Soko Joševački
Proizvodnja pamćenja
Soko Joševački
2
Proizvodnja pamćenja
Soko Joševački
PREDGOVOR Najjači ljudi vode svoje bitke u tišini, ostajući nasamo sa svojom dušom. Ne dele svoju tugu sa svakim, kao što su spremni da podele radost. Ne opterećuju nikoga a uvek opterete sebe. Uvek su nečije rame za plakanje a ne žele da budu ničija briga. Možda neće učestovati u tvojim veseljima ali će spremno ponuditi pomoć u tvojim nevoljama. Najjači ljudi se uvek ponašaju kao ljudi. Soko Joševački
3
Proizvodnja pamćenja
Soko Joševački
SRBI I ISTORIJA
Prodiranje Slovena na Balkan Seoba ili veliko pomeranje naroda, koje je počelo uzimati sve većeg maha od II veka posle Hrista, bio je jedan od najznačajnijih pokreta u istoriji Evrope. On je značio u isto vreme i raspadanje i obnovu. Stari svet, kome je politički bila glavni predstavnik moćna Rimska Imperija, uzmicao je i padao pod neodoljivom navalom svežih i aktivnih plemena koja su, najpre sa severa a posle i sa istoka, stremila prema njegovim centrima. ,.Kako za našu državu nastaju već poslednja vremena“, pisao je još Tacit u svojoj “Germaniji”, „najbolje što nam još sreća može da pokloni jeste nesloga među neprijateljima.“ Uzroci i motivi za ta velika pomeranja čitavih plemena i naroda raznovrsni su i veoma složeni, ali je njihov proces gotovo, po pravilu, morao dovoditi do sukoba sa Rimljanima. Ovi su bili daleko istakli svoje državne granice; svojim osvajačkim prohtevima izazvali su na dosta strana reakcije ugroženih; pod svojom vlašću držali su sve glavne prilaze za srednju i južnu Evropu i njena najplodnija i najpitomija područja. Već krajem II veka vode se borbe na dunavskoj liniji između Rimljana i germanskih plemena koja su u pokretu; a ekspanzivni i mnogobrojni Goti dopiru sve do obala Crnoga mora, da se u narednom veku, sa pojedinim odredima, prebace, pustošeći, u Malu Aziju i podnožje Kavkaza. Od sredine III veka počinje gotska ofanziva na Balkansko poluostrvo, izvođena pretežno iz stare Dakije a današnje Rumunije. Osećajući teškoće održavanja suviše dalekih i rastegnutih granica, Rimljani se rešavaju, pred kraj III veka, da napuste izvesne oblasti, kao, na primer, istaknutu Dakiju, pa da na prirodno povoljnijim granicama, sa više koncentracije snaga, izvrše bolju organizaciju odbrane. Ali, Rimskoj Carevini nije bilo pomoći. Iako je opasnost od nasrtljivih varvara bila očigledna, u Imperiji se ipak, u nekoliko mahova i na nekoliko strana, vode ogorčene i bezobzirne borbe raznih pretendenata za carski presto. Nekoliko takvih obračuna učinjeno je i na balkanskom području, neki pred očima spoljašnjih neprijatelja. U mnogo prilika traži se čak saradnja tuđinaca, i za tu saradnju žrtvuju se krupni državni interesi. U IV veku mnogi „ilirski“ carevi, čije reforme malo ranije započinje Dioklecijan, koji su poticali iz raznih mesta Ilirikuma i koji su dolazili na vlast zahvaljujući uglavnom svojim vojničkim sposobnostima, uspeli su, donekle, da izvedu izvesne reforme i razviju vojničko samopouzdanje, ali ni oni nisu mogli da spreče proces raspadanja. Carevina je postala preteška da bi se mogla u celini održati. Svestan toga, a rukovođen i drugim razlozima Konstantin Veliki je podigao Carigrad (330. godine) kao novu prestonicu, davši tim naročit značaj Balkanskom poluostrvu. Godine 395. izvedena je i stvarna podela Carstva na Istočno i Zapadno, iako to možda nije bila prava tendencija tvorca te podele, cara Teodosija. Krajem IV veka, oko 370. godine, pojavile su se hunske gomile na području današnje Rusije. Pod njihovim pritiskom izvesna plemena toga područja se povlače prema zapadu, dok im druga, pokorena, priznaju vlast. Na udarcu Hunima bili su naročito Goti, vrlo moćni, koji su se tu podeliti u dve velike grupe: Istočnu i Zapadnu. Dok su Istočni dobrim delom priznavali hunsku vlast, Zapadni su počeli čitav niz neobičnih avantura. Jedan njihov deo spustio se na Balkan, potukao tu jednu carsku vojsku i u hrabrom naletu dopro do samog Carigrada; posle tog prvog prodora, koji je bio suzbijen, oni se konsoliduju ponovo i malo pregovorima i obećanjima a malo silom i pretnjama postaju upola gospodari na Balkanu. Sa Balkana prelaze u Italiju, gde 410. godine zauzimaju i 4
