Djergaj

Soko Joševački

Soko Joševački

Djergaj

PREDGOVOR 2

Djergaj Soko Joševački „Imajući na umu sve aspekte tragičnog položaja srpskog naroda na svim njegovim istorijskim prostorima; Suočeno sa svakovrsnim nasrtajima na srpsko nacionalno, duhovno, kulturno i moralno biće; U trenucima sudbonosnim za srpski narod, dok Srbi u Slavoniji, Baranji i Zapadnom Sremu vrlo teško doživljuju srpska stranačka nadmetanja koja naočigled brojnih srpskih neprijatelja, u zajedničkoj državi i drugdje, nanose direktnu štetu srpskoj poziciji u traženju raspleta za jugoslovensku krizu i kada imaju sve manje razumijevanja za najrazličnije stranačke međusobice; SRPSKO NACIONALNO VIJEĆE Regionalni odbor za Slavoniju, Baranju i Zapadni Srem Poziva rukovodstva svih srpskih političkih stranaka, sve stranačke prvake i njihove pristalice, sve srpske duhovne, kulturne i naučne institucije, sve Srbe i sve njine umne predstavnike, ma gdje živjeli: 1. da se zamisle nad onim što je srpski narod dovelo na prag bijede i beznađa, sa izgledima da mu se zatre svaki trag o postojanju, 2. da se odreknu iluzija o bratstvu sa svima onima koji su ga kroz vjekove zaduživali jedino bezumljem i krvlju, 3. da se osvijeste pred silama zla i mržnje koje su se ustremile na same temelje srpskog nacionalnog i duhovnog bića i da pokušaju spasti barem nešto od onoga što se još spasti može; 4. da se odreknu svih ideoloških, stranačkih i ličnih sukoba i sporenja i da sve svoje umne i fizičke snage udruže i ulože u jedino važni posao spašavanja nacionalnog identiteta; 5. da nađu jedan zajednički minimum srpskih nacionalnih interesa oko kojeg bi se sve srpske stranke i svi srpski ljudi mogli objediniti, a da stranačka i lična rivalstva ostave za neka srećnija vremena.

Ako se to ne učini sada, odmah, pitanje je da li će za to više ikada biti prilike. Srpska matica jedina je i poslednja nada svim Srbima koji danas imaju nesreću da žive izvan njenih zlosrećnih administrativnih granica. Srbi, braćo, u pamet se!“

VEK „IZGUBLJENE ISTORIJE“ 3

Djergaj Soko Joševački Ideju o XX veku kao veku „izgubljene“ istorije srpskog naroda prvi su izneli pojedini srpski političari. Ta ideja još uvek nema svoje istoriografsko mesto, kao što još uvek ne postoji ni pokušaj „svođenja istorijskog bilansa“ srpske istorije tokom postojanja jušslovenske dr Ujedinjenje Južnih Slovena izvršeno je na idejnim osnovama raciona- lističke filozofije, po kojoj jezik sačinjava osnovu nacije, ali nije postignut dovoljan stepen nacionalne integracije. Religija i pripadnost crkvi ostali su osnovni oblik etničke identifikacije. Najvažnija posledica ujedinjenja bila je da je srpski nacionalni pokret, koji je utrošio najviše energije u stvaranje zajedničke države, prešao u period defanzivnosti. Glavni razlog za to bilo je gubljenje biološke osnove srpskog naroda - 1,247 miliona mrtvih - 43% ukup- nog stanovništva iz perioda pre Balkanskih ratova. Već 1917. srpski stratezi procenjivali su da će gubici Srbije iznositi više od polovine muškog sta- novništva uvedenog u rat. Sposobnih za vojsku ostajalo je manje nego što ih je u borbama izgubljeno. Za obnavljanje srpskog naroda, zasnivanje budućnosti i ublažavanja strahota rata, ostalo je premalo biološke energije. Srbija je bila prinuđena da menja istorijsku strategiju - odrekla se ofanzivnih prodora i opredelila za čuvanje onoga što je ostalo.

Proces ujedinjenja bio je daleko brži od sazrevanja i dubljeg prihvatanja same ideje, što je već unapred stvaralo pretpostavke za buduće sukobe. Realizacijom jugoslovenske ideje svako „pleme“ je konačno bilo u svojoj državi, koja je istovremeno bila i zajednička.

