман, шаман Абаканских гор, и - пошел к реке Тахир. – Мерзавцы, подлецы, стреляйте! И опять злобно защелкали наганы и браунинги, но медленно шел дуана Байман к реке Тахир. Ушел дуана Байман...

Свободное слово Писатель Андрей Тинаров в начале своей литературной деятельности иногда приходил из редакции, со злобой рвал рукопись, потом выпивал стакан воды, долго ходил из угла в угол, ложился на

159

кровать и, уткнувшись головой в подушку, засыпал. Но иногда случалось так: писатель не мог уснуть, не мог успокоиться и начинал плакать, сначала тихо, стыдясь своих слез, а потом тихие слезы переходили в громкие рыдания. Рыданиями хотел писатель заглушить свою тоску. Немного успокоившись, писатель доставал из шкафа водку и пил, и пьяный садился писать. Писал не то, что было написано в изорванной рукописи. Утром относил в редакцию. Редактор, просмотрев рукопись, говорил: – Вот теперь другое дело, теперь пригодна к печати, а то такое написали: штраф, тюрьма, Сибирь... – Мне стыдно это печатать. Разве это живая вдохновенная мысль? Это же болтовня пьяного человека. – Ну что вы, Андрей Андреевич, вы будете гордостью России... – Гордостью России. Рабской? А придет на смену новая, свободная Россия, что тогда будет с моими произведениями? Новая свободная Россия будет смеяться над моими книгами, будет топить ими печи, и никто из людей не будет знать, что со слезами я писал не то, что хотелось писать, никто не будет знать, что я мечтал о той сказочной стране, где никогда не заходит солнце извечной правды и любви. Кто меня заставлял пить, кто душил мою живую мысль, кто не дает мне крикнуть то, что съедает мою душу, то, что томится и тоскует в плену и просится на волю? – О вас стали говорить, скоро придет слава и деньги, тогда вы успокоитесь и забудете свои мечты о свободной человеческой мысли. Настало время, неожиданно пришла слава. Стало у писателя много денег, женился писатель на молодой красивой девушке. Они любили друг друга, и только молодой жене не нравилось, что писатель много пьет. Плакала молодая жена и просила не пить, а писатель говорил: – Нет, я не могу не пить, трезвый я должен писать то, что я думаю, то, что я хочу сказать, но этого нельзя печатать. Писатель любил свою жену, иногда садился на

160

край кровати и говорил: – Ты, Аля, думаешь – я талантлив? – Ну да, конечно, разве я бы вышла за тебя замуж, если бы ты не был талант? – Нет, Аля, ты ошибаешься. Плюнь тому в глаза, кто скажет, что мои книги талантливы. Мои книги – это обман, мои книги – это рабская, лакейская, подлая трусость. Я должен был писать не то. Я должен сказать правду, то, что томит мою душу, что, как пиявка сизая, высасывает мой ум, и если бы всю тоску, всю скорбь, всю правду я мог бы сказать свободным человеческим словом – вот тогда бы я был гений. И писатель рассказывал, говорил вдохновенно, с любовью к каждому слову. – Они обманывают народ, они пьют народную кровь и слезы, они обращают пот народный, кровь народную в экстракт – золото и прячут этот экстракт в несгораемые шкафы. И рассказывал писатель о тех, у кого красны глаза от слез, о тех, у кого горе и страдание, рассказывал о грудах тел на полях сражений, о заключенных в тюрьмах, о приговоренных к смерти, об обманах и запугивании людей богом – о многом говорил писатель, все, что нельзя было напечатать. – Вот если бы это можно было напечатать… – Нельзя, посадят в тюрьму. Они могут властвовать обманом, и они боятся правды. Двадцать пять лет уродовал, убивал мысль писатель и так привык к этому, что мог писать и не пьяным. Давно писатель не садился на край кровати и не рассказывал своей жене о свободной человеческой мысли, о той стране, где нет ни бедных, ни богатых, где никогда не заходит солнце извечной правды и любви. Назначили праздник юбилея писателя. Писатель привык к славе и думал, что он сделал многое для людей, и потому ему следует устроить юбилей. Незадолго до юбилея была завоевана борцами за свободу новая жизнь. Жена первая сообщила старому писателю о том, что завоевано свободное слово.

161

– Свободное слово! – повторил писатель. – И теперь ты расскажешь им то, что ты рассказал мне. Ты скажешь им, ты должен им это рассказать. Они шли на смерть, многие умерли ради этой свободы, и ты должен теперь говорить те слова, ради которых они шли на смерть, те слова, которые они возлюбили больше жизни. – Я не знаю, я не помню, – сказал писатель. – Как же ты не помнишь? Вот тут, на краю этой кровати, ты сидел и рассказывал мне, а теперь ты это можешь говорить всем, и ты должен сказать им, от тебя, лучшего писателя, они ждут этих первых свободных слов. – Припоминаю, да, я что-то говорил, я вспоминаю, я найду эти слова, я скажу... Настал юбилей писателя. Собрались тысячи людей, жаждущих услышать свободное, правдивое слово великого писателя. Старый писатель сказал: – Сыновья мои, я должен вам сказать свободное слово, освобожденное вашей кровью, я должен вам сказать то слово, о котором стосковались ваши души. Это слово я мог бы сказать в молодости. Правдивыми, хорошими, свободными словами переполнена была моя душа, и я убивал вином эти слова, я душил эти слова, я калечил их, и они прятались, как напуганные мыши в норки. Как будто черви точили мои мозги и выедали эти свободные слова, и в этом источенном мозгу не осталось ни одного свободного слова. Я, как нищий, потерявший копейку, заглядывал в самые темные уголки моей души, но и там не оказалось свободного слова. Правда, я нашел одно только слово, но это было слово тоски, а не свободы, и я не виню тех, кто убивал мою мысль, я виню себя, как я мог, имея так много свободных слов, быть рабом! И я плачу последними старческими слезами не о тех погребенных свободных мыслях молодости, я плачу о том, как я смел быть рабом и обманывать вас, когда в моей душе билась живая, свободная мысль. Не будьте же строги к нам, старикам, вы кровью своей завоевали эту свободную великую мысль и прокричите по всем уголкам нашей родины...

162

Мұра Сəлкен Субханбердин өліМ АлдындАғы ХАт Бір күн кеште үйімде кітап оқып отырған кезімде, кенеттен есік қоңырауы шылдыр ете қалды . «Бейуақытта келген бұл қандай бейсауат адам болды екен?» деп, кітабымның ең бір қызық жеріне келгенде бөліп жібергеніне ренжісем де, амалым жоқ, кітабымды жауып, үстелге қоя салдым да, алдыңғы бөлмеге шығып, есік аштым . Сөйтсем, ол өзіміздің Қуанышбай деген жақын дәрігер жолдасым болып шықты . Бірімізді-біріміз көптен көрген жоқ едік, шүйіркелесе амандастық . Жаңағы ренішімді сол арада ұмытып та кеттім . Ішкі бөлмеге кіріп, жайғасып отырғаннан кейін екеуіміздің арамызда көптен көрмей жүріп кездескен дос-жар адамдардың арасында болатын әдеттегі әңгіме басталды . Аздан соң ол әңгімеміз аяқталып, бір сәтке үнсіз отырып қалдық . Сол кезде Қуанышбайдың үстелде жатқан менің кітабыма көзі түсті . – Драйзердің «Кемеңгерін» оқып отыр екенсің ғой, – деді ол . – Қор болған есіл талант . – Драйзер ме? – Жоқ, Драйзердің осы романындағы бас кейіпкерін айтам . – Иә, ғажайып дарынды суретші болған . Драйзер буржуазиялық қоғамдағы таланттың трагедия-

163

сын тамаша шебер көрсеткен, бірақ мен осындай ақыл иесі, кемеңгер адамдардың санасын алкоголь жеңіп, шығармашылық қабілеттен айрылатындарына қайран қалам. – Сен Алдабергенді білетін шығарсың? – деді Қуанышбай. – Білем, ана жылы көшіп кетерінде өзің таныстырғансың. – Иә, сол. Алдаберген екеуіміз қатар өстік, ол аға, мен іні сияқты тату, дос болдық. Жақсы азамат еді бір кезде. Бүгін одан хат алдым. Хаты мені қатты тебірентті. Саған келуіме де сол себеп болды. Мә, оқы, – деп Қуанышбай қалтасынан бір хатты суырып алып, маған ұсынды. Мен бүктеулі хаттың қыртысын жазып оқи бастадым. «Сүйікті бауырым, кездеспегелі үш жылдан асты. Адам баласы не көрмейді, адам басынан не өтпейді? Мен бұл дүниеден аттанар алдында, сені көрсем-ау деп арман етіп жатырмын...» деп бастапты ол хатын. – Бұл сорлыға не болды екен? Өзі бір дені сау, екі беті қып-қызыл әрі денелі, шырайлы жігіт сияқты еді ғой. – Иә, сондай болатын. Бірақ енді оқы, оқи бер. «...Дүниеде басына бақыт тілемейтін адам бола ма? Мен де жас күнімнен бақытқа қол создым, оқыдым, білім алдым, маман болдым. Сүйген жарымды құштым, бала сүйдім. Тең құрбымнан кем болмадым. Өз басым да қадірсіз болған жоқ. Оны өзің де білесің. Менің айықпас бір дертке шалдыққаныма биыл міне төрт жылға айналып барады. Қазір мен төсек тартып жатырмын. Қасымда көзі жаудырап жас жарым Жәмеш, оның екі жағында Асылым мен Әйкенім отыр. Үшеуінде де үн жоқ, телміре қарайды, қарап отырып көкіректері қақ айрылады. Бүгін бе, ертең бе, менен айрыламыз деп күрсінеді. Жәмеш, ақылды Жәмеш, адал асылым екі бірдей жас жетімді жетектеп қайда қалады? Әсіресе

