Proizvodnja pamcenja 2.

Soko Joševački

PROIZVODNJA PAMĆENJA II

Proizvodnja pamćenja II

Soko Joševački

2

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački PREDGOVOR Nije prvi put u srpskoj istoriji da u narodu dođe do oštre podele, čak tako nepomirljivog razlaza. Ta bolest je kod nas endemična. Među Srbima nikad nije bilo previše sloge i sabornosti.

Ni u onoj davnašnjoj, a kamoli novijoj Srbiji. Uvek je bilo više sporenja i osporavanja nego slaganja i saglašavanja. I to ne samo oko krupnih, sudbinskih pitanja, nego i oko sitnih i beznačajnih stvari. Jedan takav raskol nas je preskupo stajao u našoj nedavnoj prošlosti, a ovaj najnoviji nam je već skoro sasvim opustošio lik, slomio srce i zagadio dušu. Neće se nimalo preterati ako se kaže da su podeljeni i zavađeni Srbi, ne prezajući ni od najgorih mogućih podmetanja i opanjakavanja, naneli Srbiji mnogo više zla nego svi njeni današnji spoljni neprijatelji zajedno.

Ako je, dakle, uzrok svih naših današnjih nevolja i nedaća u nama samima, a ne izvan nas, ako je krivica do nas što smo dopali takve bede u kakvoj nikad do sada nismo bili, ako smo najpre mi sami izdali sebe, ponizili se i poništili, pa su nas drugi tek potom prikovali na sramni stub, onda, očigledno, moramo najpre pročistiti i preobraziti nacionalnu svest, i tako steći novo poverenje u sebe, bez obzira na to hoćemo li tako odmah ućutkati naše neprijatelje i povratiti poverenje svetske zajednice u nas. U sadašnjoj situaciji je neophodan radikalan zaokret u vaspitnoj politici naroda, jer nam ništa drugo ne može pomoći nego potpuna izjava čitavog našeg načina mišljenja i ponašanja u vezi sa nacinalnim stvarima. Predugo smo bili razbaštinjeni, raskorenjeni, rasrbljeni, odvojeni od suštine naroda kome pripadamo. Nismo znali ni ko smo ni šta smo, jer smo uobražavali da smo građani sveta, olako nasedajući kominternovskoj propagandi. Pobrkali smo kosmopolitizam i internacionalizam. Nismo shvati da je ovo drugo samo iskrivljena slika, ako ne i lažna zamena za ono pravo, jer internacionalizam poništava svaki konkretan ljudski identitet.

3

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački PROIZVODNJA PAMĆENJA O etničkoj pripadnosti stanovništva Balkanskog poluostrva u antici i Srednjem veku, istoričari se ne slažu. Neki smatraju da je najstarije stanovništvo Balkana slovensko (s plemenskim imenima: Iliri, Tračani, Skordici...), a drugi izričito tvrde da su Sloveni stigli na Balkan tek u šestom i sedmom veku posle Hrista.

Zanemarujući ove nedoumice, pogledaćemo šta piše u sačuvanim dokumentima o nešto kasnijem vremenu - Srednjem veku. Ona svedoče o prisustvu Srba na teritorijama srpskih krajina – danas u sastavu Republike Hrvatske, mnogo pre pojave Turaka na Balkanskom poluostrvu. Srbi se pominju u vreme kad, u tim dokumentima, nema pomena o Hrvatima, niti o hrvatskim državama.

Pominju se u IX veku samo Srbi i slovenska plemena, a od kneževina: Slavonska i Dalmatinska. Ni u vladarskim titulama nema pomena o Hrvatskoj. Knez Borna, za koga zvanična istorija Jugoslavije piše da je hrvatski knez, označava se samo knezom Guduščana i Timočana, ili, kasnije, knezom Primorske Dalmacije. (Znači, bio je knez u Srbiji, pa kad je prešao na teritoriju pod vlašću Franaka, postavljen je za kneza Primorske Dalmacije – ne Hrvatske Dalmacije, kako falsifikuje istorija u Jugoslaviji). Toj Dalmaciji je pripojena Liburnija, ali opet se ne spominju ni Hrvati ni Hrvatska. Ove činjenica ne bi bila sporna da literatura i istoriografija jugoslovenske države (1918-1990.), nije preovlađujuće pisala o prisustvu Srba u Panoniji, Baniji, Kordunu, Lici i Dalmaciji, kao posledici njihovog doseljavanja iz Srbije, Makedonije i Crne Gore, i to po osvajanju Balkana od strane Turaka – u XIV, XV i kasnijim vekovima. Istovremeno, i u enciklopedijske odrednice se uselila ova neutemeljena tvrdnja o tako kasnom dolasku Srba na područje zapadnog Balkana. A kad je reč o doseljavanju Slovena u VI i VII veku, jugoslovenska literatura se (često) i enciklopedije (redovno) ne oslanjaju na istorijska dokumenta. Tako, Enciklopedija Leksikografskog zavoda u Zagrebu ne govori o Srbima kad je reč o tom doseljavanju na Balkan. Njene odrednice, uglavnom, sadrže da su se na Balkan, u VI i VII veku, „doselili Sloveni i Hrvati”. One ne objašnjavaju kako je u toj slovenskoj masi, tako rano, iskristalisan identitet Hrvata, a ne i Srba – mada su Srbi, oduvek, bili brojniji od Hrvata.

Očigledno, u pitanju je izvesna proizvoljnost, ili namera da se u neko davno vreme određena teritorija proglasi posedom jedne nacije, mada to, ni delimično, kako smo naveli, ne potkrepljuju sačuvana dokumenta toga vremena. Prof. Relja Novaković, istraživač antičke i srednjovekovne istorije Srba, upozorava na moguća ogrešenja o nauku: Tražeći odgovor na ovakva i slična pitanja, istraživač, u nedostatku savremenih izvora, može da zapadne u opasnost da rešenja traži domišljanjem, pri čemu se obično rukovodi logikom i shvatanjima svoga vremena.

