Tigar od papira

Soko Joševački

Soko Joševački

Tigar od papira

2

Soko Joševački

Tigar od papira PREDGOVOR

Malo je ljudi koji su spremni ponuditi najvrednije što imaju, svoj život. Utakve malobrojne, svakako spadaju dobrovoljci. Njih rat nije zatekao u jedinici,niti im je poštar uručio poziv za mobilizaciju.

Njih na ratište nije dovela zaprećena dugogodišnja zatvorska kazna za neodazivanje na mobilizaciju ili presuda za dezerterstvo, ukoliko su se zatekli u jedinici, kada je rat počeo. Oni su znali kuda se upućuju, stavljajući sudbinu svog naroda ispred lične. Zato su dobrovoljci najčasniji ljudi. Svuda u svetu. Kod svakog naroda koji ceni svoju slobodu.

Samo kod nas u glavama i novinarskim perima pojedinih interesnih grupa, reč „dobrovoljci”, umesto kroz padeže i lica, kao svaka druga imenica, svoje značenje menja u: pripadnici paravojnih formacija, pljačkaši, ili još gore, ratni zločinci.

Tako pričaju i pišu pobegulje, nečasni ljudi, predstavnici pojedinih nevladinih organizacija, plaćeni novinari ili unajmljeni intelektualci, a poznato je, da su unajmljeni magarac ili kamila, mnogo korisniji od unajmljenog intelektualca ili novinara.

3

Tigar od papira Soko Joševački ISTINA O SRBIMA U BIVŠOJ BOSNI I HERCEGOVINI I O REPUBLICI SRPSKOJ Za sve ozbiljne istraživače-naučnike, Bosna i Hercegovina predstavlja najsloženiju slovensku oblast na Balkanskom poluostrvu. U etničkom pogledu, sem malog broja došljaka, stanovništvo su dugo činili većinski pravoslavni Srbi, a nešto katolici, kasnije konstituisani kao Hrvati.

Prve vesti o Bosni potiču iz X veka, pominje je vizantijski car Porfirogenit 949. godine u svom delu “De administrando imperiv”. Formirala se na slovenskoj etničkoj osnovi kao mala oblast u srednjem i gornjem toku reke Bosne, najpre u sastavu jačih susednih država, a zatim kao poluzavisna i na kraju samostalna država.

Istorija srenjovekovne samostalne države Bosne bila je predmet pažnje mnogih istoričara, ali je uvek ostajalo nerešeno pitanje čija je Bosna, a kasnije iHercegovina. Strani izvori, povelje i pisma bosanskih banova i kraljeva, kao i drugi razni spisi i dela nedvosmisleno pokazuju da je u novoj postojbini Srba bila i Bosna. Stari Bosanci i Hercegovci nazivaju sebe i svoje Srbima, bez obzira na veru. Srbi su jedini imali etnički identitet. Iz političkih razloga ova činjenica je izbegavana ili se težilo veštačkim simetrijama.

Kao predstavnici domaće vlastele u XII veku se javljaju banovi, kao nasledni gospodari. Prvi se pominje ban Borić, a kasnije ban Kulin (1180-1204.) Prve vesti o bogumilima kao hrišćanskoj sekti javljaju se oko 1200. godine. Uspon države naročito je došao do izražaja u vreme bosanskog bana Stjepana Kotromanića. Njegov naslednik, sinovac Tvrtko krunisao se, 1377. godine sa titulom: “Stefan, kralj Srbima u Bosni i Hercegovini i Primorju i Zapadnim Stranama”. U vreme najvećeg uspona 1390. godine nosi titulu kralja Raške, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja.

Kao Srbija posle cara Dušana, tako i Bosna posle kralja Tvrtka naglo opada. Posle kralja Tvrtka, Bosna se našla između dve neprijateljske sile: Turske i Mađarske. U Bosni se pojavljuje politička anarhija i nesloga, pa se javljaju istovremeno dva kralja (Stjepan Ostoja i Tvrtko II). Otpočeli su unutrašnji sukobi u kojima se javljaju posrednici Turci ili Mađari. Bosanska vlastela, ljuto zavađena, služila im je kao oruđe za njihove političke interese. Lični interesi počinju da dominiraju u prostačkoj jagmi za vlast. Isto tako, između Srbije i Bosne vođena je politika sitnih interesa, više sukobima nego saradnji u vreme kada se turska opasnost nadvila nad srpskim zemljama.