Srbi (i Crnogorci) jedini su prethodno imali nezavisnu državu i 1918. pristali su na zajedničku. Hrvati i Slovenci nisu imali nezavisnost i ostalo je pitanje hoće li njihovi nacionalisti u nekom budućem trenutku težiti svojim posebnim državama. Ti nacionalisti rano su pokazali potrebu, koja je vremenom bila sve veća, za osporavanjem ne samo uloge Srbije u ujedinjenju, što je moglo biti i deo političkih igara, nego uopšte i sadržaja rata započetog 1914. Kod Srba se, tako, proširilo uverenje o potiskivanju za njih vrednog istorijskog dela radi nečijeg tuđeg, političkog. Tako su se od samog početka života Jugoslavije stvarale pretpostavke njene razgradnje. Istorija je pokazala da su pesimisti bili u pravu.

Jugoslovenska ideja znatno je oslabila posle ujedinjenja. Srpska vojska, državni činovnici i mnogi političari poistovetili su se sa novom državom. Njihovo jugoslovenstvo bilo je pod velikim uticajem tradicionalnih srpskih istorijskih sećanja i lojalnosti. I većina Srba prihvatila je novu državu, a u njoj je videla pre svega srpsku tvorevinu, sa srpskom monarhijom na čelu, državu u kojoj su Srbi konačno ujedinjeni. Na drugoj strani, većina Hrvata nije se poistovetila sa novom državom i sve važnije političke grupe odmah su počele da zahtevaju autonomiju ili nezavisnost. Stepen radikalnosti njihovih zahteva najviše je zavisio od procene toga koliko je Beograd u stanju da im se odupre.

Jedan od osnovnih uzroka za probleme Srba u Kraljevini Jugoslaviji bilo je njihovo shvatanje da je stvaranjem te države rešeno srpsko nacionalno pitanje. Jugoslavija je na prvi pogled nosila srpski pečat: po karakteru ujedinjenja, obliku vladavine i unutrašnjem uređenju.

Princip etničkog unitarizma (troimeni narod) izražavao je prevlast nacionalnog u tadašnjoj Evropi i odslikavao želju srpske elite da postoji jedna država sa jednim narodom. Činilo se da tako više neće postojati ni srpsko pitanje. Ta zabluda imala je dve posledice: širenje hrvatskog separatizma zbog navodne opasnosti od „srpskog centralizma“ i pasivan odnos Srba prema promeni međunarodnih odnosa, uz neshvatljivo popuštanje zahtevima drugih naroda.

Takvo ponašanje bilo je uzrokovano i pojavom koja će dobiti prvora- zredni značaj: srpska politika nije bila svesna „milenijumskog prevrata“ koji se zbio stvaranjem Jugoslavije. Radilo se o prekoračenju granica različitih civi- lizacija, vera, tradicija i mentaliteta. Na drugoj strani, Hrvati su od početka potkopavali novu državu i nisu je 4

Djergaj Soko Joševački prihvatili. Insistirali su na „povijesnom državnom pravu“, sprovodili metode opstrukcije i bojkota, slali emisare u inostranstvo zbog podrške. Time se srpska politika uplela u zamku hrvatskog pitanja, mada je u suštini postojalo samo srpsko.

Dileme oko karaktera nacionalnih odnosa u novoj državi razjedinile su srpske političke stranke već na početku postojanja Kraljevine SHS. Ta podela je imala trajan karakter i za posledicu je proizvela to da srpska nacionalna politika u Kraljevini nikada nije definisana. Jugoslovensku struju, koja je zbog stvaranja jedinstvene državne zajednice negirala srpsku nacionalnu individualnost, okupila je Demokratska stranka. Srpsku struju, koja je insi- stirala na srpskom nacionalnom interesu ali u okviru jugoslovenske države, organizovalaje Radikalna stranka. Najslabija je bila grupacija koja se zalagala za jedinstvenu srpsku državu.

Nasuprot tome, Hrvati su tek u Jugoslaviji izvršili nacionalnu mobilizaciju i započeli borbu za nezavisnu državu u čemu je, osim u nijansama i taktici, postojala saglasnost gotovo svih hrvatskih političkih snaga. U Jugoslaviju je uneta ideja o hrvatskoj državi u onim granicama koje bi, navodno, Beč ostavio hrvatskoj da se pod Habzburzima izvršilo ,jugoslovensko“ ujedinjenje. Otuda i dominantna nacionalna ideja kod Hrvata o dualističkom uređenju Jugoslavije, o konfederaciji sa Srbijom, a krajnji cilj je bila nezavisna Hrvatska.

