Balvani

Soko Joševački

Balvani

Soko Joševački

Balvani

2

Soko Joševački

Balvani PREDGOVOR

Predsednik Vlade SAO Krajine Milan dr Babić istakao je sledeće. „U tradiciji srpskog naroda kome pripadamo, svako vanredno okupljanje označava da se dogodilo ili se događa nešto dobro ili loše. Ovo okupljanje međutim, treba da sintetički izrazi da u sebe sažme i loše koje nas tjera na njega i dobro koje će iz njega proisteći.

Srpski narod navikao je kroz svoju istoriju na različita kovitlanja i bure, navikava i na ovovremena iskušenja.

U svemu tome smogao je snagu da iz njih iziđe neokrnjen i neokaljan. Izići će i ovaj put. Mi imamo sreću da živimo u vremenu u kojem se odlučuje u vremenu u kojem je živjeti izazov, a istovremeno i velika odgovornost, u vremenu smo koje nikoga ne ostavlja ravnodušnim i ne čini suvišnim u vremenu koje svakoga izbacuje iz ležišta svakodnevice.

Vreme s takvim karakteristikama i obilježjima obično nazivamo istorijskim. Mi koji smo ovdje, koji sjedimo samo za ovu priliku u poslaničkim klupama trebamo biti uprkos svemu mirni i racionalni, moramo biti na visini istorijskog zadatka onih koji su nas birali.

Taj zadatak sadržan je samo u jednoj jedinoj a za nas Srbe danas značajnoj riječi ujedinjenje. Živimo u periodu koji je krcat različitim odlukama, proklamacijama, izjavama, akcijama i deklaracijama, vremenu, što se nas Srba tiče i moralno biti takvo. Nepravde koje nam je nanio komunistički režim i njegovi lideri u svim dimenzijama življenja, danas se pokušavaju sublimirati u državne granice koje bi trebale da nas definitivno odjele i rasjeku“.

Ako bismo dopustili djelovanje takve logike i dalje ćutke joj se pokoravali nakon pada Berlinskog zida i ujedinjenja Njemačke, mi Srbi bili bismo jedini narod u slobodnoj Evropi koji bi graničio sam sa sobom. Za utjehu u početku vjerojatno bi nam omogućili da održavamo prijateljske i dobrosusjedske odnose između dviju bliskih zemalja. Oni što su sve učinili da nas bude što manje, sada bi da nas razbiju u što više država.

Namjenjuju nam više država, a mi im poručujemo da nam je dovoljna samo jedna slobodna i demokratska. U ovakvim vremenima veoma je važno ko što čini, odnosno ne čini.

Po tome će ga savremenici i potomci ocjenjivati i pamtiti. Ništa neće izmaći sudu naroda i njegovom pamćenju. Koliko je ovo vreme zgusnuto govori i to da smo mi naš Ugovor o saradnji potpisali prije tri dana u Banja Luci, potpisali u kakvoj - takvoj Jugoslaviji.

Međutim, poslije prekjučerašnje odluke Slovenije i Hrvatske da se odcjepe, Jugoslavije onakve, kakva je bila prije više nema.

Rekoh da ovo vrijeme što se nas Srba tiče i nije moglo biti drugačije. Privid poluvjekovnog nedogađanja u kome su drugi itekako vršili pripreme za sve ono što se danas dešava nas Srbe je na dugi rok praktično uspavalo, tako da i naše viđenje u posljednje vreme izgleda previše naglo i druge očigledno uzbuđuje. Uzbuđuje i uznemirava naročito one koji su procjenili da je sa nama svršeno da smo podijeljeni i time konačno pobijeđeni.

Naša ravnodušnost i prividna nezainteresiranost uslijedila je kao plod burnog i emotivnog angažovanja u stvaranju jugoslavenske države, zajedno s drugim narodima, tada smo to mislili, kao i sve donedavno bratskim narodima.

U tu državu uložili smo naše dvije države Srbiju i Crnu Goru, svoju zemlju u Bosni i Hercegovini, Krajini, Slavoniji i Dalmaciji, sav svoj međunarodni ugled, milione života, ljubav i mnogo toga još. Mislili smo i naivno vjerovali da smo najzad stvorili državu po svojoj, ali i mjeri drugih koji sa nama žive i da više nećemo morati ulagati energije u stvaranje nove države.

Mislili smo da ćemo tu energiju ulagati u gradnju boljeg života, mirnijeg i stvaralačkijeg rada, ali u tome smo se prevarili. Za razliku od nas drugi koji su živjeli u toj istoj državi u nju nisu uložili ništa osim hladnokrvne kalkulatorske politike, egoističkog 3

Balvani Soko Joševački interesa i prikrivene mržnje.

Stoga nije čudno što upravo mi Srbi razbijanje Jugoslavije razbijanje države koju smo izgleda samo mi doživljavali kao svoju, ma koliko da je ona bila upućena i uperena protiv nas doživljavali s najviše emocija i teškoće. Ali kao što je i stvaranje države ozbiljan posao, mora biti da je saobrazno tome i njena razgradnja takođe ozbiljna stvar.

Uostalom, da nije ozbiljna zar bismo se baš sada rastajali. Činjenicu da dosadašnja Jugoslavija više ne postoji sada će shvatiti, nadamo se, čak i oni najokorjeliji iluzionisti. S nama kao realnim i umnim ljudima, a uz to i odgovornim, ta činjenica je sasvim jasna, pa nas stoga pozivam da saglasno njoj preduzmemo korake u pravcu našeg institucionalnog ujedinjenja.

U istorijskom vremenu donijeta akta brzo postaju istorija. Tako se zbilo i sa našim Ugovorom o saradnji na kome se još ni potpis ni pečat nisu čestito osušili, a on je postao istorijski prevaziđen.

Ne mislim da je prevaziđenost našeg Ugovora bila stvar koja se nije mogla predvidjeti, ona je rezultat naše i poslije svega naivne vjere da oni neće ići baš tako daleko i otići od nas. Međutim, nama bi najzad trebalo biti jasno da oni koji u svojoj istoriji i kulturnoj baštini imaju neokajane zločine poput Jasenovca, bezbrojnih jama, koji su napravili genocid, ne prezaju ni od čega niti poštuju bilo šta.

Tu njihovu spremnost da se odvoje mi moramo shvatiti i ozbiljno prihvatiti, u prvom redu tako i time što ćemo i mi stvoriti našu državu čiji jedan dio treba da bude i ujedinjenje dviju srpski Krajina. Nama je neophodno ujedinjenje, ono je imperativ vremena i mi na njega moramo odgovoriti. Drugi su sve činili da nas razjedine, da nas podjele, da nije bilo rijeka na ovim prostorima oni bi i njih stvorili samo da nas odvoje. Una ne bi bila jedina, napravili bi oni na desetine takvih, a i većih. Ovo vrijeme sam na početku označio kao istorijsko. To nisam učinio slučajno. U istorijskom vremenu pružaju se šanse, koje ako se propuste najčešće su nepovratne i više se nikada ne ukazuju. Uvjeravam vas da mi moje znanje i neki osjećaji govore da je ovo - teško je reći – ali, čini mi se, posljednja šansa za srpsko ujedinjenje. Skupo bi nas koštala lakomislenost u ovom vremenu, stoga vas pozivam da u ime onih koji su nam ukazali povjerenje da ih predstavljamo i u ime naših pokoljenja u ovom nimalo lakom vremenu ne propustimo šansu koju oni sami ne bi propustili. Nama, u to vas neću uvjeravati, eventualno propuštanje te prilike ne bi nikada ni zaboravili ni oprostili. Ne dozvolimo da o nama i našoj sudbini odlučuju drugi, iako smo ih mi, na žalost, do sada navikavali na to, zato što smo im vjerovali. Poštedimo ih te odgovornosti i preuzmimo sebi sami na sebe svoje istorijsko breme.

U istoriji smo nosili i teža bremena, pa pod njima nismo poklekli.