Srpski narod će u svojoj istoriji skupo platiti te političke nesloge i sukobe koji će ostaviti traga do današnjih dana. Kralj Stjepan Tomašević (1461-1463.) nije pokušao da pruži otpor Turcima, pa ipak je platio glavom kao i brojna bosanska vlastela. Tako je Bosna 1463. godine izgubila državnu samostalnost, a Hercegovina je pala pod tursku vlast dvadesetak godina kasnije.

Hercegovina se pod tim imenom javila posle Bosne, a ime je dobila po Hercegu Stjepanu. U ranijem razdoblju delila se na oblasti: Neretva, Zahumlje i Trebinje.

Nekadašnji gospodar Herceg Stjepan i njegov sin Vladislav nazivali su svoje podanike Srbima. Stjepan Kosača je došao u sukob sa sinom i pozivao je Turke da mu pomažu.

Uzalud su oni kasnije ustali zajedno za odbranu zemlje, jer su Turci već bili dobro zakoračili u Hercegovinu. Posle smrti Hercega Stjepana 1466. godine, njegova tri sina zastupala su različite koncepcije i nisu znali zastupati interese otadžbine. U zavadi sa braćom jedan od njih, Stevan, primio je Islam i kao Ahmet Hercegović okončao nezavisnost Hercegovine 1482. godine. Stara Hercegovina zahvatala je teritoriju do Drine, obuhvatajući Foču, Goražde i Čajniče, kao i Pivu, Drobnjak, Nikšić i Banjane. Dok je Bosna kroz čitav XIX vek zadržavala neizmenjene granice, Hercegovina je na Berlinskom kongresu 1878. godine izgubila jednu trećinu teritorije.

4

Tigar od papira Soko Joševački Pokušaji Mađara da preotmu Bosnu od Turaka završavali su se neuspehom.

Ponešeni uspesima, odlično organizovani i sigurno vođeni Turci, u naponu snage, nisu mogli biti suzbijeni. Pod njihovim udarima pala je Srebrenička banovina 1512., a Jajce 1528. godine. Pri tome treba imati u vidu da su tursku vlast rado dočekali i neki domaći elementi, jer su očekivali da će biti oslobođeni katoličko-mađarskog pritiska.

Pored pravoslavnih i katolika, postojalo je bogumilstvo, a tek od XV veka pojavljuju se muslimani. Te su vere međusobno suprotstavljene i neprijateljske, a vodile su često i prave “krstaške ratove”. Sve tri vere stvarale su svoje kulturne krugove, bez sagledavanja slovenske narodonosne celine. Oštre verske podele onemogućavale su bilo kakavo ozbiljnije političko i nacionalno povezivanje. Srbi su se identifikovali sa pravoslavljem, Hrvati sa katolicizmom, a muslimani sa islamom i, začudo Turcima iako su čisto slovenskog porekla, više srpskog, a manje hrvatskog. Njihov jezik je bio samo srpski.

U vreme nacionalno-oslobodilačke borbe u XIX veku muslimani su bez izuzetka gledali u hrišćanskim ustanicima ne svoju braću po krvi i jeziku, nego mrske kaure koji su se digli protiv islama i sultana u Carigradu. Iako su mrzeli Osmanlije (Turkeše) i od njih doživljavali teške pogrome, nikada se nisu pokolebali u svom proturskom opredeljenju. Svi “bratski” pozivi da se priključe ustanicima ostajali su uzaludni.

Turskim osvajanjem u Bosni i Hercegovini instaliran je Bosanski pašaluk i islam, a od 1565. godine pojavljuju se i španski jevreji (Sefardi). Stanovništvo se postepeno deli na tri religiozne zajednice: pravoslavnu, katoličku i islamsku. Verski život postaje dominantan. Mislimani (islamizovani Srbi, a manje Hrvati) su kanalemili slovenski mentalitet, karakteristike orjentalne kulture i civilizacije kao javašluk, bahatost, osionost, samohvalisavost i sakoljublje. Oni su sve do 1918. godine, uglavnom posednici feudalnih imanja, ali islamsko društvo ne poznaje naslednu aristokratiju.

Tek od 1858. godine muslimani dobijaju pravo poseda. Danas je teško naći objektivne istoričare, od njihovih potomaka, koji objektivno istražuju poreklo muslimana u Bosni i Hercegovini, iako su sve do skora zvanično upotrebljavali srpsko-hrvatski jezik.