Koreni hrvatskog separatizma u Jugoslaviji mogu se pratiti od samog nastanka države. Grupa hrvatskih habzburških legitimista, regrutovana među pripadnicima najobrazovanijeg dela političke i intelektualne elite, nezadovoljna odlukama Hrvatskog sabora o otcepljenju od Habzburške monarhije, obrazovala je operativno jezgro za sprovođenje programa nezavisne Hrvatske. Inicijativu su dali saborski zastupnik Ivan Peršić i katolički klerikalac dr Kerubin Šegvić. Prvi tajni sastanak održan je 12. novembra 1918. u Zagrebu. U naredna dva meseca, kada nova država praktično nije ni zaživela, formulisana je strategija hrvatskog separatizma: jugoslovenska država zasnovana je na nasilju, bez pristanka hrvatskog naroda i pod pritiskom „srpskih plaćenika i zaluđenih Jugoslovena“.

Politička borba koju je ta grupa intelektualne i političke elite odlučila da vodi, „do kraja će odisati čistim hrvatskim duhom“. Stjepan Radić je određen da se stavi na čelo pobunjenom i prevratnom anarhijom zahvaćenom seljaštvu, K. Šegvić klerikalnim krugovima, dr Ladislav Polić liberalnoj inteligenciji, a Vjekoslav Klaić naučnoj eliti. Jedini krajnji cilj je bio: po svaku cenu pružiti otpor, jugoslovenskoj ideji i politici, rušeći moralni i svaki drugi kredibilitet Srbije kao pobednika u ratu, a učvršćivati „hrvatsko državno pravo i hrvatstvo“.

U sledećih pet godina definitivno je formulisan hrvatski nacionalni program u Jugoslaviji: moralno i političko diskreditovanje Srba, političko slamanje razjedinjenog srpskog političkog fronta i totalna homogenizacija hrvatskog naroda. Predvodnik te politike postao je Stjepan Radić. Na drugoj strani, srpska vladajuća elita postupila je prema Hrvatima, kao poraženom neprijatelju, na suprotan način - sprovodila je politiku nacionalnog pomirenja bez primera u evropskoj istoriji. Na taj način srpski narod je ušao u razdoblje svoje nacionalne demobilizacije.

Od ubistva kralja Aleksandra I Karađorđevića (1934) evidentan je ideološkopolitički zaokretu Jugoslaviji. On se ogledao u prihvatanju predloga konkordata, približavanju Italiji, kasnije i Nemačkoj, klerikalnom prodoru u profane sfere, odbacivanju ideologije jugoslovenskog nacionalizma i kon- cepcije državnog integralizma.

Od posebnog značaja bila je erupcija političkih strasti, prožetih nacionalizmom.

Zaštita „ugroženih“ nacija od nadnacionalnog jugoslovenstva, zahtevi za vraćanje starih plemenskih simbola i autonomni nacionalni život, bili su glavna pokretačka snaga koja je kod Slovenaca i Hrvata stvorila mržnju prema svemu jugoslovenskom. Posebno je vlada Milana Stojadinovića dovela do razbijanja ideologije jugoslovenskog nacionalizma, 5

Djergaj Soko Joševački državnog i narodnog jedinstva. U tom smislu najviše se Anton Korošec, Stojadinovićev koalicioni partner, obračunavao sa jugoslovenskim nacionalistima, obnavljajući istovremeno rad klerikalnih organizacija. Njegov politički rad bio je usmeren ka odvajanju Slovenije i rimokatoličkog stanovništva od Jugoslavije, kako bi se bivše habzburške zemlje povezale u podunavsku katoličku konfederaciju. „Srpski faktor“ slabio je i u Bosni i Hercegovini, u kojoj su pripadnici Jugoslovenske muslimanske organizacije, članovi Stojadinovićeve vlade, sprovodili dezintegraciju zemlje.

Tako je Kraljevina Jugoslavija, krajem 1930-ih godina, bila podeljena na četiri oblasti: Slovenijom je suvereno upravljao A. Korošec; u Bosnije istu ulogu igrao Mehmed Spaho, a područje hrvatskih krajeva predstavljalo je i onako zasebnu celinu, van dometa zvanične vlasti. Zakoni jugoslovenske države važili su samo u srpskim krajevima, zbog čega je „srpski ekskluzivizam“ bio najmanje prisutan i pocepan teritorijalno i idejno.

