Найзатас 12

6(12) 2013

АҚЫЛДАСТАР АЛҚАСЫ: Ерлан Арын Мұзафар Әлімбаев Қалмұқан Исабаев Ахат Жақсыбаев Жабайхан Әбділдин Зайролла Дүйсенбеков Ғарифолла Есім

РЕДАКЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС: Ақын Алақанұлы Арман Қани Ғалымбек Жұматов Виктор Семерьянов Наум Шафер Ольга Григорьева Асыл Әбішев Юрий Поминов Мұхит Омаров

Мазмұны: Хикая Қосылмаған қос ғашық Жұмат Төлебаев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Проза На улице нашего детства Бахытжан Канапьянов . . . . . . . . . . . . . . . 49 Птичка Татьяна Окольничья . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Поэзия «Тағдыр-талай, сен мені асықтырма» Бақытжан Тобаяқов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Современник «…Вселенная услышит голос вещий» Арман Кани . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Страничка молодых «И будет тихо и светло» Георгий Василенко . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Пленник темных глаз… Юлия Куркан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 …Частица вечности Дмитрий Давыдов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Суретші шеберханасында Қарасай Нүкеновтың туындылары . . . . . . 118

Вдохновенье не знает границ Константин Немченко . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Жас қалам «Алынбас, нар қазақ, қамалың...» Тілеуберді Сахаба . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Эхо... Я земле возлюбленной молюсь… Расул Гамзатов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Мұра Бекiм Мейрам Асылғазин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Аударма Мойындау Юрий Поминов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Естелік Қабдыкәрім ақын туралы әңгіме Нұрбол Жайықбаев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Поэзия Утро Талгат Гарипов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Русские праздники Римма Артемьева . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

3

Хикая Жұмат Тґлебаев ҚОСЫЛМАҒАН ҚОС ҒАШЫҚ /Естай мен Қорлан жайынан бір үзік сыр/

(Жалғасы. Басы журналдың №5 (2013) санында) *** – Бала, өлеңді қатырдың, әкри! – деді Асылхан ертеңінде былай шыққан соң, – Анау «Балқадишаны» айтқанда, өзім айырылып қалғандай боп, көзімнен жастың қалай шығып кеткенін де білмей қалдым, әкри, бұрын өйтпеуші едім!

– Мұндай дауыста ондай әнді бұрындары естімегенсіз ғой! – деді Сәттіғұл .

– Бұл жақта оны бізге кім кеп айтып жатыр дейсің, әкри! Маралды бөктерінен басталған Құлынды даласы сенің өнеріңді өрге бастырып, Естай деген есіміңді осы көк жасыл кең даладай көтере берсін! Қатырдың! Әкри! – деп, Асылхан жуан торыны жалпақ қайыс бишігімен қабырғадан құшырлана тартып жіберді . Мұндай тосын қимылды тоспай бір сарынмен келе жатқан торы ат арбаны жұлқи тартып қалғанда, кешегі семіз ет, сазды әуеннің құшағында келе жатқандар шалқалақтап барып, арбадан ауып қалуға аз-ақ қалды .

– Асеке, осы даланың «Құлынды» аталуының себебін мен әр түрде естіп жүрмін, сіз құлағыңыз түрік адамсыз ғой, со жағынан хабарыңыз бар ма?

– деді Сәт .

4

– Сен Құлынды даласын арала, көр. Бұл даланың миуалы шөптерін, көктемгі маужырай жайқалған гүлдерін көр! Көктемгі судың көсіле жайылып толтырған сай-саласын, жаз ортасына қарай сулары тартылған қоңырларға бытыса өскен жемісжидектерін көр! Бұл далада жаздай емін-еркін жайылған мал біткеннің баласы майдан мамырлап жүре алмайтынын көр! Бұл далаға не ексең – сол сенің ойлағаныңнан екі есе артық боп өсетінін біл! Болашағында бұл құлындайын деп тұрған өлке екенін қазақ айнымай айырып, «Құлынды даласы» деп, ертеңіне үміт арта атап жіберген ғой! Иә, сен естігенді мен де естігем. Біреулер «ойбай, Баянауыл жақтан бір байдың жылқылары ығып келіп, жол бойы құлындары шашырап жатқан, содан «Құлынды» аталып кеткен» деп соғатын көк езулер көп, әкри! Өрісі бөтен жерге жылқы малы бір сәт болса да тұрғанын қай атаңнан көріп едің. Қазір мына торы атты босатып жіберіп қарап тұр, Керекуге қаша ма, жоқ өзінің үйренген мекеніне қаша ма!? Солай ұқ, мұғалімім! – деп, Асылхан жуан торыны божымен қағып қалды.

– Біз, пақырларға, түскі шайды қайдан бұйыртар екен, жолаушымыз, сондықтан пақырмыз, оның үстіне қазақпыз, қазақ «бөрі азығы жолда» деп өзінің қанына сіңген бөрілігіне баса береді. Бірақ жолдағы қазаққа құдай бір несібесін берер, оның ішінде біз де бармыз ғой! Әкри! Солай емес пе, ұлдар! – деп, Асылхан ырсиып күліп алды да, торы аттың санына қона алмай жүрген екі сонаны жалпақ бишігімен дәлдеп соғып, ұшырып түсірді. Торы ат рахмет айтқандай шұлғып қап, тарта берді. – Қазір жолдағы ауылға соғып сендерді бір қызық кісінің үйіне апарам. Ол Қожантай деген кісі. Мына біздің болыс Солтанбекпен бұл байғұс бақталас адам. Кезінде Солтанбектен бұрын болыс болуға ұмтылған да еді. Оған Солтанбектің ағасы Сұңқарбек жібере қойды ма! Бұл екеуі де жасында Омбы жақта оқу оқып, қанша білім алғандарын білмеймін, ал бірақ екеуі де орысшаға ағып түр, әкри! Осы жаққа темір жол тартуды ойларына алған сәттен бастап жергілікті халықтан еті тірі жастарды оқуға алып кеткен ғой.

5

Содан әуелі Сұңқарбек барады, артынан бір жылдан соң ағасының алғырлығын білген орыстарың інісін қоса алдырып оқытқан. Мен айтайын сендерге, әйтеуір жолымыз қысқара берсін, оның үстіне қазір Қожантай бұларды жамандай жөнелгенде сендер де хабарсыз болмаңдар дегенім ғой! Бұл жақты қыпшақтар ертеден жайлаған ғой. Біздің арғы тегіміз қара қыпшақтан таралады. Қара қыпшақ дегенге сендер олар көмірдей қап-қара болған екен деп ойламаңдар. Оның мәнісін Желкілдек би атамыз айтып кеткен екен. «Қара дауыл», «қара күш» дегенде сұрапыл дауыл, жойқын күшті ұқпаймыз ба! Осы жерде қара қыпшақ әлсіз жуас деп қайсың айта аласың! Қара деген оның мінезінің сұрапыл, күшінің жойқын екенін көрсетіп тұрған жоқ па, тәңір алғырлар, осыны да түсінбейсіңдер ме?» деп Желкілдек би отырғандарды ықтырып алады екен. Сол қара қыпшақ атадан Бұлтың, одан тарай келе осы жақтағы Сүйірғұл, Борла жақтағы Кәдір, Көлбай қыпшақтар, мынау Ұрық болысы жағындағы Айтқұл қыпшақтар болып, ел іші өзінше бергі ұсақ аталарының атымен бөлініп кетеді. Енді орыс үкіметі бертін келіп орныққан Сүйірғұл ата балаларына сеніммен қарай алмайды, сосын «кадры решают все» деп, Кәдір ата балаларына көбірек сенім артқан екен, әкри!

– Өзіңіз де орысша жаман білмейді екенсіз ғой, Асеке, – деді Сәт.

– Вот даешь! Бұ жақта орысша білмесең, енең ұрылып құл боп кетерсің, әкри! –деп, Асылхан біраз орысшасына мәз боп қалды. – Анау көрінген үйлерді көрдіңдер ме? Біз түстік ішетін ауыл – осы. Қожантай үйінде болса, оны мен мақтап, сөйлетем, сонда ол бізді жақсылап тойдырады, қазір көресіңдер. Но! – деп, жуан торыны қабырғадан тартуға бишігі қолына илінбей қалып, божымен қаттырақ қағып жіберді. Елдің қарасын көрсе, жуан торының да жүрісін қосатын әдеті. Ол да бір шұлғып қап, бүлкектен желіске ауысты.

– Ассалау... Қожеке! – деп арбадан атып түскен бойда Асылхан шалбарының бауы салақтап тұрған қара бұжыр, қалың бет, мұртты, быртық семіз

6

кісіге қол беріп, қаужаңдай қалды. Енді Естай мен Сәттіғұл амандасқанша, бұл да атын көлеңкеге байлап үлгерді.

– Сен де бір сынаптай сусыған неме едің, маған арнайы келдің бе, әлде жол-жөнекей соқтың ба?

– деді Қожантай үйіне қарай қонақтарды бастап бұрыла беріп.

– Сізге жинаған әңгімем бар, Қожеке, соны ақтарып кетейін деп әдейі ат басын тіредім, әкри, немене жағамнан аласың амандыққа келмей жатып?! – деп, Асекең әзіл-шыны аралас ашуға басты.

– Онда асықпасаңдар ас ішіп кетіңдер, асықсаңдар жайдақ шай берді деп өкпелемессіңдер.

– Бізге шай болса болды, мына жігіттерді ертерек қалаған жерлеріне жеткізуім керек. Ілгері жердің оқыған азаматтары ғой. Билік осыларда, асықпаса сізден бір тоқты жер, асықса өздері біледі, – деп Асылхан күмілжи қалды. Сөзге араласқан Сәт мұғалім: – Ризамыз, отағасы. Бір шай ішсек болар, күн ыстық, етті артынан да амандық болса тата жатармыз, – деді әдеппен.

– Онда бұл ұлдарға қаймақ қайнатып, құймақ құйып, жақсы шай беріңдер! – деді есік жаққа қарай даусын көтере сөйлеп Қожантай. Сосын «бұл жігіттер кімдер болады?» деп Асылханға қарады.

– Мынау шашын артына қайырған ақ сары жігіт – мұғалім, демалыста, ал жанындағы мына отырған жігіт, Исабек ишанды естуіңіз бар шығар, со жақтың азаматы, туысын іздеп келеді. Бұлардың сыры – осы, ағатай, – деп Асылхан басын сипап, арбада ұйыған аяғын жазып жантая берді.

– Иә, одан басқа қандай әңгіме бар? – деді Қожантай Асылханнан өзіне керекті әңгіме күтіп. Ондайды қалт жібермейтін Асекең көп ойланбастан: – Мына теміржол біздің маңнан асқан соң, Солтан болысты орнынан шығарып, осы өзімізден сіз сияқты елге беделді Сүйірғұл қыпшақтың кісісін қояды деген алыпқашты әңгіме шығып жатыр, – деп Қожантайды қуантып тастады.

– Міне, бұл дұрыс әңгіме! Сұңқарбек жайлы не әңгіме білесің? Ол туысын оңайлықпен ысыртып

7

8

тастамас болар!

– Иә, орыстар да сіздің ойлағаныңызды ойлап, оны өзінің Борла жағында қалдырып, біздің Шот қаласының маңына тағы осы жақтан орыстан басқа судья, ал қазақтан болса, би сайламақ. Осы жерде Қожамтайдың ойы алабұртып, Асылханның одан арғы сөздерін мән бере тыңдамады. Оның ойында – өзі болыс болса, би орыстан болса, мынаның орысшасы мәз емес, «тығырыққа тірелемау!» деген өкінішті ой мазалай бастады. Осы кезде шай да келіп қалып, бұлар қол жууға сыртқа шықты. Асылхан жолдасына көзін қысып: – Әкри, енесін қалай ұрдым! Ал қой жеймін десең, қал. Бір семіз бағлан сойып тастауға жақындатып қойдым, – деді мырс-мырс күліп. Жолдасы Естай да миығынан жымиып, мынаның тапқырлығына мәз болды. Шай үстінде Қожамтайдың алабұртқан ойын дөп басқан Асылхан: – Халыққа айту керек, ұлықтар келгенде айтсын: қазақша білмейтін орыс судьясының бұ жаққа керегі қанша? Қазақ іші – бұл бір, тәк! Сондықтан бірыңғай қазақ болсын, солай емес пе! – деп, қиналған пішінде, қолдан піскен нанның үлкендеу үзімін ортада майы көлкіп тұрған қайнатылған қаймаққа орталай батырып жіберіп, аузына қойып қалды.

– Дәл айттың! – деп, Қожантай енді көңілденіп, алдындағы нанды Асылхан жаққа ысырып жіберді. Шайдан соң батаға кіріскен сәтте Қожамтай Асылханға «бата бер» дегендей иек қақты. Шайға әбден қанған Асылхан енді сассын ба, болашақтың «болысы» Қожамтайға өзіңіз беріңіз дегендей болды, оған көнбеген Қожамтайға «Менің батама ашуланып қаларсыз, өзіңіз жасаңыз» дегенге болмаған Қожамтайға Асылхан: – Итте ата жоқ, шайға бата жоқ! Аллакбар! – деп қарқылдап күліп жіберді. Отырғандар да ду етіп күлкіге батты.

– Ал, қатын, батамен бірге сыбағаңды да алдың! Бұл шайхыларға бағана-ақ бір тоқтыны домалатып тастау керек еді, енді есте болсын! – деп, Қожамтай

9

иығына барқыт камзолын іліп, сергіген көңілмен түрегеле бастады. Есік алдында қоштасқан сәтте Қожамтай кең шалбарының бауын босатып қырындай беріп: – Сендер сонымен қайда бет алдыңдар? – деді.

– Қандықамысқа. Ақтайлаққа барамыз.

– Ақтайлақтар жақында Найзаға келген.

– Онда тіптен жақын, оңды болды ғой! Арбаның жақтауына секіріп мінген Асылхан бұтына қарап кіші дәрет сындырып тұрған Қожамтайға күле қарап, божымен торы атты қағып қап, жүріп кетті. Үйден тез ұзап кетіп, мыналарға тағы бірдеңе айтпақ ниетпен, жуан торыны бишікпен қабырғадан қағып қалды. Ауыл ішіндегі шұқанақтарға тарсылдаған арбаның даусына елірген ауылдың төбеттері киіз үйлердің көлеңкелерінен атып-атып шығып, бұлардың соңдарынан салды. Бір өжеттеу төбет жуан торының алқымына кірердей боп ағып келгенде, тығып отырған қайыс бишігімен Асылхан төбетті бастан дәлдеп «Мә, әкри!» деп тартып қалды. Гүрілдеп келген төбет қыңсылап қала берді. Ол қалған соң, қалғандары бұларға жақындауға батпай алыстан үріп, жақындамады.

– Айтам-ау, Қожамтайдың дәмесінің зорын. «Солтанбектің садағасы кет!» деп айта алмайсың! Сыйлас адам. Солтанбек кім, бұл кім! Солтанбек деген қарасаң көзің тоятын келбетті, киген киімі, жүрген жүрісі, сөйлеген сөздерінің өзі қандай! Ол түйіліп қараса, қара бұлт де, көңілденгенде, күндей күлімдеп кетеді. Ұсақ- түйек орыстың шенеуніктерінің өзі оған бата алмай, байқап сөйлейді. «Султанбек Костауовищ!» деп тұрады. Ал көр! Көпке дейін ұлы болмағандықтан, көре алмайтын көк езулер оны «қу бас» деп те жүрді. Көзінше айта алмайды, әрине, сыртынан. Әйтпегенде ондайларды «ит жеккеннен» бір-ақ шығаруға шамасы бар. Орыс-қазаққа бұл өңірде ағасы Сұңқарбек, інісі Солтанбектен асқан адам жоқ. Бұл ағамызда екі-ақ қыз болды. Меруерт жеңгеміз мына кіші ұл Хилажды кеш көтерді. Онысы әлі боқмұрын, жас. Анау екі қызы дегеніңіз қарап тұрсаң сурет қой! Үлкен қызы Қорлығайын жұрттың он баласына тұрады.

10

Өздерің бір көрерсіңдер, Қорлығайынның келбеті қандай, әкесіне тартқан ажарлы бала, сөйлегенде сыңғырлаған ашық даусы өзіңді тартып әкетеді ғой. Өзі адамның ашығы, айтарын айтып сап, артынан сыңғырлап күліп жібергенін көргенде ашуыңды да ұмытып кетесің. Бір жастар жиналған үлкен тойда қала жақта кеңседе істейтін әдемі киінген бір сұлуша жігіт Қорланға дәмесін білдіріп, сырын білмек оймен: – Ал, Қорлан, мен сонда қандай жігітпін, анығын айтшы, мына құрбыларымыз тыңдап қалсын, – дегенде, Қорлығайын мүдірместен: – Сендей өнерлі, сендей сұлу жігіт көргенім жоқ, бірақ саған мен ғашық бола алмайтын болдым! – дегенде жұрт ду күліпті. Қорланның құрбыларынан тағы бір артықшылығы – орысшаға жақсы. Оны әкесі Шот қаласына апарып, дос орыстарының қыздарына қосып жібереді. Со жақта орысша оқужазу, тіл үйреніп алған, қазір бір орысыңнан кем сөйлемейді, – деп, Асылхан торыны бишігімен сауырдан салып қалды. Өрісінің иісі мұрнына кеп, үйренген жеріне жақындағанына қуанды ма, торы ат сар желіске салды.

– Әне, болыстың ауылы көрінді. Оны қайдан білдің дейсіңдер ғой. Ақ киіз үйлердің көптігінен. Болыстың жатар үйі, тамақ ішер жері, кеңсесі, қонақ қабылдайтын үйі, тіпті қыздарына да жеке үй тігіп қояды, ақ үйлердің көптігі содан. Енді, міне, жақындадық. Қазір апайыңды шақырып алып шығам да қосам, сосын мені көпке дейін көрмейсіңдер. Ендігі билік Ақтайлақ пен Айғаным апаңда. Ал енді мен сендерді жол бойы қажытқам жоқ па, шындарыңды айтыңдар, әкри, әйтпегенде апайың артынан менің жанымды шығарады.

– Жо-жоқ! – Екеуі қосыла сарнады. – Сізге алғыс! Рахмат! Қанша адамдармен таныстырып, қанша естімеген-білмеген әңгіме айттыңыз. Ризамыз! – деп, Сәттіғұл мен Естай ағынан жарылды.

– Ақтайлақтың үйін сыртынан танушы едім, әкри, қайда кеткен? – деп ауылға кіре берістен жұпыны үйлерді шола қарады Асылхан, – Ә, таптым, үйін ауылдың шеткері ық жағына тіккен екен, бұ да бір

11

қу! – деп, Асылхан Ақтайлақтың ісіне мейірленіп қалды да, атының басын дәлдеп со жаққа бұрып ап, торысын бишікпен жайлап сипап қалды.

– Ал, Асеке, рахмет жалғыз сізге ғана емес, мына жануарға да айтылуы керек екен ғой! – деді Естай.

– Дәл айттың, бұ жарықтық болмаса бізді кім сүйреп әкелер дейсің? Мұны мен ұрайын деп ұрмаймын, жай еркелетіп ұрған болам, оны өздерің де байқаған боларсыңдар, әкри, – деп Асылхан өзөзіне мәз болды. – Ал, түсе беріңдер, келдік, мен үйге кіріп шығайын, – деп, Асылхан ұйыған аяғын біраз қисаңдай басып жазып алды да, үйді айналып кетті. Көп бөгелмей үйден шыққан қара торы толықша келген келіншек дауыс сап кеп Естайды құшақтап: – Бармысың, жаным, бауырым?! Сендерді аңсап сағындым. Ат ізін салмай бір адам, ұмытты ма деп ем ауылым! – деп, ал еңіреп жыласын Айғаным апасы. Өксігін басып болған соң, Естайдың бас-аяғына қарап тұрады да: – Мен көрмегеннен бері қалай өсіп қалғансың, құлыншағым-ау! – деп, қайра құшақтап жылайды. Үйге кіріп жайғасқан соң, «шөліркеп келген шығарсыңдар, шайға дейін қымыз жұта тұрыңдар» деп, ағаш аяқпен қымыз әкеп берді.

– Ал, жеңгесі, мен асығыстаумын. Шайға уақыт жоқ, рұқсат болса, еліме аяңдайын. Бауырларыңды аман-сау жеткіздім. Қалған билік өзіңізде, – деді қымыздың дәмін ала ішіп отырып Асылхан.

– Қайным, көп жаса, мені бір қуанттың. Келесі келгеніңде сүйіншіңді дайындаттырып қоям, оған сен нағыз Асылханның өзі болсаң, асыға қоймассың.

– О не дегеніңіз, жеңеше! Бізде асығыстық жоқ қой! – деп, Асылханның ойына басқа нәрсе түсіп кетіп, қарқылдап күліп жіберді. Бұл түн Естай мен Айғанымда дамыл болмай, әңгімеден әңгімеге ұласып, Айғаным елдің жаңалығын Естайдың майын тамыза айтатын сөздерінен естіп-біліп, ауылының ортасында отырғандай бір рахат күйге бөленіп қалды.

12

*** Таңертеңгі шай үстінде үйге кіріп келген немере қайнысы Бисауатты көріп Айғаным: – Кө-ө-тек, сен таң атпай қайдан жүрсің? – деп таңғалып қалды.

– Менде тығыз шаруалар бар. Оны сосын айтам. Ал мен мына кісілерді танымадым ғой?! – сұраулы жүзбен шай әперіп жатқан жеңгесіне қарады.

– Мынау Сәттіғұл бауырымыз – Кереку жақта мұғалім. Мына отырған Естайжан – мені іздеп кеп отырған туысқаным.

– Е, үйде бөтен ешкім жоқ екен ғой.

– Жол-жөнекей ағаңнан хабар алдың ба?

– Е, Ақтайлақ ағам ағасы Солтан болысқа атқосшы болғаннан бері үйге жоламайтын болған ба, тоже мне бір бастық! – Бисауат орысша қосып сөйлегеніне бір көтеріліп қалды. – Әлгінде болыстың үйіндегі Меруерт жеңгеме соққам, болыс ағамыз алдағы пішенге байланысты ел аралап кетіпті, ал әнеугі алған кітабын берейін десем, Қорлан да Шоттағы подругасының бір туысының свадьбасына кетіпті, Қорланның күзетшісі Құсни, ол қала ма, ол да бірге кетіпті. Осы ауылдағы Көрпебай қыз алып қашып келеді деп жұрт шулап еді, немене әкелді ме?

– Көрпебай қыз әкелмек түгіл, өзінің басын дұрыс алып жүрсе болар еді. Сен де айтасың-ау, қайным-ау, – деп, Айғаным сәл жымиып, самауырдың құлағын бұрап шәйнегін еселеуге кірісті.

– Да, дұрыс айтасыз, Көрпебай, беда! Ол кімнің қызымен сөйлескен екен? – деді, Бисен сыр тартып.

– Ана ауылдағы Мәсеннің қызымен, бірақ ол қыңыр қызын күндіз-түні күзетке алып, ешқайда аяқ бастырмай қойыпты.

– Е, қыз көнсе болды ғой, Мәсен бізге не беда, – деп, Бисен шыны аяғын жұрттан бұрын төңкеріп тастап, – сіздер іше беріңіздер, мен жеңгеме бір сырымды бастап жіберейін, – деп, жеңгесіне қарап сөзін бастап кетті. – Жеңгесі, ол қызды бүгін алып қашамыз.

– Көтек, аңдып отырған қызды қалай алып қашпақсыңдар?

– Нешауа. Қазір мен Мәсенге барам, айтам,

13

міне ат-көлік жіберді анау Найзадағы туысың, мін, науқастанып жатқан апайыңа апарып келейін, қатының екеуіңді, – деп әкетем. Барған соң ол үй, канешно, қуанып ет асып, шай береді. Қайтар уақытта ол ауылдағы әркімнен тіміскілеп темекі іздеп жүретін Дабдыраққа екі-үш атым махорка беріп, «біздің атты білдіртпей босатып жібер» деймін. Ат қашып кетеді. Біз шулап «кім екен, әкең!» деп қала береміз. Мен сол ауылдан бір ат тауып ап, туралап Найзаға шапқан болам. Оны Мәсен артымнан көріп «Е, мынау қашқан атты ұстап алып кеп, бізді алып кететін болды» деп отыра береді. Мен «атаң басы!» деп, аяңдап Мәсеннің үйіне келем. Бұл кезде кеш те түсіп кетеді. Көрпебайлар ауылды торып сол маңда жүреді. Мен Жәмиләға «Шешең жүре берсін» деп, әкеңді алып қалды, «артынан қуып барамыз» деді, барған қуғыншыларға ел-жұртты шулатпай «өз еркіммен келдім десін» деді шешең деймін и тошка.

– Үйбәй, сонда ана байғұстар мал жандарын иесіз тастап, сол ауылда қонбақ па?

– Оған саспаңыз. Қызды әкеткен соң мен айдап барып оларды алған жеріме әкеп сап, есік алдына екеуін түсіріп кетем. – Отырғандар амалсыздан ду күліп жіберді. Ертеңінде елдің бәрі Мырзатай мен Кәмешке «қайырлы болсын!» айтып, сол үйге ағылды. Кешкісін қуғыншылар сау ете түсті. Әрине, қыздың әкесі мен шешесі қуып келіп, қыздан жауап ала алмайды. Жанашыр туыстары қанша зілденіп сұрағанымен, қыз шешесінің жауабынан айнымай «өз еркіммен!», «өз еркіммен!» дей берген. Қуғыншыларға да керегі сол, түні бойы емін-еркін бергендерін сілтеп, таң біліне өлеңдетіп елдеріне қайтады.

– Ана Бисауат қайындарым дуылдатып жүріп дегендеріне жетіпті. Ертең кешке жастар жиналып тойлайды. Одан әрі тойды елдің үлкендеріне күндіз береді. Бас артық киімдерің болса, беріңдер, жуып қояйын, – деп, Айғаным апасы жанашырлық білдіре сөйледі. Кешкісін тарантас арбамен құйрық жалы күзелген ерек бойлы оқтаудай жұтынып тұрған қара

14

көк аттың басын екі қолымен шірене тарта тоқтатып, арбадан Ақтайлақ лып етіп барып, аттың шылбырын шешіп, ат байлауышқа екі орап байлай сап, үйге беттеді. Есік алдында мұны тосып отырғандарды көріп, үсті-басының шаңын, басындағы орыстар киетін күн қағарын қағып, мына бөгде жігіттерге қырындай қарап аяңдады.

– Сен Естай бауырымды естіп пе едің, мынау сол, ал Сәтті өзің де білетін шығарсың, – деп, Айғаным сөзді бастап жіберді. Амандасқан сәтте: – О! Естай балдыз сен екенсің ғой! Өзің дойман жігітсің ғой! – деп, Естайдың қолын ұзақ сілкіді. – Иә, Сәттіғұл ұстаз, как дила, сені де көрмегелі көп бопты ғой! Жарайсыңдар! Іздеп келгендерін қара! Қалай дәл тапқансыңдар! Молодес! – деп, Ақтайлақ болысынан үйренген орысшаларын қосып, бұларға қуанып қалды. Кешкі ас үстінде ұзақ әңгімеге көшкен екі елдің азаматтары алма-кезек білгендерінше жағдайларды сөз етті.

– Сендер әзірше бірыңғай қазақсыңдар ғой. Ал біздің жаққа мына орысың көбейген үстіне көбейіп жатыр. Өздері тыныш отырмайтын мазасыз халық па дедім. Бұл жақтың өзен-көл, шұрайлы жерлерін алған үстіне алып жатыр. Ана жылдары мына Қуат бай жылқыларына құдық қаздырған еді, аса алыс та емес, бізден де, мына тұрған Шот қаласына да иек астам жер. Құданың құдіреті, Қуат қаздырған құдықтан шыққан су бой бермей өз-өзінен атқылап, айналасы ат шаптырымдай жерге жайылды емес пе! Бізде сондай ди-ла-а, балдыздар! – деп, Ақтайлақ қалтасындағы махоркасына қол салды.

– Тойға қай көйлегіңді киесің, айт, дайындап қояйын, – деді, шай ыңғайлап жүрген Айғаным.

– Қайдағы той, ертең біз Борла жаққа барып, Сұңқарбек бидің мәжілісіне куәгер боп қатысамыз. Ол жақта бір барымташылар қолға түсіпті. Оларды ұстап, жөн сұраса «Біз керейміз, Керей деген ауылданбыз». «Ол қай жер?» десе, «Құлынды жақта» деп жүреді екен. Содан бері жұрт Құлындының оңтүстік батысындағы шамалы уақтар отырған шағын ауылды әзіл-шыны аралас «Керей» ауылы

15

атап келеді. Сондықтан, Мырзатай ағаның тойы маған бұйырмайтын түрі бар. Менің орныма мына екі бауырыңды ертіп, өзің барарсың, – деп, Ақтайлақ қағазға оралған темекісінің сыртын тілімен жалап өтіп, жерошақтан әкелген шоққа тигізіп, тұтата бастады. *** Түні бойы дөңбекшіп, Естайдан ұйқы қашты. Өзөзінен басына құйылып келген түрлі ойларға әртүрлі жауаптар іздеп, ойы онға, санасы санға бөліне берді.

– Иә, ертең Қорлығайынды көрем. Жарайды, көрдім. Сосын! Қалай амандасам? Не деймін. Осы амандық үстінде елінде құрдастар арасындағы бір әзіл ойына келе қалды. Шағын ауылға жаңа түскен келіннің дос қыздары келіп отырған үйге бөтен қыздарды көруге құмар ауылдың бойдақ жігіттері үйге кіріп-шығып жатады. Кештеу кеп қалған аңқаулау Кәрімтай ентіге басып кеп есік алдында үйге кіріп шыққан достарына: – Үйге кірдіңдер ме?

– Иә, кірдік.

– Қыздарды көрдіңдер ме?

– Иә, көрдік.

– Қалай екен?

– Жаман емес. Жақсы!

– Амандастыңдар ма?

– Амандастық.

– Қалай амандастыңдар? Қулау бір досы: – Қалайы несі, кіріп, аяғыңды босағаға шешіп барасың да бір шеттен отырған қыздарға қол беріп шығасың. Содан қыздардың өздері сенің қандай байсалды екеніңді біліп жатады! – деп жібереді. Үйге кірген Кәрімтай сырттағылардың айтқанын істеп, етігін шешіп, шуаш иісі мүңкіп тұрған жүн байпағымен аяғын жайлап басып, тізесін жартылай бүгіп, қыздарға қос қолын беріп амандасуды бастай жөнеледі. Мұндайды көрмеген қыздар күлкіден булығып, қолдарын күмілжи ұсынып, Кәрімтайдың созған қолдарын жұмсақ, жылы саусақтарымен ұстап жатады. Артынан қарап тұрған әзәзіл

16

достарының бірі шыдамай күліп жібергенде ғана ол өзінің бүлдіргенін сезіп, келесі қолын созып, дайындалып жатқан қонақ қызды тастай беріп, аналарды боқтап, қуа жөнеледі. Осыларды ойлаған Естай амандықтың бар үмітін Сәт досынан күтті.

– Жарайды, Сәт не істесе, мен де соны істермін, – деген ойға тіреліп, өзін жұбатқанына риза боп қалды.

– Қой, ұйықтау керек! – дейді өзіне-өзі. «Қайдағы ұйқы? Қызбен тіл қатыспай ұйықтағаны несі!?» дейді келесі ойы. – Иә, – деп қалып, Естай қайтадан ой құшағына кетеді. – Сөзді кім бастағаны жөн? Мен бастасам, не деуім керек? «Қашан келдің?» деп сұрасам ба? Бірақ оның қайда болған, қашан келгенінде менің нем бар? Күнде көрісіп жүрген кісім емес. Осының өзі ұят емес пе! Әй, ақымақ басым-ай! «Көйлегіңіз әдемі екен» десем бе! Ал, масқара! Ол ертең көйлек кимей шалбар киіп келсе, қайтпекпін!? «Болыстың ерке қызы, кейде шалбармен де жүре береді» деген жоқ па апайым. – Ойы таусылмаған Естай әбден қалжырап, қыз алдына жақындамастай боп, ақыры ұйқыға кетті. *** «Кешке тойға баратын жастардың ұйқылары әбден қансын» деді ме, Айғаным апайы өздері оянғанша еш дыбыс бермей сырттағы шаруаларын бітіріп, ұзақ жүрді. Түскі тамаққа келген екі ұлға: – «Тойға барсаң, тойып бар» деген ғой! Екеуіңе бәліш пісіріп әкелдім, – деп, ортаға бәлішін әкеп қойды.

– Мұндай тамақ жедім бе, жемедім бе, есімде жоқ, расында бәлішіңіз өте дәмді екен! – деді Сәт апайын мақтап. Шайдың аяғына таман үйге сол елдің көзге түсер жігіттерінің бірі Қосан келді.

– Қосантай, кел, жоғарылат, біздің үйге көп келе бермеуші ең, бүгін келіпсің ғой, әйтеуір! – деп Айғаным қайнысын сөзбен аздап шымшып қалды.

– Шымшыламай отыра алмайсыз-ау, жеңгетайым! Сіздің үйде мынандай мықты жігіттер болса, не бір

17

сұлу қыз болса, сонда көрер едіңіз қалай келгенімізді. Сіздің торсық шеке боқмұрындарыңызбен ойнауға үлкейіп кеттік, – деп, Қосан басын шайқай мырс етіп күлген болды. – Менің бар жұмысым мына екі жігітте. Осы ауыл бұл екеуіне құмартып отыр. Қыздардың өздері де бұл екі жігітті ұмытпауды емеуіріндерінен білдірген жайы бар. Қуат байдың баласы Нұрмағанбет те біздің көршінікіне атын байлап жатқанын көрдім. Анау болыстың былқылдаған қызы Қорлан да кеше кешкісін үйлеріне келіп, тойға баратын қыздармен хабарласып жатса керек. Сондықтан бүгінгі той Көрпебайдікі емес, осы екі бауырыңызға арналатын сияқты, жеңгетайым! – деп, Қосан қалтасынан орамалын алып, желке тұсын әдеппен сипап өтті.

– Нұрмағанбет мұндай орташа тойларға келе бермеуші еді ғой, Қорлығайынды қориын деп келген болар, – деді Айғаным жақтырмаған пішінмен.

– Қоритындай олардың арасында не боп қапты? Ештеңе де білінбейді. Әйтеуір, осы жұрт алыпқашты сөзге құмар. Қорланның өз басын қорғауға өжеттігі жетеді. Ол, керек десеңіз, әкесінің ақылына да жүгінбейді, өз билігі өзінде! – деді Қосан турасына басып. – Сонымен, менің жеңгеммен одан әрі айтысып отыруға уақытым жоқ, келген шаруамды бітірдім, ал азаматтар кешке жолыққанша! – деп, орнынан шапшаң тұрып, шығып кетті.

– Мұнда көп тойларды осы басқарады, әділіне тартатын жақсы бала! – деді Айғаным Қосанның қытығына тие сөйлегеніне мәз болып. – Осы үйде Ақтайлақ жезделерің орыс саудагерінен әкелген жібек артқан бұлынан екеуіңе көйлек тіктіріп қойдым, кешке тойға осыны киіп барыңдар, – деп, екі бірдей көйлекті сандықтың үстінен алып, алдарына қойды.

– Апатайжан, сізге көп рахмет, бірақ екеуіміз егіз баладай көрініп жүрмейміз бе? – деп, Сәт қуақылана күлді. *** Танымайтын елдің тойына шеттен келген жігіттердің өз беттерімен келуін ыңғайсыз көрген

18

Қосан бұл үйге екі жігіт жіберді. Олармен танысыпбіліскен соң, төртеуі жайлап басып, тойға келді. Үй иесі Мырзатай алдарынан шығып, ұлы Көрпебайды, қатыны Кәмешті шақырып: – Мына жігіттер бізге бөтен болмай шықты, Ақтайлақ туыстың балдыздары, Айғаным абысыныңның бауырлары, бұл үй енді сендерге де бөтен емес, хош келдіңдер! Төрлетіңдер! – деп ағынан жарылып, той иелері қуанып қалды.

– «Той десе, қу бас домалайды» деген ғой, отағасы, пейіліңізге рахмет! Балаларыңыз бақытты болсын!

– деп, Сәт те ризашылық көңілдерін білдірді. Той өтетін жер көгалы қалың жерге тұрғызылған бір орам екен. Төбесі биік, қабырғаларына алаша, киіз тұтқан тыныш орын. Көк шөпті еденге қоңырдан шауып әкелінген жұмсақ шөп төселініп, оның үстіне алаша, киіз, құрақ көрпелер тасталған. Орамның ішінен даланың көк майса иісі аңқып тұр. Күн еңкейе үйдің іші тола бастады. Әркім өз жұбымен орын тауып жайғасып жатыр. Осы кезде ортаға Қосан шығып: – Ал, достар. Көрпебай мен Сәнияның тойы! Қазір біраздан кейін шай беріледі. Шайдан кейін ойын ойнаймыз. Одан кейін табақ тартылады. Сол үлкен тағамнан кейін жерді кеңітіп, кезекті өлеңбиімізді жалғастырамыз. Осылай «отыз күн ойын, қырық күн тойың» жалғаса береді, қырық күн осы жерден кетпеңіздер! – дегенде, отырғандар қолдарын шапалақтап, ду ете қалды. Есік жаққа қараған бойы Қосан ерекше бір көтеріліп: – О! Қорлығайынды да көретін күн бар екен-ау! Қайда жүрсің, қарындасым! Жоғарылат! Біз сені сағынып отырмыз! – деп, Қосан жұртты тағы бір күлдіріп алды. Қорлығайынның атын естігенде Естай басын сәл көтеріп, есік жаққа көз тастады да, енді көзін ол жақтан айырып әкете алмай, қатып қалғандай болды. Келбеті келіскен, кең маңдай, керіле біткен қастары бар. Қарақат көздеріне ұзын кірпіктері жараса біткен. Басында қызыл берет, үстінде ақ жейде мен қара юбка. Белінде асыл тастармен әшекейленген қызыл белбеу. Аяғы мұндай түзу болар ма! Биік өкше ақ

19

туфлиге киген қара шұлығы толықша денесінің ажарын ашып түрғандай. Жанында - ажары жадырап тұрған сіңлісі Құсни. Ол жастау. Шаштары екі өрім, шашпаулы. Үстінде қыныма белді көк көйлек, қызыл желеткесі бар.

– Маған күнде бір той бұйыратын болды. Кеше Шот қаласында орыстардың тойында. Бүгін мында! Вот так, Косанчик! – деп, қарақат көздерін аудара сыңғырлай күліп кеп, ұсынған орынға отырды.

– Ал шайға дейін бір ойын ойнайық. Ол - «Сақина салу» немесе «Қарала жүзігім, атып шық!». Ортаға, Сәлмен, сен кел, міне қарала жүзік, отырғандардың қолдарын ұстап айналып шығасың, сөйтіп жүріп біреулерінің қолына білдіртпей салып кетесің де, айналып шыққан соң, «қарала жүзігім атып шық!» дейсің, ол атып тұрады, көршісі оны ұстап қалуға тиіс. Ұстай алмаса оған «жаза» береміз, ұсталып қалса, ұсталғанға «жаза». Оны мына отырғандар айтады. Ал, баста! Болған соң Сәлмен: «Қарала жүзігім атып шық!» деді. Көркем деген қыз атып тұрды. Ал, қасындағы қыздан айырылып қалған Қожанға қандай жаза?

– Мен айтайын! – Қорлан ажарлана күліп жіберді.

– Қатар отырған екі қонақтың аттарын атасын! – деді оларға әдемі жымия қарап. Қожан сасқанынан: – Ол кісілердің атын білмеппін! – деді ұялғанынан беті қызарып.

– Ол жазаны мен өткеруге тиіс екенмін! Кінә менен! Бағана таныстыруым керек еді. Қара басып, оның үстіне көптен көрмеген Қорланмен тәржілесіп, есімнен шығып кетіпті. Сондықтан, оған Қорлан екеуіміз де кінәліміз деп есептеймін! –деп Қосан Қорланға күлімсірей қарады. – Бұл екі жігіт Кереку жақтан келген қонақтар екен. Ақтайлақ ағаның балдыздары. Ана отырған шымыр, палуан денелі Естай деген жігіт Айғаным жеңгемізді іздеп кеп отырған нағыз бауыры екен. Ал жанындағы қыздардың көзі түсіп отырған ақсары жігіт – Сәттіғұл мұғалім, Естайдың досы, – деді.

– Теперь понятно! – деді Қорлан жымиып.

– Ендігі жүзік салу кезегін Қорланға емес,

20

21

Құсниға береміз! – деп қалды Қосан. Құсни атып тұрып тез-тез айналып өтті де, «қарала жүзігім, атып шық!» деді балғын үнмен. Сәт мұғалім атып тұрды. Жұрт күлкіге батты. Өз ойымен, Қорланға тамсана, ұрлана қарап отырған Естай қасындағы көршісін жаза басып, аңдамай қалды.

– Молодчина, Қуснушка, дәл таптың! Енді бұл құдаларға аяушылық жоқ, өлең айтсын! – Қорлан басындағы беретін қолына алып, шалқалай, шаштарын сүйрік саусақтарымен тарап жіберіп, беретін қайта киді. Естай қымсынған боп домбыраға қолын созды. Домбыра қолына ілінісімен, құлақтарын қаттырақ бұрап, күйін келтіріп алды да, қоңыр дауысқа сап «Ләйлім, шырақ» әнін тамылжыта жөнелді. Ән әуелене толқыған сайын, Естай да домбырасын солқылдата соғып, шабыттанып жүре берді. Ән біткен соң жұрт шулап, «бәрекелділеп!» жамырасып, шулап кетті.

– Міне, қатырды біздің құда бала! – деп, Қорлан Естайға қарақат көздерімен аймалай қарады.

– Енді «Көршіңмен татусың ба?» ойнаймыз! Ол былай. Жұп боп отырасыздар. Сосын бір жұптан «көршіңмен татусың ба?» деп сұралады. Ол «татумын» десе, сөз жоқ келесі көршіден сұраймыз. Ол «тату емеспін» десе, «кімнің көршісін қалайсыз?» деп сұраймыз. Ол «пәленбайдікін» деп сұрайды. Ол «бердім» десе берген кісісі оның жанына келіп отырады. Ал «бермеймін» десе, «не жаза бұйырасыз?» дейміз. Ол жазасын айтады. Жаза алған, оны міндетті түрде орындауға тиіс, әйтпегенде ойыннан шығады. Ал, түсінікті болса, баста, Секен!

