Soko Joševački
Soko Joševački
Golgota
2
Soko Joševački
Golgota PREDGOVOR
Nije prvi put u srpskoj istoriji da u narodu dođe do oštre podele, čak tako nepomirljivog razlaza. Ta bolest je kod nas endemična. Među Srbima nikad nije bilo previše sloge i sabornosti. Ni u onoj davnašnjoj, a kamoli novijoj Srbiji. Svagda je bilo više sporenja i osporavanja nego slaganja i saglašavanja. I to ne samo oko krupnih, sudbinskih pitanja, nego i oko sitnih i beznačajnih stvari. Jedan takav raskol nas je preskupo stajao u našoj nedavnoj prošlosti, a ovaj najnoviji nam je već skoro sasvim opustošio lik, slomio srce i zagadio dušu. Neće se nimalo preterati ako se kaže da su podeljeni i zavađeni Srbi, ne prezajući ni od najgorih mogućih podmetanja i opanjakavanja, naneli Srbiji mnogo više zla nego svi njeni današnji spoljni neprijatelji zajedno. Ako je, dakle, uzrok svih naših današnjih nevolja i nedaća u nama samima, a ne izvan nas, ako je krivica do nas što smo dopali takve bede u kakvoj nikad do sada nismo bili, ako smo najpre mi sami izdali sebe, ponizili se i poništili, pa su nas drugi tek potom prikovali na sramni stub, onda, očigledno, moramo najpre pročistiti i preobraziti nacionalnu svest, i tako steći novo poverenje u sebe, nez obzira na to hoćemo li tako odmah ućutkati naše neprijatelje i povratiti poverenje svetske zajednice u nas. U sadašnjoj situacije je neophodan radikalan zaokret u vaspitnoj politici naroda, jer nam ništa drugo ne može pomoći nego potpuna izjava čitavog našeg načina mišljenja i ponašanja u vezi sa nacinalnim stvarima. Predugo smo bili razbaštinjeni, raskorenjeni, rasrbljeni, odvojeni od suštine naroda kome pripadamo. Nismo znali ni ko smo ni šta smo, jer smo uobražavali da smo građani sveta, olako nasedajući kominternovskoj propagandi. Pobrkali smo kosmopolitizam i internacionalizam. Nismo shvati da je ovo drugo samo iskrivljena slika, ako ne i lažna zamena za ono pravo, jer internacionalizam poništava svaki konkretan ljudski identitet.
3
Soko Joševački
Golgota BRATUNAC
Po poslednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, opština Bratunac imala je 33.619 stanovnika, raspoređenih u 50 naselja. Posle potpisivanja Dejtonskog sporazuma, opština Bratunac u celini, ušla je u sastav Republike Srpske. Nacionalni sastav stanovništva - opština Bratunac, popis 1991. ukupno: 33.619 * muslimani 21.535 (64,05%) * Srbi 11.475 (34,13%) * Hrvati 40 (0,11%) * Jugosloveni 223 (0,66%) * ostali, neopredeljeni i nepoznato 346 (1,02%) Nacionalni sastav stanovništva - Bratunac, popis 1981. ukupno: 7.695 * muslimani 4.311 (56,02%) * Srbi 3.037 (39,46%) * Hrvati 32 (0,41%) * Jugosloveni 159 (2,06%) * ostali, neopredeljeni i nepoznato 156 (2,02%) Naseljena mesta u opštini Bratunac, po popisu stanovništva iz 1991. ukupno:50 * Abdulići * Glogova * Lipenovići * Pobuđe * Tegare * Banjevići * Hranča * Loznica * Podčauš * Urkovići * Biljača * Hrnčići * Magašići * Polom * Vitkovići * Bjelovac * Jaketići * Mihaljevići * Rakovac * Voljavica * Blječeva * Jelah * Mlečva * Repovac * Vraneševići * Boljevići * Ježestica * Mratinci * Sikirić * Zagoni * Brana - Bačić * Joševa * Oćenovići * Slapašnica * Zalužje * Bratunac * Konjevići * Opravdići * Stanatovići * Zapolje 4
Golgota * Dubravice * Fakovići
* Krasanovići * Pirići * Kravica * Pobrđe
* Suha * Šiljkovići
Soko Joševački * Žlijebac