Proizvodnja pamćenja Soko Joševački pljačkaju Rim. Pokorivši i potisnuvši Gote, Huni su nesmetano prodrli do Dunava, povukavši sa sobom delove pregaženih naroda, germanskih i slovenskih. Pojave Slovena u području oko Dunava nesumnjivo su povezane sa gotskim povlačenjem i hunskim nadiranjem. Mešanja Gota i Huna i sa njima pomeranja Bugara na tom području ostavilo je traga u našim starim sećanjima i spomenicima; time se da tumačiti što neki naši stari pisci, sa Stevanom Prvovenčanim, nazivaju Bugare Gotima. Do tada je pravac pomeranja bio uglavnom od severa prema jugu i jugoistoku, a znatno manje prema zapadu; sa pojavom Huna počinje veliko kretanje masa od istoka prema zapadu i jugozapadu. Dunavske doline postaju poprišta dugih borbi; vrlo pogodna panonska kotlina je krajnji cilj mnogih seoba, a Vlaška služi nekoliko vekova kao neka vrsta područja za prelaz. Već germanskim nadiranjem poremećeni poredak na dunavskoj liniji pretvara se u potpun etnički i državni haos. Tu se slivaju i mešaju starosedeoci i došljaci, gonjeni i gonioci, pobeđeni i pobednici, rase Evrope i Azije, najraznovrsniji tipovi i jezici. Za vremena hunskog gospodara Atile (433-453), „biča gospodnjeg“, koji je zadao strah celoj Evropi i čije su ratničke horde prelazile duboko u Francusku i u Italiju, stradale su mnogo i severne balkanske pokrajine, naročito područje od Dunava do Južne Morave. Posle njegove nagle smrti raspala se hunska država za neobično kratko vreme. Njenim padom koristila su se uglavnom dva germanska, Hunima podložna plemena: Goti u Panoniji i Gepidi u Dakiji. Gotima je bio gospodar Teodorih, junak germanske epske poezije, čovek veće vrednosti, On se brzo snašao u hunskom rasulu i postao je, za malo vremena, jedna od glavnih ličnosti u istoriji Balkana i srednje Evrope. On pokorava i ujedinjuje gotska plemena na području evropskog dela Istočnog Rimskog Carstva. Njegova moć je tolika da ga car Zenon 484. godine imenuje konzulom, bojeći se da se od dotadašnjeg saveznika ne pretvori u neprijatelja. Kada mu je gotski elemenat postao i suviše sumnjiv, car upućuje Teodoriha, kao svog mandatora, u Italiju da tamo silom preuzme vlast od moćnog gospodara Odoakra, koji beše 476. godine srušio Zapadno Rimsko Carstvo. Odazivajući se carevom pozivu, Teodorih je 488. godine krenuo sa najvećim delom svojih ljudi na Italiju, ostavivši panonsko područje i dunavsku liniju bez pravog gospodara. Na plodna područja, koja su napustili Goti, krenulo je više varvarskih plemena. Severna granica Carevine imala je tu dosta nezaštićenih prelaza, jer car Zenon nije mogao da, umesto Gota, njihovu odbranu poveri svojoj vojsci. Kao vrlo aktivni javljaju se na toj strani, odmah posle odlaska Gota, hunski Bugari. Bugari su azijskog porekla, hunsko pleme sa dosta mešavine, što im i ime kaže (u tursko-mongolskom bulgha znači „mešati“). Pripadaju južnotatarskoj rasi (čagataj), a po jeziku su najsrodniji čuvaškoj grupi, očuvanoj u istočnoj Rusiji, u oblasti Povoložja. Njih su povukli sa sobom Huni; „stara Bugarska“, kako se u VII veku naziva njihova postojbina, nalazila se pretežno u kubanskoj oblasti, na putu hunskoj bujici. Već 482. godine zvao ih je car Zenon u pomoć protiv Gota. U borbi sa Gotima Bugari nisu imali sreće; ali su zato sad, posle njihovog odlaska, želeli da se bogato okoriste. Prodiranju varvara