Lemesos final by NotSoBigFish

ΛΕΜΕΣΟΣ Η ΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΙ Η ΠΑΠΑΡΟΥΝΑ Κρίστιαν Αργυρίδου - Χρίστου

ΑΡΘΡΑ, ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1001

ΛΕΜΕΣΟΣ Η ΘΆΛΑΣΣΑ ΚΑΙ Η ΠΑΠΑΡΟΎΝΑ Κρίστιαν Αργυρίδου - Χρίστου

ΆΡΘΡΑ, ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Πρωί στην παραλία [Α.Σ.]

Η Κρίστιαν Αργυρίδου - Χρίστου γεννήθηκε στη Λεμεσό και απεφοίτησε από το Λανίτειο Γυμνάσιο. Σπούδασε για επτά χρόνια στο Βουκουρέστι, στο Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας Ion Mincu και απέκτησε τα πτυχία B.Sc και M.Sc στην Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία. Εργάστηκε στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Φώτη Κολακίδη και στην Τεχνική Εκπαίδευση Κύπρου. Άσκησε το επάγγελμα του αρχιτέκτονα ως ιδιώτης από το1980 μέχρι το 2013. Αναμίχθηκε σε περιβαλλοντικές και επαγγελματικές οργανώσεις και σε φορείς προστασίας και διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Υπήρξε για τρεις θητείες μέλος του Πολεοδομικού Συμβουλίου Κύπρου. Εκλέγηκε μέλος του Δημοτικού Συμβουλίου Λεμεσού το 1996 και το 2001 και διετέλεσε πρόεδρος της Πολεοδομικής Επιτροπής του Δήμου και σειράς ad hoc Επιτροπών για διάφορα έργα στην πόλη. Αρθρογράφησε για ζητήματα πολεοδομίας, αρχιτεκτονικής και ανάπτυξης, για περιβαλλοντικά και κοινωνικά θέματα, για το γυναικείο κίνημα και για προσωπικότητες που τη συγκίνησαν.

Το βιβλίο αυτό το αφιερώνω στην οικογένεια μου. Στους γονείς και την αδελφή μου που έφυγαν τόσο πρόωρα αλλά μου πρόσφεραν τη χαρούμενη, ξέγνοιαστη παιδική ηλικία και την αμέριστη βοήθεια και τη δύναμη να αντιμετωπίσω τα δύσκολα που ακολούθησαν. Στο σύντροφό μου Ανδρέα που μου άνοιξε νέους, δύσβατους και κακοτράχαλους δρόμους, αλλά τόσο μοναδικούς και ενδιαφέροντες! Στο γιο μου, που με ανέχτηκε να απουσιάζω συνεχώς και στη δική του οικογένεια, που αγαπώ απεριόριστα και που αποτελεί την ελπίδα για το αύριο.

© 2016 - Κρίστιαν Αργυρίδου - Χρίστου Σχεδιασμός έκδοσης: Κυριακή Σοφοκλέους, Στέλλα Ανδρονίκου [Νot So Big Fish] Επιμέλεια φωτογραφιών: Βάσος Στυλιανού Σχέδιο εξωφύλλου: Αντιγόνη Μήτσιου Φωτογραφία εξωφύλλου: Παστατζιάν Φωτογραφία οπισθόφυλλου: Λούης Λοϊζίδης Mήτσου Γλωσσική επιμέλεια: Φρειδερίκη Αβάνη Εκτύπωση: Cassoulides Masterprinters Βιβλιοδεσία: Lellos Bookbinding Ltd

ISBN 978-9963-2303-0-3 Κρίστιαν Αργυρίδου- Χρίστου Αρχιμήδη 5, 3031 Λεμεσός Τηλ 25369130, 99675755 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή, ολική ή μερική του περιεχομένου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα.

Εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες προς όλους τους συντελεστές της έκδοσης για την επιμέλεια και την υπομονή τους ώστε να επιτύχουμε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Ευχαριστώ επίσης τους γείτονες, συγγενείς, φίλους, συμμαθήτριες και συμμαθητές και άλλους συμπολίτες που μου έδωσαν χρήσιμες πληροφορίες, ημερομηνίες, ονόματα και άλλα στοιχεία για την ακριβή καταγραφή των γεγονότων και τοποθεσιών. Tέλος, ευχαριστώ όλους όσοι πρόθυμα μου παραχώρησαν φωτογραφίες από το προσωπικό τους αρχείο, καθώς και όσους αποδέχτηκαν χωρίς δισταγμό τη χρήση των φωτογραφιών τους για εμπλουτισμό του βιβλίου. Δεν έγινε κατορθωτό να εντοπιστούν οι δημιουργοί όλων των φωτογραφιών και είναι πιθανό να έχουν παρεισφρύσει και λάθη. Και για τα δύο εκφράζουμε εκ των προτέρων την απολογία μας. Τα αρχικά δίπλα από τη λεζάντα των φωτογραφιών υποδηλώνουν το φωτογράφο ή/και τον κάτοχο της φωτογραφίας και ο αναγνώστης παραπέμπεται για περισσότερες πληροφορίες στο σχετικό υπόμνημα στο τέλος του βιβλίου.

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ Εισαγωγή.......................................................................................................................................................................................................................................................... 9 Το διαγώνισμα....................................................................................................................................................................................................................................... 35 Ο Δήμος και η πόλη μας • Λεμεσός – Χανιά, βίοι παράλληλοι. .................................................................................................................................................................... 41 • Αυτά που κάνουν τη Λεμεσό να ξεχωρίζει.................................................................................................................................................. 48 • Ο παραλιακός δρόμος, σύνδεση με Ρούσβελτ................................................................................................................................... 53 • Λεμεσός και Καρναβάλι.................................................................................................................................................................................................. 55 • ΑΛΚ, αποβάθρα, παλιό λιμάνι, αποθήκες Τρακασιόλ, λιμενικοί χώροι................................................................... 63 • O παραλιακός άξονας της Λεμεσού................................................................................................................................................................ 67 • Εξωτερικοί χώροι και ενδιαφέρουσες διαδρομές στην πόλη............................................................................................. 69 • Η Λεμεσός να γίνει ξανά παράλια πόλη...................................................................................................................................................... 77 • Αναβάθμιση του Δημοτικού Κηποθέατρου................................................................................................................................................ 80 • Η μεγάλη αποβάθρα της Λεμεσού. .................................................................................................................................................................... 83 • Με αφορμή τις δημοτικές εκλογές του 2001....................................................................................................................................... 87 • Το παραλιακό μέτωπο της Λεμεσού, το έργο του Δημάρχου και του Δημοτικού Συμβουλίου..... 95 • Το παλιό λιμάνι, η περιοχή του Κάστρου, πρωτοβιομηχανικά κτίρια...................................................................... 101 • Η Λεμεσός, η παράλια πόλη του 2005................................................................................................................................................... 103 • Υδατόπυργος............................................................................................................................................................................................................................ 107 • Εγκαθίδρυση του ΤΕΠΑΚ στο κέντρο της πόλης........................................................................................................................... 113 • Καρναβαλικό Μουσείο............................................................................................................................................................................................... 117 • Λεμεσός, η επόμενη πενταετία............................................................................................................................................................................ 121 • Μουσείο Νερού.................................................................................................................................................................................................................. 125 • Λεμεσός και Λεμεσιανοί, η πόλη και οι άνθρωποι της........................................................................................................... 130 • Τα χρόνια της μελαγχολίας και η ανάκαμψη που ακολούθησε.................................................................................... 137 • Η Λεμεσός του σήμερα και του αύριο....................................................................................................................................................... 143 • Θάλασσα, η προίκα της πόλης μας.............................................................................................................................................................. 150 • Η Λεμεσός είναι αγάπη και ελπίδα................................................................................................................................................................ 155 Περιβάλλον και Πολεοδομία • Το Δασούδι της Λεμεσού και η αξιοποίηση του............................................................................................................................. 163 • Το Δασούδι να αξιοποιηθεί ως πάρκο και λαϊκή πλαζ. .......................................................................................................... 167 • Οι καταστροφικές συνέπειες από την ανεξέλεγκτη πολεοδομική ανάπτυξη................................................ 173 • Ορισμένα σχόλια για τις δηλώσεις του Μητροπολίτη Πάφου για τον Ακάμα. ......................................... 176 • Η ανάπτυξη της πόλης και το φυσικό περιβάλλον. ..................................................................................................................... 181

• Το πολεοδομικό σχέδιο της Λεμεσού και ο Νόμος περί Πολεοδομίας........................................................... 185 • Η μεταφορά συντελεστή από τα κατεχόμενα..................................................................................................................................... 193 Αρχιτεκτονική κληρονομιά – Θέματα διατήρησης • Οικία Ρωσσίδη. ...................................................................................................................................................................................................................... 198 • Ναι στη διατήρηση, όχι στην κατεδάφιση............................................................................................................................................. 201 • Βιομηχανικά κτίρια στην περιοχή του Κάστρου............................................................................................................................... 207 • Αποκατάσταση της Β΄ Δημοτικής Αγοράς............................................................................................................................................ 211 • Από την πολιτική των κατεδαφίσεων στην πολιτική της διατήρησης....................................................................... 213 • Για τα διατηρητέα κτίρια............................................................................................................................................................................................... 217 • Διατηρητέα: Xαλαμάντουρα προς κατεδάφιση ή διάσωση της ιστορικής μνήμης;................................ 221 • Διατηρητέα κτίρια, συμφέρουσα και μοναδική επένδυση με μέλλον.................................................................... 225 • Χαρουπόμυλος Λανίτη, μια νέα χρήση...................................................................................................................................................... 233 • Χαβούζα......................................................................................................................................................................................................................................... 239 • Βιομηχανική κληρονομιά, οινοβιομηχανική αρχαιολογία................................................................................................... 243 • Αποθήκες Τρακασιόλ...................................................................................................................................................................................................... 249 Το γυναικείο κίνημα και οι κοινωνικοί αγώνες • Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και η φθορά των συνειδήσεων.......................................................................................... 257 • Ο ελεύθερος χρόνος της νέας γυναίκας και οι προσπάθειες αποπροσανατολισμού......................... 260 • Η απελευθέρωση της γυναίκας μέσα από τους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες.............................. 263 • Υπέρτατο χρέος όλων ο αγώνας για την ειρήνη. Όλοι στην αυριανή εκδήλωση........................................ 273 • Πολύχρονοι και σκληροί οι αγώνες του γυναικείου κινήματος της Κύπρου...................................................... 276 • Γυναίκα και πολιτική, μια άλλη προσέγγιση.............................................................................................................................................. 280 • Οι γυναίκες της Λεμεσού στις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις................................................................................ 283 • Χαιρετισμός στη τελετή του Σ.Π.Μ.Α.Κ, 13 Μαρτίου 2010. ........................................................................................... 287 Άρθρα και συνεντεύξεις για πρόσωπα και θέματα που με συγκίνησαν • Το Λαϊκό Κίνημα της Κύπρου για τη σωτηρία του Νίκου Μπελογιάννη................................................................. 291 • Χρίστος Παπαδόπουλος, ηθοποιός............................................................................................................................................................... 297 • Κλειώ Χριστοδουλίδου– Ιωαννίδου.................................................................................................................................................................. 303 • Συνέντευξη με το Γιώργο Βασιλείου................................................................................................................................................................. 313 Πηγές Φωτογραφιών.............................................................................................................................................................................................................. 334

Το νότιο τέρμα της Βασιλείου Μακεδόνος. Αριστερα το σπίτι των Πηλαβάκηδων στα βοηθητικά του οποίου γεννηθηκα. Δεξια ήταν το σπιτι της οικογένειας του γιατρού Δημητράκη Νικολαίδη, τωρα το “THESIS”. Απέναντι στην Αγίου Ανδρέου στο ισόγειο η κατοικία των Ελις και Δήμητρας Δημητρίου. [Τ.Α.]

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Γεννήθηκα στη συμβολή της οδού Βασιλείου Μακεδόνος με την Αγίου Ανδρέου και σε απόσταση αναπνοής από τη θάλασσα. Πολύ αργότερα έμαθα ότι η Βασιλείου Μακεδόνος ονομαζόταν και «Καρτιέν Λατέν» της Λεμεσού, διότι εκεί, τον περασμένο αιώνα, όπως ήδη έχει καταγραφεί με πολλές λεπτομέρειες από άλλους συμπολίτες μας, κατοικούσαν αξιόλογοι πνευματικοί άνθρωποι και καλλιτέχνες της πόλης και διέμεναν σπουδαίοι θίασοι που έρχονταν από το εξωτερικό. Το πρώτο μας σπίτι, ήταν τα βοηθητικά του ωραίου διώροφου νεοκλασικού κτιρίου των Πηλαβάκηδων. Αποτελείτο από ένα δωμάτιο και μια μικρή κουζίνα, αλλά είχε μια τεράστια αυλή, ένα μικρό παράδεισο, γεμάτη με όλων των ειδών τα δέντρα. Μόλις άρχισα να ανακαλύπτω τον κόσμο γύρω μου παίζοντας με τα χώματα στην αυλή, όπως μου διηγήθηκε η μητέρα μου Καλλιόπη, με βρήκε να κρατώ και να παρατηρώ μια μικρή παπαρούνα, το γνωστό στρογγυλωπό έντομο με τα κόκκινα φτερά και τα μαύρα στίγματα. Η αυλή μας ήταν συνεχώς γεμάτη από συγγενείς, φίλους και γείτονες και περνούσαμε ωραία, με πολύ γέλιο από τα ατέλειωτα αστεία του πατέρα μου Σπύρου Αργυρίδη, με χαρά και αισιοδοξία, παρά τις οικονομικές δυσκολίες της μεταπολεμικής περιόδου, της δεκαετίας του 50. Με την οικογένεια του Τοτού και της Αίγλης Πηλαβάκη συνδέονται οι πρώτες παιδικές μου αναμνήσεις. Της πρώτης γεύσης της κόκα-κόλα και του πρώτου παγωμένου νερού από το ψυγείο τους. Της θέας της πρώτης λάμπας φλορένσας που κρεμμόταν από το ταβάνι με δύο αλυσίδες, για την οποία ρωτούσα την Εύη και την Γαβριέλα αν ήταν σούσα και διερωτόμουν πώς έφταναν τόσο ψηλά για να σουστούν! Η κα Αίγλη με αγαπούσε πολύ. Με έπαιρνε από το χεράκι και πηγαίναμε με τα πόδια στα Δημοτικά Λουτρά. Θυμάμαι τη βοηθό τους, τη Βασιλική, να κατεβάζει από το παράθυρο της κουζίνας —το σπίτι τους ήταν στον όροφο— μέσα σ’ ένα καλαθούρι διάφορα καλούδια και να τραγουδά συνεχώς το «Σβήστε τα φώτα σβήστε το φεγγάρι» από την ταινία «Στέλλα» του Μιχάλη Κακογιάννη. Οι Πηλαβάκηδες ήταν πολύ κοινωνικοί. Έκαναν εκείνη την εποχή βεγγέρες με δεκάδες άτομα. Εκεί σύχναζαν πολλές φυσιογνωμίες της Λεμεσού που γνώρισαν και οι γονείς μου, όπως η Λίλλη Χούρη που είχε σχολή χορού λίγο πιο κάτω στην οδό Κρήτης, τώρα Γεώργιου Κατσουνωτού. Η Λιλλη Χούρη δίδασκε τις νεαρές κοπέλλες χορό και έκανε τις διάφορες χορογραφίες στα καρ-

Φωτογραφία του Παστατζιάν. Η Εύη και η Γαβριέλλα Πηλαβάκη, 1947. [Ε.Π.]

Η οικογένεια του γιατρού Δημητράκη Νικολαΐδη, 1947. [Ν.Ν.]

Η αδελφή μου Άννη με την ξαδέλφη μου Ναδίνα Λοϊζίδου. Tα "από μηχανής" χέρια του μάστρε Σπύρου τοποθετούν "κότσους" από πορτοκάλια στα κεφάλια των ανυποψίαστων κοριτσιών. 1958 [Κ.Χ.]

ναβάλια και σε θεατρικές και άλλες εκδηλώσεις, στις οποίες λάμβανε μέρος και η Αμαράντη Σιήττα. Τις αμφιέσεις αναλάμβανε η νούννα μου Ελις Κώστα Χαράκη. Η Λούλλα Σούσμιθ είχε στο ισόγειο του ιδίου τεμαχίου των Πηλαβάκηδων, στην ανατολική πλευρά του περάσματος μας προς την Αγίου Ανδρέου, μεγάλη για την εποχή μπουτίκ, με εισαγόμενα φορέματα. Μεταξύ άλλων ήταν και η Ισμήνη Ζαχαριάδου η φαρμακοποιός που καταγόταν από τη Βάσα Κοιλανίου, το χωριό του πατέρα μου, που υπήρξε και βασίλισσα του Καρναβαλιού. Στο σπίτι τους σύχναζαν τακτικότατα οι Μαυρομουστακούδες, οι Λανιταίοι, ο γιατρός Νίκος Αναστασιάδης, ο δημοσιογράφος Τέμπλαρ, οι νεαρότεροι των Χαράκηδων και άλλοι πολλοί, οι οποίοι οργάνωναν αυθόρμητα χορούς και διασκεδάσεις ιδιαίτερα τα καρναβάλια. Ο Τοτός Πηλαβάκης ασχολείτο επαγγελματικά με την εισαγωγή και διάθεση ραδιοφώνων, γραμμοφώνων, μεγαφώνων αργότερα εισήγαγε την πρώτη τηλεόραση και ηχογραφούσε σημαντικές μουσικές εκδηλώσεις μέχρι και ορχήστρες που έρχονταν από το εξωτερικό στη Λεμεσό, γι' αυτό το σπίτι τους ήταν συνεχώς γεμάτο μουσική και σαν φυσικό επακόλουθο χορό, ιδίως ροκ εντ ρολ που για τους μικρότερους ήταν τότε πολύ της μόδας. Το πρώτο τους γραμμόφωνο λειτουργούσε με το χέρι. Ο πατέρας μου δούλευε και μαθήτευσε στον Τοτό Πηλαβάκη και έγινε ηλεκτρολόγος, γι’ αυτό και αποκτήσαμε τόσο νωρίς το πρώτο μας ραδιόφωνο, το 1954 και θυμάμαι που άκουγα κολλημένη πάνω του την «παιδική γωνιά». Στη νότια πλευρά της αυλής μας, στον όροφο και με πρόσοψη στην Αγίου Ανδρέου, πάνω από την μπουτίκ της Λούλας Σούσμιθ, ήταν το σπίτι της Τασούλας και του Πανίκου Λοϊζίδη, εξάδελφου του πατέρα μου. Μόλις είχαν αρραβωνιαστεί και ο Πανίκος σαν τζέντλεμαν έπαιρνε μαζί με την Τασούλα στις εξόδους όχι μόνο τις ελεύθερες της αδελφές, αλλά και τρείς – τέσσερις άλλες κολλητές της φίλες, γι αυτό ο πατέρας μου τον ονόμασε «ο ππασιάς με το χαρέμι του». Η Τασούλα ήταν πολύ καλή κομμώτρια με πολλές μαθήτριες, που από τη βεράντα της κουζίνας κατέβαιναν μέσα στην αυλή μας λυγίζοντας τον κορμό ενός δέντρου. Μια από τις μαθήτριες της ήταν η πολύ όμορφη Μάγδα, αργότερα Μιχαηλίδου και πεθερά του ξαδέλφου μου Βάσου Αργυρίδη που είχε εκλεγεί Μις Κύπρος. Τόσο καλή σχέση είχε η μητέρα μου με την Τασούλα που

Η είσοδος της κατοικίας των Μαυρομουστάκηδων στην οδό Αγίου Ανδρέου έναντι του βιβλιοδετείου του Λέλλου. Κατεδαφίστηκε το 1978. [Τ.Α.]

Οι Γιώργος, Βασιλεία, Αντώνης, Μαρούλλα και Πόπη Μαυρομουστάκη στον Δημόσιο κήπο, 1950. [Μ.Μ.]

Ο Πετράκης μαζί με τον πατέρα του Γιώργο Μαυρομουστάκη, εντομολόγο, στο μπαλκόνι της κατοικίας τους, 1959. [Π.Μ.]

H νούννα μου, Ελις Κώστα Χαράκη, 1946. [Λ.Χ.]

Φωτογραφία από τον Παστατζιάν. [Κ.Χ.]

μαγείρευαν από μισές μέρες τη βδομάδα και έδινε η μια στην άλλη φαγητό για να εξοικονομούν χρόνο. Βάφτισε την αδελφή μου Αννη που ήταν σχεδόν συνομήλικη με την κόρη της Ναδίνα, με νοννό τον θείο μου Νίκο Αργυρίδη πατέρα της Ελλης Παιονίδου, με τον οποίο επίσης διατηρούσαμε πολύ στενές σχέσεις. Από την αυλή μας υπήρχε πέρασμα προς την Αγίου Ανδρέου, ακριβώς απέναντι από το σπίτι των Μαυρομουστάκηδων και λίγα μέτρα πιο κάτω φαινόταν η θάλασσα με τις μαούνες και ο μόλος με τους ψαράδες. Με τους Μαυρομουστάκηδες πέρασα μερικές από τις πιο ευτυχισμένες στιγμές της παιδικής μου ηλικίας, διότι ήταν και αυτοί άνθρωποι κοινωνικοί και προοδευτικοί. Από τις πρώτες μου αναμνήσεις είναι η τεράστια μαύρη αμαξού στην οποία η κα Βασιλεία μάς έβαζε, πολύ μικρά παιδιά, μαζί με τον συνομήλικο μου Πετράκη, ανάκατους με τις ελιές που μάζευαν από το περιβόλι τους. Η μυρωδιά από τα ταριχευμένα έντομα, μας συνόδευε σαν ξεφυλλίζαμε τις μεγάλες εγκυκλοπαίδειες πανίδας του κ. Γιώργου Μαυρομουστάκη κάτω από αυτοσχέδιες καλύβες από σεντόνια που κατασκευάζαμε μέσα στο σπίτι με τον Πετράκη. Από τις δεκάδες αν όχι εκατοντάδες κουτιά με ταριχευμένα έντομα όλων των ειδών και μεγεθών, θυμούμαι πως μού άρεσαν περισσότερο αυτά με τις παπαρούνες που τις κοίταζα επίμονα γιατί είχαν κόκκινο χρώμα, σε αντίθεση με άλλα έντομα που συνήθως ήταν μαύρα. Το σπίτι τους βρισκόταν στον όροφο. Στη μέση της σκάλας τους, μέσα σε μια εσοχή, πόζαρε ένας μεγάλος ταριχευμένος γέρακας, με δυό πελώρια ορθάνοικτα μάτια που τον φοβόμουν και όταν ήμουν μόνη, έπαιρνα μια μεγάλη αναπνοή και ανέβαινα τρέχοντας με όλη μου τη δύναμη χωρίς να τον κοιτάξω. Μια φορά ο κος Μαυρομουστάκης ταρίχευσε έναν τεράστιο, περίπου 2 μέτρα «παμπακά», είδος σκυλόψαρου που ερχόταν όλη η Λεμεσός να το δει. Η Πόπη Μαυρομουστάκη με έμαθε χορό και ζωγραφική, στα οποία η ίδια είχε μεγάλο ταλέντο. Τα συνδύαζε τέλεια στα εξαιρετικά σχέδια με μπαλαρίνες που χόρευαν επί σκηνής και που ζωγράφιζε συνεχώς από μνήμης. Μετά μου τα χάριζε και τα λάτρευα. Μαζί τους ντυνόμαστε τα Καρναβάλια πελλόμασκες και μας έπαιρναν να γυρίζουμε στους δρόμους και να μπαίνουμε οπουδήποτε ακόμα και μέσα στο νυκτερινό κέντρο «Μαξίμ», που βρισκόταν πολύ κοντά μας στην Αγίου Ανδρέου.