Bratunac je gradić u istočnoj Bosni i Hercegovini. Opština Bratunac je smeštena na izuzetno lepom, uskom ravničarskom pojasu srednjeg toka reke Drine. Upravo na ovom mestu Drina pravi veliki zavoj, tako da se područje opštine nalazi praktično sa tri strane okruženo ovom rekom. Opština Bratunac se na jugu i zapadu graniči sa opštinom Srebrenica i manjim delom sa opšti-nama Vlasenica i Zvornik. Saobraćajno je dobro povezana sa gore navedenim susednim opštinama kao i Ljubovijom i Bajinom Baštom u Srbiji. Ukupna površina joj je 292km2 i spada u manje opštine u Bosni i Hercegovini. Prema popisu iz 1991. godine Bratunac je imao 33.375 stanovnika, od toga 21.564 (64.2%) čine muslimani, 11.479 (34.2%) Srbi, 41 (0.1%) Hrvati i 491 (1.5%) ostali. Prema gustini naseljenosti spadao je u gušće naseljene opštine (115 stanovnika na 1km2). Po svom administrativnom uređenju opština Bratunac se sastoji se od 13 mesnih zajednica:Konjević Polje, Kravica, Glogova, Hranča, Blječeva, Bratunac, Suha, Osamsko, Podčauš, Voljevica,
Bjelovac, Fakovići i Žljebac. Još u vreme Rimskog carstva ovde su postojala pojedina naselja, a sadašnje ime pominje se prv put u ranom srednjem veku. Region današnje opštine Bratunac bio je u doba Rimskog carstva pod administrativnom upravom Srebrenice, koja je doživela svoj vrhunac (225-235 god.) u vreme vlasti cara Septimija Severa, kada ima oko 30.000 stanovnika i predstavlja sedište glavne uprave vlasti rudokopa za region Balkana u vreme postojanja rimskih provincija Dalmacije i Panonije. Rimljani su za ove krajeve bili prvenstveno zainteresovani zbog rudnih bogatstava - te su s tim u vezi na ovim područjima napravljene značajne saobraćajnice a rudnički grad Domavium proglasili su svojom kolonijom. Smatra se da su sa kopanjem rude na ovim prostorima započeli Iliri u II i III veku kada je Domavia imala status “vicusa” (manjeg naselja). Početkom III veka Domavia dobija status “municupuma” a od sredine III veka postaje “kolonija”. Nakon raspada Rimskog carstva na područje Balkana a time i na ove prostore počevši od VII veka naseljavaju se slovenska plemena. U doba srednjovekovne bosanske države region severoistočne Bosne podeljen je između “župa” Vratar, Birač, Osat i Trebotić. U potrazi za rudnim nalazištima pojavljuju se i nemački rudari “Sasi”. Na njih 5
Golgota Soko Joševački kao etničku kategoriju podsećaju još uvek toponimi u mnogim krajevima Bosne. Nedaleko od Bratunca postoji selo “Sase” kao i “Saska reka”. Po svoj prilici na području istočne Bosne germanske provinijencije su i nazivi za “Kvarc” (njem. “Quarc” - kamen belutak), Spad (nem. “Spat” - cepiv kamen), Fojhari (od Feurherd - ognjište). Moglo bi biti da je saske provinijencije i naziv za selo “Lasovac” (“laz” je termin kojim se obeležava dozvoljen prolaz kroz tuđi rov). Po mnogim mišljenjima sasko poreklo treba tražiti i mnogobrojnim toponimima sa osnovom “križ”; prema saskom zakonu “krik” odnosno križ (od nem. reči Krieg) je mesto koje “urbarer” (činovnik koji daje koncesije za rudarsku eksploataciju) označi kao granicu rudnih polja kada dođe do bušenja rupe bez obzira na granice na površini.). Boravak “Sasa” ostavio je traga i na fizičkim karakteristikama stanovništva u ovim krajevima (osobe sa germanskim karakteristikima - visoki i koščati izrazito plavih očiju i kose). Tako se smatra da su uz srpsko selo Azlice (na srebreničkoj opštini) i neka muslimanska sela saskog porekla, Likari, zatim jefte Sase –zaseoci Sase, Gradina, Lasovac - prema sačuvanoj tradiciji u njima je očuvano u velikoj meri starosedelačko stanovništvo. Za Srebrenicu su bili zainteresovani i trgovci i zanatlije iz Dubrovačke republike koji su srebro iz Srebrenice izvozili u italijanske gradove. Srebrenica je posredstvom Dubrovčana dobila i prve franjevce. A po nazivu grada čitava Bosanska franjevačka provincija dobila je naziv “Bosna srebrena”. U čast prvog dolaska franjevaca 1989. obnovljen je samostan “Svete Marije Bogorodice”(srpske snage su ga srušile 1995. godine, nakon zauzimanja Srebrenice). U toku srednjeg veka svoj vrhunac kompletna regija doživela je u drugoj polovini XIV i prvoj polovini XV veka. Srebrenica u to doba ima status grada i kovnicu novca. U toku srednjeg veka na prostorima današnje opštine Bratunac takođe je postojalo više srednjevekovnih naselja, o čemu svedoče i sačuvana groblja, u narodu poznata kao “mramorje” ili “rimsko groblje”- jedno od većih nalazi se u naselju Podgradac, oko 1km udaljeno od centra grada na putu prema Srebrenici, u blizini “DC”-a (zbog izgradnje “DC”-a i “Kartonaže” veliki deo ovih grobova je ekshumiran, što je izazvalo znatiželju velikog broja stanovnika koje je zanimalo šta ti grobovi kriju. (Naime, neki su očekivali da će se tu pronaći zlato ili neke druge dragocenosti). Verovatno je i sam naziv Gradca povezan sa postojanjem naselja na tom području u staro doba. Tokom XV veka u ovim krajevima dolazi do borbe za prevlast između bosanskih i ugarskih kraljeva, a potom i između srpskih despota i Otomanskih sultana. (Od 1463. do 1512. ovi krajevi su bili pod mađarskom vlašću. Mađari na području istočne Bosne koji su kontrolisali osnivaju “Srebreničku banovinu”). Dolaskom Otomanske imperije na prostor Bosne dolazi i do razvoja gradova i jedne nove civilizacije kojoj je osnovno obeležje davao islam. Veliki broj stanovnika Bosne prihvatio je islam kao svoj način života, tako da su muslimani početkom XVIII veka činili tri četvrtine stanovništva Bosne. Međutim, česte epidemije kolere i kuge krajem XVIII i početkom XIX veka naročito pogađaju muslimansko stanovništvo (muslimani su uglavno živeli u gradovima i selima koja su zbijenijeg tipa pa time i ugroženija prilikom epidemija). Ove epidemije nisu poštedele ni područje istočne Bosne, tako da se i dan 6
Golgota Soko Joševački danas u mnogim selima mogu videti tzv. “Glanna groblja” (npr. Glanno groblje u Bajramovićima kod Srebrenice - opšte je poznato da je glad bila redovan pratilac kuge). Kuga i glad su opustošile pojedine regione tako da su mnoga sela potpuno zamrla. Drugi značajan razlog naglog smanjena procenta muslimana u Bosni su teški ratovi koje je tokom ovog perioda vodila Otomanska imperija a u kojim su i bosanski muslimani bili obavezni učestvovati. S druge strane hrišćansko stanovništvo nije podlegalo vojnoj obavezi, a osim toga drugi faktor koji je doveo do povećanja broja hrišćana bile su i migracije iz Crne Gore i Srbije naročito u XIX veku. Tako Jovan Cvijić govoreći o stanovništvu istočne Bosne, kaže: “Ovo je oblast pravoslavnih i muslimana... Mahom su (pravoslavni) poreklom iz sandžačkog Starog Vlaha, još više od crnogorskih brda i crnogorske Hercegovine: Oni su sišli Drinom u ovu oblast sve do Glasinca na Romaniji. Protivno njima muslimani su u ogromnoj većini starosedeoci i oni daju karakter kitnjastim tursko istočnjačkim varošima cele oblasti...” (Jovan Cvijić, “Balkansko poluostrvo i jugoslovenske zemlje”). I drugi istraživači (Jefto Dedijer, Ćiro Truhelka, Vladislav Škarić, Aleksandar Solovjev itd.) potvrđuju da je na području istočne Bosne, ali i u većini drugih krajeva najveći procenat potomaka originalnog bosanskog stanovništva zastupljen među muslimanima. Jedan od najznačajnijih izvora podataka o ovom periodu je poznati “Putopis” Evlije Čelebije. Tako on opisujući narod Bosne pre 340 godina piše: “Narod se u ovim krajevima u pučkom jeziku zove muslimani(“musliman”), samo draže im je kad se kaže Bosanci (“Bosnewi”). Kao što je čist njihov jezik, tako su i oni sami bistri ljudi koji ispravno prosuđuju.Učenjaci i pesnici šeher-Sarajeva napisali su jedan rečnik na bosanskom jeziku u stihovima, po uzoru na persijsku knjigu ‘Šahidi’.” (Taj rečnik je “Makbul-l” a napisao ga je pesnik Muhammed Uskufi Bosnevi (1610-1651.) koji je pevao i pod pseudonimom “Hevai”. Rečnik je napisan 1631. godine). Sve do XIX veka većina stanovnika Bosne, jezik kojim govori nazivala je “bosanski”. Tada pod uticajem srbijanske i hrvatske migracije stanovništva, dolazi i do širenja upotrebe termina srpski ili pak hrvatski jezik, kod pravoslavnog i katoličkog stanovništva. 