Ovog puta ću se osloboditi potrebe za domišljanjem o prošlosti Srba i Hrvata i oslonićemo se samo na poznata i verifikovana dokumenta – s ciljem da vidimo da li su Srbi u srpskim krajinama stanovnici tek posle turske invazije na Balkan, ili su tamo živeli i nekoliko vekova ranije.

Srednjovekovna dokumenta o Srbima na teritorijama današnje Hrvatske 1. Ajnhardov letopis – IX vek Letopis se odnosi na vreme između 818. i 823. godine. Moćna franačka država je gospodarila velikim delom Panonije. Protiv franačke vlasti, podigao je ustanak u Slavoniji knez Ljudevit Posavski. Ovaj istorijski događaj su jugoslovenski istoričari komentarisali na osnovu shvatanja svog vremena – što šteti nauci, kako nas upozorava prof. R. Novaković. Oni su slavonske ustanike i kneza Ljudevita proglasili Hrvatima, mada Ajnhardov letopis, uopšte, ne spominje Hrvate. Opisujući ovo vreme, franački hroničar Ajnhard piše da je car Ludvik pozvao u Heristal sve narodne prvake 818. godine, nešto pre Ljudevitovog ustanka. U popisu plemenskih prvaka, nema spomena o predstavniku Hrvata, niti se spominju Hrvati. Na skup je pozvan Ljudevit, kao gospodar Donje Panonije – a ne kao gospodar Hrvata. U isto vreme, potonji knez 4

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački Dalmacije Borna je pozvan kod franačkog cara u svojstvu kneza Guduskana. Ni on se ne spominje kao hrvatski vođa i uz njegovo ime nema pomena o Hrvatima, ili hrvatskoj državi. Suprotno ovako nedvosmislenom istorijskom izvoru, istoriografija dvadesetog veka Bornu tretira kao Hrvata, a Kneževinu Dalmaciju preimenuje u „Primorsku Hrvatsku”, ili „Dalmatinsku Hrvatsku”.

(Zanimljivo je, ovakav tretman Kneževine Dalmacije i kneza Borne u jugoslovenskoj istorijskoj literaturi pravda se pozivom na Ajnhardov letopis – mada u njemu, kako smo videli, nema pomena o Hrvatima. Tako, Vladimir Ćorović navodi da su na državnom saboru u Heristalu, te 818. godine, cara Ludviga „pozdravili neki hrvatski izaslanici”, mada to Ajnhard nije zapisao, a prof. Relja Novaković je iscrpno analizirao zašto se Hrvati ne spominju u ovom Franačkom letopisu).

Ajnhardov letopis ne spominje ni predstavnike Srba u Heristalu, ali beleži da Srbi žive južno od reke Save i u današnjoj Lici. To je godina 822. i Ćorović to ovako zapisuje: Bežeći ispred Franaka, Ljudevit je, priča franački analist, prebegao Srbima 'za koji se narod kazuje da zauzima veliki deo Dalmacije'.

Niko od naših istoričara ne rasrpavlja o ovoj činjenici – da Srbi naseljavaju Dalmaciju u IX veku, i to njen veliki deo, a da se ona proglašava hrvatskom državnom teritorijom. Da je u pitanju neoprostiv propust, svedoči i nelogičnost oko kneza Borne. Za njega se kaže da je Hrvat, a vlada tom srpskom zemljom u Dalmaciji – koju naši istoričari prekrštavaju u „Primorsku Hrvatsku”. A ako Borna vlada zemljom koju naseljavaju Srbi, zar je moguće da je on Hrvat, a ne Srbin? Ovo je pitanje još zanimljivije zato što zapisi iz početka IX veka potvrđuju da je Bornin ujak srpski plemić! To znači da je i Bornina majka Srpkinja.

Prof. Relja Novaković je bio na pragu da reši ovu zagonetku o ranoj rasprostranjenosti Srba na zapadu Balkana sledećim zaključkom: Ako, po pričanju Ajnhardovom, smemo da naslutimo da su Srbi, kojima je Ljudevit prebegao 822. godine, stanovali negde u oblasti Srba, a možda i nešto zapadnije, onda bismo, uzimajući u obzir i Paganiju, Zahumlje, Travuniju, a možda i Bosnu, mogli reći da je prvobitno jezgro srpske državno-plemenske zajednice nastalo u zapadnom delu kontinentalne Dalmacije.

Držeći se podataka u Ajnhardovom letopisu, prof. Novaković pronalazi teritorije naseljene Srbima, gde se sklonio Ljudevit Posavski i na kojima se sukobio s franačkim podanikom knezom Dalmacije Bornom: Sasvim, međutim, drugačije zvuči kada ove Ajnhardove Srbe zamislimo na području koje je za sve vreme bilo ili neposredno uključeno u opisana zbivanja ili se nalazilo negde u blizini. Vrlo je verovatno da je na tom području jedan deo plemena bio protivan politici koju je Borna vodio, kao franački štićenik. Ljudevit je možda to znao i kada je iz svog centra otišao među Srbe, verovatno dolinom Gline ili Une, mogao je pokušati da uklanjanjem protivnika u novoj sredini učvrsti svoje pozicije. On je takav poduhvat mogao da preduzme samo na području koje je dobro poznavao i gde je još odranije imao izvestan broj svojih oprobanih pristalica, dok bi takav potez negde u centru Bosne, ili još istočnije, bio ravan bezumlju... Sasvim, međutim, drugačije zvuči kad pod tom srpskom zemljom razumemo područje nedaleko od granice Panonije, negde, recimo, od Plitivičkih jezera prema Srbu, ili dublje prema Lici, ili prema Uni i Sani. Ta srpska zemlja nije morala biti prostorno mala čim Ajnhard kaže da je Ljudevit ubio jednog od njihovih knezova. Najpre će biti da je reč o više županija.