Suvišno je ovdje govoriti o našoj istorijskoj, privrednoj, kulturnoj i drugoj upućenosti jedni na druge bio bi to uzaludan i za ovo vrijeme odveć luksuzan i besmislen posao.

Drugima nije bilo teško da dokazuju kako mi kao jedan narod ne trebamo živjeti zajedno, a sada bi se mi trebali upinjati da te iste uvjeravamo kako bi ujedinjenje bilo prirodno korisno i da bismo bolje i bogatije živjeli.

Mi namjerno želimo živjeti u jednoj državi, a može se sasvim slučajno pokazati da ćemo u takvoj državi živjeti bolje i bogatije. dr Milan Babić 27.06.1991. Bosansko Grahovo Zajendička sednica Skupštine SAO Krajine i Zajednice opština Bosanska Krajina

4

Soko Joševački

Balvani SRBI I STVARANJE JUGOSLAVIJE

Za istoriju srpskog naroda karakteristični su česti duboki prelomi i prekretnice, koji su stvarali potpuno nove istorijske okolnosti. Najveći diskontinuitet nastao je slomom srpske srednjovekovne države i raseljavanjem naroda ka severu i zapadu. Mtracije su bile obeležje vremena robovanja pod Osmanlijama, tako da je veliki deo srpskog naroda živeo van nekadašnje matične države. Taj problem imao je i drugu dimenziju - određivanje životnog prostora i, u skladu sa tim, granica srpske države. Tako se istorijski faktor preplitao sa etničkim i usložnjavao planove i napore za definisanjem teritorije na kojoj bi srpski narod formirao svoju državu. Zato je u poslednja dva veka srpsko nacionalno pitanje, uvek kroz ratove, više puta otvarano, ali nikada nije konačno rešeno.

Moderno razdoblje srpske istorije počelo je Karađorđevim ustankom 1804. kada je otvoreno srpsko nacionalno pitanje. U narednom periodu, sve do savremene epohe, zajedno sa borbom za nacionalno oslobođenje vođena je i borba za ujedinjenje srpskog naroda na njegovim istorijskim i etničkim teritorijama. Glavni ograničavajući faktor srpske nacionalne integracije bio je položaj srpskog naroda na Balkanu, kao i sukobi interesa velikih sila, što će do posebnog izražaja doći u Prvom svetskom ratu. Nestankom srpskih država u XV veku slabila je i tradicija o srpskoj državnosti. Projekte obnove srpske države radili su pojedinci, a nijedan plan nije išao dalje od okupljanja srpskih zemalja u Turskoj ili Austriji, i to kao vazalnih država. Osim toga, sve do poslednjeg austrijsko-turskog rata (1788.-1791.) kod Srba je postojala zabluda da im slobodu može doneti samo Austrija. Zato je najveća tekovina Karađorđevog ustanka bilo sticanje svesti o državi koja se stvara sopstvenom borbom i snagama. Takođe, tada je formirano uverenje o ujedinjenju srpskog naroda - ideja oslobođenja nosila je u sebi ideju ujedinjenja. Iako nedovoljno razrađeni, ustanički planovi sadržavali su ideju o zajedničkoj srpskoj državi.

Osnovni element u nacionalnoj politici kneza Miloša Obrenovića bio je rad u pravcu teritorijalnog proširenja i sticanja nezavisnosti Srbije, a zatim pomaganje još neoslobođenog srpskog i ostalih balkanskih naroda. Samo postojanje srpske države najviše je budilo nacionalnu svest. Sve se više osećala potreba povezivanja i zbližavanja Srba, rasutih na teritorijama dva carstva. Do kraja svoje prve vladavine, knez Miloš nije napuštao ideju o stvaranju jake i nezavisne srpske države koju bi sačinjavale Srbija, Bosna i Hercegovina, Stara Srbija, kao i Crna Gora. Srpska politička elita sve je više u Srbiji videla vođu srpske i južnoslovenske borbe za ujedinjenje, a često je to ujedinjenje izjednačavala sa teritorijalnim proširenjem same Srbije.

Sredinom XIX veka Ilija Garašanin je sastavio Program spoljne i nacionalne politike Srbije na kraju 1844. godine - Načertanije - u kome su iznete osnovne ideje o budućoj srpskoj državi na Balkanu. Prema Garašaninovoj zamisli, prvi čin ujedinjenja srpskog naroda ostvario bi se u državi u koju bi ušli samo Srbi iz Turske. Sledeća etapa, u kojoj bi se izvršilo ujedinjenje sa Srbima iz Austrije, realizovala bi se u doglednoj budućnosti. Da bi se to ostvarilo, što je podrazumevalo uključivanje u sastav države i drugih naroda, Garašanin je bio spreman na veliki prelaz od srpske ka jugoslovenskoj državi, jer bi u nju ušli i Hrvati. Tako je „Velikoj Srbiji“ pretpostavio novu, „Južnoslaviju“ koju bi, pored Srba i Hrvata, činili i Bugari.

Osnovna ideja „Načertanija“ bila je pretvaranje Srbije u jaku državu, sa efikasnom centralizovanom upravom i stajaćom vojskom. Garašaninova vera u centralizam bila je ista kao i kod mnogih evropskih državnika XIX veka koji su regionalizam i federalizam poistovećivali sa anarhijom feudalne vlastele i smatrali da moderna država ne sme da dozvoli takvo rasipanje vlasti. Garašanin nije pokazivao „panslavističku sentimentalnost“ prema Rusiji, već se rukovodio isključivo interesima srpske države. On nije pokazao ni mnogo 5

Balvani Soko Joševački razumevanja za posebnost i tradicije Srba van Srbije i ostalih Južnih Slovena - Srbija je trebalo da stekne punu nezavisnost a potom da se širi.

Istorijske okolnosti uputile su srpski kao i druge južnoslovenske narode na ujedinjenje u drugom pravcu. Jugoslovenska država, stvorena 1918., nije isto što i Garašaninova „Južnoslavija“ - bila je to država Srba, Hrvata i Slovenaca, nastala na etničkom principu, raspadom Austro-Ugarske. Ipak, Garašanin je udario temelj srpskoj državotvornoj ideji, koja je od tada pred sobom neprestano imala ideju ujedinjenja srpskog naroda, a kao mogućnost i ostalih Južnih Slovena. Krajem XIX veka iskristalisala se osnovna dilema kod srpskih državnika: uvećana Srbija ili Jugoslavija? Prednost je data široj opciji. Tako je Nikola Pašić, u spisu „Slot Srbo-Hrvata,“ predviđao da će glavni spor između Srba i Hrvata nastati oko toga „ko će povesti kolo sabiranja srpskih i hrvatskih zemalja i pod uplivom čije tradicije ima se izvršiti ujedinjenje Srbo-Hrvata“. Zaključio je da je srpski narod zato podesniji, zato što već ima dve nezavisne države.

Neposredno uoči Prvog svetskog rata srpska država je, tokom vekova oslobodilačkih ratova, prešla put od vazalne kneževine do nezavisne kraljevine, uvećavši stanovništvo od 480.000 na oko 4,6 miliona i teritoriju od 38.000 km2 na 89.300 km2. Od duboko zaostale pokrajine Turskog carstva, postala je zemlja koja se modernizovala u skladu sa razvijenim evropskim državama, a politički sistem zasnivao se na ustavnoj parlamentarnoj demokratiji, bliskoj Francuskoj. Sve do Balkanskih ratova Srbija je sa tri strane bila okružena carstvima Osmanlija i Habzburga koji su, gubeći unutrašnju snagu, brinuli za svoj opstanak i bili sve manje sposobni da se nose sa međunarodnim problemima. Tako se pozicija Srbije komplikovala, a rešavanje srpskog ujedinjenja bilo je povezano sa krajnje složenim i protivrečnim odnosima velikih sila i sve je više kao ishodišnu tačku imalo stvaranje jugoslovenske države. Time su se srpska i jugoslovenska ideja sve snažnije preplitale.