Ko su, zapravo, muslimani, u Bosni i Hercegovini? Po svim habsburškim popisima stanovništva u BiH, sve do 1913. godine sva etnička imena nazivana su “srpska”, “latinska”, “turska” (a tek od 1918. godine, katolici usvajaju naziv “hrvatski”).

Osmanlijska imperija je pokušala da proglasi “Osmanlijsku” naciju 1868. godine, ali neuspešno. U drugoj polovini XIX veka bosanski muslimani su devet putasilom zakona menjali svoje ime. Nazvani su muhamedancima i muslimanima, a od 1882-1903. godine nazivani su Bosancima. Srpska istoriografija nije, iz meni nepoznatih razloga, uložila dovoljno napora da se detaljnije istraži poreklo naših muslimana iako je nauka saglasna da su većina njih Srbi koji su primili islam, a manji deo su hrvatskog porekla. Tu u nauci nema ništa sporno. Taj proces islamizacije išao je dosta sporo i više vekova. U Crnoj Gori je spriječen duhovnim i borbenim otporom i tzv. “istragom poturica” koja je opevana u epu Petra Petrovića - NJegoša “Gorskom vijencu”. O svemu tome postoji obimna literatura i izvori.

Bosanski pašaluk je duže vreme zauzimao prostrani sklop teritorija od Šapca do Jadranskog mora i od Zvečana do Virovitice. Kao centar predstavljao je neku vrstu matice, koja je imala poseban značaj, a taj značaj se nije umanjio ni kada je Bosna postal periferni pašaluk Turskog carstva. Turskim osvajanjem u Bosni i Hercegovini je zaveden turski administrativno-upravni sistem, sa vrlo malim procentom turskog stanovništva. Moglo se reći da je domaće stanovništvo bilo glavni oslonac turske vlasti.

U nastojanju da očuvaju posede, privilegije i da se obezbede od progona, mnogi bosanski velikaši su prešli na islam. Islamizacija je bila dugotrajan i komplikovan društveni proces. Svi oni Srbi koji su primili islam sačuvali su srpski jezik kao maternji, a 5

Tigar od papira Soko Joševački pismo im je bilo sve do austro-ugarske okupacije ćirilica. Prelaskom na islam, bosanska vlastela je dobrim delom spasila svoje posede, i od njih su, uglavnom, postali begovi.

Obrađivači zemlje bili su kmetovi, uglavnom pravoslavni Srbi, nešto katolika - Hrvata i neznatan broj muslimana. Postojalo je i nešto slobodnih kmetova-zakupaca. Pored muslimanskih, postojale su i hrišćanske spahije.

Kada je stvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine, muslimani su smatrani, a to su i oni prihvatili, kao verska grupa-konfesija, koja se izjasnila kao Srbi islamske, a manji deo kao Hrvati islamske veroispovesti. Imali su svoju političku stranku koja se zvala “Jugoslovenskamuslimanska organizacija”. Priznali su novu državu, dinastiju, srpski jezik i svoje slovensko poreklo, a verski su bili ravnopravni.

Ovo stanje iz temelja će se izmeniti u Drugom svetskom ratu. Veći deo muslimana će stupiti u kvinslinške vojne formacije, posebno ustaške, a jedan manji deo će stupiti u partizanske jedinice. Oni su zvanično prihvatili hrvatsku državu i hrvatsko ime.

Stvaranjem socijalističke Jugoslavije 1945. godine proglašeno je bratstvo i jedinstvo, da bi se zaboravio genocid nad Srbima, a u novoj federativnoj državi stvoreno je, umesto tri pet nacija: Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci. Muslimani su smatrani, kao i ranije, kao verska grupa koja se mogla izjašnjavati kao Srbi i Hrvati, ili kao “neopredeeljeni”.

Tako je bilo do 1971. godine kada su muslimani dekretom proglašeni za novu naciju u Jugoslaviji. Za razliku od drugih muslimana u svetu oni su označeni u jezičkoj praksi, kao Musliman (obavezno sa početnim velikim slovom). To je izgleda važilo samo za bosansko-hercegovačke muslimane, jersu se muslimani u Makedoniji izjasnili kao Makedonci. Zbrka je nastala, ne samo jezička, nego i politička, kada je od te nove muslimanske nacije, koja je bila izum Brozove diktature, trebalo u tadašnjem antisemitskom socijalizmu stvoriti novu socijalističku naciju na verskoj osnovi. Kod tadašnjih “komunista” sve je bilo dozvoljeno da se tobože suzbije “velikosrpski hegemonizam”. To je, između ostalog, “porodilo” ekstremne nacionalizme na jugoslovenskom prostoru, pa i kod muslimana. Pri svemu ovome treba voditi računa i razlikovati islamsku veroispovest od islamskog ekstremizma.