Η Παπαρούνα. Καλλιτεχνική φωτογραφία του Παστατζιάν.

Η πρώτη μου καρναβαλίστικη αμφίεση, για να λάβω μέρος στην παιδική παρέλαση στο Δημόσιο Κήπο, σε ηλικία 4-5 χρόνων, ήταν τι άλλο, μια παπαρούνα, σχέδιο της νούνας μου, της Ελις Κώστα Χαράκη και ράψιμο της μητέρας μου, που έμαθε ραπτική κοντά στην κα Δέσποινα Βασιλειάδη. Με απαθανάτισε ο Παστατζιάν και είναι από τις καλύτερες μου φωτογραφίες, άριστης ποιότητας για κείνη την εποχή στην οποία μάλιστα έβαλε χρώματα. Η Ελις Χαράκη εκτός από κοινωνικότατη και με πολύ γούστο γυναίκα, ήταν η εμπνεύστρια στο να συμμετέχουν και πεζοί στη μεγάλη παρέλαση μεταξύ των αρμάτων. Αυτό σταδιακά οδήγησε στη δημιουργία της πρώτης παιδικής καρναβαλίστικης παρέλασης. Φαίνεται ότι αυτή μού εμφύσησε την αγάπη και το πάθος μου για το Καρναβάλι! Αυτή επίσης επινόησε το όνομα «Κρίστια» από το ανδρικό Κρίστης, του γιού της, γι αυτό και είμαι η μεγαλύτερη σε ηλικία Κρίστια στην Κύπρο!! Είχα και εγώ όπως αρκετά παιδιά της εποχής μου δύο νοννούς, την Ελις και το Λούη, πατέρα του Ρίκκου Μιχαηλίδη. Οι σχέσεις με όλα τα πιο πάνω κοινωνικά και προοδευτικά για την εποχή τους άτομα επηρέασαν τη μητέρα μου ώστε να έχει πολύ προχωρημένες αντιλήψεις για τη ζωή και μας μεγάλωσε χωρίς σεμνοτυφία, συντηρητισμό και προκαταλήψεις. Μας έντυνε ωραία και μας ενθάρρυνε να χορεύουμε - ποτέ δεν είχα την ευκαιρία να πάω σε σχολή χορού παρότι μου άρεσε τόσο- και να πηγαίνουμε στα πάρτι. «Να πάτε, να διασκεδάσετε, να περάσετε ωραία, να αγαπήσετε, αλλά να προσέχετε τον εαυτό σας!». Αυτή η συμβουλή καρφώθηκε στο μυαλό μου και ακόμα την κουβαλώ μαζί μου. Το πρώτο μου πάρτι ήταν στου Χριστάκη Κατσαμπή αδελφού της Σοφίας, που ήταν τρία χρόνια μεγαλύτερος μας. Είχαν έρθει οικογενειακώς μερικά χρόνια πριν, από το τότε Βελγικό Κογκό και θυμούμαι την ταινία που πρόβαλαν στο πάρτι με ιθαγενείς να χορεύουν αφρικάνικα σε άριστο ρυθμό «σέϊκ», που μόλις άρχισε να κάνει τη παρουσία του στην Κύπρο και η παρέα άρχισε να τους μιμείται. Αναφέρθηκα στα πλησιέστερα με μας σπίτια και οικογένειες εκείνης της εποχής. Θα τολμήσω όμως μια συνοπτική καταγραφή υποστατικών, οικογενειών και χαρακτηριστικών γεγονότων που συνέβαιναν στην ευρύτερη, πολύ πυκνοκατοικημένη γειτονιά μας. Διότι νομίζω ότι αξίζει κάπου να αναφερθούν, χωρίς πρόθεση για λεπτομερή, ιστορική περιγραφή, αλλά καταθέτοντας αυτά που αποτυπώθηκαν στο δικό μου μυαλό. Στη διασταύρωση της Βασιλείου Μακεδόνος με την Αγίου Ανδρέου, απέναντι από το σπίτι των Πηλαβάκηδων εκεί που είναι σήμερα το «Thesis», στον όροφο, ήταν το σπίτι του Ντίνου Σολωμονίδη και δίπλα ήταν το σπίτι της Ζανέτ και του παιδίατρου Δημητράκη Νικολαίδη που ήταν ο γιατρός όλης της Λεμεσού, «ο γιατρός της φτωχολογιάς» όπως τον έλεγαν, πατέρας της Νινέτας και του Στέλιου. Το ιατρείο του με τις τεράστιες ενέσεις, τις μυρωδιές φαρμάκων και τη νοσοκόμα Αντιγόνη, που μας προκαλούσαν σαν παιδιά, πανικό και αίσθημα φυγής, ήταν στον παραλιακό. Μια φορά ο γιατρός ο Δημητράκης για να πετύχει τον Πετράκη που δεν πήγαινε στο ιατρείο ενώ ήταν κρυωμένος, ήρθε στο σπίτι μας όπου βρισκόταν, για να του βάλει ένεση. Ο ριψοκίνδυνος, τολμηρότατος κατά τα άλλα Πετράκης που «ταρίχευε» μέχρι και γάτους, έτρεμε τις ενέσεις και τρύπωσε κάτω από το κρεβάτι της μητέρας μου και δεν έβγαινε με κανένα τρόπο. Τότε για να τον πείσουν μού έβαλαν εμένα πρώτης ένεση, διότι δήθεν ήμουν στα πρόθυρα να αρρωστήσω, φέρνοντας τον στο φιλότιμο, ότι «η Κρίστια που είναι κοριτσάκι δε φοβήθηκε και εσύ κοτζαμ άντρας φοβάσαι»; Ετσι δέκτηκα την πρώτη «φεμινιστική» μου ένεση, απόδειξη της ισότητας των φύλων!! Από τότε άκουσα πολλές φορές το: «Η Κριστια δε φοβάται» και για να μην τους διαψεύσω νικούσα ή έκρυβα κάθε φορά το φόβο μου!

Το θέατρο «Μαξίμ» που κατεδαφίστηκε το 1978. [Ι.Α.Μ.]

Απέναντι από την εξώπορτα μας στη Βασιλείου Μακεδόνος ήταν το σπίτι και η οικογένεια της Αλεξάντρας (Ταντούς), γιαγιάς της Αλέξιας η οποία είναι κόρη της Πόπης και σύζυγος του Βίκτωρα Παπαδόπουλου δημοσιογράφου. Η Ταντού είχε πολλά παιδιά και ένα βράδυ με κάλεσαν και έφαγα μαζί τους φασόλες γιαχνί, που δεν τις έβαζα ποτέ στο στόμα μου και ο πατέρας μου που με είδε να τις τρώω με τόση όρεξη με πείραζε για χρόνια! Η Ταντού ήταν αυστηρή με τα παιδιά της γειτονιάς, μας θύμωνε όταν παίζαμε στη χωράφα δίπλα της και στο δρόμο, οπόταν με πρωτοβουλία του τολμηρού Πετράκη πιάσαμε μια κάσια με καμένες λάμπες και για «εκδίκηση» τις σπάσαμε όλες μία- μία μπροστά στο κατώφλι της και εξαφανιστήκαμε. Στη νότια πλευρά του σπιτιού της Ταντούς, πιο μέσα από το δρόμο, ήταν το σπίτι της οικογένειας του Παντελάκη Διαμαντή και δίπλα της στο δρόμο, στη βόρεια πλευρά, υπήρχε ένα δωμάτιο μόνο του στο οποίο διέμενε ο πλανόδιος πωλητής Συλβέστρος. Μετά υπήρχε μια μεγάλη αυλή που στα δωμάτια γύρω- γύρω κατοικούσαν οι οικογένειες της Ειρήνης, μητέρας του Λούκα και της Αντρούλας, της Ελένης του Αργυρού που έμενε με τη κόρη και τα εγγόνια της και του Γιώργου Βαρωσιώτη, που κέρδισε το λαχείο των £6000 που τότε ήταν πολύ σημαντικό ποσό αλλά και πρωτάκουστο γεγονός για τη γειτονιά! Στη βόρεια πλευρά του σπιτιού μας, στη Βασιλείου Μακεδόνος, ήταν το οίκημα του «Παιδικού Σταθμού», αργότερα «Συνδέσμου Κυριών». Υπεύθυνη ήταν η κα Μαρούλα Φράγκου μητέρα της Φροσούλας και του Αντώνη Φράγκου, που διατηρούσε μέχρι πρόσφατα την ταβέρνα «Αντώναρος». Πηδούσα τον τοίχο και βρισκόμουν καθημερινά ανάμεσα στα παιδιά του Σταθμού. Θυμούμαι τα μεγάλα ξύλινα θρανία και την αυλή γεμάτη δέντρα αλλά και τις υπέροχες εκδρομές που με έπαιρναν μαζί τους στο Μιάμι, στο Αηγιωρκούδι και τους νόστιμους μεγάλους κεφτέδες που απολάμβανα όπως τις φασόλες της Ταντούς, ενώ στο σπίτι μου δεν τα έτρωγα. Στην διασταύρωση της Αγίου Ανδρέου με την οδό Ελένης Παλαιολογίνας, εκεί που είναι τώρα το Columbia, ήταν το κατάστημα του Νίκου Σολωμονίδη όπου πάντα θαυμάζαμε τα καινούργια ποδήλατα. Απέναντι, στην Ελ. Παλαιολογίνας, ήταν το σπίτι της Τώνιας και της Τούλας, δίπλα ήταν το σπίτι του Γιάννου του ψαρά, απέναντι ήταν αυτό του Πεσλίκα και βορειότερα στον ίδιο δρόμο, ήταν το σπίτι του Τίτου Κολώτα. Στη συμβολή με την Αθηνών ήταν το σπίτι του θείου Θουκή, αδελφού του πατέρα μου και της θείας Στασούς, που είχαν κατέβει από τη Βάσα Κοιλανίου με τα παιδιά τους, τον Κόκο, τον Πόλυ και την Ελις με τους οποίους είμαστε από τότε πολύ συνδεδεμένοι. Απέναντι, στη γωνιά με την Αθηνών, υπήρχε ένα σπίτι με μεγάλο περιβόλι, της οικογένειας της συζύγου του Μιχαλάκη Χαρίτου. Στην απέναντι γωνιά, στο ωραίο νεοκλασσικό, έμενε ο Ηρακλής Αραούζος. Δίπλα, στην Ελένης Παλαιολογίνας, στον όροφο, ήταν το σπίτι του Χριστάκη Ευστρατίου και στο ισόγειο παραδίπλα, ήταν το σπίτι της οικογένειας του Μαρίνου Μιτέλλα. Απέναντι τους, ήταν το σπίτι και το ιατρείο του Δημήτρη Σουλιώτη, συζύγου της Στέλλας Σουλιώτη, δίπλα το κινηματοθέατρο «Γιορδαμλή», στη συνέχεια το σπίτι της οικογένειας Περικλέους και μετά των Γιορδαμλήδων. Στη γωνιά με τη Βασιλίσσης Καρλότας ήταν το σπίτι της οικογένειας της Πόπης, αργότερα Αρχοντίδου, που την γνώριζα από τότε πολύ καλά διότι ήταν φίλη της Μαρούλας Μαυρομουστάκη και σύχναζε τακτικά στο σπίτι τους. Απέναντι ήταν το σπίτι μιας φιλικής μας οικογένειας της Μάρθας, της Ντίνας και του Γιαννάκη Ευαγγελίδη συμμαθητή μου. Συμμαθητής μου επίσης ήταν ο Γιώργος Μετόχης που κατοικούσε λίγο πιο βόρεια και ήταν μαζί μας σ’ όλες τις τάξεις του πρακτικού και μας βοηθούσε αφάνταστα, ιδίως στα μαθηματικά, διότι ήταν πολύ καλός μαθητής. Πιο πάνω ήταν το σπίτι της οικογένειας Μορίδη και απέναντι της οικογένειας Βήχα, σχεδόν πάνω στην Πλατεία Ηρώων όπου ξεκινούσαν τα σπιτάκια των ιερόδουλων

Το πάνω μέρος της οδού Βασιλείου Μακεδόνος. Στο κέντρο διακρίνεται το ξενοδοχείο “Βιέννα”. [Τ.Α.]

Η Αγίου Ανδρέου. Διακρίνονται οι κατοικίες Δωρίτη, Τέμπλαρ, Σοφίας και Χριστάκη Κατσαμπή και Νινώς και Γιαννάκη Πότσου. [Τ.Α.]

Το Ριάλτο και μέρος της Πλατείας Ηρώων, 1958. [Φ.Μ.]

Η πρόσοψη του κινηματοθέατρου Γιορδαμλή το 2009. [Κ.Χ./Χ.Π.]

και στη βόρεια πλευρά της πλατείας ήταν το Ριάλτο. Στρίβοντας δεξιά από τη Βασιλίσσης Καρλότας, αντίκριζες την Αγία Τριάδα, δυτικά της οποίας ήταν το σπίτι του Αλέκου Οράτη και νότια ήταν το σπίτι των Χαράκηδων που ήταν πολύ φίλοι με τους γονείς μου. Η Αγίου Ανδρέου ήταν ο πιο πολυσύχναστος εμπορικός δρόμος τότε, αλλά υπήρχαν και πολλές κατοικίες. Δίπλα από τους Μαυρομουστάκηδες, ήταν το διώροφο σπίτι της οικογένειας της Άννης Κουκκίδου στο ισόγειο του οποίου μεταγενέστερα έμεναν οι Μορφίτηδες. Μετά ήταν το διώροφο της οικογένειας της Νινώς —που ήταν συμμαθήτρια με την αδελφή μου Αννη— και του Γιαννάκη Πότσου, συμμαθητή μου και παραδίπλα των ξαδέλφων τους Χριστάκη και Σοφίας Κατσαμπή. Με τη Σοφία είμαστε μαζί για έξι χρόνια στο δημοτικό και τρία χρόνια στο γυμνάσιο στο οποίο καθημερινά πηγαίναμε με τα ποδήλατα μας. Δίπλα από τη Σοφία ήταν το σπίτι του Γεώργιου Τέμπλαρ, γνωστού δημοσιογράφου που διοργάνωνε ωραία καρναβαλίστικα φαγοπότια ακόμα και έξω στο δρόμο, πατέρα της Χρύσας Παπαρέ. Στον όροφο ήταν το σπίτι της οικογένειας της Μαρούλλας Δωρίτου και δίπλα της οικογένειας του Δώρου Ιερόπουλου. Παραδίπλα ήταν το νυκτερινό κέντρο Μαξίμ που ανήκε στην οικογένεια Χατζηπαύλου. Επίσης στην πλευρά μας, στην Αγίου Ανδρέου, ήταν το γνωστό ποδηλατάδικο του Κολλητήρη, πατέρα της Τάνιας και εκεί που ήταν η μπουτίκ της Σούσμιθ αργότερα εγκαταστάθηκε το βιβλιοδετείο του Λέλλου Κωσταντινίδη που παραμένει εκεί ως σήμερα. Στη δεξιά πλευρά του περάσματος μας προς την Αγίου Ανδρέου ήταν το φωτογραφείο του Παστατζιάν, του Αρμένιου συμπολίτη μας που είχε φωτογραφείο στο ισόγειο των Πηλαβάκηδων και μας χώριζε ένας τοίχος και επίσης το κουρείο του Κόκου Κουτσούδη πεθερού της Ρίτσας Κουτσούδη. Απέναντι από το πέρασμα μας στην Αγίου Ανδρέου, στη γωνιά, ήταν ο μπακάλης Ζήνωνας πατέρας της Μαρίνας Χαραλάμπους, ο οποίος είχε μεγάλη κοιλιά και μια μέρα τον ρώτησα πόσο μηνών έγκυος ήταν. Αργότερα και για χρόνια ήταν η «Φωλιά του κούκου». Στον όροφο ήταν το σπίτι της οικογένειας της Τερέζας και του Νέαρχου Ιωάννου. Δίπλα ήταν το σπίτι της Δήμητρας και της Ελις Δημητρίου, πάλιν συμμαθήτριες της αδελφής μου και εμένα, αντίστοιχα, μετά το βαλιτσοποιείο του Βασίλη και το καφενείο του Λέλλου. Στο σπίτι των Πηλαβάκηδων την δεκαετία του 60, έζησαν και άλλες οικογένειες, όπως του Στέφου και της Γιωργούλλας που τα παιδιά τους Πάρις και Ανδρέας ασχολούνται με θαλάσσια σπορ, της

Φωτογραφίες του Παστατζιάν. [Κ..Χ.]

Οι γονείς μου Σπύρος και Καλλιόπη

Mε τον Πετράκη στο γάμο της αδελφής του Σίτρας, 1955.

Ο μόλος της Λεμεσού. Η φωτογραφία είναι προφανώς παρμένη από τη μικρή αποβάθρα. [Σ.Κ.]

Στέλλας και της Μόνικας που ο αδελφός της μητέρας τους, Αρέστης, πουλούσε με το ποδήλατο το «ψάρι αριστερό», της κομμώτριας Νικης Μουζούρη και άλλες. Δυτικότερα ήταν η ταβέρνα του Αγιομαμίτη, απέναντι το μπακάλικο του Πεύκαρου και σε πάροδο της Αγίου Ανδρέου στο τέρμα της Σαλαμίνος, ήταν το σπίτι της της Σούλλας, μητέρας της βουλευτή Ειρήνης Χαραλαμπίδου, της Αλεξάνδρας και του Γιώργου Χριστοφίδη. Δυτικότερα στην Αγίου Ανδρέου ήταν το παπουτσίδικο του Βρυωνίδη και στη διασταύρωση της Αγίου Ανδρέου με την Ανεξαρτησίας ήταν το φαρμακείο του πολύ γνωστού Φώτη Αποστολίδη ο οποίος ήταν σπουδαίος παίκτης του ταβλιού. Απέναντι στην Ανεξαρτησίας ήταν το μπακάλικο- ταβέρνα του Φοινιώτη. Δυτικότερα στην Αγίου Ανδρέου ήταν το κατάστημα του Φασουλιώτη που επισκεπτόμαστε καθημερινά διότι πουλούσε υλικά ραψίματος που χρησιμοποιούσε η ράφταινα μητέρα μου, όπως και το κατάστημα νεωτερισμών της Λυγέρης που ήταν από τις πρώτες σωφερίνες της Λεμεσού. Παραπέρα ήταν το φαρμακείο του Γαβρίλη Ποταμίτη, δίπλα το κατάστημα Δρουσιώτη και παραπέρα του Μελινιώτη. Αργότερα άνοιξαν και διάφορα άλλα καταστήματα, μεταξύ αυτών και το κατάστημα παπουτσιών Πενταλιώτη που πρόσφερε άριστη ποιότητα σε προσιτές τιμές. Στην οδό Δημήτρη Νικολαΐδη, απέναντι από τον οπτικό Νίκο Νικολαΐδη ήταν το ζαχαροπλαστείο των αδελφών «Αθηναίων» που έκαναν την καλύτερη μπουγάτσα στη Λεμεσό. Αυτή η περίοδος για μένα σημαδεύτηκε επίσης από τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Παστατζιάν, του Αρμένιου συμπολίτη μας που μας φωτογράφιζε στον ελεύθερο του χρόνο. Θυμάμαι το πρώτο «κλασσικό» που αγόρασα μόνη μου με δικό μου μισό γρόσι το 1956 με τους άθλους του Ηρακλή, διότι ο πατέρας μου για μήνες αμελούσε να μου το φέρει. Το πρώτο τρίκυκλο σιδερένιο ποδήλατο στο οποίο ανέβαιναν όλα μαζί τα παιδιά της γειτονιάς. Αναπνέαμε καθημερινά την αλμύρα της θάλασσας. Από μικρή μου άρεσε να μετρώ τα πλοία που ήταν αγκυροβολημένα στα ανοικτά και παρακολουθούσα με ενδιαφέρον τους ερασιτέχνες ψαράδες με τα καλάμια που δεν τα πήγαιναν και άσχημα. Όλα τα γειτονόπουλα μάθαμε να κολυμπούμε μπαίνοντας στο νερό από το μόλο, απ’ ευθείας στα βαθιά ή βουτώντας από τις αποβάθρες και προσπαθώντας να φθάσουμε στις μαούνες, χωρίς κανένα γονιό και καμιά επίβλεψη. Θυμάμαι τους τρεις μόλους και το ζαχαροπλαστείο του Τσούρου όπως και το ονομαστό Ντελίς.

Συγγενείς και φίλοι στο φαγοπότι και τη διασκέδαση. Διακρίνονται οι Mαριάννα, ξαδέλφη μας από την Aθήνα, Πανίκος Λοϊζίδης, Λυγέρη, Θουκής M. Aργυρίδης, Nεόφυτος Γρηγοριάδης, Σπύρος Aργυρίδης, Mάρω Zαφειροπούλου-Aργυρίδου, Πόλυς, Nίκος και Eρμιόνη Aργυρίδη και η μικρή Ναδίνα, 1962. [Κ.Χ.] Ο μάστρε Σπύρος Αργυρίδης με το ποδήλατο του στο εργαστήριο του φωτογράφου Βάσου Στυλιανού το 1984. [Β.Σ.]

Οι Αργυρίδηδες τραγουδούν άριες από όπερες κατά τις εξορμήσεις τους στην ύπαιθρο. Διακρίνονται οι Σπύρος, Nίκος, Kόκος και Πόλυς Aργυρίδης, 1960. [Κ.Χ.]