Austrougarska politika prema Srbiji u osnovi je imala radikalne namere: uništiti samostalnost srpske države. Od aneksije Bosne i Hercegovine (1908.) uzimani su u obzir 6

Balvani Soko Joševački planovi o podeli Srbije, najpre između Austro-Ugarske i Bugarske, po mogućstvu i Rumunije (plan „Erental“); zatim je predviđeno bitno smanjivanje teritorije Srbije, ustupanjem njenih delova susedima (plan „Tisa“) uz „ispravke“ granica u korist AustroUgarske (uzimanjem Mačve i Beograda). Tako je srpsko pitanje postalo pitanje opstanka srpskog naroda.

Prvobitna koncepcija Nikole Pašića i Narodne radikalne stranke zasnivala se na oslobađanju Srba od turske i austrougarske okupacije. Kada su međunarodne okolnosti to dozvolile, Srbija je pristupila jednoj od etapa: oslobođenju Kosova i Makedonije u Balkanskim ratovima. Sledeći korak trebalo je da usledi tek za 15 do 20 godina - pripremanje srpskog naroda preko Save i Drine za ujedinjenje, kao i jačanje svesti kod Hrvata i Slovenaca o potrebi stvaranja zajedničke države sa Srbijom. Rat je, međutim, presekao te planove. Pašić je o tome kasnije govorio: „Mi smo odmah, čim smo napadnuti, videli da se radi o tome ili da ostanemo živi, i onda ako ostanemo živi, mi moramo tu priliku iskoristiti da oslobodimo svoju braću Hrvate i Slovence, ili ćemo svi propasti. Mi smo stali na gledište i imali smo takvu priliku da ovaj rat vodimo ili za opstanak i ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, ili ćemo propasti „.

Jugoslovensku ideju najsnažnije su, osim Srba, prihvatili Slovenci, delom i zbog toga što između ta dva naroda nije bilo spornih pitanja. Još od početka XX veka Srbija je bila privlačna tačka za mlade, jugoslovenskom idejom zagrejane Slovence. Oni su dolazili u Srbiju, ostajali u njoj da rade, svrstavali se u borbene redove srpske vojske, čak stupali i u komitske (četničke) odrede. U ratovima 1912.-1913. u srpskoj vojsci borio se veći broj dobrovoljaca iz Slovenije, ali njihov tačan broj nije utvrđen.

U čvrstom uverenju da će Prvi svetski rat doneti slobodu i slovenačkom narodu, veći broj Slovenaca došao je 1914. u Srbiju i stupio u „bojne redove“ srpske vojske. Slovenački patrioti poštovali su Srbiju ne samo zbog „srodne krvi“, već i zbog toga što je u njoj vladala demokratija, sloboda stvaralaštva; što su se u njoj slobodno širile levičarske ideje i što su u Srbiji za te ideje radili mnogi istaknuti intelektualci; zatim, što je u toj maloj zemlji štampa bila slobodna. Tako su u Srbiju došli Niko Županič, etnolog, istoričar, nacionalni radnik i političar iz Bele krajine, sa svojim bratom Matom; Fran Frančišek Finžgar, književnik, koji je jedan govor završio pokličem: „Jugoslavija ili smrt”.

Od samog početka rata 1914. Srbija se našla na udaru zaraćenih sila (i onih koje su se zvanično deklarisale kao njene saveznice). Ona je najduže ostala u Prvom svetskom ratu od ukupno 32 države učesnice svetskog oružanog obračuna: od njegovog prvog do poslednjeg dana. Ona je postala zavisna od međusobnog odmeravanja snaga ondašnjih vodećih država u ratu, iako je imala svoje mesto u borbama i svoju samostalnu politiku u ratu. Borila se u okvirima područja posebnih interesa zaraćenih blokova i pojedinih velikih sila. Tako se od samog početka rata nalazila u zoni i bila objekat pogađanja i kombinatorike sa podelama i preraspodelama teritorija.

U prvoj godini svetskog sukoba, pred Srbijom, srpskim narodom za naredna pokolenja, dinastijom, političkim strankama, Narodnom skupštinom i javnim mnjenjem nalazio se najvažniji problem - određivanje ratnih ciljeva. Od toga je zavisilo mnogo: budućnost zemlje i naroda, kao i države u celini. U vladinim krugovima, oko prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića, u Skupštini i javnosti razgovaralo se o potpuno novom nacionalnom programu koji je Srbija trebalo da uobliči i ostvari u toku rata.

Njega su podsticali vodeći srbijanski intelektualci, a prihvatili političari i prestolonaslednik.

Zalagali su se za rešenje jugoslovenskog pitanja - stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. To je značilo napuštanje nacionalnog programa koji se sprovodio za vreme vladavine kralja Petra I Karađorđevića, tj. oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda.

Već u leto 1914. godine razmatrale su se i određivale granice buduće države, 7

Balvani Soko Joševački preduzimali koraci da se obezbedi podrška velikih sila, posebno Rusije. Izgledi za ostvarenje jugoslovenskog programa nisu bili veliki, niti je ta politika bila realna. Srpski vladini krugovi isticali su kako je stvaranje jugoslovenske države bio trajan cilj srpske istorije, put da se premoste verske razlike, da se ostvari ideologija sveslovenstva. Uverenje da će rat kratko trajati, imalo je u tome važnu ulogu.

Kako se pokazalo tokom narednih godina, to su bile neosnovane pretpostavke, nerealne i neostvarive. One nisu odgovarale osnovnim interesima srpskog naroda i države, prevazilazile su njihove materijalne mogućnosti i stepen duhovnog razvoja. Njihovo ostvarenje dovelo je Srbiju u sukob na život i smrt sa Austro-Ugarskom i Nemačkom, izazvalo nervozu i netrpeljivost kod balkanskih suseda, nedoumice i neodobravanje među saveznicima, otvoren otpor Italije, neprijateljstvo Vatikana i Rimokatoličke crkve. Najzad,

bila je zanemarena želja i volja onih koji su trebali da postanu deo te države. To je bilo previše za malu zemlju izloženu mnogobrojnim nevoljama u borbi za opstanak.

Još u prvoj ratnoj godini, posle krvavih bitaka na Ceru i Kolubari, srpska vlada je formulisala ideju o ujedinjenju svih južnoslovenskih naroda u jednu državnu zajednicu.

Narodna skupština je 7. decembra 1914., na zasedanju u Nišu, usvojila deklaraciju u kojoj je, kao osnovni ratni cilj Srbije, prihvatila jugoslovensko ujedinjenje. Ovaj dokument ušao je u istoriju kao „Niška deklaracija“ i predstavljao je prvi konkretan korak u realizaciji ideje ujedinjenja. Izjavu je pročitao Nikola Pašić: „Srpska vlada će sve svoje sile staviti u službu velike stvari i srpske države i srpsko-hrvatskog i slovenačkog plemena. Vlada smatra kao svoj najglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak, da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja, koje je postalo ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje 8

Balvani Soko Joševački sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca“.

Srpske ratne ciljeve odbacile su sve velike sile, i prijateljske i neprijateljske. Čak ni Rusija nije podržavala program ujedinjenja, sumnjajući u njegovu ostvarljivost i budućnost pravoslavlja u državi sa tolikim brojem katolika. Sergej Sazonov, ministar spoljnjih poslova Rusije, smatrao je da Srbija treba da dobije Bosnu i Hercegovinu i izlaz na more. Edvard Grej, britanski ministar spoljnih poslova, odbacio je „Nišku deklaraciju“ i njene implikacije. Britanska vlada nije prikrivala nameru da podrži očuvanje AustroUgarske kao velike sile.