164

қызметтен шаршап келгенде, екі қолтығыма кіріп, «папа, папатайым» деп, бетімнен таласа сүйіп, бірдеме әкелсем, төбелері көкке жеткендей «папам әкелді» деп қуанатын қос құлыным енді кімге еркелейді? Кім сүйеді олардың маңдайынан, кім мейірлене иіскейді, кім жүрегіне басады?... Сен дәрігерсің ғой, сондықтан: «Мынау менен дәрі сұрап отыр ғой» деп қорықпай-ақ қой... Маған енді дәрінің де, дәрігердің де керегі жоқ. Менің жұмысым біткен. Тілім сайрап жатқанымен бір қу сүйек, табытпын. Ауруханаға алдыр деп те мазаламаймын. Ауруханадан үйге келгеніме үш күн болды. Дәрігерлер аянған жоқ. Тірі адамға өзінің өлетініне көзі жетіп, сол сағатын күткеннен қиын бар ма екен? Бұл жағдайды досың емес, қасыңның басына салмасын. Сен ойпыр-ай, әп-сәтте не бола қалды деп, тықыршып отырған боларсың. Менің дертім арақтан болды. Мен үйді облыстың орталығына орналастырып, өзім қызмет бабымен аудандық қалада екі жыл тұрдым. Табыс көп, жұмыс жүріп жатты. Жолдас-жора көбейе берді. Жолдас демекші мені ауыздандырған «кел-кел», «алып қойыңыздың»

165

пәлелері екенін енді білдім. Сонымен ағаң аздап іше бастады. Бара-бара «әкелсеңізшіге, тапшы, бірдеңе бар ма едіге» бастым. Күн өткен сайын маужырап, жұмысқа селсоқ қарадым. Таңертең бас ауырып, қол қалтырайтын болды. Ал бас жазу үшін деп бір тастап кетсем, ол күні қызметке шыға алмайтын болдым. Бұрын үстімнен түйе өтсе мыңқ етпейтін мен, енді не болса соған ашуланып біреулерге тілім де тиіп жүрді. Бара-бара қызметтен шықтым. «Өлмеспін, қызмет табылар» дедім. Таптым да, бірақ енді бір мекемеде тұрақтай алмадым. Масқара болғанда өткен жылы демалыс алып, үйіме барамын деп тұрып, бар ақшамды алты күнде құртып жіберіп, бара алмай қалдым. Тәуір киімдерімді сатып, енді жүремін деп тұрғанда, бір «дос» шақырып екі күн, екі түн қарта ойнап, тағы да жұрдай болып шыға бердім. Содан кейін үйдің бетін көре алмадым. Соңғы уақыттарда төбелесетін әдетті шығардым. Оның аты арды аяққа басу деген ғой. Бір кезде мені сыйлап құрмет тұтатын, аға деп ақыл сұрап жүретін жастар бар еді, оларды көрсем екіүш сом сұрайтын болдым. Бұдан артық сорлылық болар ма? Осыдан екі жыл бұрын сенен хат алдым. Сен менің көп ішіп жүргенімді естіген болуың керек. Ескі замандағы грек философы Аристотельдің: «Мас болу – өз еркіңмен ақылыңнан айрылу» даналық сөзінен бастап, сен: «салмағы 75 кг ересек адам күші 40 градус арақтың бір литрін ішсе өліп кетуі мүмкін, 80 грамм ішімдік адамның денесін бір тәулік уландырады. Ал 200 грамм арақ адамның қуатын 30 процент кемітеді. Азғантай ішімдіктің өзі адамның шығармашылық қабілетін әлсіретеді, өмірін 10-12 жылға қысқартады» деп жазып едің. Сол хатыңды оқығанда бір шетіне: «Пәле, сандырағыңа болайын» деп жазып, сол табанда 400 граммды тартып жіберіп едім. Кешір, бауырым. Сонда сені неге тыңдамадым екен? Бірақ араққор адам кісі ақылына көне ме, одан білгіш,

166

одан зерделі, одан мырза кісі бар деп ойлай ма ол? Сенің айтқаның рас екен, мен ішіп жүргенде, түні бойы бастырылып, түс көріп, ыңғай жыланмен, итпен алысып, қорқып шығатын едім. Соның аяғы қызбалыққа, тіпті жындылыққа апарып соғатынын ауруханада жатқанда көрдім. Рас, сен хатыңда «астанаға кел, дұрыстап емдел» деп жазыпсың. Оныңа рахмет. Бірақ саған барып: «Араққор болып едім, емдет мені» деуге ұялдым. Оным надандығым екен. Сен айтқандай, өзімді аямасам да, мына екі нәрестем мен жан досым – жұбайымды аяуым керек еді. Арақтың соңына түскен адамда ар болмайды, арсыз адам – әлсіз, қорқақ адам – өтірікші болатынына да көзім жетті. Қазір мен ажал құшағында жатырмын, өз өліміме өзім себепкер болдым. Мен енді: «Осы араққа қайдан үйір болдым, бұл улы дертке қайдан шалдықтым? Неге сақтанбадым екен?!» деп өкінем. Достым, мен сені енді көре алмаспын. Хош, сау бол, ажалы арақтан болған досыңның осы сөзін өзгелерге айт. Бәлки, менің трагедиям басқаларға ғибрат болар, менің тартқан азабым өзгелерге сабақ болар. Хош бол! Досың Алдаберген». Бұл хатты мен күйзеле оқып шықтым да, біраз уақыт үнсіз отырып қалдым. Сөйтсем Қуанышбай да үндемей сұлық отыр екен. Қатар өскен құрбысының ажалы, жетім қалған сәбилердің, жесірдің тағдыры өзіне қатты батқан сияқты. – Енді оған ем қонбай ма, сондай-ақ үмітсіз бе? – дедім мен. – Ем қонса қонар ма еді, бірақ хабары тым кеш келді. – Иә, алкогольдің зияны күшті екен ғой, – дедім мен. – Күшті болмаса, ол адамды өлтіре ала ма? – деп Қуанышбай енді алкогольдің адамға келтіретін зиянын әңгіме ете бастады. Мен оның сөзін бөлмей тыңдап отыра бердім.

167

– Алкоголь – адамның қас жауы. Ол ең алдымен адамның жүйкесіне әсер етіп, уландырып, жансыздандыра бастайды. Адамды өлтіру үшін адамның бір килограмм салмағына 7-8 грамм таза спирт толық жеткілікті. Ағзаны үнемі арақпен уландыра берген жағдайда жүйке жасушалары бүлінуімен бірге бауырдың, бүйректің, ішек-қарынның қызметтері бұзылады. Арақ жүрекке, қан тамырларына, сондайақ дем алатын мүшелерге де зақым келтіреді. Араққұмарлардың баласы әдетте әлсіз болып туады да жиі ауырады. Бұл дертке шалдыққандардың арасында буын науқасы мен рак ауруы көп кездеседі. Алкоголь туберкулездің де өрістеп, өрши беруіне қолайлы жағдай туғызады. Өкпенің қабыну үрдісі (пневмониялар) көпке созылып, іріңдеп, асқынып кетеді. Алкогольді үзбей ішу ағзаның әр қилы ауруларға бейімделуіне жол беріп, адамның жасына жетпей қартаюына, өмірінің қысқаруына басты себеп болады. Араққор адамдар көп жағдайда «алкоголь психозы» деп аталатын қызба ауруға шалдығады. Мұндай аурумен ауырған адамның көзіне түрлі нәрсе елестеп, жоқ нәрседен қорқып, үрейлену пайда болады, қызуы көтеріліп, артерия қанының қысымы жоғарылайды, тамырының соғуы жиілейді, қолы мен бүкіл денесі дірілдеп, тілі күрмеле береді. Алкогольді үзбей ішкен жағдайда адамның дерті мендей түсіп, ақылы азайып, өмір бақи есінен айырылуы да мүмкін. – Ал енді араққор адамды алкоголь зардабынан айықтыруға бола ма? – деп сұрадым мен. – Әрине, болады. Алкоголь зардабынан емдеудің әдістері медицинаның қолында жеткілікті, – деп Қуанышбай сөзін жалғай түсті. – Емделіп, клиникадан немесе ауруханадан шыққан адамдар қайтадан қатарға қосылып кете береді. Медицинаның арқасында талай адамдар мұндай дерттен айры-

168

лып, саналы азаматтардың қатарына қайта оралды. Осы тұста мен Қуанышбайдың сөзін тағы да бөліп жібердім. – Үзбей арақ ішудің, маскүнемдікке салынудың өзі де біздің қоғамымызға жат, ескінің бір үзілмей келе жатқан жұғымсыз қалдығы ғой, – дедім. – Әрине. Біздің елімізде маскүнемдікті ақтайтын ешқандай себеп жоқ және болуы да мүмкін емес. Маскүнемдікке салынып, жұғымсыз қылығы мен қоғам алдында, өзіне білім берген, адам жасаған, қоғам азаматы деген ардақты атақ берген Отан алдында бүкіл жауапкершілік сезімін жоғалтқан адамдар жөнінде қатты қынжыла сөйлейміз, сондай адамдардың біздің арамызда әлі де бар екендігіне өкінеміз. Мен Алдабергенді де ақтамаймын, – Қуанышбай сөзін осылай аяқтап, орнынан түрегеліп, менімен хош айтысты да есікке қарай жүрді. – Ертең мен жол жүрмекпін. Алдабергеннің отбасын көріп, әйел-балаларын жұбатып қайтпақпын, шамам келсе оларға қамқорлық көрсетпекпін. Бұл енді менің дәрігерлік емес, адамгершілік борышым, – деді Қуанышбай есіктен шығып бара жатып. Бірақ та ішімдікті тастағысы келген адамдарға «арақ күшті болғанмен адамның жігері, санасы, ақыл-ойы онан да күшті» екендігін түсіндіру керек қой. Ол өз қылмысының құрбаны болды. Маскүнемдік – кешірілмейтін қылмыс.