Αυτή η σχετικά επικίνδυνη «ξαπολυσούρα» σε όλη μου την παιδική ηλικία, το δικαίωμα να τριγυρνώ ελεύθερα στις γειτονιές, κυρίως στο μόλο, χειμώνα - καλοκαίρι, αλλά και αργότερα με το ποδήλατο να «οργώνω» καθημερινά απ’ άκρη σ’ άκρη τη μικρή τότε Λεμεσό, με έκανε να αποκτήσω αυτοπεποίθηση και τόλμη, αλλά και να νιώθω τη θάλασσα απαραίτητη και απόλυτα συνδεδεμένη με τη ζωή μου. Το 1958 πήγαμε για τέσσερις μήνες στο χωριό του πατέρα μου, τη Βασα Κοιλανίου, όπου έκαμνε τις ηλεκτρικές εγκαταστάσεις στα σπίτια του χωριού και φοίτησα για λίγο καιρό στο τέλος της 2ας τάξης στο εκεί Δημοτικό. Επιστρέψαμε πάλιν στη Βασιλείου Μακεδόνος και κατοικήσαμε λίγο βορειότερα, στο σπίτι με αριθμό 13, που όπως έμαθα πολύ αργότερα, είχε γίνει το Α' συνέδριο του ΚΚΚ, το δεκαπενταύγουστο του 1926.Αυτή την πληροφορία μας την έδωσε ο Χριστόδουλος Αρτέμη, αδελφός της πεθεράς μου, ο οποίος πήρε μέρος στο Α΄ συνέδριο, όταν μας επισκέφτηκε μετά τον αρραβώνα μας το 1974. Την πληροφορία επιβεβαίωσε αργότερα και ο Γιάννης Λεύκης που επισκέφτηκε το σπίτι μας με στελέχη του ΑΚΕΛ, το 1976, με την ευκαιρία των 50-χρονων του κόμματος. Λόγω του επαγγέλματος του πατέρα μου, αποκτήσαμε από τους πρώτους ηλεκτρικές συσκευές, όπως ψυγείο, τηλέφωνο και τηλεόραση που εξυπηρετούσαν όλη τη γειτονιά. Το σπίτι μας ήταν κυριολεκτικά ένα μικρό καφενείο, διότι καθημερινά είχαμε ξένους και τρατάραμε όχι μόνο τις πελάτισσες της μητέρας μου και τους γείτονες, αλλά και σχεδόν κάθε περαστικό. Το αποκορύφωμα ήταν του Αγίου Σπυρίδωνος, γιορτή του πατέρα μου, όπου συγγενείς, γείτονες και φίλοι πλημμύριζαν το σπίτι μας και διασκέδαζαν με ένα ανεπανάληπτο τρόπο, απολαμβάνοντας τα εξαιρετικά φαγητά της μητέρας μου που ετοιμάζονταν για μέρες, αλλά κυρίως τα ξεκαρδιστικά αστεία του πατέρα μου. Τα καλοκαίρια, σχεδόν κάθε Κυριακή, πηγαίναμε εκδρομές με συγγενείς και φίλους και κάναμε σούβλα συνήθως στον Μέσα Ποταμό. Κάθε Δευτέρα της Καθαράς και πάλιν είμαστε στην ύπαιθρο και θυμούμαι ότι όταν μετά από κάμποσο κρασί έρχονταν στο κέφι οι Αργυρίδηδες με επικεφαλής το Πόλυ Αργυρίδη, που για πολλά χρόνια παρήγαγε ξύδι στο Ζικ- Ζακ, στο σημερινό πολιτιστικό χώρο «Ξυδάδικο», τραγουδούσαν άριες από όπερες. Ο Θουκής Αργυρίδης του Μίχαλου ήταν επίσης καλοφωνάρης. Οι γιορτές και οι εκδρομές ήταν ευκαιρίες για γλέντι και διασκέδαση, στα οποία το σόϊ του πατέρα μου έπαιρνε πρωτεία. Ποιούς να πρωτοθυμηθώ! Το Νίκο με την Ερμιόνη; το Πόλυ με τη Μάρω; τον κοσμοπολίτη Αχιλλέα που μας έφερνε και φίλους του να περάσουν ωραία; Το Πανίκο και την Τασούλα; Τον Κόκο και τη Νίκη; Το Νεόφυτο και τη Νόρμα; Τη νούννα μου την Έλις και τον τατά μου Κώστα Χαράκη; Τους γείτονες; Τους φίλους και συνεργάτες του πατέρα μου; Τόση οικειότητα και φιλία υπήρχε που μια φορά, παραμονή Τσικνοπέμπτης, κτύπησε η πόρτα και βρήκαμε μια μεγάλη δερμάτινη τσάντα ψωνίσματος από αυτές που έδιναν τα Συνεργατικά Παντοπωλεία, γεμάτη φαγώσιμα όπως κρέας, λουκάνικα, χαλούμια κλπ και μια σημείωση που έγραφε: «Είμαστε οι συγγενείς σας από το Βερούτι και παρακαλούμε να τα ψήσετε και θα έρθουμε αύριο να τα φάμε!!». Η Καλλιόπη μαγείρευε όλη μέρα και όλοι διερωτόμαστε ποιοί να είναι, διότι είχαμε πράγματι μακρινούς συγγενείς στη Βηρυτό. Τελικά ήταν όντως συγγενείς αλλά με επικεφαλής το θείο μου Νίκο και τον ξάδελφο μου Κόκο Αργυρίδη. Αυτή η φιλόξενη συμπεριφορά των γονιών μου, η κοινωνική συναναστροφή και επικοινωνία, ήταν τρόπος ζωής που επέδρασε σε εμένα και την αδελφή μου Άννη, καταλυτικά. Στο νέο μας σπίτι είχαμε επίσης συνδεθεί πολύ με τις γειτονικές οικογένειες όπως τις Πουκαμισούδες, που τα σπίτια μας τα χώριζε ένας τοίχος. Τη Μαρή, σύζυγο του Γιασωνή Ονησιφόρου - που συνδεόταν πολύ με τη μητέρα μου και τη φώναζα θεία- και την αδελφή της Δώρα, που

Α’ Γυμνάσιο Θηλέων 1963. Έλις Αργυρίδου, Λένια Πετρίδου, Κρίστια Αργυρίδου, Μαίρη Χαραλάμπους, Χαρούλλα Παναγιώτου και Αγγελικούλα Ριαλά. [Χ.Π.]

«Ο Πάρις και η ωραία Ελένη» με το γειτονόπουλο μου Χριστάκη Κυριάκου. [Κ.Χ./Φ.Μ.]

Η μεγάλη παρέα στη γιορτή του πατέρα μου, του Αγίου Σπυρίδωνος. Διακρίνονται οι Πανίκος Λοϊζίδης, Σπύρος, Πόλυς και Θουκής M. Aργυρίδης, Λυσώ X''Στυλιανού, Δέσποινα Bασιλειάδου, Mαρή Oνησιφόρου, Bασιλεία Mαυρομουστάκη, Aθηνά Kυριάκου και Nτίνα Bασιλειάδου. [Κ.Χ.]

Με τους γονείς και την αδελφή μου μπροστά από το πλούσιο τραπέζι, τη γιορτή του Αγίου Σπυρίδωνα. [Κ.Χ.]

ήταν πολύ καλές στη δουλειά τους και μεταξύ άλλων κοντά τους έραβε και η Σοφία Βέμπο όταν ερχόταν στην Κύπρο. Η Ντίνα, κόρη της Μαρής και σύζυγος του Χάρη Βασιλειάδη (Καμπάνα) μου αγόρασε το πιο σημαντικό για εκείνη την περίοδο δώρο, τον α΄ τόμο της «Εγκυκλοπαίδειας του Παιδιού» της Αντιγόνης Μεταξά, διότι στο σπίτι δεν είχαμε πολλά βιβλία και μου έλειπαν πολύ. Ο Μάκης και ο Σάκης που ήταν μεγαλύτεροι μου, με έπαιρναν τα απογεύματα της Κυριακής στα γειτονικά σινεμά, κυρίως στο Γιορδαμλή όπου για μερικές ώρες ζούσαμε τη μαγεία του κινηματογράφου που τότε πρωτόμπαινε στη ζωή μας. Στον όροφο πάνω από το σπίτι τους, έμενε η οικογένεια της Μαρούλλας του Μέλιου και του Φιλιππή Παναούτα. Με την κα Αθηνά που έμενε πάνω από το δικό μας σπίτι είμαστε κολλητοί. Ο Άντρος ο γιός της ήταν λίγο μικρότερος από την Άννη και εγώ με το Χριστάκη είχαμε σαν συνομήλικοι πάρα πολύ στενή φιλία. Ντυθήκαμε το 1962 «Πάρις και ωραία Ελένη» και είμαστε συμμαθητές σ’ όλες τις τάξεις του πρακτικού. Περνούσαμε πολλές ώρες μαζί και σαν τελειόφοιτοι παίξαμε μαζί θέατρο. Στον όροφο μαζί τους έμενε η οικογένεια της Λένιας και του Όμηρου Πατάτσου και σε ένα δωμάτιο ο Αντρεας Παγκανίνης. Παλαιότερα σε εκείνο τον όροφο, ενοικιάζονταν δωμάτια σε διάφορους περαστικούς από την πόλη, αλλά και «μπεκιάρηδες» όπως τους λέγαμε τότε, δηλαδή εργένηδες, χωρίς οικογένεια. Είχαμε και εμείς κατά καιρούς, όπως και πολλά άλλα σπίτια σε εκείνες τις γειτονιές «μπεκιάρηδες», όπως τον Πέτρο Πιέρο ποδοσφαιριστή του Άρη και καταστηματάρχη ηλεκτρικών ειδών, που αργότερα παντρεύτηκε τη Χριστίνα Χαραλάμπους. Αργότερα αντί μπεκιάρηδες φιλοξενούσαμε κάποια χρόνια τα ξαδέλφια μου από το Μονάγρι, την Μαρούλα και τον Νίκο, παιδιά της αδελφής της μητέρας μου Αλεξάνδρας, για να πάνε στο γυμνάσιο. Με τη Μαρούλα περιπου συνομήλικη μας είμαστε και παραμένουμε μέχρι σήμερα πολύ συνδεδεμένες. Δίπλα από το σπίτι μας, στον όροφο, κατοικούσε η οικογένεια του Βάσου Βασιλειάδη βιβλιοπώλη, πατέρα του Μάριου Βασιλειάδη που χάρισε στο Δήμο Λεμεσού μεγάλη και αξιόλογη συλλογή πινάκων. Ακριβώς απέναντι μας ήταν η οικογένεια της Πέπας Ήρωα, μητέρας του Δώρου και του Πανίκου. Τα καλοκαιρινά βράδια βγάζαμε καρέκλες στο στενό δρόμο για δροσιά και συναναστροφή και όταν περνούσε κανένα από τα ελάχιστα αυτοκίνητα που υπήρχαν τότε, τις σηκώναμε μέχρι να περάσουν

Το σπίτι που μεγάλωσα στη Βασιλείου Μακεδόνος 13, όπου έγινε το Α’ συνέδριο του ΚΚΚ το 1926. [Α.Χ.] και [T.A.]

Ο μόλος όπως ήταν παλιά απέναντι από το ζαχαροπλαστείο “Ντελίς”. [Μ.Σ.]

και μετά τις ξανατοποθετούσαμε. Στη γωνιά με την Αθηνών έμεναν η Κυριακού, η οικογένεια της Κατίνας και του Βασίλη με γιο τον Αντρίκο και της Κατίνας της Κολοσσιατούς που είχε παιδιά τη Μάρω και τον Άντρο. Η Κυριακού που ερχόταν καθημερινά στο σπίτι μας να βλέπει τηλεόραση ήταν φτωχή εργάτρια στο λιθογραφείο του Κουβά και όπως μας έλεγε, βοήθησε στο ανάγιωμα του Γώγου Μιχαηλίδη (Μουτσοχίτο), του λεμεσιανού καλλιτέχνη που έγραψε καρναβαλίστικα τραγούδια και ο οποίος είχε διακριθεί και στο εξωτερικό. Πιο πάνω στη γωνιά, ήταν η οικογένεια του αρμένιου Αράμ, πεθερού του γνωστού φωτογράφου Βαρούς και μετά οι Αγγελίδηδες. Στη γωνιά με την Αθηνών στον όροφο ήταν η οικογένεια Γεωργιάδη που διατηρούσε κατάστημα στην Αγίου Ανδρέου και της οποίας ο μεγάλος γιός ο Βασίλης είναι αγνοούμενος της Τουρκικής εισβολής. Βορειότερα ζούσαν η οικογένεια της φίλης μου Λένιας, κόρης του Νίκου του ρολογά, του Χριστάκη της Αντρούλας και της Άννης Σαββίδη, των Κιττήδων, των Χαρμανήδων και ο Κώστας ο «λοκουματζής». Στο ξενοδοχείο «Βιέννα» διέμεναν όχι μόνο καλλιτέχνιδες των καμπαρέ αλλά και θίασοι και καλλιτέχνες από την Ελλάδα,όπως της Κοτοπούλη, Βεάκη, Γονίδη, Νεζερ, η Σοφία Βέμπο και πολλοί άλλοι. Στην Αθηνών ήταν επίσης το τυπογραφείο του Χριστόφορου Γεωργίου εκεί όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα. Απέναντι, σε ένα όροφο του οποίου η πίσω βεράντα έβγαινε στη δική μας αυλή, ήταν το σπίτι της Ηλέκτρας, αδελφής του Πραξιτέλη Γεωργίου. Δίπλα ήταν το σπίτι του Μάριου, του Χρίστου και της Έφης Ηλιάδη και δυτικότερα του Σπύρου Κυπριανού. Στη Σαλαμίνος, πάροδο της Αθηνών, ήταν το σπίτι της οικογένειας της Αλεξάντρας Σουλιώτη μετά Ερωτοκρίτου και του Δημητράκη Πολυδωρίδη, καθώς επίσης του Γιώργου και της Στέλλας Μιχαηλίδη συμμαθήτριας της Άννης. Στην Αθηνών βρίσκονταν τα βιβλιοπωλεία που ήταν παράδεισοι για μένα! Του Υψηλάντη, του Βασιλειάδη και του Ιωαννίδη ενώ στη Σαριπόλου ήταν το βιβλιοπωλείο – χαρτοπωλείο της Νέλλης και Μήτσου Γαβριηλίδη, τα οποία επισκεπτόμουν σχεδόν καθημερινά έστω για να αγοράσω ένα μολύβι ή ένα χαρτονάκι και έμενα εκεί κοιτάζοντας τα βιβλία με τις ώρες. Στη Σαριπόλου ήταν επίσης το πρακτορείο εφημερίδων της κας Ναυσικάς Γεωργιάδη, μητέρας της Λητώς και το μυροπωλείο - κατάστημα καλλυντικών του θείου μου Νίκου Αργυρίδη στο οποίο όταν ήμουν μαθήτρια δούλεψα κάποια καλοκαίρια και φίλεψα με την Θέλμα και τη Σύλβα Φιλιππίδου που έμεναν απέναντι. Οι παλαιότερες καρναβαλίστικες παρελάσεις περνούσαν από την Αγίου Ανδρέου έξω από το σπίτι μας, σ’ ένα δρόμο κατάμεστο από κόσμο, με βαρυφορτωμένα από ανθρώπους μικρά μπαλκόνια, να παρακολουθούν τα άρματα ρίχνοντας χαρτοπόλεμο, κέρινα αυγά και σερπαντίνες. Ολόχρονα κόβαμε χαρτοπόλεμο, προετοιμαζόμενες και αναμένοντας τα επόμενα καρναβάλια. Στη διασταύρωση της Βασιλείου Μακεδόνος με την Αθηνών λέγεται ότι στις αρχές του 20ου αιώνα βγήκαν από τα σπίτια οι πρώτες παρέες που τραγουδούσαν στο δρόμο καρναβαλίστικα τραγούδια και σιγά σιγά, πίνοντας στα σπίτια ή στις ταβέρνες και περπατώντας στους δρόμους δημιουργήθηκαν οι πρώτοι πυρήνες κανταδόρων. Δημοτικό έκανα στη Α’ Αστική. Το περιβάλλον στα σχολεία ιδίως στο δημοτικό ήταν μάλλον συντηρητικό λόγω κάποιων δασκάλων, παρόλο που η διευθύντρια Πόπη Παπαχριστοφόρου ήταν πολύ καλή και προοδευτική. Θυμάμαι κάποια χαρακτηριστικά περιστατικά: Mας απαγόρευαν να ντυνόμαστε μάσκες, εγώ βέβαια το έκανα και με κατάγγελλαν! Μας έκαναν πλύση εγκεφάλου εναντίον των τουρκοκυπρίων σε τέτοιο βαθμό που αν και προερχόμενη από μια προοδευτική οικογένεια, έγραψα ανώνυμο απειλητικό σημείωμα και το έβαλα κάτω

Α΄Αστική Σχολή, Δ’ Τάξη. [Κ.Χ.]

Από παλιά καρναβαλίστικη παρέλαση στην Αγίου Ανδρέου, 1970. Στο βάθος δεξιά το κεντρικό κατάστημα της Τράπεζας Κύπρου. [Φ.Μ.] Από παλιά καρναβαλίστικη παρέλαση στον παραλιακό δρόμο κοντά στον κινηματογράφο ”Ελλάς”, 1970. [Φ.Μ.]

Α’ Αστική Σχολή στην 6η τάξη. [Κ.Χ.] Αριστερά, απαγγελία σε σχολική γιορτή. [Κ.Χ.]

από την πόρτα της κας Ελένης Αργυρού για να μην αγοράζει γιαούρτι από τον τουρκοκύπριο Αλή που ερχόταν με το ποδήλατο στη γειτονιά! Επίσης μας έβαλαν μάθημα το μεσημέρι που ο Δήμος και η πόλη της Λεμεσού υποδέχτηκε το Γιούρι Γκαγκάριν στη Πλατεία Ηρώων για να μην πάμε στη συγκέντρωση. Μετά φοίτησα στο Α΄ θηλέων μέχρι την τρίτη τάξη. Από μικρή διαφάνηκε η προτίμηση μου στην αρχιτεκτονική, διότι στο δημοτικό κατασκεύαζα συνεχώς σπιτάκια από χαρτόνι και στο γυμνάσιο μεταξύ άλλων έκανα ένα σπιτάκι με κήπο, δέντρα, λιμνούλα και περιτοίχισμα, όλα με μακαρόνια Δωρίτη. Ηταν τόσο πετυχημένο που ο κος Πάνος Μέσης, ο τότε διευθυντής, αστειευόμενος κάλεσε την Μαρούλλα Δωρίτου που φοιτούσε σε μεγαλύτερη τάξη να εισφέρει στο ταμείο της τάξης μου ένα ποσό 3 λιρών για τη διαφήμιση των μακαρονιών που παρήγαγε η οικογένεια της!! Μετά πέρασα στο Λανίτειο Γυμνάσιο και αποφοίτησα από το Πρακτικό τότε Τμήμα του σχολείου, μια από τις οκτώ μαθήτριες μεταξύ τεσσάρων τμημάτων αγοριών. Θα θυμάμαι πάντα τη συμμετοχή μου στη χορωδία υπό το Μαρίνο Μιτέλλα, αλλά κυρίως τα δύο βραβεία που είχα πάρει κατά την αποφοίτηση μου, στη ζωγραφική με καθηγήτρια την Κλάρα Γεωργίου και στο διήγημα, με καθηγητή στα Ελληνικά τον Κωστή Κολώτα, με τίτλο «Το διαγώνισμα». Με δάσκαλο μας τον Κωστή Κολώτα είχαμε κάνει και θεατρικό όμιλο το 1967 στον οποίο συμμετείχαν όλες οι τάξεις. Μας έδωσε μαθήματα θεωρίας αλλά και βασικές γνώσεις για το θέατρο. Στα πλαίσια αυτών των δραστηριοτήτων του, ο όμιλος μετά από μια προετοιμασία με πρόβες που κράτησαν ολόκληρη σχεδόν τη σχολική χρονιά, παρουσίασε στις 30/5/68 με μεγάλη επιτυχία το έργο της Μάρκγαρετ Γούντ «Η μέρα της εξιλεώσεως» στο οποίο έλαβαν μέρος οι μαθητές Σπύρος Δημητριάδης ως Τζιάκοπ (πατέρας), εγώ ως Μάρθα (μητέρα), Μιχάλης Πιερής ως Οττο (γιός) και Χριστάκης Κυριάκου ως δόκτωρ Κράους (γιατρός). Στη Πλατεία Ηρώων ήταν οι πρώτες οικογενειακές μας εξόδοι και θυμάμαι καλά την ταβέρνα «Φουρνούδι». Ομως η «Ακρόπολη» στη Γλαδστωνος, που διαχειριζόταν ο θείος μου, Θουκής Αργυρίδης, αδελφός του πατέρα μου τη δεκαετία του 60, σημάδεψε και επηρέασε τη ζωή μου, γιατί είμαστε καθημερινά εκεί με την ξαδέλφη μου Έλις, στην καρδιά του πιο πολυσύχναστου τότε

Α’ Γυμνάσιο Θηλέων 1965. Αντρούλλα Τιμοθέου, Μαργαρίτα Κονναρή, Κρίστια Αργυρίδου, Ίρις Νικολαΐδου, Ιωάννα Κιμωνίδου, Σούλλα Λοΐζου, Εύη Γιάννακα, Σοφία Κατσαμπή. Κάτω: Μαίρη Χαραλάμπους, Δόμνα Παπαδοπούλου, Βαθούλλα Στυλιανίδου. [Κ.Χ.]

Μαθήτριες της Γ' Γυμνασίου μαζί με την καθηγήτρια Τέχνης, κα Μάρω Σωκράτους, στο Α’ Θηλέων το 1964. Ιωάννα Κιμωνίδου, Εύη Γιάννακα, Κρίστια Αργυρίδου και Γεωργία Κονναρή. [Κ.Χ.]

Α’ Γυμνάσιο Θηλέων 1965. Διακρίνονται οι μαθήτριες της Γ' Γυμνασίου Αντρούλλα Τιμοθέου, Σοφία Κατσαμπή, Ίρις Νικολαΐδου, Δόμνα Παπαδοπούλου, Κρίστια Αργυρίδου, Σούλλα Λοΐζου και Ιωάννα Κιμωνίδου. [Κ.Χ.]

Γυμναστικές επιδείξεις στο Γ.Σ.Ο. το 1963. Είμαι πρώτη αριστερά. [Κ.Χ.]

δρόμου, αλλά και γιατί εκεί γνώρισα το μετέπειτα σύζυγο μου Ανδρέα και την οικογένεια του. Αυτός με δραστηριοποίησε στη μαθητική οργάνωση της αριστεράς ΠΕΟΜ, γεγονός που μου άνοιξε νέους δρόμους και με τη βοήθεια της Ε.Ε. του ΑΚΕΛ και του Πανίκου Παιονίδη συζύγου της ξαδέλφης μου Ελλης, μπόρεσα να κερδίσω υποτροφία για σπουδές στο Βουκουρέστι. Έμεινα μακριά από τη Λεμεσό για επτά χρόνια. Πιστεύω πως στο Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας «Ιον Μίνκου» του Βουκουρεστίου που σπούδασα, ως πρώτη φοιτήτρια στην αρχιτεκτονική από την Κύπρο, πήρα όλα τα απαραίτητα εφόδια ώστε, πέραν από την επαγγελματική μου δραστηριότητα και ενασχόληση, να δοκιμάσω να εφαρμόσω πρακτικά όσα οραματιζόμουν για τη Λεμεσό και κουβαλούσα και κουβαλώ σαν ένα φύτρο από την παιδική μου ηλικία που ακόμα υπάρχει μέσα μου. Γι αυτό μόλις γύρισα στην Κύπρο το 1975 αναμείχθηκα σε περιβαλλοντικές και επαγγελματικές ομάδες και συνδέσμους, σε επιτροπές διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και προστασίας του περιβάλλοντος, προβάλλοντας μαζί με πολλούς άλλους, αντιστάσεις στην καταστροφή του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος της Λεμεσού και εναντίον όσων επηρέαζαν αρνητικά την ταυτότητα αλλά και την ποιότητα ζωής των ανθρώπων της πόλης μας. Ο διορισμός μου στο Πολεοδομικό Συμβούλιο Κύπρου από το 1988 μέχρι το 1996 μου έδωσε πολλά εφόδια και γνώσεις για την κυπριακή πραγματικότητα στα πολεοδομικά θέματα. Ετσι όταν εκλέγηκα Δημοτικός Σύμβουλος το 1996 και το 2001 μπόρεσα για δέκα χρόνια να προσφέρω στην υλοποίηση όλων σχεδόν των έργων που απασχόλησαν τα τότε Δημοτικά Συμβούλια. Πέρα από τα ζητήματα της πόλης και του περιβάλλοντος με απασχόλησαν τα θέματα που σχετίζονται με τη γυναίκα και το γυναικείο κίνημα και με συγκίνησαν σημαντικές προσωπικότητες που γνώρισα από κοντά. Χωρίς αμφιβολία, η ένταξη και η δραστηριοποίηση μου στο κίνημα της Αριστεράς ήταν καθοριστική στη διαμόρφωση του τρόπου προσέγγισης και ανάλυσης των διαφόρων ζητημάτων. Ήμουν η πρώτη γυναίκα αρχιτέκτονας στη Λεμεσό χωρίς κανένα αρχιτέκτονα στην ευρύτερη οικογένεια και επέλεξα κάτι ακόμα πιο δύσκολο, δηλαδή να εργαστώ ως ελεύθερος επαγγελματίας σε ένα ανδροκρατούμενο και μερικώς μόνο θεσμοθετημένο μέχρι τότε επάγγελμα. Με τις επιπρόσθετες ευθύνες και υποχρεώσεις λόγω της δικής μου συνεχούς ανάμειξης στα κοινά, αλλά ακόμα περισσό-

Από την επίσκεψη μας ως Εδονόπουλα το 1962 στην Πολωνία. Διακρίνονται από αριστερά, η Κρίστια, η ξεναγός, η Αυγούλα, η επικεφαλής Έλλη Παιονίδου, η Γιώτα και κάτω ο Κώστας και ο Άντης. [Κ.Χ.]