– Мен, Қорланды сұрауға қорқып отырмын, оның көршісін сұраймын, – деді. Қорлан сөзге келген жоқ: – Пожалуйста! – деді.

– Сен кімнің көршісін, Қорлашка? – деді Қосан. Қорлан ойланған боп: – Анау Учительдің! – деді. Сәт: – Хорошо! Ал, бірақ мүлдем алып кетіп, мен жалғыз қайтып жүрмейін! – деп отырғандарды ду

22

күлдіртті.

– Оны әлі көрерміз! – деді Қорлан даусын шығара күліп. Естай тез басып Қорланның сол жағына келіп, жанаса отырды. Ойын жалғаса келе Қорланның дос қызы Сәуле: – Мен Қорланның көршісін люблю! – деді. Жұрт тағы шу етіп күліп жіберді. Қорлан: – Ей, Сәулешка, жаңа ғана шақыртып алдым, сөйлесуге де мұрша бермедің ғой! Так, что, бермеймін! – деді.

– Жаза!

– Қандай?

– Біреуі емес, екеуі қосылып айтсын өлеңді, егер бірі білмесе, онда бөліп әкетеміз! – деді Сәуле досы Қорланды ыза қылайын дегендей. Қорлан бастап кетті: – Көзімнің қарасы, Көңілімнің санасы... Естай екінші дауысқа сап, әнді құлпырта түсті. Қорланның даусы да ашық, әдемі екен, бірі үздіктіріп, бірі мамырлатып әннің ажарын аспандата түсті.

– Мына екеуі тіпті Семей жақтағы Абайдың әнін де біліп алыпты ғой! Қара, пысықтарын! – деп Сәуле досы тағы шымшылап жіберді.

– «Ғалымның хаты ортақ» деген осы болар, – деді екеуін жақтай әзілдеп Сәт.

– Ал ағайын, шаршаған шығарсыздар, біраз қуаттанып алыңыздар, шай келеді. –Естай мен Қорлан жаққа тура қарамай Нұрмағанбетке қаратып айтқан боп: – Өз орындарыңа отырасыңдар ма, әлде солай отыра бересіздер ме? – деді, бейқам дауыспен.

– Біз орнымыздан қозғалуға аздап ерініп отырмыз! – деп, Қорлан Естайдың тізесін баса оңтайлана жөнделіп отырды.

– Жалқаулардың жолы болсын! – деп, Сәуле құрбысы Қорлан жаққа күле қарады. Шай үстінде сөзуар Сәуле Сәтке: – Бұ жақта теміржол салынып біткен жоқ, сіздер қалай жеттіңіздер, жолда не көріп, не білдіңіздер, соны әңгімелей отырсаңыздар, егер жолда жасырын

23

ештеңе болмаса!

– Жапан даладағы жолаушыларда не жасырын іс болады дейсіз? Бізді кімнің «магниті» тартқанын білмедім, әйтеуір жолымыз болған үстіне болғанына қуандық, оған өтірік айтсам, өздеріңіз де куә боп отырған шығарсыздар, жаңа осында келгенде екеу ғана едік, құдай бұйыртып, міне, – Қорланды иегімен нұсқап, – үшеу болдық, осы тойдан шыққанша Сәуле де қосылып, төртеу боларымыз да ғажап емес деп ойлап отырмын, – дегенде: – Әй, дәл айтты-ау! Сәулені де қоса ала кетіңдерші, құлағымыз тыныш болсын! –деп отырғандар жақтай күлді. Шайдан кейін жұрт серпіліп есік алдына шықты. Аспан мына тойдың бағына ашық екен. Жарық айдың сүттей ақ сәулесімен дала күндізгідей десең де болатындай. Біраздан соң Қосан жұртты биге шақырды.

– Біздің ел орыспен араласып кеткеннен бері өнердің тағы бір түрін шығара бастады. Ол орыстың «частушкасы» мен биі, өнері барларға жол ашық! – деп қалып, гармонь ұстап отырған Мекайға қолын көтеріп қалды. Шот қаласында жасынан оқу оқып, бертін бір бай саудегердің арбакеші боп жүрген Молдыбайды орыстар есімін дұрыс атай алмай «Микай» деп қазақтар «Мекай» атап кеткен өнерлі жігіт гармоньды сұңқылдата жөнелді. Орыстың желдірме «Частушки» әнін Мекай мәнеріне келтіре нақыштай жөнелгенде ортаға Қосан өзі атып шығып, орыстың частушкилерін айтып тарсылдатып билей жөнелді. Оған шыдамаған Қорлан да қосыла кетті. Содан екеуі бір қолдарын бүйірлеріне таянып, бір қолдарымен бірінбірі белдерінен құшақтай, сырнайдың әуеніне аяқтарының тарсылын дәлдей қосып, билей жүріп, частушкилерін одан әрі қосыла құтыртты. Бал-бұл жанған Қорланның жүзі ай сәулесімен одан сайын ажарланып кетті. Сырнайшы Мекай гармонын асау атты тоқтатқандай жұлқылап барып кілт тоқтатты. Биден шыққан Қорлан сол қызған бойында топта тұрған Естайдың иығын бір қолымен ұстай алып,

24

ішіне топырақ түсіп кеткен оң жақ туфлиін қағып, қайта киіп алды да: – Вот, здорово разминулись, да? – деп, Сәуле досына қарап, алдына түсіп кеткен ұзын бұрымдарын артына асырып жатып, қарақат көздерін төңкере күлімдеді.

– Сен қатырасың, білем ғой! Енді қасыңдағы Естай құда баланы үйрет, – деп, Сәуле де мәз болды. Естайдың жанына кеп тұруды ойламаса да, оның атын естігенде, көзінің қиығымен қасында рахат сезім құшағында болғандай мәз боп тұрған Естайды көріп: – Естай, сендер неге билемейсіңдер? – деп, еркелегендей білегінен қысып қалды. Естай не жауап қатарын білмей қысылыңқырап тұрғанда, Сәт: – А, бұл только домбыраны билетуге мәстр! – деп жымиып күлді.

– Да, это правда! – деп, Қорлан «кешірдім» деген пішінмен жұмсақ жымиып – Құсни, мында кел, тоңған шығарсың! – деп, сіңлісін қасына шақырып, Естай екеуінің ортасына алды. Қосан тағы да көпке қарап: – Қазір ортаға бір жұмбақ қызды шақырам. Оның жобасын ауызша айтам, сіздер кім екенін өздеріңіз тауып шақырасыздар. Ол күнде ерте тұратын, бетін күнге бұратын. Айбынымен ай жасырған, өжет болған он жасынан. Алған бетінен қайтпайтын, апайын сұрасаң, айтпайтын. Мың бұрала билейтін, мақтағанды сүймейтін. Алма мойын, қолаң шаш, досының аты – Қарлығаш! Ол кім?

– Құсни! Құсни ғой, Қорланды айтпай қоятын! – жігіттер мен қыздар бір ауыздан шулап қоя берді.

– Мекай, тарт, бұлар «Маусымжанды» дөңгелетіп берсін! – деді Қосан гармоньшы жігітке бас изеп. Мекайдың сұңқылдата тартқан сырнайының әуеніне екі қыз ырғала билеп ортаға шыға кеп, мың бұрала толықсып, қолдарын кемеліне келтіре әннің нақышымен майыстыра үзілтіп, әнді қоса шырқап жұрттың делебесін қоздырып жіберді. Естайдың қасындағы Қорлан оның білегінен қыса түсіп: – Естай, көр Құсниды, аққу десең бола ма! – деп, аппақ беттерінің ұшы қызара күлімдеді. Қыздардың

25

биі біткен соң, енді кезек жігіттердікі сияқты боп қалғанды сезген Қосан: – Біздің жігіттер бойлары қызбаса биге көп баса қоймайды, ал, кіріп отырыңыздар, табақ тартамыз, бидің көкесін содан кейін көрсетерсіңдер, – деп, қарқылдап күлді.

– Дұрыс! Дұрыс! Сосын көреміз! – деп шуласқан қыз-жігіттер орамға кірді. Ет туралып жатқанда Қосан тағы сөз бастап: – Біздің елде қымыз жағы көп бола бермейді, ал орыстың «қымызы» бір басқа, ішіңіздер, жақса, ал басыңа шапса, әңгіме басқа! – деп, Қосан жұртты бір күлдіріп ап, орыстың «брага» дегенін құйдырып, жігіттер жағына таратты. Шайдағыдай емес, бойлары бір-біріне үйренісіп қалған жұрт еркін отыруға айналды.

– Ал, жастар үшін алып қойыңыздар! Мына екі қонақты да қалдырмай ала кетіп отырыңыздар. Тілдеріңді алмаса, Қорланға айтыңдар. Бұлардың тілдерін біздің осы қыз ғана табады, – деді Қосан ойын-шыны аралас әзілдеп.

– Қорлан құдашаға айт, біз бұ жағына Керекуде де қамшы салдырмағанбыз, мында да салдыра қоймаспыз, – деп күлді Сәт.

– Жігіт деген сегіз қырлы, бір сырлы болу керек, қырларыңызды көріп жатырмыз, сырларыңыз қандай екенін қайдам!? – деп, Сәуле тағы шымшыма жауап қатты.

– «Сол сырларын ашайық» деп мына пәлені беріп жатқан боларсыздар, сырымызды артынан біле жатармыз, – деп Сәт Сәуле жаққа мойнын соза бір қарап қойды. Әзіл-әңгіме, сықақ сөздердің небір түрлерін түйдектете соға отырып, ойын-күлкі жарасқан тойдың ақ дастарқаны аяқталып, жұрт үдере далаға шыққанда маусымның соңғы күндерінің қысқа таңы да ағараңдап атып қалған екен. Жұрт тағы билеп, ән салып, өлең айтқан болғанмен бастапқыдай әсерлі бола алмады. Осыны іштей сезінген жастар үйірлене тұрып кеңестерін жалғастырып біраз тұрды да, көп кешікпей әркім әр жаққа бытырап тарай бастады. Сәт пен Естай да Қосаннан рұқсат сұрап, Қорлан

26

жаққа бастарын изей қоштасып кете барды. Осы кезде жүгіріп кеп, Сәтті тоқтатқан бір талдырмаш бала жігіт Қорлан жақты қолымен көрсетіп ымдады. Қорлан да аяқтарын тез басып келіп Сәтке: – Шаршадыңыздар ма? Мен жаңа қызып келе жатқанда сіздердің шаршап қалғандарыңыз қалай болды, дорогой мүғалім! – деп, сәл жымиып, ақ тістерін торғын орамалымен баса қойды, – Сіздер бүгін-ертең қайта қояды деп естімедім. Оным дұрыс па? – деп тағы еркелей жымиды.

– Оның рас, мен ертерек қайтсам ба деп жүрмін, ал Естай асықпайтын шығар, ол енді сіздердің «анау нелеріңізге» байланысты! – деп, Сәт бұлыңғыр берген жауабына мәз боп, басын шалқайта күлді. Оның күлкісінен бірдеңе ұққандай боп, Қорлан да төмен қарап жымиды.

– Осы үйдің тойы біткесін, тәтем сіздерге бір дәм таттырып жібермек боп отыр, хабар тәтемнен болады, ал, пока, мен кеттім, – деп Қорлан кете барды. Үйге келе жатып Сәт Естайға: – Мына Қорлан деген әттең ұл боп тумаған, мұндай өжет қыз көрмеппін. Қымсыну-қымтырылу дегенді білмейді, керек жерін қиып түсіретін ғажап жан.

– Пәлі, болыстың ерке қызы неден қымсынсын? Одан тәрбиенің көбі орысшаға ауғандай. Орыстардың қыздары да осындай ашық-жарқын, тура мінез болмай ма!

– Сен немене, орыстардың қыздарының қасында жүріп, сырларын алып ап па едің!? – деп Сәт оңашада жақсылап бір күліп алды.

– Біз қыздарға жолауға кейде бата алмай жүреміз, ал олар өзіңді шақырып, қолтықтап алып та кетеді ғой! Мен ондайды көрдім, ағатай! – деп, Естай да өз-өзінен мәз болды. Түс кезінде жақсы ұйқының құшағында жатқан бұл екеуін Айғанымның: – Ұлдар! Тұрыңдар! Сендерге кісі келіп тұр, – деген даусы оятып жіберді. Білсе, кешегі той болған үйдің иесі әдейілеп «үлкендердің тойының ішінде болсын, жұрт ән естиміз, сол әнші жігіттерді алдырыңдар» деп болмай отыр екен.

27

Екеуі тез ыңғайланып, кешегі орамға кіріп барып: «Әссәләләу...!» деп, дауыстарын соза амандыққа келді.

– Уағалейкүм..! Сәлемші жігіттер, ал төрлетіңдер!

– деп, бұларды қошеметтеп төрге отырғызды.

– Сендерді сырттай естіп-біліп жатырмыз. Осы елге бөтен емес екенсіңдер. Ішіңдегі Естайың қайсы?

– Мына жігіт!

– Е, жарайды, «ат ерінді, жігіт мұрынды келсін» деген, палуан тұрықты денесіне мұрны да жарасып тұр екен! Осы кезде есік жақтан «Ә-сә- лә- у-у..!» деген қырылдақ дауыс шықты.

– Иә, әссәләу! Бұның кім? – деді орта тұста отырған Игенбай.

– Бұл төменгі елден келіп отырған Торсықпай, – деді жанындағы орта бойлы дембелше, тегі, атқосшысы болса керек.

– Не іздеп кепті?

– Қыз.

– Қы-ыз-з? Көнектей ерні, домбалдай беті, мұрны пұштиған, көзі сықсиған, бұты ауына симай жүргенге қайдағы қыз!? Кімнің қызын көздеп келді?

– Бөкенбайдың Сәулесін.

– Ол қызын бере қояды деп кім айтыпты? Қалай алмақ?

– Ойбой, сіздер білмейді екенсіздер! Мұнда мал көп қой!

– Ә, онда сөзім жоқ. Бұл жақтың қазақтары жақтырмаған қонақтарын ашық-жарқын сөзбен іреп, осылай қарсы ала береді. Бойы үйренгендер ондайларға «пшт!» деп, отыра береді.

– Естай бала, сен Ақтайлаққа балдыз екенсің. Ол осы отырған бәрімізге де бөтен емес. Оны біз ойын-шыны аралас «болыстың оң қолы» дейміз. «Жақсы қонақ келсе, қой егіз табады» дегендейін, сендер осы елге келіп, бір баламыз екеу болды. Сендер құтты қонақ болдыңдар! Кеше тойда болған жастар жағы өзіңді мақтап келді. Сол өнеріңді ортаға сап, бізге де бір сыйлық жасасаң, әрі өзің құда бала

28

болдың! – деді Игенбай қолындағы домбыраны Естайға ұсынып жатып. Естай басын шұлғып қап, домбыраның күйін келтіріп ап, сөзін бастап кетті. «Мынау Көкшетау жақтың ақын әрі серісі Ақан сері...». «Балқадиша мұңын шаққан, соған шығарған ән ғой». ... Дегенде Балқадиша, Балқадиша! Күйеуің сексен бесте шал, Қадиша... ... Кетті деп Балқадиша естігенде, Құшақтап құс жастықты-ау жылағаным!.. – деп, өлеңді қоңыр даусымен әуелете отырып еңіретіп бітірді.

– Тусаң, ту! Міне, ғажап ән! Әне, Балқадишаның байы, – деп Игенбай Торсықпай жаққа қараса, ол орнында жоқ, зытып отырыпты.

– Тағы да, құда бала! Әуелет, Естайжан! – деп, жұрттың делебесі қозған соң, Естай да әннің неше түріне басты. Ән аяқталған соң жұрт дастарқанға жайғасып, асқа қол салды.

– Даусың, салған әндерің тамаша екен! Ал өзің өлең шығарып, әнге қосатындай өнерің бар ма? – деді тағы Игенбай.

– Ондай да өнері бар бұл жігіттің, – деп сөзге араласты Сәттіғұл, – бірақ оларын әлі көп алдына шығарған жоқ, иін қандырады, сосын барып бір-ақ шығаратын болар.

– Өлмейтін өнерге қол созған екенсің балам, бақытың жансын, Алла тағалам саған екі дүниенің абыройын берсін! Қосағыңмен қоса ағар! Аллаһу әкбар! – деп төрде отырған Әлпейіс қарт.

– Аумин! Айтқаныңыз келсін, аузы киелі қартым!

– деп отырғандар жамыраса тілектерін білдірді.

– Сен әлі үйленген жоқ емессің бе? – деді тағы Игенбай қуақыланып. Естай басын шайқай салды.

– Мына жігітім әлі үйленбеген екен, «қосағыңмен...!» деген батаңызды қоя тұрыңыз, артынан бересіз! – деп, Игенбай құлағы мүкістеу Әлпейіс жаққа айғайлай сөйлеп.

– Үйленбесе, үйлендір, осы ауылда қыз құрып қап па? Болыстың қызын алып бер. Тоймалын менақ өтейін! Мынадай өнерге не берсең де көп емес

29

ұққан кісіге! – деп Әлпейіс қарт шындап шамданып қалды.

– Ал, Игенбай! Ертең болысқа бар да «жұрттың шешімі осылай!» деп жеткіз! Сен сөзуар пәлесің ғой! Болыс жаныңды қалай шығарар екен, біз көріп, бір қарқылдап алайық! – деп былайғылары мәз болды. Ертеңінде әнші Естайдың есімі бір болыс елге жайылды. *** Кешкі мал келер алдында Естай есік алдында қоңыр салқынды самалдап отырды. Сәт ұстарамен сақал-мұртын алып жатты. Сол кезде үйдің бұрышынан Құсни, қасында өзімен тетелес дос қызы екеуі шыға келді де, оқыстан көрініп қалған Естайға екі қолын ұсынып амандасып, еркелеп, бауырына тығылды. Мұндайды күтпеген Естай қуанғаннан Құсниды қаттырақ құшып, басынан сипап, біраз тұрып қалды. Тетелес қыз Естайға қол беруге қымсынып, басын төмен салып, қырындай тұрды.

– Ал, Құснижан, келген бұйымтайыңды айт, – деді Естай оны құшағынан ақырын босатып жатып.

– Тәтем сіздерге жіберді. Қорлан әйем кеше айтыпты. Соған...

– Енді түсіндім. Қазір, ана Сәт аға болсын, сосын бәріміз бірге барамыз ба, әлде сендер жүре бересіңдер ме?

– Бізге бәрібір, – деп иығын көтеріп қалды. Тәтелері Меруерт апа қонақтарды Қорлығайын мен Құсниға арналған есік алдындағы шағындау ақ киіз үйде қарсы алды.

– Төрлетіңдер, қарақтарым! Сендерге бір дәм татырудың орайы бүгін ғана келді, оған айып етпессіңдер. Ақтайлақ пен Айғанымнан ұят қой, алыстан іздеп келген бауырларына бір самауыр шай бермеген. Сендердің де әке-шешелерің бар шығар, ертең сұрай қалса, бізге де бір жағынан сын ғой!

– Рахмет, апа, білгендігіңізге! – деп, Сәт ризашылық көңілін білдірді. Үйдің ішінде қазақтың неше түрлі алаша-

30

сырмақтары төселген, жайнап тұр . Жұрттың қолына түсе бермейтін дөңгелек үстел ортада . Қабырғада әдемі айна ілулі тұр . Сандық үстінде қағаз-кітаптар бар екен . Қыздардың төсектерінің үсті батсайы бұлмен жабулы . Бұлар онша тесіле қарап, тамашаламай, төр көрпелердің үстіне кеп жайғасты . Үстіне ұзынша әдемі гүлді көйлек киген Қорлан зыр жүгіріп, тағамдарды күлімдей қойып жүріп, Құсниға: – Куснушка, живей! Мына ағаларыңның қарындары ашып отыр . Сен әлі жүресің аузыңды ашып, – деп, Құснидың қолындағы ыдыстарды алып жатып, еркелетіп, басынан иіскеп қалды, – Міне, жақсы! Шақыр тәтеңді! Еще Жанболат қайда? Келсін, ет турасын! Өзі жайғасып, төмендеу отырып, есік жаққа иығымен бұрылып қарады . Жанболат – Мырзатайдың кіші ұлы, ортасында бағланның басы бар бір табақ етті қонақтардың алдына әкеп қойды .

– Ал, Жанболат, братишка, бізді выручай! Етті тура, мына басты екі ағаңның қайсын жақсы көресің, соған бер! – деп сықылықтап күлді . Басты үлкенге беретінін Жанболат Қорлан айтпаса да өзі біліп тұр . Сәттің алдына қойды .

– А, ясно! Сен Сәт мұғалімді жақсы көреді екенсің ғой . Онда қалғанын біз жақсы көруіміз керек бол-

31

ды ғой! – деп, Қорлан бет-әлпеті өздігінен ажарланып, мойнын Құсни жаққа бұрып, сыңғырлай күлді. Оның бұл тапқырлығын ұққан екі қонақ та бастарын шайқай мейірлене мырс етті.

– Құсни, тәтеміз қайда? Кешікті ғой.

– О кісі «амандастым, енді өздерің іше беріңдер!» деп, Кенжебай ағаның үйінен келген апамен үйде кеңесіп отыр.

– Кенжебай аға. Ә, түсінікті! Ол – осы үйдің «жаңалығы». Бәрін жеткізіп болғанша, тәтем ұйықтап та кететін шығар, онда астан, иә, дәмнен ала беріңіздер, – деп, табақтан өзі бастап шымшып ет алды. Еттен соң, қонақтар есік алдындағы жез шәйнекпен қолдарын жуып, біраз серігіп, үйге қайта кеп, жайланып отыра бастады. Сол кезде даладан келген Құсни бөгеліп, Сәт мұғалімге қарайлап тұрып қалды.

– Не, Құсни, қарғам, бірдеңе айтпақпысың? – деді Естай.

– Иә, ана ағаны далада біреу шақырып тұр! – Сәт орнынан тез көтеріліп далаға шығып кетіп, қайта Қорланды бірге ерте келіп: – Ал, Қорлығайын, сыйыңа рахмет, әбден ризамын. Рұқсат болса, мені бір азамат іздеп келіп, үйде тосып отыр екен. Соған жолығуым керек.

– Шай ішіп, біржола бармадыңыз ба, ағажан-ау? – деп Қорлан мұңайғандай боп қалды.

– Шай мен Естайды әуелі Құдайға, сосын өзіңе тапсырдым, Қорланжан! – деп, Сәт Естайға қарап, «қалай? дәл айттым ба?» дегендей иегін көтере жымиды.

– Жарайды, жолың болсын! Жалғыз қалып, мына қыздардан жеңіліп бара жатсам, Құсниды жіберіп, өзіңді шақыртып алармын, Сәке, саспа! – деп, Естай атып тұрып, Сәттің қолын құшырлана қысып, қоштасқандай болды.

– Жанболат та жоқ боп кетті! Құснидың түрі мынау, ұйқысы кеп, бұл да құлайын деп отыр, сонда біздің күніміз не болмақ?! – деп, Қорлан Естайға қарап қуанышпен шағымданғандай болды да, шай құюға кірісті.

32

– Сен, Құсни, көкем келгенше тәтеңнің жанына барып жата ғой, көкем келгенше мен жатпаймын, ол келісімен сені өз орныңа көтеріп әкелем. Қалай келгеніңді өзің де білмей қаласың! Шаршасаң, барып ұйықтай бер, ыдыс-аяқты, мына Естай екеуіміз сен кеткен соң күресеміз де, қай жеңгеніміз жуамыз!

– деп, Қорлан енді сақылдап күлді. Естаймен Қорланның «күресіп жатқандарын» көз алдына елестеткен Құсни төмен қарап, бетін басып, үнін шығармай одан бетер селкілдеп күлді. Жақсы көрер сіңлісі Құсниды тәтесінің жанына апарып келіп: – Осы үйде бәрі бар, тек керосин жағы маловато! Осыны сөндіріп тастасақ, айдың жарығы да жетпей ме? – деп, шамды басып тастап, Қорлан Естайдың жанына қатарласа отыра кетті. Айдың жарығымен ажарлана түскен Қорланның аппақ жүзін жақыннан енді көрген Естайдың ішкі жан-дүниесі алабұртып сала берді, бірақ айтуға сөз таппай, қолын қыздың арқасына қарай созған болғанда, Қорлан өз-өзінен кемсеңдеп жылап, бұрымдары босатылып иығын жауып тұрған қолаң шашын талдырмаш сүйрік саусақтарымен желке тұсына қарай жайлап жылжытып, басын Естайдың иығына сүйей отырды. Қорланды бауырына қалай тартуға батылы жетпей отырған Естай: – Қорлан, мұның не, жылағаның қалай? Айтшы, не болды? – деп, даусы босап, оны кең құшағына аймалай тартты.

– Жоқ, Естай! Мен жылап отырғам жоқ, бұл менің қуанышымның жасы, – деп, Қорлан да Естайдың бауырына одан сайын тығыла түсті.

– Ана жылдары тәтем Хилажға босанғанда, бізді Сұңқарбек ағаның үйіне алып кеткен. Айдан аса уақыт өткен соң Құсни екеуімізді арбамен үйге алып келгенде, шешемізді сағынып, оның үстіне ұлды көруге құмармыз, екі қыз арбадан тоқтартоқтамастан секіріп түсіп, үйге жарыса жүгірдік. Келген бойда тәтемізге жабысып, мойнынан таласа құшақтап, о кісі де сағынған ғой, бетімізден сүйіп, басымыздан иіскеп болған соң, біз кішкентай Хилажды көруге жүгірдік. Ол қол- аяғы бос, бесікте

33

жатыр екен, Құсни екеуіміз екі жақтап сүйіп, ана қыз кішкентай ұлдан көзін алмай мәз боп тұрғанда, мен өз-өзімнен қуанып жылап жібердім. Сонда Қатыш апамыз маған «Тек! Жоқ сұмдықты бастап! Жылағаны несі!» деп ұрысқан еді. Апа менің қуанғаннан жылап тұрғанымды қайдан білсін? Менің жылағанымнан сен де қорқып қалдың, Естай!

– деп, Қорлан үлкен қарақат көздерімен Естайға тура қарап, меруерт тістерін айдың жарығына жарқырата күлді.

– Иә, менің Күлипа анам да айтар еді «адам қуанғанда да жылайды» деп. – Неменеге сонша қуанғаныңды айта аласың ба? Естай Қорланды өзіне тарта бар мейірін сала тағы құшақтап қысты.

– Оны саған айтпаймын! Шот қаласындағы подругаларым барғанда сұрайды ғой «Как там свадьба прошла, кого-то встретила?» деп. Сонда айтам оларға «Я своего Онегина встретила!» деп, – Қорлан басқа еш деместен, Естайдың қойнына тұла бойы босай түсіп, одан сайын жабыса түсті, – ұзын арқан боп, осы түнді жібермей ұстап тұруға болар ма еді, Естай? – мұны аңғалдық деп білсе де, бар көңілімен айтты.

– «Таң атпайын десе де, түн қоймайды» дегенді бүгін дәлдеп түсінген шығармыз. Мен осы түн қанша тұрса, сені құшағыма алып, сонша отыра берер ем!

– Ал мен сенің осы қойныңда қартаюға да көнер ем! – Қорлан тағы кемсеңдеп жылап жіберді.

– Иә, қайран Қорлан, «дариға, арманым көп, не қылайын?» деген сөз түседі осындайда ауызға.

– «Бізді алда қандай күндер күтіп тұр екен?» деп ойлауға да батылым жетпей, ішім қан жылайды. Екеуіміз екі жол торабының адамдары екенімізді ішім сезеді, сені көргеннен сол қасірет-шерімді білдіртпеуге тырысып ойнақтап-ақ жүрем. Қанша ойнақтарымды, әжем айтпақшы, бір Құдайдың өзі біледі!

– Әттең тоңның келтесі-ай! Оның үстіне жер шалғай! Заманның өзі бұлыңғыр тартып келе ме дейсің. Бірақ екеуімізді бір-бірімізге бір

34

көргеннен ынтызар етіп қойған Тәңірдің бізге деген сүйіспеншілігіне ризамын. Осы сүйіспеншілігіміз ғана өмірімізге медеу, көңілімізге сүйеу, – Естай ар жағында толқып кеп тұрған жадау ойларын айта алмай, іштей толқып, Қорланды көпке дейін көре алмайтынын ойлап, бауырынан шығармай қыса берді, Қорлан да оның осы ойын жүрегінің лүпілінен сезгендей, өзінің ыстық демімен Естайдың жүрегіне өз жүрегінің жылуын құя берді. Қос ғашықтың оңаша тұңғыш түні мен алғаш жүрек жарды жырлары бітпей созыла берер еді, кенеттен үлкен үйдің есігі сықырлай ашылып, тәтесінің «Қорлығайын! Қайдасың?» деген даусы шықты. Естайдың құшағынан амалсыздан босаған Қорлан шашын арқасына жиыстырып, лып басып есік алдына шықты.

– Мен мында ғой, тәте!

– Жарайды, үйде екенсің ғой! – деп, тәтесі шайнегін ұстап, үйді айнала берді. Үйге оралған Қорлан: – Тәтем екен. Ұйқысырап жүр ме, әлде түс көрді ме? – деп, күліп, Естайдың жанына кеп отырды.

– Таң да аппақ боп атқан екен. Бұл ауылдың да өсекшілері оянатын уақыт таяу. Олар сенің біздің үйден кетіп бара жатқаныңды көрді, сен әнші Естай атанбайсың, Қорланды аңдып жүрген Естай атанасың! – деп, Естайдың оң құлағының ұшынан көздері күлімсірей жоғары қарай тартты. Қымбат уақытты тоқтатуға шамалары жетпесін білген мұңдастар амалсыздан қоштасарда Қорлан: – Қайтатын кезде хабарласармыз. Айғаным жеңгем бір күн бұрын айтар. Қалғанын өзіміз... – Қорлан сөзін жеткізе айтпай Естайдың қолын қыса қоштасты. *** – Балдыз, мында кел! Айғаным, сен де жақында. Ғашықтардың өз аты болуы керек екен. Алпамыс Гүлбаршынға ғашық – Байшұбарды мінді. Құртқаның Қобыланы – Тайбурылды. Ер Айбас

35

Бақа Айғырмен Қозының Баянын іздеген, – даусын біраз бәсеңдетіп, – біздің Естай балдыз, естимін, Қорланға ғашық. Басқалардан кем боп, бұл жаяу жүруі керек пе? Ондай өмірдің ішін ұрайын! Мына көк дөненді осы балдызыма сыйладым. Ертең осыған мініп қайтасың! – деп, Ақтайлақ Естайдың қолын құшырлана қысты.

– Міне нағыз жезде! Мұны қалай ойлап таптың? Жарадың ғой! – деп, Айғаным да қуанып қалды.

– Мен сізге не дерімді білмей тұрмын. Ризамын, жездетай! Бұл жақсылығыңыз өлсем сүйегіммен кететін болды! – деді Естай қуанғаннан көңілі босап.

– Аттың сырын алдын ала айтып қояйын, бұл, ішіңді ұрайын, арба білмейді. Орыс қанша әуреге түскенімен, үйрете алмапты, содан безіп маған берді. Өзіміз келістік. Ал салтқа жүрісі сұмдық. Есіп отырады, денеңді бір шайқамайды, ішіңді ұрайын, өзі қолда өскен мал ғой, жуас, – деп, Ақтайлақ көк дөненді арқасынан шапалақтап қойды. – Ертең екеуіміз екі атқа мініп, мына жақтағы ауылға барып, Сәтті алып кеткен жігіттің үйіне барамыз. Қымыз ішіп, біраз бой көтеріп, олардың қайда кеткенін білеміз, оның үстіне атыңды сынап, жүрісін көріп қайтасың. Ал бүгін сенің қолыңа ешкім түспейді, «главный караул» – болыс ағам үйінде, ертерек ұйықтайтын болдық, – деп, Ақтайлақ кеңкілдеп күлді. Ертеңінде бұлар үйде жоқта Айғаным болыс қайынағасының үйіне барып, сәлемдесіп, болысқа көрініп қалды. Шай үстінде болыс қайынағасы үй іші амандығын сұрай келе: – Сіздің үйде бір әнші жігіт бар дейді. Әнін тыңдау керек еді, ол саған кім болады? – деді, – Туған жиен. Көптен көрмеп едім, әнші боп ер жетіп келеді екен! – деді Айғаным көп сөзге бармай.

– Онда жарады. Әнші, жыршы дегендерің олар да елдің адамдары ғой. Елге қызмет етеді, жұртқа жаңа өлең, ән әкеледі. Оның несі жаман? Молодец! – болыс енді тыншығандай болды. Сөзге араласқан Меруерт: – Сізге өсекші жұрт елге жетпей бос сөзді жетек-

36

тете қойған ғой! Бала кемітері жоқ, оңды бала. Өзі бізге бөтен болмай шықты. Ақтайлаққа балдыз болса, сізге не бөтендігі бар дейсіз?! – деп, болысты иіп тастады.

– Ал мен бәрін түсіндім, бәрің бірігіп алған екенсіңдер, қарсылығым жоқ! – деді болыс мырс етіп, – одан да мен ана ауырып жатқан ақсақалымыздың көңілін сұрап келейін! – деп, кесесін төңкеріп, тұрып кетті. Одан кейін даладан кіріп келген Қорлан дастарханға жақындамастан, екі бүйірін таянып, көтеріңкі көңілмен отырғандарға қастарын кере жымиған күйде: – Ну! Что решили!? – деп сұраулы жүзбен күлді.

– Әкең саған шаң жуытушы ма еді, көп нәрседен аман қалдың! Решай енді өзің! – деп, Меруерт тәтесі Айғанымға қарап көзін қысып қалды.

– Ол менің көкем ғой! Мені «жұрттың он ұлына айырбастамаймын» деп тегін айтпайды, бәсе! Солай, друзья! Ұғып қойыңдар! – деп, Қорлан бір желпініп қалды. Ыдыс-аяқтарды самауырдан қалған суға жуа отырып: – Тәте, қазанды сапыруды ұмытып кетіппін, астындағы оты да түсіп қалды ма, далаға шықсаңыз, Құсниды жұмсай саларсыз, – деді Қорлан жайбарақат бір шаруақор адамның кейпіне түсіп. Тәтесі мезгілімен сапырылмаған сорпаның дәмі қашып кететіндей өзі тұрып кете барды.

– Қонағыңыз еліне қашан аттанғалы жатыр? – деді бәсеңдеу үнмен.

– Соны айтуға келдім, әрі ағаға, көптен көрмедім, амандасып та шығайын деп. Бүгін Ақтайлақ екеуі мына ауылға кетті. Ертең үйде болады. Сол бірсүгіндері таңертең шайдан соң жүріп кеткелі отыр. Оның үстіне сенде шаруасы бар екен, соны оңаша айтып кетудің амалын таба алмай, екеуімізге тапсырды. Айғаным Қорланға қырындай қарап, бар денесімен жақындай жылжып, құлағына әлденені сыбырлай бастады. Қорлан жұмсақ жымиыспен басын изеп, күлімсірей отырып тыңдай берді.

37

– Тәте, анау Сәулетай кешке келіп қызының тұсауын кесіп бер деп отыр . Қыздарға тұсау кесуге бола ма, көке? Айтыңызшы!

– Ол келін де шешесіне тартқан ырымшыл екен . Шешесі сондай адам ғой . Әнеугүні біздің есік алдында кептіріп қойған ескі етігімді «балам болыс болар ма екен» деп, әкетіп бара жатыр дейді . Бұлар сондай ырымшыл халық . Енді қыздары сендей желаяқ, атақты болсын дегендері ғой . Бар, кессең, кесіп бер! Қой жетектетсе, сонда қонып қал да, таңертең алып қайт, әйтпесе айнып кетер, балам! – деп, әкесі қызына қарап күлді . Жұрт көзінше күлмейтін Солтан болыстың жүзі ағараңдап, екі бетінің ұшы қызарып кетті . Қараңғы түсіп, шам жағылған уақытта Қорлан Құсниды ертіп, Айғанымның үйіне келді . Енді туып келе жатқан айдың сүлбесінен ағараңдап көрінген Құсниды бірден таныған Естай оған қарсы жүріп кеп, екі иығынан ұстап ап, жай дауыспен: – Құснимысың! Кел! – деп, бауырына басты . Қорлан басын изеп, үйге өтті . Айғаным қуырдақ қуырып, балқаймақ қойып, жақсы шай әзірлеп қойған екен . Төрге Құсни, оның екі жағына Естай мен Қорлан, самауырдың жанында Айғаным, Ақтайлақты қайда «жер аударып» жібергенін Айғаным ғана білер, бұлар жайланып отырып алаңсыз

38

әңгімеге көшті.

– Қалай, тұсау кесілді ме? – деп, Айғаным жырқылдап күлді.

– Көкемнен ұялып отырмын. Қой алып қайтасыңның орнына, өзім қой беріп құтылатын боп қалдым! – деп, Қорлан да күлді. Ол үйдің тұсауы баяғыда кесілген, мыналар үйден кетудің сылтауын ойластырып, ақыры Сәулетайға Қорлан «дымыңды шығара көрме» деп, өзі жалынышты боп келіп отыр екен. Оны түсініп отырған Айғаным мен Қорлан ғана. Енді Құсниды тежеудің амалы керек. Ыдыс-аяқ жинап болған соң, Айғаным өз-өзінен бұрқырап ашуланып: – Міне, біздікінің жүрісі осы. Бір үйде «боза» ма, «брашке» ме, сілтеп, қызып отырған шығар, Қорлан, сен ауыл-үйді білесің ғой! Қорықсаң Естайды қасыңа ертіп ал да, оны тауып әкел! Сендер қашан келгенше біз Құсни екеуміз кесте тігіп отыра береміз. Біз ұйықтап қалсақ, оятарсыңдар! Әлде, Құсни, сен де бірге барасың ба? – деді Айғаным саябырлаған кісі болып.

– Жоға! Мен сіздің кестені көріп отырайын! – деді Құсни Айғанымның ашулы жүзін алғаш көріп. Үстіне көк атлас көйлек, қалыңдау тоқыма кеудеше, басына құндыз бөрік киген Қорланның бет ажары толықсыған айға ұқсап, үйден бірінші боп, былқылдай басып шығып кетті. Артынан шыққан Естайды құшақтай күліп: – Міне, Айғаным жеңгемнің басы! Қалай бәрін тез ойлайды. Поражаюсь! Мынандай апайың бар сен бақыттысың, Естай. Бұ кісі болмағанда, біз бүгін қақпанға түсіп, шыға алмай жатар едік. «Жолың болды» деген осы болар! – деп, Естайды ауылдың сыртындағы ойпатқа қарай қолынан ұстап алып жүрді. Оңаша өскен қалың қурайдың ығына келіп жайғасып отырған кезде Қорлан әңгімені өзі бастап: – Көкем жақсы хабардың шетін шығарған сияқты болды. Келесі жаз болыстың ауылы Маралды көліне жақын жерге көшірілмек. Иә, себебі бар екен, ол жақта шекара дауы туындап жатқан көрінеді. Мына жақта Ұрық болысымен екі жыл дауласып осы

39

маңда отырып алған көкем енді сол жаққа барып, көзімен көріп, дауды шешпек. Мен дауға емес, Кереку жаққа жақындайтынымызға қуанып отырмын.

– Оған мен де қуанамын ғой, Қорлаш! Сен жаныма келгендей болар едің.

– Сен, Естай, мені тағы да жылатайын деп отырсың ғой! – деп, Қорлан Естайға жантая күлді. Қорланды құшағына алған Естай шашына бетін тигізіп, рахат күйге бөленгендей, дыбыссыз отырып қалды. Жайшылықта толықсып жүрген асау ару Естайдың кең құшағына кіргенде, бір уыс боп бүктісіп қалғандай болды.

– Ертең шыныменен қайтатын болдың ба, Естай?

– Солай! Бұдан артық михнат болмас! Қолын бұлғап артыңда ай десе аузы бар, күн десе көзі бар Қорлан-Қорлығайын қалып бара жатса, еңірегенде етегі жасқа толып Естай кетіп бара жатса, бұдан артық ертеңгі күннің михнаты жоқ шығар деп ойлаймын.

– Мен сендей ақын болсам, не аспанның көркі – аққу болсам, қанатым талмай ұшып жүріп, «жазығы жоқ жандарға, Естай менен Қорланға, қос ғашықтың жолына, бөгет болма, тағдырым» деп жар салар едім.

– Өзің жай ақын емес, суырып салма ақынға ұқсап кеттің ғой, Қорлаш, – деп Естай Қорланның ай сәулесіне ағараңдап толықсыған ақ жүзін өзіне бұрып ап, сүйсіне қарап тұрды да, бетінен сүйіп, толқыған оймен ұзақ отырып қалды.

– Енді қашан көрісер екенбіз? Ертең қай мезгілде аттанбақсың? Құдайым-ай! Келіп, құшақтап тұрып, шығарып салу да бізге бұйырмаған екен.

– Ертең күн көтеріле атқа қонам.

– Онда есік алдын сыпыруға шығып, шаршаған кісі боп, сен кетіп бара жатқан жаққа қарап тұрармын.

– Ризамын саған, Қорлашым! Тағдырымыз алаңбұлаң болса да, екеуіміз екі жерде, екі елде, біріміз ерте, біріміз кеш өлсек те, біздің есіміміз бұл өмірде де, алдағы ғұмырда да қатар аталатынын түпкі жүрегім сезеді, ал ол қалай болатынын мен айта алмаймын, бірақ оған Құдайдай сен! – Естайдың көзіне жас іркілді.

40

– Мен де сенем! Бірақ арғы жағы бұлыңғыр тарта береді, – деп, Қорлан Естайдың жылы қойнына тағы бір рет, бұл түнде соңғы рет басын қойды. Осы кезде ауыл жақтан «Майлыаяқ! Майлыаяқ!» деген Айғанымның даусы түнгі таза ауаны жаңғыртып жіберіп, тына қалды.

– Бұл Айғанымның бізге «қайтыңдар!» деген белгісі, – деп, Қорлан Естайдың мойнына асыла тағы бір рет қыса құшақтап алды да, орнынан оқыс тұрып кетті.

– Сендер таба алмасаңдар да, анау үйге өзі келді. Жарайды, Құсниды шақырып шығайын, қайта қойыңдар, – деп, Айғаным үйге лып етіп кіріп кеткенде: – Ал, жаным, Қорланым, көріскенше күніміз жақсы болсын! Хош! – деп, Естай Қорланын бауырына қысып, буыны босап, мейірін төге тұра берді.