u to doba pomagale su u Istočnom Carstvu i druge prilike. U Vizantiji je posle smrti cara Zenona (491) došlo do građanskog rata. Carica njegova, Arijadna, uspela je da proturi za cara jednog od svojih nižih dvorskih činovnika, silencijara Anastasija, koji se venčao sa njom četrdeset dana posle Zenonove smrti. Protiv njih se, s izvesnom sumnjom u uzrok careve smrti i sa mnogo ogorčenja, diže Longin, brat Zenonov, sa svojim zemljacima Izaurima. Longin jje ubrzo uhvaćen u Carigradu, prognan u Egipat i tamo silom nateran u sveštenički čin, ali se ustanak, koji je on digao, razbukta po Izauriji. Vizantijskoj vojsci trebalo je tri godine da uguši pokret i da dobije glave poslednjih i 5
Proizvodnja pamćenja Soko Joševački najopasnijih protivnika. Da bi se unekoliko obezbedio od eventualnih novih pobuna, car Anastasije naredi da se veliki deo Izaura raseli sa njihovih ognjišta i naseli po Trakiji. Pored političkih pobuna bilo je i velikih verskih smutnji. Carigradska patrijaršija, želeći da pojača svoj ugled kao Patrijaršija prestonice i da izvede crkveno jedinstvo na istoku, rešila je da se carigradskom patrijarhu priznaju iste povlastice kakve je imao papa u Rimu za zapad i da carigradski patrijarh postane položajem najstariji od svih istočnih. Usled toga, nezadovoljstvo je bilo počelo da dobija antigrčko obeležje. Čitave pokrajine Male Azije i Afrike ustale su protiv carigradskih odluka i postojala je velika opasnost da pokret sa verskog pređe i na čisto političko polje. Između Rima i Carigrada dođe, usled toga, čak do stvarnog raskida. Najzad, 502. godine, Vizantija se, bespotrebno, zaplela u trogodišnji rat sa persijskim vladarom Kabadom, ne uspevši da ostvari bilo kakve stvarne uspehe. Sve te stvari su, bez sumnje, pratili i varvarski narodi oko Dunava. Nije slučajno da
one iste godine, 493, kada u Carigradu besni izaurijska buna protiv cara i carice, varvari prelaze Dunav i upadaju u Trakiju, gde s uspehom ratuju. Anastasije, nemoćan za borbu na više strana, šalje Teodorihu, pobedniku u Italiji, vladarske signale poslednjeg rimskog imperatora, da bi bio siguran barem od njega; a na dunavske varvare, među kojima su glavni Bugari, šalje jaku vojsku. Godine 499. kod reke Curte, ta vojska koja je imala 15 000 vojnika i 520 ratnih kola, bila je strahovito potučena, izgubila je četvoricu vođa i više od 4 000 ratnika. Ohrabreni tim uspehom, Bugari nastaviše borbu, i, 502. godine ne naišavši ni na kakav otpor vizantijske vojske, opleniše nemilice Trakiju. Nije nemoguće da su Izauri, koje je Anastasije silom kolonizovao u tim krajevima, možda i namerno, da mu se osvete, učestvovali sa Bugarima ili im pomagali raznim informacijama. Za to vreme Goti su iz Italije proširili svoj posed i na istočnu obalu Jadranskog mora, zauzevši celu Dalmaciju u 6
Proizvodnja pamćenja Soko Joševački rimskim granicama, sve do Kolubare, i čitav Srem sa Singidunumom (današnjim Beogradom). Čak i područje Moravske doline postade nesigurno. Godine 505. tu je izveden jedan tako jak napad Bugara i njihovih pomagača na Vizantince kod reke Morave (Marga), izgleda negde oko Paraćina, da je, prema rečima savremenika, kod poražene vizantijske vojske sasvim skrhan vojnički duh otpora. A. Vasiljev misli da je u ovim napadima moglo biti i Slovena. Ali, u savremenim izvorima o tome nema apsolutno nikakvih pouzdanih informacija. Te borbe i stalni unutrašnji nemiri, naročito u Carigradu gde su stranke u popularnom Cirkusu stvarale česte nerede, iscrpiše u velikoj meri vojne snage u državi. J. Kulakovski, u svojoj opsežnoj „Istoriji Vizantije“, uzima sa puno razloga da su, usled svih tih meteža i napada, pribalkanske oblasti bile opustele u znatnoj meri i da je centralna vlast bila prilično nemoćna. Car se ozbiljno zabrinu za sudbinu