Od prvih dana rata Antanta je pokušala da spase mir obećanjem Austro-Ugarskoj da će voditi računa o njenim zahtevima prema Srbiji. Sve do leta 1915. vršen je snažan pritisak da Srbija ustupi Makedoniju Bugarskoj, uz nadoknadu u Bosni i Hercegovini, Slavoniji i užoj Hrvatskoj. Tako se u drugoj godini svetskog sukoba ukazala mogućnost ostvarenja svesrpske opcije, formiranjem Velike Srbije, što se dovodi u vezu sa Londonskim ugovorom

od 26. aprila 1915. U pitanju je bio tajni sporazum između Italije i Antante o teritorijalnim ustupcima Italiji (Istra i veći deo Dalmacije) za njen ulazak u rat. Pošto su ispunjeni gotovo svi italijanski zahtevi, Italija je 4. maja otkazala učešće u Trojnom savezu i objavila rat Austro-Ugarskoj 24. maja iste godine.

Londonski ugovor je bitno pogađao interese Srbije i ostvarenje njenih ratnih ciljeva.

On je postao jedna od najvećih prepreka stvaranju jugoslovenske države. Sile Antante su se obavezale da će na mirovnoj konferenciji sankcionisati teriTorijalno proširenje Italije Trentinom, Tirolom sa granicom na Breneru, Trstom, „grofovijom Goricom, Gradiškom, celom Istrom do Kvarnera, uključujući Volosko i kvarnerska ostrva Cres i Lošinj, kao i mala ostrva Plavnik, Unije i Srabane“. Zatim, „provincijom Dalmacijom u njenim sadašnjim granicama“. Saveznici su se takođe obavezali da će ostatak jugoslovenske obale dodeliti Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori, uz uslov da ta obala bude neutralizovana. Predviđena je i podela Albanije između Srbije, Grčke i Crne Gore, osim Valone i ostrva Saseno, koje je 9

Balvani Soko Joševački Italija već bila zauzela.

Od leta 1915. sile Antante, ali i Italija, pravile su planove o teritorijalnim ustupcima Srbiji. U najpoverljivijoj formi, Pašić je 20. jula obavešten iz Atine da je engleska diplomatija sklona da se Srbiji obeća deo Banata, dva izlaza na Jadransko more (Dalmacija i severna Albanija) i da saveznici „nemaju ništa protiv toga da se izvede jedinstvo Srbije sa Hrvatskom i Slovenijom“. Na drugoj strani, ruska diplomatija je po svaku cenu želela da Bugarska uđe u rat na strani Antante, pa su od Srbije traženi ustupci u Makedoniji. Tako je S. Sazonov srpskom poslaniku u Petrogradu Miroslavu Spalajkoviću rekao: „Ja želim osigurati mir između vas i Butra. Zbog toga i tražim Makedoniju. Hoćete li Hrvatsku? Ne možete i jedno i drugo. Vama je budućnost na zapadu, a ne u razbojničkoj Makedoniji. Ja hoću da stvorim Veliku Srbiju obezbeđenu od Bugarske i zato vam nudim Hrvatsku. A vi ako hoćete da upropastite Srbiju zatražite Makedoniju koja će vas izesti“.

U ponudama Srbiji najdalje je otišla engleska diplomatija. Lord Grej je predlagao da se Srbiji, ukoliko ustupi traženi deo Makedonije, garantuje podela teritorije južno od Drave i Dunava, a na zapadu do Zagreba, zatim jadranska obala od Rijeke do Sv. Jovana Medovanskog, izuzev delova koji su već bili obećani Italiji. Po Grejovom predlogu, saveznici bi tako pomogli „ujedinjenje Srbije s Južnim Slovenima Austro-Ugarske“ ako to hrvatski narod bude izričito želeo. Ovaj predlog podržao je i francuski ministar inostranih poslova Teofil Delkase, alije zato naišao na energičan otpor u Rimu. To je bio i osnovni razlog što su saveznici, najpre 3. avgusta u Sofiji, a zatim 4. avgusta u Nišu predali zajedničku notu sa znatno redukovanim uslovima u odnosu na obećanje Srbiji. U noti su savezničke države zahtevale od Srbije da do završetka rata ustupi Bugarskoj nespornu zonu u Makedoniji, a izražavale su i spremnost da Srbiji garantuju kompenzaciju na obali Jadrana, u Bosni i Hercegovini i na „drugim stranama“.

Nikola Pašić je, međutim, izjavio da je za Srbiju bolje da „časno podlegne neprijatelju“, nego da ustupanjem svojih teritorija pod pritiskom saveznika stvarno učini samoubistvo. Zato su Engleska i Francuska, posle obimnih pregovora, 15. i 16. avgusta ponovo uputile zajedničku izjavu Sofiji i Nišu u kojoj su tražile neodložno izjašnjenje Srbije po pitanju teritorijalnih ustupaka u Makedoniji. Srbiji su, na drugoj strani, predviđene sledeće kompenzacije: Bosna i Hercegovina, Srem, Bačka, deo jadranske obale od Ploča do 10 kilometara južno od Cavtata, severna Albanija i Slavonija.

Iako je ova ponuda bilau okviru rešavanja srpskog pitanja i u najvećem delu ispunjavala program ujedinjenja Srba, ona je na Nikolu Pašića delovala poražavajuće. On je čak izjavio kako se nada da će Austrija ponuditi mir Srbiji, a ruskom poslaniku je rekao kako njegovoj zemlji ne ostaje ništa već da se bori na dva fronta. Izrazio je nezadovoljstvo i zbog neprihvatljive granice sa Grčkom koja nije pružala dovoljno bezbednosti prema Bugarskoj i Albaniji, kao i zbog toga što saveznici nisu davali nikakvo zvanično obećanje u pogledu Hrvatske, Slovenije i Banata. Konačno je Narodna skupština Srbije 23. avgusta 1915. potvrdila svoje ranije odluke u vezi sa ratnim ciljevima i rešenost „da borbu za oslobođenje i ujedinjenje srpsko-hrvatsko-slovenačkog naroda produži uz svoje saveznike po cenu žrtava neophodnih za oslobođenje životnih interesa našeg naroda“.

Srpska nacionalna integracija bila je sprečavana sa obe strane, pa je izlaz tražen u jugoslovenskom ujedinjenju. U složenoj političkoj i ratnoj situaciji, takav cilj se činio izuzetno važnim. Podsticao je pokrete za nezavisnost u južnoslovenskim pokrajinama Austro-Ugarske, čime je ona suočavana sa mogućim otcepljenjem južnih krajeva.

Istovremeno, saglasno tadašnjoj integrativnoj ulozi nacionalizama, na drugi način se tretiralo i pitanje priključenja srpskih etničkih krajeva matici. Osim toga, savezničkoj koaliciji je nuđena zemlja koja će omogućiti istiskivanje Austro-Ugarske i Nemačke iz jugoistočne Evrope.

10

Balvani Soko Joševački Ideje „Niške deklaracije“ prihvatili su jugoslovenski emigranti iz Austro-Ugarske, predvođeni Antom Trumbićem, Nikolom Stojanovićem, Franom Supilom i Ivanom Meštrovićem. Jugoslovenski odbor je konstituisan u Parizu, u proleće 1915. Da bi se stvorio utisak da su Slovenci i Hrvati u Dvojnoj monarhiji podržavali ratne ciljeve Srbije i program ujedinjenja, srpska vlada je odlučila da diplomatski, politički i finansijski pomogne stvaranje Jugoslovenskog odbora. To je bilo telo sastavljeno od političkih izbeglica iz Monarhije.

Njegov cilj bio je da uveri vlade i javno mnjenje savezničkih zemalja u valjanost i opravdanost stvaranja zajedničke države. Pokazalo se da je takav način rada bio pogrešno osmišljen i providan. Članovi Odbora nisu predstavljali nikoga, već sami sebe. Iza njih nisu stajali sabor, političke stranke i javno mnjenje. Većina stranaka u Hrvatskoj, Sloveniji i Bosni i Hercegovini bila je za očuvanje Austro-Ugarske i habzburško-lorenske dinastije.

Najzad, niko nije pitao srpski narod za mišljenje, iako su se od njega tražile ogromne žrtve.