Turska vlast je u početku bila podnošljiva, ali ona počinje da slabi pa je i položaj najbrojnijeg stanovništva počeo da slabi. Kod pravoslavnih Srba javila se mržnja i otpor prema turskoj vlasti. To su od XVI vijeka očajanički vapaji bespomoćne “raje”. Stanje se još više pogoršava kada je došlo do sukoba između domaćih muslimana i doseljenih Osmanlija “Turkeša”, koji su vršili razne vojne i administrativne poslove. Oni su potcenjivanjem gledali na poluobrazovanu domaću elitu.

Ekonomski pritisak, socijalna nejednakost, pravna nesigurnost, večiti sukobi i vlast inoveraca, terali su Srbe da ulaze u sve kombinacije protiv opstanka turske vlasti na Balkanu. Skoro da nema hrišćanskog pokreta na Zapadu protiv Turaka, koji nije našao odjeka kod Srba u Bosni i Hercegovini. Od XVII veka Bosna i Hercegovina postaje periferijska oblast turskog carstva. Muslimani se u nju sklanjaju sa severa i sa zapada.

Muslimani iz Like, Dalmacije i Slavonije beže u Bosnu na štetu pravoslavne srpske raje. U vreme Prvog srpskog ustanka mnogobrojni muslimani se naseljavaju u Bosnu, i često su organizovali bezuspešne napade na Srbiju. Uzrok svih ustanaka Srba u BiH bila je težnja da se ujedinesa svojom braćom u slobodnoj Srbiji i Crnoj Gori.

XIX vek istorije Bosne i Hercegovine pod turskom vlašću karakteriše borba bosanskog begovata za autonomiju Bosne i Hercegovine i protiv sultanovihreformi. Taj pokret je doživeo poraz i krvavo ugušen od Omer-paše Latasa 1851. godine. Ovde napominjem jednu zanimljivu činjenicu, da su neki istraživači tog perioda tumačili taj pokret, a neki u svojim delima i ne pominju Srbe, nego upotrebljavaju neadekvatne izraze kao hrišćani, pravoslavci, raja i kauri.

6

Tigar od papira Soko Joševački Od druge polovine XIX veka učestali su ustanci pravoslavne raje, naročito u Hercegovini, jer su podsticani iz Crne Gore. Samouverenost kmetova podigle su znatno i poslednje begovske bune, jer su obe strane naoružavale “raju” i pridobijali ih za svoje ciljeve. Nada za oslobođenje dolazila je iz Srbije, kada je knez Mihailo Obrenović razvio široki nacionalni plan za oslobođenje svih srpskih pokrajina. U toku bosansko-

hercegovačkog ustanka 1875. godine Srbi iz Bosne su se nedvosmisleno izjasnili da žele ujedinjene sa Srbijom, a Srbi iz Hercegovine su težili ujedinjenju sa Crnom Gorom. Taj istorijski zadatak nije ostvaren.

Pred sam kraj turske vladavine izvršeno je nekoliko pokušaja da se osavremeni političko-teritorijalna organizacija. Tako je 1865. godine od dva vezirluka (bosanski i 7

Tigar od papira Soko Joševački hercegovački) formiran jedan - Bosna vilajet, sa sedam sandžaka. Berlinskim kongresom 1878. godine, kojim je završena istočna kriza, Austro-Ugarska je dobila pravo da okupira Bosnu i Hercegovinu.

Stalna doseljavanja, iseljavanja i unutrašnje migracije, što su se vekovima vršile u Bosni i Hercegovini za vreme turske uprave, bile su uzrok što se broj stanovnika u oim krajevima stalno menjao. Pa i pored svih nedaća Srbi su ostali najbrojniji narod u Bosni i Hercegovini u vreme Turske vladavine. Prema zvaničnom proračunu iz 1865. godine, pravoslavni (Srbi) su bili neuporedivo najbrojniji - 46,3%, a u katolike su se ubrajali i drugi narodi: Mađari, Nemci i druge katoličke grupe, pa bi se moglo zaključiti da je broj Srba u Bosni i Hercegovini tada bi jednak broju Hrvata i muslimana.