169

Айтыс Тұңғыш Президенттің құрметіне арналған «Кемеңгер Елбасы» атты облыстық ақындар айтысы

Абзал Қабдраш пен Қайролла Хафиз

Абзал: Бісміллә, жырдың болсам бос таласы, Айтыстың сөйлесе бір жас баласы. Ассалаумағалейкум Павлодарға, Ақынның құрметтелген қасқа басы. Ешкім мені өлтіріп кетпес, сірә, Сөзімнің шындық болса бастамасы. Мысал үшін Лондон – Англияның, Ал Париж – Францияның бас қаласы. Москва Россияға елорда ғой, Берілген жер жаһаннан рас бағасы. Өзіміздің шырайлы Астанамыз – Қазақстанның жүрегі жас қаласы. Аталған қалалармен Павлодар тең,

170

Бұл жағдайдың болмайды масқарасы. Олардың Павлодардан қай жері артық, Сәулетті демесеңіз баспанасы. Кім не десе о десін, ал мен үшін, Павлодар – Солтүстіктің астанасы. Араласақ еппенен жыр көктерін, Арқаға жүкті бекем ілдік дедім. Елбасы Павлодарға келгенінде Ордамды жіберді ғой нұр ғып менің. Баянтау спорт кешені салынды да, Ғимаратты көрсеттік сырлы еткенін. Шоқан мен Потаниндей бабамызға Ескерткіштің байқаттық үлгі еткенін. Павлодардың жөнделді барлық жолы, Сол жолдармен мақтанып жүрдік дедім. Мұның бәрі дәлелдейд Нұрсұлтанның, Табаны тиген жерге гүл біткенін. Мен бүгін өзіңменен қатарласам, Садақты неге алайын ата алмасам. Досым жайлы бір қызық айтайыншы, Ұят қой осы жерде от алмасам. Қайролла әскерге бара қалса, Пайдасын тигізеді-ау Отанға сан. Аяққа ауыр етік кигеннен соң, Азап қой түнде тыныш жата алмасаң. Және де қарның ашып казармада, Әскердің асханасын қопармасаң. Ол аздай саған форма тар келеді, Әзілге ақылымды қатар қосам. Әскерде саған киім табу қиын, Ауылыңнан тіктіріп апармасаң. Қайролла: Абзалды осындай деп кім елепті, Сөзінен байқап тұрмын мүгедекті. Ауылдан апар деумен киіміңді, Тіліне толықтықты тірек етті. Қоздырып айтар десем патша жайлы, Сөз қылып отырсың ғой шүберекті.

171

Бісміллә, қызыл тілмен ойнамаңдар, Додаға сәйгүлігін сайлағандар. Темірші боп тебініп төрге шығып, Патша болған Нұрсұлтан қайманам бар. Керекулік кербез ел, аманбысың, Ертеңгісін ертерек ойлағандар. Бабаның қаныменен жеткен бізге, Даланың құтты жерін жайлағандар. Құлынынан ұлардай үміт күтіп, Тұғырынан табаны таймағандар. Тәуелсіз боп етегің жиылуда, Өз бағың өздеріңе бұйыруда. Студент кезінде де Елбасының, Ел жүгі жүріп еді иығында. Сол кезде де танытты тектілікті, Жасты бастап комсомол ұйымында. Абзал, ал сен қазір студентсің, Елді ойлайтын жоқ сенің сыйығың да. Қашан көрсең бос сөзбен мына сенің, Күлкіден жыйылмайды миығың да. Кесек-кесек ой тастау былай тұрсын, Саптаған сөздеріңіз сұйылуда. Қалың қалай, Абзал Қабдрашым? Өнеріңмен еліңді таң қыласың. Ағатай, аңдағындай дауысыңмен, Әуенсіз жаққа қарай жол қыласың. Қырылдаған даусыңды бөлек етіп, Қарқындаған сөзіңмен ән құрасың. Ешқандай жарылысты жасамай-ақ, Халықты отқан жерде талдырасың. Абзал: Қайролла мына мені елейді ме Өзін сәл теңегендей мерейліге. Шүберектің әңгімесін қозғама деп, Халықты тәтті жырға бөлейді де. Ағаш көркі жапырақ болғаннан соң, Адам көркі шүберек демейді ме. Тілім, дінім, қазынам – ұлы мұра, Ал қадір-қасиетін кім ұғуда?

172

Дініміздің жалауы жер сүзіп тұр, Тіліміздің байрағы жығылуда. Алтын, мұнай байлығым шетел асып, Өзгенің қалтасында бұғынуда. Дәстүрімнің дастаны дәріптелмей, Салтымыздың сығымы сығылуда. Дауысың қырылады деп қояды, Бола ма осы сөзді ұғынуға? Дауыстың қырылғаны ештеңе емес, Қазақтың құндылығы қырылуда. Ауырлық жүгін тиып қаптаса алдан, Оның бәріне төзіп отпас ордам. Азаттықтан кейінгі азап күні, Нұрсұлтан абыройыңмен сақтаса алған. Ядролық қарудан бас тартқызып, Бейбіт тіршілігіңе бақ қоса алған. Иншаллаһ, бүгін міне нұрлы ел боп, Күн күлімдеп жүруде топта саудаң. Үйіріне қиын күн туған кезде Белгілі ғой бұрышта жатпас арлан. Нұрсұлтан өз маңдайын тауға соғып, Отан үшін табанын отқа салған. Бойымды жатса шабыт кернеп тылсым, Қызыл тіл қысылмастан өрнек қылсын. Павлодарда Алтынсарин мектебі бар, Жаһандық абыройын жер көк білсін. Үшінші гимназия-интернаты, Елге жұпар шашатын ермек гүлсің. Бұл ұя – тектілердің бақ ошағы, Маңдайын неге оның шер кептірсін. Бірақ та Ыбырайға ескерткіш жоқ, Мәрт халқым, қадіріне шөлдеп тұрсың. Ыбырайға ескерткіш орнатайық, Гимназия төріне нәр боп кірсін. Қайролла, сен оқисың бұл ордада, Қашан да жөн білетін ермекті ұлсың. Ескерткіштің жағдайын қолыңа алшы, Есімің мәшһүр болсын ерлеп бір шын. Айтады ғой тар болса аяқ киімің,

173

Дариға дүние қалай кең боп тұрсын. Қысқасы, осыншама дүйім елдің, Бауырым, сенген ұлы сен боп тұрсың. Қайролла: Ия, біз Ыбырай атын ап қойғанбыз, Сондықтан да бастағы бақты ойлаңыз. Анда-мында секірмей сабырлы бол, Ағатай, қадамыңды қақ байлаңыз. Ескерткішті айтқанша құр тұратын, Одан да рухани шақты ойлаңыз. Ең алғаш мектеп ашқан Алтынсарин Осы жағын саралап нақты ойлаңыз. Бейнесіне жүректің төрін беріп, Шәкірттер жырдан мүсін сап қойғанбыз. Еліміз жасағанда өрге қадам, Екпіндеп шежіре айтсын елге балаң. Шамалаған шабытпен шыңға шықты, Дегендей тура сөйлеп төрге қонам. Ең алғаш полигонды жапқан патшаң, Татулықтың дәнегін терген адам. Бір отаудың астына елді жиып, Тарихи сахнаға енген адам. Ол аз десең, сәулетті Астана сап, Ең жарқын болашаққа сенген адам. Дұшпанын білектегі күшпен емес, Жүректегі ақылмен жеңген адам. Жаратқан Нұрсұлтандай патшамызды, Қазақтың маңдайына берген адам. Айтпақшы, сен Ақтоғай тумасы едің, Сондықтан ініңіздің тыңдаш емін. Бейсембідей қара нар шыққан жер ғой, Ұстазың да боп келет бұл да сенің. Бейсембі аға – Керекудің кертөбелі, Артатын намысы мен жырға сенім. Сол Бейсембі 60-қа келген кезде, Дұрыс тойдың қылмадың бірде әсерін. Биыл, міне, шығып ед зейнет жасқа, Әрине бір қалыпта тұрмас ерің. Бейсе ағаңа бір айтыс жасаймын деп,

174

Уәдең жұтылып жүр жылда сенің. Ақтоғай ақтаңгерін сыйламаса, Себебін бар деп білем мұнда сенің. Сазайын тартады екен тілден бала, Қаланып келеді ғой іргең жаңа. Қара нардың қадірін қайдан білсін, «Роллтонмен» күн кешіп жүрген бала. Абзал: Шабытыңның көрсетіп үдегенін, Қарсыласым қоймайды дүрелеуін. Мына менің қолымда билік болса, Сол айтысты назарға ілер едім. Бейсембі құрметіне айтыс жасап Жинаймын Керекудің кілең елін. Балғынбек, Ринат, Айнұр, Сараларды, Шақырсам келеді ғой түгел елім. Жүрсін Ерман ағамды алдыртқан соң, Жүлдеге бір жигули тігер едім. Қайролла, мен сені де шақырамын, Иықтастармен иық тіре дедім. Балғынбекті бытшыт қып жеңіп кетсең, Ринатты тасталқан ғып ерікті етсең, Су жаңа жигулиді мінер едің. Қайролла, көлікті мінгің келсе, Қазірден дұға жасап тіле дедім. Бейсембінің айтысы өтсінші деп, Амандығын тілей жүр үнемі оның. Өйткені Раббым Алла қашаннан да, Құлдарының береді тілегенін. Қазақстан аяқ басса іске құтты, Мен ақиқат айтайын тыс көрікті. Жұртым-ау, заманыңның аспанына, 2030 деген құс қоныпты. Нұрсұлтан 90 жасқа келсе-дағы, Бойында қайрат, жігер, күш болыпты. Ал 2050-де парақормен, Жемқорлардың балтыры тістеліпті. Керісінше Қытай, Ресей Қазақстанға, Алтын, күміс, мұнай мен мыс беріпті.