Ajnhardov letopis još jednom potvrđuje prisutnost Srba u zapadnim delovima Balkana, tamo gde su vlast držali Franci. Videli smo da na saboru u Heristalu (818.) predstavnici Srba nisu bili, ali su pozvani na sabor u Frankfurtu (822): Ajnhard spominje na saboru u Frankfurtu izaslanike ovih naroda: Abodrita, Soraba, Vilaca, Bohema, Moravaca, Predenecenata i Avara. Ni ovog puta se ne spominju Hrvati, mada su Franci tada vladali delom Dalmacije, Likom, Kordunom, Banijom, Slavonijom, Baranjom i Sremom. Pošto su predstavnici Srba (Soraba) pozvani na sabor u Frankfurtu, očigledno je da su Srbi živeli u ovim pokrajinama, ili u nekima od njih.

5

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački Ovaj istorijski dokument s franačkog dvora, mada ne objašnjava sve detalje tadašnjih zbivanja, neosporno potvrđuje da su Srbi živeli u navedenim područjima (danas u sastavu Republike Hrvatske) i da su neutemeljene tvrdnje kojima se prisustvo Srba u ovim krajevima pripisuje njihovom doseljavanju od XV do XIX veka.

2. Car Konstantin Porfirogenit: O upravljanju državom (DAI) Raspravljajući o ovom dokumentu, prof. Relja Novaković kaže da njegove delove istoričari različito tumače – često se ne slažu. Posebno je u njemu nejasno gde se tačno prostirala Hrvatska a gde Srbija, gde su tačne granice srpskih, a gde hrvatskih naseobina. Ovo je još nejasnije kad Porfirogenit, kao i neki drugi srednjovekovni hroničari napišu: „Srbi, koje zovu i Hrvatima”, ili „Hrvati, koje zovu i Srbima”. Ono što nas interesuje – naseobine Srba na teritorijama današnje Hrvatske – neosporno je. Porfirogenit, u 34. glavi svoga spisa, navodi: Zemlja Travunjana i Konavljana je jedna: tamošnji stanovnici vode poreklo od nekrštenih Srba, koji su tu živeli od onog arhonta koji je prebegao caru Irakliju iz nekrštene Srbije, do srpskog arhonta Vlastimira. Ovaj arhont Vlastimir dade svojoj kćerci za muža Krajinu, sina Beloja, župana Travunije.

Ovde prof. Novaković obaveštava da Porfirogenit navodi da su u Paganiji (Neretljanska oblast) naseljeni Srbi i da Pagani drže ostrva: Korčulu, Mljet, Hvar, Brač, Vis, i Lastovo. Paganija je postala uzrok razmirica Srbije i Hrvatske u vreme Porfirogenita, kada će Hrvatska da se širi na račun Srbije i da zaposedne i ranije rečene srpske oblasti: Liku, Krbavu i Gacko. Tako će granice Hrvatske stići, rekom Unom, do Livna i reke Cetine, što podvlači i Porfirogenit.

Ovaj podatak o Srbima u Dalmaciji, na ostrvima, u Lici, Krbavi i Gacku (u X veku), ne daje za pravo onim istoričarima koji navode da se iz ovih oblasti iselio samo hrvatski narod pred turskom najezdom u XV i XVI veku. Ako su Turci iz ovog kraja proterali stanovništvo, onda je ono bilo i srpsko.

3. Hrvatski istoričar Natko Nodilo: Stanovnici Dubrovnika su Srbi Krajem XIX veka je hrvatski istoričar Natko Nodilo proučavao nacionalni sastav stanovništvo zapadnog Balkana, pa je svoje mišljenje izneo i o Dubrovčanima. On u ovom gradu ne nalazi ni Hrvate ni hrvatski jezik. Doslovno piše: U Dubrovniku, ako i ne od prvog početka, a ono od pamtivjeka, govorilo se srpski; kako kod kuće, tako u javnom životu i u općini, a srpski je bio i raspravni jezik.

4. Srbi Dubrovnika (rimokatolici) o hrvatskom planu za istrebljenje Srba, XIX vek Dubrovčani su u XIX veku bili svesni da Austrija sprovodi plan da Srbe rimokatolike prevede u hrvatsku naciju. Oni su se tome opirali i preko novina upozoravali rimokatolike da ne prihvate ovu antisrpsku podvalu. Vodeći dubrovački intelektualci su uočavali da ova austrijska politika podrazumeva i teror nad Srbima najširih razmera. Njega je trebalo da sprovode Hrvati iz Zagreba i Zagorja, s pridobijenim katolicima među Srbima u Dalmaciji, Dubrovniku, Hercegovini, Bosni, Slavoniji i drugim srpskim krajevima. Dubrovčanin Luka Vojinović je preko srpskih dubrovačkih novina, u članku 1897. tačno predvideo hrvatski genocid nad Srbima, sproveden u velikim razmerama u Drugom svetskom ratu. Proročki je napisao: Srbi preko Drine!

I ta se lozinka slepo sluša i slušaće se do onog usudnog dana koji mora da dođe, kad će jedan veliki kataklizam oboriti sve umjetne ograde, ili... ili, jaoh, porušiti i pošljednje bedeme narodne srpske zgrade i tada će – Hrvati biti zadovoljni!