ҚОРЛАННЫҢ «АЛТЫН ЖҮЗІГІ» – Таңертеңгі шайға ыстық нан қарып, майын шығара балқаймақ қайнатып әкелгенің жарады, апайы! Мынау біздің көптен көрмеген таңсық тамағымыз екен. Айекең мұны бауырына сыйлық ретінде ерінбей әдейлеп жасаған екен! Сен, Естайжан, бүгін қалып, ертең қайтсаң, біз қуанар едік, өйткені ертең апайың бұдан да басқа тамақтың түрін құлпыртып жіберуі әбден мүмкін ғой, ішін ұрайын, – деп, Ақтайлақ Естайға қарап көзін қыса күлді.

– Менікі үйреншікті сыйлық қой! Сенің бауырымды атқа отырғызып жібергеніңе таңғала қуанып отырмын. Бұл екі елге де абырой болды. Өйткені мына ел «Ақтайлақ пен Айғаным іздеп келген бауырларына ат мінгізіп жіберіпті» десе, ана ел «Естай апайын іздеп барып, ат мініп қайтыпты» дейтін болды.

– Ол ойдың қайдан шыққанын сендерге айтсам ба, әлде...Иә, Естай емес, біздің үй таратып жіберуі мүмкін.

– Біздің үйің сондағы «мен» ғой! Ашуландым, саған, Ақтайлақ! – деп, Айғаным күлімсірей «бұртиған» болды.

41

– Айтсам, кеше болыс екеуіміз көрші ауылдың «старшынының» үйінен қымыз іштік. Сонда ол болысқа айтар сөз таба алмады ма, маған: – Иә, Ақа, сіздің үйге келген жігіт бір тамаша әнші екен деп елдің аузының суы құрып отыр. Жастардың кешінде бір қызбен де қосылып екі дауыста ән салғанда, мұндайды бұрын есітіп-көрмегендер тіптен таң қалыпты! Қайырлы болсын! – деді.

– Ол қай қыз болды екен, – деп қалғаным, ойымда ештеңе жоқ.

– Анау да күмілжіп «Қорлан ғой деймін, одан басқаның дәті бармас еді!» деп қалғаны. Мен Естай болыстың көзінше Қорланды әкеткелі жатқандай, не жақындасып қалғандай қысылып қалдым, ішіңді ұрайын! – деді Ақтайлақ өз-өзінен қысылғандай боп басын қасып. Болыста ләм-мим үн жоқ. Жолда да үн жоқ. Артыма қарап «бұ кісі қалғып келе ме, әлде түсін өзгертіп, басқа ойда келе ме», артыма қарауға дәтім шыдамады! Әлден уақытта: – Тыңда, Ақтайлақ, жаныма отыр, – деді, бұрылып отырдым. – Сен, понимешь, біз өнерді құрта алмаймыз. Оның ішінде, сенің балдызыңның өнерін. Еліне қашан қайтпақ?

– Оны әлі сөйлесе қойғамыз жоқ, ағасы!

– Бұл – елдің берген бағасына қарағанда, атағы шығып, болайын деп тұрған жігіт екен! Сондықтан біз де жерге қарап қалмайық, сен оған бір ат мінгізіп жібер! Иә, ат болғанда да, дұрысын көзде! Әйтеуір ел демесе де, сол елдегі жездем мінгізді деп, біздің елді де аузына алып жүрер. «Сырты түк, іші боқ» бір мал да тұрған не бар, бауырым, сен осыны ұқ! – деді болыс ағам. Мен төбем көкке жеткендей қуандым. Болысты анада-мынада жылқылары көп. Соны сапырылыстыратын мен, бір есебін келтіретін болдым, ішін ұрайын! – деп, Ақтайлақ темекісін «бұрқ» еткізді. Шайдан кейін Ақтайлақ сыйға берген көк дөненді алып шығып, үстіне су жаңа болмағанмен бір қарарға тұрарлық ер тоқым сап, айылын екі жерден тартып тастады да, Естайға бұрылып: – Ал, балдыз, мінгішің қайырлы болсын, қонған жеріңде аяғына шідер сап қойып отыр, айылын да тексеріп, ыңғайға қарай босатыңқырап, не

42

тартыңқырап реттеп отырарсың. Мына ауылға дейін бірге барам, онда Маралды жаққа баратын қайынағаң, қой, қайдағы қайнаға, – Ақтайлақ Айғанымға қарап қуақылана көзін қыса күлді, – сол елдің кішігірім саудагері бар, соған ілесіп, Керекуге жақындап қаласың, ар жағы салттыға жарты-ақ күндік жол, тартып кетесің. Ал, жол болсын, атқа қондық! Айғаным сол мезетте бауырын жүгіріп кеп құшақтап, бетінен алма-кезек сүйіп: – Бауыртайым, қош! Көп жаса! Бәріне сәлем айт! Мені көзің көрді, ештеңе ойламасын. Дәм тартса, өзің келіп жүр! Жолды, елді енді білдің! Қош, құлыншағым! Мынау елге сәлемдемем – деп, қолына дайындап қойған «түйіншегін» ұстатып, бауырын қимай, көзіне жас алып қала берді. Кешегі уәдемен Естай болыстың үйі жағына көз сала кетті. Қорланды анық көрмесе де соған ұқсас «жалғыздың» қаздиып тұрғанына іші жылып, атын сауырынынан жай қамшылап, ризалық көңілін Қорланға жеткізе алмаса да, өзінің риза екеніне өзі күә болғандай ішкі көңілі жайланып қалды. «Қайран, Қорлан! Құсни да қайда екен?» Ойындағы арманын жалғастыруға жанында дабдырап келе жатқан жездесі ерік бермей, үзе берген соң, өз ойын оңашаға қалдырып: – Иә, жезде, сонымен неше үйректі құлаттыңыз?

– деп, оның сөзін қолпаштап, қосыла кетті.

–Ішін ұрайын, менде бытыра ғой! Мен көп үйрек қонғанда, жақындап кеп, ысқырып қалам, сонда үйректерің шошып ұша жөнелгенде алдыңғы жағын көздеп атам, ішіңді ұрайындардың арты кеп, қалған оққа килігіп, бәрі құлап түседі! – деп күлгенде, ананың асыра сілтеп жібергеніне қалай дауыс шығарып күлерін білмей келе жатқан Естай одан да қатты қарқылға басады... Сүт пісірім уақыттай өткен әңгіменің әсерімен бұлар келесі ауылға қалай кеп қалғандарын да аңдамай қалды.

– Ассалаумоғалейкү-ү-үм, Ақтайлақ «болысым!»

– деп, Қасен саудагер атының шылбырын ұстай алды.

– Да! Здрәстисің бе! Қасеке! – деп, Ақтайлақ ат-

43

тан асықпай түсті.

– Жолдарыңыз болсын, Ақа! Мына жігітіңіз бе, маған айтқан! – Естайға да Қасен қолын созып амандасты.

– Да! Осы! Менің «один» балдызым!

– Е, жалғыз балдызыңыз екен ғой! Ұқтым! Ал үйде дәм дайын, төрлетіңіздер! Естай күлкіден аузын жия алмай бұқиып атын айнала береді.

– Мынау жездем ауылдағы Ақтайлақ емес, мына бөтен елде мүлде өзгеріп сала берді ғой! Ойласа, ойлағандай, Ақтайлақтың мінезі әр жерде әрқалай! Мына жерде бұл өзі кішігірім болыстан кем емес!

– Мені білесің ғой! Асты талғап ішем! – деп маңғазсынды Ақтайлақ.

– Сіздің қандай асты қалап, қайсысын қаламайтыныңызды біле бермедік! Содан сіздер асығыс болар деп, жеңіл қуырдақ...

– Мен өзім қоянның етін, құстың етін ұнататын адаммын!

– Қолда қоян жоқ, даладағы қояндар да бытырап кеткен шығар! Ауылдағы біздерге қаз-үйрек қайдан келсін, даладан атып әкелуге балапандары жас, обал ғой, бас-еке! – деп, Қасен әбігерленіп қалды.

– Да, сен прав! Карошо! Айт, қашан жүресіңдер!

– деді Ақтайлақ ортадағы қуырдаққа қолын созып жатып.

– Қазір, шайдан кейін. Маралдыға жетпей «Сай басына» қонамыз, бұл жігіт ертеңінде Керекуіне кете береді, мен өз шаруаларыммен сол маңдағы ауылдарды аралаймын.

– Сен, понимаш! Мына балдызды байқарсың! Қонған жерде атын тұсап, өзін байқап, таңертең атына мінгізіп, көзіңмен шығарып сал! Жауапты мынамен бересің! – деп, Ақтайлақ түсін суықтау ұстап өз басын өзі сұқ саусағымен нұқып қалды.

– О не дегенің! Сіз айттыңыз! Енді жарты жаным осы серігіммен болады. Мүмкін саудаға да үйретіп жіберермін! – деп, Қасен Естайға қарап мырс етіп күлді.

– Какой сауда! Бұл өлең айтады! Нашорт сенің саудаң! – деп, Ақтайлақ шындап ашуланайын деді.

44

– Жақсы айттың! Онда тамағымыз мүлде тоқ болады. Ауылға кірген соң старшынға айтам, Ақтайлақ елдеріңе әнші жіберді деп! Содан кейін көріп тұрайын, салпаңқұлақ старшынның қалай жүгіргенін! – деп, Қасен одан сайын мәз болды... Жолда Қасен Ақтайлақтың мұнан да бұрынғы қылықтарын айтып мәз болды.

– Сен оған мені айтып қойып жүрме! Онда ол маған «нәлөктерді» көп салғызып жүрер! – деп күлді. – Сен көре алдың ба, шіркін болыстың бірінен бірі өткен екі қызы бар, Ақтайлақтың әңгімесінен бұрын, соларды айтсаңшы. Әттең қолым қысқа! Дүние-малым болса төгіп жіберіп, анау Қорланын айттырып, басын байлап қояр едім!

– Кім дүние төксе, соған бере сала ма сонда? – деді Естай іштей жақтыртпай.

– Ел арасында бір бықсыма сөз шығып жүр, анау Қуат байдың Әйіп ұлынан туған немересі Нұрмағанбетте сондай ой бар деген. Былай, Нұрмағанбет жаман жігіт емес, оқуы да бар, шаруаға пысық, келбеті де жақсы. Қорлан оны ұната ма, ұнатпай ма, оны бір «көктегі» ғана біледі.

– Оны ұнатпай, шеттен біреу келіп сөз салса, онда қалай болмақ екен? – деді мынаның емерін білейін дегендей.

– Қорлан негізі ақылды ғой, оның үстіне мінезі ашық қыз, өзі орысшаға жүйрік, орыстың алдына барса да басын арашалап алуға қауқары жетеді. Әкесі оның қылықтарына қарсы болмайды. Алыс жаққа Қорлан бел байлап кете береді деп те айта алмаймын. Болыстан кейінгі сол үйде баскөтерер сол ғана. Әкесі оны болыс қып өз орнына қойып кете алмай ма!

– Жассың ғой! Естіп-біліп жүрген де шығарсың, бұл үкіметіңнің алысқа баратын түрі көрінбейді. Мұны да Ақтайлаққа айтып қойып жүрме, олай болғанда ағасы Солтанбек екеуі бірігіп менің жон арқамды тіледі! – деп, Қасен қарқылдап күлді-ай келіп. Одан ары Естай бұл әңгімені өрбітуге өзінің ішкі сыры ашылып қалардай құштар болмады.

– Айтыңызшы, біз соғатын ауылды неге «Сай басы» деген?

45

– Қазақтай ат қоюға шебер халық көргем жоқ. Мына созылып жатқан кең өлкені «Маралды» деп атаған ғой. Иә, басында, қайдан екенін білмеймін, қалың марал ауып келген екен. Ол кезде бұл жақта кісі аяғы некен-саяқ болған. Мына сүйірғұлқыпшақ, біздің аталарымыз осы өңірді басып өтіп, төмендеу барып қоныстанғаннан кейін ғана бұл далаң жандана бастаған. Мына жақтан уақтар да келе бастаған. Осылай елдер араласа бастағаннан кейін маралдардың жолы тарыла беріп, енді олар адам аяғы баспаған таулы аймақтарға ауған екен. Ол жақта да адамдар маралдарға жақындай түсіп, сол маралдарыңды ұстап, қолға да үйрете бастаған деседі. Оны «итім біледі»! Бірақ қасқырдың өзін «ит қып» жіберген қазекеңе бұл аса қиын шаруа емес қой! – деп, Қасен басын шайқай сондай қазақтарға таңдана күліп алды.

– Ал бұл даланың құнарлы болатыны – мұнда қыста қар ересен қалың жауады. Сол қар көктемде жылға-жылғамен сай-сай боп сарқырап ақпасы бар емес пе! Сол сайың осы дөңестеу жерде отырған осы ауылдан басталса, оған қазақ алыстан ат іздеп әуре босын ба, «Әне, аналар ақылды, сай басында отыр!» деп, суға ұрынғандар атой салады. Вот, әлгі жездең дұрыс айтады «Понимаш» деп, шіркіннің орысшасын-ай! – деп Қасен селкілдеп күліп, атын борбайлап айдай жөнелді. Бой жазып біраз жүріп алған соң Қасен Естаймен қатарласа қалып: – Қазір анау көрінген «Сай басы», сонда Дөкөй деген досым бар, соған барамыз, ол өзі көбік ауыздау, мақтаншақ адам, мақтай берсең ол жалғыз тоқтысын да сойып тастайды. Менің «ымыммен» отыра бер, мен оның «енесін қалай ұрар екем» деп Қасен ішін тарта күлді. Бұлар ауылға кіргенде ортадағы үйдің жанында үш-төрт кісі қолдарын ербеңдетіп әңгіме соғып тұр екен. Жолаушылар бұрылып кеп, бұларға амандасты. Жұрттан бұрын дабдырай амандасқан Дөкей: – Иә, жолдарың болсын! Алысқа бет алдыңдар ма?

– Аса алыс емес. Мен анау Маралды көлінің маңындағы ауылдарды аралап қайтпақпын. Ал

46

мына жігіт Кереку жаққа, одан әрі қырға барады, өзі мына Ақтайлақтың балдызы. Со жақтан қонақтап келе жатыр.

– Е, Ақтайлақтың балдызы, өлеңші жігіт – осы болды ғой! Есімі кім еді, естіп едім ұмытып қаппын?

– Естай.

– Иә, Естай, естігеміз! – деді Дөкей қуанғандай болып.

– Естісең, осы жігітке қамқор болуды өзіңе тапсырған Ақтайлақ досың!

– Олай болса, үйге жүріңдер, кең жерде отырып әңгімелесейік, қызық болсын, – деп, Дөкей қонақтарды үйіне бастады.

– Ойбу! Әкем келді! Мынау тағы кімдерді әкеле жатыр! – деп Дөкейдің әйелі Бди оң қолын мықынына таянып есік алдында тұр. Әйелінің қолы мықынға барса, аса мейірімнің бола қоймайтынын білетін Дөкей үйге жақындай бере қонақтарды алыстан таныстырып айта бастады: – Бди, мынау Ақтайлақтың балдызы, Айғанымның бауыры, әнеугі жұрт айтып жүрген әнші жігіт – осы! Анау – өзіміздің саудагер Қасен, анада саған «бит алатын тарақ» әкеп берген! Жақындай келе, бұлар әйелге бас изей амандасты. Бди үйге жоқ болды. Шай үстінде Қасен: – Ал, Дөкей досым! Мына Бди екеулеріңнің атақтарың асайын деп тұр! Ертең ел: – Дөкей мен Бди Ақтайлақтың балдызын бір мал сойып қонақ қып жіберіпті, қонақ әнші екен, жұрт ән-өлең тыңдап, бір мәз болыпты. Бұлар жібермей тағы жатыңдар деген екен, олар ертеңінде «асығыстау едік» деп, жүріп кетіпті. Бұл сендерге үлкен абырой болды! – деп, Қасен әзіл шыны-аралас Дөкейді қамшылап қойды. Дөкей жұртқа жалдана жүріп бес-алты тоқтының басын құрап алған еді. Ойланбастан біреуін әкеп, бата тілетіп, қонақтарға сойып тастады. Қонақ келген үйді жағалайтын әдеттерімен ауыл адамдары Дөкейдің үйін төңіректей бастады. Ауылға әнші келді дегеннен хабардарлар жайғасқаннан

47

кейін Қасен Естайға қарап: – Естай, сен түбі осы елге бөтен болмайсың. Сенің түріңнен оқимын, ішіңде үлкен бір сыр бар сияқты. Сол сырыңды бүкіл елге ақтарсаң, атағың алты алашқа да жайылып кетуі мүмкін! – деп, тойған қасқырша ыржиып, – сен мына ағайындарға жақсылап бір ән сап бер, Ақтайлақты бұлар да біледі, сені, оған жолыққанда мақтап жүрсін, сонда дәм тартып тағы бір осы жаққа орала қалсаң, бұлардың кез келгені саған бір тоқтыны жығып тастайды, дұрыс айттым ба? – деп Қасен ыржалақтап отырғандарға қарады.

– Сөзім-ақ! Дұрыс айттың! Дұрыс! – деп, отырғандар шулай қостады. Жатса-тұрса Қорлығайын көз алдынан кетпей көңілі күптілеу, өңі жүдеулеу тарта бастаған Естай домбыраға қол созып, құлақтарын нақыштай бұрап ап, Біржанның жүрек тебірентер әнін бастап, қоңырлата жөнелді. Домбыраның сарнаған үні мен Естайдың әуелеген қоңыр даусы астаса келе қосылмаған қос ғашықтардың әуелі үйлескен жүрек лүпілін, риясыз сезімдерін сөйлетіп, оларды қол созым жерде тұрған бақыттарының баспалдақтарына шығарса, келесі сарын кібіртіктеген өмірдің кикілжің кезеңіне алып келгендей солғындау тартып, ішкі жан айқайына ұласып кеткендей домбыра да, Естай да, Біржанның әні де бебеу қаққан қара күздің сұрқай желіне ұласып барып тыншығандай болды. Ән аяқталғанда отырғандар: – Жарайсың, жігітім! Қалай-қалай тебірентесің! Қайда отырғанымызды да ұмыттырып жібердің ғой! – деп, өзара мәре-сәре боп қалды. Домбыра қолына тиіп, әні жұрттың жүрегін жаулаған сайын Естайдың да өңі бұрынғыдан мүлде ажарланып кеткендей болды. Осы ауылдың осы кешінен кейін Естайдың есімі бүкіл Маралды елінің аузында жүрді. (Жалғасы келесі сандарда)

48

Проза Бахытжан Канапьянов НА УЛИЦЕ НАШЕГО ДЕТСТВА (Окончание, начало в №5-2013) Из нас, слегка хмельных, первым правильно понял, казалось бы, бессвязные слова Есентая о справедливости, Серик . Он не долго думая сказал, что согласно кодексу чести и справедливости наша честная работа по разгрузке автофургона должна быть достойно оплачена . И мы обязаны сами решить эту непростую задачу . Мейрам, уловив нить этой самой задачи и к чему клонит лукавый Серик, попросил Михата, чтобы он взял на себя дворового пса . И я все понял, только попросил своих верных друзей, чтобы взяли мы именно то, что положено нам взять, – только два ящика отборных помидоров . Было уже далеко за полночь . Михат ушел первым, и спустя минуту по едва слышному звуку цепи и сдавленному собачьему взвизгу я понял, что пса, зажав пасть, увели далеко от ящиков в глубь постоялого двора и заперли в сарае . Михат и Мейрам, страхуя меня с Сериком, открыли боковую дверь ворот и на время выкрутили лампочку, висевшую у входа в дом и отбрасывающую косые тени на ящики и спящего торговца, чей

49

храп даже заглушал повизгивание пса, закрытого Михатом в дальнем сарае. Серик первым взял верхний ящик с помидорами и без нервозности и суеты двинулся к выходу. Я последовал его примеру и хотел было также двинуться к воротам, но тут слегка звякнула под ногой какая-то пустая консервная банка. Видимо, эти консервы и были частью ужина торговца, который на долгое, мучительное мгновение вдруг перестал храпеть и заворочался, что-то бурча спросонок. Я с ящиком отборных помидоров на полусогнутых руках застыл над спящим торговцем. Михат и Мейрам замерли в неподвижных позах. На какое-то мгновение мне показалось, что торговец чуть приоткрыл свой левый глаз. Я продолжал стоять несколько томительных секунд, которые мне показались вечностью. Торговец вдруг улыбнулся во сне, и снова стал зарождаться храп из недр его живота, и этот храп с присвистом и сонным сопением был для меня изумительной музыкой моего спасения. Я спокойно и даже с чувством собственного достоинства, держа в онемевших руках ящик с самыми прекрасными в мире помидорами, вышел за ворота, где меня поджидал Серик с такой же добычей. Вскоре вышел Мейрам и сказал, чтобы мы отошли от дома Михата. А через некоторое время нас догнал Михат, который уже успел вновь привязать пса на длинную цепь и вкрутить лампочку во дворе… На следующее утро в нашем доме началась предсвадебная суматоха. Приехали родственники из аула, где на родовом кладбище Тюретумсук был похоронен наш отец, всю жизнь проработавший учителем истории и директором школы. Наша матушка тоже была учительницей физики и математики в казахской школе, что находилась возле базара. И когда стали расставлять на свадебном столе нехитрые яства и закуски, я принес из домашнего огорода эти самые два ящика, которые надежно спрятал в кустах минувшей ночью, и торжественно вручил матушке и моей сестре-невесте. При этом шутя сказал, что эти помидоры выросли за одну

50

ночь на нашем огороде. Родные, разумеется, не поняли шутки и стали допытываться, откуда, где и за сколько я добыл столь дефицитный продукт. Я успокоил их, веско подчеркнув, что это честная и оговоренная плата за мой с друзьями труд, то есть за разгрузку автофургона. Сестра поцеловала меня, а матушка вновь засуетилась и послала на базар, чтобы я купил молодую редиску, лук и укроп, – украсить ими салаты и закуски. На базаре, проходя мимо овощных рядов, я внезапно увидел вчерашнего торговца. Он, быть может, тоже меня признал, но не подал виду и был весь во власти торговли своими помидорами, цена на которые превышала прейскурант других торгашей. И Есентай был здесь, среди базарного люда. Он, по-видимому, уже привез несколько ящиков и собирался обратно, к себе домой. И я доехал с ним, по дороге сказав, чтобы обязательно приходил со своей хозяйкой к нам домой на свадьбу. Про вчерашнее ни он, ни я не обмолвились ни единым словом. А после полудня свадьба, небольшое домашнее торжество, на которое пришли и все уважаемые соседи, была в самом разгаре. Многие из гостей вспоминали отца, который скоропостижно скончался восемь лет назад, хвалили матушку, что вырастила такую дочь, выпускницу английского факультета пединститута, с любопытством поглядывали на жениха Амантая – инженера, о чем свидетельствовал институтский ромбик на лацкане его костюма. Он сидел скромно возле моей сестры и вдруг по просьбе своего дружка запел песню Мади «Каракесек». Гости в безмолвном восхищении внимали этой песне великого казахского певца-композитора. А мой жезде Амантай пел прекрасно, его сочный степной голос парил над всем нашим кварталом, над улицей моего детства. Хвалили и мои помидоры, особенно словоохотливые соседки. И все допытывались у моей матушки, зная ее скромный достаток, как ей удалось раздобыть в июне месяце столь дорогой продукт. Один только Есентай, быть может, смутно дога-

51

дывался обо всем, ибо в его опохмелевших глазах блуждал неистребимый бес возмездия и торжества справедливости . Зашли и мои друзья Михат, Серик и Мейрам, якобы невзначай, и выпили за будущее счастье моей сестры . Я пододвинул им тарелки с закусками . Увидев на столе помидоры, что краснели среди прочей еды, они ухмыльнулись, словно спрашивая – те самые? Я, благодарно улыбаясь своим друзьям, молча кивал в ответ . А ближе к вечеру сестра с Амантаем должны были ехать поездом до Целинограда, а затем на машинах до Кургалжына, на родину жениха, где и пройдет большой аульный той, на котором долж-

52

ны присутствовать нагашы и апайки из наших родных мест. Я тоже решил ехать, чтобы сопровождать свою сестру до Есиля, где надо было найти свой стройотряд в одном из целинных совхозов. Было решено, что поедем на трех машинах-такси. В первой – молодые с дружкой и подругой, а в двух других родственники с нашей стороны. Я же вместе с мудрым соседом Есентаем поехал на его телеге через весь город до вокзала за два часа до отправления поезда. И весь этот путь придерживал рукой приданое моей сестры Раушан – стиральную машинку «Алма-Ата».

ГЛАВЫ СЕМЕЙНОЙ САГИ ЧАСЫ И ВРЕМЯ ОТЦА Отец не любил ночного боя часов. Я отчетливо помню, хотя и как бы сквозь сон, сквозь полудрему, его тихие шаги: чуть приоткрывалась дверца настенных часов, и рука отца останавливала на время, до утра, казалось бы вечное, движение маятника, его постоянный ход. Домашние спали, а я, проснувшись от двух-трех ударов часового молоточка, видел над собой в полумраке лицо отца. Он, подогнув под меня сползающее одеяло, говорил, улыбаясь: Спать, спать... – и уходил с раскрытой книгой к себе в кабинет... Няня утром, растапливая печь, ворчала, что опять проспала из-за остановленных часов. Не знаю почему, но лет десять тому назад я приобрел по доступной цене почти такой же марки «Мозер» – настенные часы моего детства. Их мне предложил один старый еврей, который давно уже живет в Израиле. Предложил, видимо, потому, что мы с ним часто встречались в букинистическом магазине. А через некоторое время как-то незаметно образ этих часов вошел в одно из моих стихотворений. Вот отрывок: Равномерный бой часов Предъявляет счет на вздохе, Запирая на засов

53

То, что не дано эпохе. Где-то смыслу вопреки Нерест поведет горбушу На верха шальной реки, Выворачивая душу. С этой стороны окна Мерный ход часов в квартире Отмеряет всход зерна, Мысли порождает в мире. Снова равномерный бой Предъявляет счет эпохе. Мне начертано судьбой То, что я усну на вздохе. Ночной бой часов, где-то сопрягаясь с ритмами сердца, вновь и вновь возвращает меня туда, в далекую страну моего детства. Возможно, мои воспоминания не столь плавны и гармоничны, не столь хрестоматийны, ибо их постоянно будут прерывать в ночной тиши идущие из глубины прошлого, необъяснимые, но понятные всем звуки времени – бом, бом, бом... *** Что осознанно помню из своего раннего детства – это приближение Нового года и само ожидание праздника. Оно начиналось с покупки елки. По морозному хрустящему снегу я, еще дошкольник, шел с родителями на базар, где в углу, прислонившись к решетчатой ограде, ожидали своего часа небольшие, опрятные ели, сосенки с раскидистыми ветвями, пахнущие хвоей, снегом, сосновым лесом и наступающим праздником. В снегу валялись отломанные ветки, и весь снег был усыпан иголками. Город, а точнее городок, где мы тогда жили, находился на севере Казахстана. Заснеженные холмы обступали его. Первый снег выпадал в середине октября и не таял до самого марта. Бураны, метели были почти еженедельным явлением. Для пешеходов дворники прокладывали широкими деревянными лопатами тропки среди сугробов. Они были узкими, и если пешеходы при встрече сталкивались, то одному из них при-

54

ходилось сворачивать прямо в сугроб, который выступал по обе стороны. Воздух в этом городке был морозным, крепким, здоровым. И этот воздух, спрятанный между веток елки, вносился вместе с нею в самую просторную комнату нашего большого дома. И запах внесенной елки мгновенно распространялся по всему пространству, и ветви щекотливо кололи щеки, ладони, когда я прикасался к ней, и смола магически выступала на ее золотом стволе. (Это я сейчас могу сравнить то мое ощущение со знаменитым романсом Булата Окуджавы «Ель, моя ель», а тогда...). Елку пристраивали в углу, прикрепив к крестовине и подвязав для равновесия ветви к подоконнику. С каждой подвешенной игрушкой она преображалась, отражаясь в разноцветных стеклянных шарах. Я ночью долго не мог заснуть. Елка при свете ночного фонаря, что проникал в комнату, выглядела застывшей волшебницей. Я вставал с постели, осторожно подходил и трогал шары. В полумраке видел свое отражение. Оно было расплывчатым и таинственным... А утром находил под подушкой новогодний подарок родителей. *** Несмотря на то, что отец был заведующим облоно (областной отдел народного образования), он, может быть, единственный в городе из семейств своего круга, держал корову. «Детям необходимо парное молоко!» – не раз категорически заявляла няня и, в конце концов, добилась своего. Представляю, сколько подметных писем шло на отца в обком: и домработницу содержит (это про няньку), и корову купил, и вообще, по слухам, он сын кажы и чингизида. Но это я сейчас представляю, а тогда... Тогда запах парного молока мне был больше знаком, нежели вкус городского морса. Мой ежедневный выход во двор был чреват встречей с этим двурогим существом. Несмотря на добродушную, вечно что-то жующую морду этого животного с умными глазами, своими рогами оно

55

напоминало мне пса-рыцаря из фильма «Александр Невский». К тому времени я со старшим братом уже не раз совершал так называемые культпоходы в кинотеатр. Правда, все страшные для меня мизансцены фильма просиживал под скамейкой. И вот однажды, выйдя во двор, опасливо поглядывая в сторону сарая, откуда слегка доносилось сонное, влажное дыхание буренки, я увидел, как двое взрослых заносят что-то черное, прямоугольное, большое, высотой с нашу корову. Это было пианино. А вечером, когда его уже установили в доме, стали приходить гости, и комната впервые вместе с возгласами стала наполняться магическими звуками музыки. Играли многие: мама, ее коллеги по школе, старшая сестра, которая уже училась в музыкальной школе. Но меня поразило другое. Это я до сих пор помню и никогда не забуду. Вдруг комната наполнилась какой-то божественной мелодией. В ней было все: и мое свежее утро, и встреча с коровой, и вкус парного молока, и таинственный закат за горой Кокше, и шелест листвы. В ней было все перечисленное не в отдельности, а все вместе, в одной ничем не делимой музыкальной сфере. Это можно сравнить разве что с тем детским восприятием, с той детской непосредственностью, когда мир ребенка еще не поделен на мир внешний и мир внутренний. Играла какая-то красивая женщина, которую отец галантно подвел к инструменту. Играла она не с робостью, как это делала моя сестра, а всем порывом, всем движением, всем своим существом. Мне казалось, что звуки музыки порождены не пальцами рук, а плечами, локтями, развевающимися волосами, слегка наклоненной головой. Последние ноты как бы повисли в вечерних сумерках лета середины пятидесятых. Женщина уронила голову на крышку музыкального ящика и беззвучно заплакала, плечи ее вздрагивали, и прекрасные ее волосы, спадая на клавиши, скрыли ее лицо и слезы. Занесенная судьбой по своей, а может быть, и не

56

по своей, воле в глухую провинцию, после долгого времени она встретилась с тем прекрасным, что по духу ее связывало, может быть, с Москвой или Ленинградом, а может быть, с другим городом, который она вынуждена была покинуть на долгие-долгие годы. А может быть, это просто мои нынешние домыслы?.. И все-таки я уверен, что эта игра была ее своеобразной исповедью в канун всем известной оттепели. Со дня появления в нашем доме музыкального инструмента я стал засыпать под звуки музыки. Вначале это были гаммы, затем несложные музыкальные пьесы, в последующие годы – этюды, романсы, вальсы, сонаты. Это сестры учились и заканчивали музыкальную школу, а затем и сестренка завершила учебу в консерватории. Но в памяти у меня до сих пор тот летний вечер в целинном городке Кокчетаве. Наш дом. Отец и мама. Гости. И – неистовая игра божественной, неизвестной женщины. А может быть, мне это все приснилось? И не было всего этого? А был просто, как сейчас, таинственный бой настенных часов. *** Однажды, уже в Павлодаре, когда учился в третьем или четвертом классе, точно не помню, я в кабинете отца раскрыл большую книгу в светло-фиолетовом переплете и увидел фотографию человека в мундире с эполетами. Он чем-то напоминал моего дядю. На титульном листе выступало название книги «Чокан Валиханов».

– Это кто? – спросил я отца.

– Твой родственник, – спокойно ответил отец, углубленный в свои бумаги.

– Мой родственник?! – удивился я. – А он кто?

– Великий ученый и потомок Чингисхана. Султан и штабс-ротмистр царской армии.

– Салтан, – поправил я отца, вспомнив сказку Пушкина.

– Нет, султан. Кстати, ты тоже султан, – улыбнулся отец.

57

– Я?! А что такое «султан»?

– Как бы тебе объяснить... Ты по книжкам, наверное, знаешь, кто такой принц?

– Ну, да. Знаю.

– Так вот. Султан в твоем возрасте – это принц, а султан в моем возрасте – это князь.

– Так ты князь?

– Нет, – рассмеялся отец, – князьями были твои великие предки. Иди, поиграй на улице, не мешай мне работать. Отец, лукаво взглянув на меня, вновь углубился в свои бумаги, а я в мыслях уже мчался на коне, размахивая саблей, изображая из себя степного принца, ибо я от этого неожиданного известия был возбужден. От избытка чувств, переполнявших меня, я все рассказал своим друзьям: Аслану и Ахмету Пугоевым, братьям-чеченцам, и Вовке Захиру. Про их родителей говорили, что они когда-то переехали к нам, в Павлодар, не по своей воле. Жили они рядом с нашим домом, и мы учились в одном классе, вместе ходили рыбачить на Иртыш. После моего рассказа, когда я сбивчиво объяснил, кто я, а кто они и как им впредь надо себя вести перед потомком князя, реакция моих друзей была довольно неожиданной для меня. Самый въедливый и всезнающий Вовка Захир, сын врачей, приехавших из Ленинграда, изливая потоки красноречия, показал всю свою классовую непримиримость к сословию, к которому я себя с нескрываемой гордостью причислил. Из его слов я понял, что мои так называемые благородные чувства поражены пережитками прошлого и что он поставит вопрос о моем несоответствии высокому званию пионера. Только у братьев Пугоевых я увидел и где-то почувствовал понимающий блеск в глазах, но и они потупили свой гордый взор. Все это закончилось дракой. Я защищал честь и достоинство своей княжеской фамилии, Вовка же Захир при молчаливом согласии или несогласии братьев Пугоевых защищал интересы общественного строя в лице класса, школы и пионерской дружины. Силы были неравными, и в самый разгар

58

драки раздался крик: – Антихристы! Басурмане! Это нянька, увидев, что меня бьют, закричала на всю нашу интернациональную улицу и увела меня, в ссадинах и в синяках, домой. А я шел и плакал. Плакал не от боли, а от унижения и чувства стыда, что я опозорил свой род до самого Чингисхана. Вот так завершилось мое первое знакомство со своим происхождением. А если говорить серьезно, то мы происходим из чингизидов-торе. Наш родовой стан, или наше фамильное имение Тюретумсук, находится на севере Казахстана, в двухстах километрах к юго-востоку от Омска. Иртыш здесь, извиваясь по обширной низменности, делает изгиб, омывая берег у бывшей крепости Железинская, которую царское правительство построило во второй половине XVIII века. Вот как описывает эту крепость немецкий ученый того времени П. С. Паллас: «Крепость Железинская получила свое имя от одноименной речки, которая впадает в Иртыш с киргизской стороны. Она находится на высоком выступе берега, около которого Иртыш, извиваясь по обширной низменности, делает изгиб, омывая берег у крепости. Этот выступ, защищенный с других сторон низменности крутым высоким берегом и рядом частокола, со стороны границы (киргизской) охраняется устроенным по новым правилам укрепленьем с одним бастионом и двумя полубастионами. Это укрепление состоит из прочного земляного вала (покрытого дерном) и глубокого рва. Но еще и до настоящего времени оно не закончено. В одной части находится прочная деревянная башня с воротами для въезда и выезда, а у пристани для судов стоит старый деревянный бастион с пушками. Внутри крепости расположены новая деревянная церковь, дом начальника и коменданта крепости, квартиры офицеров, казармы, конюшни, склад для провианта, пороховой склад и несколько частных домов. За стенами крепости сейчас же выше по Иртышу находится слобода, а ниже – много частных домов. На низменности около крепости расположены

59

сады . Кроме того, по обеим сторонам реки, особенно киргизской, раскинулись прекрасные луга, где в изобилии растет дикая спаржа превосходного качества, доходя до дюйма в толщину . Пограничная линия с киргизами проходит по высокому краю степи, лежащей на той стороне» . (Прошлое Казахстана . Алматы, 1997 . С . 268) . Высокий край степи – это и есть начало земель нашего самого главного предка султана Султанбета . Даже при беглом знакомстве с летописями и книгами по истории Казахстана можно легко обнаружить имя этого человека . У одних он «Султанмамет» (Фальк, Барданес и Мухтар Магауин), у других «Султанбет» (Шакарим и Евгений Кычанов), в Указе Коллегии иностранных дел Российского государства за №130 от 1764 года 9 февраля он именуется султан Салтанамет, великий ученый Чокан Валиханов в своем очерке «Аблай» называет его братом Аблая Султанбеком, а мой дядюшка, известный архитектор и драматург Шота Валиханов, и все мои родичи величают его на свой семейный лад «Султанбет» . Но как бы его ни нарекали, одно очевидно – в том, что нынешние северные границы Павлодарской области остались такими, какими они являются сейчас для суверенного Казахстана, есть и несомненный вклад султана Султанбета . В своей политике он был «доброжелателен» к Рос-

60

сии . Вот что мы читаем в вышеназванном Указе Коллегии иностранных дел: «Постройка «хором» (домов . – Б. К.) для султана Средней орды Аблая, к чему еще в 1761 году старался склонить киргизов (казахов . – Б. К.) генерал Вейсмарн, разрешена и велено склонить к тому же доброжелательного к России Салтанамета султана» . После смерти хана Аблая в 1781 году выбор на ханство пал на султана Султанмамета, также представителя династии Салкам Жангира, но ввиду преклонного возраста Султанмамет не дал своего согласия на ханство – утверждает известный писатель Мухтар Магауин, много сделавший для объективного освещения истории Казахстана и родословной казахских ханов и султанов . (М . Магауин . Азбука казахской истории . Алматы, изд-во «Казахстан» . 1997, стр . 195) . А вот как описывает Барданес посещение ставки Султанмамета (стиль и орфография сохранены): «Барданес у Султанамамета (1771) . «(24-го июля 1771 г .) . Сегодня посетили наш лагерь 3 сына стоявшего от нас в 7 верстах султана Мамета со свитою . Майор Зубов их угостил и потом послал в мою ставку . Старший сын Ахмет, 20 лет от роду, был одет в черные атласные шаровары, кафтан тонкого красного сукна с шелковым кушаком, на голове шитая золотом скуфейка и хорошая киргизская шапка, а на бедре сабля . Другие, один 16-ти, а младший 14-ти лет, были одеты как обыкновенные киргизы, но немного почище . Все они имели веселый и мужественный вид . Они сидели у меня на войлоке, отвечали на мои вопросы сколько умели, отведывали мои сухари . . . При прощании приглашали они меня поутру на другой день к своему отцу . Я согласился .

26-го июля . Сего числа пополудни поехал я в стан султана или князя Мамета, старшины малого улуса Средней киргизской орды, и удостоен был благосклонным приемом . Его стан или деревня (аул) состоял из 8 войлочных юрт, или кибиток, из коих 3 для его фамилии белые войлочные и чище, прочие же были простые для его служителей и пастухов .

61

До приема султаном сыновья его разговаривали со мной. Кибитка его была большая, разделенная завесою; посреди висел большой железный котел с говядиною и крупами на огне, кругом стояли малые и худые ящики, на которых лежали кожаные мешки с платьями и проч. Против входа позади котла разостлан был персидский ковер с подушкою, на котором сидел султан с супругою, сложа ноги накрест. Я должен был сесть в стороне поодаль. Султан имел от роду 60 лет, был сухощав с небольшою черною бородою; на нем было шелковое платье и шитый золотом колпак. Он имел вид проницательный. Супруга его лет сорока была весьма сановита и сидела в полушелковом бухарском платье и в шелковом платке на голове, как носят обыкновенно татарки и армянки; с головной повязки по обеим щекам висели корольки. Сделав им низкий поклон, поднес я князю в дар фунт масла, зеркало, купленное мною в Омске за 7 копеек, кольцо, за которое я заплатил 3 копейки, несколько игол, извиняясь, что я так мало взял с собою. Он уверял, что ему от русского приятеля все приятно, а она сказала, что в степи такие вещи очень полезны. Она потом спросила, пью ли я кумыс или квашеное спиртовое кобылье молоко. Я сказал, что пью, и тогда поднесли мне кумыс, а потом хороший чай без сахару и меду, вареный только с молоком в фарфоровых чашах. Если бы султан при ответах и рассказах менее занимался строганием лучины большим ножом, то беседа наша была бы довольно приятна. Он расспрашивал о здравии монархини, изъявлял свою приверженность к Российской империи. Он сам преследовал калмыков и несколько человек взял в плен и велел, действительно, позвать 6 или 7 калмыцких мужей и жен, кои были его рабы, но в хорошем содержании. О калмыках предполагал он, что якобы они перешли через горы в Зюнгорию, что нам их воротить не можно, что напротив того, киргизские орды получают от нашего преследования великую пользу, поелику калмыки уходят далее и

62

избавляют их от таких лукавых и гордых соседей и т.д. Наконец, дружески отпустил он меня с мехом хорошего кумыса и овцою, дав для провожания несколько киргизцев.» (Фальк-Барданес, VII, 15-18). К этому беглому экскурсу в историю можно добавить, что, по данным на 1910 год, в Тюретумсуке (владения моего деда Канапии-кажы, бывшая ставка султана Султанбета) насчитывалось 29 домов и 150 человек взрослого населения. Тюретумсук является родиной выдающегося акына-импровизатора Исы Байзакова (данные взяты из книги писателя и поэта Мубарака Жаманбалинова «История Иртышского района», Актогай, 1995 г.). *** Мои воспоминания об отце фрагментарны, и большинство эпизодов не о нем, а о моем детстве. Имею я на это право или нет, но пишу – как пишется. И я сейчас, анализируя в памяти все то, что было связано с ним, совершенно уверен в том, что мое беззаботное детство прервала сама смерть отца. Последний эпизод: отец уезжал в Алма-Ату в больницу, а я, как всегда, заигрался на улице и когда прибежал к дому, то увидел, что машина отъехала от нашего дома в сторону аэропорта. Я побежал вслед удаляющейся машине и видел, как отец, обернувшись к заднему стеклу, машет мне рукой. Я бежал и думал, что машина остановится, но она набирала скорость и вскоре скрылась за поворотом. До сих пор мне снится по ночам: я бегу, а отец машет мне рукой и удаляется. Это и было моим прощанием не только с отцом, но и с тем, что меня с ним связывало, – с моим беззаботным детством. Спустя два месяца он вернулся. Вернулся, чтобы умереть в своем родном доме, в окружении мамы, няни и детей. Через две недели его не стало. *** Отец очень любил и высоко ценил А. П. Чехова: «Читаю Максима Горького только из-за уважения к «пролетарскому писателю», – не раз повторял отец.