Narodna skupština nije imala mandat da donosi takvu odluku, jer je bila izabrana u okolnostima koje to pitanje nisu postavljale.

Značajan faktor u procesu borbe za ujedinjenje predstavljala je „Krfska deklaracija“.

Pošto veze između srpske vlade i Jugoslovenskog odbora nisu bile dovoljno čvrste da bi obezbedile punu koordinaciju delovanja, Nikola Pašić je pokrenuo inicijativu za održavanje zajedničke konferencije. Do sastanka je došlo na Krfu, 15. juna 1917. Osnovni cilj te konferencije bilo je definisanje principa na kojima će počivati buduća država. Tako je 20. jula 1917. potpisana Deklaracija, koja je održavala kompromis između stavova srpske vlade i Jugoslovenskog odbora.

U ovom dokumentu izloženi su sledeći stavovi: ime buduće države je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca; ona će biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija.

Usvojen je stav da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod, što će kasnije biti osnov za zvaničnu ideologiju o „troimenom narodu“; sva tri „narodna imena“ potpuno su ravnopravna, kao i oba pisma. Jugoslovenski odbor prihvatio je vladavinu dinastije Karađorđević. U pitanju je bila vizija države zasnovane na principima građanske parlamentarne demokratije.

Uprkos svim naporima srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, pitanje jugoslovenskog ujedinjenja zavisilo je od stanja na svetskim frontovima i bilo je povezano sa odlukom Antante da li će Austro-Ugarska nestati kao država ili će biti obnovljena. Tek kada su saveznici doneli odluku o slamanju Centralnih sila, otvoren je prostor da se, na razvalinama nekad moćne imperije, konačno realizuje ideja o stvaranju južnoslovenske države.

Od leta 1918. događaji su se ubrzano razvijali. U jugoslovenskim pokrajinama Monarhije vlast se raspadala. Stvarana su narodna veća, a ona su izrastalau nove organe vlasti. Početkom oktobra 1918. u Zagrebu je osnovano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba koji su živeli u Austro-Ugarskoj. Na njegovom čelu bio je slovenački političar Anton Korošec; potpredsednici su bili Svetozar Pribićević i Ante Pavelić. Program Vijeća predviđao je ujedinjenje svih Slovenaca, Hrvata i Srba u jednu nezavisnu državu - Državu Slovenaca, Hrvata i Srba - koja bi se potom ujedinila sa Kraljevinom Srbijom. Hrvatski sabor je 29. oktobra raskinuo sve državno-pravne veze sa Bečom i Budimpeštom. Ovu „državu“ jedino je priznala Kraljevina Srbija.

Iako je Narodno vijeće imalo drugačije stavove o karakteru Jugoslavije, ono je bilo nemoćno da brani svoju državu, opasno ugroženu od italijanskih pretenzija. Italijanska vojska je u novembru okupirala delove Slovenije, Istre, Rijeke i Dalmacije. Osim toga, na severu ove „države“ došlo je do sukoba između Hrvata i Slovenaca na jednoj, i Mađara na drugoj strani oko Međimurja i Prekomurja. Slična situacija odvijala se na graničnim područjima između Slovenije i Austrije gde su svoj „mali rat“ vodili Slovenci i Nemci.

11

Balvani Soko Joševački Istovremeno je stanje u unutrašnjosti bilo na ivici pune anarhije zbog velikog broja naoružanih dezertera. Naredbom glavnokomandujućeg savezničke vojske na Balkanu, francuskog generala Franše d’Eperea, od 30. oktobra 1918. traženo je da se manje jedinice srpske vojske prebace preko Save i Dunava kako bi Antantine snage konačno stupile na tlo Austro-Ugarske. Istovremeno se i Narodno vijeće dan kasnije obratilo notom silama Antante i obavestilo ih o formiranju Države SHS koja je spremna da stupi u zajedničku državu sa Srbijom i Crnom Gorom.

Glavni odbor Narodnog vijeća Bosne i Hercegovine uputio je 1. novembra Proklamaciju svim stanovnicima ove pokrajine u kojoj je stajalo: „Narode Srba, Hrvata i Slovenaca. U ovim najlepšim i najsvetlijim časovima kada se stvara velika, jaka i nezavisna Jugoslavija od Vardara do Soče, kada mrtvi ustaju iz grobova da se poklone slobodnoj otadžbini, kada bijeli orao obasjan suncem kruži nad tvojim glavama, kad se sestrice Srbija, Hrvatska i Slovenija grle i ljube da se tako dugo rastavljene spoje i ujedine u jednu državu, u ovom času kada svaka žilica našeg bića drhće i strepi od radosti, pokaži se, narode, veliki kao što jesi. Raduj se, veseli, pevaj i plači od sreće, tako željene i teško dočekane, ali budi milostiv i velikodušan, pa oprosti i zaboravi sve nevolje i uvrede i ne daj nikome da tvoj glas u slobodi osramoti i ukalja“.

Verovatno niko od potpisnika ove Proklamacije nije mogao ni da pretpostavi šta će se desiti sa stanovnicima Bosne i Hercegovine kada se budu svodili računi posle sedam decenija života u zajedničkoj državi. Zatim su od stanovništva jugoslovenskih oblasti počeli da stižu učestali pozivi srpskoj vojsci da zaštiti „nacionalne teritorije Jugoslovena“ i da uspostavi red. Delegacija Narodnog vijeća Bosne i Hercegovine prenela je 4. novembra molbu vojvodi Stepi Stepanoviću za ulazak srpskih trupa, pa su jedinice 2. armije 6. novembra ušle u Sarajevo. Izaslanstva iz Zemuna, Pančeva i Osijeka stigla su u Beograd 5. novembra i zatražila vojnu pomoć. Delegacija zagrebačkog Narodnog vijeća u Beograd je došla 8. novembra, sa istim molbama. Jedan srpski bataljon ušao je u Zagreb 14. novembra, a sutradan i u Rijeku.

Ulazak srpske vojske u pojedina hrvatska mesta stanovništvo je različito doživljavalo: Srbi sa oduševljenjem, Hrvati sa rezervom i prikrivenim nezadovoljstvom.

Za hrvatske političare prihvatanje političke realnosti značilo je prihvatanje činjeničnog stanja koje je proizašlo iz rata. Stvaranje državne zajednice sa Srbijom bilo je više u interesu ugrožene Hrvatske nego Srbije koja je svoju državu već imala. Najbolje je to objasnio doktor Ante Pavelić, prvak Starčevićeve stranke prava: „Tko pogleda geografsku kartu vidjet će da je teritorij na koji mogu računati Hrvati, nepodesan za snažnu državu.

Srbi, koji bi u toj hrvatskoj državi bili, a kojih ima 20 posto, zacijelo bi, i to s pravom, tražili i nadalje sjedinjenje sa Srbijom. Talijani bi tražili ispunjenje Londonskog ugovora i tako bi došli među Talijane i Srbiju koja zaista onda ne bi imala razlog da se radi nas izlaže talijanskom neprijateljstvu. Stajali smo pred dilemom: ili da prihvatimo samostalnu republiku koja bi obuhvatala četiri županije, ili da prionemo uz Srbiju“.

Ipak, težnja za ujedinjenjem prevladala je u ovom periodu nad protivnicima južnoslovenskog jedinstva. Josip Smodlaka se kasnije sećao da su mnogi Hrvati bili obuzeti „plemenitim zanosom“ za slobodom i za narodnom državom koja se rađala. U Splitu je, na primer, čitavo građanstvo „muško i žensko, staro i mlado, stajalo nekoliko sati na ulici, izloženo hladnoći i vjetru“ da bi sačekalo prvu srpsku jedinicu za kojom je „uz svu dužinu njenog puta vijugala jedna široka zelena rijeka od zelenila i cvijeća kojim je narod obasipao ratnike“. Ironijom istorije, kada je jugoslovenska država došla svom kraju, u Splitu je 6. maja 1991. izvršen prvi masovan napad civila na vojnike Jugoslovenske narodne armije.