5. Vatikanska dokumenta o Srbima u Dalmaciji – pre turskih osvajanja Srbije Srpski episkop Nikodim Milaš je, na osnovu srednjovekovnih dokumenata i radova italijanskih i hrvatskih istoričara, zabeležio da je u XIV veku srpski kralj Bosne Tvrtko preselio 6

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački u Dalmaciju, koja je bila retko naseljena, desetine hiljada Srba: Dalmatinska kronika belježi da je 1371. godine Tvrtko preselio u Dalmaciju mnogo srpskog naroda, i da su zauzeli i utvrdili se u brijegovitim stranama. Za 1373. godinu, Farlati spominje da je tog naroda bilo toliko na granici Bosne, spremna za prijelaz u Dalmaciju, da su na sebe obratili pažnju i pape, jer su bili doseljenici pravoslavne vjere... Od Tvrtkova vremena, Knin postaje srpski grad.

Sticajem istorijskih događaja, Dalmacija je izgubila ovo srpsko stanovništvo – bežalo je pred Turcima u XV veku, sklanjajući se čak i u Italiju. Dalmacija je bila ponovo naseljavana u XVII i XVIII veku. I tada, u Dalmaciju, dolaze Srbi pravoslavne vere, iz: Like, Hercegovine i Bosne. O ovom doseljavanju je prikupio podatke Marko Jačov u Vatikanskim arhivama.

6. Podaci o Srbima u Sremu, Baranji i Vojvodini – od X do XIV veka Direktor Arhiva Srbije Jovan Pejin je objavio knjigu o srpskom stanovništvu u Panoniji (koja zahvata i današnje delove Hrvatske) i o srpskim pravoslavnim crkvama od IX do XIV veka – znači, mnogo pre nego što su Turci počeli osvajanje Balkanskog poluostrva. Ova činjenica svedoči da su Srbi starosedalačko stanovništvo i da će ih, kao takve, pokoriti azijski Mađari u X veku posle Hrista. Pejin to objašnjava: Zahvaljujući hrišćanskim Slovenima u Panoniji, 1001. godine, Mađari, za vlade Stevana Prvoga prihvataju hrišćanstvo i udaraju temelje državi koja će odigrati značajnu ulogu u istoriji ovog dela Evrope. Uspostavljanje mađarske države, sprečilo je razvoj srpksih država u Banatu, Sremu, Baranji i Sremu i njihovo ujedinjenje sa središnim srpskim oblastimaa. Jedino je Srem, povremeno, ulazio u sastav srpske sredenjevekovne države za vreme kralja Dragutina Nemanjića (1284-1316.), a prema nekim izvorima i za vreme cara Dušana Nemanjića (u XIV veku).

Pejin navodi da su već tada Mađari sve krajeve naseljene Srbima zvali na svom jeziku Raszyorsyag – što znači: Srbija. U vreme turskih osvajanja deo Srba iz planinskih predela Balkana beži u Mađarsku. Pejin to beleži ovako: Dolaskom balkanskih Srba u Podunavlje, došlo je do njihovog mešanja sa srpskim starincima... Pričaju se iste priče i pevaju iste pesme. Junaci koji su živeli u Podunavlju, koje znamo iz Vukovih pesama, kroz deseterac, postaju junaci i pridošlih Srba, a junaci novodošlih Srba, takođe kroz deseterac, postaju bliski starincima.

Pravosalvna crkva odigrala je veliku ulogu u stvaranju brzog stapanja jednorodnog naroda u celinu.

7. Svedočanstva austrijskog državnika o Srbima starosedeocima u Slavoniji Austrijski državnik grof Johan Kristijan Bartenštajn, savetnik carice Marije Terezije – XVIII vek, potvrđuje činjenicu da su Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji starosedelačko stanovništvo: A već su car Rudolf II i car Matija, kao kraljevi Ugarske, našli bili pravo (priznajući da su Grci ili Vlasi /Srbi/, koji u onim krajevima stanuju, obadvema kraljevinama: Slavoniji i Hrvatskoj, itekako pomogli time što su Turke zadržali od daljeg upadanja u onu prvu) da im najsnažnije osiguraju uživanje svega onoga što su god za njihova doba imali, ako bi to ležalo u jednoj ili drugoj od ovih dveju kraljevina.

Ovde je sve jasno – austrijski carevi i mađarski kraljevi svedoče da su Srbi branili Slavoniju od Turaka u XVI veku i da su odlagali turska osvajanja i sad, kad je Slavonija oslobođena – kraj XVII veka, priznaju im vlasništvo nad bivšom imovinom – i u Slavoniji i u Hrvatskoj.

Grof Bartenštajn demantuje da je većina današnjih Srba na teritorijama severne Srbije (Vojvodine), Mađarske i Hrvatske poreklom od onih Srba koji su iz Srbije došli pod vođstvom svog patrijarha Arsenija Čarnojevića 1690. godine. Bartentštajn, time, ponavlja da je većinsko srpsko stanovništvo u ovim krajevima starosedelačko. To čini na zanimljiv način – Austrija je odlučila da se nagrade svi Srbi koji su u ovoj seobi došli sa svojim patrijarhom, ali to državni organi nisu mogli da sprovedu, jer je bio u pitanju neznatan broj porodica, u odnosu na 7

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački starosedelačke, među kojima su se došljaci izgubili. Evo tog opisa Bartenštajna: Odmah godine 1701., htedoše ukloniti mitropolita sa granice i narediti mu stan u SentAndreji, više Budima, i dokazati da Leopolodova obećanja pripadaju samo onim porodicama što su prešle ovamo s mitropolitom Čarnojevićem – koje bi, posle dvanaest godina, teško bilo pronaći.