63

– То ли дело Чехов. Чехов – это все!» И лицо отца преображалось, он задумчиво улыбался, глядя кудато вдаль за ту сторону Иртыша, куда медленно закатывалось по вечерам жаркое степное солнце. Не знаю почему, но образ отца, скупые воспоминания о нем всегда связаны у меня с вечерним временем. Быть может, потому, что я его редко видел днем. Помню, однажды вечером в пионерском лагере на озере Жасыбай я сидел в одном укромном месте на берегу среди деревьев и бессовестным образом скучал по родным и дому. Вдруг что-то заставило меня поднять голову и взглянуть в сторону ограды. Там стояли отец и его друг В. И. Щербинко. Отец смотрел на меня и улыбался.

– Вот, проезжали мимо. Заехали, – словно оправдываясь, сказал он и погладил меня по голове, когда я в один миг оказался возле него.

– Забери меня отсюда, – взмолился я, и слезы предательски выступили из моих глаз.

– Потерпи немного. Домашние все разъехались. Дома одна Евдокия Михайловна.

– Вот к ней и забери, – заплакал я. Отец вынужден был пообещать мне, что на обратном пути возьмет с собой. И слово свое сдержал. А однажды со своим старым другом, еще по Кокчетаву, Г. А. Бариковым, секретарем Павлодарского обкома партии, отец поехал на ночную рыбалку. Места в машине для меня, как всегда, не нашлось. Отец пообещал, что машина снова приедет, специально за мной. Я не поверил. И тут он как-то посвоему нахмурил брови и резко произнес: – Я же сказал, сынок, жди! Я допоздна слонялся по двору, отмахиваясь от домашних, от няньки, которая не раз пыталась загнать меня домой. Вдруг раздался клаксон легковой машины, и ее фары осветили меня – улыбающегося, дождавшегося исполнения своего желания и еще раз убедившегося в том, что мой отец сдержал свое слово. Когда я приехал, мне было неловко перед ним за свое недоверие, я смущенно, не говоря ничего, ткнулся лицом в его брезентовую куртку. Все было понятно без слов.

64

На этой рыбалке я впервые увидел, как рождается тройная уха: вначале варится уха из мелкой рыбы, затем продолжается варка из рыбы средней величины, и, наконец, закладывается стерлядь. Я сидел у костра, прижавшись к отцу, а он с Георгием Алексеевичем о чем-то долго и откровенно беседовал. Не знаю, о чем. Может быть, и о культе личности Сталина, ибо это был конец сентября 1961 года. До открытия XXII съезда оставалось несколько дней. Я уже упоминал Василия Ивановича Щербинко – соратника отца по педагогической деятельности в Павлодаре. Как мне кажется, есть какие-то случайности, которые образуют некую закономерность. В первый год после переезда из Кокчетава в Павлодар я полюбил коньки и все свободное время проводил на катке. Среди многих завсегдатаев катка мне запомнилась одна сухощавая пожилая женщина, одетая в черное старомодное платье, но, видимо, теплое, суконное. Все одеты в брюки и свитера, а она в платье и катается как-то по-своему, по-особому, но элегантно и красиво. Откуда мне было знать, что она родная сестра великой русской поэтессы Марины Цветаевой. Я только из седьмого номера «Простора» за 1997 год узнал об этом (статья О. Григорьевой «Анастасия Цветаева в Павлодаре», «Простор», №7, 1997 г.). Узнал также о том, что в те трудные годы Анастасия Ивановна Цветаева была частым гостем в доме В. И. Щербинко. *** На этом можно было бы и завершить свои воспоминания, но два случая никак не дают мне покоя. Точнее говоря, очень много эпизодов уже из моей литературной жизни связаны с памятью о моем отце – простом учителе. Когда-нибудь напишу об этом. Меня всегда окружали и окружают прекрасные люди, умные и светлые личности. В этом плане я счастливый человек. Я бы мог написать, как когда-то моя мама тайком от меня отнесла мои юные стихи моему дядюшке,

65

милейшему Шоте Валиханову, и он тут же привел меня к Олжасу Сулейменову, который стал на все последующие годы моим учителем и наставником. Я бы мог написать о той отеческой заботе, которую не раз проявляли обо мне и моих родных близкие моему сердцу дядя Байкен и тетя Бахыт. Я бы мог написать, как профессор Марат Балтабаев (это сейчас он профессор, а тогда – прекрасный музыкант и руководитель ансамбля «Айгуль») познакомил меня с Муратом Ауэзовым, который стал для меня другом и старшим братом в жизни и в литературной моей судьбе. Я бы мог написать, как я впервые «робко» пришел с первыми своими стихами в отдел поэзии журнала «Простор», к Валерию Александровичу Антонову (так «робко», что до сих пор не уйти и, наверное, никогда не уйду). Я бы мог написать, как поэт и ответственный работник ЦК КПСС Какимбек Салыков прислал за мной в Литинститут, где я тогда учился, черную «Волгу», и через двадцать минут он уже обнимал меня у себя в кабинете на Старой площади, и имя моего отца постоянно им произносилось. Когда мою первую книгу долго не включали в план издательства, дядя Олжабай надел форму полковника милиции и повел меня к своему другу, поэту и издателю Кабдикариму Идрисову. «Это сын Мусахана. Поэт. Издай его», – веско и лаконично попросил он. Писатели Адий Шарипов и Ильяс Есенберлин, когда я подписывал им свои первые книжки, попросили, чтобы я указал имя отца. «Мусахана мы знаем, а тебя пока еще нет», – пояснили они. Даже когда пришел знакомиться с родителями будущей своей жены, то, услышав мою фамилию, ее отец спросил, а не того ли я Мусахана сын. Действительно верно казахское изречение «Орнында бар оналар» – «Тот, кто находится на своем месте, когда-нибудь заявит о себе». Но обо всем этом в другой раз и в других книгах. В этих двух эпизодах фоном для них является образ отца и благодарная память о нем. Один эпизод из детства, а один из моей литературной биографии. В первое лето после смерти отца мама поехала

66

к своим родителям в Аиртау и взяла меня с собой. Хорошо отдохнув, мы через месяц стали собираться в обратный путь, в Павлодар. В Кокчетаве на железнодорожном вокзале нас провожал близкий друг отца дядя Садуакас, работавший на железной дороге. Когда до отправления поезда оставалось минуты две-три, к нам в купе забежал один щупленький старичок в фуражке железнодорожника: – Вот, успел, – отдышавшись, произнес он. Вслед за ним зашел и дядя Садуакас, который уже попрощался с нами.

– Этот человек работал у нас обходчиком. Узнав от меня, что в поезде едет жена покойного Мусахана, он потребовал, чтобы я привел его к вам, – сказал он, обращаясь к моей маме. Старик, смущенно кашлянув, уточнил: – Правда, что вы жена учителя Мусахана Канапьянова? Мама утвердительно кивнула головой.

– Лет десять тому назад я работал носильщиком здесь на вокзале. Однажды помог одному человеку, как сейчас помню, со светлым лицом, подвезти чемодан на перрон. Он ехал куда-то на курорт. Поезд задерживался. Разговорились. На его традиционный вопрос о моем житье-бытье я по простоте душевной поведал, что болеет сын, а на его лечение нет средств. Когда подошел поезд, ваш муж, а это, как я после узнал, был он, молча достал бумажник и дал по тем временам большие деньги. Сказал, чтобы я повез сына в Алма-Ату к хорошим врачам. Я потом узнал, что он самый главный учитель в области. Искал его, чтобы вернуть деньги, но мне сказали, что он с семьей уехал в Сырымбет, а затем в Павлодар. Спасибо товарищу Салимову, что помог разыскать вас. Вот... тут все до копейки. Поезд дернулся, и старик с дядей Садукасом поспешили на перрон.

– Сын выздоровел? – спросила вдогонку мама.

– Здоров сын, здоров... Рахмет! – прокричал старик, удаляясь к тамбуру.

67

Потом уже, когда поезд набрал скорость, я, забившись в угол купе, тревожно поглядывал на маму. Она, глядя на эти смятые, замусоленные деньги, что кучкой лежали на маленьком столике купе, беззвучно плакала. По ее заплаканному лицу проносились тени мелькающих за окнами деревьев, редких фонарей. Я подсел к ней, прижался щекой к ее груди и тихо, неумело успокаивал свою маму. Она жарко целовала меня, обжигая опухшими, мокрыми губами, и продолжала плакать. В купе кроме нас никого не было. Луна освещала наши лица бледным, струящимся светом. Я незаметно заснул на коленях у мамы. А поезд все мчался и мчался. Мама уже не плакала, а лишь тихо, едва слышно, пела протяжную степную песню. Да, да, она действительно пела, я вспомнил, что уснул под эту мелодию. Я в детстве часто засыпал под ее песни, наблюдая из своей комнаты, как она, укутавшись в шаль, прислонившись к печи, напевала вполголоса в долгие зимние ночи. А поезд плыл и плыл по бескрайней степи, словно увозил нас в предстоящее суровое тягостное время после утраты самого близкого человека на земле – отца. Второй случай произошел спустя двадцать пять лет на этой же земле, в благословенном Сырымбете, где когда-то работал мой отец. Я не был очевидцем этого эпизода, но поневоле стал его главным героем, а фоном, как всегда, служила память о моем отце. После декабрьских событий 1986 года некоторые мои стихи подверглись резкой критике со стороны заведующего отделом пропаганды и агитации ЦК КПСС некоего Склярова. Говорят, что и сам Лигачев прошелся по моим стихам на заседании Политбюро ЦК КПСС, когда всему народу Казахстана навесили ярлык «казахский национализм». Не знаю, ибо сам не присутствовал на этом заседании, а Склярова и Лигачева и в глаза не видел. Знаю одно, что критика была несправедливой и необоснованной, последующий ход истории под-

68

твердил правоту моих стихов, а тогда эта критика сверху развязала руки местным чинам партийной идеологии и самому главному их генералу. Представляю, что было бы со мной, если б на дворе был тридцать седьмой год. Меня бы просто-напросто расстреляли. А тогда директор музея Чокана Валиханова - ученица моего отца Зайкен Каскеевна Атыгаева не позволила «генералу идеологии» убрать фотографии моего отца, когда он требовал это сделать, утверждая, что сын их учителя поэт-националист. Спасибо вам всем, известные и неизвестные ученики моего отца, его друзья и товарищи. Я в вечном долгу перед всеми вами. Вы жили в трудное и непростое время, но, несмотря ни на что, сохранили то светлое и прекрасное, что связывало вас всех с моим отцом. И это светлое и прекрасное, я уверен, будет передаваться из поколения в поколение. Заканчивается век, завершается эпоха, зарождается новая – эпоха XXI века, – и мой долг в том, чтобы достойно отразить в своих новых книгах ваше время и время моего отца. Я готов к этому. Отец, останавливая часы по ночам, наверное, хотел тем самым продлить свое присутствие среди нас, продлить свое время, отведенное ему Всевышним. Дай мне Бог, чтобы это время запечатлелось и продлилось в моих новых книгах. ...Бом, бом, бом – бьют настенные часы в моем кабинете, отсчитывая мое время и время моих будущих книг.

К ИСТОКАМ Работая над книгой «Тағылым – Уроки», я неоднократно в мыслях возвращался в тот ясный и солнечный апрельский день. Вот и сейчас, когда рукопись книги уже почти готова для сдачи в типографию, я вспоминаю и отчетливо вижу ту печальную дорогу с юга на север страны, по которой пролег последний прощальный путь мамы. Странно, что спустя два года я помню каждый

69

поворот этого пути, меняющийся ландшафт за окном машины, каждый населенный пункт, расположенный вблизи дороги . Видимо, так устроена человеческая память, которая вновь и вновь возвращает нас к прошлому, к близким и самым дорогим нашему сердцу людям . Этот последний печальный путь мамы, путь длиною в две тысячи километров, день за днем во сне и наяву постепенно превратился в вечную ленту моей памяти . И есть некая небесная связь между этой книгой, посвященной отцу и матери, и долгой степной дорогой, которая, несмотря ни на что, приводит нас к родному очагу, к фамильному поместью, к истокам . Пусть же эта долгая степная дорога будет своеобразной связующей нитью, объединив мои воспоминания во времени и в пространстве . *** Последние месяцы ее жизни были омрачены тяжелой болезнью . Она перенесла сложную операцию, которая, к сожалению, ожидаемого результата не принесла .

70

Мои сестры, приехав из Москвы, Талды-Кургана и Кокшетау, поселились у нее, чтобы своим присутствием как-то скрасить эти тяжелые дни и ночи. Она по-своему уважала, ценила и была признательна невесткам, что они подарили ей внуков и правнуков, но предпочитала жить одна. Только последние годы вместе с ней постоянно проживали внучки. И в этом проявлялся не только ее гордый характер, в этом была ее житейская мудрость. В один из вечеров, когда пришел навестить ее, я стал показывать верстку будущей книги о жизни и педагогической деятельности нашего отца. Она долго перебирала старые фотографии, письма, его дневники. По ее молчаливой просьбе, мелькнувшей в глазах, я понял, что она хотела бы увидеть эту книгу, застать ее в своей земной жизни. И когда незадолго до маминой кончины я принес эту книгу, глаза ее, уже безучастные ко всему, вдруг озарились невысказанной последней материнской радостью. *** Мама завещала похоронить ее на родовом кладбище, рядом со своим мужем – нашим отцом. Это на самом севере Казахстана, в Павлодарской области, где небольшим клином казахские земли примыкают к российским. Там до Омской области рукой подать, и в тех местах испокон веков недалеко от крепости Железинская находится родовое имение потомков чингизидов – Тюретумсук. Бывает, далеко, очень далеко уходят жизненной дорогой выходцы из этой священной земли, где когда-то правил главный предок нашей ветви султан Султанбет (Султанмамет), но своим последним пристанищем они видят родовое кладбище в Тюретумсуке. *** В Алматы мама жила возле парка имени 28 гвардейцев-панфиловцев. Ее небольшая двухкомнатная квартирка стала наполняться людьми, которые, узнав о скорбной вести, спешили в этот дом, чтобы

71

попрощаться с ней. Многие из них, выйдя во двор, где на скамейке под деревьями любила когда-то она вечерами сидеть, вели беседы, вспоминая добрые дела покойной. *** Последние годы она жила тихо и, вроде бы, незаметно, но за ее мудрость и большой житейский опыт, за простые человеческие качества, исполненные доброты к людям, многие ее почитали и уважали. Проститься с мамой пришли известные в стране люди – Байкен Ашимович и Бахыт Асетовна Ашимовы, Кажахмет Балахметов, Какимбек Салыков, Аманолла Рамазанов, Шота Валиханов, Гульнар Мирьякубовна Дулатова и Бикен-апай Римова, а также все те, кто знал ее многие годы. Пришли мои друзья, товарищи и соратники моих братьев и сестер, среди которых – Касым-Жомарт Токаев, Имангали Тасмагамбетов, Мурат Ауэзов, Асанали Ашимов, Дюсен Касеинов, Кадыр Байкенов, уже к вечеру были получены телеграммы со словами соболезнования и сочувствия из Москвы от моих коллег по ПЕН-движению Андрея Битова, Александра Ткаченко, Сергея Мнацаканяна, от Рамазана Абдулатипова из Государственной Думы России, от Мухтара Шаханова из посольства Казахстана в Бишкеке. А на следующее утро состоялась траурная панихида. И когда хазрет из соборной мечети приступил к жаназе, мы, три брата, Сержан, Ерулан и я, встали вместе. Теперь нам нести ответственность перед памятью и образом нашей мамы, теперь мы в ответе за ее детей, внуков и правнуков. Теперь мы ответственны, чтобы свет очага Канапьяновых согревал осиротевшие души наших многочисленных родственников и близких. *** И караван из трех черных машин двинулся в путь. В первую машину сел я с сыном Искандером и с племянником Уланом. В замыкающей машине

72

был мой младший брат Ерулан и его друг Ермек Смагулов, а в середине траурного кортежа в мерседесе-катафалке покоилась мама. Остальные родственники, собравшиеся в Тюретумсук, должны были лететь самолетом до Павлодара. *** Ее последней обителью в пути до родового кладбища в Тюретумсуке стал фамильный ковер. Узоры этого ковра присутствуют на многих семейных фотографиях, запечатлевших первые дни жизни моих братьев и сестер и меня самого, наши школьные годы, мамины благословения в канун свадеб ее детей, семейные события, где мама уже в окружении и детей, и внуков, и правнуков... Орнамент ковра, переплетаясь всеми красками жизни, словно бы таил в своих узорах невидимую нить нашей судьбы. *** Дорога вела на северо-восток. Вначале она текла в сторону Талды-Кургана, а затем, когда проехали лесопосадки вблизи этого города, свернула на Сарканд. Исторически сложилось так, что эта дорога в прошлые века была древним путем, по которому шли караваны в Китай и из Китая. А дальше, после Аягуза, этот путь стремился к Иртышу и вдоль великой реки пролегал дальше, на север. По фольклорным источникам и историческим документам известен и другой путь, который пролегал по Сары-Арке и вдоль западного побережья Балхаша. Он соединял Туркестан с северными окраинами земли Казахии. По этому пути когда-то предки моей мамы, выходцы из рода Басентиин, на сорока лошадях везли прах знаменитого батыра Айтбая, чтобы похоронить его с почестями у мавзолея Ходжи Ахмета Яссави. Об Айтбай-батыре, который в свою бытность находился в свите великого Абылайхана, сложено много легенд и преданий, которые порой рассказывала мама не только нам в далеком детстве, но и спустя годы нашим де-

73

тям в долгие зимние вечера. *** Под Аягузом у развилки дорог на короткое время остановились у дорожного указателя, обозначавшего маршруты на Алматы, Семипалатинск, Усть-Каменогорск. Стрелка от развилки к востоку указывала на приграничное местечко Бахты. Это название, принадлежащее, кстати, и одноименному урочищу у границы с Китаем, часто упоминается в письменных источниках, рассказывающих о событиях очень давних, в которых участвовали наши предки. Так, в сохранившемся в архивных документах рапорте Сибирского губернатора Ф.И. Соймонова в Коллегию иностранных дел Российской Империи от 30 сентября 1759 года говорится, что хорошо известный в истории Аблай-хан (брат султана Султанмамета) посылал во главе делегации для встречи с китайскими государственными деятелями своего племянника Урус-султана (Орыс-султана), то есть одного из сыновей Султанмамета. Через Бахты послы в составе более тридцати человек двигались в направлении Пекина. В одном из документов говорится: «до прибытия их (посланцев) в Пекин китайский богдыхан... вознамерился было с Россиею иметь войну, к чему и войска было приготовлено множественное число, и к тем своим войскам намерен был и киргис-кайсаков присовокупить...». В то время в Пекине находился и российский посол. Обе стороны, гостившие в Пекине,– российская и от Аблай-хана – уведомили китайцев, что «киргис-кайсаки» состоят в российском подданстве из давних лет». Только после этого китайский богдыхан заявил, что «с Россиею ссоры никогда не было, да и ныне иметь не хочет, и приказал свои войска возвратить и по домам распустить...». Таков дипломатический успех наших предков, предотвративших войну между Китаем и Россией. ***

74

Вечерело. Дорога вела к Аягузу. По рации, что была в одной из машин, через спутник связались с Алма-Атой и узнали, что родственники во главе с нашим старшим братом Сержаном уже вылетели в Павлодар. На пригорке паслись две-три лошади и неокрепший еще жеребенок. Вспомнилась трогательная картина появления на свет такого вот жеребенка. Этот эпизод степной жизни я застал, когда однажды майским вечером заехал с друзьями к одному знакомому табунщику. Табун пасся недалеко от юрты, а сам табунщик находился с сыновьями у открытого загона и выглядел чем-то озабоченным. Из его слов мы поняли, что табунщик никак не может завлечь в загон гнедую кобылицу, которая вместе со своим только что появившимся детенышем вот уже вторую ночь находилась вблизи юрты и никак не желала возвращаться в загон. Сыновья табунщика из нескольких охапок сена сооружали лежбище для жеребенка и его своенравной матери. Мы присели у костра. Был незабываемый майский вечер, когда вкус молодого кумыса, кажется, замешан на самом запахе сочных трав предгорья. И вдруг незабываемый миг природы – из-за ближайшего холма, одухотворенная рождением своего детеныша, гордо подняв голову, торопясь грациозной поступью, слегка заржав, тем самым как бы оповестив окружающий ее мир о своем возвращении, с достоинством выбрасывая вперед копыта, устремилась в открытый створ загона статная, высокая гнедая кобылица. И рядом, у ее задних ног, почти слившись с ней, влекомый одним только запахом своей матери, на еще неокрепших ногах семенил пока еще слабый жеребенок, которому, может быть, было всего несколько часов отроду. Табунщик, суетливо прикрыв вход загона, в радостном возбуждении стал шептать непонятные, но знакомые ему с самого детства арабские слова молитвы. В бликах костра была видно, что кобылица успокоилась и в дальнем углу загона стала кормить сво-

75

его детеныша. И дыхание жеребенка, и дыхание его матери при легком дуновении майского ветерка слились с дыханием вечереющего мира – такого вечного и всегда обновляемого. *** Мы ехали по земле Абая. Наши родители, всю свою жизнь посвятившие делу народного просвещения, еще в пору своей юности приняли наказы великого мыслителя за свои жизненные принципы. Мы ехали по земле великого Абая, которая когдато была центром культурной жизни и очагом духовности казахов. Абай, Шакарим, Мухтар Ауэзов – эти имена являются святыми для моего народа. Отец и мать были бесконечно уверены в жизни, что возврата к темноте и невежеству, против которых призывал вести борьбу Абай, уже никогда не будет после ветра перемен двадцатого столетия. Но что происходит теперь? Как отнеслись бы они к происходящему сегодня на ниве просвещения несомненному откату в прошлое? Талантливой молодежи в аулах, в селах и в городах немало, как и прежде. Но тревожит другое. До недавнего времени закрывались школы в сельской местности. Недоступным становится высшее образование для детей из бедных семей. На улицах Талды-Кургана, Сарканда, Аягуза, Семипалатинска, в местах, которые мы проезжали, тут и там встречалась бесцельно и праздно проводящая время молодежь. Нет работы. Не на что учиться. Не так это все должно быть, не так. Давайте будем помнить и воплощать в жизнь идеи Абая: «Учитесь с одной только целью – стать человеком! Учитесь, чтобы быть полезными своему краю, чтобы быть честными людьми, заступниками за свой народ...». Мы ехали по земле предков, где всегда высоко почитались идеи просвещения, и под шелест колес вновь и вновь возникали вопросы великого Абая: так ли живем, многое ли делаем для будущего, для счастья своего народа?..

76

*** Ночную мглу вдруг озарило искусственное солнце, шаровое свечение которого медленно плыло с запада на восток. Мы остановились с тревожным очарованием увиденного.

– Это ракета с Байконура, – веско заметил Ермек Смагулов, неоднократный чемпион страны и международных турниров, заслуженный тренер по ушу. – Сейчас вторую ступень сбросит над Алтаем. Вспомнились образы Чингиза Айтматова из его романа «И дольше века длится день» – Буранный Едигей, Абуталип, Зарипа, Найман-Ана, Эрмек, Каранар, Ана-Бейит... «Если ты и вправду слышишь, о боже, мою молитву, которую я повторяю вслед за праотцами из заученных книг, то услышишь и меня», – произносил Едигей Буранный при погребении своего друга Казангапа. В 1981 году, когда впервые был опубликован этот роман в журнале «Новый мир», я за одну ночь прочел эту великую вещь великого писателя. И всей своей душой впитал в себя дух и образы романа. И сверял по нему в будущем свои поступки и свое творчество. В тот же год я посвятил Чингизу Айтматову свою «Земную балладу о космосе». Я убежден, что не только внешне слова «Тюре-Там» и «Тюретумсук» схожи. В этих значениях есть и некая глубинная связь, уходящая своими древними корнями к самому Чингизхану. На мой взгляд, люди «Тюре-Тама», вблизи которого находился полустанок Боранлы-Буранный, схожи с людьми Тюретумсука. И по характерам, и по убеждениям, и по складу своего мировоззрения. Я вижу очень много общего в образах Абуталипа и моего отца. Такие же люди из аула, как и Едигей Буранный, часто посещали дом моих родителей. Так же явственно ощущаю из своего далекого детства тепло их натруженных ладоней, когда в час приезда в наш дом, в Павлодар, они гладили меня по голове, я так же, как Эрмек, сопротивлялся, когда они вели меня и моего братишку Ерулана в парикмахерскую.

77

Скромные в своем поведении, они вмиг оживали, когда за вечерним чаем рассказывали отцу легенды своего края. И лица этих немногословных людей внезапно преображались, когда они незатейливо пели под домбру песни Исы и Шакарима. Помню я и тот день, когда впервые услышал песню Шакарима. Однажды, в конце пятидесятых, в наш дом пришел пожилой человек. Отец, увидев его, обнял, и долго они так стояли у порога, обнявшись, молча, не проронив ни слова. Я успел заметить на его ногах диковинную для наших мест обувь – унты. Потом уже, к вечеру, когда стали заходить родственники и соседи, стало известно, что это близкий родич отца, который долгие годы жил там, где люди ездят на собаках. У него на правой руке не было четырех пальцев. Но как он играл одним только большим пальцем! И звуки домбры, заполнив пространство дома, изливали его печаль по прожитым в далекой ссылке годам. И женщины, готовя бешбармак на кухне, вытирали краем платка набегавшие слезы. Родичи говорили, что он видел моего деда Канапью-кажи, знал Шакарима и Ису Байзакова и часто пел их песни. Чингиз Айматов, писатель с мировым именем, так говорит о своем романе: «...я не просто представитель определенной национальной литературы, я обязан сказать нечто большее. В этом смысле «нечто большее» я попытался сказать в новом произведении, в романе «И дольше века длится день». Сейчас, когда книга уже написана, я испытываю потребность поразмышлять над тем, что, собственно, явилось для меня путеводной звездой. Писатель не может четко сформулировать, о чем его сочинение. Ему всегда кажется, что недостаточно слов, чтобы выразить всю полноту замысла. И все же попытаюсь. Сокровенная мысль моего романа не нова, но и неизбывна: главная суть и ценность мироздания – человек». В мае 1997 года, когда в Париже проходили торжества, посвященные 100-летию со дня рождения Мухтара Омархановича Ауэзова, в здании

78

ЮНЕСКО я подошел к Чингизу-ага и сказал, что всю жизнь пишу ему письмо о самом сокровенном, что может быть в душе поэта... Он улыбнулся и ответил: – Когда сочтешь нужным прислать свое письмо – присылай. Я жду. Пусть же две книги, «Ұстаз» и «Тағылым», посвященные отцу и матери, будут своеобразными письмами великому писателю. *** После Семипалатинска ехали вдоль Иртыша уже глубокой ночью. Здесь, где берет свое начало южная часть Кулундинской равнины, в кругу заливных лугов и пастбищ, когда-то были земли досточтимого Султанмамета-султана и его многочисленных сыновей, от одного из которых происходит и наша, Канапьяновская, ветвь. Мы проехали Басколь и устремились в сторону Щербакты. Здесь, как говорится, каждый камень помнит известного султана этих земель Шаншара Султанмаметова. Лидер «Алаш-Орды», всю свою талантливую жизнь посвятивший служению своему народу, Алихан Букейханов так описывал эту дорогу, по которой он ехал в марте месяце в 1908 году: «Сын Султанмамета султана Шаншар-султан проживал в этих местах с конца ХVIII века. О нем можно узнать в шежире Шакарима. По дороге из Семипалатинска в Кереку я увидел на высоком берегу Иртыша древнюю мечеть, построенную в честь этого известного султана и названную его именем. Шаншар-султан скончался в 1819 году и перед смертью повелел похоронить его на западном берегу Иртыша. Этот мазар, хотя и порядком разрушен временем, все же имеет свою привлекательность. Место его захоронения до сих пор в народе зовется «Шаншар-тамы» (статья «Две дороги», газета «Казах», №100, 1915 год. Перевод мой). Слева от дороги, по которой мы ехали, в ста с небольшим километрах от нас лежали предгорья Баян-Аула, хранившие немало легенд и преданий.

79

В этих краях одно время были влиятельными султанами потомки Орыс-султана, старшего сына Султанмамета, а дальше, на север страны, простирались владения многочисленных его сыновей Имана, Укибая, Тортана, Жангира, Ахмета, Сеита, Каракаса, Ботая, Карипжана, Матая, Таймаса, Бышкана, Култая, Мукыша, Кулшыка и Караша. По преданиям и историческим документам, у Султанмамета было восемнадцать сыновей, и большинство из них интересы народа ставили выше своих, сугубо личных интересов. Многочисленные потомки Султанмамета, возможно, погибли в битвах и сражениях, в войнах, во время джута и голода, а многие наверняка стали жертвами революции и репрессий. И только в памяти оставшихся да в редких аульных шежире запечатлены их имена. Одно такое шежире сохранил аксакал из Актогая, потомок Иман-султана, Естай Иса-улы, одно шежире хранила наша мама. Когда, со дня приобретения независимости Казахстана, стало возможным в открытую, не боясь, говорить об этом, когда открылись, наконец, запретные архивы, я был поражен точности человеческой памяти, сверяя народные источники с документами Ч. Валиханова, И. Андреева, А. Левшина, Ш. Кудайбердиева, А. Букейханова. Разумеется, многие достойные своих предков имена история сохранила. Они известны в нашей стране и во многих странах мира. И это все уже давно принадлежит истории и человечеству. Однако еще многое предстоит открыть нам и последующему поколению. И эти открытия ожидают нас в самом неожиданном месте. Однажды в интервью известный французский кинорежиссер Роже Вадим признался, что родовые корни его принадлежат чингизидам. Во Франции, я слышал, есть фонд потомков Чингизхана. В эти же годы святой труд для потомков создал известный архитектор, писатель и общественный деятель Шота Едрисович Валиханов, опубликовав в нескольких номерах газеты «Ана тiлi» фундаментальное шежире ханов, султанов и тюре-чингизидов. Как здесь не вспомнить вещие слова из романа

80

Чингиза Айтматова?! «Вспомни, чей ты? Чей ты? Как твое имя? Имя? Твой отец Доненбай! Доненбай, Доненбай...». И, словно белый платок Найман-Ана, из-за клочковатых предрассветных туч пробивались смутные очертания луны, отражая свет нашей памяти и печаль нашего беспамятства. *** Павлодар – это город нашего детства. Мы жили на Первомайской улице недалеко от базара и старой мечети. Круг интересов моих братьев и моих сестер был довольно широк. Сестры помимо основной учебы занимались в музыкальной школе, играли на пианино и кларнете. Самый младший из нас, Ерулан, играл на трубе в духовом оркестре завода «Октябрь», затем самостоятельно освоил не только гитару, но и пианино, с годами мастерски импровизировал на различные музыкальные темы. Он одно время увлекался и волейболом, а когда учился еще во втором классе, то на удивление всем занял почетное второе место на школьном шашечном турнире, проиграв в финале только одному десятикласснику, который вскоре стал чемпионом города. Помню, что вся школа шумела об этом восьмилетнем одаренном мальчике. Я вместе со старшим братом Сержаном стал заниматься боксом. И в 1968 году был уже чемпионом Казахстана среди юниоров. В нашем доме была большая библиотека, книги для которой собирал еще отец в далекой своей молодости, и на многих книгах сохранилась печать «Домашняя библиотека Мусахана Канапьянова». Мама специально для нас выписывала множество газет и журналов. Это были незабываемые годы, и мы, ее дети, признательны судьбе и нашей маме за то, что она всеми своими помыслами, со всей своей любовью и ответственностью готовила нас к самостоятельной жизни. Верной помощницей ей в этом была простая русская женщина, наша няня, Евдокия Михайловна Исакова. Няня до конца своей жизни оставалась надежной маминой опорой.

81

Разумеется, улица вносила свои «коррективы» в мамино воспитание. Край, в котором мы жили, отнюдь не славился своей благопристойностью. Но я и мои братья признательны и маме, и улице, и городу, воспитавшим в нас наряду с другими человеческими достоинствами одно качество, имя которому упорство духа при достижении поставленной цели. Помню, как в тринадцать лет я решил в одиночку переплыть Иртыш и тем самым истребить в себе чувство неуверенности. Но мало принять решение, надо привести его в исполнение. И здесь может нарушить планы любая мелочь. Такой мелочью для меня могла оказаться моя одежда, ибо я никому из школьных друзей не поведал о своем намерении. Иртыш в районе городского пляжа был довольно широк, однако, ни о чем не думая, я поверх головы связал чалмой рубашку и штаны – и шагнул в реку. И только однажды испытал что-то вроде страха,

82

когда на середине реки рядом со мной пронеслась «Ракета» на подводных крыльях. Но какое было чувство небесного блаженства, когда кончиками пальцев, а затем и всей ступней я почувствовал песчаное дно долгожданного берега. Мама, ты можешь гордиться своими детьми. Ты и гордилась нами, всегда гордилась, только не показывала вида, а хранила в себе эту высокую гордость, что вырастила нас, сыновей и дочерей, достойными гражданами эпохи. *** Мы проехали ранним утром Павлодар и по мосту через Иртыш направлялись в Тюретумсук. За мостом дорога, ведущая в наш родной аул, через некоторое время сворачивала направо. Теперь через сто километров будет Актогай, затем еще через сорок-пятьдесят километров Иртышск, а дальше совхоз им. Исы Байзакова, бывшее Беловодское, Костумар и вблизи аула Ульгули Тюретумсук. И весь этот путь идет вдоль левого берега Иртыша, который мы дважды уже пересекли по мосту. Первый раз – ночью в Семипалатинске, а второй раз в Павлодаре. *** По краям дороги простиралась бескрайняя степь, слегка тронутая весенним пробуждением, и только с правой стороны дороги, там, где протекал Иртыш, на расстоянии одного-двух километров пролегали прибрежные леса. Солнце уже приподнимало свое лицо где-то за Качирами, окрашивая белесые облака молодыми лучами. А дорога прямой серой лентой, мерно шурша мелким гравием, стелилась под колеса машин. По этой дороге тридцать шесть лет тому назад мама со старшим сыном Сержаном, которому тогда было всего тринадцать лет, провожали в последний путь нашего отца, который завещал похоронить его среди предков в Тюретумсуке. Тогда, на похоронах отца, я впервые услышал «жоктау», смысл которого познавал с годами свое-

83

го роста и возмужания. Есть несколько казахских народных песен, которым, на мой взгляд, не подвластны ни время, ни идеологические рамки того или иного периода. Это «Елимай», «Екi жирен», и к ним я бы добавил песню Акана «Караторгай». Эти песни прошли сквозь века и остались чистыми родниками казахской души. Когда были под запретом многие произведения фольклора, стихи и проза многих казахских поэтов и прозаиков, народ хранил эти песни в своей благородной памяти, пел их в узком кругу близких и передавал последующему поколению. Эти песни, как утверждает Мурат Ауэзов, были своеобразным метакодом взаимопонимания в среде казахской интеллигенции. Эти песни звучали в студенческих общежитиях Москвы, Ленинграда, Томска, Омска, Ташкента, Оренбурга в двадцатых и последующих годах, когда учились в этих городах представители молодой интеллигенции Казахстана. Об этом писал еще в 1926 году в газете «Қазақ тiлi» молодой Каныш Сатпаев. Бывая в дальних поездках, я всегда беру кассету с этими песнями в исполнении моей супруги Гульнар. Как мне кажется, народные песни нельзя петь профессионально, поставленным голосом, ибо при таком исполнении исчезают дух и необъяснимый аромат народного звучания. Этими песнями надо жить, общаться, поддерживать друг друга в дни горестей и печалей. Эти песни как бы являются фоном не только для воспоминаний минувшего, но и для сотворения новых стихов и поэм. Когда я был еще студентом политехнического института, мама только ей одной понятным материнским чутьем сознавала, что мое призвание – это поэзия. И тайком от меня отнесла мои первые поэтические опыты Шоте Валиханову. Дядя Шота, внимательно прочитав тетрадку моих стихов, ответил ей: – Женгей, инженерами становятся, а поэтами рождаются. Ваш сын рожден поэтом. Я верю в его поэтическое будущее.

84

*** Мы подъезжали к аулу. Навстречу нам с плачем и причитаниями шли аулчане, среди которых были наши братья и сестры, многочисленные родственники, приехавшие из Астаны, Алматы, Караганды, Тараза, Москвы, Кокшетау, Аиртау, Борового, Талды-Кургана, Павлодара, Актогая, Иртышска и других населенных мест. Во время погребения мы завернули в зеленую ткань нашу фамильную книгу «Устаз» и положили рядом с нашей мамой. Так завершился этот последний прощальный путь, путь длиною в две тысячи километров, которые мы преодолели за 21 час и 30 минут с двумя непродолжительными остановками. *** Память о нашей маме будет жить вечно, пока живут и здравствуют ее многочисленные родственники и близкие ей люди, пока живы ее дети: Жемис, Раушан, Сержан, Бахытжан, Гульзара, Ерулан, память о ней невидимой нитью перейдет к ее внукам и правнукам – Раушан, Индире, Адильжану, Мадине, Чингизу, Жангиру, Искандеру, Мади, Тимуру, Улану, Зарине, Ануару, Данаре, Малике, Айдосу, Абаю, Шерниязу, Дамире, Лауре. Если со смертью отца для меня закончилось мое безмятежное детство, то после кончины мамы можно подвести и свой итог двадцатого столетия. Новый, наступивший ХХI век – это скорей всего век наших детей и наших внуков, ибо ретро века двадцатого всегда будет переполнять нашу память. Конечно, и в новом веке нас ожидают новые свершения и новые незабываемые встречи с людьми будущего, но среди них мы никогда не встретим самого дорогого и близкого нам человека – нашей мамы. Апрель 1998 г. – апрель 2000 г.

85

Татьяна Окольничья ПТИЧКА Рассказ Кот Арнольд был непререкаемым хозяином квартиры . Пушистый, здоровенный, с нахальной мордой и презрительно-острым взглядом хитрющих жёлтых глаз, Арнольд не просто царствовал в квартире – он представлял собой законченный гибрид диктатора, тирана и террориста в одном кошачьем организме . Кроме данного ему при рождении имени Арнольд «кот в законе» имел клички Лютый и Сволочь . Клички эти он получил за особые заслуги и злобный характер . Клички Сволочь и Лютый были ему даны, когда из форточки второго этажа он неожиданно ринулся вниз на спину мирно обнюхивавшего газонную травку дворового пса Аборигена и, вцепившись в холку ошалевшего от боли и ужаса противника, помчался на нём по двору, словно абрек на иноходце . Отдирая не менее ошалевшего кота от спины обессиленного пса, Тот, кто считал себя хозяином Арнольда, приговаривал: «Ох, ты и сволочь, ох, и лютый!” . История умалчивает, почему безобидная дворовая псина удостоилась столь дикой и непримиримой ненависти Арнольда, но достаточно было Аборигену появиться под окнами квартиры, как кот резво взлетал на подоконник, грозно выгибал спину, царапал когтями стекло и рычал на своего врага каким-то утробным, леденящим душу почти тигриным рыком . Надо отметить, что ни на одну из вышеперечисленных кличек, а также на подобострастное «кис-кис», которым Та, что наивно считала себя

86

хозяйкой квартиры, пыталась призвать его к миске с едой, Арнольд не реагировал. Сволочь приходил к миске сам и только тогда, когда хозяйка, наконец, догадывалась накапать в еду или молоко так любимую Арнольдом настойку валерианы. Без «боевых кошачьих ста граммов» котяра к еде не приступал. Причём на 2-3 капли Арнольд не покупался – он точно знал норму взрослого человека в 15-20 капель. Можно было подумать, что этот наркоман в кошачьей шкуре считал капли из другой комнаты, лёжа на подоконнике в ожидании своего «кровника» Аборигена. Только тогда, когда, по его мнению, концентрация валерианы в его миске достигала должной кондиции, он настораживал ухо, лениво приоткрывал один глаз и медленно поворачивал голову в сторону кухни, откуда доносился запах кошачьей «марихуаны». Он долго и протяжно зевал, вытягивал передние лапы, потягивался всем туловищем. Затем, свесив тяжёлую голову с подоконника, он некоторое время как будто ожидал, не соскользнёт ли его туловище вниз самопроизвольно только под весом его головы. Не дождавшись этого, он не спрыгивал, а будто как-то сваливался на пол и, с царственным величием неся свой необычной длины и пушистости хвост, вальяжно шествовал на кухню. Подойдя к чашке, он направлял на Ту, что считала себя его хозяйкой, злобно-вопросительный взгляд, при этом его нижняя челюсть оттягивалась вниз таким образом, что можно было предположить, что сей сиятельный обормот намерен в следующую секунду одним движением лапы послать хозяйку на эшафот. «И этим вы меня хотите накормить? – говорил его гневный взгляд. –А мясо?!». Без куска сырого мяса или рыбы Сволочь молока не пил – даже с валерианой. Беспомощные попытки Тех, кто считал себя хозяевами кота, както изменить рацион его питания, заканчивались поражением хозяев. Кот стоически голодал, и хозяева не выдерживали первые, глядя, с какой тихой укоризной и обречённостью глядит им в глаза этот кошачий симулянт. Надо отметить то, что Арнольд

87

никогда не ронял своего достоинства до того, чтобы просить пищу. Доставлять её этому королю семейства кошачьих было святой обязанностью тех, кому Он позволял жить в квартире.