Ubrzo zatim započeo je proces ujedinjenja Srbije, Crne Gore i srpskih zemalja u 12

Balvani Soko Joševački nekadašnjoj Austro-Ugarskoj. Tako je 25. novembra u Novom Sadu Velika narodna skupština proglasila prisajedinjenje Srema, Banata, Bačke i Baranje Srbiji. Nacionalna svest Srba u Vojvodini počivala je na tradiciji o njihovom poreklu kao „prekosavskim“ Srbima i na njihovoj prirodnoj težnji da se spoje sa Srbima iz svoje pradomovine. Na Skupštini je bilo 758 poslanika (od toga 578 Srba i 89 Hrvata). Ujedinjenje sa Srbijom bilo je izraz nacionalne realnosti. Srbi su odbacivali jugoslovenstvo i ideološku konstrukciju da su Srbi i Hrvati jedan narod; neprestano su ponavljali da znaju da su Srbi i da će tako i ostati.

Izbori za Veliku narodnu skupštinu u Crnoj Gori sprovedeni su 24. novembra; pristalice ujedinjenja štampale su proglase na belom a protivnici na zelenom papiru - otuda nazivi „bjelaši“ i „zelenaši“. Posle konstituisanja, u Podgorici je 26. novembra Velika narodna skupština proglasila zbacivanje dinastije Petrović sa prestola i ujedinjenje sa „bratskom Srbijom“. Prigovori da Velika narodna skupština nije predstavljala volju naroda Crne Gore ne stoje; ona je, kao ustavotvorna, imala pravo da revidira oblik vladavine jer je kralj Nikola Petrović 1916. napustio zemlju. Od 150 živih poslanika crnogorske predratne Skupštine samo je 15 protestovalo protiv odluka Podgoričke skupštine, ali su se i oni izjasnili za jugoslovensku državu.

Očekivalo sa da i u Bosni i Hercegovini bude objavljeno ujedinjenje sa Srbijom, a slične tendencije došle su do izražaja i u Dalmaciji. Pod naletom događaja, Narodno vijeće iz Zagreba donelo je 25. novembra odluku da se u jedinstvenu državu ujedini „cijelo neprekidno jugoslovensko područje bivše austro-ugarske monarhije“ sa Srbijom i Crnom Gorom. U Beograd je upućena posebna delegacija da bi nova država - Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca - bila proglašena 1. decembra 1918.

Pregovori Narodnog vijeća i srpske vlade o formiranju prve vlade Kraljevstva (Kraljevine) SHS počeli su 12. decembra 1918. u Beogradu. Spor je nastao oko ličnosti ministara spoljnih poslova (Ante Trumbić) i unutrašnjih poslova (Svetozar Pribićević) ali je on prevladan. Vlada je obrazovana pod predsedništvom Nikole Pašića, ali je regent Aleksandar Karađorđević odbio da potpiše ukaz o formiranju „Ministarstva“, jer nije želeo da na njegovom čelu bude Pašić. Osim suzbijanja autoriteta najmoćnijeg srpskog političara, ovaj regentov potez označio je i pokušaj njegovog približavanja političkim krugovima iz jugoslovenskih zemalja bivše austrougarske imperije. Tako je 20. decembra za predsednika prve jugoslovenske vlade postavljen Stojan Protić. O njenom obrazovanju savezničke zemlje obaveštene su 23. decembra 1918.

Novu državu prva je priznala Norveška (26. januara 1919.), a potom su usledila priznanja Grčke (krajem februara) i Švajcarske (početkom marta). Od velikih sila, to su prve uradile SAD (7. februara). Nova država, koja će postojati naredne 73 godine, zahvatala je prostor od 248.666 km2 i imala je nepunih 12 miliona stanovnika, od kojih je skoro dva miliona bilo pripadnika nacionalnih manjina, najviše Nemaca, Mađara i Albanaca. Od samog početka uhvatila su u koštac sa tri osnovna problema koji će je pratiti do kraja njenog postojanja i koji nikada neće biti prevaziđeni: spoljnopolitička komponenta, unutrašnje uređenje i nacionalni sukobi. **** Ideju o XX veku kao veku „ izgubljene „ istorije srpskog naroda prvi su izneli pojedini srpski političari. Ta ideja još uvek nema svoje istoriografsko mesto, kao što još uvek ne postoji ni pokušaj „svođenja istorijskog bilansa“ srpske istorije tokom postojanja jugslovenske države. Ovde se daju osnovni elementi koji bi objasnili šta podrazumeva ideja o „uludo potrošenom“ veku istorije.

Ujedinjenje Južnih Slovena izvršeno je na idejnim osnovama nacionalističke filozofije, po kojoj jezik sačinjava osnovu nacije, ali nije postignut dovoljan stepen 13

Balvani Soko Joševački nacionalne integracije. Religija i pripadnost crkvi ostali su osnovni oblik etničke identifikacije. Najvažnija posledica ujedinjenja bila je da je srpski nacionalni pokret, koji je utrošio najviše energije u stvaranje zajedničke države, prešao u period defanzivnosti.

Glavni razlog za to bilo je gubljenje biološke osnove srpskog naroda - 1,247 miliona mrtvih - 43% ukupnog stanovništva iz perioda pre Balkanskih ratova. Već 1917. srpski stratezi procenjivali su da će gubici Srbije iznositi više od polovine muškog stanovništva uvedenog u rat. Sposobnih za vojsku ostajalo je manje nego što ih je u borbama izgubljeno. Za obnavljanje srpskog naroda, zasnivanje budućnosti i ublažavanja strahota rata, ostalo je premalo biološke energije. Srbija je bila prinuđena da menja istorijsku strategiju - odrekla se ofanzivnih prodora i opredelila za čuvanje onoga što je ostalo.

Proces ujedinjenja bio je daleko brži od sazrevanja i dubljeg prihvatanja same ideje, što je već unapred stvaralo pretpostavke za buduće sukobe. Realizacijom jugoslovenske ideje svako „pleme“ je konačno bilo u svojoj državi, koja je istovremeno bila i zajednička.

Srbi (i Crnogorci) jedini su prethodno imali nezavisnu državu i 1918. pristali su na zajedničku. Hrvati i Slovenci nisu imali nezavisnost i ostalo je pitanje hoće li njihovi nacionalisti u nekom budućem trenutku težiti svojim posebnim državama. Ti nacionalisti rano su pokazali potrebu, koja je vremenom bila sve veća, za osporavanjem ne samo uloge Srbije u ujedinjenju, što je moglo biti i deo političkih igara, nego uopšte i sadržaja rata započetog 1914. Kod Srba se, tako, proširilo uverenje o potiskivanju za njih vrednog istorijskog dela radi nečijeg tuđeg, političkog. Tako su se od samog početka života Jugoslavije stvarale pretpostavke njene razgradnje. Istorija je pokazala da su pesimisti bili u pravu.

Jugoslovenska ideja znatno je oslabila posle ujedinjenja. Srpska vojska, državni činovnici i mnogi političari poistovetili su se sa novom državom. Njihovo jugoslovenstvo bilo je pod velikim uticajem tradicionalnih srpskih istorijskih sećanja i lojalnosti. I većina Srba prihvatila je novu državu, a u njoj je videla pre svega srpsku tvorevinu, sa srpskom monarhijom na čelu, državu u kojoj su Srbi konačno ujedinjeni. Na drugoj strani, većina Hrvata nije se poistovetila sa novom državom i sve važnije političke grupe odmah su počele da zahtevaju autonomiju ili nezavisnost. Stepen radikalnosti njihovih zahteva najviše je zavisio od procene toga koliko je Beograd u stanju da im se odupre.