Vlada Milana Stojadinovića obavila je političku polarizaciju na nacionalnoj osnovi, dezavuisala politiku integralnog jugoslovenstva i faktički sprovela federalizaciju zemlje. Sve je to stvaralo uslove za raspad Kraljevine Jugoslavije. Politika popuštanja prema Hrvatima ugrozila je državno jedinstvo i rasplamsala srpsko-hrvatske sukobe. Proces dezintegracije zemlje dobio je nove impulse obrazovanjem vlade Dragiše Cvetkovića.

Ulaskom Srbije u Jugoslaviju prestala je briga za srpski nacionalni razvoj, posebno srpskog naroda na jugu i severozapadu države. Organizovana akcija na srpskoj nacionalnoj integraciji nije postojala. Ništa nije učinjeno na teritorijalnom zaokruživanju ekonomskog, kulturnog i duhovnog srpskog prostora. Inicijative su bile pojedinačne, jer se matica iscrpljivalau pregovorima sa Hrvatima. Tako su Srbi 1941. godinu dočekali razbijeniji i nejedinstveniji kao nikada ranije. Zato su i u ratu bili podeljeni na više pokreta i ideologija, što je dalje usložnjavalo rešavanje srpskog nacionalnog pitanja, posebno ako se ima u vidu karakter Drugog svetskog rata.

Srbija u Kraljevini Jugoslaviji nije predstavljala ni administrativnu ni političku celinu, niti je imala bilo kakvu posebnost. Od 1929. njena teritorija bila je podeljena na pet banovina. Tako podeljen srpski narod svoj suverenitet ostvarivao je kroz Jugoslaviju, u neprestanom sukobu sa plemenskim tradicijama, autonomizmom i separatizmom drugih naroda. Iako se našao u jednoj državi, srpski narod nije imao utvrđene unutrašnje granice, pa je bio policentričan i razuđen. Srpska nacionalna integracija podrazumevala je savladavanje razdrobljenosti, okupljanje rasutih enklava i uspostavljanje veza sa maticom.

Taj zadatak, međutim, nije ostvaren.

Srpska nacionalna uspavanost može se objasniti sa više faktora. Vla- dajuća politička filozofija o državnom i nacionalnom jedinstvu stvorila je uverenje o Jugoslaviji kao srpskoj državi, iako su Hrvati bili prvi narod koji je dobio formalnu autonomiju. Banovina Hrvatska imala je veću autonomiju i od hrvatskih teritorija u Habzburškom carstvu i od Republike Hrvatske u komunističkoj Jugoslaviji do 1974. Nasuprot tome, hrvatske vođe koje su se zalagale za federalizaciju Jugoslavije nikada nisu razmišljale o, na primer, davanju autonomije brojnoj srpskoj i muslimanskoj manjini na svojoj teritoriji.

Prevlast Srba u vladi, vojsci, državnom aparatu i diplomatiji formirala je privid o stvarnoj moći u državi, što je bila pogubna iluzija. U vojsku Kraljevine primljeno je 2.500 bivših austrougarskih oficira, od kojih su mnogi ratovali protiv Srbije, a pojedinci počinili ratne zločine protiv civilnog stanovništva, najviše 1914. u Mačvi. Primljeno je i oko 500 crnogorskih oficira. Srpska elita jeste imala nesumnjivu političku prevlast, ali su to u većini bili Srbi iz bivših austrougarskih zemalja (tzv. zapadni Srbi). U 24 vlade (od 1918. do 1929.) srpske stranke imale su najviše predstavnika i najvažnija ministarska mesta. Na čelu 23 vlade bili su Srbi. Samo u jednom slučaju vladu je obrazovao Slovenac (Anton Korošec).

Sva ključna ministarstva zauzimali su srpski političari - samo u prvim vladama 6

Djergaj Soko Joševački Ministarstvo inostranih poslova držao je Hrvat (Ante Trumbić) a u poslednjoj, ministar unutrašnjih dela bio je Slovenac (Anton Korošec). Srpski političari imali su brojčanu prevlast u svim organima državne uprave. Na drugoj strani, ekonomski liberalizam u Kraljevini doveo je do toga da se one jugoslovenske pokrajine koje su već bile razvijene (Hrvatska i

Slovenija) još brže razvijaju, a ekonomski zaostalije (srpske zemlje) sporije. Privredni razvoj Hrvatske bio je osam puta veći nego pre ujedinjenja; od ukupnog privatnog kapitala u zemlji (2,5 milijardi dinara godine 1928.) u zagrebačkim bankama bilo je preko dve milijarde.