175

Сабақты үйде жатып оқитындай, Робот мұғалімдер істеліпті. Ешкімге дес бермеген Абзал ақын, 3 айтыстан мініпті 3 көлікті. Дүкенде «Роллтон» менен барлық тамақ, Тегін таралатын заң күшке еніпті. Ағайын ақшасы жоқ бір студент, Осылай ұйықтап жатып түс көріпті. Қос ақын сахнада майдан құрсын, Қызыл тіл салиқалы байлам қылсын. Сен менің «Роллтоныма» тіл тигізбе, Қайролла өз тиісуін жайлау құрсын. «Роллтон» деген – студентке ұлттық тағам, Бұл жағдай оқушыны ойландырсын. Ай, бірақ студент болып көрмегендер, «Ролтонның» қадірін қайдан білсін. Қайролла: Ал, Қайролла айтысты жобаласын, Сонда ғана, өлеңім, оңаласың. Айтыс сайын түс көріп түрленесің, Сен қашан осындайды доғарасың? Мына күн – бар халыққа ұнаған күн, Нұрлы жолын жырладық нұр ағамның. Айтысына келсек те шабыттанып, Жағдайы қиын болды бұл ағамның. Салмақты мәнді жырды жалғастырмай, Несіне оқыранып тұра қалдың? Тәжірибесіз тамада сияқтысың Көңілінен шықпай қалған құдалардың. Ал енді жалын жырды таратамын, Сөзіммен елді өзіме қаратамын. Патшамызды сипаттап өлеңменен, Санадағы ойымды жаратамын. Кең жазық маңдайына сыйғызып тұр, Киелі қазағымның бар Отанын. Жанарынан сөнбейтін ұшқын көрем, Қыран тектес Нұрсұлтан нар атаның. Ол қыран сан айдаһар ауызынан,

176

Қорғап жүр ғой дәл біздей балапанын. Осындай атасы бар балаларың Батаға ғана жаяр алақанын. Кереку қалам, жазира далам, Атамекенім, қымбатсың маған. Патшамыз өзі айтқандай: елім, 75-ші де жетіпті саған. Елбасының еңбегі, Жетістіктер елдегі. Тарқамасын, Кереку, Қуанышың сендегі. Қазағым қайғы шекпесін, Бірліксіз күнің өтпесін. Осымен, Абзал, тұрайық, Уақыт та босқа өтпесін. Елбасым аман, ел тыныш, Биікке атың беттесін. Абзал: Қарсылас неге келдің мән ұқпасаң, Қырандай жарасымды ең қалықтасаң. Сен қашан түс көруді қоясың дейд, Сөйле інім тағы да жалықпасаң. Мен деген түс көруді доғарамын, Қайролла, сен әуелі арықтасаң. Сөйледік ел әр сөзден мән ұққанша, Айқастық сахнада алыптарша. Қайролла, тоқтайық біз, жолың болсын, Шыдайды дерсің бізге халық қанша. Айтыс деген тікелей эфир сияқты, Жақсы ғой халық бізге қанық болса. Осымен біздің эфир аяқталды, Жеңісті күндерде жолыққанша. 2012 жыл.

177

Зерттеу Сүлеймен Баязитов Бұқар жыраудың кейбір толғаулары жайында Өзінің бастау көзін XV ғасырдың орта шенінен алатын қазақтың жыраулық дәстүрі XVIII ғасырға дейін қазақ әдебиетін жыраулық өнермен өрнектегені айқын. Үш ғасырға тарта осы кезеңде Сыпыра, Асан қайғы, Қазтуған, Доспанбет, Бұқар, Ақтамберді, Үмбетей жырау, Шалкиіз, Жиембет, Марқасқа, тағы да басқа аузынан ақ маржан төгілген жыраулар мен ақындар өткен. «Олардың арасында XVIII ғасыр әдебиетіндегі ең көрнекті тұлға – Бұқар жырау», – деп атап көрсетеді Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы Мұхтар Мағауин. Осы орайда, атап өтер бір басты жайт, өзге жырауларға қарағанда, Бұқар мұрасы мол сақталған. Оның уақыт тозаңына көміліп, көмескіленіп жоғалмауының басты себебі – қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларын жинаушы Мәшһүр Жүсіптің жырау мұрасын жалықпай қағаз бетіне түсіріп, жинап кеткендігінде. Бұл мұра 1200 жол шамасында Алматыдағы ҰҒА қорында сақтаулы. Бұқар жыраудың өзінен бұрын және қатар өмір сүрген өзге жыраулардан үндестігі де, ерекшелігі де мол. Үндестігі: ол да өзгелер секілді қазақтың басына күн туған ауыр кезеңде өмір сүрді. Сол кезеңді жыр өрнегіне түсірді. Әріде Асанқайғы: Ай, Хан ием, мен айтпасам білмейсің. Айтқаныма көнбейсің,

178

Шабылып жатқан халқың бар. Аймағын көздеп көрмейсің, Қазтуған: Адыра қалғыр, Көкжайық, Аңырап қалған қонысым. ...Көкірегі күйініп Тек тірлікке сүйініп. Ықтиярсыз жүгіріп, Аузы түкті кәпірдің. Етпегей еді жұмысын. Бұқар жыраудың ерекшелігі: ел басына күн туғанда өзге жыраулардай әлдекімдерге кінә артпай, елінен, жерінен безіп кетпей, қалың қазақтың қайғысы мен қасіретін бірге бөліседі. Бұған, бәлкім, жыраудан кіндік кескен, тәлімтәрбие алған ортасының да әсері аз болмаса керек. Бұқар жырау –Қалқаман батырдың ұлы. Ел Бұхар маңын қоныстанған 1668 жылы өмірге келген деседі. Оның жастық шағында алған білімі туралы да тұрлаулы дәйек жоқ. Әркім әртүрлі жорамал айтады. Оны зерттеушілердің бірі оқып, білім алған десе, енді бірі оқымаған дейді. Осы орайда, Мұхтар Мағауин өз ойын: «Бұқардың мұсылманша оқығандығы, сауаттылығы күмән туғызбайды», – деп түйіндейді. Ал Мәшһүр бұл кісінің сөзін түгел жазамын деушіге: «Нұхтың өмірі, Аюбтың сабыры ... Аплатонның ақылы керек», – деген екен. Біз сол көл дария білім иесі Бұқардың кәусар жырларымен сусындағанымызға жаратушы иеге шүкіршілік қылып, сол мұраны бізге жеткізген аруағыңнан айналайын, Мәшекеңе Алланың нұры жаусын делік. Бұқар азамат атанып, ат жалын тартып мінген тұста Абылай ханға: «Сенен бұрын жеті ханды жебеледім, кешегі еңсегей бойлы ер Есім ханға жолдас болдым, сен оның бір түстігіне де жарамайсың», – десе керек. Әз Тәуке ханның тұсында ел билігіне араласқан. Бұқарекең әу бастан-ақ дәулет жиып, байлық қумаған сыңайлы. Бір ғажабы, жалғыз Бұқар жырау ғана емес, сол замандағы билердің көбі кедей болған, дүние қумаған сияқты. Бұған дәлел ретінде, М.Мағауин Орманбай бидің үйіне Абылай келіп қалып, қонақасыға не соярын білмей

179

қысылғанда, айтқан мына бір өлең шумағын келтіреді: Хан Абылай келгенде, Тоқты сойсақ жетпейді. Енесін сойсам тоқтының, Оның орны бітпейді. Осы жолдарды оқығанда, қалың қазақты аузына қаратып, алдынан таратқан, айтқан билігі қолдау тапқан сол билердің пара алмағанына, жұртқа салмақ салмағанына қайран қаласың. Мәшһүрше айтқанда, «нәпсісін атқа мінгізбеу», зайыры, осы болар. Тарихшылардың айтуына қарағанда, сол тұста қазақ жері қалмақтардың да, қытайдың да, тіпті орыстардың да көз құртына айналса керек. Соңғы екеуіне қарағанда, алдыңғысы қылышын қазақтың қанымен суарып, түндігін найзасымен түре ашқан кездері аз болмаған. Соғыс тәсілдері де уақыт кезеңіне сай өзгеріп отырғанға ұқсайды. Алғашқыда көктем шыға атқа қонатын қалмақтар бірте-бірте қыс айларында қазақ жеріне ендей еніп, шабуыл жасайды. Бірде қазақтар жеңіліп, бірде қалмақтарға күйрете соққы береді. Ара-тұра бітімгершілікке де қол жеткізгенмен, көп ретте баянсыз болады. Ал бұл тұста Ресей қазақ жеріне ендей еніп, бекіністер тұрғызуда еді. Бұқарекең: Өзің қонған Көкшетау Кәпір қала салды, ойла! Жарқайың (иарғайың) деген жерлерге Шашылып шеті барды, ойла! Атбасар мен Қалқұтан, Балығы тәтті су еді, Өне бойын шандып ап, Сүзекісін салды, ойла! Оны да кәпір алды, ойла! Қарқаралы деген тауларға (жерлерге) Қарқарасын шанышты, ойла! Бетеге мен көденің Берекесі қашты, ойла! Құсмұрын деген жерлерге