Bartenštajn svedoči da su u XVIII veku svi stanovnici Slavonije Srbi – jedni su pravoslavni, a drugi, takođe, pravoslavni ali priznaju rimskog papu i za svog poglavara (unijati): Još se jedna razlika pojavljuje kod graničara u tom – što su jedni od njih unijati, drugi pak nisu.

U ove poslednje (pravoslavne) broje se osobito Varaždinci i u Slavnoji stanovnici u Zemunskom srezu, a nasuprot – ostatak je mešovit, i u Gradiščanskom srezu naći ćeš daleko više unijata, nego li neunijata.

8. Austrijski car o Srbima kao starosedeocima Slavonije U vreme Leopolda II, Hrvati su pokušavali da srpske krajeve stave pod vlast hrvatskih feudalaca u Austriji. Srbi su tražili da se održi autonomija – i dalje nezavisne od mađarskih i hrvatskih feudalaca, pa su održali svoj Sabor u Temišvaru 1790. godine. Leopold II je poslao poruku Saboru Srba i posvedočio da su Srbi starosedeoci Slavonije, Srema i Bačke. Evo te poruke: Što se Mene tiče, držim da je srpski narod, i pre rata s Turcima, živeo u Sremu, Slavoniji i Bačkoj, a prilikom rata, jednodušno u ponovnom osvajanju istih predela, učestvovao, te i sad tamo živi, pa da, stoga, na te zemlje i najviše prava ima.

9. Vojna, privredna i sudska samouprava Srba u Mađarskoj i Austriji Srbi su, od XV do XIX veka imali svoju samoupravu, potčinjenu jedino austrijskom caru.

Prostirala se na teritorijama Republike Srpske Krajine (uspostavljene od 1991. do 1995.), a prostirala se i na druga područja – čak do Arada u Rumuniji.

8

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački Srpski ustav i privilegije sa zakonskom snagom govore o tome da su Srbi u krajinama tradicionalno imali svoje državne institucije u prošlosti i da su na osnovu toga želeli samo da ih obnove u vrme hrvatske secesije iz Jugoslavije 1991-1995. Narod s tako bogatom državotvornošću nije trebalo niko da podstiče sa strane na tako nešto, kako to hrvatski državnici žele da objasne i kako su takve tvrdnje pretočene u haške optužnice protiv srpskih državnih i vojnih prvaka Savezne Republike Jugoslavije i Republike Srpske Krajine.

STATISTIČKI PODACI O SRBIMA U AUSTRIJI U XIX VEKU 1) Pavle Josif Šafarik je 1840. godine napisao u Slovenskom narodopisu da je u Austriji 2.590.000 pravoslavnih Srba. To su bile oblasti: Dalmacija, Lika, Kordun, Banija, Slavonija, Baranja, Srem, Mađarska i Vojvodina. U isto vreme, Hrvata je u Austriji bilo samo 1.153.000, iako je Šafarik u ovu brojku uneo i Srbe katolike. Tada, Srbi katolici nisu znali da će se njihovi potomci, zaista, ubrajati u hrvatsku naciju, pa će Srbi, od XX veka, biti jedini narod na svetu koji neće imati nijednog katolika.

2) Ruski profesor Pipin i poljski Spasevič razvrstali su Srbe pravoslavne vere u Austriji (kako ih je nabrojao Šafarik) na sledeći način: A) Vojvodina i Banat 532.000 B) Slavonija i Slavonska vojna granica 738.000 V) Hrvatska i Hrvatska vojna granica 629.000 G) Južna Kranjska (danas Slovenija) 40.000 D) Istra i Mađarsko primorje 254.000 Đ) Dalmacija 391.000 Ukupno pravoslavnih Srba u Austriji 2.584.000 3) Braheli, bečki profesor statistike upoređuje Srbe i Hrvate u Austriji: Hrvati A) U civilnoj i vojnoj Hrvatskoj 625.000 B) U Hrvatskoj vojnoj granici 480.000 V) U Kranjskoj 17.583 D) U Istri i Kvarneru 88.343 Đ) U Mađarskoj 71.962 E) U Vojvodini 2.860 Ž) U Austriji 6.460 Z) U Moravskoj 720 I) U vojsci 36.000 Ukupno Hrvata u Austriji 1.329.000 Srba A) U Dalmaciji 378.676 B) U Vojvodini 384.046 V) U Slavoniji 222.062

NEMAČKE PRIPREME, PLANOVI I SNAGE DO 27. MARTA 1941.

9

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački Usled razvoja događaja posle kapitulacije Poljske, a naročito posle primirja sa Francuskom. 22. juna 1940. glavna Hitlerova briga bila je da okonča rat sa Velikom Britanijom. u to vreme jedinim ozbiljnim protivnikom. On se nadao da će Britanci. posle poraza njihovog poslednjeg saveznika na kontinentu prihvatiti kompromisan mir, tim pre što je u ovom trenutku tražio da mu Velika Britanija vrati samo bivše nemačke kolonije i prizna nemačku hegemoniju u Evropi. Štaviše, on je bio spreman da sa Velikom Britanijom sklopi savez koji bi osigurao veliku nemačku ekspanziju prema Istoku. Ali mu se ova nada nije ispunila. Naprotiv, Čerčil je u svom govoru preko radija. 14. jula 1940. obraćajući se Britanskoj Imperiji i Sjedinjenim Američkim Državama, nedvosmisleno izjavio da su Britanci odlučno spremni da se suprotstave kako iznenadnom desantu, tako i dugotrajnoj opsadi i da neće prigvatiti nikakve uslove niti se upustiti u bilo kakve pregovore, pa makar došli u najteže i dugotrajno iskušenje.