88

Была у Арнольда любимая забава: спрятавшись за диваном, когтистой лапой ловить за ноги гостей. Сколько было на совести Арнольда поцарапанных ног и погубленных безвозвратно колготок, теперь уже не сосчитать! Однажды, когда мощная лапа с похожими на сабли когтями этого кошачьего монстра с молниеносной быстротой достигла очередной жертвы, та, придя в себя и облачившись в предложенные хозяйкой в качестве компенсации новые колготки, изрекла: «Это у вас не кот, это Пиночет какой-то!». Так Арнольд стал ещё и Пиночетом. Если Арнольд, он же Сволочь, он же Лютый, он же Пиночет, занимал диван или кресло, согнать его оттуда было не легче, чем оторвать от льдины вмёрзшее в неё бревно. Он шипел, извивался всем телом, царапался и в конце концов вцеплялся в обивку мебели столь прочно, что отделить его от дивана можно было, лишь вырвав из того клок обивки вместе с поролоном. Мало того, если кто-то вдруг занимал место, которое заранее облюбовал себе Пиночет, он подходил к креслу или дивану, угрожающе шипел, а если это не имело воздействия, вставал на задние лапы и впивался когтями в какую-либо часть туловища виновника его кошачьего гнева. Почему же хозяева терпели в доме эту кошачью Сволочь? Почему не выкинули его на улицу, не усыпили, не наказывали сызмальства за все его фокусы? А дело в том, что у Арнольда была масса кошачьего обаяния. Это был кот редкой красоты. Он был не просто огромный кот – это был воистину аристократ кошачьей расы во фраке тёмно-коричневого цвета с ослепительно-белой «манишкой», тёмными пуговицами на белых «гетрах» и белыми «перчатками» на передних лапах. Морда его до самых бровей была белая, снежно-белым был и хвост с тёмным, как у горностая, кончиком. Вот за этот редкий кошачий экстерьер и терпели хозяева несносный характер Пиночета. Мало того, они гордились котом, любили его и всячески баловали. Однажды уезжавшие в командировку знакомые

89

попросили хозяев квартиры приглядеть за попугаем . Это был крупный попугай с загнутым вниз клювом и жёлтыми мигающими глазами. Клетку с жёлто-красной птицей поставили на стол в кухне. Арнольд, заинтересованный личностью гостя, прыгнул на стол, обнюхал клетку, обошёл вокруг, залез в неё лапой, пытаясь достать когтями птичий хвост. В конце концов, он ограничился тем, что перевернул в клетке ванночку с водой и, проследив за тем, как растекается вода, улёгся на столе подальше от мокрого пятна и стал внимательно следить за поведением незнакомца. Не найдя в клетке с попугаем ничего для себя интересного, Арнольд воцарился на подоконнике, и жизнь в квартире потекла своим чередом. Прошёл день, наступил вечер. Отношения кота и попугая оставались на удивление нейтральными. Успокоенные хозяева решились, наконец, выпустить попугая из клетки, чтобы тот смог немного поразмяться. Попугай, обрадовавшись свободе, походил по квартире, посидел на стульях, зашёл на лоджию, постучал носом в стекло и, убедившись, что дальше на волю хода нет, забрался назад в клетку, попил воды, пококетничал перед зеркальцем, покачался на качельке и вновь отправился в залу. Походив ещё немного, он заскочил на подоконник, где восседал Арнольд, с царственным видом следивший за манёврами попугая. Ошалев от бесцеремонности, с какой летучий «светофор» вторгся на его территорию, Арнольд вскочил на все четыре лапы и зашипел на нахала, грозно выгнув спину и подняв на загривке шерсть. Решительно настроенную птицу это не остановило. Раскачиваясь, косолапя и добродушно поворачивая из стороны в сторону голову, попугай направился прямо к коту. Зарычав своим самым страшным рыком, Арнольд слетел с подоконника и, в несколько прыжков одолев комнату, остановился в проёме двери. Спланировав с подоконника, попугай также миролюбиво и неспешно поковылял вслед царственной особе, желая, видимо, немедленно добиться у неё

90

аудиенции . При виде упорно преследовавшего его попугая кот попятился, сгорбился, зашипел уже самым своим ужасающим шипеньем . Несмотря на это, непонятное существо в яркой боевой раскраске продолжало приближаться . И тут Арнольд по прозвищу Лютый, окончательно потеряв остатки былого мужества, отскочил к стене, встал на задние лапы и, дрожа всем туловищем, поднял вверх передние . Доковыляв, наконец, к Арнольду, попугай повертел головой и, шепелявя, почти шёпотом, очень вежливо спросил у находящегося в ступоре кота: «Чаю хочешь, птичка? Чаю хочешь?» – и, просвистев пару строчек из песенки «Трёх поросят»: «Нам не страшен серый волк, страшный волк, злющий волк…» – медленно скрылся на кухне . После его ухода кот рискнул «отклеиться» от стены не раньше, чем минут через пятнадцать . После чего, затравленно оглянувшись, он нырнул под диван и затих там, словно умер . Зная его строптивый характер, хозяева не рискнули сделать ни одной попытки извлечь его оттуда даже после того, как попугай был водворён в своё жилище . С тех пор диктатура Пиночета в квартире кончилась . В комнатах кот ходил только по стеночке, пугливо оглядываясь и прижимаясь животом к полу .

91

К миске с пищей приходил только ночью, покорно съедая всё, что там оставалось от налётов попугая, а на подоконник, бывший когда-то его царским троном, не запрыгивал вовсе – даже когда вернувшиеся из поездки хозяева забрали клетку с птицей из квартиры. Вежливость, оказывается, ужасающая сила!

НЕБО НАЧИНАЕТСЯ С ЗЕМЛИ Школа № 15 г. Павлодара. Мне 21 год. Я только что окончила физмат ППИ. Шестой класс. Провожу письменный опрос. Тема: «Атмосферное давление». Шестых классов в школе четыре. В двух классах я уже провела уроки, следующий урок в 6 «В». Предлагаю сдать учебники и приготовить листочки для контрольной. Учебники сданы, число их соответствует количеству учеников в классе, но Гаспарян явно списывает. Прохожу вдоль ряда – точно, в парте книжка. Запасся в другом классе! Забираю учебник. Через пару минут Гаспарян снова списывает. В парте у него оказывается ещё девять учебников физики. (Молодец, всё предусмотрел!). С тяжелым вздохом отдаёт мне книги. «Что, не учил? Можно сразу ставить два?» - «Почему? Учил!» - «Ну, тогда пиши, что знаешь, осталось десять минут». Пишет, старательно высунув кончик языка и временами хитро на меня поглядывая. Проверяю контрольные. Вот и Гаспарян. Начало точно по учебнику: «Земля находится на дне огромного воздушного океана. На неё давит воздушный столб толщиной в несколько десятков километров». Дальше уже, что говорится, своими словами и без списывания: «Так получается атмосферное давление. (Допустим!) Над землёй находится небо. На небе есть тучи и там живёт Бог Зевс. Адрес бога Зевса: город Луна. Улица Астрономическая, дом 1, звонить три раза. Богу Зевсу». И рисунок – то ли Земли, то ли Луны с флажком на поверхности, обязанным, по всей ве-

92

роятности, указать местонахождение резиденции античного божества. Пишу красным: «За юмор и находчивость «5». Знание урока «1». Получив листочек с результатами письменного опроса, Гаспарян на перемене пытается заглянуть в журнал: « А почему кол?»

– А ты сколько хотел?

– Но пять плюс один и разделить на два – будет три!

– Нет уж, дорогой, единицу надо исправлять. Я всегда считала, что поставить двойку, уличив ученика в незнании, не самое главное. Важнее, чтобы ученик имел прочные, без пробелов, знания, даже если он выучит урок на несколько дней позже. Через несколько дней Гаспарян исправил единицу на четверку. Счастливо сияя василькового цвета глазами в обрамлении чёрных густых ресниц, он вдруг воскликнул: «Послушайте, а ведь если Земля находится на дне воздушного океана – это значит, что небо начинается с земли! Это значит, что мы живём на дне неба! Мы живем в небе и этого не замечаем!» Было это более сорока лет назад. Вспоминая забавные, наивные мордашки бывших своих учеников (а им-то теперь за пятьдесят!), я думаю: «Какое это было счастье – молоденькая учительница и сорок маленьких разбойников в каждом классе! Действительно, когда мы живём в счастье, как в небе, мы этого, беспечные, не замечаем!»

93

Поэзия Баќытжан Тобаяќов «ТАҒДЫР-ТАЛАЙ, СЕН МЕНІ АСЫҚТЫРМА» ТƏУЕЛСІЗДІК ТƏЖІ Азаттыққа ата-бабам ғұмыр бойы шөлдеген, Қаптап жатсын жауларым, Таптап жатсын бауларын, Сонда-дағы жаны сірі, өлмеген . Қазағым-ай, Ғажабын-ай бүгінде Бұрын-соңды көрмеген, Отырмыз ғой төбеде сен, төрде мен . Түрленгендей балмағыздай байтақ менің мекенім . Бүрленгендей бұтақтарым, Далиғандай етегім . Бұлағайлы-толағайлы күшпенен Көрерсіңдер, шынар-шыңға жетемін . Байсың қандай қазыналы жерлерім, Елімменен, Сенімменен мен де бүгін ерледім . Сардарлармен, сарбаздармен сайдақтай Өр биікке өрмеледім, өрледім .

94

Айқын қандай айпаралы Астанам, Сүйсінеді тұрпатына Кәрі менен жас балам. Шарықтайды, Қалықтайды көгінде Алқау тілек, Алқын жүрек, асқақ ән. Жиырма жылым зымырандай өтті бек, Ұшпағына ұшқан құстай жетті деп. Тәуелсіздік таңыменен туғандар Қомданғандай, Сомданғандай текті лек. Артта қалды айқастарым, шайқасым, Қуғындалды, Қырғындалды сай-тасым. Ендігіде емен-жарқын елімнің Көк байрағын көпсінгендер байқасын.

95

Қайран ерлер, Сәкен, Мағжан – серкелер, Алашымның төріндегі еркелер. Құрбан болды азаттықтың жолында, Ұрпақтары жоқтатпайтын тер төгер. Ахметтей, Әлихандай ардақтар, Мұстафадай, Жаһаншадай саңлақтар, Елі үшін еңіреген боздақтар, Жолдарынан таралғандай тармақтар. Мұхтариятты құрды олар алғашқы, Ақ пен қара әбжыландай арбасты. Отаршылдық пиғылды кіл албасты Сәргерлердің етегінен жармасты, Аярлықпен аңдып жүріп соңыра Атты, айдады, аямай-ақ дарға асты. Еһ, көрді сондай зұлматтарды қырандар, Мұраларын мұрағаттан сұраңдар. Олар тіккен тулар енді қисаймас, Арттарында желкілдеген ұлан бар. Тәубе деспін, Зәуде ешбір жығылмас, Жау біткенің шекарама сұғынбас. ...Тәуелсіздік! Тәу етемін мәңгілік, Мәңгі осыны сертке тағып ұғын, жас!

ЕРТІС САМАЛЫ Ағады Ертіс, ағады Ертіс, ағады, Есіме алам өзіміз жүрген жағаны. Жадымда қалдың мәңгілік мені таң қылып, Ұмытпа сен деп жүрегі соққан ағаны. Ағады Ертіс, ағады Ертіс тұнықтай, Әлі күн сені жүрмін ғой, сәулем, ұмытпай. Саялап бағын, Аялап, жаным, келемін, Көңілдің сырын,

96

Өмірдің нұрын суытпай.

Ағады Ертіс, ағады Ертіс жайылып, Ағаңның, қалқам, бағала халін, жайын ұқ. Кезің ғой талдай, Сөзіңнен балдай шырынды Кетемін сәтте, кетемін сәтте айығып.

ЕКІБАСТҰЗ Екібастұз, Ерліктерің тұр есте, Бу қазаны қайнап жатыр ГРЭС-те. От шашады алыптардың жүрегі, Шақырады шабытты бір күреске. Екібастұз, Толастамас дүбірі, Тұлғаң сенің таудан биік тым ірі. Сенде жатыр жүректердің толасссыз Тынбай соққан Гүлдей нәзік дірілі. Жас та сенде, Еңбек еткен кәрі де, Тарихыңды тарта бергін әріге. Екібастұз, Екі мың жыл өтсе де, Рахымың нұр боп тиер бәріне! *** Бес жаста тайға міндім ашамайлы, Болғандай көңіліме аса жайлы, Он жаста орғыдым мен кер құландай, Өсетін бала ғой бұл дер бұлаңдай. Он бес жас – менің бала махаббатым, Дәмін де алғаш рет тата алатын. Жиырмада дөнендердей дөңді астық, Жалыны жан күйдірер келді жастық, Жиырма бес – жастық шақтың шамшырағы, Сайрайтын сансыз құстар әнші бағы.

97

Отызда орда бұздым ор-қамалды, Еңбекшіл ерен жігіт зор саналды. Отыз бес – жігіттіктің төр биігі, Тау-тастан тайсалмайтын ор киігі. Қырықта қиып түсер қылыштайсың, Құйылған сом білекті құрыштайсың. Қырық бесте қырағы қырандайсың, Бұла күші қайтқан бір бұландайсың. Елу деген еңселі биік екен, Жастық атты отаудан үйі бөтен. Елу бес те елеңдер артқа қарай, Жас жеткіншек жатады қартқа балай. Кезінде ұлықты да сүйекті едік, Енді, міне, алпысты иектедік. Төрге қарай ақырын жақындадық, Отырғызар інілер сүйеп келіп. Өмір деген қас-қағым, біле-білсең Көпірден тербетілген күй өткелік...

*** Тағдыр-талай, сен мені асықтырма, Істерім бар тірлікте бітпей қалған. Жарқабақта жанымды жасыттырма, Сүйем өмір, уыздай, сүттей қанғам. Жал-жал толқын қамалайды жан-жақтан, Қайығым да қалтылдайды теңізде. Көтере алмай түскен ауыр салмақтан Боркемік, бос өтті өмірден дегізбе. Өршелене ұмтылатын дауылда Қыран едім қияларды шолатын. Бар ырысты шашып дос пен қауымға, Мерекеге менің күнім толатын. ...Асықтырма, уақытым, аса мені, Алда талай асу бар алынбаған. Ішімдегі іңкәр үн жаса деді, Межелерге жетемін бағынбаған. *** Аңсағаным – іңкәр сезім, жан дауа, Тамсанамын тамылжыған таңға да. Неткен сурет, айналаңа қарасаң,

98

Жар саламын, өтем бе өстіп таң қала. Өз-өзімнен күбірлеймін, күпсінем, Жүргендеймін пейіштердің үстімен. Қуыстанам өз ішіме тығылып, Жуыспаған пендәуиді ұғынып. Аспандағы Айды әпермедің деп, Туыс маған салады ғой қиғылық. Көндігемін айтар сынды көпсінбей, Кетбұғыдай кер заманды кештім кей. Көңіл бұзық, оқыс ойдан дір еткен, Өмір қызық жарығымен, түнекпен. Астымдағы-үстімдегі байлықты Жемір сүзіп жұлымырдай күнелткен. Наушеруандай әділ қашан қонар-ау, Мың асқанға бір тосқандар болар-ау! *** Саябақ. Қыс. Талдары жұтап тағы, Ақтаңылтақ тартқандай бұтақтары. Қылаулаған ақ қардан моншақ тізіп, Сырға тағып алғандай тұтас бәрі. Ақ ұлпа қар жүзімді аялағын, Ақ күмістей жылтырап саябағым. Таңғажайып табиғат суретіне Таң қалғандай тал біткен саяладым. Арқадағы аяз-ай арқыраған, Ақ түтекті бораны-ай қар тулаған. Саябақтың бұқпалау бұтағында Қараторғай қалыпты қалтыраған. ...Қалтырама, торғайым, қалтырама, Қалтылдаған шалдардан хал сұрама. Келер кезең саған да кейіттердей, Мына қысың ұзақ па, сәл тұра ма?

99

Современник Арман Кани «…ВСЕЛЕННАЯ УСЛЫШИТ ГОЛОС ВЕЩИЙ» Казахский поэт Арман Кани родился и живёт в Павлодаре . Он член Союза писателей Казахстана, директор областного филиала этого союза . Первые стихи А . Кани были опубликованы в начале 1980-х годов в республиканской газете «Қазақ әдебиеті» с напутственным словом видного поэта, автора стихов нынешнего Гимна Казахстана Жумекена Нажмиденова . Похвальный отзыв о стихах Армана Кани в журнале «Жалын» оставил известный казахский поэт Куандык Шангытбаев . Тепло отзывались о творчестве А . Кани Фариза Онгарсынова, Музафар Алимбаев и другие поэты . Арман Кани – автор сборников стихов «Перед совестью», «Белая пурга в красной мгле», «Дождинки», «Лицом к лицу с истиной», «Звездный туман», «Ты и я» и других . А . Кани – победитель многих конкурсов и фестивалей . Впервые цикл стихотворений поэта на русском языке был опубликован в Павлодарской областной газете «Звезда Прииртышья» в переводе Виктора Семерьянова . Несколько стихотворений перевели на русский язык павлодарские поэты Жанаталап Нуркенов и Евгений Гребнев . Предлагаем вниманию читателей новые стихи А . Кани . Подстрочник Масгута Нурмагамбетова, вольный перевод Виктора Семерьянова .

100

СИВОГРИВЫЙ Когда в глазах краснеют угольки, Когда стучат голодные клыки, Ты чтишь бойцом себя, мой сивогривый, И в этом смысле мы с тобой близки. И я, как ты, то добрый, то вдруг злой, И нрав твой проявляется порой, Когда дельцы не признают пророков, Поэт для них – он тоже не герой. Наивно ждать «спасибо» от людей, Кому тенге теперь всего родней. Что ж, жизнь пока ещё у нас такая – Повыгоднее вольницы моей. Ах, серый мой! Опять со всех сторон К тебе шакалы лезут на рожон… И я был ранен черною стрелой, Но кто стрелял, мой не услышал стон… Обиженный, Ты, может быть, уйдешь, И грудью гордой путь себе пробьешь… Ты, сивогривый, не спеши прощаться – Наш край красив, хорош он и пригож. А я останусь на родной земле, Свой путь пройти

101

я должен хоть во мгле. Пусть добывают славу лицемеры, Толкаться у трибуны – не по мне. Я на крутом останусь берегу И никуда, конечно, не сбегу… Да разве я – сын правды и свободы – Покинуть свою родину смогу?! По-волчьи гордый, жизнь люблю саму, Люблю Иртыш и степи, потому Судьбу любую пусть мне даст Всевышний, Пусть и собачью – я её приму.

ПИСЬМО ОЛЖАСУ І Ты скажи, Олжас,

хоть слово для начала, Не молчи, ты видишь –

Мир в печали… Своим словом ты

от всей Степи великой Передай привет наш

Вечной дали. Расскажи, как ты умеешь,

ярко, просто О стране своей –

она, как мирный остров. Если надо, говори, посол казахов. Подражая Казыбеку*,

словом острым. Расскажи про наши степи,

наши горы. Ты скажи, что не хотим

раздоров... *Казыбек би (1667-1764 гг.) – великий казахский государственный и политический деятель, дипломат, оратор.

102

Под целебными

родными небесами Заживут и Дегелена

раны скоро. Осуди, Олжас, глупцов,

кто строит козни. Пусть покаются они,

пока не поздно. Мы свободны,

мы единые навеки, Не нужны нам

ни размолвки и ни розни. «Аргамаков» беспокойства

нам не новы… Как слова твои, Олжас,

нужны нам снова! Русь и Степь

родство свое признали Тысячелетнее

от «Слова». Напиши, Олжас,

нам золотые строки, Дай землянам

мудрые уроки, Пусть до нас доходит

пониманье, Что Земля и Человек

так одиноки!

***

Степь курлычет нам

напевом журавлиным, Не унизив наши горы –

исполины… Помнишь, было –

мир дрожал от страха? Чуть не забыл Господь

тогда о нас, невинных. В небе – звезд калейдоскоп,

тебе не спится. Долго ты на них глядишь,

103

Господь не злится, Ждет, когда весь мир

поймет земную святость, Мать-Земля тогда, быть может,

Человеку поклонится. Ты прости, ага,

я красноречьем не блистаю И не шепчу тебе

елейными устами. Далеко от нас ты будешь

или близко, Журавлей ты

вспомнишь наших стаи. Не подумай,

что ищу в тебе изъяны… Бродит солнце

по меридианам, Где-то в космосе – туманность Андромеды, А в глазах твоих опять веков туманы. Ты - поэт, а - я товарищ

твой по цеху. Скажешь слово ты,

и я услышу эхо. Трудно быть

посланником народа. От души хочу

тебе больших успехов!

*** Говори, Олжас,

а мы порукоплещем, Вся Вселенная

услышит голос вещий! Может быть,

услышит и проснётся Гунн, что след оставил

свой нам вечный. Глянет степь на Землю

зорькой алой, Там Аттила до Балканов

властно правил,

104

Зазвенят все сорок врат

Великой дали, Что молчали под замком

веков немало. Не напрасен труд акына –

он бесценный. Твой читатель всего мира – неизменный, Потеряешься во тьме

великой ночи, Не найти

тебе подобную замену. Твоя проза

быть забытою не может, И, конечно же,

стихи – творенья тоже. Верю, к стягу голубому

возвратятся Все потомки гунна,

что на нас похожи. Запах трав здесь, ягод

изобилье! Здесь и мудрецы

чуть пьяны были. Здесь сорву пучок полыни

утром ранним, За тобою, брат,

пойду в края любые. Лучше жить все ж

под материнским кровом. Ты - поэт,

твое оружье – слово. Ты – питомец

всей большой Вселенной, Где б ты ни был,

будь живым-здоровым!

ІІ

Шлет поэму

степь тебе с любовью,

105

Письма шлет –

и с радостью, и с болью. Твое дело – дружба всех народов, Мое дело – рядом быть с тобою. Мои думы

бродят одиноко: Кто в почете –

чижик или сокол? Может быть, я никому не нужен?! От стихов моих

не видят проку?! Я живу – живу,

не пресмыкаясь, Я пишу, о чем пишу – не каюсь… Тянут сны на Буланай*,

Балканы, И во снах

я ими восхищаюсь. Слышу, вижу,

как вздыхает море, И надежду - чайку

на просторе. На тропинках

Ер-Таргына утром *Буланай – так называли древние казахи Гималаи.

106

Все ищу я славу или горе. Но вздохнет ли степь,

не понимая, Жизнь зачем

я сам себе ломаю? Моего чела коснется

кто губами?! С грустью, брат, я это

понимаю. Жизнь есть жизнь!

Нашелся бы мне рыцарь, И спина б моя смогла

от холода укрыться! Неужель мое больное сердце И к земле родной

вдруг охладится? Нет и нет,

я не из той породы, Разве понял бы меня Баян –

венец природы? Здесь Омар родился

в прошлом веке. Твой отец –

ведь он отсюда родом. Я с рожденья

к Иртышу прикован, И на себя порой

махал рукою – Может, я на статую похожий, Что скучает

с чашей над рекою. И она, Олжас, нужна,

наверно, людям, И меня, наверно,

кто-то любит?! Если чтит меня народ,

ему спасибо. Жизнь есть жизнь –

где мы нужны, там будем. И, как ты,

я славить не устану Голубое знамя Казахстана.

107

ПРАРОДИНА Под степной травой скрываясь, тянется тропа. Там следы людей остались – за стопой стопа… Едирей – гора святая, не тебе ли знать, Как народ далёких предков с голоду пропал. Кто спалил мой вековечный, мой родной колосс*? Сам себе я с горем горьким задаю вопрос. Жар в груди, бунтует сердце, я хочу понять – Кто отсюда тыщи жизней в небеса унес. Обдирали всех до нитки, наглость не тая. Тот набрасывался тигром, кто-то - как змея, Этим нелюдям-злодеям не смогу простить… Был не атом здесь, а Голод – боль за всех моя. Едирей – гора святая, ночи так длинны, А в горах темно и страшно, будто нет Луны. Не услышать рёв верблюжий, даже плач детей. Плачут травы на восходе, травы-плакуны. *Колосс – в переносном смысле – символ величия отдельной местности.

108

Горы тихие тревожны, не видать ни зги. Слава Богу, не вернутся, не придут враги. Мнится, слышу гласом павших песню я в ночи – То ли реквием поётся, то ли предкам гимн. Я рукой коснулся пепла – где ты, мой аул? Прах истории навечно, кажется, заснул… Сполоснул лицо водицей и своей тоской С родником Кани делился – он мне жизнь вернул: «Я прошу тебя – не делай мне ещё больней, Ты пойми, что мы с тобою, всё ж одних кровей. В лютый год твоею каплей в кровь вошел, проник Одному из наших предков – славных сыновей…» Поговорка есть: что было, то давно прошло. И ещё на эту тему слышал много слов. Может быть, но сам я видел: там, где был колосс, Не быльём – голодомором по-рос-ло…

109

Страничка молодых Георгий Василенко «И БУДЕТ ТИХО И СВЕТЛО» Снилась мне девушка юная, Странная и незнакомая . Платьем по полу шурша, Что-то шептала мне лунная, Кем-то обратно влекомая (Кто-то ей, помню, мешал) . Люди по комнатам с ваннами, Пьющие и говорящие, Плыли в табачном дыму, Были тенями туманными . Знал я – она настоящая, Только не знал, почему . Не было ярче реальности Глаз её синих до ужаса В мире, что плыл по ночам В мутных потоках банальности . Всё не хватало мне мужества Что-то сказать, я молчал . *** Всё умирает на миру, Ничто не вечно .

110

Когда-то, может, я умру: То будет вечер. Тяжелым пламенем заря Окрасит травы. Два облака – два сизаря – Уйдут направо. Взойдут две яркие звезды На небосклоне. Смотреть, как ночью у воды Пасутся кони. И будет тихо и светло, И так прозрачно, Что слышно, как водой весло На речке плачет. И ветер в ивовых ветвях Листом играет. Что смотреть – лишь путь, уходит страх: Всё умирает.

111

Юлия Куркан ПЛЕННИК ТЕМНЫХ ГЛАЗ…

ДЕВУШКА С КНИЖКОЙ СТИХОВ ЕСЕНИНА Девушка с книжкой стихов Есенина На скамейке в осеннем парке, Ветром северным вся овеяна, Поцелована солнцем ярким . Будто блоковская Незнакомка! В черном пальто и берете черном . И в силуэте печально-тонком – Холод стали, прижатой к горлу . Стал я пленником темных глаз, Чуть усталой улыбки томной . Девушка, боже мой! Чтоб при вас – Я готов быть хоть псом бездомным! Девушка, что же вы? Не молчите! Бросьте хоть пару коротких фраз! Но не жгите молчаньем, не жгите . Я – что угодно . . . все ради вас! Словно Венера, из пены изваяна . . . Лишь посмотрела – и счастьем повеяло . Лишь посмотрела . И тут же . . . растаяла – Девушка с книжкой стихов Есенина .

112

НА ОБРАТНОЙ СТОРОНЕ ЛУНЫ На обратной стороне луны Лунные кошки играют в пятнашки, И лунные мило танцуют букашки, Видя о нас непонятные сны . На обратной стороне луны Лунные люди походкой лунной Обходят все кратеры и лагуны, Гадая о том, кто такие мы .

113

На обратной стороне луны Нет ни ветра, ни бурь, ни гроз, Там бродит лунный их Дед Мороз – В лунных кратерах все штаны. На обратной стороне луны Все не такое, как кажется сразу, Суслики в тучах там роют лазы, Люди не лгут и всегда честны. На обратной стороне луны Есть Бродяга на тропах лунных, Он не спит, но в мечтах безумных Видит о нас непонятные сны... *** А хочешь каплю красоты? Я всё до капли, не жалея, В ладони выжму, что бы ты, От удовольствия немея, Глотнула каплю красоты. А хочешь каплю колдовства? Я все пройду: леса и горы, Ущелья злые, чтоб достать Нездешней магии узоры – Хоть каплю, каплю колдовства! А хочешь каплю тишины? Я соберу её в ладони На синей ткани вышины И на холма зелёном склоне – Лишь каплю нежной тишины. А хочешь капельку меня? Я не навязчив, боже, что ты! Но, колокольчиком звеня, Она дрожала б от заботы, Простая капелька меня,

114

Заботы о тебе одной, Красивой, тихой и волшебной. Я не навязчив, боже, но… Мой сердца жар, мой пыл душевный По капле прочь – тебе одной! (в соавторстве с И. Аргентумом)

ПОРА РАЗВОДИТЬ КОСТРЫ Пора разводить костры, Если больше ничто не греет, Если холод все злее, злее, Если рушатся все мосты – Пора разводить костры. Пора разводить костры, Если мерзнуть вдруг стали души, А слова все острей и суше, Если взгляд вдруг совсем остыл – Пора разводить костры. Пора разводить костры, Чтобы прошлое все сгорело, Пусть хоть так, но зато – согрело! К черту прошлое и мосты – Пора разводить костры...

115

Дмитрий Давыдов …ЧАСТИЦА ВЕЧНОСТИ НЕИЗВЕСТНОСТЬ Передо мною – дверь в пучину неизвестности, Передо мною дверь, решусь ли я войти? На размышленье мне дана частица вечности, И выбор невелик – всего лишь два пути . Шагнуть вперед – туда, где призрачно и мнимо В лицо посмотрит зла неведомый мне мир, Иль повернуть назад, где грусть так ощутима В молчанье скорбном золотистых лир? Но я шагнул вперед, шагнул, и без оглядки Ушёл чужой мне мир в неведомую даль . А прошлое моё – лишь черновик в тетрадке, Осталось позади, но мне его не жаль…

ТЫ В мельканье дней, средь призрачного света Мы говорим друг другу о любви… Как жаль, что мимолётно это, И в прошлое уйдёт – не позови . Лишь мы с тобой – две призрачные бездны, Лишь мы с тобой – не знающие боль, Могли любить безумно, бесполезно – В сердцах – огонь, а кровь – вода и соль . Но очень жаль – мы поздно повстречались, Но очень жаль – ты всё же не моя… Мы встретились глазами и расстались, Друг другу ничего не говоря…

116

И это было, словно сотни молний, И это было, словно жар в огне. Тебя я вечно буду помнить… …А может, ты приснилась мне… *** Время стоит на краю бесконечности, Тихо кидая жемчужины дней. В мрачно-глубокую впадину вечности Сыпятся также опалы ночей. Сколько отмерено, столько отмерено – Каждому в мире настанет свой час, Каждому счастье с несчастьем доверено, Кто-то зажёгся, а кто-то погас. Все мои дни, что утрачены в вечности, Я соберу нитью памяти тонкой, Там, где остались моменты беспечности, Будет мой смех так безоблачно звонкий.

117

Суретші шеберханасында

Нұркенов Ќарасай Ќабдрашұлы

118

Қазақстан Республикасы Суретшілер одағының мүшесі . Кескіндеме, графикалық туындылары негізінен табиғат, абстракция, композициялық бағыттарда болып келеді .

1950 жылы 1 қаңтарда Павлодар облысы, Қашыр ауданы, Байқоныс ауылында туған . Н .В .Гоголь атындағы көркемсурет училищесін 1979 жылы бітірген . Туындылары 1983-ХІ республикалық жастар көрмесіне, 1983 жыл: «Сумерки» 1984-ХІІ республикалық көрмесіне, «Гүлдер» натюрморты 1985-ХІІ республикалық жастар көрмесіне қойылған . Суреттері 1986-1990 жылдары Павлодар, Екібастұз, Қарағанды, Алматы қалаларында, Астанада өткен республикалық көрмелерге қатысқан . Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 100 жылдығына, Павел Васильевтің 100 жылдығына арналған арнайы сыйлықтардың иегері .

119

120

121

Константин Немченко ВДОХНОВЕНЬЕ НЕ ЗНАЕТ ГРАНИЦ НЕ ДЕРЖИТЕ ОБИД НА ПОЭТОВ Не держите обид на поэтов, Поэты – ранимые люди . Не давайте им глупых советов, Их терпенье – на тоненьком блюде . В любой миг они могут сорваться, И обиду им трудно забыть . На поэтов нельзя обижаться, Поэтов трудно любить . Когда грустно им и тоскливо В суете пробегающих лиц, Они пишут легко и красиво, Вдохновенье не знает границ . И в веселье пишут, и в горе, Пишут в хмурый и в солнечный день, В их стихах и огонь есть, и море, Светлый облик и тёмная тень . Они в жизнь воплощают желанья, На бумаге есть тьма, и есть свет . Не нужны им пустые признанья, И не нужен им глупый совет . В их фантазию трудно поверить, В их мечтах есть желаний река, И талант невозможно измерить, Он оставит свой след на века . На бумаге для них нет запретов, Обо всём они пишут порой,

122

Не держите обид на поэтов, Ведь им хватит обиды одной, Чтоб печальный стих получился, Чтобы стих получился с тоской, И читателем быстро забылся, И размылся стихией морской. Не судите вы их слишком строго, Не держите обиды на них, Ведь поэту нужно немного, Для того, чтобы складывать стих: Небо чистое, солнца кусочек, Шелест листьев и пение птиц, И закат, промелькнув среди строчек, Растворит свет небесных границ. И для счастья им много не надо, Рады обычным вещам они будут, Для поэтов большая награда, Если люди их стих не забудут. Поколениям дальним покажут, Сохранят через тысячу лет. И сквозь годы тихонечко скажут: Это был настоящий поэт.

ВЕЧЕР В ОБЫЧНОЙ ИСТОРИИ Ветру и звёздам не стоило Лентою крепкой нас связывать, Сердце моё не пустое, но Поздно что-то доказывать. Если любовь, то не верю я, Если игра, то бессмысленна, Вера быть вместе потеряна, Чувства быть вместе немыслимы. Ночь растворяется бережно, Звёздная пыль небом послана, Будем мы вместе, как прежде, но Воля твоя не осознана. Пусть эта сказка красивая, Жалко, что не настоящая.

123

Судьба у неё несчастливая, Убеждаюсь в этом всё чаще я . Вечер в обычной истории, Ветром осенним пропитанный, Скажет: напрасно мы спорили, Взгляд мой, на чувствах воспитанный, Смотрит на звезды растерянно, В небо открытое просится, Вокруг только крики и мнения, но Сердцу свободным быть хочется . Падает тело отчаянно, В мыслях – лишь воспоминания . Встретились мы не случайно, но Нашего нет тут желания .

124

Остался лишь миг, и поднимется Душа, от любви раскаленная. Крылья на черные сменятся, Вера моя обреченная. Ангелы с черными крыльями Вот что судьбой уготовано. Путь сложен тропами пыльными, Сознанье судьбою заковано. Чувствами крылья опалены, В небо взлететь не захочется, Всё, что друг другу сказали мы, Станет частичкой пророчества. Глаза, как закат, станут красными, Сердце, разбившись, не плакало. Пусть мы на земле были разными, Но в небе душа одинакова. Путь наш, проложенный звёздами, На земле не имеет значения. Спрячем холодные слёзы мы, Презирая небесное мнение. Вместе неважно, где встретимся, Пусть даже в туманах возвышенных. Но мы никогда не изменимся, Кто скажет нам «нет» – не услышим их. Ветру и звёздам не стоило? Сказанное уже обречённое. Много, конечно, историй, но Это – про сердце влюбленное.

СТИХИ СОЧИНЯЮТ МЕНЯ Вся жизнь моя на ладони, Изменчива с каждой строчкой, Опять я один на перроне, Предложение кончилось точкой.

125

Но в жизни моей нет точек, Я уверен, что их и не будет, На пути моём множество кочек, Перепрыгнув их, легче не будет, Мы не знаем, что завтра нас ждёт, Быть может, за кочкой – гора, К вершинам судьба нас зовёт, Но часто она не права. О судьбе я немногое знаю, И мне кажется день изо дня, Что не я этот стих сочиняю, А стихи сочиняют меня. С каждым шагом я всё поднимаюсь, С каждым шагом трудней всё идти, Но назад повернуть не пытаюсь И с пути не пытаюсь сойти. Ведь я точно, уверенно знаю, Что напрасным не будет мой путь, Но уверенность в сердце скрываю, Как скрывает Судьба свою суть. Я к вершинам иду без оглядки, Только к цели, ни шагу назад, У меня свои распорядки, На пути я не знаю преград. И вершина не цель для меня, Для меня вершина – ступень, Она – ветер ненастного дня, Лучик света в солнечный день. И ступеней таких очень много, Они все составляют мой путь, Из них строится жизни дорога, С которой мне не свернуть. Но я сам могу проложить Свой путь и спокойно идти, С целью в жизни проще нам жить, С целью проще путь свой найти, Я жизненный путь не меняю, Как свой путь не меняет земля, Ведь не я этот стих сочиняю, А стихи сочиняют меня.

126

Жас ќалам Тілеуберді Сахаба «АЛЫНБАС, НАР ҚАЗАҚ, ҚАМАЛЫҢ...» КӨШ Іздері өшкен жоқ түздегі көк белде, Жүздері сынықтау, өкпелі өткенге . Біздегі жұбаныш боз ала таңда елең, Көш кетті шұбырып құс келген көктемде . Әжемнің ақ моншақ жасына көміліп, Атамнан ақ бата сұрағам . Кетерде ең алғаш көш жүріп, Егіліп бір рет жылағам . Қиясың, қию да қиын-ау, Ақ сүтін анамның татқан жер, Бабамның бабасы жатқан жер . Жабағы жалына жармасып, Тай мініп шапқан жер . Белдеуде ақ бозы байлаулы Әкемнің қалды үйі . Ішінде ақ бесік, Бөлеулі анамның әлдиі . Бұралқы күй кештім бір сәтке белгісіз, Шертілмей барады бір күйім . Иесіз бозінген күзгі жұрт, Ботасы байлаулы .

127

Қалдырып құла түз қоңыр кеш Ең соңғы жайлауды . Көш кетіп барады мекеннен мекенге Көк бөрі қаруы сайлаулы . Қалды онда қаңырап Бабамның мазары . Шырқалмас құс әні, Естілмес даламның наз әні . Еңсеңді қалайша түсірмес егілтіп, Тарыдай шашылған қайран да қазағым . Төбемде түнеріп бұлт жылап барады, Көгімде күн ауып, естіртіп азалы үн . *** Күн туды мен үшін, сен үшін қайтадан, Таңы атты тәуелсіз даламның . Еседі алдымнан ерке Ертіс толқыны, Сарыарқа самалың . Қол бұлғап өзіне киелі, Алынбас, нар қазақ, қамалың . Бұл менің мекенім Абылай ақырған жауына . Кеш енді кешігіп келемін, Көңілім назалы . Еш енді жатсынба Даланың тағысы деп мені . Көш енді, көш тағы Бар қазақ күтіп тұр көктемі . Бар қазақ күтіп тұр көктемі, Желбіреп көк туың . Нар қазақ намысың жігерлі, Қалды азап . Мұнарлы өтті күн . Төбеңнен бұлт төніп, шашса да қаһарын, Өшкен жоқ . Өшпейді от тілім . Өйткені Бұқардың жыры бар, Өшпейтін бұл жерде текті үн .

128

Көш келді төсіне Сарыарқа даласы, Самайы салқын су, кең жайлау сағасы. Ақорда, ақ мекен, арманы жоқ, сірә, Сенде өскен әр қазақ баласы. Керегең жайылды кең дала төсінде, Көтеріп шаңырақ көк аспан көгінде. Сәбилер күледі әр үйдің төрінде, Мал толды бетеге беліңде. Махамбет бабамның арманы осы еді, Тәңірден тілеген тегінде… Ауылым, Өмірдің көріп жеңіліменен ауырын, Кеудемен тосып көтерген құмды дауылын. Қарагер аттың бүйірін тепкен қара шал, Қасқа құлынның ноқтасын ескен бауырым. Қалай деп менің өскен ордамды сұрасаң, Осылай еді ауылым… Асауды мініп алқымын тартып ойнатқан, Тұманды түнде тұғырға түнеп қой баққан. Көтеріп мосы тұтатып тезек түтінін, Киізді үйдің түндігін түріп жайнатқан. Қазақтың иісі аңқыған мекен, әмәнда, Осындай жерде тойлатқам… Қараша үйлер қара тау жақта қалқайған, Қара шалымен ақ кемпір төрде жантайған. Қай жақтан асып, келгенін қалай сұрасаң, Бір ғасыр бұрын көшкенін айтат Алтайдан. Далада өсіп, атанған таудың тағысы, Олар да бүгін қартайған… Жыр жазып түнде кірпікке әппақ шық тұрып, Бейкүнә түннің пәктігін солай ұқтырып. Бәрі де есте тынымсыз күлген тұнық кеш, Тұп-тұнық әуен, тұп-тұнық сәуле, тұп-тұнық. Қаланың бүгін құрсауына ілініп барамыз, Бостандықтағы тұтқыны… Деміңді іштей күпті ғып…

129

ҚАБІРДЕН ХАТ Аяулым, Жатыр молаң жотасындай қоянның, Құлпы тастың құны маған бес тиын, Бірақ таспен қалай жаншып қоярмын? (Мұқағали Мақатаев)

Келіп тұрсың сен мұңайып қабірімнің басына, Дұға етіп, тілек тіле, мен кетті деп жасыма. Тірі адамнан сұрарым да сол менің, Керегі жоқ мұнараңның, мәрмәр құлпытасың да. Баса көрме көк темірмен жаңбыр шайып гүл өссін, Әр гүлінен бүршік жарып, торғайларға үлессін. Көрген жанға осы жерден анық мазар байқалып, Жақыны үшін Жаратқаннан мол шапағат тілесін. Төмпешіктен торғай ұшып, кептер қонсын басыма, Менен қалған қарызды өте, келмейді деп жасыма. Менен қалған дүниені ғаріптерге үлестір, Саған да ол мәңгі емес, жайғасарсың қасыма. Қажеті не маған үйдің, шын ойланып қарағын, Керегі не өлік үшін зәулім үйдің, қаланың? Мыстан емес, қыштан емес, табиғаттан нәр алдың, Адам болып ең бірінші топырақтан жаралдың. Тірі адамдар панасыздық тартса, бәлкім, сол қайғы, Азап шегіп, азаматтық намысын да қорлайды. Есігі жоқ, терезе жоқ, бір қараңы үйге ендім, Жер бетінде маған үйдің керегі енді болмайды.

СӨЗ КЕРЕК Күздің бұлты төгіп тұрды көз жасын, Жанарыңның жарық нұры солмасын. Кеше ғана күліп тұрып, жыладың, Сезе алмадым, мен себебін, ол да – сын.