Από τη θεατρική παράσταση “Η μέρα της εξιλέωσης”, Λανίτειο Γυμνάσιο 1968. Δεξιά, διακρίνονται ο γυμνασιάρχης Πραξιτέλης Γεωργίου, Nίνα Σαββίδου, Pίτσα Mέση, Πάνος Mέσης, Mαρίνος Mιτέλλας, Nάνα Kολώτα και Aνδρέας Bαρνάβας. [Κ.Χ.]

Α΄ Γυμνάσιο Θηλέων το 1963 με τον καθηγητή μας Χρ. Νεοφυτίδη. [Κ.Χ.]

Μαθητική διαδήλωση το 1966. Μεταξύ άλλων διακρίνονται: Nίτσα Χατζηγεωργίου, Γιαννάκης Πότσος, Έμη Δρουσιώτου, Κλειώ Αβρααμίδου, Ντίνα Μανδριώτου, Καίτη Αρμεύτη, Λουκία Αντωνιάδου, Ιωάννα Κιμωνίδου, Άννη Αργυρίδου, Σοφία Κατσαμπή. [Σ.Κ.]

τερο λόγω των ατέλειωτων και απαιτητικών δεσμεύσεων του συζύγου μου, κάναμε μια υπεράνθρωπη προσπάθεια όλα αυτά τα χρόνια και παραδέχομαι ότι αν δεν πίστευα απόλυτα στην κοινωνική προσφορά, δε θα άντεχα. Προσπάθησα να συνδυάσω τη σωστή επαγγελματική συμπεριφορά, με τη βελτίωση της εικόνας της πόλης, πείθοντας κάποιους από τους πελάτες μου, αλλά και άλλους συμπολίτες μας, ότι το προσωπικό τους συμφέρον μπορεί να συμβαδίζει με αυτό της πόλης και ότι τότε το όφελος θα είναι πολλαπλάσιο για όλους. Η Λεμεσός τις δεκαετίες του 80 και 90 δεν πήγαινε καλά. Ήταν πόλη «δεύτερης κατηγορίας», χωρίς καθόλου επενδύσεις, «η πόλη των εμπρηστών και κακοποιών», χωρίς σημαντικά έργα ανάπτυξης, με ένα ιστορικό κέντρο που έφθινε και παραδοσιακά κτήρια που κατεδαφίζονταν χωρίς αναστολές, είτε νόμιμα αλλά κυρίως παράνομα συνήθως νύκτες ή γιορτές. Γειτονιές που «ξεδοντιάζονταν» όπως η αγαπημένη μου Βασιλείου Μακεδόνος, μια πόλη που μεταμορφωνόταν καθημερινά σε μια άλλη, χωρίς μνήμες και σεβασμό στο παρελθόν της, μια μεσόγεια αντί παράλια πόλη. Το στοίχημα που έβαλα με τον εαυτό μου, και αυτό φαίνεται μέσα από όλη την προσπάθεια και την αρθρογραφία μου για τη Λεμεσό, ήταν ότι μπορούμε να αντιστρέψουμε αυτή την κατάσταση και η πόλη να αναπτυχθεί ορθολογικά, να ερωτευτεί τη θάλασσα, να εκτιμήσει σωστά την πλούσια της παράδοση και να προβάλει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ατέλειωτες ώρες δουλειάς, σε βάρος της προσωπικής μου ζωής, της οικογένειας, κυρίως του γιού μου Σπύρου. Όμως άξιζε τον κόπο και τις θυσίες, διότι σήμερα πιστεύω πως μπορούμε να είμαστε πολύ ικανοποιημένοι που ζούμε στη Λεμεσό για την οποία νιώθουμε ιδιαίτερη αγάπη και περηφάνια. Η θετική προσφορά από πολλούς ανθρώπους που την αγαπήσαμε χωρίς όρια, άλλαξε τη πορεία της και η Λεμεσός πήρε τα πάνω της. Σίγουρα δε θα μπορούσε να μείνει η ίδια και απαράλλακτη, όσο ωραία και να φάνταζε στα παιδικά μας μάτια. Θα κουβαλούμε τις μνήμες που θα μας συνοδεύουν πάντοτε, περπατώντας στους σύγχρονους πολυχώρους και τις γραμμικές πλατείες, στους νέους μόλους και τις καινούργιες αποβάθρες αντικρίζοντας νέες μοντέρνες βάρκες και πλοία αντί τις μαούνες και τις ατμακάτους που υπήρχαν στα μέσα του περασμένου αιώνα. Ψαράδες με σύγχρονα ψαροκάλαμα και ψαροκάϊκα. Όμως αν πάρει το μάτι μου καμιά παπαρούνα αυτή θα είναι η ίδια και απαράλλακτη όπως αυτή που αντίκρισα για πρώτη φορά μέσα στα χώματα της αυλής του πρώτου μου σπιτιού και που ποτέ δε θα ξεχάσω.

Με το ποδήλατο μου στην αυλή του Α’ Θηλέων, 1963. [Κ.Χ.]

ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ ΛΑΝΙΤΕΊΟΥ ΓΥΜΝΑΣΊΟΥ «Η ΑΡΓΏ» 1967 – 1968

Το Διαγώνισμα

Ο ήλιος, όλο το φως, πρόβαλε πάνω απ’ το απέναντι ψηλό κτίριο, γλίστρησε το φως του απ’ το παράθυρο, της θάμπωσε τα μάτια που μόλις τ’ άνοιξε. Τα ξανάκλεισε. Προσπάθησε ν’ απολαύσει όσο μπορούσε αυτές τις λίγες πρωινές στιγμές μέσα στο κρεβάτι πριν σηκωθεί. Το είχε συνηθίσει. Ακούγονταν κιόλας οι πρώτες γνώριμες κουβέντες των γονιών πίσω απ’ τον τοίχο. Ξάφνου τινάχτηκε. Το διαγώνισμα! Ναι, σήμερα, στα Μαθηματικά. Σκέφτηκε πόσο κουράστηκε το περασμένο βράδυ, πόσο αργά κοιμήθηκε. Δεν κατάλαβε τις ασκήσεις και θα έκανε σήμερα, την πρώτη ώρα, διαγώνισμα. Κι ήταν καλή μαθήτρια κι είχε ανάγκη από ψηλούς βαθμούς, προπάντων φέτος στην Έκτη, κυρίως στα Μαθηματικά… για μιαν υποτροφία. Είχε κουραστεί την προηγούμενη, δεν τα κατάλαβε. Σπάνια το πάθαινε αυτό και ήταν φοβερό. Τα μάτια της έπεσαν πάνω στο μάτι που σχημάτιζε ο ξεφλουδισμένος τοίχος και στα δύο μακριά χέρια που ήταν απλωμένα σαν να ήθελαν να το αρπάξουν. Τ’ αγαπούσε αυτό το σχήμα του τοίχου, το παρομοίαζε με τις δικές της εφηβικές τάσεις ν’ αρπάξει το δικό της σκοπό, τους πόθους της που ήταν ψηλοί. Η φωνή της μητέρας της απ’ το διάδρομο την ξανατίναξε. Έπρεπε να ετοιμασθεί, το λεωφορείο δε σήκωνε καθυστέρηση. Ένοιωσε σαν να έκανε ακόμα ένα βήμα προς την κρεμάλα. Σηκώθηκε, ντύθηκε, πλησίασε τον καθρέφτη. Αντίκρισε ακόμα μια φορά αυτό, που αντίκριζε από πολύ μικρή. Μέσα στα γαλάζια μάτια πρόσεξε λίγο πράσινο και γκρίζο. Ήταν δεκαοκτώ χρόνων. Το σώμα σχηματίστηκε. Κάτω απ’ τα μάτια δύο μαύροι κύκλοι έδειχναν αϋπνίες. Κουράστηκε πολύ τελευταία, ήθελε ψηλούς βαθμούς και το πέτυχε αρκετά. Μα σήμερα; Σήμερα θα την πάθαινε. Πλησίασε αφηρημένα το ποτήρι με το γάλα που της ετοίμασε η μητέρα της και το ήπιε, ενώ το μυαλό της έτρεχε αλλού, σε μια απ’ τις τελευταίες ψεσινές ασκήσεις και προσπάθησε να την παπαγαλίσει. Μάταια. Σε λίγο βρισκόταν καθισμένη στο βάθος του λεωφορείου. Η ζωή συνέχιζε το τρέξιμο και τους θορύβους της. Ο ουρανός γαλαζοχαμογελούσε. Ένοιωθε σφιγμένη την καρδιά. Όσο πλησίαζε τόσο πιο πολύ ήθελε να κλάψει. Ο αέρας μύριζε ανθούς. Ήτανε Άνοιξη. Όλοι την ένοιωθαν, όλοι. Εκτός απ’ αυτήν.

Ένοιωσε για μια στιγμή τη πεθυμιά να πηδήξει έξω, να φύγει, να γλυτώσει το διαγωνισμό. Είχε φαίνεται πάρει παράξενη όψη το πρόσωπο της, γιατί η ηλικιωμένη κυρία που καθόταν δίπλα την κοίταζε απορημένα. Δεν ήταν παράξενο. Απλώς δε θα έμπαινε στην τάξη. Οι συμμαθητές της το έκαναν τόσο συχνά. Ναι, δε θα έμπαινε, θα έφευγε κι ας ήταν πράξη δειλίας. Θα έβγαινε μετά προφορικά. Ως τότε, θα διάβαζε πολύ. Το κτίριο του σχολείου φάνηκε. Κι οι πρώτες μπλε ποδιές και τα γκριζοπαντάλονα. Η χαρά, η ξεγνοιασιά η μαθητική μπήκε στ’ αυτιά της έντονα, με τις φωνές που ακούγονταν. Κατέβηκε μα δίστασε να μπει στην αυλή. Έμεινε έξω για λίγο. Το κουδούνι την ξάφνιασε, μπήκε. Θα πήγαινε κάπου να κρυφτεί να μην την δει κανείς. Ξάφνου, να’ τος, από μακριά αυτός, ο καθηγητής των Μαθηματικών. Μόλις είχε σταθμεύσει και κατέβαινε. Τον ακολούθησε από μακριά. Μια γνώριμη φωνή μιας φίλης τη σταμάτησε. Δεν έδωσε εξηγήσεις. Προχώρησε. Τον είδε να μπαίνει στο γραφείο για «κόλλες» σίγουρα. Δεν χωρούσε αναβολή. Είδε την πόρτα της τουαλέτας απέναντι ανοιχτή. Χύμηξε μέσα. Θα έμενε εκεί ως τη δεύτερη ώρα. Θα γλύτωνε. Απ’ τη μισόκλειστη πόρτα τον είδε ν’ ανεβαίνει τη σκάλα κορδωτός, όπως πάντα, κλειστός στον εαυτό του, απλησίαστος. Αυτός ποτέ δεν θα μπορούσε να την καταλάβει. Ύστερα έμεινε μόνη, ανήσυχη, όλο αγωνία και φόβο, κι ας ήταν ανόητο να φοβάται. Οι άλλοι το κάνανε τόσο συχνά σχεδόν με περηφάνια. Μα, όχι, δεν το έκαναν όλοι, οι καλοί μαθητές ή μάλλον οι καλοί χαρακτήρες δεν το έκαναν. Έπεσε η ματιά της απέναντι στον καθρέφτη του τοίχου και σχεδόν τρόμαξε. Τα μάτια της είχαν μεγαλώσει απ’ την αγωνία. Οι κύκλοι φαίνονταν τώρα πιο μεγάλοι. Κοίταξε το ρολόι. Δεν πέρασε ούτε λεπτό και της φάνηκε αιώνας. Η ματιά της έπεσε στον τοίχο. Ήταν ξεφλουδισμένος, είχε σχηματίσει ένα στρογγυλό σαν μάτι και δυο μακριά σαν χέρια, όπως την εικόνα του τοίχου πλάι στο κρεβάτι της. Αυτή τη φορά τα χέρια είχαν χουφτώσει το μάτι. Παραξενεύτηκε. Αυτή η ίδια όλο αγωνία και τρόμο βρισκόταν κρυμμένη, δειλή, τρομαγμένη απ’ το φόβο ενός διαγωνισμού! Άρπαξε την τσάντα κι ανέβηκε τα σκαλιά σαν άνεμος. Έφτασε έξω απ’ την τάξη. Δεν άκουε τίποτα. Δίστασε για μια στιγμή. Κτύπησε. Στα θρανία έφεγγαν οι άσπρες κόλλες. Είπε ένα «καλημέρα» κι ο καθηγητής της έγνεψε να καθίσει. Περίεργο. Ήτανε και βιβλία και τετράδια ανοιγμένα πάνω στα θρανία. «Θεέ μου δεν…, δεν είναι διαγωνισμός» Ήτανε ασκήσεις προκαταρκτικές γι’ αυτόν, μ’ επεξηγήσεις και παρόμοια. Ένοιωσε ξανά το χτύπο της καρδιάς στ’ αυτιά, μ’ αυτή τη φορά από χαρά. Αργυρίδου Κρίστιαν Στ΄ Πρ. (1) Α΄ Βραβείο Διηγήματος

Οι τελειόφοιτοι της Στ’ Πρακτικού του Λανιτείου, με τον Γυμνασιάρχη και τους καθηγητές τους το 1968. [Κ.Χ.]

Το παλιό λιμάνι μετά την ανάπλαση του. Διακρίνονται τα τρία κτίρια πάνω στην ανατολική προβλήτα, 2014. [Χ.Σ.]

Η λεκάνη και ο ανατολικός χώρος του παλιού λιμανιού. [ΑΛΚ]

Εκφόρτωση εμπορευμάτων από τις μαούνες στην αποβάθρα. [ΑΛΚ]

1ο ΤΕΎΧΟΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΎ ΑΡΧΙΤΈΚΤΟΝΕΣ–ΜΗΧΑΝΙΚΟΊ ΟΚΤΏΒΡΗΣ-ΔΕΚΈΜΒΡΗΣ 1986

Λεμεσός και Χανιά, βίοι παράλληλοι

Είχαμε πρόσφατα την ευκαιρία να επισκεφτούμε την Κρήτη. Δεν θα καταπιαστούμε με τις φυσικές ομορφιές, τους ευπροσήγορους κατοίκους, τον πανάρχαιο πολιτισμό, το ξηρό κλίμα, την καθαρή θάλασσα, τις ωραίες αμμουδιές και άλλα με τα οποία είναι προικισμένο το νησί. Θ’ ασχοληθούμε κυρίως με τη διάσωση και διατήρηση του παλιού μέρους της πόλης με κύριο στοιχείο τα παλιά κτίσματα, κάστρα, λιμάνια και πετρόκτιστα αρχοντικά και την αξιοποίηση τους με τον καλύτερο τρόπο για το ντόπιο και ξένο τουρισμό, για τις σημερινές ανάγκες. Τα Χανιά είναι από τα καλύτερα παραδείγματα όπου κατά τη γνώμη μας κατέστη δυνατή σε μεγάλο βαθμό η διάσωση της παλιάς πολιτείας και ο εκσυγχρονισμός της για να δεχτεί τις ανάγκες της σημερινής ζωής. Η θάλασσα, η ακρογιαλιά, οι μόλοι, τα λιμανάκια με τις βάρκες, το ίδιο το νερό, αποτελούν το σημείο έλξης, τον κεντρικό άξονα γύρω από τον οποίο συγκεντρώνονται και εξελίσσονται οι λειτουργίες της ψυχαγωγίας, της ξεκούρασης, όπως ακριβώς αρμόζει σε μια παραλιακή τουριστική πόλη της Μεσογείου. Έχει διαφυλαχτεί η ισορροπία της αρχιτεκτονικής κλίμακας σ’ όλη την παλαιά περιοχή έστω κι αν έχουν επέλθει κάποιες μορφολογικές αλλοιώσεις. Διατηρήθηκε γενικά το αρχιτεκτονικό ύφος που εκφράζεται στις όψεις των κτιρίων που διαμορφώθηκαν κάτω από την επίδραση του χρόνου και των πολιτιστικών φάσεων της ιστορικής διαδρομής. Στοιχεία βενετσιάνικα, αραβικά, οθωμανικά και νεοκλασικά, εκλεκτικιστικά, θεωρούνται απόλυτα αποδεκτά, γιατί μ’ αυτά έχει αποτυπωθεί και εκφραστεί η ζωή και η πορεία αυτής της πόλης. Έχει εδώ επιτευχθεί άριστα το πάντρεμα της αρχιτεκτονικής δυο διαφορετικών κόσμων, της Ανατολής και της Δύσης. Δέχτηκαν τα Χανιά και αφομοίωσαν το πρόγραμμα του εκσυγχρονισμού τους και άντεξαν τη νέα εποχή. Εκμοντερνίστηκαν εσωτερικά, αλλά κράτησαν την εξωτερική τους εμφάνιση, πράγμα που δεν τα καταδίκασε σε θάνατο αλλά σε ζωή, όπως ένας οργανισμός που βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη. Η παλιά πόλη, σε βάθος μισού χιλιομέτρου κατά μήκος του παραλιακού μετώπου ζει τον ρυθμό της καθημερινής ζωής. Τα στενά σοκάκια με τα ψηλά εσωστρεφή πέτρινα κτίσματα και τα μικρά παράθυρα κρύβουν πίσω τους άριστα ανακαινισμένους χώρους που φιλοξενούν μικρές ξενοδοχειακές μονάδες, καταστήματα, εστιατόρια, εργαστήρια, δισκοθήκες, ταβέρνες, κατοικίες και άλλα.

Επέμβαση στα πέτρινα κτίσματα γίνεται κάτω από τον αυστηρό έλεγχο των Δημοτικών Αρχών και του Αρχαιολογικού Τμήματος. Έτσι η εικόνα που επιτυγχάνεται είναι ενός ομοιόμορφα δομημένου συνόλου, όπου η συνέπεια της οποιασδήποτε μετατροπής δένει το αποτέλεσμα με το υφιστάμενο σύνολο. Αυτό δεν εμπόδισε την ανάπτυξη. Στα Χανιά υπάρχει νέα τουριστική περιοχή με πολλές ξενοδοχειακές μονάδες έξω από το κέντρο. Όμως τα κτίσματα είναι χαμηλά διαταγμένα κατά μήκος, σε απόσταση κι όχι σε μεγάλη ύψη και πυκνή δόμηση όπως έγινε στην Κύπρο. Το ιστορικό κέντρο ελκύει σε μεγάλο βαθμό τον ντόπιο και ξένο επισκέπτη ιδιαίτερα το βράδυ. Οι χιλιάδες άνθρωποι κινούνται πεζοί στην αποκλεισμένη από αυτοκίνητα περιοχή. Ο περίπατος εδώ είναι μεγάλη απόλαυση, ιδιαίτερα γιατί βρίσκεται σε άμεση επικοινωνία με τη θάλασσα. Τα λιμανάκια απευθύνονται προς όλους. Για φαγητό ή περίπατο, για εκδηλώσεις, αγορές ή αξιοθέατα μπορούν να ικανοποιήσουν πολλά γούστα, πάντοτε δίπλα από τη θάλασσα που τη βλέπεις και την αγγίζεις. Εκεί που τελειώνουν τα λιμανάκια συνεχίζουν οι προκυμαίες, οι μόλοι με τα παγκάκια και τα σκαλιά που σε κατεβάζουν εντελώς κοντά στο νερό, στις αμμουδερές ή βραχώδεις ακρογιαλιές. Μια συνεχής επαφή με τη θάλασσα. Αυτή η μέγιστη αξιοποίηση των παραλιών είναι φαινόμενο που το συναντά κανείς σ’ όλες τις πόλεις της Κρήτης. Αφήσαμε τα Χανιά, όμως θα μείνει για πάντα στο μυαλό η εικόνα αυτής της πόλης που οι κάτοικοι και οι αρχές κατάφεραν να διασώσουν και να αξιοποιήσουν σωστά. Ήταν αναπόφευκτο όμως να γίνονται συνεχώς και κάποιοι παραλληλισμοί. Τι κάναμε εμείς στην Κύπρο. Τι διατηρήσαμε ή μάλλον τι μπορούμε έστω και τώρα να διασώσουμε; Όσον αφορά τη Λεμεσό δεν έχει γίνει μέχρι τώρα καμιά σοβαρή μελέτη που να αξιολογεί την ιστορική και αρχιτεκτονική αξία περιοχών ή συνόλων. Ίσως και να μην έχουμε πολλά σημαντικά μνημεία. Η προστασία όμως, η διατήρηση και ανάπλαση των παλιών κέντρων των πόλεων και των γειτονιών κοντά σ’ αυτά, επιβάλλεται. Τόσο για το γενικότερο τους ενδιαφέρον σαν μάρτυρες και εκφραστές της ιστορικής, κοινωνικής, πολιτιστικής ζωής μιας πόλης, όσο και για λόγους επιβίωσης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και της ιστορικής συνέχειας, ιδιαίτερα όταν αποτελούν τα μοναδικά παραδοσιακά στοιχεία της. Και υπάρχουν τέτοιες περιοχές σ’ όλη ανεξαίρετα την πυκνοκατοικημένη Λεμεσό, που αξίζει τον κόπο να κοιτάζει κανένας με περισσότερη ευαισθησία, αγάπη και προβληματισμό. Έχουμε κι εμείς κτίρια, με επιδράσεις νεοκλασικές, οθωμανικές και ανατολίτικες, που είναι μάρτυρες της ιστορίας της πόλης μας και συνθέτουν την ταυτότητα της. Η αλόγιστη όμως οικοδομική ανάπτυξη των τελευταίων χρόνων, η έλλειψη γενικού χωροταξικού τοπικού σχεδίου, η ελλιπής νομοθεσία, οι μεγάλοι συντελεστές δόμησης, τα μεγάλα ύψη, η ανυπαρξία κρατικού παρεμβατισμού, οι μεγάλες δανειοδοτήσεις, η εισβολή νεωτεριστικών τάσεων, η έλλειψη επαρκούς επαγγελματικής συνείδησης, τεχνικού επιμελητηρίου και πανεπιστημίου, καθώς επίσης η ασυγκράτητη τάση για κερδοσκοπία, η αδιαφορία των τοπικών αρχών, ακόμα και η μέχρι πρόσφατα υποτίμηση των κινδύνων από τους διάφορους φορείς, οδήγησαν στη σημερινή κατάσταση. Συνέτειναν ώστε τα τελευταία 20 χρόνια η Λεμεσός να μεταμορφωθεί σε μιαν αγνώριστη πόλη, όπου αν συνεχιστεί η δόμηση με τον ρυθμό και τους τρόπους που γινόταν μέχρι τώρα, σε λίγα χρόνια όχι μόνο θα χάσει την ταυτότητα της αλλά και θα πάψει να ζει σαν υγιής οργανισμός. Μερικά παραδείγματα καταστροφικών αλλαγών και λανθασμένης κατά τη γνώμη μας ανάπτυξης είναι: 1. Η μη διατήρηση της προκυμαίας με τα χαμηλά κτίρια που είχαν το καθένα μια αρχιτεκτονική με παραδοσιακά στοιχεία, και έδιναν το δικό τους ύφος στο σύνολο. Το γκρέμισμα και η αντικα-

Η παραλία της Λεμεσού κοντά στο παλιό λιμάνι, το 1911. [ΦΩ]

τάσταση τους από το απαίσιο τείχος των απρόσωπων δεκαόροφων πολυκατοικιών, όπως και η διαπλάτυνση του δρόμου σε αρτηρία τεσσάρων λωρίδων έχει αποσυνδέσει τη θάλασσα και την επίχωση από το κέντρο της πόλης. 2. Η αντικατάσταση του γραφικού μόλου με τη μονότονη επίχωση που με την άσχημη κατασκευή της προς τη θάλασσα, κόβει τη θέα και την επαφή με το νερό. Αυτός, ο πολυτιμότατος παραλιακός μέσα στο κέντρο χώρος, αντί για χρήσεις ψυχαγωγίας και ξεκούρασης των κατοίκων παραμένει αναξιοποίητος δέκα ολόκληρα χρόνια. Εδώ θα μπορούσαν να γίνουν πράγματα, ακόμα και αμμουδερή παραλία με την κατασκευή των ανάλογων έργων όπως έγινε απέναντι από το Δημόσιο Κήπο. Βλέπουμε καθημερινά να διαμορφώνεται η επίχωση με γεωμετρικά σχήματα που επαναλαμβάνονται συνεχώς. Έγινε ο πλατύς περιπατόδρομος και γίνεται προσπάθεια να σπάσει η μονοτονία με τη δενδροφύτευση του χώρου. Αυτό είναι ό,τι καλύτερο μπορούσαμε να δημιουργήσουμε στην επίχωση; Δεν μπορούσε να γινόταν ένας διαγωνισμός ανάμεσα στους ειδικούς για ένα τόσο σημαντικό έργο ώστε να προσαρμοστεί στις ανάγκες και παραδόσεις αυτής της πόλης και να τονίζει τον παραλιακό της χαρακτήρα;