Da bi u takvoj situaciji okončao rat sa Velikom Britanijom. Hitler je doneo odluku da

izvrši invaziju na Britanska ostrva. Iako je u tom smislu 16. jula 1940. izdao Direktivu br. 16 za pripremu desantne operacije (koja je nosila šifru »Seelowe«) on još uvek nije bio potpuno izgubio nadu u zaključenje sporazuma sa Velikom Britanijom, tako da joj je u svom govoru, održanom u Rajhstagu 19. jula 1940. uputio poslednji apel, ali i ovoga puta bez rezultata.

Uviđajući da je suviše kasno izdao naređenje za izvršenje ove veoma složene desantne operacije i da ne raspolaže nadmoćnošću na moru, koja je neophodna za uspeh desanta, Hitler je izdao Direktivu br. 17 od 1. avgusta 1940., kojom je predvideo da se preduzme velika vazdušna ofanziva, u nadi da će njome zadati smrtni udarac Velikoj Britaniji, ili da će bar pripremiti pogodno tlo za desant svojim kopnenim snagama. Ova tzv. »vazdušna bitka za Englesku« počela je već 8. avgusta 1940. ali je polovinom septembra obustavljena zbog velikih gubitaka nemačkog vazduhoplovstva.

Pošto je invazija na Britanska ostrva postala nemoguća, Hitler je počeo pomišljati da u 10

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački proleće 1941. napadne SSSR. On je stekao uverenje da Velika Britanija odlučno produžava rat zato što se nada u pomoć SAD i Sovjetskog Saveza i da će i sama moći da izdrži dok se ne obrazuje veliki kontinentalni blok protiv Nemačke. Zato ova njegova zamisao o uništenju Sovjetskog Saveza, dok je Velika Britanija još nemoćna, nije nova. Glavni cilj njegove politike uvek je bio da se »Nemački životni prostor« proširi prema Istoku, jer je tu ideju izneo i u svojoj knjizi »Mein Kampf«. Pakt o nenapadanju sa Sovjetskim Savezom od 23. avgusta 1939. bio mu je privremeno potreban da bi izolovao Poljsku i stvorio uslove za slobodnu akciju prema Zapadu.

A sada - posle poraza Francuske i proterivanja britanskih snaga sa evropskog kopna - pružila mu se prilika da se razračuna sa Sovjetskim Savezom, bez obzira da li će pre toga pokoriti Veliku Britaniju ili je prinuditi da prihvati ponuđene uslove mira.

Ali, njegovu zamisao da napadne Sovjetski Savez poremetili su događaji na Istoku. Posle završteka sovjetsko-finskog rata, 12. marta 1940. Sovjetski Savez se učvrstio na poluostrvu Hangeu (švedski Hango, finski Hanko) na izlazu iz Finskog zaliva i proširio murmansku bazu na Ribarskom poluostrvu i poluostrvu Srednij. Prisajedinjenjem Besarabije i severne Bukovine, 28. juna 1940. dokopao se ušća Dunava i postao sve aktivniji na Balkanu. naročito u Bugarskoj.

Najzad. proglašenjem i prisajedinjenjem sovjetskih republika Litvanije, Letonije i Estonije, 1. avgusta 1940. Sovjetski Savez se učvrstio i na Baltiku i time povredio nemačke pretenzije i osećaje. Mada je sve te događaje - usled trenutne situacije - morao prećutno da odobri, Hitler je počeo da nazire početak jednog velikog zaokruživanja Nemačke. Naime, pored opasnosti od Sovjetskog Saveza, on se plašio i od toga da će se i SAD umešati u oružani sukob na strani Velike Britanije. A da bi to sprečio, preduzeo je diplomatsku akciju da uključi Japan u vojni savez Osovine, u čemu je i uspeo, jer je već 27. septembra 1940. u Berlinu svečano potpisan »Trojni pakt« između Nemačke, Italije i Japana.

Posle zaključenja ovog Pakta Nemačka je, za vreme takozvanog ratnog zatišja, preduzela aktivnu političku ofanzivu u Evropi, sa ciljem da i druge države uključi u Trojni pakt i time obezbedi uslove za zavođenje »novog poretka«. Pored toga, ona je u najvećoj tajnosti vršila i vojne pripreme za napad na SSSR. Pošto je Nemačka u to vreme imala ukupno 126 pešadijskih i 16 moto- mehanizovanih divizija (računajući i SS formacije), a s obzirom na to da joj je - prema proračunu Generalštaba kopnene vojske - samo za napad na SSSR bilo potrebno oko 130-140 divizija, moralo se 11

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački neodložno pristupiti formiranju novih jedinica.

U međuvremenu, Hitler je preduzeo mere da odstrani Britance iz zapadnog dela Sredozemlja i zauzme Gibraltar. Zato je u septembru naredio Vrhovnoj komandi kopnene vojske da prouči ne samo ovo pitanje (pod pretpostavkom da će Španija dozvoliti slobodan prolaz nemačkim trupama, pa i sama učestvovati u tim operacijama), nego i pitanje osiguranja Gibraltarskog moreuza zbog nesmetanog prebacivanja nemačkih trupa na severno-afričko područje. U početku pregovora sa Španijom po ovom pitanju Franko je bio voljan da uđe u rat, ali je posle neuspele nemačke vazdušne ofanzive protiv Velike Britanije oprezno odugovlačio pregovore.

U vezi sa ovakvim pretenzijama na Sredozemlju i Istoku. Balkan je počeo da igra značajnu ulogu u nemačkim strategijskim planovima radi obezbeđenja južnog boka Rajha. Zbog toga je Hitler želeo mir na ovom prostoru, u prvom redu radi eksploatisanja velikih poljoprivrednih i rudnih dobara čitavog Balkana i Podunavlja. a naročito rumunske nafte.