Okupacija Bosne i Hercegovine 1878. godine imala je sudbonosni uticaj na srpsko stanovništvo. Austro-Ugarska katolička monarhija potisnuta sa zapada tražila je svoj životni prostor na Balkanu. O tome postoje brojni izvori i obimna literatura. Austrougarska vlast u Bosni i Hercegovini trajala je četrdeset godina (1878-1918). Za to vreme desile su se krupne društveno-ekonomske promene koje će bitno odrediti sudbinu srpskog naroda. Glavna namera okupacione vlasti, naročito u veme vladavine Benjamina Kalaja (1883-1903.) bila je da uguši srpsku nacionalnu svest i ugasi svaku pomisao o njihovom ujedinjavanju sa Srbijom. Zvanična vlast želi da ostvari nekakvu“bosansku naciju”, pa neguje “bosanski patriotizam”, zabranjuje naziv srpski jezik, a uvodi bosanski, uvodi bosansku zastavu, zabranjuje knjige, novine i časopise koji imaju srpsko nacionalno obeležje, a u školama uvodi planove i programe sa antisrpskim idejnim usmerenjem.

Nasuprot tome forsiraju se listovi i časopisi katolika i muslimana.

Kada je zvanična vlast uvidela da je nacionalna i verska svest kod Srbaduboko ukorenjena, tada je krenula u povezivanje manjinskih muslimana i Hrvata protiv Srba.

Veliki jaz netrpeljivosti muslimana i Srba bio je istorijski zasnovan, a kao oruđe sukoba Srba i Hrvata poslužili su im jezuiti koji su poznato po moralnom načelu da cilj opravdava sredstva. Ovda je prirodno što je kod Srba došlo do oštrih protesta protiv takve politike.

Agrarni tereni su kroz čitav XIX vek bili glavni uzroci mnogih buna i ustanaka.

Austrougarska vlast nije bitnije promenila agrarne odnose. Prema statistici iz 1910. godine u Bosni i Hercegovini je još uvek bilo 111.093 kmetova sa 650.664 članova porodice, što je činilo 46% stanovništva. Od čistih kmetova su 74% pravoslavni, 21% katolici i 5% muslimani. Istovremeno je bilo 10.463 age sa kmetlucima i sa 40.460 članova, a od toga age su bili 91% muslimani. Srbi-kmetovi su tek 1918. godine dobili ekonomsku slobodu, nacionalno i versko ujedinjenje sa Srbijom.

Posle aneksije Bosne i Hercegovine, carevim patetnom sankcionisan je Ustav 1910. godine. Prema tom Ustavu Bosna i Hercegovina postala je posebno upravno područje, kojim upravlja zajednički austrougarski ministar finansija preko bosanskohercegovačke vlade, čiji su svi zakonski projekti morali imati prethodni pristanak austrijske i ugarske vlade i carevu sankciju posle izglasavanja. Najjača opoziciona politička grupa, u ovom periodu, bila je grupa oko Petra Kočića, sa agrarnim programom oslobođenja kmetova bez ikakve naknade.

Uoči Prvog svetskog rata javio se politički i književni pokret “Mlada Bosna” koja je zastupala radikalni otpor tuđinskoj vlasti i ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom.

Rodonačelnik tog pokreta bio je Dimitrije Mitrinović, a glavni teoretičar Vladimir Gaćinović. Kod te srpske omladine umesto naricanja nad teškom sudbinom srpstva, javlja se protest i individulana akcija koja se završava atentatom Gavrila Principa, na austrougarskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda.

Posle sarajevskog atentata i početka rata protiv Srbije, u čitavoj Bosni iHercegovini nastaju teške prilike za srpsko stanovništvo. General Poćorek jeorganizovao po zlu poznatu 8

Tigar od papira Soko Joševački pomoćnu miliciju Schutzkorpus, u koju je mobilisao hrvatski i muslimanski gradski i seoski ološ, koji se sa odobrenjem vlasti najsurovije obračunavao sa nezaštićenim srpskim narodom. Najmasovnije uništenje srpskog naroda izvršeno je u zatvorima i koncentracionim logorima, kao i prisilnim preseljavanjem stanovništva. Radi zastrašivanja i demoralisanja srpskog naroda izvršen je politički i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom.