180

Қыстауын сонан төкті, ойла! Жылқының суат суына Шошқасын әкеп екті ойла! Ұлытау, шеті Созақтан Созақтан бергі жерлерден Көгорай шалғын көре алмай, Шұбырып қазақ кетті, ойла! Нұрада бар Ақмола, Есілде бар Қараөткел, Екі өткелдің аузынан Тас қорғанды салды, ойла! Баянаула, Қызылтау – Оны да кәпір алды, ойла! Жерлікте жетер суды ойла! Шүршітпенен құлақтас, Қырғызбенен жауаптас, Ортасында ұйлығып, Кетпейін десе, жері тар. Кетейін десе, алды-артын Қоршап бір алған кеуір бар, Ұйлыққан қойдай қамалып, Бүйірінен шаншу қадалып, Сорлы бір қазақ қалды, ойла! Осы өлеңді ой көзімен оқыр болсақ, күні кеше хан қонысы атанған Көкшетауға кәпірдің қала салуы көзге елестейді. Оның бір шетінің Жарқайыңға дейін шашылып кетуі, Атбасар мен Қалқұтанның балығына сүзекісін салуы, сол өңірлердің төл тумалары, игілігін көріп, құтты қоныс, кең өріс қылып, ұрпағына аманат етіп қалдырар ата қонысынан айрылуы исі қазақты, жырауды ғана емес, ханды да терең ойға қалдырар жай емес пе? Сондықтан да болар, жырау бұлармен қатар кәпір алған Қарқаралы, Құсмұрын,Ұлытау, Созақ, Нұра, Ақмола, Қараөткел, Баянаула, Қызылтау да кәпірдің құзырына өткеніне күйінеді. Бетеге мен көденің берекесі қашқанын, көгөрай шалғыннан Нұра, Есіл сияқты су көзінен айрылған қазақтың халін баяндай келіп, ханға жырдың өн бойында 12-13 рет «ойла» деген жалғыз ауыз сөзге екпін түсіріп қайталаумен болады. Күрмеуі қатты күрделі мәселеге оң шешім табу қиын еді. Сондықтан да

181

Абылай хан: «Сарыарқаға қызығып, күндердің күні болғанда, қызыл қарын жас балаға күн көрсетпес. Алаш ұранды қазақты жиып алып, «қылқұйрық» деп аттанып, қырып тастасақ қайтеді», – депті. Сонда билердің бірде-бірі ханға бір ауыз жауап қайтара алмапты. Хан: «Бұқарекең не дейді екен? Бұған осы кісінің аузынан шыққан лепесін аңдиық десе керек қалай толғар екен?» (Мәшһүр Жүсіп). Сонда Бұқарекең: Абылай ханның қасында Бұқарекең жырлайды. Жырлағанда не дейді: «Соғыспа!» деп жырлайды. Бұқарекең деген кәріңіз. Соғыссаң кетер сәніңіз, Бізден бұрын өтіпті Хазіреті Ғалыңыз Жаулық жолын сүймеңіз, Мынау жалған сұм дүние Өтпей қалмас демеңіз. Менің жасым – тоқсан үш, Мұнан былай сөйлеуім Маған да болар ауыр күш. Өлетұғын тай үшін, Қалатұғын сай үшін, Қылмаңдар жанжал, ерегіс. Бұ қылықты қоймасаң, Құдайдың бергеніне тоймасаң, Ағаш үйде кәуір бар, Көрерсің сонан теперіш! Бөтен елмен үйір боп, Іргеңізді қоспаңыз, Қисық іске баспаңыз! Кәпір алмас демеңіз. Наны тәтті жемеңіз, Зәбірі қатты бұ кәпір Іргеңізді алмай қоймас демеңіз! – десе керек. «Жырлағанда не дейді, соғыспа деп жырлайды» Мәшекеңнен қалған дерекке сүйенсек, аруағы асып, тау суындай тасып отырған Абылайға «орыспенен соғыспа» деуі ұнамайды, тіпті жарықтықтың азу-

182

ын шалған екен, ақылдан тозған екен. «Осы он сан Алаш баласы аузыма қарап тұрған күнде «орыспенен соғыспа, пәлен жерге қала салады, түген жерге қала салады» деп оның аруағын сонша көтеріп, мені дәнемеге жарамайтын қылып тастағаны несі?!...». Қанжығалы қарт Бөгенбай да ұнатпаған (Мәшһүр) сыңай танытады. «Ал тілімді алмасаң» атты атпен белгі толғауын толғай жөнеледі. Ай, Абылай, Абылай, Сені мен көргенде, Тұрымтайдай ұл едің, Түркістанда жүр едің, Әбілмәмбет патшаға Қызметкер болып тұр едің, – деп ханның басынан бағы ұшқан балалық шағынан бастап өткен өміріне шолу жасайды. Қалтақтап жүріп күнелтіп, Үйсін, Төле билердің. Түйесін баққан құл едің! Сен жиырма жасқа жеткен соң. Алтын тұғыр үстінде Ақ сұңқар құстай түледің. Дәулет құс қонды басыңа Қыдыр келді қасыңа, Бақ үйіне түнедің! Алыстан тоят тіледің, Қылышыңды тасқа біледің! Алмаған жауың қоймадың, Алғанменен тоймадың! Несібеңді жаттан тіледің! Үйсін Төле бидің түйесін баққан құл болғанын айта келіп: Жиырма жасқа келгенде, Ақсұңқар құстай түледің. Бақ қонып, қыдыр дарыды, Қылышыңды тасқа білеп, Алмаған жауың қалмады, – дей отырып, ханға «барға қанағат етуді естен шығарып, сонда да тоймадың» дейді. Несібені жаттан тілеп, соғысқа, қан төгіске құмарта бастағанын бетіне басады. Ханның жақтасы болып тұрған Бөгенбай

183

батырдың да кім екендігін айтып өтеді: Уа, сен қажығалы Бөгенбай, Тақымың кеппес ұры едің. Барымта-қарымтамен өткен өмірін бетке басады: Қабанбайдан бұрын найзаңды Қай жерде жауға тіредің, – деп сауал тастайды. Ханның да, батырдың да осылай тәубасын есіне түсірген Бұқар жырау: Абылай-ау, Абылай, Момынға келіп бек болдың, Атаңды білмес құл едің, – дейді. Ашу алға түскенде, Ақын кейін шегінбек. Ет пен сүйектен жаралған жыраудың да артықкем кетуі ықтимал. Мұны хан Абылай да, оның қарамағындағы қарашалары да түсінеді. Атаң тегін сұрасаң, Арқар ұранды жат едің. Қай жерінде төре едің?! – деп шешесін «Мәскеудің қара күңі еді», – дейді. «Алдында қызбалыққа салынып, жырауға салқын қабақ танытқан Абылай ұлылық танытып: «Осылайша өзіңді тәрбиелеп, басына көтерген жұртыңды текке біреулермен қырылыстырып обалына қалма деген ғой!» – деп Абылай хан бір қуарып, бір қызарды, ақырында, бұл кісінікі пайдалы сөз деп орыспен ұрсайық дегенін қойды. Тәуекелшіл, тәубәшіл ата-бабаларымыз ажалдан басқаға амал табылған деген ғой. Сол айтпақшы, көреген саясаткер Абылай орыспен де, қытаймен де дипломатиялық қарым-қатынас орнатып, екі тізгінді де тең ұстайын дәрежеге жетті. Бұл кезең туралы орыс академигі В.В. Бартольд: «XVII ғасырдағы ең күшті орта жүздің ханы Абылай хан болды», –десе, Ш. Уәлиханов: «Абылай Қытай мен Ресей тарапынан «қазақ ханы» деп, ресми танылғанын атап көрсеткен. Ал қалмақтарды, ақыр соңында, шылдың қиындай тоздырып, күйрете соққы беріп жеңді. Ел ішінде бірде бәсеңсіп, бірде желді күнгі өрттей өршіп шыға келетін дау-дамайды басуға да Бұқарекең Абылайға сүйеніш, таяныш

184

бола білді. Оған Бұқардың: Керей, қайда барасың, Сырдың бойын көбелеп? Сен қашсаң мен қойман, Арғымағым жебелеп. Енді алдыңнан шығайын Қар, жаңбырдай себелеп. Ақмырзамды өлтірдің Ақ сойылмен төбелеп. Уа, сен танымай кетіп барамысың? Мен – Арғын деген арыспын Аузы кере қарыспын. Сен – бұзау терісі шөншіксің, Мен – өгіз терісі талыспын. Абылай алдында сен бітсең, Құдандалы таныспын. Абылай алдында бітпесең, Атасын білмес алыспын! Көшің кетер бір жаққа, Малың кетер бір жаққа. Көш соңынан жете алмай, Есің шығар сол шақта. Жар басына қамалып, Жарты лашық тігерсің. Ауызыңнан ас кетер, Қара көзден жас кетер. Бұ қылығың қоймасаң, Сонау кеудедегі дулығалы бас кетер! Жырау бұл арада азаматынан айрылған белгілі бір топтың атынан Керейге өкпе арта сөйлейді. «Ақмырзамды өлтірдің, сойылменен төпелеп», – дейді. Содан: «Уа, сен танымай кетіп барамысың?», – дейді қаша көшкен керейлерге: «Мен Арғын деген арыспын, ауы кере қарыспын», – деп айбат шеге сөйлейді. «Абылай алдында сен бітсең, құдандалы таныспын; Абылай алдында бітпесең, атасын білмес алыспын». Жырау осылай деу арқылы сол тұстағы қазақ үшін үш жүздің басын қосқан Абылай ханның алды – қаймана қазақтың барар жері, басар тауы екенін аңғартады. «Мәскеу» деген орыстың қаласы Мәскеу емес, түркімен жұртының атақты батыры, Үргенішті ша-