Jedan od osnovnih uzroka za probleme Srba u Kraljevini Jugoslaviji bilo je njihovo shvatanje da je stvaranjem te države rešeno srpsko nacionalno pitanje. Jugoslavija je na prvi pogled nosila srpski pečat: po karakteru ujedinjenja, obliku vladavine i unutrašnjem uređenju. Princip etničkog unitarizma (troimeni narod) izražavao je prevlast nacionalnog u tadašnjoj Evropi i odslikavao želju srpske elite da postoji jedna država sa jednim narodom. Činilo se da tako više neće postojati ni srpsko pitanje. Ta zabluda imala je dve posledice: širenje hrvatskog separatizma zbog navodne opasnosti od „srpskog centralizma“ i pasivan odnos Srba prema promeni međunarodnih odnosa, uz neshvatljivo popuštanje zahtevima drugih naroda.

Takvo ponašanje bilo je uzrokovano i pojavom koja će dobiti prvorazredni značaj: srpska politika nije bila svesna „milenijumskog prevrata“ koji se desio stvaranjem Jugoslavije. Radilo se o prekoračenju granica različitih civilizacija, vera, tradicija i mentaliteta. Na drugoj strani, Hrvati su od početka potkopavali novu državu i nisu je prihvatili. Insistirali su na „povijesnom državnom pravu“, sprovodili metode opstrukcije i bojkota, slali emisare u inostranstvo radi podrške. Time se srpska politika uplela u zamku hrvatskog pitanja, mada je u suštini postojalo samo srpsko.

Dileme oko karaktera nacionalnih odnosa u novoj državi razjedinile su srpske političke stranke već na početku postojanja Kraljevine SHS. Ta podela je imala trajan karakter i za posledicu je proizvela to da srpska nacionalna politika u Kraljevini nikada nije 14

Balvani Soko Joševački definisana. Jugoslovensku struju, koja je zbog stvaranja jedinstvene državne zajednice negirala srpsku nacionalnu individualnost, okupila je Demokratska stranka; srpsku struju, koja je insistirala na srpskom nacionalnom interesu ali u okviru jugoslovenske države, organizovala je Radikalna strana. Najslabija je bila grupacija koja se zalagala za jedinstvenu srpsku državu.

Nasuprot tome, Hrvati su tek u Jugoslaviji izvršili nacionalnu mobilizaciju i započeli borbu za nezavisnu državu u čemu je, osim u nijansama i taktici, postojala saglasnost gotovo svih hrvatskih političkih snaga. U Jugoslaviju je uneta ideja o hrvatskoj državi u onim granicama koje bi, navodno, Beč ostavio hrvatskoj da se pod Habzburzima izvršilo „jugoslovensko“ ujedinjenje. Otuda i dominantna nacionalna ideja kod Hrvata o dualističkom uređenju Jugoslavije, o konfederaciji sa Srbijom, a krajnji cilj je bila nezavisna Hrvatska.

Koreni hrvatskog separatizma u Jugoslaviji mogu se pratiti od samog nastanka države. Grupa hrvatskih habzburških legitimista, regrutovana među pripadnicima najobrazovanijeg dela političke i intelektualne elite, nezadovoljna odlukama Hrvatskog sabora o otcepljenju od Habzburške monarhije, obrazovala je operativno jezgro za sprovođenje programa nezavisne Hrvatske. Inicijativu su dali saborski zastupnik Ivan Peršić i katolički klerikalac dr Kerubin Šegvić. Prvi tajni sastanak održan je 12. novembra 1918. u Zagrebu. U naredna dva meseca, kada nova država praktično nije ni zaživela, formulisana je strategija hrvatskog separatizma: jugoslovenska država zasnovana je na nasilju, bez pristanka hrvatskog naroda i pod pritiskom „srpskih plaćenika i zaluđenih Jugoslovena“. Politička borba koju je ta grupa intelektualne i političke elite odlučila da vodi, „do kraja će odisati čistim hrvatskim duhom“. Stjepan Radić je određen da se stavi na čelo pobunjenom i prevratnom anarhijom zahvaćenom seljaštvu, K. Šegvić klerikalnim krugovima, dr Ladislav Polić liberalnoj inteligenciji, a Vjekoslav Klaić naučnoj eliti. Jedini krajnji cilj je bio: po svaku cenu pružiti otpor „jugoslovenskoj ideji i politici“, rušeći moralni i svaki drugi kredibilitet Srbije kao pobednika u ratu, a učvršćivati „hrvatsko državno pravo i hrvatstvo“.

U sledećih pet godina definitivno je formulisan hrvatski nacionalni program u Jugoslaviji: moralno i političko diskreditovanje Srba, političko slamanje razjedinjenog srpskog političkog fronta i totalna homogenizacija hrvatskog naroda. Predvodnik te politike postao je Stjepan Radić. Na drugoj strani, srpska vladajuća elita postupila je prema Hrvatima, kao poraženom neprijatelju, na suprotan način - sprovodila je politiku nacionalnog pomirenja bez primera u evropskoj istoriji. Na taj način srpski narod je ušao u period svoje nacionalne demobilizacije.

Od ubistva kralja Aleksandra I Karađorđevića (1934.) evidentan je ideološkopolitički zaokret u Jugoslaviji. On se ogledao u prihvatanju predloga konkordata, približavanju Italiji, kasnije i Nemačkoj, klerikalnom prodoru u profane sfere, odbacivanju ideologije jugoslovenskog nacionalizma i koncepcije državnog integralizma.

Od posebnog značaja bila je erupcija političkih strasti, prožetih nacionalizmom.

Zaštita „ugroženih“ nacija od nadnacionalnog jugoslovenstva, zahtevi za vraćanje starih plemenskih simbola i autonomni nacionalni život, bili su glavna pokretačka snaga koja je kod Slovenaca i Hrvata stvorila mržnju prema svemu jugoslovenskom. Posebno je vlada Milana Stojadinovića dovela do razbijanja ideologije jugoslovenskog nacionalizma, državnog i narodnog jedinstva. U tom smislu najviše se Anton Korošec, Stojadinovićev koalicioni partner, obračunavao sa jugoslovenskim nacionalistima, obnavljajući istovremeno rad klerikalnih organizacija. Njegov politički rad bio je usmeren ka odvajanju Slovenije i rimokatoličkog stanovništva od Jugoslavije, kako bi se bivše habzburške zemlje povezale u podunavsku katoličku konfederaciju.

15

Balvani Soko Joševački „Srpski faktor“ slabio je i u Bosni i Hercegovini, u kojoj su pripadnici Jugoslovenske muslimanske organizacije, članovi Stojadinovićeve vlade, sprovodili dezintegraciju zemlje.

Tako je Kraljevina Jugoslavija, krajem 1930-ih godina, bila podeljena na četiri oblasti: Slovenijom je suvereno upravljao A. Korošec; u Bosni je istu ulogu igrao Mehmed Spaho, a područje hrvatskih krajeva predstavljalo je i onako zasebnu celinu, van dometa zvanične vlasti. Zakoni jugoslovenske države važili su samo u srpskim krajevima, zbog čega je „srpski ekskluzivizam“ bio najmanje prisutan i pocepan teritorijalno i idejno.

Vlada Milana Stojadinovića obavila je političku polarizaciju na nacionalnoj osnovi, dezavuisala politiku integralnog jugoslovenstva i faktički sprovela federalizaciju zemlje. Sve

je to stvaralo uslove za raspad Kraljevine Jugoslavije. Politika popuštanja prema Hrvatima ugrozila je državno jedinstvo i rasplamsala srpsko-hrvatske sukobe. Proces dezintegracije zemlje dobio je nove impulse obrazovanjem vlade Dragiše Cvetkovića.