Posle ujedinjenja 1918. godine nije dovoljno urađeno na istraživanju genocida nad Srbima u Bosni i Hercegovini. U novoformiranoj državi srpske žrtve su zaboravljene, a borci i solunski dobrovoljci ostali su neadekvatno nagrađeni. U genocidu nad srpskim stanovništvom učestvovao je jedan broj Hrvata i muslimana, ali su im Srbi to oprostili zarad zajedničkog života u novoformiranoj državi.

Na kraju Prvog svetskog rata razvila se šira agitacija za ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom. Od 52 sreza 42 su se izjasnili za bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom. U proklamaciji su izrazili svoju političku volju 27. novembra 1918. godine da se srpski narod “smatra sastavnim i nerazdruživim dijelom Kraljevine Srbije”. Dalji događaji su doveli do ujedinjenja na drugi način, 1. decembra 1918. godine.

Srbi su pod austrougarskom okupacijom, nezsvisno od njihove antisrpske politike, znatno unapredili prosvetni, kulturni, umetnički i naučni život. Broj osnovnih i srednjih škola znatno se povećao i tako su stvoreni uslovi za brojnu – srpsku inteligenciju. Posebno je značajno osnivanje društva “Prosvjeta” 1902. godine, koja je odigrala veoma značajnu ulogu u stvaranju srpskih prosvetnih kadrova. Ona je bila matica celokupnog kulturnoprosvetnog života i rada. Iz tih redova izrastaju Jeremić, Uroš Krulj i drugi.

Prva književnost se javila posle okupacije, a posebno u centrima Sarajevu,Mostaru i Banjaluci. Brojni listovi i časopisi bili su znak duhovnog i nacionalnog buđenja kao Šantić, Dučić, Ćorović, Kočić i njihovi drugovi i saradnici, koji su udarili temelje književnom i kulturnom životu sa izrazitim nacionalnim osobenostima.

Za vreme austro-ugarske okupacije počelo je plansko doseljavanje stanovništva iz drugih delova Monarhije, a naročito u krajeve gde je živelo kompaktno domaće srpsko stanovništvo. Doseljavane su različite vere, ali najviše katolici, a najmanje pravoslavni.

Bilo je i iseljavanja, najčešće muslimana i Srba. Prema prvom popisu iz 1879. godine u Bosni i Hercegovini je živelo 1.158.164 stanovnika. Treći popis izvršen je 1895. godine i vidljivo je da se procenat stanovništva znatno povećao na 1.568.092 stanovnika, od čega 42,9% pravoslavnih, 21,3% katolika i 35% muhamedanaca. U odnosu na prethodni popis, po popisu iz 1910. godine povećano je učešće pravoslavnogstanovništva i iznosilo je 43,4%, tako da je pravoslavno stanovništvo činilo većinsko stanovništvo, a u nekim krajevima, kao u Bosanskoj Krajini, imalo apsolutnu većinu.

Procenjuje se da je u Prvom svetskom ratu stradalo oko 200.000 Srba.

U toku Prvog svetskog rata dominirala je ideja da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod, a tri plemena. Na toj pretpostavci građeni su ratni ciljevi Srbije i dosta kolebljiva politika Nikole Pašića koji je znao za predloge Rusije da se stvore dve jugoslovenske države i to jedna katolička od hrvatskih i slovenskih oblasti, a druga pravoslavna od Srbije, Crne Gore, proširene Bosnom i Hercegovinom. Posle proboja Solunskog fronta Pašić je kazao da je Srbija ušla u rat da oslobodi Srbe, Hrvate i Slovence, da je zbog toga podnela žrtve i da je zadatak Srbije da oslobodi “Srbe najpre, oni hoće s nama, Hrvati i Slovenci neka se opredele ako hoće s nama, ako ne, ništa”.

Međutim, srpski zvanični faktori nisu ni tada, a ni kasnije odredili srpski etnički prostor, što će skupo stajati srpski narod. Tako je bez razrađene i jasne koncepcije vlasti, Aleksandar proglasio 1918. godine jedinstvenu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.