Da bi sačuvao mir na ovom prostoru i sprečio eventualni nepromišljen korak Musolinija protiv Jugoslavije. Hitler je na sastanku sa grofom Ćanom u Berlinu, 7. jula 1940., zahtevao da se pitanje Jugoslavije reši onako kako odgovara italijanskim interesima tek onda kada situacija bude povoljna. On se bojao da bi italijanska akcija protiv Jugoslavije mogla izazvati ratni požar na celom Balkanu, a time i intervenciju Sovjetskog Saveza, pa čak i uspostavljanje solidarnosti između Velike Britanije i Sovjetskog Saveza. Na ovom sastanku je utanačeno: da Jugoslavija, onakva kakva je tada postojala, neće imati pravo na opstanak u novoj Evropi koju će stvoriti sile Osovine, da Italija za prvo vreme može grupisati strategijska sredstva i vojne snage, kako bi stupila u akciju čim se pruži povoljna prilika, ali samo u slučaju komplikacija na Balkanu ili približavanja sloma Velike Britanije.

Ministar inostranih poslova Rajha Ribentrop je italijanskoj vladi u Rimu 19. septembra 1940. ponovo izjavio da se Grčka i Jugoslavija nalaze u području italijanskih interesa i da Nemačka zadržava u Jugoslaviji jedino pravo na okrug Maribor.

Dok je pripremao agresiju na SSSR i težio da male države u Podunavlju i na Balkanu milom ili silom privoli da priđu silama Osovine, u međuvremenu su nastale komplikacije baš u tom osetljivom delu Evrope. Naime, posle priključenja Besarabije i Bukovine Sovjetskom Savezu, Bugarska i Mađarska su takođe postavile Rumuniji svoje stare revizionističke zahteve.

Bugari su tražili južnu Dobrudžu koju su izgubili Bukureškim ugovorom o miru 1913. godine, a Mađari su se pojavili sa mnogo većim zahtevima, tražeći od Rumuna celu Transilvaniju koju su izgubili Trijanonskim ugovorom o miru 1919. posle prvog svetskog rata. Da bi raščistio ovo pitanje, Hitler ih je uputio na direktne pregovore. I dok su se rumunsko-bugarski pregovori u Krajovi uspešno razvijali, između Rumunije i Mađarske su se odnosi toliko zaoštrili da je izgledalo da će doći do oružanog sukoba, tako da su Nemačka i Italija morale posredovati na taj način što su 28. avgusta pozvale u Beč mađarskog i rumunskog ministra inostranih poslova. Tako je ovaj spor privremeno bio rešen. Arbitražnom odlukom od 30. avgusta 1940. godine (tzv. druga Bečka arbitraža) severna polovina Transilvanije ustupljena je Mađarskoj, s tim što su Nemačka i Italija zagarantovale Rumuniji integritet ostalog dela teritorije. Pošto je ta tzv. Bečka arbitraža utanačena bez poziva i učešća Sovjetskog Saveza, sile Osovine su time htele pokazati da se Podunavlje i Balkan nalaze u njihovoj interesnoj sferi, što je znatno poremetilo sovjetskonemačke odnose.

Rumunski narod je sa velikim ogorčenjem primio ustupanje polovine Transilvanije Mađarskoj, tako da su u celoj zemlji priređene demonstracije. Vlada Gigurtua (Gigurtu Yon) je 4. septembra podnela ostavku koju je kralj Karol II (Carol Hohenzollern - Sigmaringen) prihvatio i u isto vreme naimenovao generala Jona Antoneskua za predsednika vlade. Idućeg dana, usled teške situacije u zemlji, kralj je ukinuo Ustav od 27. februara 1938. godine, rapustio parlament i dao generalu Antoneskuu punu vlast u vođenju rumunske države. A pošto je general Antonesku 12

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački noću 5/6. septembra pisano zatražio od kralja da se odrekne prestola, sa motivacijom da je to želja armije i cele zemlje, kralj Karol je 6. septembra u 6 časova izjutra abdicirao u korist svog sina Mihaila i 7. septembra napustio zemlju. Pod nemačkim pritiskom je toga istog dana u Krajovi potpisan ugovor, prema kome je Rumunija ustupila Bugarskoj teritoriju južne Dobrudže.

Pod izgovorom da Rumuniji preti opasnost od SSSR-a, general Antonesku se politički vezao za Nemačku, sa kojom je sklopio tajni vojni sporazum o slobodnom ulasku nemačkih trupa u Rumuniji. Pošto je već u septembru 1940. zaključen Tajni vojni savez između Nemačke i Rumunije, nemačka Vrhovna komanda oružanih snaga (OKW) je odmah naredila da se u Rumuniju uputi nemačka Vojna misija sa 13. oklopnom divizijom, ojačanom jednim tenkovskim pukom, 1 korpusnim pionirskim bataljonom, 1 korpusnim bataljonom za vezu sa 1 prislušnim vodom, 2 mostovna parka, zatim Vazduhoplovna misija sa tzv. Vazduhoplovnom nastavnom grupom, 1 ratni privredni štab i specijalni biro Obaveštajne uprave Vrhovne komande oružanih

snaga. Na zahtev Antoneskua, prvi delovi nemačke Vojne misije ušli su u Rumuniju 7. oktobra 1941.godine.