3. Η καταστροφή πολλών παραδοσιακών κτιρίων ή άλλων αξιόλογων κτισμάτων όπως έγινε με το μοναδικό πέτρινο οικοδόμημα του Εναέριου. Εκεί θα μπορούσαν να στεγαστούν πολλές χρήσεις, εκθεσιακές, μουσικές, ψυχαγωγικές, ή οτιδήποτε άλλο, εμείς όμως το κατεδαφίσαμε. 4. Δεν αξιοποιήθηκε το κέντρο της παλιάς πόλης παρά μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις. Η οικοδομική ανάπτυξη για τουριστικούς σκοπούς έγινε στα ανατολικά, με πυκνή δόμηση, χωρίς πολεοδομική μελέτη ή σχέδια, κατά μήκος ενός πολυσύχναστου δρόμου, μακριά από τη θάλασσα και τις χαρές της παραλίας, σε μια περιοχή που χαρακτηρίζεται ήδη απωθητική από τους επισκέπτες. Υπάρχουν ακόμα πολλά άλλα παραδείγματα, που δημιουργούν αρκετά απαισιόδοξα συναισθήματα όμως και πάλιν ίσως δεν είναι τόσο αργά να διατηρήσουμε και αξιοποιήσουμε σωστά το μέρος εκείνο της πόλης που έμεινε προς το παρόν ανέπαφο. Κοντά στο παλιό λιμάνι εκεί που μιλούμε για παλιά Γειτονιά. Μια πραγματική αναβίωση της νεκρής περιοχής γύρω από το Κάστρο. Διατήρηση και αξιοποίηση γειτονιών σ’ όλη την πυκνοκατοικημένη ζώνη της Λεμεσού όπως η περιοχή γύρω από την Φραγκοκλησιά, γύρω από την πλατεία Ηρώων, κοντά στο Παντοπουλείο, την οδό Ειρήνης και Ελευθερίας, την Αγίου Ανδρέου και άλλες. Τα τελευταία χρόνια άρχισε να γίνεται συνείδηση σε περισσότερα στρώματα του λαού και ιδιαίτερα στους διάφορους οργανωμένους φορείς, ότι είναι ανάγκη να διατηρηθεί η παλιά πόλη της Λεμεσού και να εμποδιστεί η ισοπέδωση και η εξάλειψη κάθε θύμησης, κάθε κτιρίου που συνδέεται με τις παραδόσεις μας. Το κράτος, οι αρμόδιες αρχές, το Τμήμα Πολεοδομίας και ιδιαίτερα το νεοεκλεγμένο Δημοτικό Συμβούλιο, πρέπει προγραμματισμένα και αποφασιστικά να παρέμβουν για την γρήγορη υλοποίηση αυτής της ανάγκης. Πρέπει να μελετήσουν και να καθορίσουν διατηρητέες περιοχές και σύνολα με κατάλληλα νομοθετικά μέτρα και την θέσπιση αυστηρών όρων δόμησης. Με συγκεκριμένη οικονομική και τεχνική βοήθεια να πεισθούν οι ιδιοκτήτες των παλαιών περιοχών να μην κατεδαφίζουν τα κτίρια αλλά να δίνουν νέα ζωή σ’ αυτά. Να υποχρεωθούν οι αρχιτέκτονες και ο τεχνικός κόσμος γενικότερα να σέβεται την παλιά διάταξη, τον όγκο, τις αναλογίες στις προσόψεις χωρίς να απομιμούνται με σκηνογραφικές λύσεις τα παλιά κτίρια. Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο και το Τμήμα Πολεοδομίας θα μπορούσαν να συνεργαστούν με τους ενδιαφερομένους φορείς, ιδιαίτερα με το Σ.Π.Μ.Α.Κ. Ασφαλώς υπάρχουν πολλά και σοβαρά προβλήματα που περιμένουν άμεσα τη λύση τους, όπως το αποχετευτικό, το κυκλοφοριακό και άλλα. Όμως μια ισοπεδωμένη πόλη χωρίς προσωπικότητα θα είναι το χειρότερο που θα μπορούσαμε να προσφέρουμε στους ξένους και τα παιδιά μας. Γι’ αυτό η ευθύνη όλων μας είναι τεράστια.

Η ατμάκατος και σειρά από μαούνες δεμένες η μια με την άλλη για το ξεφόρτωμα εμπορευμάτων από πλοία, τη δεκαετία του ‘50. [Ι.Α.Μ.]

Ο παραλιακός δρόμος, και μέρος του μόλου. Στο βάθος αριστερά διακρίνονται τα γραφεία του παλιού λιμανιού,1958. [Φ.Μ.]

ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΟΣ 31 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ & 1 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1997

Αυτά που κάνουν τη Λεμεσό μας να ξεχωρίζει Η Λεμεσός μας, η άναρχη, η δύσκολη, αλλά η τόσο αγαπημένη, η ξέγνοιαστη πόλη του κεφιού, η μήτρα του πολιτισμού. Η ατίθαση αλλά φιλόξενη, η αλήτισσα αλλά αρχόντισσα, η παραλιακή που μετατράπηκε σε μεσόγεια. Η πόλη με τα χρόνια προβλήματα, αλλά και τις απεριόριστες δυνατότητες αναδίπλωσης, η πόλη της άγνωστης χάρης και ομορφιάς, της ανεπανάληπτης υποδομής πολιτισμού, του αυθεντικού δομημένου περιβάλλοντος, είναι το σταυροδρόμι πολιτισμών που άφησαν τη σφραγίδα τους στην ιστορία της. Το χρέος μας ασήκωτο απέναντι στη Λεμεσό, γονιού προς το παιδί και παιδιού προς γονιό. Κρυφός έρωτας που σιγοκαίει και πρέπει να βρει τρόπους και διεξόδους συγκεκριμένης έκφρασης και δημιουργικής προσφοράς. Η Λεμεσός , λοιπόν, με τα μεγάλα της πλεονεκτήματα, την πολιτιστική ταυτότητα, την αρχιτεκτονική κληρονομιά και τη θάλασσα! Το χρέος του νέου Δημάρχου και Δημοτικού Συμβουλίου είναι να επικεντρώσει την προσοχή του σε αυτά τα σημαντικά στοιχεία που ξεχωρίζουν στην πόλη μας, πέρα από τα άλλα πολλά που απασχολούν τους δημότες. Θάθελα, λοιπόν, να στοχεύσω σε αυτά που χαρακτηρίζουν και αποτελούν τα άμεσα σχέδια μας για τη Λεμεσό: 1. Την ανάκτηση του παραλιακού χαρακτήρα και την αποκατάσταση της επαφής με τη θάλασσα. 2. Τη διάσωση και προβολή της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Η σταδιακή απώλεια του παραλιακού χαρακτήρα της πόλης μας έχει επισυμβεί σταδιακά, με τα πιο κάτω γεγονότα: α) Την κατασκευή της επίχωσης στη θέση του μόλου που απομάκρυνε το νερό, ώστε να περπατάς δίπλα χωρίς να το βλέπεις. Την κατεδάφιση του παραλιακού μετώπου και την κατασκευή αυτοκινητόδρομου για μεγάλη διακίνηση αυτοκινήτων, που είχε σαν επιπτώσεις το γκρέμισμα των παραδοσιακών κτιρίων και την αντικατάσταση τους με τυποποιημένα δεκαώροφα, όπως και την κατεδάφιση όλων των κτιρίων στην πλευρά της θάλασσας, με τελευταίες τις αποθήκες Θεοδοσίου, 20 και 21 Ιανουαρίου του 1995. β) Ο προγραμματισμός για ολοκλήρωση του παραλιακού ως δρόμου πρωταρχικής σημασίας, με αναβαθμισμένες ταχύτητες και κυκλοφορία, που θα χωρίσει την πόλη από τη θάλασσα, θ’ αυξήσει στο πολλαπλάσιο την ηχορύπανση, τα δυστυχήματα, τα καυσαέρια κλπ.

Η παραλία Εναέριου και στο βάθος τα κτίρια του παραλιακού μετώπου, 2012. (Μ.Ι.)

Αυτό είναι και το συμπέρασμα της μελέτης της επιστημονικής ομάδας του ΕΤΕΚ, με επικεφαλής τον καθηγητή – κυκλοφοριολόγο κ. Βούγια, που μελέτησε σε βάθος το θέμα. Το αποκορύφωμα αυτής της προσέγγισης θα ήταν η λεγόμενη βύθιση ή υπόγεια σήραγγα μεταξύ του Κάστρου και Παλιού Λιμανιού. Θα στοίχιζε εκατομμύρια λίρες, θα ήταν ένα έργο σύγχρονης μεν μηχανικής μέσα στον ιστορικό ιστό αλλά που θα το διέλυε εντελώς, στο κρίσιμο και μοναδικό σημείο που η πόλη συναντά τη θάλασσα. Ευτυχώς, με τη βοήθεια του ΕΤΕΚ, των επιστημονικών μας φορέων και την προσπάθεια πολλών συναδέλφων, σήμερα υπάρχει άλλη προσέγγιση στο Δημοτικό Συμβούλιο, που βλέπει και ζητά επιτακτικά δρόμο ήπιας κυκλοφορίας, ενώ το έργο της βύθισης έχει ουσιαστικά απορριφθεί ή απομακρυνθεί. Παράγοντες όπως οι πεζοί, οι ποδηλάτες και η εύκολη πρόσβαση προς την παραλία, απαιτούν ορθή αντιμετώπιση. Η Aκτή Ολυμπίων, η μοναδική παραλία στο Δήμο Λεμεσού δεν πρέπει να συρρικνωθεί λόγω των υπέρμετρων χαρακτηριστικών ενός αυτοκινητόδρομου, αλλά πρέπει να γίνει ένας ενιαίος σχεδιασμός δρόμου, παραλίας και έργων μέσα στη θάλασσα, που να ενισχύσουν και να πλατύνουν την παραλία, η οποία και θα πρέπει να εξωραϊστεί ως ενιαίο σύνολο. Άρα, αυξημένες κυκλοφορίες, νησίδες στη μέση και άλλα εμπόδια δε θα κάνουν τον παραλιακό, κοινωνικό χώρο και αναπόσπαστο μέρος της πόλης μας. Αντίθετα, μια προσέγγιση ενός δρόμου ήπιας κυκλοφορίας, ενός περιβαλλοντικού δρόμου με ανάλογο υπόστρωμα πλακόστρωτου και πολλές ευκαιρίες να διασχίζεται προς τη θάλασσα, θα συμβάλει θετικότατα στην επανένωση της πόλης με το υγρό στοιχείο.

Αν αναθεωρήσουμε μια λανθασμένη προσέγγιση – όπου τα πάντα ήταν μόνο για τα αυτοκίνητα – και διαμορφώσουμε λύσεις ώστε η πόλη να επανεύρει την επαφή με τη θάλασσα, τότε θα κάνουμε ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός, που θα πρέπει να πιστωθεί στο νέο Δήμαρχο και το Δημοτικό Συμβούλιο που εργάζεται ήδη προς αυτή την κατεύθυνση. Στο σημείο που η πλαζ ενώνεται με την επίχωση (περιοχή Φραγκοκλησιάς) θα πρέπει να μας προβληματίσει ο σχεδιασμός και κατασκευή μικρών έργων πάνω στο νερό, είτε σαν μικρά κεντράκια, είτε σαν αποβάθρες, προβλήτες και μόλοι. Η ίδια προσέγγιση με αποβάθρες, μόλους και προβλήτες θα πρέπει να γίνει μπροστά από ολόκληρο το μήκος της επίχωσης. Προσωπικά, πιστεύω πως μόνον έτσι μπορεί να ανακτηθεί η επαφή με τη θάλασσα, όπως εξάλλου είναι διαμορφωμένες όλες σχεδόν οι παραλίες των νησιών στην Ελλάδα και όπως ήταν κάποτε ο μόλος και το Ακταίο στη Λεμεσό. Σε ό,τι αφορά το παλιό λιμάνι, ο Δήμος οφείλει να ορθώσει φωνή και άποψη, ώστε να μετατραπεί σε Ψαρολίμανο με επέκταση του μπροστά από την επίχωση, ώστε να τονιστεί και διαφανεί ο παράλιος χαρακτήρας της πόλης μας. Οποιαδήποτε εμπόδια σε σχέση με την ιδιοκτησία του, πρέπει άμεσα να ξεπεραστούν και να διαμορφωθεί ο χώρος με ταβερνούλες και άλλα κέντρα προσέλκυσης επισκεπτών, όπως γίνεται στα νησιά της Ελλάδας. Η μελέτη και κατασκευή μαρίνας είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο. Η κυβέρνηση οφείλει αυτό το έργο στη Λεμεσό, γιατί μέχρι σήμερα δεν έχει δώσει τίποτε. Σκεφτείτε μια μαρίνα που να ενώνεται στη διαδρομή των πεζών, διαμέσου των αποθηκών Τρακασιόλ με το Ψαρολίμανο και το κέντρο της πόλης, το Κάστρο, την Αγίου Ανδρέου, Άγκυρας, Ειρήνης, Ελευθερίας προς τη Δημοτική Αγορά και την Ανεξαρτησίας. Η περιοχή του ιστορικού κέντρου και του εμπορικού κέντρου είναι το δεύτερο μεγάλο πλεονέκτημα της Λεμεσού. Βρίσκεται ήδη στα σκαριά το σχέδιο περιοχής του κέντρου, που σαν ένα αρχικό βασικό εργαλείο ανάπλασης θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί αμέσως μόλις εγκριθεί. Δεν είναι όμως αρκετό και πολλά πρέπει να γίνουν ακόμα: α) Αναβάθμιση και προβολή των δημοσίων χώρων και πλατειών. Προς αυτή την κατεύθυνση ο Δήμος Λεμεσού έχει προβεί στις ακόλουθες ενέργειες: • Έχει τροχοδρομηθεί ο εξωραϊσμός της Πλατείας Ηρώων. • Η Δημοτική Αγορά βρίσκεται υπό μελέτη από ομάδα ειδικών για συνολική αποκατάσταση και εξωραϊσμό. Σε μερικούς μήνες πρέπει να αρχίσει να ανακαινίζεται με τη χρησιμοποίηση, όπως ελπίζουμε, των κινήτρων για τα διατηρητέα. Η κυβέρνηση πρέπει να σταματήσει να δίνει δωρεάν χαλαρώσεις, ώστε τόσο ο Δήμος όσο και οι δημότες ιδιοκτήτες διατηρητέων να βρουν αγοραστές του μεταφερόμενου και χαριστικού συντελεστή. • Για το «Μικρό Παντοπουλείο» στην περιοχή Κάστρου, που θα πρέπει να παραμείνει λαχαναγορά και φρουταγορά, ήδη εξεδήλωσαν ενδιαφέρον να προσφέρουν δωρεάν υπηρεσίες για ανακαίνιση ο Σύνδεσμος Πολιτικών Μηχανικών και Αρχιτεκτόνων (τμήμα Λεμεσού). • Η περιοχή γύρω από το Κάστρο και την οδό Ελευθερίας, πρέπει να ειδωθεί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η πλατεία να φωτιστεί ικανοποιητικά, οι περιουσίες του Δήμου, όπου υπάρχουν, να διορθωθούν, οι τουρκοκυπριακές επίσης να βρεθεί τρόπος με το Υπουργείο Εσωτερικών να αποκατασταθούν και να αξιοποιηθούν.

Φορτηγό πλοίο στο αγκυροβόλιο της Λεμεσού. Διακρίνονται ατμάκατος και μαούνες που ήταν απαραίτητες για την εξυπηρέτηση των πλοίων τη δεκαετία του ‘50. [ΑΛΚ] Γενική άποψη του παλιού λιμανιού από τη πλευρά της θάλασσας κατά την κατασκευή του το 1954. [ΑΛΚ]

β) Παροχή κινήτρων, ευκαιριών και ενθάρρυνσης προς τον ιδιωτικό τομέα. Οι ιδιωτικές περιουσίες που είναι διατηρητέες θ’ αρχίσουν κι αυτές να επιδιορθώνονται. Γι’ αυτές ειδικά έγινε συνάντηση με το Τμήμα Πολεοδομίας και ο Δήμαρχος έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, με στόχο να ακολουθήσουμε διαδικασίες τις οποίες άλλοι Δήμοι από χρόνια εφαρμόζουν. Θα ειδοποιηθούν όλοι οι ιδιοκτήτες διατηρητέων για να τους παρουσιαστούν τα κίνητρα και τα πλεονεκτήματα που προσφέρονται, τα οποία πολλοί ούτε καν γνωρίζουν. Εκεί που δεν υπάρχει ενδιαφέρον και το κτίριο είναι υπό κατάρρευση, υπάρχει τρόπος στήριξης του με έξοδα που πληρώνει κατά 2/3 η κυβέρνηση και το 1/3 ο Δήμος, χρήματα που επιστρέφονται μετά την επιδιόρθωση από τον ιδιοκτήτη. Δεν θέλουμε να προσβάλουμε κανέναν, όμως αυτά γίνονται από χρόνια στη Λευκωσία και αλλού, ενώ εμείς τώρα θα τα εφαρμόσουμε. Πολλή δουλειά περιμένει το Δημοτικό Συμβούλιο, ευτυχώς όμως η υποδομή υπάρχει, φτάνει να υπάρχει και η διάθεση, η αγάπη, η ευαισθησία. Είναι πεποίθηση μας πως αυτός είναι ο σωστός δρόμος για να αναδειχτεί η ταυτότητα της Λεμεσού και να αναβαθμιστεί το ιστορικό κέντρο, που με τη σειρά του θα προσφέρει πάμπολλα και στο υπό διάλυση και χρεοκοπία εμπορικό κέντρο. Οι μεγάλες υπεραγορές της περιφέρειας δεν μπορούν να υποκαταστήσουν το ιστορικό και εμπορικό κέντρο, γιατί δεν έχουν το μεγάλο πλεονέκτημα της αυθεντικότητας, των εικόνων και της μικροκλίμακας των γειτονιών που ο κάθε επισκέπτης θέλει να αποκομίσει από μια πόλη που επισκέπτεται. Υπεραγορές υπάρχουν πολλές και στις χώρες τους. Θάλασσα σαν της Λεμεσού και δρόμοι όπως του ιστορικού μας κέντρου, μόνο στη Λεμεσό υπάρχουν και πουθενά αλλού. Γι’ αυτό πιστεύω ακράδαντα ότι προς αυτές τις κατευθύνσεις οφείλουμε να στραφούμε, θέτοντας σε αυτή την πενταετία, τουλάχιστον, τα θεμέλια ενός οράματος που μπορεί να γίνει πραγματικότητα. Συγκρίνοντας μάλιστα με άλλα «μεγαλεπήβολα», έργα που θα στοιχίσουν δεκάδες εκατομμύρια και θα δώσουν απλώς βυθίσεις, η αποκατάσταση και αναζωογόνηση του ιστορικού και εμπορικού κέντρου θα στοιχίσει πολύ λιγότερα και θα σώσει τη Λεμεσό μας.

Τα κτίρια του παραλιακού δρόμου μετά την ολοκλήρωση της επίχωσης. Στα αριστερά η οδός Δημήτρη Νικολαΐδη. 1974. [Κ.Χ.]

Παλαιότερη εικόνα του μικρού κυκλικού κόμβου έξω από το παλιό λιμάνι, 1997. [Κ.Χ.]

Τα κτίρια στον παραλιακό δρόμο όπως φαίνονταν το 1974 από την επίχωση. Στο κέντρο το κτίριο της Μητρόπολης (Λέσχη «Ένωσις-Ισότης». [Α.Χ.]

ΙΟΎΛΙΟΣ 1998

Ο παραλιακός δρόμος και η σύνδεση του με τη Φραγκλίνου Ρούσβελτ Tο σοβαρό πρόβλημα της σύνδεσης της Φρ. Ρούσβελτ με τον παραλιακό, με την εισήγηση της βύθισης στο σημείο μεταξύ του Μεσαιωνικού Κάστρου και του παλιού λιμανιού της Λεμεσού, σε σχέση και σε απόλυτη συνάρτηση με τον ίδιο παραλιακό, τη δυναμικότητα του, τις ταχύτητες που θ’ αναπτύσσονται σ’ αυτόν και τη διατομή του, απασχολεί την κοινή γνώμη εδώ και τρία χρόνια, από τότε δηλαδή που έγιναν γνωστές οι προθέσεις του Τμήματος Πολεοδομίας και του Δήμου Λεμεσού να υλοποιήσουν το «έργο της βύθισης», καθώς και της «αναβάθμισης» του παραλιακού. Έκτοτε, μαζί με μερικούς άλλους αρχιτέκτονες και μηχανικούς και με την υποστήριξη του ΕΤΕΚ, του Συνδέσμου Αρχιτεκτόνων και του Παγκύπριου Οργανισμού Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς και πολλών άλλων οργανώσεων και φορέων, αρχίσαμε να προβληματιζόμαστε, αλλά και να εργαζόμαστε με τα μέσα και το χρόνο που είχαμε στη διάθεση μας για να αναλύσουμε το πρόβλημα και να προβληματίσουμε όσους μπορούσαμε και όσους ήταν δέκτες τέτοιων ευαισθησιών. Είχαμε πετύχει μάλιστα το ΕΤΕΚ να αναθέσει σε ομάδα εργασίας με καθηγητές από την Ελλάδα την όλη μελέτη. Ευτυχώς με την εκλογή του νέου Δημάρχου και του νέου Δημοτικού Συμβουλίου, στη Λεμεσό, η όλη προσέγγιση για τον παραλιακό και τη βύθιση έχει αλλάξει. Όσον αφορά τον παραλιακό από το Τσώρτσιλ ως την επίχωση, ο Δήμαρχος και Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε ομόφωνα να είναι ήπιας κυκλοφορίας, το Τμήμα Πολεοδομίας αναγκάστηκε να μειώσει τα γεωμετρικά του χαρακτηριστικά, καθότι με την αρχική της πρόταση ο δρόμος ακουμπούσε πάνω στο νερό με τοίχο αντιστήριξης, πάνω στην μοναδική πλαζ που διαθέτει η Λεμεσός, την Ακτή Ολυμπίων, την οποία θα διέλυε. Όσον αφορά την ηχορύπανση, τον πολλαπλασιασμό των δυστυχημάτων και αύξηση των καυσαερίων και πολλά άλλα, αυτά αναλύονται στη μελέτη του ΕΤΕΚ. Το πρόβλημα της σύνδεσης της Ρούσβελτ με το παλιό λιμάνι μετά από 4 χρόνια προσπαθειών, ευτυχώς αντικρίζεται πιο σωστά από το νέο Δημοτικό Συμβούλιο όπου η πλειοψηφία δε θέλει τη βύθιση. Όμως το όλο θέμα δεν έχει ακόμα λήξει. Αποτελεί μέρος σχεδίου περιοχής που βρίσκεται υπό τελική διαμόρφωση στο Κοινό Συμβούλιο. Η εισήγηση του Τμήματος Πολεοδομίας είναι για 4 λωρίδες μαζί, είτε υπόγεια, είτε ισόγεια και μας βρίσκει εντελώς αντίθετους.