Pitanje srpske nacionalne integracije nije pokretano iz straha da se time ne otvore sva 7

Djergaj Soko Joševački druga sporna pitanja. Srpska vladajuća elita bila je u degenerativnoj fazi. Demografska katastrofa u Prvom svetskom ratu sprečila je stvaranje novog vladajućeg sloja. Stara elita (školovani vojni kadar, veliki političari i naučnici sa početka veka), koja je iznela teret oslobodilačkih ratova, nikada nije u Kraljevini došla do izražaja svojim državnopolitičkim stvaralaštvom. Osim toga, stari stavovi i rešenja nisu bili adekvatan odgovor na nove istorijske izazove. Otuda nemoć i pometenost u sudbonosnim događajima uoči Drugog svetskog rata.

Jedina srpska institucija koja se bavila srpskim nacionalnim pitanjem u burnim vremenima uoči Drugog svetskog rata bio je Srpski kulturni klub (SKK), osnovan januara 1937. Kao prioritetni zadatak srpskog naroda, Klub je istakao očuvanje državnog jedinstva i rešavanje nacionalnog pitanja, na način koji neće uskratiti nijedno pravo Hrvatima i Slovencima. Na drugoj strani, čelnici Kluba isticali su da se ne sme zakinuti nijedno pravo Srbima. Insistiralo se i na rešavanju pitanja nacionalnih manjina: predviđali su se kolonizacija i preseljavanje.

Srpski kulturni klub nije unapred odbacivao ni jugoslovensku državu, ni jugoslovenstvo kao ideologiju. Oštro je, međutim, kritikovao pokušaj da se pomoću državne vlasti stvori jugoslovenski nacionalizam, temeljen na gušenju srpskog i hrvatskog. Ideolozi Kluba procenjivali su da je jugoslovenstvo proisticalo iz „teške političke nužde“, jer su u novoj Evropi mogle opstati samo veće državne zajednice. Jedini put do jugoslovenstva SKK je video u razvijanju srpskih, hrvatskih i slovenačkih nacionalnih ideologija. Etnički princip bio je osnovni princip u definisanju srpskog programa, pre svega u nacionalno mešovitim krajevima. Pisalo se o postojanju čistog srpskog etnosa na tim teritorijama („Gde god je Srba, tu je i Srbija“). U svakoj prilici naglašavana je moralna čistota srpskog naroda, pa je u skladu sa tim kritikovan hedonistički duh srpskih političara.

SKK se zalagao za jedinstveni srpski politički front, kako bi se zaštitio minimum nacionalnih interesa. Do toga, međutim, nije došlo, što se posebno negativno odrazilo u srpsko-hrvatskim pregovorima prilikom stvaranja Banovine Hrvatske. Sporazum CvetkovićMaček žestoko je napadan. Kritici su bili izloženi tvorci Sporazuma, njegove odredbe i sprovođenje. Posebno su težak udarac srpskim interesima, po mišljenju prvaka Kluba, zadale granice Banovine, jer je u okviru nje ostalo milion Srba. Stevan Moljević je pisao o „srpskom Minhenu“; govoreno je da su Srbi izvršili političko samoubistvo jer su Hrvatima, na miran način, prepuštene srpske zemlje; Dragiša Vasić je bio protiv prinošenja srpskih žrtava za stvar zajedničkog života.

Pošto su i sami hrvatski političari otvoreno izjavljivali da granice Banovine nisu definitivno određene, kao jedinu sigurnu zaštitu za srpski narod Klub je video u što hitnijem obrazovanju posebne srpske jedinice. Tako je tokom 1940. urađen projekat „Srpske zemlje“.

Prema njemu, Vrbaska, Drinska, Dunavska, Moravska, Zetska i Vardarska banovina spojile bi se u jednu celinu, pod nazivom „Srpske zemlje“, sa sedištem u Skoplju. Takođe, u „Srpske zemlje“ vratili bi se srezovi Brčko, Travnik i Fojnica iz Banovine Hrvatske. Nezadovoljstvo Sporazumom u kome su Srbe predstavljali potpuno nereprezentativni ljudi i posle kojeg je srpska pozicija bila krajnje nedefinisana, kao i sve snažnije opkoljavanje Jugoslavije od Trećeg rajha, dovelo je do jačeg političkog aktiviranja Kluba. Njegovi osnovni politički stavovi mogu se grupisatiu nekoliko celina: očuvanje jake Jugoslavije u kojoj bi Srbi živeli na svom nacionalnom prostoru i „imali pravo prvenstva među jednakima“, što bi zaslužili mudrošću i budućim radom, a ne na osnovu svoje prošlosti; iskreni sporazum Srba i Hrvata; jedinstvena nacionalna politika svih srpskih stranaka; buđenje vere kod srpskog naroda u veličinu nacionalnih ideala i opšti moralni preporod društva.