9

Tigar od papira Soko Joševački Razdoblje od donošenja ovog akta do izglasavanja Vidovdanskog ustava pravna literatura tretira kao prelaznu fazu državnog provizorijuma. Od tog akta pa do izglasavanja Vidovdanskog ustava ispoljena je široka politička djelatnost u kojoj su političke partije, grupe i pojedinci izrazili svoje stavove o pitanju državnog uređenja i položaja Bosne i Hercegovine. Većina političkih stranaka izjasnila se da Bosna i Hercegovina uđe kao celovita u novoformiranu državu, izuzev Josipa Smodlake koji je podelio na oblasti Krajine sa Banjalukom, Bosna sa Sarajevom i Primorje (gde spada i Hercegovina) sa Splitom. Međutim, Bosnu i Hercegovinu, kao autonomnu ili federalnu jedinicu nisu prihvatile vodeće srpske stranke i neke manje grupacije, potkrepljujućito činjenicom da i pod turskom upravom nije bila ništa drugo nego vilajet, u čemu nije bilo ničega državnopravnog. Smatralo se da se iza zahteva za autonomijom Bosne i Hercegovine u zajedničkoj državi obavezno kriju hrvatski nacionalisti, koji su u tome obavezno videli mogućnost da ujedinjenji sa muslimanima minorizuju Srbe.

Političari svih srpskih građanskih stranaka bili su jedinstveni u tome da interesi Srba u Bosni i Hercegovini nijednog trenutka ne smeju biti dovedeni u pitanje i da u bilo kakvim reorganizacijama, Bosna i Hercegovina, kao srpska zemlja, mora biti u sastavu Srbije.

Pod vanrednim okolnostima, 28. juna 1921. godine, sa većinom od 13 glasova primljen je Konstitutivni ustav Kraljevine SHS. U tom ustavu Bosna i Hercegovina se pominje na jednom mestu, u odeljku Prelazna naređenja član 135. koji obavezuje budući zakon o oblastima da njihovu podelu izvrši tako da Bosna i Hercegovina ostane u svojim istorijskim granicama. Kasnije, prema Uredbi o podeli zemlje na oblasti, čitava teritorija države bila je podeljena na 33 oblasti, iako ih je ustav predviđao 36. Od ovih oblasti samo je sedam premašivalo pola miliona stanovnika, a neke oblasti nisu brojale ni 200 hiljada.

Bosna i Hercegovina podeljena je na okruge: Tuzla (28), Sarajevo (29), Mostar (30), Travnik (31), Banjaluka (32) i Bihać (33).

Zavođenjem šestojanuarske diktature, transformisana je Kraljevina SHS u Kraljevinu Jugoslaviju, a država podeljena na devet banovina i grad Beograd sa posebnom upravom. Na teritoriji Bosne i Hercegovine formirana je Vrbaska banovina sa centrom u Banjaluci, sa kompaktnim srpskim stanovništvom. Ostali deo Bosne i Hercegovine bio je razdeljen između Drinske, Zetske i Primorske banovine. Drinska banovina je formirana sa centrom u Sarajevu. Primorskoj banovini pripali su srezovi: bugojanski, konjički, livanjski, ljubuški, mostarski, prozorski, tomislavgradski i travnički, kao i dve ispostave: Kupres i Posušje. Zetskoj banovini pripadali su srezovi: stolački, trebinjački, nevesinjački, bilećki, gatački, ljubinjski i fočanski, kao i dve ispostave: Čapljina i Kalinovik.

Ovakva administrativno-tehnička podela izazvala je kritike sa raznih strana.

Istoričar V. Ćorović je najviše prigovarao što je bosansko-hercegovačka teritorija pripojena Primorskoj banovini. Podela države na banovine nije bila samo zasnovana na ekonomskogeografskim faktorima već i na nacionalnom. Dravska banovina se poklapala sa etničkom teritorijom Hrvata, a svih ostalih šest banovina je imalo većinsko srpsko stanovništvo. Ono što začuđuje jeste činjenica da je ovom teritorijalnom podelom izostalo trajno i dugoročno rešenje velikog dela kompaktnog srpskog stanovništva u Dalmaciji, Lici, Kordunu i Zapadnoj Slavoniji, koji je ostao u Savskoj i Primorskoj banovini.

Ubrzo su se pokazale pogubne posledice ovakve podele i razbijanja srpskog etničkog korpusa, jer su hrvatski političari uspevali da se formira 1939. godine Banovina Hrvatska sporazumom Cvetković-Maček, kada su delovi sa etničkim srpskiim stanovništvom ostali Banovni Hrvatskoj, a priključene su i oblasti: od Zetske banovine srez Dubrovnik, iz Vrbaske banovine Gradačac i Derventa, iz Drinske banovine Travnik, Brčko i Fojnica, a iz Dunavske banovine Šid i Ilok.

10