nekih svojih oblasti, pa čak i samog Carigrada. I zato se, iz straha od prodiranja varvara i njihovih iznenadnih prepada, odluči da prestonicu opaše jakim zaštitnim zidom, kako bi je obezbedio od iznenađenja i da bi je u slučaju potrebe mogao lakše da brani. Na tu ideju, čini se, da je bio došao i njegov prethodnik car Zenon. „Dugi zid“ Anastasijev, koji je obuhvatao od Crnog do Egejskog mora, u liniji od Selimvrije do Herakleje, bio je dugačak nekih 40 rimskih milja, visok i debeo po 20 stopa i dopunjen kulama za vojnike. Imao je 600 000 kubnih metara kamena. Osim toga, da bi malo više bio siguran od napada varvara, car pomaže, po završetku dugog zida (512.), i naseljavanje, u donjim krajevima oko Dunava, germanskog plemena Herula, koje se potucalo po svim krajevima Evrope i jednim delom, u V veku, sačinjavalo pratnju i pomagače Atilinih Huna u tim predelima, a u ovo doba bilo je saveznik Istočnih Gota. Kolonizacija tuđinaca za zaštitu državnih granica bila je mera kojom se Vizantija nije poslužila samo jednom i na jednoj svojoj granici. A koliko je ta mera stvarno bila podesna da zaštiti državu i koliko je otkrivala njenu slabost pokazuju, najbolje, događaji koji su usledili posle toga. Kraj Anastasijeve vladavine bio je vrlo buran. Ušavši u strasne verske borbe kao eutihijanac, on je izazvao protiv sebe skoro svu hijerarhiju i veliki deo naroda. To neraspoloženje povećali su još i novi finansijski nameti. Posle jedne bune car pozatvara i poubija mnoge ugledne buntovnike; smenio je trojicu patrijarha: carigradskog, antiohijskog i jerusalimskog; rasterao je mnoge episkope i sveštenike i izazvao pometnju u crkvenim redovima. Taj metež u državi iskoristio je vojvoda Vitilijan iz Zaldape sa Dunava, latinskog porekla, i diže 514. ustanak u Trakiji. Da bi skupio što više vojske, on je pozvao u pomoć i varvare. Među njima je bilo
7
Proizvodnja pamćenja Soko Joševački mnogo Huna i Bugara. Sa velikom masom on je razbio nekolike careve vojske i, pljačkajući, prodro do samog Carigrada. Odbačen odatle, posle jedne neuspele pomorske bitke, on se povukao u unutrašnjost kao stvarni gospodar Trakije, proširujući svoju aktivnost i na susedne oblasti. Njegov uspeh dolazio je znatnim delom od toga, što se on nije istakao kao prost buntovnik, nego i kao verski carev protivnik. Protiv cara i eutihijanaca izjasnili su se na svojim sastancima episkopi Ilirika i Grčke, i posle episkopi Epira, pomagani i od trupa tog kraja. Pod teškim utiscima raznih borbi i zavera, dočekavši 517. jedan težak upad varvara sve do Termopila, stalno u trzavicama, uporan i već star Anastasije je preminuo jedne olujne noći 518. godine. Mada mu je vlada bila tako puna potresa, Anastasije je, ipak, uspeo da sprovede dosta reformi i naročito da sredi državne finansije. Kada je umro, državna blagajna je imala ogromne sume ušteđenog novca, sa kojim su njegovi naslednici mogli da daju maha svom stvaralačkom poletu. Imaju, nema sumnje, pravo oni koji tvrde da je Anastasije time stvorio osnove za Justinijanova dela i da, takav kakav je bio, i sa pozitivnim i sa negativnim rezultatima, predstavlja uvod u njegovu epohu. Posle Anastasijeve smrti za cara se proglasio neočekivano poglavar njegove telesne garde Justin. Nepismen i prilično prost, ali odlučan i preduzetan, taj čovek je ostavio svoje rodno selo i krenuo u svet za boljom srećom, pa je, zahvaljujući svojoj upornoj energiji, hrabrosti (u izauriskom ratu stekao je carevo poverenje) i seljačkoj lukavosti, došao do najvećeg mesta u državi. Kao ispravan pravoslavac, on je bio od eutihijanskih protivnika i protivnika ranijeg cara pozdravljen kao spasilac i bio je pomagan ogromnim autoritetom crkve. On se pomirio i sa Vitilijanom, namamio ga je u dvor i imenovao za magistrata vojnika i za konzula, da bi ga kansije smenio, i tako, kao jedinog opasnog rivala, zauvek sklonio sa puta. Pred kraj života ostareli car se sve više oslanjao na svog sestrića Justinijana i učinio