8

Djergaj Soko Joševački Srpsko društvo je i u novoj državi nastavilo da živi pod dominacijom egalitarističkih ideja, koje su imale snažno uporište u političkoj kulturi Srbije još od sticanja državne nezavisnosti (1878). Ideja o jednakosti podrazumevala je istovremeno i otklon od moderne civilizacije i suprotstavljanje strukturnim reformama srpskog društva. Takve ideje izrodile su površnost duha, upotrebu neistine ili podešavanje prividne istine, kao i nespremnost za odricanje koje bi tek naknadno donelo duhovne plodove. Tako su duhovna izolacija i vraćanje arhaičnim oblicima života postali dominantni procesi.

Prvi novovekovni ideolog koji je ušao u kolektivno pamćenje srpskog naroda bio je Svetozar Marković. Onje utemeljio ideju o „zaostalosti kao prednosti“, tj. o „neponavljanju puta“ koji su u svom razvoju prošli narodi Zapadne Evrope. Njegovi sledbenici, oličeni u Narodnoj radikalnoj stranci koja je dugo vladala Srbijom, utemeljili su ideju radikalizovanja rešenja opštih problema naroda kome su pripadali. To su ideje o ubrzanju istorije i skraćenju puteva razvoja, ali ne sa ciljem da se stvori bogato društvo, bez koga nema prave elite, već

da se u jednakosti ostvari „narodno blagostanje“.

Te ideje bile su alternativni odgovor na ideje liberalizma koji je svojim izborom zapadnoevropskog puta predstavljao izazov modernizacije srpskog patrijarhalnog društva.

Iz socijalizma je iznikao radikalizam itako je stvoren suštinski problem modernizacije srpskog društva, koji je bio aktuelan i tokom XX veka. Osnovna linija podele bio je odnos prema Zapadu kao kulturno-civilizacijskom i političkom modelu. Tada je uobličen projekat „narodne države“ u kojoj su antinidividualizam, država kao patrijarhalna zajednica, ekonomski egalitarizam i nacionalno-teritorijalni mitovi bili suštinske odrednice političke svesti. Narodna radikalna stranka je narodnjački socijalizam pretvorila u politički program naroda. Karakter ove stranke i njena socijalna snaga uslovili su da se političke opcije u Srbiji definišu prema posebnom kriterijumu, čiju suštinu ne čini izbor između konzervatizma, liberalizma i radikalizma u evropskom značenju tih pojmova, već prihvatanje ili neprihvatanje evropskog civilizacijskog modela u najširem smislu, uključujući i karakter 9

Djergaj Soko Joševački države. Veliki deo inteligencije imao je i ima predrasuda prema modernom društvu, pa se glorifikovala tradicionalna seoska kultura upravo od straha od prodora modernosti.

Prihvatale su se samo one vrednosti zapadnoevropske civilizacije koje su se mogle dovesti u prividni sklad sa nacionalnom tradicijom. To je dovelo do stvaranja posebnog konzervativizma koji deo srpske inteligencije „narodnjačkog“ usmerenja još video kao faktor napretka srpskog društva.

Tako je i u modernoj epohi dominantna bila arhaična svest. Srbi su velike socijalne i nacionalne pokrete uvek shvatali samo kao vraćanje početku. Predstava o „novom“ kao o nečemu što istovremeno ne bi značilo i vraćanje prvobitnom, bila je strana tom mišljenju.

Srbi su uvek pokazivali čudnu sklonost da u nove društvene oblike ulaze uz istovremeno oživljavanje retrogradne svesti, pa je teško utvrditi kada je taj narod i da li ikada i jeste prešao iz oblasti mitskog, iracionalnog u modernu civilizaciju. Napredak se uvek doživljavao kao obnova onoga što je nekada bilo, kao novo rađanje. Unutrašnji iracionalni kontakt sa pravremenima posebno je uočljiv kod humanističke inteligencije.