Το Δημοτικό Συμβούλιο Λεμεσού 1996–2001. [K.X./Εd.S]

Η δική μας εισήγηση την οποίαν υποστηρίζουν και άλλοι Σύμβουλοι, επιστημονικοί φορείς, το ΕΤΕΚ, περιβαλλοντικές και άλλες οργανώσεις, βασίζεται στη λύση των δύο συν δύο λωρίδων όπως δηλαδή έχουν οι δρόμοι σήμερα, γιατί δεν θα επηρεαστεί καθόλου ο ιστός της πόλης, θα έχει ελάχιστες επεμβάσεις και ελάχιστα κόστα και είναι αναστρέψιμη. Έτσι τα κονδύλια που θα διατίθεντο για τη βύθιση ή τις απαλλοτριώσεις που προτείνει το Τμήμα Πολεοδομίας θα μπορούσαν να διατεθούν για να αποκατασταθούν οι ευαίσθητες περιοχές του κάστρου και πέριξ αυτού. Οι δρόμοι αυτοί θα πρέπει να είναι περιβαλλοντικοί, πλακόστρωτοι, μειωμένων ταχυτήτων, μέρος ενός ευρύτερου συνόλου με ενδιαφέρουσες διαδρομές δια μέσου αξιόλογων συμπλεγμάτων κτιρίων. Οι πολλαπλές διαβάσεις πεζών στη νησίδα δια μέσου των πετρόκτιστων κτιρίων και αυλών θα είναι πολύ ξεχωριστές, γιατί θα αναδεικνύονται κτίρια με πολιτιστικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Σ’ αυτό το ευαίσθητο σημείο της καρδιάς της πόλης οι επεμβάσεις θα είναι ελάχιστες και τέτοιες ώστε να έχουν σα στόχο τη διατήρηση του χαρακτήρα της περιοχής και όχι μόνο τη διακίνηση του αυτοκινήτου, το οποίο θα εξυπηρετείται μόνο στο βαθμό που χρειάζεται. Ο παραλιακός δρόμος σταδιακά να μετατραπεί σε δρόμο ηπιότερης κυκλοφορίας, ώστε η επαφή της πόλης με τη θάλασσα να είναι δυνατή καθ’ όλο το μήκος της παραλίας και όχι μόνο στο σημείο του κάστρου όπως προτείνεται στις λύσεις του Τμήματος Πολεοδομίας. Κάτω ή πάνω απ’ αυτή τη νησίδα με βάση τις εισηγήσεις του Τμήματος Πολεοδομίας θα πρέπει να περάσει ο δρόμος τεσσάρων λωρίδων ή η σήραγγα με τις ράμπες,που θα εισβάλει σαν ένα σύγχρονο κατασκεύασμα και αμφισβητούμε έντονα ότι μπορεί να συνυπάρχει με τον ιστορικό ιστό. Είτε σήραγγα, είτε δρόμοι 4 λωρίδων θα προκαλέσουν ανεπανάληπτη ζημιά για την οποία θα μας επιρρίπτουν ευθύνες οι επόμενες γενιές. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι εμείς οφείλουμε να διατηρούμε όλα όσα μας παρέδωσαν οι πρόγονοι μας, ένα τέμενος, μια εκκλησία, ένα βιομηχανικό κτίριο, κάποιες αποθήκες. Αυτοί θα είναι οι στόχοι μας και θα αγωνιστούμε -όπως εξάλλου το έχουμε ήδη κάνει- για να τους υλοποιήσουμε με όλα τα μέσα που διαθέτουμε.

ΙΑΝΟΥΆΡΙΟΣ 1999

Η Λεμεσός και το Καρναβάλι

Κάποιοι δημοσιογράφοι στις ανταποκρίσεις τους κατά τη διάρκεια της Γιορτής του Κρασιού και των Καρναβαλιών, υπερτονίζουν τις δραστηριότητες των διωκτικών αρχών, που αφορούν τους εμπόρους ναρκωτικών ή το έγκλημα και διερωτώνται πώς η «παραβατική», η «εγκληματική πόλη», η πόλη των «βομβών» και των «εμπρησμών», ασχολείται με το Καρναβάλι, λες και εγκλήματα, σκάνδαλα, εμπρησμοί και άλλα κοινωνικά δράματα δε συμβαίνουν πουθενά αλλού, παρά μόνο στην Λεμεσό!! Αν μια άλλη πόλη είχε την πολιτιστική παράδοση και το ανθρώπινο υλικό να διοργανώσει ακόμα και ένα μέρος, μιας από τις 10 μέρες του Καρναβαλιού της Λεμεσού, θα βούϊζαν τα κανάλια και θα ήταν το καθημερινό θέμα όλων των δελτίων ειδήσεων και των ζωντανών τους προγραμμάτων! Εμείς είχαμε επανειλημμένα τονίσει την υποβαθμισμένη και σχεδόν ανύπαρκτη ενασχόληση με τις λαϊκές μας γιορτές, οι οποίες τελικά σε πείσμα τους, καταφέρνουν να προσελκύουν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ολόκληρης της Κύπρου. Οι ίδιοι κύκλοι προβληματίζονται για την αύξηση της εγκληματικότητας και της παραβατικότητας που ανεβαίνουν με αριθμητική πρόοδο, ενώ αγνοούν ότι ο τρόπος που οι ίδιοι λειτουργούν ίσως βοηθά στην επανάληψη της εγκληματικότητας, ενώ ο πολιτισμός, η υγιής απασχόληση και ψυχαγωγία είναι το αντίδοτο στις αρρωστημένες τάσεις οποιασδήποτε κοινωνίας. Ξεχνούν ότι το Καρναβάλι είναι μια λαϊκή γιορτή που προσφέρει άπειρες δυνατότητες επιλογών και βοηθά αυτούς που το αγαπούν και συμμετέχουν, να σκέφτονται, να σχεδιάζουν, να δημιουργούν και να λειτουργούν με θετικό τρόπο. Είναι μια γιορτή μουσικής, χορού, θεάτρου σκηνής, παντομίμας, σκηνογραφίας, θεάτρου δρόμου, φαντασίας. Μια γιορτή που προκαλεί ευθυμία, χαρά, κριτική, αυτοσαρκασμό, σάτιρα, και γέλιο. Πόσο σπάνιο είναι σήμερα το γέλιο!!! Ομάδες νεολαίας και όχι μόνο, μαθαίνουν χορούς, αλλά και συμμετέχουν ομαδικά σε πολλές δραστηριότητες σπάζοντας την αποξένωση που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Δεν είναι τυχαίο που στη Λεμεσό υπάρχουν και λειτουργούν τα περισσότερα μουσικά και χορευτικά σχήματα παγκύπρια, όσα υπάρχουν μαζί σ’ όλες τις άλλες πόλεις! Δεν είναι τυχαίο που ο Λεμεσιανός γενικά είναι κοινωνικός και ανοιχτόκαρδος, με επιλογή πρώτιστα τη διασκέδαση και συναναστροφή και μετά το χρήμα και την οικονομική συσσώρευση.

Από παλιά καρναβαλίστικη παρέλαση στον παραλιακό δρόμο. Πίσω διακρίνεται η ωραία παλιά κατοικία η οποία βρισκόταν έναντι του κινηματογράφου ”Ελλάς”, 1970. [Φ.Μ.]

Παιδική παρέλαση στο Τσίρειο Στάδιο με θέμα της ομάδας, “Οι πολυκατοικίες διώχνουν τα δέντρα και τα παιδιά” δικής μου έμπνευσης. [Κ.Χ.]

Ο ‘Αλκης Αργυρίδης και η Ελλη Αργυρίδου- Παιονίδου μεταμφιεσμένοι σε αντρόγυνο, 1950. [Κ.Χ.]

Καρναβαλίστικη συγκέντρωση τη δεκαετία του ‘50. Διακρίνεται η Έλις και Κώστας Χαράκης [Ε.Π.]

Και δεν είναι ασήμαντη η συμβολή του Δήμου μας που κατάφερε τα τελευταία χρόνια, από τους κλειστούς χώρους μερικών ξενοδοχείων, να επαναφέρει τη γιορτή ξανά στον κόσμο και τον κόσμο ξανά στη γιορτή. Οικογένειες με τους παππούδες και τα παιδιά τους, άνθρωποι όλων των ηλικιών, μπορούν πια να διασκεδάσουν όλοι μαζί στις πλατείες και τους δρόμους τραγουδώντας και χορεύοντας. Οι ρίζες του Καρναβαλιού χάνονται στην αρχαιότητα και ο λαός μας παρά τις τεράστιες δυσκολίες που αντιμετώπισε στη μακραίωνη ιστορία του, τις διαφύλαξε και τις τιμά ως σήμερα. Ως τέτοιος θεσμός και παραδοσιακή γιορτή, το Καρναβάλι γιορτάζεται ανελλιπώς στην πόλη μας και σε όλη την Κύπρο τα τελευταία εκατό χρόνια και ανεξάρτητα από τις πολιτικές ή οικονομικές συνθήκες, αποτελεί μια γιορτή που παραμονές της άνοιξης δίνει την ευκαιρία στους ανθρώπους με διάφορους τρόπους να εκφράσουν την πίστη και την αισιοδοξία τους για ένα καλύτερο αύριο. Γι’ αυτό τα Καρναβάλια γιορτάζονταν και στα σκληρά χρόνια της αποικιοκρατίας και στη δύσκολη περίοδο μετά την καταστροφή του 1974. Γενικά συνόδευαν τον λαό μας σε όλες τις χαρές και τις λύπες του. Ιδιαίτερα όταν υπάρχουν αυξημένα προβλήματα, τα Καρναβάλια όπως και οι χριστουγεννιάτικοι και πρωτοχρονιάτικοι γιορτασμοί και η Γιορτή του Κρασιού, μας είναι απαραίτητα γιατί είναι μια ακόμα έκφραση αντίστασης του λαού μας κατά της κρίσης, της μιζέριας και της ηττοπάθειας. Αποτελεί λοιπόν το Καρναβάλι σταθερό συστατικό των ηθών και των εθίμων, της παράδοσης και των θεσμών μας. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για την Ελλάδα και άλλες ευρωπαϊκές χώρες που έχουν τις ίδιες ή παραπλήσιες πολιτιστικές καταβολές. Ο Δήμος Λεμεσού τα τελευταία χρόνια οργανώνει όλες τις εκδηλώσεις του σε ανοιχτούς προσβάσιμους χώρους, με δωρεάν είσοδο και συμμετοχή, γεγονός που φέρνει τον κόσμο κοντά, μικρούς και μεγάλους, ανεξάρτητα οικονομικής δυνατότητας και κοινωνικής προέλευσης. Ταυτόχρονα τα Καρναβάλια είναι μια μεγάλη οικονομικά «ένεση» για την πόλη και όλους ανεξαίρετα τους επαγγελματίες. Θα δουλέψουν εντατικά για δεκαπέντε – είκοσι μέρες τα εστιατόρια, οι ταβέρνες, οι φούρνοι, οι υπεραγορές, τα κρεοπωλεία, τα καταστήματα ένδυσης και υπόδησης, οι ραφτάδες και οι ράφταινες, τα καταστήματα με είδη μεταμφίεσης, τα μουσικά

Μεγάλη καρναβαλιστικη παρέλαση. Το άρμα του Δημοτικού Συμβουλίου στο οποίο διακρίνονται οι Τάσος Τσαπαρέλας και Παντελής Πεπόνιας, 1998. [Β.Σ.]

Με την αξεπέραστη καρναβαλιστρια Ρίτσα Κουτσούδη, 2014. [Φ.Κ.]

Σε καρναβαλίστικο χορό με τα παιδιά μας Σπύρο και Φωτεινή, 2002. [Κ.Χ.]

Με τις πρωταγωνίστριες των καρναβαλίστικων εκδηλώσεων της Χορωδίας του Άρη, Bαθούλλα Σεργίδου, Pίτσα Kουτσούδη, Mαρίνα Nικολαΐδου και Nόρμα Mιτέλλα, 2005. [Κ.Α.]

Ο Ανδρέας μαζί με τον Χάρη Αϊβαλιώτη στον καρναβαλίστικο χορό του ΣΠΜΑΚ το 2008. [Κ.Χ.]

κέντρα, οι πελεκάνοι, οι μπογιατζήδες, αυτοί που ενοικιάζουν γεννήτριες και ηχητικά, οι οδηγοί ταξί, οι ιδιοκτήτες και οδηγοί τρακτέρ, τα ξενοδοχεία και το προσωπικό τους, οι μουσικοί, οι τραγουδιστές, τα οινοποιεία και οι κατασκευαστές καρναβαλίστικων ειδών. Θα εργαστεί όλη η πόλη χωρίς εξαίρεση. Με βάση στοιχεία του Δήμου, περίπου δέκα χιλιάδες οικογένειες έχουν την δυνατότητα να βγάλουν ένα καλό εισόδημα αυτή την περίοδο και να αναζωογονηθεί έτσι η οικονομία της πόλης σε μια χειμερινή περίοδο που είναι μειωμένο το τουριστικό ρεύμα. Συμπερασματικά, οι παραδόσεις ενός λαού δεν εγκαταλείπονται με τις δυσκολίες, αντίθετα τηρούνται και διατηρούνται, διότι αποτελούν ένα από τα καταφύγια μας, για να ξαποστάσουμε και να συνεχίσουμε τον αγώνα παρακάτω. Κλείνοντας, θα θέλαμε να προσκαλέσουμε τον κόσμο να λάβει μαζικά μέρος στις εκδηλώσεις του Καρναβαλιού. Να λάβει μέρος στο διαγωνισμό της πελλόμασκας, να τραγουδήσει με τους κανταδόρους, να χορέψει στην πλατεία του Κάστρου και στο χορό του Ριάλτο στην Πλατεία Ηρώων. Αναμένουμε από τα Μέσα Ενημέρωσης, ιδιαίτερα τους Λεμεσιανούς δημοσιογράφους να προβάλλουν σωστά και αντικειμενικά τις εκδηλώσεις που θα ζήλευαν πολλές άλλες πόλεις, όχι μόνο της Κύπρου.

Από την παρουσίαση του βιβλίου του Στέλιου Γεωργιάδη την 1/3/16 στο Ριάλτο. [Φ.Κ.]

Καρναβαλίστικη εκδήλωση της ομάδας Ικεπάνα στην γκαλερί “Art Studio 55”. Διακρίνονται οι Xρύσα Παπαρέ, Kλέων Aλεξάντρου, ο δήμαρχος Aντρέας Xρίστου, Λούλλα Σιλβέστρου, Κρίστια Χρίστου, Πέρσα Παπαϊωάννου, Aλεξάντρα Zένιου, Eύη Kούντουρου, 2010. [Λ.Σ.]

Tο μακιγιάζ σημαντικό στοιχείο των καρναβαλικών αμφιέσεων. 2012. [M.I.] Η εγγονή μας Κατερίνα. Πρόβα για Καρναβάλι, Νοέμβριος 2015. [Κ.Μ.]

Καρναβάλι 2016 [Φ.Κ.]

Το παλιό λιμάνι όπως φαινόταν από τα δυτικά, αμέσως μετά την κατασκευή του το 1954. [ΑΛΚ]

Το παλιό λιμάνι, η μεγάλη αποβάθρα, η αποβάθρα των Εβραίων και η ανατολική προβλήτα. [ΑΛΚ]

Από τις εργασίες και διάφορες φάσεις κατασκευής του παλιού λιμανιού το 1954. [ΑΛΚ]

2 ΜΑΡΤΙΟΥ 1999

ΑΛΚ, αποβάθρα, παλιό λιμάνι, αποθήκες Τρακασιόλ, λιμενικοί χώροι. Είναι με μεγάλη έκπληξη που ακούσαμε την περασμένη βδομάδα, δήλωση του Προέδρου της Αρχής Λιμένων αναφορικά με τη σύνδεση της μεγάλης αποβάθρας με την επίχωση και τον παραλιακό δρόμο. Ο Πρόεδρος του Δ.Σ. δήλωσε ότι δεν είχε υποπέσει στη αντίληψη του το αίτημα του Δήμου Λεμεσού όπως του παραχωρηθεί ο πιο πάνω χώρος, ότι δεν έχει πάρει κανένα επίσημο αίτημα ή επιστολή από τον Δήμο Λεμεσού και ότι η Αρχή Λιμένων δεν παραχωρεί ιδιοκτησία της και θα την αξιοποιήσει η ίδια. Αυτή η δήλωση δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα. Έχουν γίνει τρεις συναντήσεις, στις 9/4/98, 29/4/98 και 9/7/98 στις οποίες ήμουν και η ίδια παρούσα, με την παρουσία του Προέδρου, άλλων εκπροσώπων της Αρχής Λιμένων, του Έπαρχου Λεμεσού και εκπροσώπων της Διοίκησης, του Δημάρχου και εκπροσώπων του Δήμου Λεμεσού, πάνω στην ίδια αποβάθρα! Αν οι επί τόπου συνεννοήσεις, όσον αφορά στον τρόπο που θα γίνει το πλακόστρωτο, τα εμπόδια που θα πρέπει να τοποθετηθούν προς τον δρόμο για να μην μπαίνουν οχήματα, το πλάτος των πλακόστρωτων, το ότι θα περιφραχθεί από την πλευρά του Ψαρολίμανου (απαίτηση της Αρχής Λιμένων) το τι κιγκλίδωμα θα γίνει, το ότι ο Δήμος πρέπει να ετοιμάσει σχέδιο και να το εγκρίνει η Αρχή Λιμένων Κύπρου (έχει ήδη γίνει και παρουσιαστεί σε νέα συνάντηση που έγινε τον Γενάρη του 1999 πάλι στην αποβάθρα στην παρουσία και άλλων εκπροσώπων του Δήμου Λεμεσού και της Αρχής Λιμένων) αν όλα τα πιο πάνω δεν είναι επίσημα, τότε οι λέξεις έχουν χάσει τη σημασία τους. Αν δεν περιήλθε σε γνώση της Α.Λ.Κ. το αίτημα των Λεμεσιανών δια του Δημάρχου τους, στην παρουσία 12 άλλων προσώπων δεν ξέρω ειλικρινά τι να πω και τι να υποθέσω. Στην τελευταία μάλιστα σύσκεψη που έτυχε προσωπικά να παρευρεθώ, τον Ιούλιο του 1998, θίγηκε και το θέμα των αποθηκών Τρακασιόλ τις οποίες επισκεφθήκαμε με τον Δήμαρχο και τον Πρόεδρο του Δ. Σ.και εκθειάσαμε την απαράμιλλη αρχιτεκτονική τους, την επιβλητικότητα και ανωτερότητα τους σε σχέση με αποθήκες που βρίσκονται σε άλλες πόλεις και είχαν ακουστεί εισηγήσεις ότι θα πρέπει οπωσδήποτε να επιδιορθωθούν και να χρησιμοποιούνται για πολιτιστικές, μουσειακές ή άλλες χρήσεις από τους Λεμεσιανούς. Θίγηκε τότε θυμάμαι και η άσχημη κατάσταση του ανατολικού βραχίονα του παλιού λιμανιού και έγινε εισήγηση να επιδιορθωθεί τάχιστα από την κυβέρνηση και να δούμε μελλοντικά πώς αξιοποιείται και αυτός ο χώρος για τη Λεμεσό. Όλα τα πιο πάνω στα

Αεροφωτογραφία. Είναι το σημείο που η επίχωση και τα έργα προστασίας της παραλίας εφάπτονται του παλιού λιμανιού. Διακρίνονται η μεγάλη αποβάθρα, μεγάλο μέρος της οποίας βρέθηκε στη ξηρα, 1975. [ΑΛΚ]

πλαίσια του σχεδίου Περιοχής του Κέντρου Λεμεσού που έχει εκπονηθεί από την Πολεοδομία σε συνεργασία με τον Δήμο Λεμεσού. Εμείς δε διεκδικούμε τίτλους ιδιοκτησίας των χώρων της Α.Λ.Κ. Θέλουμε όμως αυτοί οι χώροι εφόσον είναι στην καρδιά της πόλης και δεν αξιοποιούνται από την ίδια την Αρχή, να τεθούν στην υπηρεσία του Δήμου ο οποίος αφού τους αποκαταστήσει να τους προσφέρει για χρήση σε ντόπιους και ξένους επισκέπτες. Η Λεμεσός μεταξύ άλλων και λόγω αυτής της προσέγγισης της Α.Λ.Κ. έγινε πόλη μεσόγεια, γιατί χώροι όπως η αποβάθρα, το ψαρολίμανο, οι αποθήκες Τρακασόλ και τα πέριξ αυτών δεν παραχωρούνται για να δώσουν πρόσβαση προς τη θάλασσα. Αν η αξιοποίηση αυτή δε γίνει για την πόλη μας, τι είδους αξιοποίηση εννοεί η Α.Λ.Κ. ότι θα κάνει; Ποιά είναι η υποχρέωση και το καθήκον των Λεμεσιανών παραγόντων που βρίσκονται σε θέσεις κλειδιά απέναντι σε αυτή την πόλη που παραμελήθηκε χρόνια ολόκληρα, που δεν αγαπήθηκε όσο έπρεπε; Πώς μετά από τόσες προσπάθειες υπάρχει τόση αδιαφορία και ακατανόητη συμπεριφορά; Μπορεί ένα Διοικητικό Συμβούλιο να κρύβεται πίσω από διαδικαστικές δικαιολογίες και να αρνείται την προσφορά προς την πόλη μας; Ας τοποθετηθούν επιτέλους οι Λεμεσιανοί, όλοι οι συμπολίτες μας και αυτοί που κατέχουν εξουσία και αυτοί που δεν έχουν. Ας κατανοήσουμε πλέον πως θα πρέπει να διεκδικούμε το μερίδιο που ανήκει στη Λεμεσό. Ας αντιληφθούμε ότι τα ψέματα τελείωσαν, τώρα μπροστά μας υπάρχει μόνο η απαίτηση, ο αγώνας, η κινητοποίηση, το συμφέρον της πόλης μας και μόνο.

Από τα έργα κατασκευής της επίχωσης και του παραλιακού δρόμου, 1975. (Ι.Α.Μ.)

Οι εκσκαφές στο μόλο απέναντι από τη συμβολή της οδού Ζήνας Κάνθερ. Στο βάθος αριστερά το κτίριο Περιστιάνη, 1975. (Ι.Α.Μ.)

Οι μπουλτόζες μετακινούν και τα τελευταία απομεινάρια του μόλου, 1975. (Ι.Α.Μ)

Οι δύο κατοικίες που βρίσκονταν ακριβώς ανατολικά του Γ.Σ.Ο. Στο ισόγειο του διώροφου ήταν για χρόνια η ψαροταβέρνα «Θαλασσάκι», 1974. [Α.Χ.]

Η οικία Φράγκου στον παραλιακό, λίγο πριν κατεδαφιστεί, 1974. [Α.Χ.]

Τα κτίρια στον παραλιακό δρόμο όπως φαίνονταν το 1974 από την επίχωση. Δεξιά το κτίριο της Μητρόπολης. [Α.Χ.]