Ulaskom Srbije u Jugoslaviju prestala je briga za srpski nacionalni razvoj, posebno srpskog naroda na jugu i severozapadu države. Organizovana akcija na srpskoj nacionalnoj integraciji nije postojala. Ništa nije učinjeno na teritorijalnom zaokruživanju ekonomskog, kulturnog i duhovnog srpskog prostora. Inicijative su bile pojedinačne, jer se matica iscrpljivalau pregovorima sa Hrvatima. Tako su Srbi 1941. godinu dočekali razbijeniji i nejedinstveniji kao nikada ranije. Zato su i u ratu bili podeljeni na više pokreta i ideologija, 16

Balvani Soko Joševački što je dalje usložnjavalo rešavanje srpskog nacionalnog pitanja, posebno ako se ima u vidu karakter Drugog svetskog rata.

Srbija u Kraljevini Jugoslaviji nije predstavljala ni administrativnu ni političku celinu, niti je imala bilo kakvu posebnost. Od 1929. njena teritorija bila je podeljena na pet banovina. Tako podeljen srpski narod svoj suverenitet ostvarivao je kroz Jugoslaviju, u neprestanom sukobu sa plemenskim tradicijama, autonomizmom i separatizmom drugih naroda. Iako se našao u jednoj državi, srpski narod nije imao utvrđene unutrašnje granice, pa je bio policentričan i razuđen. Srpska nacionalna integracija podrazumevala je savladavanje razdrobljenosti, okupljanje rasutih enklava i uspostavljanje veza sa maticom.

Taj zadatak, međutim, nije ostvaren.

Srpska nacionalna uspavanost može se objasniti sa više faktora. Vladajuća politička filozofija o državnom i nacionalnom jedinstvu stvorila je uverenje o Jugoslaviji kao srpskoj državi, iako su Hrvati bili prvi narod koji je dobio formalnu autonomiju. Banovina Hrvatska imala je veću autonomiju i od hrvatskih teritorija u Habzburškom carstvu i od Republike

Hrvatske u komunističkoj Jugoslaviji do 1974. Nasuprot tome, hrvatske vođe koje su se zalagale za federalizaciju Jugoslavije nikada nisu razmišljale o, na primer, davanju autonomije brojnoj srpskoj i muslimanskoj manjini na svojoj teritoriji.

Prevlast Srba u vladi, vojsci, državnom aparatu i diplomatiji formirala je privid o stvarnoj moći u državi, što je bila pogubna iluzija. U vojsku Kraljevine primljeno je 2.500 bivših austrougarskih oficira, od kojih su mnogi ratovali protiv Srbije, a pojedinci počinili ratne zločine protiv civilnog stanovništva, najviše 1914. u Mačvi. Primljeno je i oko 500 crnogorskih oficira. Srpska elita je imala nesumnjivu političku prevlast, ali su to u većini bili Srbi iz bivših austrougarskih zemalja (tzv. zapadni Srbi). U 24 vlade (od 1918. do 1929.) srpske stranke imale su najviše predstavnika i najvažnija ministarska mesta. Na čelu 23 vlade bili su Srbi. Samo u jednom slučaju vladu je obrazovao Slovenac (Anton Korošec).

Sva ključna ministarstva zauzimali su srpski političari - samo u prvim vladama Ministarstvo spoljnjih poslova držao je Hrvat (Ante Trumbić) a u poslednjoj, ministar unutrašnjih dela bio je Slovenac (Anton Korošec). Srpski političari imali su brojčanu prevlast u svim 17

Balvani Soko Joševački organima državne uprave. Na drugoj strani, ekonomski liberalizam u Kraljevini doveo je do toga da se one jugoslovenske pokrajine koje su već bile razvijene (Hrvatska i Slovenija) još brže razvijaju, a ekonomski zaostalije (srpske zemlje) sporije. Privredni razvoj Hrvatske bio je osam puta veći nego pre ujedinjenja; od ukupnog privatnog kapitala u zemlji (2,5 milijardi dinara godine 1928.) u zagrebačkim bankama bilo je preko dve milijarde.

Pitanje srpske nacionalne integracije nije pokretano iz straha da se time ne otvore sva druga sporna pitanja. Srpska vladajuća elita bila je u degenerativnoj fazi. Demografska katastrofa u Prvom svetskom ratu sprečila je stvaranje novog vladajućeg sloja. Stara elita (školovani vojni kadar, veliki političari i naučnici sa početka veka), koja je iznela teret oslobodilačkih ratova, nikada nije u Kraljevini došla do izražaja svojim državno-političkim stvaralaštvom. Osim toga, stari pogledi i rešenja nisu bili adekvatan odgovor na nove istorijske izazove. Otuda nemoć i pometenost u sudbonosnim događajima uoči Drugog svetskog rata.

Jedina srpska institucija koja se bavila srpskim nacionalnim pitanjem u burnim vremenima uoči Drugog svetskog rata bio je Srpski kulturni klub (SKK), osnovan januara 1937. Kao prioritetni zadatak srpskog naroda, Klub je istakao očuvanje državnog jedinstva i rešavanje nacionalnog pitanja, na način koji neće uskratiti nijedno pravo Hrvatima i Slovencima. Na drugoj strani, čelnici Kluba isticali su da se ne sme zakinuti nijedno pravo Srbima. Insistiralo se i na rešavanju pitanja nacionalnih manjina: predviđali su se kolonizacija i preseljavanje.

Srpski kulturni klub nije unapred odbacivao ni jugoslovensku državu, ni jugoslovenstvo kao ideologiju. Oštro je, međutim, kritikovao pokušaj da se pomoću državne vlasti stvori jugoslovenski nacionalizam, zasnovan na gušenju srpskog i hrvatskog. Ideolozi Kluba procenjivali su da je jugoslovenstvo proisticalo iz „teške političke nužde“, jer su u novoj Evropi mogle opstati samo veće državne zajednice. Jedini put do jugoslovenstva SKK je video u razvijanju srpskih, hrvatskih i slovenačkih nacionalnih ideologija. Etnički princip bio je osnovni princip u definisanju srpskog programa, pre svega u nacionalno mešovitim krajevima. Pisalo se o postojanju čistog srpskog etnosa na tim teritorijama („E, de god je Srba, tu je i Srbija“). U svakoj prilici naglašavana je moralna čistota srpskog naroda, pa je u skladu sa tim kritikovan hedonistički duh srpskih političara.

SKK se zalagao za jedinstveni srpski politički front, kako bi se zaštitio minimum nacionalnih interesa. Do toga, međutim, nije došlo, što se posebno negativno odrazilo u srpsko-hrvatskim pregovorima prilikom stvaranja Banovine Hrvatske. Sporazum CvetkovićMaček žestoko je napadan. Kritici su bili izloženi tvorci Sporazuma, njegove odredbe i sprovođenje. Posebno su težak udarac srpskim interesima, po mišljenju prvaka Kluba, zadale granice Banovine, jer je u okviru nje ostalo milion Srba. Stevan Moljević je pisao o „srpskom Minhenu“; govoreno je da su Srbi izvršili političko samoubistvo jer su Hrvatima, na miran način, prepuštene srpske zemlje; Dragiša Vasić je bio protiv prinošenja srpskih žrtava za stvar zajedničkog života.

Pošto su i sami hrvatski političari otvoreno izjavljivali da granice Banovine nisu definitivno određene, kao jedinu sigurnu zaštitu za srpski narod Klub je video u što hitnijem obrazovanju posebne srpske jedinice. Tako je tokom 1940. urađen projekat „Srpske zemlje“.

Prema njemu, Vrbaska, Drinska, Dunavska, Moravska, Zetska i Vardarska banovina spojile bi se u jednu celinu, pod nazivom „Srpske zemlje“, sa sedištem u Skoplju. Takođe, u „Srpske zemlje“ vratili bi se srezovi Brčko, Travnik i Fojnica iz Banovine Hrvatske.

Nezadovoljstvo Sporazumom u kome su Srbe predstavljali potpuno nereprezentativni ljudi i posle kojeg je srpska pozicija bila krajnje nedefinisana, kao i sve snažnije opkoljavanje Jugoslavije od Trećeg rajha, dovelo je do jačeg političkog aktiviranja Kluba. Njegovi osnovni politički stavovi mogu se grupisatiu nekoliko celina: očuvanje jake 18