Mitsko i iracionalno nasleđe bitna je činjenica srpskog realnog identiteta tokom XX veka. To nasleđe, stečeno tokom dugih vekova, predstavlja faktor koji srpski narod i danas čini onakvim kakav on zaista jeste. Za razliku od zrelih civilizacija, u kojima se jasno razlikuje šta je iracionalno a šta istorijsko mišljenje, srpski narod se teško oslobađa arhaičnog mišljenja. Iako mitski, iracionalni svet nije stvarnost, iracionalna podloga je izuzetno prisutna, a mitske impulse zamenjuju, kako je dosta davno napisao Miodrag Popović, isforsirani patriotizam i religiozno-mistične egzaltacije: „Savremeno mišljenje, u osnovi kritičko, usmereno je i prema nama samima, prema avetima koje izviru iz nas, kao i prema fascinacijama i strašilima koja deluju iz zaostale sredine na čovekovu svest. Valja priznati da smo ono što jesmo da bismo, emancipovani od slepog robovanja svemu što smo nasledili od iskona, mogli da budemo ono što bismo hteli da jesmo“.

Nasleđe mitskog i iracionalnog odlikuje se određenim karakteristikama koje se mogu prepoznati u individualnom ponašanju i kolektivnom životu srpskog naroda. Srbi su imaginativni, impulsivno reaguju, iracionalno rasuđuju, skloni su zamenjivanju realnih tvorevina fiktivnim, logika im je krajnje mistična, neprestano se kreću između poslušnosti prema vlasti (autoritetu) i bunta, tj. osporavanja vlasti. Ujedinjuju se samo oko vođe i njegovih obećanja, ali ih neispunjena obećanja dovode do razočarenja i traženja novog vođe.

Srpski narod još uvek nema čvrsto oformljen verski i kulturni obrazac, pa osećanje inferiornosti nadoknađuje fiktivnim tvorevinama. Zato se sopstvene mogućnosti preuveličavaju, posle čega dolazi do vraćanja u znatno niži statusni položaj od početnog.

Kao pojedinci, Srbi su duhovno neukorenjeni i neprofilisani, što stvara prepreke za adekvatno iskazivanje i ostvarenje realnih nacionalnih i političkih interesa.

I nepostojanje prave srpske inteligencije koja bi stvorila elitu sposobnu da modernizuje Srbiju, predstavlja problem dugog trajanja. Još u drugoj polovini XIX veka mnogi stranci uočavali su da srpska inteligencija nije na nivou na kome bi trebalo da se nalazi da bi potpuno odgovorila razvoju naroda. Više je nego uočljivo bilo odsustvo razlika između inteligencije i naroda. Ništa se bitnije nije promenilo od vremena kada su pojedini istraživači pre više od jednog veka isticali „poluobrazovanost srpske inteligencije“ i njeno „poluznanje“ koje se odlikovalo „tumaranjem i kolebljivošću“, tj. „eklekticizmom i diletantizmom“ kako su pisali drugi. Tako se delovanje srpske inteligencije u ulozi vođe naroda i reprezenta narodne volje pretvorilo u poseban interes suprotan opštem interesu. To je bilo moguće zbog prirode samog srpskog društva. Ta i takva inteligencija stvorila je tzv. kolektivni demokratizam koji je postao faktor mentaliteta koji se izuzetno teško menja. Svi politički pokreti koje je inspirisala srpska inteligencija u modernoj istoriji srpskog naroda bili su kolektivistički. Kako je pre skoro jednog veka napisao Dušan Nikolajević, takva 10

Djergaj Soko Joševački orijentacija nastala je iz uverenja da društveni život Srbije nije toliko dubok da bi mogao da primi jednu veću kulturu koja je potpuno individualistička. Inteligencija se služila „zapadnjačkom frazeologijom“ pa je tako, svesno i nesvesno, sprečila da se shvati da srpski narod nije „demokratski narod u jednom zapadnjačkom smislu te reči“ i da između zapadne demokratije i srpske postoje bitne razlike.

Srbija jeste prihvatila forme zapadnoevropske demokratije, ali u nepromenjenoj društvenoj strukturi one su bile samo „verbalne fasade za prokazivanje stvarne vlasti“.

Socijalni i duhovni život u Srbiji bio je u znaku kolektivističkog determinizma i u prvoj i u drugoj jugoslovenskoj državi. Period posle Drugog svetskog rata obeležilo je iskustvo komunističkog kolektivizma. U pitanju su procesi dugog trajanja koji su pokazali otpornu snagu prema svim pokušajima modernizacije na zapadnoevropski način. Srpsko društvo je u periodu posle Drugog svetskog rata prošlo kroz boljševički model državnog socijalizma koji jeste doneo modernizaciju u odnosu na prethodno stanje, ali Srbija nije postala moderna država i društvo jer nije imala osnovne elemente koji određuju modernost: definisan svojinski odnos, vladavinu zakona, ljudska prava i građansko društvo. Jedino srpsko partijsko i državno rukovodstvo koje je promovisalo koncept moderne Srbije putem liberalne ekonomije, stvaranja tržišni odnosa i koje je zahtevalo ukidanje partijske kontrole nad privredom, odstranjeno je iz političkog života direktnom intervencijom J. B. Tita 1972. godine.