Nemačka Vojna misija u Rumuniji imala je zadatak da obezbeđuje petrolejska polja i reogranizuje i priprema rumunsku armiju za napad na Sovjetski Savez. Time je Rumunija praktično došla pod nemačku vojnu kontrolu i kao južni bastion uključena u Nemački front, koji se protezao od Crnog do Baltičkog mora. Ona je na taj način mogla da posluži bilo kao polazna osnovica za ofanzivu protiv Sovjetskog Saveza, bilo kao teritorija za obezbeđivanje južnog boka Rajha i kao siguran liferant nafte. Hitler se u to vreme još nije bio definitivno rešio da napadne Sovjetski Savez, već se kolebao između Istoka i Zapada, te je za svaki slučaj pripremao obe operacije.

Pošto su pregovori sa Mađarskom o prolazu trupa nemačke Vojne misije preko njene teritorije za Rumuniju, posle Bečke arbitraže, uspešno završeni, nemačke trupe su, počev od 13.

13

Proizvodnja pamćenja II Soko Joševački septembra 1940. slobodno transportovane preko Mađarske u Rumuniju. Tako je Rumunija, i pored, gubitka znatnog dela nacionalne teritorije, 23. novembra 1940. godine potpisala Trojni pakt i definitivno prišla silama Osovine.

Planovi za ovu kampanju, zajedno sa planovima koji su uključivali Gibraltar i severnu Afriku, bili su povezani u jedan zajednički strategijski plan, sa ciljem da se Britanci liše svih njihovih sredozemnih baza. Operacije protiv Gibraltara i Grčke bile su planirane tako da se izvedu istovremeno u januaru 1941. godine, dok je nemačka ofanziva u severnoj Africi trebalo da bude izvršena u jesen iste godine. Ali, već u decembru 1940. godine svi ovi nemački planovi pretrpeće značajne izmene (naročito zbog kritične situacije Italijana u severnoj Africi i odbijanja Franka (Franco y Bahamonde Francisco) da dopusti Nemcima pristup Gibraltaru).

Samovoljan i iznenadan italijanski napad na Grčku, 28. oktobra 1940., poremetio je nemačke političke i strategijske planove na Balkanu i iz osnova promenio situaciju na tom prostoru. Hitler je bio nezadovoljan takvim jednostranim Musolinijevim postupkom, jer se bojao da će Britanci (koji su 13. aprila garantovali integritet Grčke), zbog izazova ovim napadom, ne samo zauzeti vazduhoplovne baze na grčkoj teritoriji, sa kojih bi mogli da ugroze izvore nafte u Rumuniji, nego se i učvrstiti u Grčkoj i obrazovati novi Solunski front, koga se on dobro sećao iz Prvog svetskog rata. Pošto se nisu ostvarile nade da će se ovaj sukob ipak brzo završiti u korist Italije, on je, zbog italijanskog neuspeha i iskrcavanja britanskih snaga na Krit, odlučio da interveniše i pokori Grčku i tako preduhitri Britance. Zato ie 4. novembra naredio vrhovnom komandantu nemačke kopnene vojske maršalu Brauhicu (Brauchitsch Walter von) da izradi plan i izvrši pripreme za napad na Grčku. Dakle, ova odluka je doneta sedam dana posle italijanskog napada na Grčku i četiri dana posle britanske okupacije Krita i Lemnosa.

U Hitlerovoj direktivi br. 18. od 12. novembra 1940. iznete su osnovne ideje za vođenje operacija na Sredozemlju i specijalne odredbe za operacije na Balkanu. U njoj se, u odnosu na Grčku, kaže: »Vrhovni komandant kopnene vojske preduzeće mere da u slučaju potrebe sa bugarske teritorije zauzme grčko kopno severno od Egejskog mora, i na taj način stvori preduslov za akcije nemačkih vazduhoplovnih jedinica protiv ciljeva u istočnom delu Sredozemnog mora, a naročito protiv britanskih vazduhoplovnih baza koje ugrožavaju rumunska naftonosna polja.

Da bi se garantovalo izvršenje svih mogućih zadataka i držala u šahu Turska, potrebno je da se pri ocenama i proračunima za koncentraciju trupa uzme kao osnov upotreba jedne armijske grupe oko 10 divizija. Za koncentraciju ovih snaga ne može se računati sa upotrebom železničkih pruga, koje vode kroz Jugoslaviju. Da bi se skratilo vreme potrebno za koncentraciju, mora da se pripremi što skorije pojačanje nemačke Vojne misije u Rumuniju. čiju ću jačinu lično odrediti, u kom cilju mi podneti predlog.

Vrhovni komandant vazduhoplovstva, u saglasnosti sa nameravanim operacijama kopnene vojske, izvršiće pripreme za upotrebu nemačkih vazduhoplovnih jedinica na jugoistočnom Balkanu kao i za organizovanje vazduhoplovne službe osmatranja i javljanja na južnoj granici Bugarske.

Nemačka Vazduhoplovna misija pojačaće se u obimu kako mi je to predloženo. Željama Bugarske u pogledu naoružanja vojske (isporuka oružja i municije) trebalo bi izaći u susret«.”

Hitler je odredio ovako slabe snage za napad na Grčku i eventualnu intervenciju protiv Turske zato što je sa sigurnošću računao da će Bugarska aktivno učestvovati u ovom ratu. A koliko je veliki značaj u to vreme pridavao očuvanju mira na ostalom delu Jugoistoka, naročito u Jugoslaviji, dokazuje njegova zabrana upotrebe jugoslovenskih železničkih pruga, da se tom upotrebom ne bi izazvale komplikacije na tom prostoru, iako je sasvim jasno da su železničke pruge Beograd - Sofija i Beograd - Solun za Nemce imale ogromnu, strategijsku važnost, kako za koncentraciju snaga, tako i za brzo okončanje rata u Grčkoj.

U pogledu nameravanih operacija na Sredozemlju. u direktivi br. 18. data su detaljna 14