1908. godine austrougarska vlada, dekretom zabranjuje upotrebu naziva “bosanski jezik”, a u upotrebu kao zvanična, prvi put se javlja kovanica “srpsko-hrvatski” jezik. Evlija Čelebija se prilikom svojih mnogobrojnih putovanja više puta nalazio na području istočne Bosne, pa tako za Srebrenicu 1660. godine navodi da je u njoj bilo oko 800 kuća, 3 škole, 6 džamija, tekija, han, hamami, 70 esna-fskih radnji itd. Stanovništvo su činili muslimani i hrišćani, Evlija navodi da je narod ovde bio vrlo prijatan prema strancima. Interesantan je i njegov opis reke Križevice koji navodim u originalu: “Sredinom ove varoši teče mala voda koja se uliva u Drinu. Ona je bijela, a zove se ‘sreb(rna) voda’. Ali to je neka prokleta voda. Izvire iz rudnika srebra. Stanovnici ove varoši, pijući to vodu, većinom dobijaju na vratu gušu. Ova guša se zove ‘guska’ (gusa). Ona izaziva razne bolesti i unakažava muškarce i žene.” Naime, opšte je poznat podatak da su i dan danas vode na ovom području nisko jodirane što izaziva u nekim slučajevima pojavu “gušavosti”. Ovaj podatak iskoristili su i srpske snage prilikom blokade grada (tokom rata 1992. -1995.) ne dozvoljavajući da se so (koja u sebi između ostalog sadrži i jod) dostavlja u grad. Od naselja na području današnje opštine Bratunac, Evlija Čelebija je 1664. god. na putu iz Sarajevo u Novi Zrin prošao kroz selo Konjević. On navodi da je u to vreme Konjević bilo muslimansko selo sa oko 100-tinak kuća. U njemu je bila tekija čuvenog Hindi Hamza-babe. Slabljenjem turske vlasti u BiH i uspostavljanjem Kneževine Srbije u XIX veku nastupa period progona muslimana iz Srbije i Crne Gore. 60-tih godina XIX veka muslimani se iseljavaju iz Valjeva, Šapca, Užica, Loznice i drugih mesta. Jedan deo njih se naseljava i u istočnoj Bosni. Za vreme turske vladavine područja današnjih opština 7
Golgota Soko Joševački Bratunac i Srebrenica zajedno sa ostalim okolnim mestima potpadala su pod administrativnu vlast “Zvorničkog kadiluka”. Od 1878. do 1918. je doba vladavine Austro-Ugarske ovim prostori-
ma. Istočna Bosna je tokom 1914. pretrpela teška razaranja u borbama između AustroUgarske i Srbije. Najveće stradanje se odigralo kada je četnički vojvoda Kosta Todorović sa svojim Zlatiborskim odredom prešao reku Drinu i napao na Bratunac i Srebrenicu. Kosta Todorović je tom prilikom i poginuo 17. 04. 1914. godine u blizini Srebrenice. Godine 1924. mu je na mestu pogibije Kralje-vina SHS digla spomenik. O borbama tokom Prvog i Drugog svetskog rata svedoče još uvek sačuvani rovovi po brdima oko Bratunca, npr. na obroncima Gradca, neposredno iznad fabrike “Kaolin”, sačuvana je linija rovova okrenutih u pravcu Srbije. Period vladavine Austro-Ugarske ostavio je i pozitivnog traga na ovom području (izgrađeni su pojedini objekti, poboljšana infrastruktura) ali i pored svega toga Bratunac sve do 1927. god. nije poprimio obrise grada, bio je ta samo jedan od zaseoka sela Suha u okviru sreza Srebrenica. Te 1927. god. Bratunac se razvija u istoimeno gradsko naselje koje postaje i centar opštine. Drugi svetski rat je takođe nije zaobišao ovo područje. Za kontrolu nad teritorijom Podrinja vodile su se borbe između ustaša, muslimanske “Handžar divizije”, četnika i partizana što je uzrokovalo velika stradanja civilnog stanovništva. U Bratuncu se nalazio četnički komandant Jezdimir Dangić, kog je Draža Mihajlović imenovao na dužnost komandanta “vojske u otadžbini” za istočnu Bosnu. Slično kao i u prethodnom ratu (1992-1995.) i tokom II svetskog rata na ovom području, kao što sam već rekao, dolazilo je do progona i ubijanja stanovništva. 8
Soko Joševački
Golgota
9
Soko Joševački Period nakon drugog svetskog rata karakteriše ubrzana industri-jalizacija posebno 60-tih i 70-tih godina. Daleko od glavnih političkih tokova narod Bratunca je izuzevši Golgota
agresivnu ateizaciju društva i povremena hapšenja nepodobnih od strane komunističkog režima živeo relativno mirnim životom. Monotonija bi se prekidala jedino u danima 10