Kraljevina Jugoslavija počivala je na ideologiji „troimenog naroda“ i konceptu integralnog, nadnacionalnog jugoslovenstva, što je kod nesrpskih naroda tumačeno kao želja Beograda da vlada ostatkom Jugoslavije. Ali, nijedna evropska zemlja nije rešila problem decentralizacije, sem Nemačke i Austrije pre dolazaka nacista na vlast. Čak je i Čehoslovačka, jedina stabilna demokratija istočno od Francuske, bila slično centralizovana kao i Jugoslavija, dok je Poljska imala Ustav koji je mnogo agresivnije od jugoslovenskog pokušavao da asimiluje manjine.

Socijalistička Jugoslavija je afirmisala nacionalizme upravo tih naroda i njihovo pravo na samoopredeljenje kao „zaštitu“ od „srpskog hegemo- nizma“. Objekat celokupne doktrine Komunističke partije Jugoslavije sveden je tako na nacionalne revolucije nesrpskih naroda u Jugoslaviji, što je bilo moguće samo ideološkom kategorizacijom glavnog objekta te borbe - srpskog naroda. Zato su kao konstitutivne odmah posle rata formirane dve nove nacije (Crnogorci i Makedonci) a u kasnijem periodu i muslimani u Bosni i Hercegovini dobili su status naroda (nacije). Osim toga, nacionalne manjine dobile su status „narodnosti“, pa je zvanična propaganda govorila o „zauvek rešenom“ nacionalnom pitanju. Međutim, u temelje ustavnog uređenja jugoslovenske federacije ugrađeno je pravo naroda na samoopredeljenje do otcepljenja, što će biti osnov za razgradnju Jugoslavije.

U ranoj fazi izgradnje novog društvenog i državnog organizma jugoslovenski komunisti sledili su ustaljeno marksističko učenje da će nestankom kapitalizma, osim ekonomskog (kolonijalnog), nestati i nacionalno ugnjetavanje. Dominiralo je uverenje daje nacionalno pitanje rešeno, pa energija nije trošena na izgradnju složenih federalnih ustanova, a nacionalna sloboda bila je datost uspele revolucije. Takvo uverenje proisticalo je iz odsustva bilo kakve otvorene nacionalne diskriminacije u redovima partizanske vojske i „opšteg uspeha“ jugoslovenstva u prvim posleratnim godinama. Proklamovana parola „bratstva i jedinstva“ bila je ne samo odgovor na bespoštedni građanski rat, već i simbol južnoslovenske solidarnosti i stvaranja jugoslovenske nacionalne svesti. Zato je federalizaciju Jugoslavije i davanje suvereniteta republikama pratilo stvaranje organizacija koje su, u suštini, bile opštejugoslovenske.

Uverenje da budućnost pripada socijalizmu i jugoslovenstvu potvrđivano je oduševljenjem sa kojim su mladi ljudi prihvatali tu doktrinu. Činilo se da nove generacije 11

Djergaj Soko Joševački „dišu, misle i osećaju jugoslovenski“. Svako iznošenje nacionalist1čkih i separatističkih ideja kažnjavano je zatvorom, kao i svako protivljenje jugoslovenstvu, što je pokazivalo da nešto ipak „nije u redu“.

Osim toga, komunisti su smatrali da su sve razlike između jugoslovenskih naroda, Srba i Hrvata pre svega, proizvod prošlosti i da će ih socijalizam jednostavno izbrisati. Tako je neprirodno potiskivan značaj tradicije, religije i istorijskog sećanja za identitet naroda, pa su komunističke ideje samo delimično prihvaćene. Tako stvoreni odnosi nisu počivali na

trajnim temeljima, jer su pre svega zavisili od komunističke ideologije i monopola vlasti KPJ/SKJ. Sve dok je partija bila jedinstvena i monolitna organizacija, nacionalizam nije mogao da prodre u federalnu strukturu.

Taj politički koncept počeo je da se urušava veoma rano, već krajem 50-ih godina XX veka. Politički vrh gotovo da je bio potpuno nejedinstven u pogledu budućeg razvoja 12