185

уып, талағанда олжаға түскен қыз екен. Үргеніш ханы Қайып ханның қызы болса керек. Сонда Абылайдың әкесі де жау қолына түскен. Әйтеуір ерлі-зайыпты болған (Мәшһүр Жүсіп)». Жалпы, Бұқар жыраудың Абылай ханға айтқан өткір сындары ауыздан-ауызға тарап, жыраудың халық қамын жеуші, жоғын жоқтаушысы, ал Абылай ханды аталы сөзді тыңдай білетін кемеңгер деп танып, оларға деген жұрттың құрметі мен қызығушылығын туғызып қана қоймай, қазақ халқының олардың төңірегіне топтасуына ықпал еткені сөзсіз. XV ғасырда өмір сүрген Асан қайғының Жәнібек ханға айтқан: ... Ай, Жәнібек ойласаң, Қилы заман болмай ма? Суда жүрген ақ шортан Қарағай басын шалмай ма? – деп келетін елге мәлім жұмбағын араға үш ғасырға жуық уақыт өткенде, Бұқарекең Абылай ханның сауалына орай былайша шешіп береді. ...Хан Абылай, Абылай, Қайғылы мұндай хабарды. Сұрамасаң не етеді Сұраған соң айтпасам, Кісілігім кетеді, – дейді. Қарағайдың сусыз шөлде өсетінін, ал шортанның шөлге шыдамсыз екенін айта келіп: Ойлама шортан ұшпас деп, Қарағайға шықпас деп. Жырау ойын әрі дамытады. Күнбатыстан шығатын дұшпаны барын, оның күншығысқа қарайтынын, шашып алмай тарайтынын, «Құдайды білмес діні жоқ», – дейді. Ал «Жамандыққа міні жоқ», – деп ескертеді. «Осы кәпір жұртыңды жаулап алып (Қара шекпендер ғой С.Б), жағалы шекпен жауып жебірлерге жем беріп, ел қамын айтқан жақсыны сөйлетпей, ұрар ұртына бауыздамай, ішер қаныңды, өлтірмей алар жаныңды», – деген Асан қайғының уайым-қайғыға толы жұмбағының шешуін айта келіп: «Бұл айтқаным, Абылай болмай қоймас артынан», – деп түйіндейді. Мұны естігенде, Абылай ханның, қалың елдің қандай күйде болғаны

186

бір Аллаға ғана аян. Бізді таңқалдыратыны, Асан қайғы мен тірісінде-ақ «Көмекей әулие» атанған Бұқар жыраудың көрегендігі. Ойға Б. Кенжебаевтың: «Бұқар жыраудың шығармалары – өз заманының айнасы... Бұқар жырау – өз заманының әрі сыншысы, әрі жыршысы, белсенді қайраткер», – деген бағасы оралады. Бұқар жыраудан соң (1968) араға 190 жыл салып, өмір есігін ашқан Мәшһүр Жүсіп (1858) жырау шығармаларын ауыз әдебиеті үлгісі ретінде қағазға түсіре бастаған кезге дейін араға ғасырға жуық уақыт өткенін ескерсек, Мәшекеңнің қыруар іс тындырғанына тәнті боласың. Мәшекең – тек жырау шығармаларын зерттеумен ғана шектелмей, жыраудың Далбадағы мәңгілік мекенін 1925 жылы іздеп тауып, алғаш белгі орнатқан жан. ...1996 жыл. Елдің қайта құрудан тұралап, экономика құлдырап, жұмыссыздықтың белең алған тұсы. Күні кеше ішкені алдында, ішпегені артында болып, тоқшылық пен жоқшылықтың ара-жігі бірақ тұтам екенін білмей келген жұрт енді қайтып күн көрер екенбіз деген сары уайымға салына бастаған шағы. Көнеден қалған «Ақ жалау барда, малым бар деме» деген мақалдың мәні өзгеріп, «Ұры-қары барда, малым бар демеге» айналған өрістегі малды былай қойып, малы барлардың қора-қопсысын бұзып кіріп, айдап алып кетіп жатқан кез. Аз ғана алыпсатар саудагерлер бейқам елді бүргеше талап, сүлікше сора бастаған шақ. Мектептерде, ауруханаларда жұмыс істейтіндер, онсыз да тиын-тебендерін санап отырған тұрмысы төмен зейнеткерлер кемі 3-4 ай тиісті еңбектерін, зейнетақыларын ала алмай, елдің әбден-ақ титықтаған тұсы. «Аудан әкімшілігіне шақырып жатыр», – деген соң солай қарай беттеп келемін. Кеңсе алдында жиналған адамдардың қара-құрасы әдеттегіден көптеу көрінді. Аудан әкімі Қорабай Шәкіров күнделікті күйбең тірліктен ала-бөтен, тіпті бір қарағанда түсініксіздеу сияқты көрінетін бұрын-соңды аудан түгіл, облыс орталығында айтылуы екіталай тың, тосын әңгіменің шетін шығарған. Аудан орталығындағы сол кездегі Ленин көшесінде

187

«Тұлғалар тұғыры, даналар даңқы, ғасырлар алаңы» мемориалдық кешенін салып, онда даңқты бабаларымыздың ескерткіштерін қоюды ұсынған. Сол жиында кімдерге ескерткіш қойылатыны да сөз болды. Әдетте, мұндайда ортаға суырыла шығып, көзге түсуге тырысып, кім не айтса, соны жақтай кетуге әзір пысықтар ма?! Қарсы пікір білдірмесе, ішкен асы бойына сіңбейтіндер де бұл жолы жұмған ауыздарын ашпады. Әйтсе де өзі әрең күн көріп отырған ел қаражат бере қояр ма екен деген күдік әркімді меңдеген-ақ болар. Көп ұзамай-ақ халықтан қаражат түсе бастады. Сондай күндердің бірінде Қорабай Шәкірұлы Мұрат Дүйсенбайұлына сәулетші Бақытжан Әбішұлының телефонын беріп, алдын ала ауызша келісімдері бар екенін айтып байланысуын өтінген. Бақытжанмен сөйлескен Мұрат аға Алматыға жүріп кетті. Бақытжан оған ескерткіш жасау үшін, ең бірінші, оның макетін жасау керектігін ескертті. Міне, ақыр соңында, макет те жасап біткен Бақытжан оны тапсырыс берушілерге таныстыру үшін Баянауылға алып келді. Болашақ ескерткіштің макетін талқылауға аудан әкімшілігіне жұрт көп жиналды. «Әр кәлледе бір қиял» демекші, ойларын ортаға салушылар аз емес, солардың біріне жыраудың басындағы далбай ұнамаса, енді бірі жыраудың қолына домбыра ұстату жарасымды емес дегенді айтты. Мүсінші олардың сауалдары мен ескертпелеріне нақтылы жауап берумен болды. Ақыры, жыраудың басына бөрік кигізіп, бата беріп тұрған кейіпте бейнелейтін болып келісілді. Жұмыс басталып кетті. Аудандық Казсельхозтехника алаңында Бұқарекеңнің кескінін тасқа қашап бейнелеп жатқан Алматы көркемөнер академиясының доценті мүсінші Бақытжан Әбішұлы, осы академияның оқытушысы, мүсінді қашаушы Дәулет Бектемірұлының бірде тарстұрс, бірде гүрс-гүрс етіп от ұшқындап, тынымсыз жұмыс істеп тұрған техниканың үніне, қолдарындағы шапқының тықылына елең етпей, бір-бірінің айтпағын қол қимылдарынан ұғысуы – олардың жұмысын сырттай бақылап тұрған осы

188

жолдардың авторына әдемі әсер еткені соншалық – ойына өлең жолдары оралған. Бақытжан ұлы ақын Жамбыл Жабаевтың, революционер Тоқаш Бокиннің мүсінін кескіндеген Республикаға белгілі сәулетші болатын. Ал Мұрат Дүйсенбайұлы Рахметов сәулетшілердің алаңсыз жұмыс істеуіне қолдан келгеннің бәрін жасады. Өзіне жүктелген істі мінсіз атқарып, шебер ұйымдастыра білді. 1996 жыл наурыз мерекесі

189

баянауылдықтар үшін тек жыл басы ғана емес, сан ғасырды артқа тастап, тұлпар мініп, елі, жұрты үшін аузынан ақ маржан төккен Бұқар бабаның жырлары ханның да, қараның да жүрегіне жол тауып, қаймана қазағының мәңгілік мақтанышына айналған жыраудың төл топырағына асқар шыңдар мен бой таластырған мәңгілік тас мүсінінің ашылуымен естерінде қалған болар. Алпысбес Әділханұлы, Рымтай Ізбастин ақсақалдар мен аудан әкімі Қорабай Шәкіров мырзалар ескерткішке беттеді. Міне, ақ жамылғы баяу төмен қарай сырғып барады. Жыраудың алып тұлғасы көзге шалынды. Сол сәтте талайлардың жанарына жас үйірілді. Бұл – жүректі кернеп, жанды тербеген қуаныштың жасы еді. Опырай, заман қанша қытымырлық танытып, қарға адым жерді мұң қылып тұрса да, ажалдан басқаға амал табылады деген осы екен-ау. Қаражат қыспағында қалғандарына қарамастан, Бұқарекеңе еңселі ескерткіш орнатқан бұл халықтың ертеңі еңселі, келешегі кемел боларына көңіл кәміл сенген. Ойға жыраудың: Бұл, бұл, үйрек, бұл үйрек Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек, Бұл үйректей болыңыз. Судан суға шүйгумен, Көлден көлге қоныңыз. Байлар ұғлы шоралар. Бас қосыпты десін де, Маң-маң басып жүріңіз Байсалды үйге түсіңіз. Айнала алмай ат өлсін, Айыра алмай жат өлсін, Жат бойынан түңілсін, Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз! Иә, бұл біздер мен сіздерге ұлы жыраудың аманаты, өсиеті десе болғандай. Ал аманатты да, өсиетті де орындау – ұрпақ парызы. Алла бізді соған жеткізсін!