8
Proizvodnja pamćenja Soko Joševački ga je, najzad, u aprilu 527. svojim savladarom, kako bi mu posle careve smrti, u avgustu te godine, bio predat obezbeđen i stabilan presto. Novi car, jedna od najkrupnijih ličnosti vizantijske istorije, bio je zanimljiva kombinacija nesumljive bistrine i šireg duha sa upornošću tvrde pameti i neodmerenošću surovih instikata. Obrazovan pažljivo, on je imao enciklopedijsko znanje starih filozofa i jak interes za mnoga pitanja savremenog života. Bavio se pesništvom i bogoslovijom (njemu se pripisuje poznata crkvena pesma
„Jedinorodni sine“); bio je vrlo upućen pravnik i njegova inicijativa za kodifikaciju rimskog prava i danas je na visokoj ceni (Corpus iuris civilis), a kao sjajan spomenik njegovih visokih umetničkih težnji stoji slavna Aja Sofija, najveličanstvenija građevina imperatorskog Carigrada. Kao vladar, on je, međutim, državi doneo samo relativne koristi. Precenjujući i svoje snage i sredstva, on je preduzimao poslove koji su se izvodili sa mnogo napora i 9
Proizvodnja pamćenja Soko Joševački žrtava, a završavali često sa vrlo problematičnim vrednostima. Uvukavši Vizantiju u sukobe gotovo sa svim svetom, da bi obnovio stari sjaj i značaj Carstva, on je iscrpeo sve njene izvore i sokove i doveo je do potpune iznurenosti i finansijske nemoći, što je postalo gotovo kobno ne samo za njegove naslednike nego i za kraj same njegove vladavine. Od pisaca VI veka znamo da je već delimično tokom Justinove, a u punoj meri s početka Justinijanove vladavine nastalo opet živo kretanje varvarskih plemena u predelima oko Dunava. Svake godine, govori jedan savremen grčki izvor, provaljuju Huni, Anti i Sloveni, u vizantijske pokrajine, i to kroz Ilirik i čitavu Trakiju, sve do Jonskog mora i predgrađa samog Carigrada. Prve prelaze pokušali su slovenski Anti, i nisu dobro prošli; ali njihov prvi neuspeh nije obeshrabrio druge. Car je, zbog tih upada, dolazio ponekad u veliku nepriliku. Ušavši u rat sa Persijom, koji je izbio pred smrt Justinovu i uzeo krupne razmere, Justinijan nije imao dovoljno vojske da je suprotstavi napadačima sa Dunava i da odpočetka onemogući njihove namere. Sloveni koji su živeli, iako mnogobrojni i malo poznati Evropi i njenim piscima, na području koje je hvatalo iza karpatskih gora i od Visle sve do Azovskog mora, a delimično
i preko njega, javljaju se u istoriji svojim imenom tek u ovo doba kada su došli, u svom iznuđenom pomeranju prema zapadu, nadomak grčkih granica, potisnuti iz svoje prvobitne još neutvrđene postojbine u onom opštem pomeranju tih vremena. Ime Slovninъ dolazi od korena kleu- κλυςω- cluere, i označava ljude koji žive oko reka; mnoštvo naziva izvora i potoka očuvan je sve dosad sa tim imenom, kao: Slovac, Slovinje, Slovin, Slavnica i dr. Prvi put se spominje to ime u teološkim pitanjima i odgovorima Pseudo-Cezara Nazijanskog, οί Σκλαβηνοι καί Φυδωνίτοι οί καί Δανοΰβιοι πςοδαιοςευνοι. Sa gornje strane Dunava spominje ih, u prvoj polovini VI veka, i savremeni vizantijski pisac Prokopije, koji navodi da Sloveni, zajedno sa jednokrvnim Antima, zauzimaju najveći deo prostora na drugoj obali reke. I svi drugi pisci VI veka poznaju Slovene u tim krajevima. U Sedmogradskoj oni su ostavili mnogo toponomastičkog traga, a današnja Vlaška se jedno vreme tada zvala po njima „slovenskom zemljom“. Znači, dakle, da su tu oni stigli u većim masama tokom druge polovine V i na početku VI veka, zajedno sa hunskim i bugarskim četama koje su nadirale iz istočnijih krajeva Evrope i potiskivale Slovene, imajući ih više kao podložnike nego kao saveznike. 10