ΕΠΙΚΑΙΡΌΤΗΤΕΣ 10 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2000

Ο παραλιακός άξονας της Λεμεσού

Ο παραλιακός άξονας της πόλης της Λεμεσού, σχεδιάστηκε σε όλο του το μήκος και άρχισε να κατασκευάζεται κατά τα έτη 1972 – 1974, ως δρόμος πρωταρχικής σημασίας και μεγάλων ταχυτήτων, με τέσσερις λωρίδες κυκλοφορίας και νησίδα πρασίνου στη μέση. Μέχρι τότε, υπήρχε ο στενός παραλιακός, με τα παραδοσιακά κτίρια κατά μήκος της βόρειας πλευράς και ορισμένα προς την πλευρά της θάλασσας. Ο άξονας αυτός προγραμματίστηκε σε συνδυασμό με την κατασκευή της επίχωσης. Κατεδαφίστηκαν τότε αξιόλογα αστικά και παραδοσιακά κτίσματα και αντικαταστήθηκαν με δεκαώροφα και δωδεκαώροφα κτίρια, σχεδόν σε όλο το μήκος του δρόμου. Όσον αφορά τη νότια πλευρά του δρόμου, την πλευρά δηλαδή της θάλασσας, ο στόχος ήταν η κατεδάφιση όλων των κτισμάτων που είχαν απομείνει εκεί. Ο στόχος «επιτεύχθηκε» με την κατεδάφιση και του τελευταίου παραδοσιακού κτίσματος, των αποθηκών Θεοδοσίου, τον Γενάρη του 1995, όμως με τις πιο κάτω αρνητικές επιπτώσεις: α) Σταδιακή εξαφάνιση σχεδόν όλων των ιστορικών διώροφων και τριώροφων κτιρίων του παραλιακού μετώπου. Το παραλιακό μέτωπο χάνει ανεπιστρεπτί το χαρακτήρα του και μετατρέπεται σ’ ένα χωρίς ταυτότητα τοπίο. β) Η αρχιτεκτονική των κτιρίων που τα αντικαθιστούν, στα πρώτα χρόνια, είναι χαμηλής ποιότητας και χωρίς χαρακτήρα. γ) Όλα τα νέα ψηλά κτίρια προσανατολίζονται προς την παραλία (ανοίγματα, μπαλκόνια, είσοδοι), στρέφοντας την «πλάτη» στην πόλη. Έτσι χάνεται και σ’ αυτό το επίπεδο η σχέση παραλιακού μετώπου και πόλης. δ) Οι μικροί κάθετοι δρόμοι και τα περάσματα που υπήρχαν από και προς την πόλη, είτε διακόπηκαν και άρα αχρηστεύτηκαν, ή ενσωματώθηκαν στους χώρους των πολυκατοικιών που τα οικειοποιήθηκαν. Αυτό εμποδίζει τόσο τις προσπελάσεις, όσον και την είσοδο της θαλασσινής αύρας προς την πόλη. ε) Ο κυκλοφοριακός φόρτος αυξήθηκε, τα δυστυχήματα και τα καυσαέρια αυξήθηκαν, το περιβάλλον υποβαθμίστηκε.

Η διχοτόμηση της πόλης, βόρεια και νότια, ήταν ορατή σε μας πριν από πολλά χρόνια και εκφράσαμε την αντίθεση μας με διάφορους τρόπους αλλά για κάποιους αυτά ήταν υπερβολές των ρομαντικών. Έκτοτε ο παραλιακός άξονας, παρέμεινε σε όλα τα σχέδια με την ίδια μορφή, δηλαδή ως δρόμος πρωταρχικής σημασίας που στόχο είχε την ταχεία κυκλοφορία ακόμα και για υπεραστικά δρομολόγια. Το μόνο τμήμα του δρόμου στο οποίο δεν έγινε ακόμη καμιά κατασκευή προς αυτήν την κατεύθυνση, είναι το τμήμα που θα ενώσει την παραλιακή λεωφόρο με τη λεωφόρο Ρούσβελτ, από το παλιό λιμάνι μέχρι και το εργοστάσιο της ΚΕΟ. Στόχος, ήταν μαζί με την κατασκευή του τμήματος αυτού, να συμπληρωθεί ολόκληρος ο άξονας με την ίδια διατομή, δηλαδή τέσσερις λωρίδες κυκλοφορίας με νησίδα πρασίνου στη μέση. Πολλές και ατέλειωτες ήταν έκτοτε οι προσπάθειες και κινητοποιήσεις επαγγελματικών οργανώσεων και φορέων, του ιδίου του Τεχνικού Επιμελητηρίου Κύπρου, με αποκορύφωμα την πρόσφατη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, για να παραμείνουν οι δρόμοι ως έχουν. Επίσης αποφασίστηκε να μειωθεί η διατομή και τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του υπολειπόμενου από το Τσώρτσιλ μέχρι το Παλιό Λιμάνι, ώστε να μην αγγίζει τη θάλασσα και να εξαφανίζει την παραλία, όπως ήταν τα αρχικά σχέδια και τα οποία χρειάστηκε 5– 6 χρόνια συνεχούς, ασταμάτητης προσπάθειας ώστε να δεχθούν να τροποποιήσουν οι αρμόδιοι. Επίσης για το ίδιο τμήμα, που ανήκει στο Δήμο Λεμεσού, έχουμε ζητήσει να εξευρεθούν από τώρα χώροι στάθμευσης. Για το μέρος του δρόμου που ήδη υλοποιήθηκε, στα ανατολικά, εκτός του Δήμου Λεμεσού, δυστυχώς σήμερα, επαληθεύονται οι προβλέψεις μας και η διχοτόμηση του βόρειου και του νότιου τμήματος είναι πραγματικότητα. Δεν υπάρχουν βοηθητικές λωρίδες ούτε χώροι στάθμευσης για τα καταστήματα που είχαν ήδη ανοικοδομηθεί πριν τη δημιουργία του ιδίου του παραλιακού δρόμου. Με αποτέλεσμα τις σημερινές αντιδράσεις των καταστηματαρχών και την υπόσχεση των αρμοδίων να «αλλάξουν» τη διατομή και να εξεύρουν εκ των υστέρων λύσεις. Αυτά συνεπάγονται νέες ταλαιπωρίες αλλά και τεράστιες οικονομικές επιπτώσεις. Οι διαπλατύνσεις και οι αναβαθμίσεις δρόμων χρειάζονται ως ένα βαθμό, αλλά δεν πρέπει να γίνονται σε βάρος του διαμορφωμένου ή φυσικού περιβάλλοντος και ιδιαίτερα της θάλασσας και της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, γιατί τότε απλά αναδεικνύουν μια κοινωνία καταναλωτική και επιπόλαιη, χωρίς πολιτισμό και κουλτούρα και διαμορφώνουν γειτονιές και πόλεις απρόσωπες και άχαρες. Ας γίνει λοιπόν μάθημα σ’ όλους το πάθημα του παραλιακού κι ας είναι η τελευταία φορά που λαμβάνονται αποφάσεις ισοπεδωτικές και εκτός πραγματικότητας. Ας δανειστούμε διατομές, χαρακτηριστικά δρόμων και «ευαισθησίες» πιο σύγχρονων αντιλήψεων, όπως εξάλλου γίνεται σήμερα τόσο στην Ευρώπη, όσο και στην Αμερική, που να προσαρμόζονται στις πόλεις και τα χωριά μας που έχουν τη δική τους σημασία και αξία.

ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΟΣ 7 ΜΑΡΤΙΟΥ 2000

Εξωτερικοί χώροι και ενδιαφέρουσες διαδρομές στην πόλη Κρίνοντας από τις πρόσφατες εκδηλώσεις για την πρωτοχρονιά και αυτές του Καρναβαλιού και βασισμένοι στις παραδόσεις του λαού μας, όπου πολλές γιορτές κορυφώνονται με τη συναναστροφή των πολιτών σε υπαίθριους χώρους, συμπεραίνουμε ότι ο κόσμος χρειάζεται οργάνωση και ενθάρρυνση για να βγαίνει πιο άνετα στους δρόμους, να συμμετέχει, να εκδηλώνεται και να διασκεδάζει. Αξίζει λοιπόν να αναλύσουμε και να μελετήσουμε τις μελλοντικές μας ενέργειες, τα έργα και τα μέτρα, που σχεδιάζουμε για την πόλη μας. Η διοργάνωση εκδηλώσεων στο δρόμο —ας μας επιτραπεί η έκφραση, παρμένη από το θέατρο δρόμου— δημιουργεί τις προϋποθέσεις εξόδου από τα σπίτια και τα κλειστά σύνολα, ευκαιρίες για κοινωνική συναναστροφή των Λεμεσιανών που είναι εκ φύσεως ανοιχτόκαρδοι και φιλόξενοι, πράγμα που φαίνεται ότι, κάποιοι, τα τελευταία χρόνια ξέμαθαν. Οι εξωτερικοί χώροι της πόλης είναι οι πλατείες και οι δρόμοι, οι μικροί και μεγάλοι χώροι πρασίνου, ακόμα και οι βεράντες των σπιτιών που έπαψαν να χρησιμοποιούνται τα τελευταία χρόνια. Κάποτε, στις γειτονιές του κέντρου της πόλης έβγαζαν οι γείτονες καρέκλες και κάθονταν μέσα στο δρόμο και για να περάσουν τα αυτοκίνητα τις μετακινούσαν προσωρινά. Ο εξωραϊσμός αυτών των χώρων, τόσο στο κέντρο όσο και στις συνοικίες, καθώς και η αναβάθμιση τους, αποτελεί σημαντικό καθήκον όλων μας, γιατί συμβάλλουμε έτσι σε μια υγιή κοινωνική συμπεριφορά. Βίωμα του χώρου της ίδιας της πόλης, αποτελεί η γραμμή των όψεων αλλά και του κενού μεταξύ των κτιρίων. Οι χωράφες, οι ανοιχτοί χώροι, όπως και τα κτίρια είναι μέρος του πολεοδομικού ιστού και δημιουργούν τις εντυπώσεις και τις εικόνες που βιώνει ο περαστικός. Οι διαδρομές πρέπει να προσφέρουν ενδιαφέροντα σημεία και οι πλατείες να ελκύουν. Είναι καταπληκτικό πόσο διαφορετικά αντιλαμβάνεσαι ένα χώρο όταν τον περπατάς με τα πόδια ή με το ποδήλατο παρά με το αυτοκίνητο. Βάσει του Σχεδίου Περιοχής, στην Περιοχή Ειδικού Χαρακτήρα προτείνονται διάφορες διαδρομές για τους πεζούς – όχι κατ’ ανάγκη πεζόδρομοι αλλά πλατείες και πεζοδρόμια – που εμπλουτίζονται με σημεία αναφοράς. Μια τέτοια διαδρομή, ιδιαίτερα γιατί υπάρχουν σήμερα οι θετικές συνθήκες, είναι η διαδρομή Πλατεία Ηρώων, Πλατεία Γρηγόρη Αυξεντίου, Ανεξαρτησίας, Παντοπουλείο, Αθηνών, Πλατεία

Η πρώτη αξιοποίηση των ανοικτών χώρων γύρω από το Κάστρο πριν από την ανάπλαση της περιοχής, μετά την αποκατάσταση του Χαρουπόμυλου, 2003. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Παλαιότερη εικόνα του μικρού κυκλικού κόμβου έξω από το παλιό λιμάνι, 1997. [Κ.Χ.]

Εθελοντική εργασία συντήρησης της μεταλλικής γέφυρας των Τεσσάρων Φαναριών. [Μ.Σ.]

Οι δύο αποβάθρες του παλιού λιμανιού, τη δεκαετία του ‘50. [ΑΛΚ]

Σαριπόλου, οδός Σαριπόλου, Αγίου Ανδρέου, Αγία Νάπα, Ζιγκ – Ζαγκ, Κάστρο, Παλιό Λιμάνι και παραλιακό μέτωπο. Αναλυτικότερα και στα πλαίσια αυτής της διαδρομής υπάρχουν τα εξής σημεία αναφοράς: • Η Πλατεία Ηρώων που έχει ήδη εξωραϊστεί. Για ολοκλήρωση της όλης προσπάθειας θα πρέπει να προσεχτούν ιδιαίτερα οι χρήσεις που ο Δήμος θα ενθαρρύνει και κάποιες άλλες που θα αποτρέπει ή και θα απαγορεύει στα πλαίσια της άσκησης της διακριτικής του εξουσίας σαν Πολεοδομική Αρχή. Αμιγείς ή μικτοί πεζόδρομοι και κυκλοφοριακή διαχείριση γύρω από την Πλατεία πρέπει να συμπληρώσουν το όλο έργο. • Η Πλατεία Γρηγόρη Αυξεντίου είναι η πλατεία που δέχεται τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις της πόλης μας. Η αναβάθμιση της είναι στους στόχους του Δημοτικού Συμβουλίου. Ήδη προχωρούμε προς αυτή την κατεύθυνση ώστε να ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες που δημιουργούνται σαν σημείο αφετηρίας ενός από τους εμπορικότερους δρόμους, αλλά και σαν σταυροδρόμι της διαδρομής από την Πλατεία Ηρώων και τη Γλάδστωνος προς τα κεντρικότερα σημεία της πόλης. • Με τον εξωραϊσμό και επαναλειτουργία του ΑΣΤΗΡ όπως ελπίζουμε, η πλατεία θα ζωντανέψει περισσότερο. • Η Ανεξαρτησίας προβλέπεται ως μονόδρομος. Με πλατύτερα και ομορφότερα πεζοδρόμια με παγκάκια και πράσινο όπου χρειαστεί, θα προσφέρει στη διαδρομή του πεζού, περιβάλλον ψηλότερου γούστου και αισθητικής. • Η αποκατάσταση του Παντοπουλείου ξεκινά σύντομα, και η Πλατεία του Παντοπουλείου είναι αίτημα του Δήμου όπως κηρυχθεί σε Πολεοδομικό Έργο, που θα πρέπει να περιλάβει και την Πλατεία Σαριπόλου. • Για την οδό Σαριπόλου, υπάρχει ήδη η πρόταση από τους καταστηματάρχες όπως συνεισφέρουν για την διαπλάτυνση και εξωραϊσμό των πεζοδρομίων. Η υλοποίηση αυτού του έργου θα προσελκύει τους πεζούς για να περνούν από εκεί.

• Η εκκλησία της Αγίας Νάπας δεν πρέπει να επιδιορθωθεί μόνο εσωτερικά. Ο νέος Μητροπολίτης παρουσιάζεται πιο ευαίσθητος από προηγούμενους σε θέματα αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και περιβάλλοντος. Ας το αποδείξει στην πράξη, εξωραΐζοντας το χώρο μπροστά και γύρω από την Αγία Νάπα που έχει μετατραπεί σε αντιαισθητικό χώρο στάθμευσης και ας βελτιώσει το περιβάλλον. Οι οπτικές έξοδοι προς τη θάλασσα, όπως υποδεικνύει και το Σχέδιο Περιοχής, θα είναι ένα επιπρόσθετο θετικό σημείο. • Ο δρόμος του Ζιγκ – Ζαγκ μελετάται από την Πολεοδομία. Οι ιδιοκτήτες των ετοιμόρροπων έχουν προσεγγιστεί και ακολουθούνται οι διαδικασίες για στήριξη ή και ενθάρρυνση των ιδιοκτητών προς αποκατάσταση. Τα νέα κίνητρα θα βοηθήσουν προς αυτή την κατεύθυνση. • Το Μικρό Παντοπουλείο επιδιορθώνεται με συνεργασία Δήμου και Πολεοδομίας καθώς και με την ανιδιοτελή προσφορά του Συνδέσμου Πολιτικών Μηχανικών & Αρχιτεκτόνων Κύπρου. Σύντομα θα στεγάσει παραδοσιακά επαγγέλματα και προϊόντα, ίσως και πολιτιστικές εκδηλώσεις. • Η Πλατεία του Κάστρου είναι αίτημα του Δημοτικού Συμβουλίου όπως κηρυχθεί σε Πολεοδομικό Έργο και ξεκινήσουν τάχιστα κάποια έργα υποδομής που αφορούν χώρους στάθμευσης και κυκλοφοριακές ρυθμίσεις. • Η διάθεση των καταστηματαρχών της δυτικής πλευράς της Αγίου Ανδρέου για προσωρινή πεζοδρόμηση, -σύγχρονη εξέλιξη τέτοιων εμπορικών οδών- παρ’ όλες τις προσπάθειες μας, εξαιτίας συντηρητικών αντιλήψεων δε βρήκε ανταπόκριση μέχρι σήμερα. Ελπίζουμε τώρα που θα τροχοδρομηθούν τα έργα υποδομής γύρω από το Κάστρο αυτό να γίνει επιτέλους πραγματικότητα. • Το Παλιό Λιμάνι και το Παραλιακό Μέτωπο είναι το δεύτερο στάδιο αυτής της διαδρομής και για το οποίο θα επανέλθουμε σε επόμενη αρθρογραφία μας. Ίσως είναι η πρώτη φορά που υπάρχουν τόσες συγκεκριμένες θετικές δυνατότητες, προτάσεις, ιδέες και σκέψεις που μπορούν να αποτελέσουν ένα σημαντικό σύνολο. Μια διαδρομή ενδιαφέρουσα που δεν πρέπει να μείνει στα χαρτιά και στους σχεδιασμούς μας. Είναι ευκαιρία να υλοποιηθεί ένα πρώτο μέρος του σχεδίου Περιοχής Ειδικού Χαρακτήρα το οποίο θα ενισχύσει τη συστηματική διαδρομή του πεζού και θα βοηθήσει τη διοργάνωση εκδηλώσεων εξωτερικών χώρων μέσα σε ευνοϊκότερες συνθήκες και πιο ανθρώπινο περιβάλλον. Η Λεμεσός αναμένει, εμείς πρέπει να το υλοποιήσουμε…

Ο κινηματογράφος Ελλάς στον παραλιακό δρόμο. Βρισκόταν λίγο δυτικότερα από την εκκλησία των Καθολικών, 1958. [Φ.Μ.]

Η δυτική πλευρά του Κάστρου και η πλατεία όπως διαμορφώθηκε μετά την ανάπλαση, 2011. [Σ.Μ.]

Η Ακτή Ολυμπίων μετά την αναβάθμιση της, Iούλιος 2009. [Λ.Μ.]

Τα έργα προστασίας και εμπλουτισμού της παραλίας μεταξύ Εναέριου και ξενοδοχείου Crowne Plaza, Φεβρουάριος 2009. [Λ.Μ.] Η διάβρωση της παραλίας μεταξύ Εναέριου και Αποθηκών Θεοδοσίου πριν γίνουν τα έργα αναβάθμισης και προστασίας της παραλίας, Φεβρουάριος 2009. [Λ.Μ.]

ΕΠΙΚΑΙΡΌΤΗΤΕΣ 11 ΜΑΪΟΥ 2000

Η Λεμεσός να γίνει ξανά παράλια πόλη

Tις απόψεις μας περί μεσόγειας ή παράλιας Λεμεσού, τις δημοσιεύσαμε επανειλημμένα, ιδιαίτερα κατά τους σχεδιασμούς του παραλιακού δρόμου και της «βύθισης» που ακόμα πλανιέται πάνω από το κεφάλι μας σαν φάντασμα και στην οποία όμως θα επανέλθουμε αφού θα έχουμε πιο συγκεκριμένα στοιχεία. Σήμερα θ’ ασχοληθούμε με την παραλία της Λεμεσού και το όραμα που δειλά-δειλα άρχισε να πραγματοποιείται. Το αίτημα του Δήμου Λεμεσού για ν’ αποδοθεί το Παλιό Λιμάνι στην πόλη, είναι ήδη επίσημα σφραγισμένο από πρόσφατη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου. Οι προσπάθειες τώρα αρχίζουν, το Δημοτικό Συμβούλιο είναι ομόφωνο. Οι αποθήκες Τρακασόλ θα ήταν ένας εξαιρετικός χώρος στέγασης του μουσείου κογχυλίων, οστράκων και θαλασσινών στοιχείων μια και βρίσκονται κοντά στη θάλασσα. Πόσος αλήθεια αγώνας χρειάζεται ακόμα προς την κατεύθυνση της Αρχής Λιμένων; Πόσο δύσκολο είναι να δοθεί το παλιό Λιμάνι σαν ψαρολίμανο στους ψαράδες μας; Να μετακομίσουν οι μη συμβατές χρήσεις Αστυνομία, Εθνική Φρουρά κλπ. στο νέο λιμάνι; Τα κτίρια να χρησιμοποιηθούν για πολιτισμό και ψυχαγωγία; Να υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση και να γίνουν άμεσα 1-2 μικρά καφενεία κοντά στη αποβάθρα ή τον λιμενοβραχίονα; Η αποβάθρα παρ’ όλες τις δυσκολίες που υπήρξαν είναι ήδη χώρος περιπάτου που απολαμβάνουν εκατοντάδες συμπολίτες μας καθημερινά. Η σύνδεση της με την επίχωση καθώς και ο φωτισμός και η επίπλωση της με παγκάκια είναι ήδη πραγματικότητα και αποτελεί ίσως το πρώτο αλλά σημαντικότατο βήμα επαφής με το νερό. Η επίχωση, παρόλο ότι εκκρεμεί το θέμα της Μαρίνας – αν θα μπει δυτικά ή ανατολικά – έχει αναβαθμιστεί με παγκάκια, επιπλέον φωτισμό, χώρους πρασίνου και γλυπτά από αξιόλογους καλλιτέχνες, που αποτελούν ενδιαφέροντα σημεία αναφοράς που συναποτελούν ένα σημαντικό πάρκο γλυπτικής. Η επίχωση βέβαια είναι ένα πάρκο κοντά στη θάλασσα, η έννοια του μόλου όπως τον γνωρίζαμε, δηλαδή η άμεση επαφή με το υγρό στοιχείο, έχει εξαφανιστεί. Γι αυτό θα πρέπει να ανακατασκευαστεί μόλος πάνω στις υφιστάμενες πέτρες κατά μήκος όλης της επίχωσης με τη δημιουργία αποβαθρών σε σημεία που παλιά υπήρχαν αποβάθρες, ή και αλλού.

Εικόνα από τη διαδικασία κατασκευής της μεγάλης ημικυκλικής πλατφόρμας στο μόλο από την εταιρεία “Θεμελιοτεχνική”, 2014. [Ε.Κ.]

Οι σιδερένιοι πάσσαλοι πριν τοποθετηθεί η ξυλεία για την κατασκευή της ημικυκλικής πλατφόρμας στο μόλο από την εταιρεία “Θεμελιοτεχνική”, 2014. [Ε.Κ.]

Ο δε περίπατος από τη μεγάλη αποβάθρα ως τη Φραγκοκλησιά, να κορυφώνεται με τη δημιουργία ενός νέου «Ακταίου» κοντά ή μέσα στο νερό. Η ακτή Ολυμπίων ή τα Ψαράδικα, από τη Φραγκοκλησιά μέχρι το Τσώρτσιλ, η μοναδική πλαζ στον Δήμο Λεμεσού – και έτσι θα παραμείνει – είναι στα πρόθυρα αναβάθμισης και αξιοποίησης της. Έχει ήδη εκπονηθεί προσχέδιο από το Τμήμα Πολεοδομίας και σε συνεργασία με το Δήμο Λεμεσού, κατόπιν έκκλησης προς τον Υπουργό Εσωτερικών, ο οποίος άμεσα και ευγενώς ανταποκρίθηκε και τα τελικά σχέδια βρίσκονται σε εξέλιξη. Στόχος είναι να υλοποιηθεί η αναβάθμιση της παραλίας μαζί με την κατασκευή του παραλιακού δρόμου. Ο παραλιακός – τεσσάρων λωρίδων– ένα από τα μεγαλύτερα, αναγκαία κακά και σαν αποτέλεσμα παλιότερων σχεδιασμών και αμαρτιών και αφού έγινε το κομμάτι ως το ξενοδοχείο Τσώρτσιλ με τα προβλήματα που όλοι γνωρίζουμε, μετά από πολλές και επίμονες παρεμβάσεις μας ώστε να επηρεάσει όσο γίνεται λιγότερο την πλαζ, το πράσινο αλλά και τη βόρεια πλευρά του δρόμου και τις ιδιοκτησίες, στένεψε σημαντικά. Επίσης ζητήσαμε να μπουν χώροι στάθμευσης που δεν υπήρχαν. Ο ίδιος ο Δήμαρχος με κλιμάκιο του Τμήματος Πολεοδομίας, των Δημοσίων Έργων και της υπηρεσίας του Δήμου μας, περπάτησαν πολλές φορές, σημείο προς σημείο και κατέγραψαν δέντρο προς δέντρο όλη την περιοχή και άλλαξαν πολλές φορές τους σχεδιασμούς σε μια επίπονη προσπάθεια ώστε οι επηρεασμοί να γίνουν όσο γίνεται λιγότεροι, τόσο βόρεια όσο και νότια. Είναι καλά να ξέρουν οι συμπολίτες μας ότι ιδέες για στενότερο, με λιγότερες λωρίδες δρόμο, με ακόμα μικρότερα γεωμετρικά χαρακτηριστικά και χωρίς νησίδα στη μέση, μπήκαν έντονα και πολλές φορές, όμως τα κυβερνητικά Τμήματα δεν τα δέχτηκαν. Αρκετές δε φορές προειδοποιηθήκαμε ότι αλλαγές και νέες ιδέες θα εμποδίσουν το έργο να πραγματοποιηθεί. Στη βόρεια πλευρά εδώ και 10 χρόνια εφαρμόζεται ρυμοτομία και επιτράπηκε να κτίζουν πάνω στο σύνορο άρα δεν μπαίνει θέμα επηρεασμού ιδιοκτησιών οι οποίες ήδη δεν τους ανήκουν. Αυτό δε σημαίνει ότι δε θα υπάρξουν επηρεασμοί. Δυστυχώς θα υπάρξουν, γιατί θα γίνουν χώροι στάθμευσης και στάσεις λεωφορείων. Στη νότια πλευρά ο ποδηλατόδρομος και το πεζοδρόμιο θα παρακάμψουν σε αρκετά σημεία τα δέντρα, ακριβώς για να μην κοπούν.