190

Таным Құралай Абушахманова «Найзатас» журналының әдеби кеңесшісі

МәшҺүр ЖүсіП көПейұлының БОлЖАл өлеңдері Біз лирикалық жанрларды, яғни өлеңнің жанрлық түрлерін сараптауда көп ауызға алына бермейтін болжал өлеңдерге назар аударғымыз келеді . Әрине, лирика жанрының бұл түріне қалам қозғау үшін ақын да ерекше қасиеттермен ерекшеленуі қажет . Болжал өлеңдер жайлы алғаш Х . Досмұхамедұлы сөз қозғаған еді: «Халық әдебиетінің тағы бір түріне болжал өлеңдер жатады . Болжал әдебиеттің негізгі мазмұны қазақ халқының болашақ баянсыз тағдыр-талайы болып табылады: жер тозады, жайлау тарылады, ауа райы, табиғат қаталанады, адамдар кедейленеді, мінез-құлық өзгереді, жаман ғадеттер молаяды, бір сөзбен айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп, азып-тозады . Аталған ауыр күндердің хақтығын болжай отырып, халық өз басындағы жаман ғадет, қасиеттерден арылмаса бұдан шығар жолдың жоқтығын, болашақта құлдық пен құру күтіп тұрғанын жырлайды» [1, 84] . Ары қарай ғалым болжал өлеңдерді жазған ақындарға тоқталады: «Болжал өлеңдердің шу басында Жәнібек ханның тұсында өмір сүрген делінетін, жарым-жартылай аңызға айналған бейне – Асан Қайғы тұрады . Қазақ даласы мен қырғыз тауының әрбір көзге түсер жері Асан Қайғының болжал өлеңімен байланыстырылады, ол жердің болашағы мен оны қоныстанушылардың тағдыры туралы сын

191

айтылады. Қазақ халқының тарихын зерттеуде болжал өлеңдердің маңызы зор. Мәселен, Асан Қайғы толғауының мына бір үзіндісі қазақ ханы Жәнібектің Шу өзені маңына кетіп, қазақ хандығын құрған соң қайтадан Алтын ордаға оралып, Мәскеу үкіметімен қандай да бір жең жалғасқанын меңзейді: Қырында киік жайлаған, Суында балық ойнаған, Оймауыттай тоғай егіннің Ойына келген асын жейтұғын. Жемде кеңес қылмадың, Жемнен де елді көшірдің

Елбең-елбең жүгірген, Ебелек отқа семірген, Екі семіз қолға алып, Ерлер жортып күн көрген, Еділ деген қиянға, Еңкейіп келдің тар жерге, Мұнда кеңес қылмасаң, Кеңестің түбі нараду» [2, 240-242], – деп ғалым болжал өлеңдерге алғаш рет талдау жасап, жол көрсеткен. А. Шәріп өзінің «Сөз өнері және ұлттық рух» атты еңбегінің «Қазақ өлеңіндегі фатализм және эсхатологизм» тараушасында: «Адам өмірінің алдағысын, сондай-ақ болашақ дәуірдің бет-бейнесін күні бұрын көземелдеу – кезкелген халықтың қоғамдық қиялы мен көркемдік ой кестесінде өзінше өрім-өрнек табатын қызықты да қатпарлы құбылыс. Дәстүрлі дүниетанымға жүгінсек, жұлдызшы мен жауырыншы, сәуегей мен мыншы, бақсы мен балгер секілді келешекті көрегендікпен болжайтын жандардың бойындағы қабілет-қасиеттердің біздің санамыздан сыртқары әлдебір құпия да құдіретті, тылсым да тәсірлі күштермен байланыстырылатыны байқалады. Сондықтан бұл мәселенің көбіне бір-бірімен бас түйістіре бермейтін түрлі-түрлі салалардың (мысалы, фольклортану мен футурология, тарих пен теология, т.б.) тарапынан тексеріліп жатуы аса таңданыс тудырмайды» [3, 55], – деген пікір айтады. Хандықтың саясатын айқындап, халықтың сөзін айтатын, сөйтіп өз өресіне сәйкес жөн-жоба сілтейтін жырауларға тән еркешеліктердің бірі де –

192

болжағыштық. Оның ең басында «көмекей әулие» Бұқар жырау тұр. Зар заман ақындары да осы жанр төңірегінде қалам тартқан. Мысалы: Сырғалыңды күн қылып, Солқылдақты жүн қылып, Күніңді тұман түн қылып, Қыл мойныңа тақалтып, Шабақтай жемге қақалтып, Көмейіңе салар қармақты. (Дулат Бабатайұлы) [4, 18] Мен хауіп еткеннен айтамын: Ақ борықтай иілген, Кейінгі туған баланың Ұстай ма деп білегін, Шала ма деп жүрегін, Шашын, мұртын қойдырып, Ащы суға тойдырып, Бұза ма деп реңін, Адыра қалған заманның Мен жақтырмаймын сүреңін. (Мұрат Мөңкеұлы) [4, 124]. Мәшһүр-Жүсіптің «Ғалының тағылымы» өлеңі болжал өлеңге жатады. Өлең шағын оқиғаға құрылған. Қысқаша мазмұны былай: Ғалы сапарға шығып, неше түрлі таңғаларлық істерге тап болады. Әуелі көк өгізге мінген ақсақал кездесіп, «талысты алып бер» дегенде, оны қанша мықты, күшті болса да Ғалы көтере алмайды. Одан аш ақсақалға жолығады, ол алдындағы дәмді тамақтан жемей, еңбектеп барып, сасыған өлексені жейді. Артынан итті көреді, оның іштегі күшіктері тумай жатып үреді. Кейін бір жылан таяғына мініп алып, қанша сілкісе де түспей, одан әзер дегенде құтылады. Ары қарай арыстанды басып отырған қара бураға кездеседі. Осының бәрін айтып, мәнісін түсіну үшін пайғамбарға келеді. Сонда пайғамбар былай деп жауап береді: Ойласаң, менменшілік – Тәңірім қасы: «Кез келсе маған, – дедің – жер тұтқасы. Төңкеріп дүниені жіберер ем, Қаңбақтай болар маған бар нұсқасы!»

193

Тосқызған мұндай іспен Хақ тағалам, Ақсақал көк өгізді Хызыр бабаң! Ол талыс – дүниенің төрттен бірі, Жетпеді көтеруге сенің шамаң!

Екінші – ол қайыршы ақсақал шал, Қолында қанша халал болады мал. Ішіп-жемей, өзінен қызғаныш қып, Ұрлыққа қиянат пен ұста болар.

Үмбетім сондай болар – ақыр заман, Шошқадай боқ асайды, ол жеп харам. Солардың қайғысынан ұйқым келмес, Иллаһи, ғасылыңа ал, Хақ тағалам!

Үшінші – ол көрінген бала болар, Замана жыл-жыл сайын сұм боп солар. Ақырғы үмбетімнің балалары, Ананың құрсағынан туа шулар!

Төртінші – заман ақыр қатындары, Болмайды беттерінде титтей ары. Жыландай тиген сайын, қарсы өрлеп, Түнерген бұлтты түндей ашулары.

Бесінші – үйде жатып, ой ойладың, Ісіне ғазірейілдің таңырқадың! Күші асып ала ма екен, иа, рұқсатпен, Дүниеден тегіс жойған барша жанның?! [5, 314]. Міне, пайғамбардың айтқан сөздері болашақта, яки, ақыр заман тұсында адамның қандай болатынын болжап тұр. Заман өте келе адамның да қылықтары бұзыла бастайтынын, келеңсіз әрекеттер көбейетінін ақын пайғамбар сөзімен жеткізген. Осындай болмас үшін өлең соңында ғибрат айтады: Білгенін айтып жатыр тіл менен жақ! Бірі қалмай, артымызда, бара жатыр, Болдық қой жайылатын хайуандай-ақ! [5, 316]. Ақын егер адамдар таза дінмен жүріп, ғылымбілім жинап, жақсылыққа ұмтылса, онда адам-

194

дар сонша азып-тозбас еді деген ой түйеді. Бұл өлеңде айтылған болжал сөздердің қазіргі заманда шындыққа айналып бара жатқаны сөзсіз. Ақынның тағы да болашақты болжап, адам, заман хақында жазған бір шығармасы – «Дүниеге жарасады күн менен ай» өлеңі. Бұл да жоғарыда келтірілген өлең сияқты діни сипатта болып келеді. Назар аударайық:

Дүниеге жарасады күн менен ай, Бұл заман тұра бермес бұрынғыдай. Мысалы бұл дүниені мен айтайын, Теңелер бір заманда кедей мен бай.