130

Ал, біз үшін мұңайып тұр күзгі түн, Кетіп едік ең соңғы рет үздігіп. Біздің бақыт құшағында өзгенің Енді өзгені қиялдайық біз бүгін. Қысқы бұлттар сыйлап тұрды әппағын, Ал, сен оны аяусызда таптадың. Қол ұстасып серуендеу – енді арман, Бізге таныс болса-дағы бақтағы үн. Көктем келіп қауыштырған құс әнін, Мен де бүгін өзге қиял құшамын. Ең соңғы рет қыраттарда қыдырып, Гүлге толы оралып ед құшағың. Я, солай, өмір мәні өзгерек, Мына күйдің боларын біз сезбеп ек. Алыс кету азап емес, алайда, Жанымызды жұбататын сөз керек.

ҚЫЗ ҒҰМЫР Қосамыз әнімізге, тамсанамыз, Сүйемін деп бір сәтте жар саламыз. Жұма күні ауылға шығарып сап, Жексенбіде қалада қарсы аламыз. Ол да сені алдайды, күлімдейді, Ойыны ма, шыны ма, – білінбейді. Байқалады жүзінен бір ұяңдық, Өзіңді аңсап тым асық жүгірмейді. Күлкісіне бір сәттік жұбанамыз, Гүл аламыз, кездессек қуанамыз. Сол үшін деп кешігіп парамыздан, Тек сол үшін ертерек сұранамыз. Осылай өтер кетер қыз ғұмыры, Білмеппіз-ау, білмеппіз бізде мұны. Сәл кешіксең сарғайып кете берер, Қыздың жаны секілді күз ғұмыры.

131

«Арулар серттен неге құлағандар» Деп жүрсек те біз үшін бір адам бар . Жазғы үзіліс . Кетеді өзге жанмен, Ол жайлы бізден енді сұрамаңдар!

ХАТ ЖАЗЫП ОТЫРМЫН Хат жазып отырмын . Түн қалғып . Тұманды ой . Байырғы бақытты еске алып . Санамда қалыпты сонау күз, Сағына сырласар кеш барып . Басқаның бақытын жырлайсың, Өзгенің хаттарын ескеріп . Мен жазған хаттарым жауапсыз, Тек қана әріптер мәңгілік естелік . Хат жаздым, тағы да сағыныш, Ақпанның аязын жібітіп . Ойларым – бір саған бағыныш, Қаламды жылатып күні-түн . Тіркестер талықсып келеді . Ой . Меңіреу үстелде түн іші . Сен-дағы хат жазып отырсың, Бірақ ол кім үшін?…

132

Ең соңғы хатымды жолдадым, Бір саған мәңгі арнап. Сен де ең соңғысын жазыпсын, Өзге бір жанға арнап…

ЖАРАТЫЛЫС Жалығар бірде күн жетер Сауықты сайран базардан. Өлімнен қашқан Қорқыт та Құтылған емес ажалдан. Тұмарың емес турасы, Құранның сөзі – өмірің. Заңды ғой күннің өтуі, Жетер ме соған төзімің? Жетпедім тағы арманға Көңілде толы мұң сірне. Күтіп тұр алда көлігің Отырмау оған мүмкін бе? Қылдан да нәзік жаның бар, Қиналмай қалу мүмкін бе? Күнәсі көптің шаттығы, Көбейер тағы күлкің де. Бұлыңғыр көңіл бұлтты күн, Бұлдырап барад сағымдар. Ақынның жыры арқылы Алланы еске алыңдар. Қайғысыз, қамсыз қырандар, Қыранда бір күн құлау бар, Қанша рет күлдің өмірде Бір рет енді жылаңдар. Құпия тағдыр, қу өмір, Жаралған жаңа тыныссың. Алланың шексіздігімен Сен де бір жаратылыссың, Мен де бір жаратылыспын.

133

Эхо... Расул Гамзатов Я ЗЕМЛЕ

ВОЗЛЮБЛЕННОЙ

МОЛЮСЬ…

БЕРЕГИТЕ ДРУЗЕЙ Знай, мой друг, вражде и дружбе цену И судом поспешным не греши . Гнев на друга, может быть, мгновенный, Изливать покуда не спеши . Может, друг твой сам поторопился И тебя обидел невзначай . Провинился друг и повинился – Ты ему греха не поминай . Люди, мы стареем и ветшаем, И с теченьем наших лет и дней Легче мы своих друзей теряем, Обретаем их куда трудней . Если верный конь, поранив ногу, Вдруг споткнулся, а потом опять, Не вини его – вини дорогу И коня не торопись менять . Люди, я прошу вас, ради бога, Не стесняйтесь доброты своей .

134

На земле друзей не так уж много: Опасайтесь потерять друзей. Я иных придерживался правил, В слабости усматривая зло. Скольких в жизни я друзей оставил, Сколько от меня друзей ушло. После было всякого немало. И, бывало, на путях крутых Как я каялся, как не хватало Мне друзей потерянных моих! И теперь я всех вас видеть жажду, Некогда любившие меня, Мною не прощенные однажды Или не простившие меня.

ВЕРНУЛСЯ Я… Вернулся я, спустя сто лет, Из темноты на землю эту. Зажмурился, увидев свет. Едва узнал свою планету... Вдруг слышу: шелестит трава, В ручье бежит вода живая. «Я вас люблю!..» – звучат слова И светят, не устаревая... Тысячелетие прошло. На землю я вернулся снова. Все, что я помнил, замело Песками времени иного. Но также меркнут звезд огни, Узнав, что скоро солнце выйдет. А люди – как и в наши дни – Влюбляются и ненавидят... Ушел я и вернулся вновь, Оставив вечность за спиною. Мир изменился до основ.

135

Он весь пронизан новизною. Но все-таки – зима бела. Цветы в лугах мерцают сонно. Любовь осталась, как была. И прежнею осталась ссора.

И ЛЮБЛЮ МАЛИНОВЫЙ РАССВЕТ Я И люблю малиновый рассвет я, И люблю молитвенный закат, И люблю медовый первоцвет я, И люблю багровый листопад. И люблю не дома, а на воле, В чистом поле, на хмельной траве, Задремать и пролежать, доколе Не склонится месяц к голове. Без зурны могу и без чунгура Наслаждаться музыкою я, Иначе так часто ни к чему бы Приходить мне на берег ручья. Я без крова обошелся б даже, Мне не надо в жизни ничего. Только б горы, скалы их и кряжи Были возле сердца моего. Я еще, наверное, не раз их Обойду, взбираясь на хребты. Сколько здесь непотускневших красок, Сколько первозданной чистоты. Как форель, родник на горном склоне В крапинках багряных поутру. Чтоб умыться – в теплые ладони Серебро студеное беру. И люблю я шум на дне расселин, Туров, запрокинувших рога,

136

Сквозь скалу пробившуюся зелень И тысячелетние снега. И еще боготворю деревья, Их доверьем детским дорожу. В лес вхожу как будто к другу в дверь я, Как по царству, по лесу брожу. Вижу я цветы долины горской. Их чуть свет пригубили шмели. Сердцем поклоняюсь каждой горстке Дорогой мне сызмальства земли. На колени у речной излуки, Будто бы паломник, становлюсь. И хоть к небу простираю руки, Я земле возлюбленной молюсь.

НЕСЛАСЬ ЗВЕЗДА СКВОЗЬ СУМРАЧНЫЕ СВОДЫ Неслась звезда сквозь сумрачные своды, И я подумал, грешный человек, Что промотавший собственные годы, Живу, чужой присваивая век. Не раз об этом думал я и ране, Как будто каясь на хребтах годин. Не оттого ль, что надо мной в тумане Трубил прощально журавлиный клин? Бродил ли я ущелием забытым, Ручей ли видел, что в жару зачах, Охотника встречал ли я с убитым Оленем неостывшим на плечах. Смотрел ли на огонь закатнокрылый, Дрова испепелявший не впервой, Стоял ли перед братскою могилой, Как будто бы с повинной головой.

137

Мне снова вспоминалися поэты, Что не достигли лермонтовских лет, Но песни, что когда-то ими спеты, Еще поныне изумляли свет. А может, взял я крылья их тугие И слово, что роднится с высотой, Как взяли в жены их невест другие, Окольцевав под свадебной фатой? И мнилось мне, достойному свободы, Покорства слов и непокорства рек, Что, словно дни свои, растратив годы, Живу, чужой присваивая век. Не потому ль других надежд на свете Милей одна мне – умереть в чести. Пред памятью погибших я в ответе, Душеприказчик сгинувших в пути.

О РОДИНЕ

1 Понять я не мог, а теперь понимаю – И мне ни к чему никакой перевод, – О чем, улетая, осенняя стая Так горестно плачет, Так грустно поет. Мне раньше казалось: печаль беспричинна У листьев, лежащих в пыли у дорог. О ветке родной их печаль и кручина – Теперь понимаю, А раньше не мог. Не знал я, не ведал, но понял с годами, Уже с побелевшей совсем головой, О чем от скалы оторвавшийся камень Так стонет и плачет Как будто живой. Когда далеко от родимого края Судьба иль дорога тебя увела, И радость печальна – теперь понимаю, – И песня горька,

138

И любовь не светла, О Родина...

2 Под гром твоих колоколов Твое я славлю имя. И нет на свете слаще слов, И звука нет любимей. А если смолкнет песнь моя В ночи иль на рассвете – Так это значит, умер я И нет меня на свете. Я, как орел, парю весной Над весями твоими. И эти крылья за спиной – Твое святое имя. Но если вдруг сломает их Недобрый темный ветер – Ты не ищи меня в живых Тогда на белом свете. Я твой кинжал. Я был в бою Мятежный, непокорный. Я постою за честь твою, Коль день настанет черный. А если в строй бойцов твоих Я в скорбный час не встану – Так значит, нет меня в живых, Исчез я, сгинул, канул. Я по чужой земле иду, Чужие слышу речи И все нетерпеливей жду Минуту нашей встречи. А будет взгляд очей твоих Не радостен, не светел – Так значит, мне не быть в живых Уже на белом свете.

3 О чем эта песня вагонных колес, И птиц щебетанье, И шелест берез? О родине, только о родине.

139

О чем, уплывая, Грустят облака? О чем кораблей уходящих тоска? О родине, только о родине. В дни горьких печалей и тяжких невзгод Кто выручит нас? Кто поможет? Спасет? Родина. Только лишь родина. В минуты удачи, В часы торжества О чем наши мысли и наши слова? О родине, только о родине. Кто связан и счастьем с тобой, и бедой, Тому и во тьме Ты сияешь звездой, О Родина!.. *** Поверьте, первая ошибка не страшна, И первая обида не важна, И самый первый страх сродни испугу. И коль в твоей судьбе случилось вдруг, Что в первый раз тебя обидел друг – Не осуждай, понять попробуй друга. Наверное, на свете не найти Людей, ни разу не сбивавшихся с пути, Сердец, ни разу не окутанных туманом. И коль у друга твоего стряслась беда: Сказал не то, не тем и не тогда – Его ошибку не считай обманом. Друзья, что, глупый промах мой кляня, Когда-то отказались от меня, – Для вас всегда мой дом открыт. Входите! Всех, кто со мной смеялся и грустил, Люблю, как прежде. Я вас всех простил. Но только и меня, друзья, простите.

140

ПОКУДА ВЕРТИТСЯ ЗЕМЛЯ Я солнце пил, как люди воду, Ступая по нагорьям лет Навстречу красному восходу, Закату красному вослед. В краю вершин крутых и гордых, Где у сердец особый пыл, Я звезды пил из речек горных, Из родников студеных пил. Из голубой небесной чаши В зеленых чащах и лугах Я жадно воздух пил сладчайший, Настоянный на облаках. Я пил снежинки, где тропинки Переплелись над крутизной. И помню: таяли снежинки, В пути пригубленные мной. Я весны пил, когда о севе В горах пекутся там и тут. Где крепок градусами Север, Я пил мороз, как водку пьют. Когда я грозы пил, бывало, Чья слава землям дорога, Как будто верхний край бокала, Сверкала радуга-дуга. И вновь шиповник цвел колючий, Сочился хмель из темных скал. Я, поднимавшийся на кручи, Хмельные запахи вдыхал. Земной красой я упивался, Благословлял ее удел.

141

Не раз влюблялся, убивался И песни пил, как песни пел. Людской души сложна природа – Я пил с друзьями заодно В час радости – бузу из меда, В час горя – горькое вино. И если сердцем пил, то не пил Забавы ради и утех. Я Хиросимы видел пепел, Я фестивалей слышал смех. И, резко дунув, как на пиво, Чтобы пустую пену сдуть, Пил жизни суть: она не лжива, Она правдива – жизни суть. Люблю, и радуюсь, и стражду, И день свой каждый пью до дна, И снова ощущаю жажду, И в том повинна жизнь одна. Пускай покину мир однажды Я, жажды в нем не утоля, Но людям жаждать этой жажды, Покуда вертится Земля.

РОДНОЙ ЯЗЫК Всегда во сне нелепо всё и странно. Приснилась мне сегодня смерть моя. В полдневный жар в долине Дагестана С свинцом в груди лежал недвижно я. Звенит река, бежит неукротимо. Забытый и не нужный никому, Я распластался на земле родимой Пред тем, как стать землею самому.

142

Я умираю, но никто про это Не знает и не явится ко мне, Лишь в вышине орлы клекочут где-то И стонут лани где-то в стороне. И чтобы плакать над моей могилой О том, что я погиб во цвете лет, Ни матери, ни друга нет, ни милой, Чего уж там – и плакальщицы нет. Так я лежал и умирал в бессилье И вдруг услышал, как невдалеке Два человека шли и говорили На мне родном, аварском языке. В полдневный жар в долине Дагестана Я умирал, а люди речь вели О хитрости какого-то Гасана, О выходках какого-то Али. И, смутно слыша звук родимой речи, Я оживал, и наступил тот миг, Когда я понял, что меня излечит Не врач, не знахарь, а родной язык. Кого-то исцеляет от болезней Другой язык, но мне на нем не петь, И если завтра мой язык исчезнет, То я готов сегодня умереть. Я за него всегда душой болею, Пусть говорят, что беден мой язык, Пусть не звучит с трибуны ассамблеи, Но, мне родной, он для меня велик. И чтоб понять Махмуда, мой наследник Ужели прочитает перевод? Ужели я писатель из последних, Кто по-аварски пишет и поёт? Я жизнь люблю, люблю я всю планету, В ней каждый, даже малый уголок,

143

А более всего Страну Советов, О ней я по-аварски пел как мог. Мне дорог край цветущий и свободный, От Балтики до Сахалина – весь. Я за него погибну где угодно, Но пусть меня зароют в землю здесь! Чтоб у плиты могильной близ аула Аварцы вспоминали иногда Аварским словом земляка Расула – Преемника Гамзата из Цада. *** – Радость, помедли, куда ты летишь?

– В сердце, которое любит!

– Юность, куда ты вернуться спешишь?

– В сердце, которое любит!

– Сила и смелость, куда вы, куда?

– В сердце, которое любит!

– А вы-то куда, печаль да беда?

– В сердце, которое любит! *** Чтобы рвануться в схватку, у мужчины Есть только две достойные причины. И первая: родной страны защита, Граница, чья пред недругом закрыта. Вторая – долг, что предками завещан, Мужчинам всем повелевает он: Собой рискуя, защищайте женщин, Как на дуэлях пушкинских времен. Чтоб песню спеть, от века у мужчины Есть только две достойные причины. И первая: любовь к земле родимой, Которая вошла нам в плоть и в кровь И сделалась звездой неугасимой. Вторая – это к женщине любовь!

144

Мұра Мейрам Асылєазин БЕКIМ (Әңгіме) – Үй қорадай азынап тұрған шығар, – дедi Бекiм бәсеңдеу үнмен, таксиден түсе салысымен шапанының етегiн қаққыштап жатып .

– Жо-ға, бұл үйлер батареямен жылынады . Бәрiнен бұрын дүние-мүлiк аман болсын де! – Рабиға ширақтау жүрiп, шалының алдына түстi де, подъезге беттедi .

– Дүние . . . – деп күбiрледi Бекiм қарт, – қайбiр қат-қабат қалаулы тұрған . . .

– Пiсмiллә . . . Мынасы қараңғы болушы ма едi!

– самбырлаған ашық дауыс тып-тыныш подъезд iшiнде жаңғырып естiлдi . – Бiреу тұр ма? Сыбырлайды ғой . . . әй, шал!

Iле шам жағылды . Рабиға сол жақ қабырғадағы тырс еткен қара ноқаттан қолын тез тартып алып, сырт айналған жiгiтке көз қиығын тастап, қарағыштап барады .

– Қазақ па? . . Ар жағындағысы қыз ба? . .

– Болсайшы, жұртта нең бар? – Шалының бұл жолғы үнi қатқылдау шықты .

– Тұра тұр, әлгi такси ақшамды жеп қойды ма деп жатырмын . . . Кiлтi түскiр де табыла қоймайды мұндайда . Шапан мен қамзолының iшiнен киген ши барқыт желеткенiң қалтасындағы орамал шетiне түйiлген кiлт қолға iлiккенше, Бекiмнiң төзiмi түгесiлген, табалдырықтан асыға аттады . Бұлар есiктi

145

жапқанда, қараңғылық орнай қалған подъезден жастардың ойнақы, тәттi күлкiсi естiлдi.

– Қонақпысың? Жоғары шық, – дедi босағада қалт тұрып қалған Бекiмге екi бөлменi де барлау жасағандай шолып келген Рабиға. Сосын қолынан түсiрмей жүрген құрт, iрiмшiк, сары май және бiрекi бөлек қой етi салынған қара сөмкесiн қайда қоярын бiлмей, қалбалақтап тұрды да, ас үйге енiп кеттi. Әлi сөйлеп жүр.

– Өз үйiңнен өзiң жатырқап не көрiндi көзiңе? Жазған-ау, жалғанның рақатын бiлмеймiсiң, отынсуың әзiр, суыққа тоңып мал жайлайтын емес. Ондағы көршi-қолаң осыдан да табылады, ондағы кемпiр-шалдар мұнда да бар шығар. Бекiм бұл сөздердiң бiрiн де естiген жоқ. Төргi бөлмеге өтiп, есiгiн нығарлай жапты да, сырт киiмдерiн басына жастана, жатып қалды. Тыңдар құлақ болмаған соң, Рабиға да күрсiнумен тынған. Шәйнек толы қара судың қайнауын баққандай орындыққа отырды. Отырды да, жаңадан отасып, бiрге тұрмыс құрғанына бар-жоғы бiр-ақ жыл толған шалының жаз шыға күрт өзгерген мiнезiн есiне алып, «Беу, байғұс-ай» дедi. Астыңғы ернi сылп еттi. Жетпiс те бiрсыпыра жас... Дегенмен, тың сияқты едi. Қала шетiндегi ескi үйде тұрғанда құлынды бие мен қасқа сиырды және азын-аулақ қой-ешкiнi бiр өзi жайлап, мұны қазан-ошақ қасынан әрiге аттатқан жоқ. Көңiлi де сейдiн болатын. Биыл, жылдағыдай емес, қасымда сен барсың ғой деп, күн жылынысымен шөп таситын мажарлы арбаның қанатын кеңейткен. Қол шалғының жүзiн шыңдап, баптап қайрап, қылшылдатып алды. Айырларды ақ қайыңмен саптаған. Мұның бәрi келер күннен үмiттi жанның тiршiлiк үшiн iстеген қамқарекетi едi ғой... Көк шәйнектiң қақпағы дiрiлдеп, шүмегiнен бу атқылай бастады. Апыл-құпыл орнынан тұрды да, көйлегiнiң етегiмен ұстап, шәйнектi жерге түсiрдi. Үндi шайы салынған кiшiрек ақ-құманға қайнаған су құйып, бұқтырып алды. Ауыз үйге стол жасап болып, шалын оятайын дедi. Тағы бiрдеңе деп тастар ма екен деген оймен қаймығыңқырап келiп едi, Бекiм

146

бiрақ сыры кете қоймаған есiктiң тырсылынан-ақ оянып кеттi. Кемпiрiнiң неге келгенiн айтпай ұқты. Үнсiз тұрып, шапанын иығына iлiп, дәлiзге шықты.

– Ау, Рабиға, менiң дәрет алып жүрген құманым қайда? Рабиға тiл ұшына келiп iркiлген наразы сөздердi зорға тежеп, дымын шығармастан, кран шүмегiнен жылы су ағызып бердi. Құлағы әлдеқашан түсiп қалған кiшiрек ескi құманды салалы саусағымен бүре ұстаған шалы репетсiз иiлiп, әрлi-берлi қарайлады да: – Тұрып дәрет ал деймiсiң! – деп, күңк еттi. Шапан етегiн артқа серпiп, жүресiнен отыра сала, бiлегiн сыбанды. Содан алдына келген легендi өзiне таман сәл тартыңқырап қойды да, шымшым суды екi бiлегiне кезек жүгiртiп, ұзақ жуынды. Рабиға одан бетер күйiп-пiстi: «Дайын су, дайын ыдыс. Мұның бәрiн мiсе тұтпайды. Үкiмет жылы үйiн өзi салып бердi, жүгiне дейiн көшiрiстi. Ендi не керек. Оңашалап отау тiк дей ме? Қадiр-қасиеттi бiлсейшi». Оның ашуы ұйықтағанда ғана тарқады. «Бұл үшiн бәрiбiр, – деп күрсiндi Бекiм. Бетiндегi аз ғана әжiмдерi жазылып, ақ сары жүзiне рақат табы ұялап, қаннен-қаперсiз жатқан Рабиғаның мұңсыздығына iшi күйетiн тәрiздi. – Мал – байдiкi, жан – құдайдiкi. Әркiмнiң жоғын жоқтап, әр үйдiң түтiнiн түтетiп, әр жанның қас-қабағын бағып, соның бабын табамын деп запы да болған шығар. Бұған не кiнә?» Бекiм оң жамбасқа аунап жатты. Ой қажытады. Оған берiлмейiн десе де, көңiл шiркiн бұра тартады. ... Оқу аңсап келген боздағын соғыс жұтты. Не де болса сол жылдары ел арасына оралу керек едi. «Құлынымның өз қолымен көтерiлген шаңырақтан безiп қайда барамыз?» деген Дәмелi сөзi тапжылтты ма? Сөйткен қара шаңырақ әне – трактордың табанында қалды! Мына бiр сiрiңкенiң қорабындай үйде тұру – торға қамалғанмен тең. Осы қуысқа алғаш түнеген күнi шеккен мехнатын әлi ұмытқан жоқ. Япырым-ай

147

десейшi, жын ойнақ па, немене, түнiмен шаңырақ шайқалғанша апыр-топыр жүрiстен бiр тынбаған көршiлерi ұйқы бермеген. Қабырғалар солқылдап, ақырзаман орнайтындай болып едi. Жағынан алғыр, радио да таң атқанша өлең айтып шықты. Жас баланың жылағаны, әлдекiмдердiң барқылдап сөйлеген дауыстары құлаққа ұрып, мазаны алған. Кейiн мұның бәрi саябырсыған-ды. Бiрақ сол бiр «нобесел» деп аталатын азап түнiн ұмыттырмайын дегендей, айғай-шу шығып тұрады. Ақыры осының бәрiн уақытша болса да есiнен шығарайын деп, ауылға тартып отырған. Кемпiрiн қасына ертiп, бiрсыпыра ел аралады. Дала да танымастай болып өзгерген. Баяғыда қойдың құмалағындай бытырап жайылатын колхоз малы кең қоршаудан аспайтын көрiнедi. Жылқы соңынан ерiп, күншiлiк жерге дейiн ұзап кететiн кең шиырдың құйқасы қопарылып жатыр. Жаңадан салынған үстiрт жолдың үстiнде астық тасып жүрген машиналар ағылады. Ауылдағы өзi теңдес қарттардың да қатары сиреп қалыпты. «Ой, бауырым, ортамызға кел» деп өзеуреп тұрған жан болмаған соң, әрi Рабиға қайтайық деп қолқалай бастаған соң, кешегi поезбен үйге жеткен. Сол үйi – осы. Рабиғаға майдай жағып тұр. Егер осы сапарда бұл елде қаламын десе де, Рабиға өз бетiнен таймай, осында келер едi. Тағы басқа шал таба ма, әлде үй iздеп жүрген көп оқушының бiрекеуiн қолына кiргiзiп ала ма – өз еркi, әйтеуiр, ендiгi ғұмырын осында өткiзуге құштар. Ауылда әркiмнiң сөз ыңғайын саралап, iштен түйiлген Бекiм мұны да есiне алған. Дауасыз өмiрде өзiнiң бар-жоғын да пайымдамай, сыздаған жүрегiн сыртынан сипалап жатып, ұйқы құшағына ендi... Бозғылт аспан кең терезеге тақалып тұрғандай. Ескi үйiнде болса ағаш жапырағының арасынан сыналап енген күн сәулесiн бiр-ақ сезiнер едi. Бiреу түртiп тұрғызғандай, ықтиярсыз киiндi. Рабиғаның ұйқысын бұзбай, подъезге шыққан. Қолының икемiне келмей кiлтi зорға ашылған есiктi жай жа-

148

уып, үнсiз бөгелдi. Түндегi қыз бен жiгiт тұрған бұрышқа көзi түсiп едi, жүрегi елжiредi. ... Ықыласы соғысқа аттанар алдында жора-жолдастарын жинаған. Ол түнi ақ тiлеуiн мың мәртебе қайталап, Дәмелi екеуi де кiрпiк iлмедi. Төргi бөлмеде жүрiс-тұрыс азайып, жастар дастарқан басына отырысты-ау дегенде сыртқа шыққан Бекiм талдырмаш қызбен оңаша тұрған ұлын көрiп қалды. Қас-қағымда мұны қуаныш құшағында қалдырып, ғайып болған сол сурет алагеуiм шақта әр бұрыштан елестейтiн. Мiне, алдында тұр. Кәрi жүрек шүкiршiлiк еттi. Дала салқын. Төңiректе жұқа мұнар қалықтайды. Бекiм жаңа аңдады – аулаға жас теректер егiлiптi. Бұтақтағы қалың шықты алақанымен сырып түсiрiп, ағаш бүрiн ұстап көрдi. Дымқыл. Осы сәтте қарт жанары да шықтана бастаған едi. «Сенiң де тамырыңды жарақаттап осында әкелдi ме?.. Сен жассың ғой... Көктемнен алар қуатың бар» дедi iштей. Аспан ағараңдап қалыпты. Көшеде тiрi пенде көрiнбейдi. Түлкi тымағын баса киiп, өңсiз шапанын терең қаусырына, белiн буған Бекiм кең көшеге келiп тоқтады. «Ақыл-еске билiк бермей, аяғы түскiр қайда жетелейдi? Ол жоқ қой. Орны да тып-типыл. Ықылас еккен көк теректер де ендiгi отынға айналған шығар». Әлдененiң бiр қалыпты сыбдыры естiлдi. Ту сыртында өзiндей шал көше сыпырып келедi екен.

– Жол болсын, қариям. Таң атпай жүрсiз ғой. – Шал жұмысын тоқтатып, белiн жазды.

– I-i, үйге барып қайтайын деп...

– Алыста ма едi? Бекiм тосылып қалды. Амалсыздан артына бұрылып, көп терезелi зәулiм үйдi нұсқады. Бейтаныс адам сәл аңтарылып: – Көршi болып шықтық қой, мен де пәтердi сол үйден алдым, – дедi. – Жан тыныштыққа үйренбеген басым, тек жүргенше деп, көше сыпырғанды ермек қылудамын. Кемпiрiмнiң қанты мен шайын айырса да қайда жатыр.

– Балаң жоқ па едi?

149

– Е-е, қазiргi балалар оқу iздеп әуре емес пе, кеткен Алматыға. Алты ай жазда бiр келiп, қарасын да көрсетпейдi. Әйтеуiр хатын үзбейдi, сонысына мәзбіз. «Бар баладан айырылып, күн кешкенi құрысын. Жұрт оның бiр отырып кеткен жерiне зар болып жүрсе... Мынанiкi не сор? Мен дала сыпырып, ақша тапсам бiр сәрi...»

– Үйде отыра алмасаң, менiмен бiрге жұмысқа шық, орын бар, – дедi ол Бекiмнiң не ойлағанын оқып тұрғандай.

– Ж-жо-ға, құдайға шүкiр, пенсия аламыз... – Кетуге ыңғайланды. – Қой, тездетіп барып келейiн. Бейтаныс адам таңырқап қала бердi. Бекiм оның жүзiне дұрыстап қараған да жоқ едi. Ұзап бара жатып, жаңа көршiсiнiң аты-жөнiн, қай пәтерде тұратынын, мына кәсiбiне қанша сом алатынын сұрап, бiлiп алғанның да артығы жоқ екендiгiн iштей түйдi. Айналдырған бiр жаз iшiнде бұл орынға қақырайтып үй сала қояды деп ойламап едi, қайран қалды. Еңсе көтерiп келе жатқан қат-қабат ақ кiрпiш үйдiң түбiнде аяққа шалынған кәнден күшiктей болып, Смағұлдың жаппасы ғана қалыпты. Бекiм мүсiркей қарап, бiраз тұрды да, «Қой, ендi болмас, Смағұлмен ақылдасып, басы артық тұяқтарды базарға өткiзудiң жайын ойластырайын» деп ойлады. Осыған бел буып, Смағұл үйiнiң терезесiн тықылдатты. Көңiлi орнығып, төңiрекке көз тоқтата қарап едi: анадай жерде, Ықыласы отырғызған көк теректердiң аясында, талдырмаш қыз бен жiгiт тұр екен. Көк теректер ұлынан қалған ескерткiштей көрiнiп, қарт жүрегiне медеу болды. Оның аясында тұрған ғашықтар да бұған деген бiр табан жақындықпен жылы ұшырап, жылылық сездiргендей. Ол осы сәтте тиянақты тiршiлiкте қимасыңа болмайтын – Ескiлiк барын, жақсылығы жатсындырмас – Жаңалық барын, жарық дүниеге, жарқын өмiрге құштар көңiл – Мәңгiлiк те бар екенiн қапысыз ұққандай едi.

150

СЕЗБЕС (Әңгіме)

Қаптай үйiне жақындай келе, есiк алдында әкесiмен әңгiме-дүкен құрып тұрған ши қалпақты бiреудi көрдi. Кiм де болса өзiн күткен адам, көршiқолаң жандарға ұқсамайды. «Бәлем, сендердi осылай қатырайын ендi» деп, миығынан күлдi. Машинасын аула күзетшiсiне тапсырып, жаяу келе жатқанына сүйсiнiп қойды. Күтiп тұрған – Әлiм мұғалiм екен. «Қулығыңды бiлдiм бала» дегендей, көкшiл көзi күлiмдеп, езу тартып тұр. Сәлемiн алып болған соң, жылы жүзiн суытпай, әзiлдi-шынды арыз айтқансып, әкесiне бұрылды.

– Мiне, Есеке, айтқаным айнымай келдi ме? Қазiргi жастар қулық-сұмдықты өзiңнен әрi ойлайды. Үйге соқпай, машдворға өтiп кеткен ғой! Кешiккен түрi жаман едi, бәсе... өзiм де сезiп едiм, – күле сөйлеп, көпшiк қойып жатыр. Есекең масаттанып тұр. Күнi кеше ғана кiсiмсiп, «балаңыз адам болмайды. Айтпады демеңiз, мына қалпымен келесi класқа көшiре алмаймын. Оқиын деген құлқы жоқ, сабаққа зейiн қоймайды. Осыны қадағаламай ай бағып жүрсiз бе?» деп, жиналыс сайын шiренгенде сондай едi, ендi қалай екен?! Бетiң бар, жүзiң бар демей, қатын-қалаштың ортасында талай қызартқанын да ұмыта қалыпты... Есеке дейдi. Есекеңнiң «адам болмайтын баласында» несi бар бұл шiркiннiң! Үндемедi. Осыдан он жыл бұрынғы әңгiменi бықсытып қайтем дедi. Өткен күнде белгi жоқ, қазбалап керегi не? Қаптайжан, мiне, зiңгiттей азамат болып отыр. Нанын тауып жеп жүр, ағайынға көмегi бар, қадiрi басынан асады. Одан артық не керек? Жаратқанның осынысына да риза. Айтылар уәж ауыздан шықпағанмен, айызы қанып тұр едi. Соның буына семiрдi, әр сөзiн балқыған қорғасындай тамшылатып: – Қайдан бiлсiн... бекерге жазғырып қайтесiз, Әлеке-ай, сiз де... – деп сызылды.

– Есеке-ау, отыз жыл аңдығаным осылар

151

ғой, мына шаш неге ағарды дейсiз? – әдетiнен жаңылмай сұқ саусағын шошайтты. Селдiр қасын сiлке көтерiп, жұтынып алды. – Бұл қулардың психологиясы, терiге сiңген май секiлдi, мына бастың жықпыл-жықпылын жайлап болды емес пе?

– Апырмай, не жазығым бар едi, Әлеке. Келе килiгiп, жылыдай қолға алдыңыз ғой, – Қаптай сәкiге отыра берiп, сөзге араласты. Әлекең оның жұмсарғанын сезiп, қалжыңды былай қойды да, шаруасына ойысты: – Әй, Қаптайжан, сенбесең мына Есекеңнен сұра, өзiңдi үш күн бойы ұстай алмай жүрмiн. Дөңгелегiңе зәру болып тұрмын. Iшiң бiлiп, сыртың сыр бермейдi...

– Ана мәшинеңмен жүгiртiп екiншi пермеге апарып кел. Жайсаңбай бiр мая шөп берем деген екен, тiлдесiп қайтсын, – дедi әкесi. Әлекең сөз соңын тiгiсiн жатқыза, майдалап жiбердi: – Осы күнгi уәденiң құйрығы сүйiр келедi ғой, Қаптайжан. Соңыра совхоз малының бүйiрi бүрiсiп, iшi шұрылдап жатса, Жайсаңбай менi қайтсiн! Алақаны ашылып тұрғанда алып қалайын. Ендi бiрер күнде сабақ басталғалы тұр, мектепке бас сұққан соң, байлаулы бұзаудайсың. Сенiмен барып, тағы бiр сөйлесiп қайтсам деп ем. Ретi келсе, рұқсат қағазын жаздырып алармын. Қаптай ойланды. Үш күннен берi ұстатпай жүргенi де рас, ендi бiрер күнде сабақтың басталатыны да рас. Әркiмнiң өз мұңы бар. Осы сөздердiң Қаптайдың да жанын қажап жүргенiн мына екi шал бiле ме? Бiлмейдi...

– Әлеке, – дедi ол көңiл жықпай шығарып салар бiр амалын тапқан соң, – бетiңдi қайтарып көргем жоқ, апарып келейiн. Бiрақ бүгiнше шыдаңыз. Жаңа директор жандаралдан кем тиiп тұрған жоқ – қия бастырып шығармайды. Қазiр совхоздың бар машинасы мұрнынан тiзiлiп, күзетшiнiң қырында тұр. Бiр тапсырып қойған соң, алып шығу қиын. Ертең кешке үйiңiзге соғып ала кетейiн. Май құлақты кесiп алса, көре жатармыз.

– Бәрекелдi, шырағым. Көп кешiге қоймаспыз,

152

барамыз да қайтамыз...

– Үйге кiрiңiз, шай iшiңiз, – дедi Есекең.

– Рақмет, Есеке. Жұмыс көп: календарный планым бiтпей жатыр, мал қораның оттығын да жөндеуiм керек едi, аяңдайын, – деп, Әлекең шайға қарамады. Қаптайдың iш пiкiрi iшiнде. Асығыс тамақтанып, дастарқанның жиылуын күтпей, стол басынан тұрып кеттi. Бiр өзiнен басқа тiрi жан бас сұқпайтын оңаша бөлменiң босағасынан өтiп, тұрып қалды. Бөлме iшiнiң күңгiрттiгi өрекпiген көңiлiне су сепкендей. Пердесi жабылмаған терезе қарашыққа ақ түскен соқыр көздей бозарып тұр. Қабырғаға iлiнген кiлем, еденге төселген сырмақ пен алаша – барлығы да болмашы жарықты бойға сiңiрiп, өрнегi мен бедерiн байқатпайды. Түс жасырғандай қарауытып көрiнедi. Таңертең апыл-ғұпыл жинап кеткен төсегi де сол қалпында үйме-жүйме. Оның көп кiдiргiсi келмедi. Әрнеге бiр көз тiгiп, күйбеңдей берсе, таза құлазып кетер түрi бар. Осы бөлмеге енген сайын бойдақтығы есiне түседi. Қазiр бiрақ үмiттi көңiл бол-болдың астына алып, асықтырып тұрғандай едi. Тездеп келiп, шифоньердiң кiлтiн бұрап-бұрап жiбердi. Солақ екен, жұқалтаң жеңiл есiк жартылай ашылды. Ар жағы үңгiрдiң аузындай қара көлеңке едi. Амалсыздан шам жағуға тура келдi. Бөлме iшi қабағы ашылған жандай, жайнап сала бердi. Бiрақ одан жiгiт көңiлi жұбаныш таппады: көз алдында көлбеңдеп жүрер келiншегi болмаған соң, жансыз жалтырақтарда не құн бар? Қара костюм-шалбары үш түн iлiп шыққанды көтере алмай, қырыстанайын дептi. Ытырынып тұратын долы әйелдiң ашуына тап болғандай күйiнiп, олай-бұлай жақтырмай қарап шықты да, қолын бiр сiлтедi. «Галстук байлаған ақ жаға көз қағып тұрар», – деп күбiрледi. Айтқанындай-ақ, арада сүт пiсiрiм уақыт өткенде клубтың алдына жеткен Қаптайдың ақ жағасы ағараңдап, анадайдан көз тартып тұрды. Клубқа беттегендердi Қаптай да анадайдан байқастайды. Ақшам жамыраған шақ. Жұрт киноға үздiк-

153

154

создық жиналып жатыр. Үй-үйдiң тасасынан жұптасып, топтасып шыққан адамдарды түстеп танып алғанша, үмiттi жан елеңдеуiн қоймайды. Әсiресе, әлем-жәлем киiнген қыздарға көбiрек көз тоқтатып, зер сала қарайды. Күткенiн көруге асық. Былайғыға бейқам бейне iштей аласұрып, өзiнөзi әлдеқашан ұмытқан. Бас изескен таныстарға сәлемдесу ишарасын жасағандай болады. Мұрт шықпаған бозбалаға тәте атанған Тана мен Бәтиманың келекелеп, кекетiп өткенiн аңғармай да қалды. Жас жұбайлардай қолтықтасып келе жатқан Зәуреш пен Назымбектi де таяп қалғанда бiрақ байқады. «Осыларға кино не керек? – деп тiксiндi. – Шынтақты жастыққа басып алып, теледидар көрiп жататын адамдар ғой. Бала-шағаны шулатып...». Екеуi ашық тұрған есiктен қиыс тартып, өзiне беттегенде: «Ыққан қойдай берi бұрылғаны несi?» деп ытырынды. Олар мұның iшiне кiрiп-шығып па, жалғызсыратпайық дегендей жанына келiп тұрды.

– Қыз күтiп тұрған шығар, бөгет болмайық, – Зәуреш сыр тартып көрiп едi.

– Жо-оға... тұра берiңдер, – деп, Қаптай немкеттi ыңыранып қойды. Сонда да құрдасының құрығынан құтылмады.

– Керек қылса өздерi күтсiн! Ағаларын көрмеге қойғандай қалшитып... ұят-тағы! – Назымбек қағыта сөйлеп мысын құртты.

Iлiп-қақпа шолақ әзiл осымен тыйылып, ендi мезгiлсiз жауынның шаруашылыққа қол бөгеу болып тұрғандығын тiлге тиек еттi.

– Өзi аз егiн едi, ысырап болғалы тұр-ау! – дейдi Назымбек.

– М...м, – дейдi Қаптай, iшiнен «Жазған-ай, нансыз қалар ма екенсiң» деп кекетедi.

– Пiшеншiлер де қол қусырып отырған шығар. Шiркiн-ай, шөптi су-муына қарамай жусатып салар бiр техника ойлап шығарар ма едi! – дейдi Назымбек.

– Да-а! – дейдi Қаптай, iшiнен «аузыңмен орақ орғанша, соны ойлап шығарсаң еттi. Саған қой дейтiн жан бар ма?» деп кейідi.

– Ғарышқа кiсi ұшырып жатқанда сол да сөз бе екен, – дейдi Назымбек. –Айтпақшы, әлгi екеуi

жерге түскен жоқ қой... Қаптай үнсiз. Iшiнен «жерге түссе, қой сойып, бас тартайын деп пе едiң?.. Мынауың кино көрейiн деп келген адам емес қой өзi» деп ашуланайын дедi. Ендiгi сөзге төзгiсiз едi. Зәуреш: «Жүрiңдер, кино басталып кетiп жүрер», – дедi. Есiкке таянғанда Қаптай тартыншақтай бердi.

– Келуiн келсем де, сол киноңа екi ойлы болып тұрмын. Таңертең ерте тұру керек, онсыз да ұйқы шала... өзi не туралы екен?

– Көрiп шыққан соң айтайық, кино бiткенше күте тұр, – Назымбек қағытып өттi. Қаптай екеуiн iшке енгiзiп жiберiп, сыртта қалды. Неге екенi белгiсiз, бiр намыс бойын билеп, ашуға булықты. «Көрермiз әлi, – деп кiжiндi, кiмге не үшiн айтқанын өзi де пайымдамады, – көрермiз...». Алды-артына қарайламай кете бермек болды. Бiрақ осы сәтте күткен адамын көзi шалып, жiпсiз байланды. Бойынан ашу тарқамағаны ма, манадан берi күткенiн мiндетсiнгендей салқын қанды, сабырлы пiшiнде едi. «Не деп қарсы алған жөн? Сәлеметсiз бе... Жо-оқ, онда қыз да сәлеметсiз бе деп сызылып өте шығады. Неғып тұрсыз деп сұрайды деймiсiң бұлар. Қайткенде де бұғалық салған байталдай мойнын бұрып тұра қалатын болсын!». Қыз жақындап қалды. Ақ көйлектiң қысқа етегiнен көз жауын алып, жұмыр тiзе жұтынып келедi. «Ештеңе ойлама. Ойлағанмен таппайсың. Маған қара да тұр» деп, арбап келе жатқандай. Тiк иық, ұзын мойын сұңғақсытып көрсетедi. Кiршiксiз ақ көйлегi тал бойына татулықпен үйлесiптi. Жiгiт жүзiн бұрып әкеттi. Бәлкiм өзi танып, бiрдеңе дер. Тiптi үн-түнсiз өтiп бара жатса, қапылыста ұшырасқан жандай жалт қарап, бiр көрiп қалар. Ондайда сөз дегенiң қыннан шыққан семсердей суырылады. Ту сыртынан қыз аяғының тықыры естiлдi. Тықыр үдеген сайын жiгiт жүрегiнiң дүрсiлi де ұлғая түстi. Дүниенi бiр сәт ұмытып, қыл үстiнен өткендей қылыстаяң шақ туды. Қаптайдың дегенi болып, аяқ тықыры сәл бәсеңдедi де, қыз даусы естiлдi:

155

– Кино басталып кеттi ме, ағатай? «Ағатайы несi?! Басқа бiреу болғаны ма?» . Қаптай «ағатайға» лайық қимылмен ырғала қозғалып, қызға бұрылды .