Өзгеріп одан кейін заман болар, Жолына шариғаттың күмән болар. Қызығы: кәрі-жастан ұят кетіп, Тәртіпсіз, ар-жойылып тамам болар.

Үлгісіз ата менен ана болар, Еркекті әйел билеп дана болар. Бір асып, бірде тасып көкігендер, Таусылып құлазыған дала болар.

Күншілдер көріненге қуғын салып, Ақыры күнәсізге жала салар. Үлгілі-өнегелі салты құрып, Қаптаған айналасы қала болар.

Сарыарқа сары жайлау жер тарылып, Өрісі жоқ, жырық-жырық дала болар. Сары қымыз сапырулы қолдан кетіп, Сарғайтып ішетұғын шайы болар.

Ұлы – арсыз, қызы ұятсыз болар өсіп, Бала емес, пәле баққан жайы болар. Келер заман адамы көп білем деп, Надандығы соңғыға мәлім болар.

Шариғат пен хадистен жұмысы жоқ, Құранды қате оқып күнә болар. Оқыған ғұламалар таусылған соң, Ақыры ұры-қарысын молда болар.

195

Өзіңнен туған бел балаң, Саудагердей сарт болар. Бірге туған жақының Алыстан бетер жат болар. Сыйынған пірің – молда-саудагер, Бір Құдайға шет болар!

Таудың түгі кетіп, тасы қалар, Ағайынның жақсысы кетіп, өңшең жау, қасы қалар. Құранда минал жәннәт әннас қалар, Бұл күнде – иа апо әннас қалар! [5, 342-343]. Қарап отырсақ, ақынның айтқан әрбір болжамы дәлме-дәл келеді. «Бай мен кедей теңелген заман» Кеңес Одағы тұсында болды деп айта аламыз. «Күнәсізге жала жабу» да сол кезең еншісіне тиеді. Ал, «шариғат пен хадистен жұмысы жоқ», «арсыз ұл мен ұятсыз қыз», «ұры-қарысын молда», яки «оқымыстысымақтар» толған, «жырық-жырық дала», «қаптаған қала», «сары қымыз таусылып, шай ғана болған» заман біздің қазіргі өмір сүріп жатқан кезеңімізге ұқсайды. Болжал айту әркімнің қолынан келмейді, тек қасиеті, әулиелігі бар адам ғана болашақты көре алады. Ал Мәшһүр-Жүсіптің ислами сауатының молдығы, көп оқығандығы бұрыннан бері белгілі, ол жайлы біршама деректер де бар. Ал ақынның болжал өлеңдері – осы қасиеттерінің бір дәлелі. Пайдаланған әдебиеттер 1 Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы. – Астана : Фолиант, 2005. – 536 б. 2 Екімыңжылдық дала жыры. / Бас редактор Ә. Нысанбаев. – Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2000 – 752 б. 3 Шәріп А. Сөз өнері және ұлттық рух. – Астана : Педагогика – Пресс, 2010. – 240 б. 4 19 ғасыр әдебиеті. Жоғары оқу орындары филология факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялық оқу құралы (Құр. Х. Сүйіншәлиев). – Алматы : Ана тілі, 1992. – 224 б. 5 Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. Павлодар : «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – 4 т. - 384 б.

196

Деген екен Белгібай Шалабаевтыѕ айтќандары ЗАрқын тАйшыБАйдың естеліГінен: Профессор Белгібай Шалабаев ұстазымыз туралы журналистер мен әдебиетшілердің әлденеше буыны қызық әңгімелер айтады . Белағаңның ақкөңіл әрі аңқау мінезіне қызығатынбыз . Әуелде, ол кісі мақтана бастағанда, жымиысып, бірімізге-біріміз қарап, кейін үйреніп алдық . Бір күні В .Г . Белинский туралы сөз болып, профессор бірталай қызықты әңгімелер айтты . Сөз арасында: «Байқайсыңдар ма? Мен кейде Белинскийше сөйлеп кетем ғой . Соны мұқият тыңдасаңдар, сезесіңдер . Оның мәнісі – қазақта Белинскийді орысшадан тұңғыш аударған мына мен боламын», – деп қосып қояды . Біз болсақ, Белинскийдің лекциясын тыңдаған емеспіз, сондықтан Белағаңды орыс сыншысына ұқсата алмай қойдық . Сол Белағаң емтихан алып отыр . Зүлпыхар деген жігітіміз билетті алды да, сұрағына көз жүгіртіп, түсі бозарып кетті . Сұрақ жауабын білмейді екен . Профессор: «Ал, сөйле, Зүлпыхар», – десін . Жауабын білмей отырған досымды аяп кеттім . Бір

197

уақытта, Зүлпыхар еңсесін көтеріп (өзінің актерлік қабілеті болатын, сергек, әзілкеш жігіт еді): – Өмірде не болмайды, ағай, дәл осы тақырыпты өткенде, сабақта болмап едім. Ауырып қалдым, – дегені. Сонда Белағаң: – «Өмірде не болмайды» деген сөзді қайдан үйрендің? – деп сұрады. Зүлпыхар: – Сіздің кітабыңызды үш рет оқып шықтым, рұқсат болса, мына билеттегінің орнына содан бір эпизод айтып берсем қайтеді? Белағаң да жадырап, «айта ғой, айта ғой» деуі мұң екен, Зүлпыхарымыз орнынан тұрып, тақтаның алдына барды. Шынында солай жазылған ба, әлде ойдан шығарып тұр ма, әйтеуір, тоқтамастан бір әңгімені бастап кетті. Белағаң да аң-таң, кейіпкерінің атын дұрыс атаған студент, оқиға желісін басқаша құрып алыпты. Бір уақытта: – Жоқ, олай емес! Мен басқаша жазғанмын. Сен кейіпкерді суға батырып жібердің, сол кейіпкер өзім едім ғой, ол суға кетпейді, қаншама арпалысып, жағаға шығады. Мен сол қайратты көрсеткім келмек болған, – деді ұстазымыз. – Солайы солай ғой. Суға құлаған жеріне дейін оқып келе жатқанда біреу бөгет жасап, кітапты жаба салып едім. Қайта оқуға уақыт болмай, кейіпкеріңіз ендігі суға батып та кеткен шығар деп ойлап едім. Дәл сол жігіттің сіз екенін білгенде… – дей беріп еді: – Зачеткаңды тауып бер! – деп қатқылдау сөйлеген Белағаңның ренжіп қалғанын байқадық. Зүлпыхардың онда шаруасы жоқ, үш алғанына мәз.

Мырзатай ЖолдасбековтІң естелігінен: Әлі есімде, бір күні Белгібай Шалабаев ағамыз аппақ шашын қап-қара қылып бояп келіпті. Жұрт іштей таңғалысты. Тершең кісі еді, өзі де

198

ыңғайсызданды ма, қос орамалымен жалтақжалтақ қарап, сүртіне берді. Сәл кешігіңкіреп Мұхаметжан Қаратаев келді. Амандасып жайғасқан соң: – Бұл қай өнерің, мұны не деп түсінуге болады, Белгібай? – деп түсін суытты. Мұхаметжан ағаның түсі суықтау болатын. Белағаң қипақтап, ыңғайсызданып: – Ақылды бастың гүлдегені ғой, Мұха, – деді. Жұрт ду күлді. Кезекті бір отырысқа Белгібай аға әлгі шашын ұстарамен тап-тақыр қылып алғызып келіпті. Басынан шыбын тайып жығылғандай. Бұл жолы да М.Қаратаев кешігіңкіреп келді. – Белгібай, енді мынауыңа жол болсын, – деп мырс етті. Ол кісі бейсауат күле бермейтін. Белағаң: – Өмірде не болмайды. Ақылды басқа ақымақ шаштың керегі жоқ деп алдырдым да тастадым, Мұха, – деді. Бәрі ду күлді.

Редакциядан: Белгібай Шалабаев (1911-1990)

– Павлодар облысы Баянауыл ауданы Далба ауылында дүниеге келген. Әдебиет зерттеушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор, ғылым қайраткері, аудармашы, прозашы, Ұлы Отан соғысының ардагері.

199

Хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды. Редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды. Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сәйкес келмеуі мүмкін. «НАЙЗАТАС» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс. Жарияланған материалдарды, фотосуреттерді және безендірулерді көшірмелеу тек ЖШС рұқсатымен жүзеге асырылады.

Меншік иесі:

«Павлодар облысы әкімінің аппараты» мемлекеттік мекемесі (Павлодар қаласы) «Центр аналитической информации» ЖШС-і «Найзатас» облыстық журналы

Директор Ж. О. СМАНОВ Телефоны 61 81 10 Бас редактор Ғ. С. ЖҰМАТОВ Телефоны 61 80 37 Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 13.11.2012 ж. №13192-Ж куәлігі берілген. Таралым аумағы: Қазақстан Республикасы. Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143 үй. E-mail: naizatas_zhurnaly@mail.ru Журнал екі айда бір рет шығады. Таралымы 1400 дана Коллаждарды әзірлеген: Берік Төлеуғалиев «Вестник» ЖШС-нің «PrimaLux» баспаханасында басылды. ҚР Павлодар облысы Екібастұз қаласы Әуезов көшесі, 15 үй. Телефоны: 8 /7187/ 75-50-44.