– Е, сен бе едiң? Сенiң де нетiп . . . бойжетiп қалғаның ба? Кеше ғана . . .

– Неге қарайсыз, ағатай, танымай тұрсыз ба? Қыз сөзiне жауап күтпестен, еркелей сөйлеп кете барды . Қаптай иығынан жүк түсiргендей жеңiлденiп, ерiксiз езу тартты . «Танымай тұрсыз ба деуiн қарашы! Шынында да ұят болды-ау өзi, сонша сұқтанып . . .» дедi . Сосын әлгi баланың Етекбайдың тұңғышы екенiн, биыл мектеп бiтiргенiн, аты Айшолпан екенiн есiне түсiрдi . Адам аяғы сиреп, клубтың алды құлазып бос қалды . Аузында шылымның шоғы жылтырап, Қаптай жалғыз тұр . Осымен үш күн . . . Үш күн өттi – келмедi . Келем деген қыз да жоқ-ты, бар болғаны келер деген үмiт едi .

156

2 Қаптай Қалқаманнан жанармай таситын . Күнiне бiр рет қатынайды . Таңертең кетiп, кешке оралады . Онымен алдыңгүнi Қалқаманнан шығар жолда жолықты . Қолында кiшiрек қоңыр чемоданы бар, жол күтiп тұр екен . Жол күткен талайларды шаң қаптырып кететiн Қаптай бұл жолы қайырымдылық жасады .

– Қайда баратын едiң?

– Жайылмаға . Қаптай кабинаның есiгiн ашты .

– Ой, рақмет, ағай, сiзге, мен қорқып едiм машиналардың түгелi кетiп қалды ма деп,– дедi қыз жайғаса берiп . Қаптай икемге келмей шолжың шыққан қыз сөзiн таңсық көрдi . Бiрақ ұялтпайын дедi ме, баласынып тұрғанын сездiргiсi келмей: – Оның рас, менен басқасы ендiгi ел шетiне iлiгiп те қалған болар, – деп, дұрыс жауап бердi .

– Жақсы болды сiздiң кездескенiңiз, – дедi қыз . Одан әрi екеуi де үнсiз отырды . Еңкейiп қалған күндi бетке алып, жапан далада жалғыз машина зырлап келедi . Қаптай қасындағы серiгiне көз қиығын тастап едi, ол кiтап оқып отыр екен . Содан кейiн бұл да өзiмен-өзi болды . Қаптай қасына жолаушы алмай, жалғыз жүргендi қалайтын . Сонда өзiн еркiн сезiнетiн . Емiн-еркiн қиялдап, көңiлi қаласа, ашық жарқын ән салатын . Оның ән айтқанын бұл ауылда тiрi жан естiп көрген жоқ . Көркемөнерпаздар үйiрмесiнiң маңына жуымайды, той-домалақта «әу» деп ауыз ашпайды . Ән айтып машықтанбаған соң, көп-көрiм дауысы барын өзi де бiлмейтiн . Жол үстiнде, оңашада, мотор үнiне қосылып шырқап-шырқап алады да, құмардан шығады . Мұндайда сынайтын кiм бар, еркiн көсiледi . Өлеңiн бiлмесе, ойына түскен сөздi де қыстырып жiбередi . Кейде бiр әннiң қайырмасы бiр әнге телiнiп жатады . Онда шаруасы жоқ, лебiз шығарып, көңiл көтергенiне мәз . Қазiр, әрине, ән айтар жөнi жоқ . Сондықтан да әдеттегiдей, жинақ кассасында төрт мың сомдай

157

ақшасы барын жай ғана есiне түсiрдi. Ара-тұра жадқа алып отырмаса, жаны жай таппайды. «Ескi бағамен есептегенде қырық мың сом» деп ауыз толтырады. Артынша-ақ күрсiнедi «Әлi де аздау, жетпей жатыр-ау!» дейдi. Осы бiр жеңiл күрсiнiстен соң тәттi қиял басталады. Әне, көз ұшында бiр түп ши көрiндi. Қиял шiркiннiң кереметi осы ғой. Қаптайға ол сары түстi «Жигули» болып елестедi. Сарғыш тартқан дала өңiнен көрiнер-көрiнбес болып елес-машина кетiп барады. Озбайды да, қалмайды да. Қайырған жылқыдай ыңғайға көнiп, көлеңдеп жүрiп отырады. Қаптай тоқтаса, ол да тоқтайды. Қаптай қайда бұрылса, ол да сонда бұрылады. Бiр-бiрiнен көз жазбайтыны сондай – Қаптай кереуетте жатқанда, ол сыртта, терезе тұсында тұрады. Татулықтары күннен-күнге үдеп келедi.

– Мына көлдiң суы қайда кеткен? – жолаушы қыз кiтабын жауып, әйнекке қадала қарап отыр екен. Қаптай Сайтанкөлдiң тұсынан өтiп бара жатқандарын аңғарды.

– Тартылған ғой. Көп сөйлегiсi келмей, қысқа айтты. Сонда да жалт қараған бiр сәтте-ақ «Жигули» елесiнен көз жазып қалды.

– Жарқыраған ақ айдын... – қыз күбiрлеп, тiл қатты. Сөзiн аяқтамай, көл орнына тұнжырай ұзақ қарады. «Не айтпақ едiм, ойланшы» деп тұрғандай. Жаңа ғана екi сөздiң басын құрап айта алмаған жеңiлтек қыз қас пен көздiң арасында көкiрегiне сыр тұнған жұмбақты жанға айналғандай едi. Оның бұл кейпi де Қаптайға таңсық көрiндi. «Кинодағы қыздар құсап... қайтедi өзi» деп таңырқады. Қыз көңiл бөлмедi. Қаптай да жолдың сол жақ қапталында қалып бара жатқан көл орнына көз жүгiрттi. Күн сайын әрi-берi өткенде елемейтiн Сайтанкөлге жолаушы қыздың осынша зер салғаны ойландырды. Былтыр күзде Қалқаманнан ол-пұл алуға барған әкесi де осы көлдi бiр сөзiне мәтел етiп едi.

– Малдан неге безесiң, мал – атам заманнан қазаққа құт болып келедi, – деп, әңгiме ретiмен

158

кейiс бiлдiрдi де, – мына көлдi көрмеймiсiң: суы мол ырысты заманында жағасынан ел көшпейтiн, жұртта қалған көне астаудай ендi кiмге қажетi бар? Бойдан қуат кеткен соң, мен де мына көл сықылдымын. Әлiм барда берекеңдi ортайтпайын, жем-шөбiн тауып әкелiп берiп отырсаң болады. Соны да қиынсынамысың? – деген. Ойлап қараса, жаны бар сөз. Әкесiнiң төрiнен көрi жуық. Ертең мұндай сөздi айтар жан да табылмайды. Сонда өкiнер Қаптай, сонда өкiнер... Жан ұйытқан тәттi қиял сейiлiп, ширыққан сергек сезiм әлдеқайда асықтырғандай болды. Денесiн жиып ұстап, рульдi сығымдай бердi. Тынышын алған мазасыздық толғап-толғап, бiр ойдың ұшын шығарды: Қасқырбайдың табынына қосқан өгiзшесiн етке өткiзiп ақшасын кассаға салмай, бiр құлынды бие сатып алса қайтедi? Бұл күнде жылқы жарықтықтың нарқы аспандап тұр емес пе! Пайда дегенiң шаш-етектен келедi. Тек «Есекең жылқыны көбейттi» деген сөз шығарып алмау керек. Жұрттың аузына қақпақ бола аламысың, өсекке iлiкпеген жөн. Ағайынның өзi жау: жоқ болса – бере алмайды, бар болса – көре алмайды. Сонда... сонда... Қасакеңе тағы бiр қолқа салып көрсе ше?.. Абзалы – қазiр осы бетпен Қасекеңе тартқан. Ертерек құлаққағыс ете берген дұрыс. Үйiне әкеле жатқан қант-шайды жеңгейге базарлық деп, көңiл аулай барса... Қаптайдың дегенi болды. Жайлауда отырған жалғыз үй жолаушыларды жылы шыраймен қарсы алды.

– Күнiм-ау, Қаптаймысың? Көктен iздегенiмiз жерден табылды ғой! Қасаке, ау, Қасаке, Қаптай келдi! – жер ошақтың жанында қазан қырып отырған Күлән ышқырына қыстырып қойған көйлегiнiң етегiн түсiрiп жiберiп, орнынан тұрды. Жайдақ төбелi шым үйден Қасқырбай шықты. Үй сыртында ойнап жүрген балалар да машинаға таяды. Көлеңкеде жатқан қара ала төбет те құйрығын бұлғаңдатып жақындап келедi. Күлән «базарлықты» қуана қабылдады. Бәрi де үйге енiп, стол жағалай отырысып қымыз iштi. Сөзден сөз шығара отырып, алдымен үй иесi қолқа

159

салды. Кенжесi биыл оқуға барады екен. Соны совхоз орталығындағы мектепке орысша оқытсақ қайтедi десiп келiп, Қаптайдың үйiне тұрғызбақ ойларын бiлдiрдi. Iздегенге – сұраған, Қаптайдың жомарттығында шек болсайшы!

– Киiнсiн, қазiр өзiммен бiрге алып барайын, – дедi.

– Жоқ, асықпа, – дедi Күлән. – Әлi бiр жетiдей уақыт бар ғой. Сәрсенбiнiң сәтiне Қасекеңнiң өзi алып барады. Есекеңе сәлем берiп қайтар. Қаптай өз бұйымтайын iшке бүктi. Iстiң бетi берi қарағанын айтпай түсiндi де, реттi кезiн күтiп, көңiлдегiсiн кейiнге қалдырды.

– Мына бала кiм? – дедi Қасекең, жолаушы қыз қымыз iшiп болып, сыртқа шығып кеткен соң. Қаптайдан мардымды жауап естiмегенге күйiнгенсiп, Күлән әзiлге бұрды.

– Қайным-ай, ендi қайтейiн, өз аяғымен келген қыздан айрылып қалмасақ еттi! Өзiң тiптi жол бойы тiлдеспеген жанға ұқсайсың ғой.

– Өзi былай... ибалы бала екен, – деп, Қасқырбай iш жылытты. Қаптай бұл сөздерге мән бермегенсiп, жымиды да қойды. Сыртқа шыққан соң, гүл терiп жүрген қызға көз қырын салып, Күлән тағы да сөз қозғады.

– Оқу бiтiрiп келген мұғалiм қыз шығар, уысыңнан шығарма! Анықтап бiл де, басы бос болса – сөз сал, – деп сыбырлады. Жолаушылар жайлаудан көңiлдi аттанды.

– Қандай жақсы адамдар едi, туысыңыз ба? – деп сұрады қыз былай шыға бере.

– Жоқ, туысым емес, туыс жоқ менде... бiрақ тумаса да, туғаннан артық сыйласамыз.

– А-а... Қаптайдың «Туыс жоқ менде» деген сөзi қыз жүрегiнде аяныш сезiмiн оятты ма, жанашыр жандай жаутаңдай қарады. Жiгiт одан өзiне деген бiр жылылық сездi. Жәудiреген нәркес көз оған осындай мейiрiммен мәңгi қарап тұратындай болып көрiндi. Қыз бетiне байыптай көз салғаны осы едi, жүзi жылы, сүйкiмдi екен. Тұла бойын сағыныш кернеп бара жатты. Ненi, кiмдi сағынатынын пай-

160

ымдап бiле алмай, тек сол сағыныштың жүрек лүпiлдеткен қызуына рақаттана берiлдi. Тiс жарып, тiл қатпаса да, көп сөз айтылғандай. Алабұртып, үнсiз отырғанымен, көп күлiп, көңiл тазартқандай. Олар күн ұясына батқан мезгiлде пiшеншiлер қосына келдi. Шөккен нардай үлкен темiр бөшкеге жанармай қотарып бола бергенде, жiгiттер де тұстұстан тракторларын гүрiлдетiп қосқа жинала бастаған.

– Құсың құтты болсын!

– Той қашан? – десiп, жайраң қағады. Бiр-екеуi капоттың мұртына гүл қыстырып жатып, кабинада отырған жолаушы қызға көзiн қысады, «Бiздiң шашуымыз!» дейдi. Қыз күледi. Жiгiттер одан бетер өршеленiп, бiр-бiрiнен көрiмдiк сұрайды.

– Куәдiрмiз, куәдiрмiз. Куәлiкке жүрәдiрмiз!.. Жуынуға бара жатқан екi жiгiт сүлгiлерiн көлденеңдетiп, кабинаның дәл алдынан дауыстап өттi. Қос iшiнде домбыраға қосылып, сұңқылдаған бiр дауыс «Беташар» айта жөнелдi. Қаптайдың екi езуi екi құлағында, «Қойыңдар деймiн-ей, қойыңдар!» деп, қарадай болып жүр. Ақыры думаншыл қостан қашып құтылғандай болды.

– Бұлар өстедi ендi, айыпқа бұйырмаңыз, – деп, қалпағын желкесiне таман ысырыңқырап қойды. Қыз күлдi.

– Жiгiттер көңiлдi екен! Өздерi дала төсiнде ойнақтап жүрген тай-құлындардан айнымайды. Маған бiрден ұнады... А-а... сiз үйленбеген бе едiңiз? Соңғы сөз Қаптайға шаншудай қадалды. Қапелiмде не дерiн бiлмей, абдырап қалды. «Иә, үйленбеген едiм» дегендi айтуға аузы бармады.

– Солай ендi... солай болды, – деп күмiлжи бердi. Қыз әзiлдей сөйледi.

– Сiздей жiгiттi көрмей жүрген қыздарда да көз жоқ екен. Қаптай жымиды.

– Ән айтыңызшы, – дедi қыз сәлден кейiн.

– Ән?

– Иә, ән... Неге шошыдыңыз? Әлгiнде ғана айттыңыз ғой, даусыңыз маған сондай ұнап қалды.

161

– Қайдағы ән? Қашан?

– Әлгiнде, жайлаудан ұзай бере... «Құдай төбеден ұрған екен! – деп ойлады Қаптай.

– Көмекейден қалай шығып кетiп жүр, құрғыр неме. Байқамай қалғанмын-ау, шамасы. Ендi қайттiм?».

– Менiкi... тек... әншейiн нәрсе ғой, – дедi де, жол бойының ой-шұңқырына шұқшиып, арсың-гүрсiң қимылға кiрiстi. Онысы – ән айтпаудың амалы едi. Арсың-гүрсiң үстiнде сөз бағдарын да бұрып үлгердi. – Ауылға жақындаған сайын жолы түскiр өстiп бүлiне бастайды ендi. Ал көшемiзде машина түгiлi жаяу адам сүрiнiп, жүре алмайды.

– Көшенi жөндеуге болады ғой, тек адамдардың ниетi түзу болсын деңiз.

– Ә, адамдарымыз жақсы.

– Барлығы да сiздей қарсы алса, әрине, жаман болмас едi.

– О, не дегенiңiз! Сенбесеңiз көрiңiз: қай үйге тоқтасам да, сiздi төрге шақырады. Бұл жағына келгенде бәрi молодец!

– Олай болса менi директордың үйiне апарыңыз. Қаптайдың iшi қылп ете қалды: «Құдай бiледi дейiн-ау, осы Күләннiң көрiпкелi бар. Мұның оқу бiтiрiп келген мұғалiм қыз екенiн қайдан сезе қойды, ә?!»

– Үндемей қалдыңыз ғой. Үйiңiзге түспедi деп ренiш етпеңiз, онсыз да кешiгiп келе жатыр едiм... Бiз әлi талай кездесемiз, солай емес пе? «Бiз әлi талай кездесемiз... талай кездесемiз! Кездескiм келедi деген емеуiрiнi ғой! Кездесемiз, әрине». Қаптай мектеп директорының үйiне жеткенше осы ойдан арыла алмады. Қыз кiшiрек қоңыр чемоданын алып, кабинадан түскенде де сол сөздер көкейiнде тұрды.

– Көп-көп рақмет сiзге... Мүлде өкпелеп қарайсыз ғой тiптi... Ал, кездескенше сау болып тұрыңыз. Қаптайда үн жоқ. Үй иесiнiң: «Ау, Санажан, көп күттiрдiң ғой» деген сөзiн естiгенде барып ес жиды. Мектеп директоры күлiмсiреп келiп, қыз қолындағы чемоданды алып жатты... Қаптай сол күнi түн ортасына дейiн есiк алдында отырды. Тамыздың қоңыр салқын түнi.

162

Төңiрек жым-жырт. Терезелерден жарық өшкен. Сүттей жарық ай сәулесiне мүлгiген ауыл. Жүректе сағыныш сазы бар. Сонау бiр мектеп бiтiрген жылдары, бұл шоферлiк курсты оқып келiп машина рулiне отырған алғашқы күндерi, осындай түндер болушы едi. Бәрi де әзiлдесiп күлiсiп, әндетiп мұның жаман машинасымен ауылды бiр айналып шыққанға мәз болатын. Әсiресе машинаға мiнуге қыздар құмар едi. Сол қыздар қазiр бiр-бiр үйдiң кiлтiн ұстап жүр. Сол жiгiттер бiр-бiр шаңырақтың иесi. Бәрiнiң де мiнездерi өзгерген. Кейбiреуiн қонаққа шақырып та келтiре алмайсың. Ендi бiрi бейсауат барғаныңды жақтырмай тұрады. «Көрермiз әлi... Сана дедiау жаңа оған. Аты – Сана болғаны ғой, шамасы. Күләннiң көрiпкелi бар осы, қайдан бiледi деймiн... Қасекеңнiң де сөзi рас: ибалы десе, дегендей. Кейде аңдамай сөйлеп қалатыны бар екен. Қайтер дейсiң, ауылда жүрiп ауыз баққан жан емес, оқудың iзiне түскендер ондай-ондайды елей бермейдi ғой. Жүре келе үйренер. Не дегенмен ақылды қыз. Ақылды болмаса, Сайтанкөлге соншама қарар ма едi! Есебiн бiлетiн жан, ондайлардан түбi күнi берекелi әйел шығады. Есебiн бiлмесе, кеуiп қалған көл орнында не сыр барын қайдан сезедi! Байқаймын, менен де терең ойлайды. Сонысын әкеме айтып көрсем қайтер едi? Әлде, Сайтанкөлге қарап отырып басқа басқа бiр нәрсе есiне түстi ме екен? Бiрақ кенезесi кепкен қу тақырда басқа қандай сыр болуы мүмкiн? Дегенмен әкейге естiртпей қоя тұрайын. Кездесейiк... сөйлесейiк...». Өстiп отырғанда көше шетiндегi моншаға қарсы үйден шам жағылып, терезесi жарқ ете түстi. Бұл үй осыдан үш-төрт жыл бұрын күйеуiмен ажырасып, оңаша отырған жас келiншек Бижамалдың отауы едi. Қаптай жарық шыққан терезеге қарап: «Әлi ұйықтамай жүрмiсiң?» деп күбiрледi. Содан кейiн кеудесiн керiп, белiн қайқайтып тұрып, езу жырта есiнеп алды да: – Алаңдама, Қаптай үйiнде, есiгiнiң алдында отыр, қазiр барып төсегiне жатады, сен де сөйт, шамды сөндiр, ұйықта. Күтпе. Ренжiме. Қош бол», – дедi.

163

Жан баласына бiлдiртпей жүрген құпиясын ойда жоқ жерде айлы түнге арланбай-ақ айтып салып, үйге ендi.

3 Ымырт үйiрiлдi. Ауыл үстiн көлеңке басқандай, сәт сайын қараңғылық дендеп барады. У-шу азайып, тыныштық орнайын дедi. Арагiдiк қатты жабылған есiк сартылы естiледi. «Ойында басың қалғыр, жүр ендi, болды!» деген әйел даусы ойда жоқтан шаңқшұңқ етiп, сап басылды. Ел орныға бастады. «Келмедiң, ә? – дедi Қаптай өкiнiш бiлдiрiп. – Мейлiң, шырағым. Келем деген өзiң, келмеген де өзiң. Менен кiнә жоқ, үш күн күттiм... Ол аз десең, ертең тағы күтейiн. Тiптi қазiр де үмiт үзiп тұрған мен жоқ. Кел, әлi де аялдаймын. Мүмкiн, кеш те болса клуб жаққа барып келейiншi деп, үйден шыққалы жатқан шығарсың. Әлде, орта жолда жүрмiсiң?».

– Көрiнбейдi... – деп күрсiндi. Содан кейiн келсе көре жатармын, көппен бiрге болайын деп, залға ендi. Бiр жақсысы – бұл ауылда кино бiткенше клуб есiгi ашық және кешiрек келген адамның билетте шаруасы болмайды. Қаптай кiре берiстен көп ұзамай, бос орынның бiрiне жайғасты. Экранға қарап едi, көзiлдiрiктi бiреу ақша санап отыр екен. «Жақсы кино болды-ау мынау, басын көре алмағанымды қарашы» деп зейiн қойды. Көзiлдiрiктi екiншi буманы ашып, санай бастағанда, Қаптай да қосыла есептеп отырды. Көзілдiрiктi адам ақшасын алып, сырт айналды. Қаптайдың көңiлi ортайып қалды: «Қарсы алдынан неге көрсетпейдi мынаны». Сөйткенше болған жоқ, бүкiл экранды тұтастай жауып, әлгi адамның әлпетi көрiндi. Бетi жыбырлап тұрады екен, залда отырған Қаптайдың оң көзi тартты. «Оң көзiм тартса, қуанушы едiм» деп, онысын жақсылыққа жорыды.

– Па, шiркiн! – көрермендердiң бiреуi оқыс дауыстап жiбердi. Қалай аңдамай қалған – экранда киiктiң лағындай ойнақтап, бiр қыз қашып келедi. Соңында – жiгiт. Қыздың күлегешiн-ай, тiптi. Таяп

164

қалған жiгiтке жалтақ-жалтақ қарайлап, сақ-сақ күледi. Ұсталды. Бұлқынды. Бiрақ... Зал iшiнен тұс-тұстан сан құбыла ысқырық естiлдi.

– Тише! – дедi бiр еркек дауыс.

– Әй, бала болып кеттiңдер ме, қойсаңдаршы!

– Осыларды киноға неге жiбередi ендi!

– Ысқырып отырған – анау, бар пәле сол бұйра бастан шығып кеттi.

– Ұстап алып желкесiн үзшi өзiнiң! Бұйра бас орнынан тұрып, жылыстай бердi.

– Тарт басыңды! Көрiнбей жатыр.

– Ту-у, сендер де осынша даурығып... бос сөзге жандарың құмар-ау...

– Ал, доғарыңдар, кино көрейiк. Тыныштық орнады. Кино жүрiп жатыр. Көзiлдiрiктi адам қайтып көрiнбедi. Қаптайдың қарадан қарап iшi пысты. Бiр мезгiлде есiк ашылып, қараңғы залға сыналап жарық түстi. Есiктен басын сұғып сығалаған әйел әлдекiмдi iздегендей зал iшiн шолып қарады. Шыдамы таусылды бiлем, әлден уақытта: – Әй, бiздiң қыз, бармысың? Шық берi! – дедi.

– Қарасан келгiр, суалайын деп жүр ме, немене, бүгiн тағы жоқ. Бармаған жерiм қалмады, қара саным үзiлейiн деп тұр, уһ! Шық та, ауыл сыртын қарап келшi. Қаптай даусынан таныды, бұл – Етекбайдың әйелi едi. Қызы Айшолпан да есiкке беттеп келедi. Ақ көйлегi, жұмыр тiзесi тағы да көзiне түстi.

– Осынша дабырлағаның не, ұят емес пе? – деп есiкке жетер-жетпестен шешесiне дүрсе қоя бердi.

– Ұят екен деп жалғыз сиырды суалтып жiберейiк пе?! О несi-ей, ай мен күннiң аманында аузымызды ақтан айырып... Есiк жабылды да, абыр-дұбыр басылды. Қаптай үшiн дәл қазiр кино көру азаппен тең едi: түк түсiнсе бұйырмасын; көңiлi айран-асыр. Жер-көкке сыймастай тыпыршып тынышы кете берген соң, сыртқа шықты. Көзге түртсе көргiсiз тас қараңғы. Ақ көйлегi ағараңдап Айшолпан кетiп барады. Демде ұзап, қою түннiң құшағына ендi де, ғайып болды.

165

Қаптай қыз соңынан көз айырғысы келмейдi. Мынау мылқау түн жүрегiндегi бар қимасын тартып алып, қатыгездiк еткендей. Баукеспе ұрыларға тән сақтықпен алабұртып, ел шетiнде жапа-жалғыз оқшау жүрген қызды ойлайды. Былай шықса, қарсы жолығары да анық. Ақ көйлектi бiрден байқар едi. Қапияда ұшырасқан адамсып, қасына таяу келмей ме? Содан кейiн... Содан кейiн тағы да «ағатай» дейдi-ау! Қаптай денесiн дiрiл шалғанын аңғарды. Клубтан недәуiр жер ұзап барады екен. Ойы он саққа жүгiргенiмен, аяғы үйреншiктi жердi басып, үйге беттеп келедi. Асықпайды. Сейiлдеп жүргендей белiн жазып, бойын тiктеп, марғау қозғалады. Қарсы алдынан машинаның жарығы байқалды. Сол-ақ екен, бұл кең көшеден ығыстап, қорақораның тасасымен жүрдi. Тасалы жерде көңiлi мүлде алаңсыз едi, алшаңдайын дедi. Соңынан ере түсiп, шәуiлдеп үрiп, шегiншектеп қалып жатқан қандендердi қаперiне iлмейдi.

– Мынау Етекбайдың сиыры емес пе екен?

– дедi бiр қораның бұрышында күйiс қайырып тұрған қараны көрiп. Шаруақорлық әдетпен сиырды түстеп танып алды да, Етекбайдың үйiне соға кеткiсi келдi. Бiрақ Айшолпан... бекерге әуреге түсiп жүр-ау, одан да соған айтқаны жөн емес пе, ауыл сыртында оңаша жолықтырып... «Ағатай, сiз бе?» – дер ол. «Е, мен ғой, сиыр iздеп жүрмiн», – дер бұл. «Қызық-ай, мен де сиыр iздеп жүрмiн!» – ол күлер. «Жүр қалқам, мен бiр сиыр көрдiм. Бәлкiм, сендердiкi шығар», – бұл қызды қолынан ұстап, осында ертiп әкелер. Осыған дейiн де недәуiр жер шығар. Қыз сүрiнсе, шынтағынан демер, қорықса, бауырына тартар...

– Өй, мәлiк, мында тұр екенсiң ғой, шу-у былай. Қаптай өз-өзiнен абдырап қалды. Соңынан Етекбайдың әйелi келедi екен, клубтан шыққан бетi болар, ашуы басылмапты.

– Сенiң қырсығыңнан қаршадай баланы жылы орнынан қозғап, тентiретiп жiбердiм, әне. Қарасан келгiр, бiр шайлық сүтiңдi осынша бұлдағаның... –

166

деп, ұрса сөйлеп барады. «Ұры арты қуыс» деген, Қаптай мойнын бұрып қарауға да қаймықты. Ендi көп аялдамай, бәрiне де қолын бiр сiлтеп, көше шетiндегi моншаға қарсы үйге бiр-ақ тартты. Сананы алып келген түнi өз үйiнiң алдында отырып: «Күтпе. Ренжiме. Қош бол» дегенiн ұмытып та кеткендей. Уәдеге татымсыз, сертке сепсiз тайғақ сөздер Бижамалға көзбекөз де сан рет айтылған. Олар айтушысы арланбайтын, тыңдаушысы шамданбайтын жағдайда едi. Тұла бойын дағдылы құмарлық билеп, асығып келедi. Үй тұсына жеткенде жүрiсiн сәл бәсеңдетiп, жанжағына қарады. Адам жоқ. Көзге түсем дейтiндей емес, түн қараңғы. Көңiлге секем алмай, сыры мәлiм есiкке таяй бердi. Есiк iштен бекiтiлмесе жолының болғаны, ал бекiтiлсе үйде бөгде бiреудiң отырғаны. Онда қора ығында күте тұруға тура келедi. Есiк бекiтулi тұр екен. Алақанын мұз қарығандай, тұтқадан қолын тез тартып алды. Демi жиiлеп, босағадан шегiншектеп кеттi. Көп күттi, бiрақ есiк тез арада ашыла қоймады. «Осынша қадалып отырған кiм болды екен бұл? – деп ойлады Қаптай. – Үйiн, бала-шағасын ұмытқан бiреу ғой, шамасы. Әлде, қонаға келген сiңлiлерiнiң бiрi ме? Олай болғанда Бижамал бiр белгi берсе керек едi. Келмегелi көп болды, ашуланып, қыр көрсеткенi ме? Ашуыңа болайын...». Қараңғыға көз үйренгендiкi ме, төңiрек боларболмас айқындалып келе жатқандай. Кенет клуб жақтан ысқырық естiлдi. Әлдекiмдердiң аты аталды. Адамдарлың абыр-дабыр сөйлегенi де емiсемiс құлаққа шалынады. Кино аяқталып, жұрт үйдi-үйiне тарап жатыр едi. Қаптай мұндайда бұлай тұрмайтын. Не бiржола кетiп отыратын, не жұрт аяғы басылғанша қотанды бiр айналып келетiн. Қазiр жоқ жерден бiр ерегiс пайда болып, орнынан тапжылмады. Ернiн тiстелеп, дамыл-дамыл есiкке қарайлады. Әрiректе топ-топ болып өтiп жатқан адамдарды да елемедi. «Не де болса көрiп алдым» деп тұр. Бiрақ бұл күдiктенгендей ештеңе болған

167

жоқ. Кинодан шыққандар үйлерiне жетiп, қайтадан тыныштық орнады. Мүлгiген ауыл, ұйқысыраған баладай, бiр қозғалып қойып байыз тапты. Осы мезетте Қаптайдың шыдамын тауысқан есiк те ашылып, үйден... Бижамалдың өзi асығып шығып келе жатты. Қаптай тағы да бiреу iлесе шығар деп күтiп едi, ондай «артық адам» болмады. Бижамал аула ортасында сәл кiдiрiп, маңайға көз тiктi. Бiреудi iздеген сыңайы бар екенi айдан анық: бiр-екi рет жеңiл-желпi жөткiрiнген болды. Қаптай да жөткiрiндi. Дыбыстаған жандар ендi бiр сәтте қора ығында күбiрлесiп тұрды.

– Жүрегiм сезгендей едi, – дедi келiншек. – Жүрегiм манадан берi тағатсызданып кетiп едi. Көп күттiң бе? Сен екенiңдi бiлдiм, бiлсем де шыға алмадым.

– Неге? Жiгiттiң сұрағы өктем болды бiлем, келiншек жауап бере қоймай, оған жазғыра қарады. Осы қарағанда сағынышын да, өкпесiн де жеткiзгендей едi. Бiрақ жiгiт сыр бермедi. Сөз күткендей, салқын жүзiн өзгертпедi.

– Қарашы, ай туыпты, – дедi келiншек. – Сәулесi солғын, осынша сазарып...

– Тусын... Бижамал күрсiндi. Ол қашанда Қаптайдың берiк, байламды сөзiн естимiн деп үмiттi едi. Сол үмiтпен небiр қылықтарын кешiрiп келедi, небiр ауыр сөздерiн көтерiп келедi. Ерiк бердi, бiрақ...

– Бiзге ендi бұрынғыдай ерiк жоқ, Қаптай. Келiншек жiгiт жүзiнен қандай да бiр сыр бiлгiсi келгендей, зер сала қарады. Бiрақ ол туған айдай сазарып тұра бердi.

– Неге?

– Сен ендi... тiптi жоламайсың ғой. Мүмкiн, осылай болғаны да дұрыс шығар.

– Неге? Неге жоламаймын?

– Ақырын сөйле, өкпелейтiн жөнiң де жоқ қой, несiне даурығасың. Рас, көп күттiрдiм: екi күн болды, мектеп директоры қоярда қоймай өтiнген соң, бiр мұғалiм қызды қасыма алдым.

– А-а... аты кiм оның?

168

– Қайтесiң?

– А-а... ол сонда қыстай осы үйде тұра ма?

– Иә. Келiншек одан әрi үндемедi. Үндегенде не демек? Ол Қаптайдың не айтарын бiлгiсi келдi. Ал Қаптай болса, өзiмен-өзi. Бастапқыда «бәрi бiттi» деп ойлады. Бiрақ дәмесiн бiрден үзбедi: Бижамалдың үйiндегi Сана екенiне күмәнданып, жiңiшкерген үмiттi де демеу көрдi. Iшiнде қыпылдаған осы сезiмдерi бетiне шығып, жiгiт жүзi әп-сәтте құбылып сала бердi. Бижамал оны өзiнше жорыды. Тап осы сәтте Қаптайға басқа ой келерiн бiлген бе, хан жарлығын күткен қарашадай жаутаң қақты. Жарлық та жоқ, жауап та жоқ. Келiншек төзiмi түгесiлiп, көзiне жас алды.

– Қаптай, сен ендi маған келме. Сенен ендi бар сұрарым осы болсын, келмешi, – деп, қыстыға сөйледi. Демi жетпегендей үнi бәсеңсiп, әр сөзiн үзiп-үзiп айтты. – Алдамшы қызықпен жүре беруге арым шыдар емес. Сен... Сен... Үйден Сана шықты. Бижамал ендi көп аялдай алмады. Қаптай да сырт айналып өз жөнiмен кеттi. Қоралардың арасымен үйiне қайтып келе жатып: «Бұл бiр шым-шытырық түс сияқты болды-ау өзi, жұғысып нем бар едi, – дедi. – Әлекеңдi жаныма отырғызып алып, гуләйт соғып келетiн адаммын – өзiме де обал жоқ. Жайсаңбай бiрде түйе, бiрде бие мiнезi бар демесең, – жомарт адам: жылы сөзбен жұмсартып отырып бiр мая шөп сұрап алсам, тақияма тар келмес едi ғой. Бiр мая шөп тiлге тиек болуы мұң екен, ертеңгi күннiң қамын жеп, ой жүгiрттi. Мүдiрмейдi: майда тiлдi Әлекеңдi, аңға қосқан тазыдай, Жайсаңбайдың iзiне түсiрiп қойып, өзi қапталдан кеп килiгедi; оңқайына көнбесе солақайы, солақайға көнбесе оңқайы бар – әйтеуiр бұл iстiң бiр оңтайы бар! Жап-жақсы жоспар құрып, әлсiн-әлсiн жымиып қояды. Көз жасын нақақ төккен келiншектi қайтып есiне алмады.

169

Аударма Юрий Поминов МОЙЫНДАУ Аудандық «Лениндік ту» газетінің редакциясымен бір жылдан астам байланыста болған едім . Мектеп бітірген соң, сонда барып жұмысқа тұрдым . Жұмысты бірден керемет ойдағыдай алып кеттім деп айта алмаймын . Өзгеден бұрын бөлімге келген аламдарды әңгімеге тартып, пікірлесіп, бір түйінге келу қиынға соғатын . Өйткені редакцияға бас сұққандардың дені кексе, жасы менен үлкен болатын . Олар тәжірибесіздігімді айна-қатесіз айнытпай танып, тілдесуге келгенде алысқа шаппайтынымды ойлап, келген шаруаларын қысқа ғана қайырып, айтатындарының тізгінін тарта сөйлейтіндей көрінетін . Әсіресе, өзім өскен өңірде, туған совхозда қиын болатын . Мұндағылар мені тәй-тәй басқан кезімнен білетін . Өз ауылдастарымнан шаруашылықтың жайын сырттан келген адамдай сұрастырып, тәптіштеу қиын еді . Осылай балалық пен тілшілік арасында жон арқамнан терім сүмектеп жүріп, екі жылдай уақытым зымырап өте шықты . Тіпті өзім үшін де күтпеген жағдайда Алматыдағы қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне түстім . Желпініп жүрмін . Ауданға барып, жұмыстан шықтым . Әке-шешеме барып, киімдерімді жинап алып кетуге совхозға тарттым . Кемінде жарты жылға жақын ауылға орала қоймасымды ой-

170

лап қоямын. Сол күні кеш жаттым. Жолдастарыммен қоштастым. Олармен бірге дуылдаса жүріп балалық кезден табанымызға жылуы өткен, қымбат жерлерді араладым. Таңертең шешем ерте тұрғызып алды.

– Тұр, саған жігіттер келіп тұр.

– Қайдағы жігіттер, апа, уақыт қанша?

– Уақыт жетіге жақындады, – деді шешем, – ал жігіттер бригададан ...Тұр-тұр! Ештеңе түсінбей далаға шықсам, расында үйдің қасында бригаданың кісі таситын қорапты машинасы тұр еді. Қорапта механизаторлар толып отырды. Бригадир машинаның есігінің баспалдағында бір аяғымен тұр. Мен амандастым.

– Сен білетін шығарсың, биыл егін жақсы шықты ғой, – деп бастады әңгімесін бригадир.

– Иә, білемін...

– Астықты тасымалдайтын көлік жоқ. Алқаптарда комбайндар тұр, жинаған дәндерін қырманға жеткізетін машина болмай. Сен көмектес бізге, Дмитрич! Мені олай өмірде ешкім атамаған еді, өзім бір түрлі қобалжып кеттім.

– Қалай мен сіздерге көмектесе аламын?

– Қалайың не? ... Сен газетке жазып жібер.

– Мен онда жұмыс істемеймін ғой, оқуға Алматыға барайын деп жатырмын.

– Сен сөзді қой. Уақытты оздырмай отыр да жаз. Бізге дереу машиналар жіберетіндей етіп қатырып жаз! – деп ойын шегеледі бригадир. Олар кетіп қалды, ал мен болсам қолыма қалам алып, аудандық газетке «адамдар жайқалған егін өсірді, енді оны жерде бір дәнін қалдырмай ысырапсыз жинап алуына жедел техникалық көмек керек. Ал олардың жұмыс істеуіне әлдебір бюрократтар кедергі келтіріп отыр» деген сын мақала жазып жібердім. ...Таяуда ойлап отырсам, менің журналистік өтілім ширек ғасырдан асқан екен. Осы өткен жылдарда әр түрлі жағдайлар болды. Менің газеттегі қарапайым еңбегімді мойындаған жанға жағымды минуттар да аз болған жоқ. Дегенмен бригададағы жігіттердің сол алыста қалған тамыз таңындағы өтініштері мен үшін аса қымбат болып есептелінеді.

171

ТҰМАР Төртінші сыныпта оқып жүргенде біздің совхоздан ондаған шақырым алыс орналасқан ауруханада соқыршегіме операция жасады. Әрине, қатты қорықтым. Сол бір үрейленген сәтте бойыма қуат беріп, шуағын ұялатқан бір ой болды. Ол «егер де аяғымдағы шұлықты шешпесем барлығы жақсы болады» деген. Таң ата анам ауруханада киетін киімдерімді жинауға көмектесіп, аяғыма шұлықты өзі кигізген еді. Сол себептен өзім жалғыз қалғанда аяғымдағы шұлыққа көзім түсе қалса, анам да қасымда сияқты сезінетінмін. Операцияға алып кетіп бара жатқан сәтте-ақ жүрегім аузыма тығылып, денем түршігіп, бойымды қорқыныш билей бастаған. Шұлықты шешу керек пе деген ой мазалай берді. Мен үшін бұл сауал өмір мен өлімдей еді. Әрине, шұлықты шешуіме тура келді. Операция наркозсыз болды, бірақ есімде ештеңе қалмапты. Қолымды ішіме қарай апарсам, металл ма, укол ма суықты сездім. Операцияны жасаған хирург көз алдыма ақ құйрық қанды құртты көрсетті. Осылай есімді жинай бастағанда шұлық есіме түсті. Дәрігерлердің зорлағандай болып шешкізгені есімде. «Анам өз қолымен кигізді ғой, ең бастысы, оны тезірек кию керек» деген ой мазалай берді. Дереу операция жасаған палатадан шығып, өзімнің жатқан кереуетке әзер дегенде жеттім. Сәттілікке орай еш адамға білдіртпей шұлықты аяғыма киіп үлгердім. Бөлмеден қайта шыға бергенімде медбике алдымнан атып шықты.

– Сенің есің дұрыс па? «Ұрысса ұрыса берсін» деп тұрмын іштей. Аяғымда бар пәле-жаладан құтқаратын шұлығым бар. Отыз жылдан астам уақыт өтсе де, адамға қиыншылықта қуат беретін, үміт сыйлайтын ардақты тұмарды есіме алып, қазір жоқ екеніне қатты өкінем.

172

КАРТОПТЫҢ ИІСІ Тың игерудің алғашқы жылдары біздің отбасымыз өзгелерге қарағанда біршама кедейлеу тұрды. Сатып алуға ешкімде де картоп болмаған болар, бәлкім, сатып алатын ақша да болмаған-ау, шамасы. Біздің үйге қонақтар келді. Олар дастарханға қоятын картопты өздерімен бірге ала келіпті, үлкендер оны табаға салып пісіре бастады. Үйге қонақтар келгенде балалар дастарханға отырмайтын. Біздің үй көпшілік қатарында жұпынылау болса да ашыққан емеспіз. Әйтсе де қонақтар әкеліп, буын бұрқыратып пісірген картоптың иісіай десеңізші. Тіпті ересектерден бөлек ойнап жүрген біздер пешті төңіректеп кеткенімізді де байқамай қалыппыз. Сол күні біздің үйде пісірген картошканың иісі әлі күнге дейін есімде. Тіпті маған қазір де оның иісінен тәтті иіс жоқ сияқты көрінеді. Бізге сол жолы картоп жетпей қалды. Ал иісі есімде. Күні бүгінге дейін картоптың қандай түрін болсын жақсы көрем.

ТАМЫР-ТАНЫСТЫҚ ҚАЗІР ҚАНДАЙ? Тамыр-таныстық деген сөздің мағынасы біздің алмағайып кезеңде әбден өзгерді. Жуырда достарымның бірі басшылық жасайтын кеңсеге тәтемді жұмысқа тұрғыздым. Тәтем – зейнеткер. Қызмет бөлмелерінің еденін жуады. Тамыртаныстықпен ғана табылатын бұл қандай ерекше еден жуу деп сұрарсыз. Бұл кеңсе еңбекақыны уақытында береді. Шетелдік ақшамен есептегенде елу долларға жақын болып қалады екен. Бұған, әрине, байып кетпейсің. Ал, тәтем риза, тіпті бақытты сияқты. Бұрынғы жұмысында оған еңбекақысын бір жарым жыл бойы төлемеген кез болды. Ал зейнетақыны екі-үш ай кешіктіріп әкелетін. Ал мында коммунизмдегі сияқты белгіленген күндерінен кешіктірмей айына екі рет төлеп тұрады екен. Кей адам көңіліне тіпті көп те керек емес екен-ау. Аударған

Сәуле Баязитова

173

Естелік Нұрбол Жайыќбаев ҚАБДЫКƏРІМ АҚЫН ТУРАЛЫ ƏҢГІМЕ Толқыған күйде Алматының Қарасай батыр көшесіне қарай құлдилап келемін . Арқадан ару қалаға пойыздан түскен бойда-ақ қазақ әдебиетінің абыз ақсақалы, көзі тірі классик Мұзафар Әлімбаевтың үйіне хабарласқам . Телефон тұтқасын көтерген ақынның бәйбішесі менің Кереку өңірінен келгенімді білген соң кездесетін мезгілді белгілемек болып, сәл бөгеліңкіреді . Біраздан соң Мұзафар атаның мені кешкі сағат бес жарым кезінде пәтерінде тосатынын айтты . Уәделі уақыт таянған сайын дегбірсіздене бастадым . Қайта-қайта қолсағатыма қарай беремін . Көз алдыма үлкен ақынмен өтетін кездесуім елестеп, іштей қобалжып та келемін . Ұлттық әдебиеттің марқасқа тұлғасы, осы уақытқа дейін әрбір айтқан сөзі халықтың маржан қазынасына айналған абыз ақынмен жүздесуді тіпті бір сәтке армандауға да батылым жетпеген екен менің . Сондықтан өзі өлеңжырмен аялаған жұртының жүрегінен әлмисақтан орын алған, осы күні есімі аңызға айналған ақынды дәл қазір көру мен үшін қандай бақыт, қандай абырой екенін түсіндіру қиынның қиыны-ақ . Есте қалар жарқын сәттің бірі емес пе бұл? Ақсақалдың қарапайымдылығына, мені бала көріп,

174

төбемнен қарамағанына да таңырқадым. Сірә, бұл жерде есімі ел есінде азаматтығымен, ақжарқын ақындығымен қалған Қабдыкәрім Ыдырысовқа деген ағалық құрметтің нышаны да жатқан шығар. Павлодар облысының Маралды ауылының тумасы Мұзафар Әлімбаевтың өзінің өкшесін басқан інісі, қазіргі Ақтоғай ауданына қарасты Өтес ауылында дүниеге келген Қабдыкәрім ақынға танытқан қамқорлығын талай естігенім бар. Бірінбірі қатты сыйласқанынан да хабардармын. Соңғы кезде жерлестері арасында ақын Қабдыкәрім Ыдырысовтың есімі елеусіз қалып, көп атала бермейтіні шындық. Алғаш рет Алматыға келіп тұрғаным да халқының аяулы перзенті жайлы абыз тұлға нендей әңгіме айтар екен деген ойдан туғаны рас. ...Есікті ашқан жылы лебізді ақын бәйбішесі кең дәліз бастайтын төргі бөлмеге қарай нұсқады. Шағын бөлменің босағасын аттаған бойда, қарсы қарап отырған ақсақалға жанарымды тіктедім. Сол – бала шақтан таныс, кішкентай кезде талай жаттаған тақылдақ тақпақтар мен мағыналы мақалмәтелдер, қызықты жұмбақтардың жинақтарынан ұшырасқан бейне. Басына оюлы тақия киген, қою қабақтары қарлығаштың қанатындай тіке жазылып, нұр жүзі жылы шуақ төгіп тұр. Амандық-саулықтан соң ақын менің келген шаруамды сұрастырды. Алматыға қазақтың белгілі ақыны Қабдыкәрім Ыдырысовтың өмірі мен шығармашылық жолын зерттей жүріп келгенімді естіп, қолпаштап қойды. Әлқисса, жөн-жосықтан соң халық жазушысы біраз жайттарды есіне түсіріп, естелік-әңгіме айтты. Өмірінде туған інісіндей сыйласқан Қабдыкәрімнің соқпақты жолын, кейбір шығармаларының жазылу сәтін баяндады.

– Қабдыкәрім – жаны жайсаң, бүкпесіз, тымырсықтан аулақ, ашық-жарқын азамат еді. Осылай бола тұра, оның жалпылдақ, жағымпаз, жалбаңдаған жаман мінез байқатқан кезі жоқ.

175

Қабдыкәрім әкесі «халық жауы» деп ұсталып кетіп, шешесінің қолында өсті. Анасы керемет данышпан адам еді. Соның арқасында Қабдыкәрім жұрт қатарына, ел қатарына қосылып, жетімдіктің зардабын тартпағандай болып, ер жетті. Одан кейін де жетімдіктің жайында жыламсырап сөз сөйлегенін көрген емеспін. Жетім бала іштей тәкаппар келеді. Мен де жетім өскенмін. Жетім басқаға ар-намысын бермеуге, көз жасын көрсетпеуге тырысады. Қабдыкәрімнің бойына қайсарлықты қажырлы ананың тәрбиесі де сіңірді. Елуінші жылдардың басында Қабдыкәрім Павлодардың облыстық атқару комитетінде қызмет істеп жүріп, отбасын – анасы мен жүкті келіншегін алып, Алматыға бір-ақ күнде көшіп келді. Ешқандай перспектива жоқ, қызмет жоқ, пәтер жоқ. Көзсіз батырлығына таң қалдық. Ол сонда несіне сенді? «Халық жауының» баласына қақпа атаулы жабық болатын еді ғой. Сонда ештеңеге мойымаған Қабдыкәрім «өлмеспіз, күн көрерміз» деген. Ол бақытын әдебиеттен іздеді. Ол кезде жерлес ақын Қалижан Бекхожин өзі сатып алған особнякта тұратын. Жанында жатаған бір там үйі бар-ды. Қабдыкәрімді сонда кіргізді. Баспана бір-ақ бөлмелі, асты далада пісіреді. Алматының әдеби ортасын аңсап келген азамат қатты қиналды. Қайбір ақшаның қоры бар дейсің қолында? Ол кезде мен «Балдырған» журналының бөлім меңгерушісі болатынмын. Қабдыкәрімге «мектептің пионер вожатыйы, озат оқушылар жөнінде мақала жаз» деп тапсырма беріп жүрдім. Балаларға арнап өлеңдер жазуға тарттым. Алғыр ғой. Ә, дегенше өлеңнің техникасын кәдімгідей меңгеріп әкетті. Қабдыкәрімнің бұған дейін де түрлі тақырыпта өлең жазғаны бар. Ол енді әжептәуір балалар ақыны бола бастады. Әлгі «Алматыға алты өлеңмен алдырған» деген өлеңі бар емес пе еді, Қалижанға арнаған? Ақынның шыны сол. Басқа біреулер болса «мені қорлайтын факті ғой» деп ты-

176

мырайып отырар еді. Жоқ, Қабдыкәрім олай етпеді. Ағаның қамқорлығын басқаға көрсету үшін ол бар шындықты өлеңмен жазды. Қайран ақын қашанда бойына ананың сүтімен сіңген асқақ адамгершілікті аттап кетпейтін. Оның өлеңдерін оқыған адам осы тұмсалықты аңғарып тұрады.

– Бір естелігіңізде «Қабдыкәрімнің пешенесіне қанатты ақындық бұйырыпты» деген екенсіз. Оның әдебиеттегі қабілет-қарымы қандай еді?

– Ол әдебиетте отыз жылдай қалам тербепті. Аз уақыт емес. Қабдыкәрім әр тұста өз халқының көшінде бірге ғұмыр кешіпті, бірге өсіпті! Оның пешенесіне қасіретті балалық, қасиетті ағалық, қанатты ақындық бұйырыпты деуімнің сыры бар. Культтің (жеке басқа табынушылықтың қасіреті – Н.Ж.) «гүлдеген», халықтың жүдеген кезінде тоғыз жасар бала тірідей жетім қалыпты, теңдестер тобына кіре алмай, қит етсе қағажу көріп, түрткітүртпекке ұшырапты. Себеп? Себебі оның әкесін 1937 жылы жазықсыздан жазғырып, «халық жауы» деп атап қамауға алған, содан жүзін де көрмеген. Хабар-ошарсыз кеткен. Тірідей жесір атанған асыл ана жалғызын арқалап жүріп өсірген, бойына адамгершілік еккен, ойына азаматтық намыс дарытқан... Ол бес жасында домбыраға қол созып, екі шекпен ерте мұңдасқан. Иә, ол ғұмыр бойы қоңыр домбырасымен ажыраспай өтті. Жастайынан талай-талай жүлдені жеңіп алған. «Бір жарыста сыйлыққа әйел туфлиі ұсынылғанда көптің көзінше жаман қысылдым, оның есесіне апамды қандай қуанттым!» деп күлетін Қабдыкәрім. Жетелі жетімек еңбекке ерте араласты. Төрт жылғы соғыс кезінде бір тыным таппаған; жесірлер мұңын, жетімдер зарын күнде естіп, ет жүрегі біреу үшін елжіреуге ерте үйренген. Одан кейін педучилищедегі оқу, совет мекемесінде және баспасөздегі қызметі, қалам еңбегі, Жазушылар одағындағы хатшылық, «Жалын» баспасындағы жетекшілік...

177

Қабдыкәрім поэзиясының алтын өзегі, асыл арнасы ел мен ер, заман мен адам тақырыбы еді. Ақынның талант тегеурінін танытқан өрелі сипаттар мен қасиеттер молшылық. Ақынның азаматтық жырлары ішінде екі ұрпақтың етене жақындығы, армандастар бірлігін суреттейтін «Қартаймаңдар, қаһармандар!» өлеңін ерекше атар едім. Сол сарындас «Сәбит Мұқановқа», «Құдірет», «Ақын бақыты», «Әкелер» тағы басқа жырлары – көптің дегенінен шыққан көрікті дүниелер. Қабдыкәрімнің эпикаға, оқиғалы өлеңге деген қыры ерте танылды. Сондай дүниенің біразы өзі хикая деп атаған «Жез леген» мен «Портфель туралы баллада», «Естелік» атты туындылар. «Он үшінде отты жылдың бар салмағын көтеріп жұртпен бірдей бөліскен» жас балалардың еңбекпен ерте есейгеніне куә көркемдік шығарма. Жалпы, осы ұрпақтың ғұмырнамасы мен өткен жолын әдебиетте өрнектеуде Қабдыкәрімнің жолы өзгеше, өз тетелестерінің алдын ораған! Ақын көптің атынан сөйлейді, көкейіндегі сырды дөп басады, дұрыс түйін түйеді. Солардың бәрі тағылымды.

– Барлық туындысынан қарағанда, Қабдыкәрім Ыдырысовтың «Әке жолы» дастанының шоқтығы биік екенін әдебиетші қауым сол кезде-ақ айтқан екен...

– Есімде қалғаны, бір жетідей Қабдыкәрімнің «Әке жолы» поэмасының қолжазбасын оқыдым. Қабдыкәрім сөзге әрдайым сақ болатын. Тілді бір кісідей білетін. Әлдекімдердей көркем сөздің кестесі осы екен деп, орынсыз қоюлатып жібермейді. Осындай баппен, талғаммен жазылған көркем дүниесін ол шығармашылығы әбден толысқан шағында өмірге әкелді. Поэма басылып шығысымен үлкен абыройға бөледі. Керемет бір деталі әлі күнге есімде. Әкесімен бірге түскен суреті бар екен Қабдыкәрімнің. Дастанның бас кейіпкері Қимаш – ақынның нақ өзі, прототипі. «Халық жауының» баласы десе, қиянат көрсетеді

178

деп қорыққан ана қалш-қалш еткен қолына қайшы алып, естелік суретті қиып тастайды. Сол көрініс дастанда керемет ойнап тұр: Бір емес ол ұзақ-ұзақ қарады, Енді айырмақ мәңгіге әке, баланы. Көзін жұмды, бүктей салды суретті, Қалш-қалш етіп қайшы жылжып барады. ... Осы-дағы өмірдің бір талқысы, Осы дағы үміт, күдік тартысы. Жалғыз белгі - жар кескіні жоғалды, Ыршып түсті суреттің жартысы. Әке мен баланы айырған қайшы емес, тағдыр ғой сонда! Қатал заман, қатыгез дәуір. Бұны ақын қайшының рөлі арқылы оқырманға аңдатады. Дастанда ондай ұтымды детальдар көп. Жан-жүректің тереңінен бұрқылдап қайнап шыққан тебіреніс. «Әке жолы» поэмасының Одақ көлеміне таралып шығуы да содан.

– Қабдыкәрім ақын туралы естелік айтса, көбі оның азаматтық болмысына үңіледі. Мұның сыры неде?

– Талай жайлар ойға түседі. Қабдыкәрім әрдайым атақ-даңққа құмартпайтын. Талай қызметте болды. Қазір ғой, лауазымын пайдаланып лауреат та болады, депутат та болады. Әйтеуір, шетінен – мансапқұмар. Ал Қабдыкәрім ондай емес-тін. Тек әркез іскерлігімен, адамдығымен, білімдарлығымен дараланды. Парасатты еді. Баспаны басқарды, журналға жетекшілік жасады. Жазушылар Одағында хатшы да болды. Өмірінің соңында «Жалын» атты жастар баспасын өз қолымен ашып, оны алғашқы жылдың өзінде пайдалы баспаға айналдыра білді. Сол жылдары (1976-78) Қабдыкәрім қол ұшын берген жастар – қазір қабырғалы қаламгерлер. Жаңа айттым ғой, ол адамдарды алалауды білмейтін. Руға, жүзге бөліп, қиянат етпейтін. Талантты, дарыны бар дегендерді бауырына тартып, «сен сөзіңе қарағанда, биігіңе қарағанда пәлен тақырыпты жақсы білесің,

179

соның төңірегінде ойлан, толған, сонда ұтасың, басқалардан озып шығасың» деген тәрізді ағалық ақылын айта жүретін. Қабдыкәрім жөнінде талайлармен әңгімелесіп жүрмін дейсің ғой, олардың көбі – сол кездегі жастар. Естелікті оның тәрбиесін ұғып, өнегесін көрген азаматтар айтатын болар. Бір іске кірісерде Қабдыкәрім менен үнемі ағалық кеңес сұрайтын. Телефонмен емес, өзі келеді. Оның әдеті, газет-журналдарда шыққан сын материалдарды жинап жүретін. Өзіне ғана қатыстысын емес, жалпы поэзияға байланысты айтылған сынпікірлерге көңіл бөледі. Солардың басын қосып, алып келіп, менімен пікірлеседі. Мысалы «қазір поэзия жоқ, әдебиет құрып кетті» деген сықылды ауызды қу шөппен сүртіп, білгішсінетіндер бар емес пе? Сондайлардың мақаласын оқығанда ыза болатын. «Ойбай-ау, мынау не дейді? Әдебиетсіз әлем өмір сүре ала ма? Еш уақытта әдебиет өшпейді, өлмейді ғой» дейтін. Осындай әңгімелер Қабдыкәрімнің дарындығын көрсетеді. Ол мұндай әңгімелерді маған көрініп қалайыншы деген ниеттен айтпайды. Бұл – ақынның өзінің сенен ірікпей айтқан қорытындысы. Қабдыкәрім өмірде қашанда қарапайым болды. Жүрісі – салмақты, жинақы, сыпайы, өзіне лайық, қонымды киінгенді ұнатады. Сондағы ойы – басқалардың қитығына тимеу ғой. Ешкім «Қабдыкәрім – атаққұмар», «Қабдыкәрім – шатаққұмар», «пайдатапқыш» деген секілді алыпқашпа қауесет таратқан емес. Өзінің дұшпандары болған шығар, бірақ өз басым мұндай жаманат сөздерді естіген емеспін. Керісінше, бір оқыған бейтаныс та, бір көріп сыр бөліскен адам да ұмытпастай Қабдыкәрім жайсаң азамат еді. Оның достары Қазақстанда ғана емес, сол кездегі Одақ бойынша да көп болды. Солар жолыққан сайын Қабдыкәрімнің асыл қасиеттерін айтып, сағынышын білдіріп отыратын.

– Қабдыкәрім ақынның бір қасиеті – әншілік

180

өнер болса керек...

– Ол керемет әнші еді. Әсіресе домбырасын қолына алғанда, қанаттанып кететін. Тойға жиналғандар «Қызыл бидай» деген әнін қоярдақоймай шырқаттыратын. Кең даусымен Естайдың «Қорланын» айтқанда, ешбір кәсіби әншіден кем соқпайтын. «Мен ән айтам» деп өзі сұранып, жұлқынып отырмайды. Оның әніне құлағы қанып, әуенін сағынған жұрт қол соғып, болмай сұрап алатын. Қабдыкәрім қай ортада болмасын, тойдуманның көркін ашып отыратын. Өзімен замандас дарынды композиторлармен кең араласып, айырылмас дос болды. Нұрғиса Тілендиев, Әсет Бейсеуовтің әндеріне өлең жазды. Қабдыкәрімнің «Ән сүймеген өмірді де сүймейді, өзім жоқта әнім жүрсін құлақта» деген өлең жолдары есімде. Табиғатынан берілген қасиеті сондай. Өзі де ақын-ана құшағында өскен бала бес жасында домбыраға қол созғанын айттым. Содан ол ғұмыр бойы қоңыр серігінен ажырамады. Құлақ түкпіріне сіңген әні әлі күнге дейін оның өзіне ғана тән күміс сыңғырымен жаңғырып тұрғандай сезіледі. Дарынды ақын, әсем әнші, шебер домбырашы да болды. Әнді әркім өзінің сырласына теңей береді ғой, ал әннің құдіретін тілеуқорға балаған Қабдыкәрім Ыдырысов еді. Оның өз өлеңжырлары сазды, әуезді келетіні де тегін емес. Аз ғана ғұмырында ақын жүз шақты әнге өлең жазыпты. Солардың ішінде халықтың сүйіспеншілігіне бөленгендері қаншама! «Қайдасыңдар, достарым?» әні қазір кеңінен танымал. Ал «Баянауыл вальсін» естімеген қазақ жоқ шығар, сірә? Біздің үйде соңғы болғанында Қабдыкәрім оңтүстік жақтан үйреніп келген «Айнам-ау» әнін шырқап еді. Ән халықтікі болғанмен, кең шалқарға шыға алмаған екен. Алғыр ақын осыны ескеріп, әнге өзі өлең жазып, елге тарата білді. Бұл – оның бір қыры ғана. Қабдыкәрім жалпы табиғатынан өз заманына лайық азамат болған. Бүгінде көптеген жас жігіттер заман міндетін

181

түсінбейді. «Маған қатысы жоқ, өте берсін» деп айналаға селқос қарайды. Міне, дүниені сататын солар, қазақты сорлататын солар! Ал Қабдыкәрім сонша зерек өскен. Жетімдікті көрген жетелі өседі. Әрі ол аузына берік болуы керек. Өйткені, «халық жауының» баласы еді. «Компартияның саясаты ұнамады» дегенге саятын бірдеңе айтып қойса бітті, ертесіне ол хабар салып-ұрып КГБ-ға жетіп барады. Оллаһи деп айтайын, біздің кезімізде әрбір төрт-бес адамның біреуі тыңшы болатын. Ұстайтын адамның басына гонорар белгіленеді екен. Ондай арандатушылардың қолына түссең, жарық күнің өшкені. Қабдыкәрім осындай ауыз баққан заманда өтті.

– Өмірде сыйлас болып, аға мен інідей отбасы болып араласқан екенсіздер. Әсіресе, ақынның анасын жиі еске алып отырсыз...

– Қабдыкәрімнің анасы жаратылысынан бөлек адам еді. Бірде анасы өз ұлына «Мұзағаңды ренжітсең, саған ақ сүтімді кешпеймін» депті. Сонда менің қадірімді арттырып тұрғаны ғой. Ондай сөздің баласына ауыр тиетінін біледі, әрине. Алла ақылы кемел ананы беріп, Қабдыкәрімге әкесінің жоқтығын сездірмеген ғой. Бойындағы қажыры мен қасиетінің молдығы соншалық. Мен мұндай ананы көрген жоқпын. Сырттай қарасаң қарапайым ғана адам тәрізді. Алайда артық ауыз сөзі жоқ, парасаты асқан ана. Және өзі ұйымдастырғыш болатын. Барлық той-қуаныштарын бөлістік. Сол шақтарда ағайынның басын қосып отыратын анасы еді. Бәтіш келін де Қабдыкәрімдей азаматтың қадірін білген, бос сөзге үйірсектігі жоқ, өсек-аяңнан алыс болды. Ол кезде қаламгерлердің әйелдері арасында пышпыш сөзге құмарлар, мода қуғандар баршылық еді. Әйел заты көп сөйлейді ғой, жалпы. Рас, Бауыржан Момышұлының кезінде «қазір еркектер де мылжың болып бара жатыр» дегені бар. Ондай пендешіліктен, кеудемсоқтықтан Қабдыкәрімнің отбасы аулақ еді. Сонысымен қалың ел арасында

182

сыйлы да құрметті болды.

– Бұған дейін әртүрлі себеппен Қабдыкәрім ақынның өміріне байланысты айтпай келген басқа да соны әңгімелеріңіз жоқ па?

– Ғабит Мүсірепов деген жазушыны білесің ғой? Сол Ғабекең жетпістен аса бергенде: «Әй, кедей, күлсең күле бер, қазір ұмытшақ болып бара жатырмын» дейтін. «Кедей» дегені – мені еркелетіп айтқаны. Ал мен қазір сексеннен асқан адаммын. Осы уақытқа дейін көзімнің жеткені – ұмытшақтық деген құтылмас пәле екен. Әйтеуір есті, жадыны жаттықтыру арқылы одан құтылғансып жүрмін. Бұл айтқаным сенің соңғы сұрағыңа берген жауабым болсын. Көп нәрсе ұмытылып қалды. Бірақ Қабдыкәрімнің ең алдымен халықтың ұлы болғанына мен күмән келтірмеймін. Ол кездері жазушылар әртүрлі елдерге шығармашылық сапарға шығып тұратын. Қабдыкәрім мұсылман дінінің қақпасы болып саналатын Арабстанның Мысыр, Шам, Дамшық секілді әйгілі қалаларын аралап, қасиетті мекенге табанын тигізді. Алайда өзінің елін жан-тәнімен беріле сүйген ақын «Су татсам небір өзеннен, Ертістің дәмін сезем мен!» деп жырлаудан танбады. Бұл оның бойындағы перзенттік махаббаты еді. Оны әдебиеттің белесіне көтерген де осы адами қасиеттер болатын. Мұндай асыл перзентін халық ұмыта қоймас. Қабдыкәрімдей ұлды ұмытуға болмайды.

– Әңгімеңізге рахмет! Қасиетті қазақ төрінің қадірменді ақсақалы, ұзақ жасаңыз! Павлодар-Алматы-Павлодар.

183

Поэзия Талгат Гарипов УТРО Мерцают звезды, искры мирозданья, Алеет свод над крышами домов – Рассвет в раздумьях,

будто бы к свиданью С суетным днем немного не готов. Свечою тополь. Тусклый свет витрины. Асфальт щербато гонит тени снов. Березонька в листвяной пелерине. Трамвай, звонящий мне из-за домов. С мгновеньями шагают мысли в ногу. Помалу вяло тающая лень... До неприметности знакомая дорога, Ведущая в рабочий новый день.

ПОЛЕ В ТРИ ШАГА

– Да, жизнь прожить – не поле перейти. Шагаем по Земле печалясь, веселясь, Плутая, спотыкаясь на пути, То в зной, то в снег,

то в слякотную грязь... Родными улицами милыми иду, Задумавшись о людях, о дорогах, Вглядываясь в лица на ходу, В глаза кварталов, зданий и порогов. Вот Дом Малютки на отшибе городском;

184

Через дорожку – Три шага пути. – Дом Престарелых, грусть-печалей дом.

– Да, жизнь прожить – не поле перейти!

У ДОМА ПРЕСТАРЕЛЫХ

Зимовщики... Холодных зим глаза. Сгоревших дней печальные зарубки. Назад, как в сон былой, уже нельзя, Вперёд – снега грести устали руки. Зимовщики... Печальные глаза. Заиндевелый взгляд поверх торосов. О многом могут взгляды рассказать, О чём словами выразить непросто. Зимовщики... Бескрайние снега. Дымок свечей, как зыбкие надежды, Что льды сойдут, пройдет рекой шуга И будет все опять, как прежде.

*** На щеке слезинки расплылись. С радости ль,

печали,

вдохновенья? Жизнь - слеза соленая.

– Эх! жизнь, Капелька горючая Вселенной! На щеке слезинки расплылись.

– Не от счастья ли с того, что появились? Или, слезы, так печальна жизнь?.. Горечь слез

и жизни вечной милость! На щеке слезинки расплылись.

185

*** Занесёт, как осенний листок, Свет мечтаний в далекие дали Так, что сразу отыщешь едва ли Себя в перекрестьях дорог. Занесут, как снегами ветра, Дом родной дорог километры. Что снега, что разгульные ветры, Если ты ярким звёздам сестра? Кто-то скажет, мол, это не так, Даже, может быть, всё по-другому, Только дома зовёт в даль мечта, На чужбине скучаю по дому.

СПЕШАЩЕМУ С КАРАМЕЛЬКОЙ Крушим Бастилии души, Бросаем вспять мечтаний реки. Нам все по силам сокрушить. Мы можем всё! Мы – Человеки! Но жизнь придумана не нами. И что, коль мы о силе мелем, Бросаясь сладкими словами, Словно на тое карамелью?.. Мы всё, конечно же, сумеем! И всё, конечно же, успеем!.. Но только: – Что же не успел я? – Возможно, скажешь ты однажды, Кусая губы, как от жажды, Сжав фантик свой от карамели. *** Мир огромный такой: Словно айсберг в тумане кромешном! Беспокойной волной Жизнь несёт его в неизвестность. С бесконечной игрой Светотеней, бликов на гранях Жизнь над мысли волной

186

Тоже айсберг среди океана. И летят к небесам Волн солёные брызги... Я ведь айсберг и сам В океане познания жизни.

ГЛАЗАМИ КОСМОНАВТА

Пульс пустоты. Зияющая бездна. Таинственный, пугающе чужой, Холодный космос. Тускло и враждебно Мерцают звезды, упиваясь тьмой. А в этой темноте, средь ледяного роя, Как чудо, сказка, ласковый рассвет, Земля сияет нежной бирюзою. Другой такой нигде на свете нет! На оси мира в радужном сияньи, В туманном блеске звездном темноты Земля Творца величественной дланью Жизнь бережно несет, словно цветы! *** Врываюсь в потоки мгновений, Качаясь на зыбкой волне. Всплывают неясные тени, Как остовы брига на дне. А с ними и нечто знакомое Высветит мысленный луч, Как тень облаков, невесомое, Как тяжесть осеннюю туч... Эх! жизни людской пирамиды, В вас тоже спокойствия нет: Все та же соленость хламиды, Все тот же с горчинкою хлеб! *** Поднявшись, как на башню в Пизе, Роняя взгляд на землю, вниз,

187

Иду по шаткому карнизу Судьбы под всполохи зарниц. В сомненьях смутных: - Я лунатик? Сомнамбулизм и нервы - вздор. Но, влево, вправо шаг и нате-с: Что выстрел в спину и в упор! Но жизнь идет, но я шагаю; Лишь время, кажется, летит... Вновь башню в Пизе вспоминаю. А что? - ведь все еще стоит!

ПЕРЕД ГРОЗОЙ

Всадник на горе... Степные дали. С дымкой чуть белёсой синева. Солнца диск плывёт в закат устало Клонится ко сну дня голова. Травы, посеревшие от зноя, Под лучами скатертью-ковром. Всадник на горе в сияньи молний Гость, желанный дождь стучится в дом. Словно гость и я на этом тое. Пусть застолье длится до зари! Ветер напоёт, гроза напоит, Капель звон тостов наговорит!

МЫ И ОНИ Настороженный взгляд

приручённого волка. Ты, конечно же, друг, в чём уверен лишь ты. Медвежонок с мячом. Умилительный вид, да и только. Только мяч не причем; он лишь символ людской правоты. Преданный взгляд

ничьей собачёнки. Ты, конечно же, друг;

188

есть надежда и в нём... Между нами металл

ажурный и тонкий Вычурной клетки,

в которой живём

ЭСТАФЕТА Горячий, свежий хлеб в руке моей; Верх совершенства, вкусный и желанный. Вобрал в себя он миллионы дней Тревог, забот, бдений неустанных... Труженик и много лет назад Рукою заскорузлой и могучей Ласкал зерно, смотрел судьбе в глаза, Неся его в трудах по жизни кручам. Простой, обычный, скромный сын Земли С рассвета раннего до нового рассвета Лелеял землю, чтоб ростки взошли, Чтоб вызрели хлеба на склоне лета. Он - пращур мой, основа наших дней, Обычный и великий человек!.. Горячий, свежий хлеб в руке моей И двадцать первый век.

НА ПОРОГЕ ВЕСНЫ День крадётся дорогой недлинной; Как всегда, как во все времена. Настороженно кружат снежинки. Затаилась в ветвях тишина. Вдоль дороги притихли берёзы; Видно, снятся им светлые сны, Где ликуют июльские грозы, Иль апрельские песни весны. Что-то в сказке по-зимнему снежной Приоткрылось иное чуть-чуть: Будто в ней просыпается нежность, Пролагая ко мне санный путь. Уж не сны ли берёзок-подружек

189

Померещились светом души? Иль снежинки по-новому кружат В вальсе с крышами в чуткой тиши? Зимний день растворяется в снеге; Наползает вечерняя мгла. А снежинки спускаются с неба – Блёстки с ангела-марта крыла.

В ПОИСКАХ ИСТИНЫ

Вновь бросаюсь в прибой вечный мысли, Приглушив струны звонкие чувствам: Зовут запредельные выси, Как провалы влекут почему-то. Зависают скупые мгновенья, Чтоб сорваться лихим камнепадом. Находя и теряя терпение Жду, ищу меж каменьев награду. И не так уж много мне надо; Никогда зло к благам не стремился. Для меня нет желанней награды, Чем крыло вечной, мающей мысли.

АПЕЛЬСИНОВАЯ СКАЗКА

Апельсин – золотистое солнце Карибского знойного дня, В край снегов прилетевшее. Тонкий, Пряный запах ласкает меня: В брызгах сока флюиды Гаваны. Куба – сказка здесь: в мире осин. Между нами лежат океаны. Между нами лежал апельсин.

НЕ НАДО УЧИТЬ ЖИТЬ

Учить не надо жизни никогда: Бессмысленная, вздорная забота. От них, попыток-пыток лишь беда Ждёт всех - сизифова работа.

190

И что с того, коль мыслит кто - не так, Кладет твой близкий вещи по-другому? Лишь раздражение родит словес пустяк, Любовь и дружбу бросит в темный омут. Свет назиданий не изменит мыслей нить, Вещей хозяин будет жить не каясь... Не стоит жизни ближнего учить. Ну вот, я сам учить пытаюсь! *** В час неурочный рифмою звонкой Словно огнем обожжёт. И полетят за нею вдогонку Мысли за поворот. Что же там, что же за поворотом, В этой так близкой дали? Будто бы крылья и словно кто-то Взглядом опять опалил. Муки рождения. Катятся волны, Плещут. В груди горячо. Как это сладко! Как это больно! Эх! еще бы! Еще!..

ДАЛЕКО, ДАЛЕКО

Далеко, далеко где-то море... Бьёт о берег солёный прибой. Разгулялась волна на просторе. Свод небес голубой, голубой. Далеко, далеко в дымке парус, Как платочек с прощальной слезой. Вот лишь дымка с печалью осталась Стылой тяжестью предгрозовой... Лацкан мнут, как платок, мои пальцы. Или как просмолённый канат? Далеко, далеко затерялся Парус мой в бирюзовых волнах.

191

Римма Артемьева РУССКИЕ ПРАЗДНИКИ СЧИТАЛКА Раз да два, да раз, да два Вяжут песни кружева . Вплетены в узоры – Солнечные взоры . Два да три, да два, да три От зари и до зари, В нить, добавив солнце, Крутят веретенце . Четыре, пять, четыре, пять На коклюшках завивать Станут луч – в кружочки, В нежные цветочки . Шесть да семь, да шесть, да семь Кружева расскажут всем: «Выше неба сини Славится Россия!» Раз да два, да раз, да два Вяжут песни кружева . Услаждают взоры Русские узоры!

СВЯТКИ * Закружит пороша-метелица, Белым облаком да расстелется . Виноградьё красно-зелено моё

192

Белым облаком да расстелется, Да под ноженьки красным девицам. Виноградьё красно-зелено моё Красны девицы с Колядой идут, Золоту звезду высоко несут. Виноградьё красно-зелено моё Золоту звезду высоко несут, Песни звонкие Рождеству поют! Виноградьё красно-зелено моё И ведут их в путь резвы ноженьки По неведомой по дороженьке. Виноградьё красно-зелено моё По неведомой по дороженьке На хозяйский двор огороженный. Виноградьё красно-зелено моё По-над тыном там виноград растет, В белом тереме Господин живет. Виноградьё красно-зелено моё В белом тереме Господин живет, С Госпожой, с детьми Коляду он ждёт. Виноградьё красно-зелено моё – А мы, девицы, с Колядой идём, Вам, хозяева, «Слава!» мы поём. Виноградьё красно-зелено моё Вам, хозяева, «Слава!» мы поём, Принимайте нас в ваш пресветлый дом! Виноградьё красно-зелено моё Да позвольте всем сесть на лавочку, Виноградьё спеть – вам колядочку. Виноградьё красно-зелено моё * «Святками» называют святые вечера от кануна Рождества до Крещения. По всей территории России был распространен обычай – обходить дома и просить пирогов – колядовать. При этом обязательно исполнялись песни-колядки. На Севере обычно исполнялся свой тип колядок, называемый – «виноградья», в которых особенно яркими были образы мифических дома и сада, увитого виноградом. Обязательно в святочные вечера устраивались посиделки, на которых водили хороводы, гадали, а под Псковым на второй день святок было принято петь под тальянку припевки. (Из книги «Круглый год», Москва, «Правда, 1989г.)

193

Виноградьё спеть – вам колядочку За угощение – не за поглядочку. Виноградьё красно-зелено моё За серебряну да за денежку, На гуляние нашим девушкам. Виноградьё красно-зелено моё, С праздником!

ПРИПЕВОЧКА Ой, звенит, звенит тальянка – Вечериночка идет! Кружит Ванечка Татьянку, Только замуж не берет. А я не стану огорчаться, Я не стану слезы лить, Буду с Петенькой встречаться, Чтобы Ванечку позлить! Ветер в поле закружилВьюжица-метелица, Меня милый разлюбил, На подружке женится! Ой, звени, звени, гармошка, Мне негоже унывать, На подборике сапожки – Буду дробь я отбивать!

МАСЛЕНИЦА * Маслена, Маслена – Мнит зима напраслину: Что весне – не бывать, Птицам гнезд – не свивать. Снегом, да моросью, С солнцем ясным порознь, Она вьюжит, грозит, Да студено глядит. Песнями да играми Сдобрим лютость зимнюю. И блинов поедим.

194

И костры запалим! В огненном да пламени Жжем грехи-опалины. Очищается душа, Жизнью новою дыша! *** В переливах бубенца-удальца И в одеждах, словно после венца В тройках – парочки милуются, На глазах у всех целуются. Только Маслена соломенная, Да с самим огнем помолвленная, В пирогах, да сыре купаная, Будто в шаль, блинами кутаная, Павой кроткой, нраву смирного, Без дружка сидит, без милого. Лишь неделю ей отпущен черед, Что Великого Поста наперед. А потом в объятьях огненных Растворится белым облаком. * «Масленица» – праздник накануне Великого поста. Это самый веселый, разгульный и поистине всеобщий праздник! Всю неделю пекут блины, ходят в гости и приглашают к себе гостей. Праздничной забавой не только для детей, но и для взрослых было катание с ледяных гор. Больше всего внимания и почестей оказывалось на Масленицу молодоженам. По обычаю они должны были нарядные выходить на люди, съезжать с гор, всенародно демонстрировать свою любовь друг к другу (это и обряд «Столбы», и традиционный вятский «Целовальник» и др.). В воскресенье в масленичный поезд обычно сажали чучело масленицы и ездили с ним до темноты с шумом и песнями. А поздно вечером выезжали на озимь и сжигали его. С масленицей прощались и в шутку и всерьез, было весело, пели много песен. Перед Великим постом люди хотели избавиться от всего греховного, просили друг у друга прощение. (Из книги «Круглый год», Москва, «Правда, 1989г.)

195

Будем Масленицу звать-величать, Через год ее опять в гости ждать!

КРАСНАЯ ГОРКА* Ой, да на Красну Горку Выходил Егорка! Долго прихорашивался, Гоголем прохаживался, Кланялся невесте, Звал пройтися вместе: «Выдь ко мне ты, павушка, Любушка-любавушка». Да как на Горку Красну Люба – «солнце ясно» Пышно принаряживалась, Павою прохаживалась. С женихом гуляла, «Да» — ему сказала. Свадьбу справим новую! Яркую, веселую. Господу помолимся, До земли поклонимся! * «Красная горка» – первое воскресение после Пасхи, последний день пасхальной недели. Этот день считался счастливым для вступления в брак, поэтому старались именно в этот день сыграть свадьбу. «Красная горка» считается девичьим праздником. И так как свадебные гуляния и сватовство считались счастливыми именно в это воскресение, на праздник должны были придти обязательно все холостые девушки и парни. В Северном Поволжье этот день называли «кликушным воскресением», потому что было принято в этот день обходить дома молодоженов – «кликать молодых». Те, в свою очередь за пение выносили гостям по яйцу и по стопочке. (Из книги «Круглый год», Москва, «Правда, 1989г.)

196

*** Парни ходят вкруг горы До вечерней до поры. Ищут суженых себе, Низко кланяясь судьбе. Зовут девушек гулять, В хороводе поиграть: «Уж, вы девушки, выходите Себя, красные, покажите!» До вечерней до поры Девки ходят вкруг горы. Низко кланяясь судьбе, Ищут суженых себе.

197

Хоровод идут водить Да с парнями говорить: «Холостые вы мальцы, Распрекрасны удальцы, Нас гляденьицем не взять, Неча попусту гулять. По любви ли, нет, нас возьмете, Под венец младых поведете, Иль по батюшкиному повеленью, Да по матушкину благословенью? *** Ой, хозяин да молодой, Принимай гостей домой! На ступеньки дай ступить, Молодую да пригласить. «Молодая-молода, Выходи скорей сюда, Выноси-ка на крыльцо Разукрашено яйцо, по стаканчику пивка, На закуску пирожка!»

ИВАНА КУПАЛЫ Под Иванов да Купалы День Парни с девками милуются, И с цветами ищут папороть, Солнце красное им – лунный свет. Жгут крапиву и колючий куст В тех кострах, сжигая прошлое, Прогоняют беды лютые, Утешаются пророчеством. Всяк былинке ночью голос дан Узелки судьбы распутывать. Подорожничек – под голову, Одолень-траву — в попутчики. На Иванов да Купалы День Окропят Россию росыньки, В ее водах искупаются

198

И прославят в песнях Родину! Ой, да на Иванов да Купалы День!

КУПАЛЬСКАЯ ПЕСНЯ Ей в праздник – не спится. И тьмы не боится, От люда таится, Ступает девица Цветку поклониться. Ответа добиться: « Кто замуж сгодится? Где счастье таится?» И песня над лесом, как дымка клубится: «Водица, водица река и криница, омой, голубица, пусть хворь исцелится, краса молодится и хлеб уродится»!.. Не петь бы сестрице, А Богу молиться!..

* «Ивана Купалы, Иванов день, Иван цветочный» – один из самых важных, разгульных, всеобщих праздников, требующий соблюдения обязательных обрядов, правил, запретов, обычаев. Этот день заполнен обрядами, связанными с водой. Главной особенностью Купальской ночи были очищающие костры. Вокруг них плясали, через них прыгали – кто удачнее и выше, тот будет счастливее. И обязательно играли в «горелки». В день Ивана Купалы девушки завивали венки из трав, каждая из которых обладала особой целебной силой. Венки пускали по реке и ждали — потонет или нет. Но главным героем в этот день становился цветок папоротника, распускавшийся в полночь на несколько мгновений, с которым связывались повсеместно предания о кладах. (Из книги «Круглый год», Москва, «Правда, 1989г.)

199

Хаттар, қолжазбалар, фотографиялар мен суреттер рецензияланбайды және қайтарылмайды. Редакция оқырмандардан түскен барлық хаттарға тегіс жауап беруді міндетіне алмайды. Авторлардың пікірлері редакция ұстанған көзқарастарға сәйкес келмеуі мүмкін. «НАЙЗАТАС» журналынан алынған материалдарға сілтеме жасалуға тиіс. Жарияланған материалдарды, фотосуреттерді және безендірулерді көшірмелеу тек ЖШС рұқсатымен жүзеге асырылады.

МЕНШІК ИЕСІ:

«Павлодар облысы әкімінің аппараты» мемлекеттік мекемесі (Павлодар қаласы) «Центр аналитической информации» ЖШС-і «Найзатас» облыстық журналы

Директор Ж. О. СМАНОВ Телефоны: 61-81-10 Бас редактор Ғ. С. ЖҰМАТОВ Телефоны: 61- 80-37 Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркеліп, тіркеу туралы 13.11.2012 ж. №13192-Ж куәлігі берілген. Таралым аумағы: Қазақстан Республикасы. Редакцияның мекен-жайы: 140000, Павлодар қаласы, Ленин көшесі, 143 үй.

E-mail: naizatas_zhurnaly@mail.ru Журнал екі айда бір рет шығады. Таралымы 1400 дана Коллаждарды әзірлеген: Берік Төлеуғалиев «Вестник» ЖШС-нің «PrimaLux» баспаханасында басылды. ҚР, Павлодар облысы, Екібастұз қаласы, Әуезов көшесі, 15-үй. Телефоны: 8 /7187/ 75-50-44.