Μαγευτική εικόνα της νέας διαρρύθμισης του ξύλινου μέρους του πεζόδρομου του μόλου, 2015. [Ρ.Κ.]

Το νότιο πεζοδρόμιο θα μπορούσε μάλιστα αντί να εφάπτεται του παραλιακού, να αποδεσμευτεί, και να εισχωρεί στην πλαζ και ν’ αποτελεί πεζοδρόμιο περιπάτου και απόλαυσης του νερού όπως γίνεται στον αντίστοιχο πεζόδρομο στην περιοχή Αμαθούντας. Το σχέδιο της Ακτής Ολυμπίων θα πρέπει να συσχετιστεί μέσω αυτού του πεζοδρομίου ή πεζόδρομου, με τον παραλιακό δρόμο μέχρι το Τσώρτσιλ. Έτσι ο Λεμεσιανός όταν πραγματοποιηθούν – θα πρέπει να το επιδιώξουμε με όλες μας τις δυνάμεις – όλα τα πιο πάνω, ή έστω μέρος των πιο πάνω, θα μπορεί να περπατήσει κοντά στο νερό ή και ανάμεσα σε ενδιαφέροντες χώρους πρασίνου και σε σημεία ιδιαίτερου χαρακτήρα από το Παλιό Λιμάνι μέχρι το Τσώρτσιλ. Σήμερα τριάμιση περίπου χρόνια μετά την εκλογή του νέου Δημάρχου και του Δημοτικού Συμβουλίου, θα μπορούσαμε να πούμε πως είμαστε πιο αισιόδοξοι για την επανάκτηση του παράλιου χαρακτήρα της πόλης μας, ενός από τα σημαντικότερα στοιχεία που την έκαναν ξεχωριστή και θα την κάνουν ξανά, ακόμα πιο ελκυστική.

ΧΑΡΑΥΓΉ 24 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2000

Αναβάθμιση του Δημοτικού Κηποθέατρου

Μετά από σχεδόν ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, έγινε αποδεκτή η προσφορά για αναβάθμιση του κηποθεάτρου μέσα σε χρόνο ρεκόρ – δυόμισι μόνο μήνες – με συνοπτικές διαδικασίες και με εξεύρεση χορηγών. Αυτό έγινε με πρωτοβουλία της εταιρείας «Παπαδόπουλος και Σχοινής Παραγωγές». Αυτοί εξασφάλισαν δωρεές και προσφορές από δεκάδες συμπολίτες μας, εταιρείες, οργανισμούς, τον ΚΟΤ, την ΚΕΟ, τη Λαϊκή Τράπεζα κ.ά. και αυτοί οι ίδιοι συντόνισαν όλες τις εργασίες. Το έργο προϋπολογίστηκε για £300.000 και στοίχισε μέχρι τώρα περίπου £215.000, τις οποίες η πιο πάνω εταιρεία εξασφάλισε σχεδόν εξ ολοκλήρου από δωρεές. Ο Δήμος Λεμεσού συνεισέφερε μόνο £30.000 από τις £215.000. Η Λεμεσός απέκτησε ένα έργο που αξιολογώντας τη σημασία του για την πόλη, σίγουρα αξίζει πολύ περισσότερα, χωρίς να υπολογίζονται οι υπερωρίες ως τα μεσάνυκτα και όλα τα σαββατοκυρίακα για τρεις ολόκληρους μήνες, ούτε η υπεράνθρωπη εθελοντική προσφορά από τους πρωτοστατούντες. Οι θέσεις τώρα αυξήθηκαν στις 2100 από 1700 που ήταν πριν, οι παραστάσεις στο κηποθέατρο διπλασιάστηκαν, εκδηλώσεις από άλλες πόλεις μεταφέρονται στη Λεμεσό, όπως έγινε πρόσφατα με τον παγκύπριο διαγωνισμό τραγουδιού της Λαϊκής Τράπεζας. Μεγάλες συναυλίες και καλλιτεχνικές παραστάσεις παγκόσμιας εμβέλειας μπορούν τώρα να λαμβάνουν χώρα στο κηποθέατρο. Πενηνταμελείς ορχήστρες όπως αυτή του Κρεμλίνου που απολαύσαμε με τον Νταλάρα και τη Ζορμπαλά, εκατονταμελή μπαλέτα όπως τα γερμανικά και τα Κίροβ και πολλά άλλα, παρουσιάζονται τώρα στη Λεμεσό και δεν είναι άσχετα με τον άριστα αναβαθμισμένο χώρο του κηποθεάτρου, του μεγαλύτερου παγκύπρια. Τώρα διαθέτει μια πολύ μεγαλύτερη σκηνή, ενώ τα κοντέινερ «παραπήγματα» που υπήρχαν αντικαταστάθηκαν με ευπρεπή αποδυτήρια, που χώρεσαν άνετα τα πιο πάνω συγκροτήματα. Η εσωτερική αυλή των αποδυτηρίων είναι ένας πολύ ευχάριστος χώρος που αξιοποιείται πολύ όμορφα, όπως φάνηκε και κατά την παραμονή των διαγωνιζόμενων του παγκύπριου διαγωνισμού τραγουδιού της Λαϊκής Τράπεζας. Δημιουργήθηκε επίσης αξιοπρεπές περίπτερο-καφενείο, το οποίο τόσο οι επισκέπτες του Δημοτικού Κήπου, όσο και οι θεατές κατά τα διαλείμματα των παραστάσεων, αξιοποιούν ως χώρο κοινωνικής συναναστροφής. Πολλοί πλακόστρωτοι χώροι και πετρόκτιστοι

τοίχοι αναβαθμίζουν το περιβάλλον. Ο μεγάλος εγκαταλελειμμένος διπλανός χώρος πρασίνου αναβαθμίστηκε και χρησιμοποιείται για δεξιώσεις κατά τη διάρκεια σημαντικών εκδηλώσεων στο κηποθέατρο. Απομένουν ακόμα να γίνουν και οι υπόλοιπες κερκίδες ή οι υπερυψώσεις με πλακόστρωτες βάσεις, καθώς και καινούργια αποχωρητήρια. Το αξιόλογο αποικιακής αρχιτεκτονικής κτίριο, δίπλα στο χώρο πρασίνου, θα πρέπει να αποκατασταθεί και να χρησιμοποιηθεί κατάλληλα, αφού επιλυθεί το πρόβλημα μεταστέγασης των προσκόπων. Το κυριότερο, όμως είναι ότι με την πρωτοβουλία αυτή των συμπολιτών μας και τη συνεργασία με το Δήμο, αναπτύχθηκε μια μεγάλη δυναμική και υπήρξε μια πρωτοφανής ανταπόκριση για προσφορά σε χρήματα, σε υλικά και εργασίες, που οι Λεμεσιανοί έδωσαν για την πόλη τους. Αυτή η Επιτροπή είχε κάθε δικαίωμα ελέγχου αλλά και την υποχρέωση γρήγορων αποφάσεων, χωρίς τις συνηθισμένες χρονοβόρες διαδικασίες Όλα τα μέλη είχαμε την ίδια μεγάλη ευθύνη. Πριν καλά-καλά τελειώσουν οι εργασίες και πριν ενημερωθεί η Ad Hoc επιτροπή από την υπηρεσία και τους υπεύθυνους και πριν ακόμα γίνει ένας συνολικός απολογισμός και εκτίμηση του έργου, εντελώς αντιδεοντολογικά, απαγγέλθηκαν δημόσια κατηγορίες με αποδέκτη τον Γ. Ελεγκτή, για «κακοτεχνίες», «παραπλάνηση του Δημάρχου από τους εθελοντές» και «παραπλάνηση του Δημοτικού Συμβουλίου από το Δήμαρχο». Τέθηκαν θέματα πολεοδομικών αδειών, έλλειψης χώρων στάθμευσης και πολλά άλλα, λες και το κηποθέατρο δεν λειτουργούσε μέχρι σήμερα και κτιζόταν τώρα από την αρχή. Και το παράδοξο είναι ότι δεν συζητήθηκαν αυτά σε καμιά συνεδρία της Επιτροπής, της οποίας τα μέλη ήταν και οι καταγγέλλοντες, δεν έγινε καμμια εισήγηση για αντιμετώπιση των χρόνιων προβλημάτων, αλλά αντιδεοντολογικά και απρόβλεπτα εκ των υστέρων κατακλυσθήκαμε από «κατηγορίες». Παρόλο που στην Επιτροπή αναφέρθηκαν παραδείγματα για τις τιμές αγοράς και την ποιότητα των καθισμάτων που παρόμοιες χρησιμοποιήθηκαν στο Γουίμπλετον και στο κτίριο Μιλλένιουμ στο Λονδίνο, συνέχιζαν οι ίδιοι ισχυρισμοί ότι αυτές είναι οι ίδιες καρέκλες που τοποθετήθηκαν στο ΓΣΠ, οι οποίες αξίζουν το ένα πέμπτο της τιμής, ή ότι ο Δήμος Πάφου αγόρασε μεγαλύτερο αριθμό πολύ φθηνότερα, άρα κάποιοι μας ξεγέλασαν. Τελικά, με αυτές του ΓΣΠ δεν συγκρίνονται, γιατί είναι εντελώς διαφορετικά υλικά, της δε Πάφου με επίσημα στοιχεία κόστισαν 229.000 στερλίνες και όχι 115.000, όπως ισχυρίζονται κάποιοι. Το ερώτημα που τίθεται αβίαστα είναι κατά πόσο κάποιοι έχουν το δικαίωμα να είναι στις υπεύθυνες επιτροπές, να μη λεν τίποτε και εκ των υστέρων να καταγγέλλουν «κλέφτες» και «απατεώνες», ακόμα και τους εθελοντές προσφοράς στο Δήμο! Όταν μας κάνουν ένα δώρο για την πόλη μας να μην το δεχόμαστε, γιατί ίσως έχει ένα ψεγάδι και με ατεκμηρίωτες «υποψίες» να δημιουργούνται στην κοινή γνώμη λανθασμένες εντυπώσεις και να στερούν από τη Λεμεσό τις προσφορές και τις δωρεές, που γίνονται με πρωτοφανή ρυθμό τον τελευταίο καιρό προς την πόλη! Θυμίζουμε την Πλατεία Ηρώων, τον Υδατόπυργο, το Μικρό Παντοπουλείο και πολλά άλλα. Οι συνεχείς και μη τεκμηριωμένες καταγγελίες, η δημιουργία εντυπώσεων φαίνεται να έχουν στόχο την ανατροπή του καλού κλίματος που δημιουργήθηκε, ώστε να μην παράγεται έργο, οι συμπολίτες μας να μην παίρνουν πρωτοβουλίες προσφοράς ή δωρεάς και μάλλον να είναι καχύποπτοι, όταν ο Δήμος απευθύνεται σ’ αυτούς γιατί δεν θα τον εμπιστεύονται. Αυτό το κλίμα δεν πρέπει να περάσει γιατί ο μόνος ζημιωμένος τελικά θα είναι η Λεμεσός και κανένας άλλος. Η Λεμεσός πρέπει να τύχει καλύτερης μεταχείρισης, περισσότερης αγάπης και προσφοράς, γιατί της αξίζει και της το οφείλουμε.

Tο παλιό λιμάνι. Τα γραφεία του τελωνείου, η μεγάλη αποβάθρα και στο βάθος η μπετονένια αποβάθρα, η λεγόμενη «των Εβραίων», μετά την κατασκευή του το 1954. [ΑΛΚ]

Επιθεώρηση εργασιών στη μεγάλη αποβάθρα. Από αριστερά οι δημοτικοί σύμβουλοι Σπύρος Μιχαηλίδης, Κρίστια Χρίστου, Δήμαρχος Δημήτρης Κοντίδης, Πάμπος Πισιάρας, Γαβρίλης Ψαράς, Ρίτσα Μέση, Αθηνά Κυριακίδου, Χρίστος Χ”Μανώλης Πρόεδρος της Αρχής Λιμένων και Λούλα Ιωνίδου, 2000. [Κ.Α.]

ΠΟΛΊΤΗΣ 22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2000

Η μεγάλη αποβάθρα της Λεμεσού

Αναφέρομαι σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στη εφημερίδα σας, στις 5/11/2000 και επισημαίνω, ότι σε αυτό περιέχονται ανακρίβειες και υπερβολές, καθώς και μονομερής τοποθέτηση που αδικεί το σημερινό Δημοτικό Συμβούλιο. Κατ’ αρχήν, ο συντάκτης του άρθρου παρέλειψε να αναφέρει, ότι το συμβόλαιο για την αποβάθρα υπογράφηκε μεταξύ Δήμου και εργοληπτικής εταιρείας στις 4/10/1996, τρεις μήνες πριν αναλάβει το παρόν Δημοτικό Συμβούλιο. Ο «καταγγέλλων» ήταν τότε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου και παραμένει αναπάντητο το ερώτημα, γιατί δεν κατήγγειλε το «ελλιπές» και «εις βάρος του Δήμου», υπογραφέν συμβόλαιο όταν αυτό ετοιμάστηκε, υπογράφηκε και ξεκίνησε η υλοποίηση του, επί δικής του θητείας; Το σημερινό Συμβούλιο είχε ορίσει τριμελή Ad Hoc Επιτροπή για τα φωτιστικά και η οποία επεσήμανε μη τήρηση του συμβολαίου και ανεπάρκεια στην εργασία του επιβλέποντα. Καταγγέλθηκαν τα πιο πάνω στο Δ. Συμβούλιο και κλήθηκε ο εργολάβος και ο επιβλέπων μελετητής να συμμορφωθούν με το συμβόλαιο. Έτσι, με τις ενέργειες αυτής της Ad Hoc Επιτροπής, εξοικονομήθηκαν τουλάχιστον £40.000 για τα φωτιστικά, ενώ με απόφαση του παρόντος Δημοτικού Συμβουλίου μετά και από τις καταγγελίες της ίδιας Επιτροπής, κλήθηκε το ΕΤΕΚ που παρεμπιπτόντως, είναι Επιστημονικό και όχι Εμπορικό επιμελητήριο, να κάνει μελέτη επί του θέματος. Στο συμβόλαιο που υπογράφηκε στις 4/10/1996, δυστυχώς δεν οριζόταν επιβλέπων συντονιστής του έργου και ούτε υπήρχε πρόνοια για τον ρόλο του εργοδότη, που ήταν ο Δήμος Λεμεσού. Το ΕΤΕΚ επιρρίπτει απόλυτη ευθύνη στον επιβλέποντα μηχανικό αλλά και τον εργολάβο, συμβαλλόμενα μέρη της συμφωνίας στις 4/10/96. Τα σημεία που τονίζεται ότι υπήρξε ανοχή του εργοδότη, δηλαδή του Δήμου είναι: • Σύναψη του Συμβολαίου Επίβλεψης με συγκεκριμένους όρους εντολής για τον επιβλέποντα μηχανικό. • Απαίτηση για υποβολή έκθεσης προόδου του έργου. • Έλεγχος εκτελεσθείσας εργασίας (ποσότητα και ποιότητα, πριν την πληρωμή των πιστοποιητικών). Παρόλο τούτο, όμως, το ΕΤΕΚ επισημαίνει, ότι δε φαίνεται να έχει επηρεαστεί η ευστάθεια της κατασκευής και κάνει συγκεκριμένες εισηγήσεις επιβεβαίωσης, τις οποίες το Δημοτικό Συμβούλιο

πρέπει να ακολουθήσει. Εφόσον δεν υπήρξε, βάσει του συμβολαίου, συντονιστής του έργου και ούτε ο τότε επικεφαλής του Τεχνικού Τμήματος ανέλαβε την πρωτοβουλία ευθύνης και παρακολούθησης του έργου, σίγουρα δεν μπορούσε να γίνει σωστή επίβλεψη. Είναι γνωστά τα τεράστια προβλήματα που υπήρχαν στο Τεχνικό Τμήμα και τα οποία δεν είναι άσχετα με την απόφαση και πάλιν του παρόντος Δημοτικού Συμβουλίου για διαθεσιμότητα και αποχώρηση του επικεφαλής και άλλων λειτουργών του. Η ίδια και χειρότερη αντιμετώπιση μη διορισμού Μηχανικού – Συντονιστή Έργου, για να παραμείνουμε μόνο σε αυτό το σημείο, είχε γίνει και στην περίπτωση του συγκροτήματος γραφείων και καταστημάτων επί της Φρ. Ρούσβελτ, όπου η κατάσταση θα μπορούσε να αποβεί καταστροφική, γιατί δεν είχαν γίνει – όχι από το παρόν Δημοτικό Συμβούλιο – σωστά συμβόλαια και συμφωνίες υπέρ του Δήμου και τα οποία δυστυχώς δέσμευσαν αμετάκλητα το σημερινό Δημοτικό Συμβούλιο. Δεν θα μπω σε λεπτομέρειες και ελπίζω να μην προκληθώ να το κάνω. Όταν όμως αναλάβαμε και διαπιστώσαμε σταδιακά τα κενά που υπήρχαν, αποφασίσαμε και διορίσαμε με διαφανείς διαδικασίες, Συντονίστρια – Πολιτικό Μηχανικό. Το ερώτημα που και πάλιν προκύπτει, είναι, πού ήταν οι σημερινοί «καταγγέλλοντες», εφόσον επί δικής τους θητείας έγιναν τα ετεροβαρή συμβόλαια και το έργο προχώρησε για χρόνια σχεδόν ακυβέρνητο; Γιατί δεν τα κατάγγειλαν τότε; Υπάρχουν σκοπιμότητες και ποιες; Θα ήθελα, τέλος, να αναφέρω και τα εξής: Για όλα τα έργα που το σημερινό Δημοτικό Συμβούλιο έχει πραγματοποιήσει, ακόμα και αυτά που έγιναν με δωρεές, χορηγούς, ή άλλους όρους ανάθεσης όπως π.χ. η Πλατεία Ηρώων, ο Υδατόπυργος, το κηποθέατρο, καθώς και ο πολυώροφος χώρος στάθμευσης και η Δημοτική Αγορά, έχουν οριστεί συντονιστές Πολιτικοί Μηχανικοί ή ο Αρχιτέκτονας του Δήμου Λεμεσού. Δε γνωρίζω να είχε γίνει τίποτε παρόμοιο προηγούμενα Για πρώτη φορά, μετά από δεκαετίες ασάφειας και εκκρεμότητας, τα πράγματα μπήκαν σε σωστή βάση, κάτι που έχει επισημανθεί από φορείς της πόλης, αλλά και παγκύπριους οργανισμούς που μπορούν να γνωρίζουν και να κρίνουν. Ιδιαίτερα στο Τεχνικό Τμήμα αλλά και σε άλλα τμήματα, έχουν γίνει νέες προσλήψεις με αδιάβλητες και αξιοκρατικές διαδικασίες και έχουν καταρτιστεί, κατόπιν παράκλησης του παρόντος Δημοτικού Συμβουλίου από το ΕΤΕΚ, πρότυποι κανονισμοί λειτουργίας του Τμήματος. Νομίζω ότι η εικόνα για το θέμα της αποβάθρας έπρεπε να φωτιστεί από όλες τις πλευρές, κατά τρόπο δίκαιο και αντικειμενικό. Ακόμα, άξιζε και όλα τα πιο πάνω να επισημανθούν και να προβληθούν από τους δημοσιογράφους, εφόσον, ενδιαφέρονται ειλικρινά για τα έργα του σημερινού Δημοτικού Συμβουλίου.

Η μεγάλη αποβάθρα και η φορτοεκφόρτωση εμπορευμάτων, τη δεκαετία του ‘50. [ΑΛΚ]

Η πλατεία του κινηματοθέατρου Γιορδαμλή, 2009. [Κ.Χ./Χ.Π.]

2001

Με αφορμή τις Δημοτικές Εκλογές του 2001 Επαναδιεκδικούμε την εκλογή μας γιατί οι στόχοι που θέσαμε πριν 5 χρόνια για μια λειτουργική, ανθρώπινη και περήφανη Λεμεσό άρχισαν να υλοποιούνται. ‘Εγιναν πολλά και τη νέα πενταετία θα γίνουν πολύ περισσότερα. ΟΡΑΜΑ Θα συνεχίσουμε με όραμα, φαντασία και τόλμη, ενώ η υποψηφιότητα μας είναι στην κρίση του λαού ο οποίος παρακολουθεί και αναγνωρίζει την προσφορά ενός εκάστου. Παρήξαμε έργο και είμαστε βέβαιοι ότι οι δημότες θα μας δώσουν την δυνατότητα να συνεχίσουμε. ΣΤΌΧΟΙ 1. Έργα υποδομής και ανάπτυξη στις συνοικίες. 2. Η Λεμεσός να ξαναγίνει παράλια πόλη με έργα υποδομής σε όλο το μήκος της παραλίας. 3. Η δημιουργία του πανεπιστημίου και πανεπιστημιούπολης στη Λεμεσό. 4. Η ανάδειξη της πολιτιστικής ταυτότητας και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, ώστε να ανακτήσει η Λεμεσός την παλιά της αίγλη και να λειτουργεί σαν μια σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη. Είμαστε ο Δήμος με τις πιο αξιοκρατικές προσλήψεις. Εφαρμόζουμε με σχολαστικότητα τις πρόνοιες του νόμου για τη Δημόσια Υπηρεσία. Γίνονται για πρώτη φορά γραπτές εξετάσεις από το Πανεπιστήμιο Κύπρου ή το Υπουργείο Παιδείας και προσλαμβάνονται οι πρώτοι επιτυχόντες στις εξετάσεις. Εξ’ ού και κανένα παράπονο δεν υπεβλήθη και ούτε προσφυγή στο δικαστήριο υπήρξε. Οι τελευταίοι τέσσερις διορισμοί σε ανώτερες θέσεις έγιναν ομόφωνα. Και είμαι ιδιαίτερα περήφανη να πω ότι στις τέσσερις ψηλές θέσεις έχουν προσληφθεί γυναίκες. • • • •

Δημοτικός γραμματέας Εκτελεστικός Μηχανικός Επιθεωρητής Λογαριασμών Οικονομικός Διευθυντής στο ΣΑΛΑ.

Η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εικόνα της μεταλλικής κατασκευής του Υδατόπυργου, 2006. [Κ.Χ.]

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΡΓΆΤΕΣ Είναι η πρώτη φορά που προσλήφθηκαν εργάτες από όλες τις κοινωνικές ομάδες και τις συνδικαλιστικές παρατάξεις. Και γι’ αυτό πρέπει να επαινείται ο Δήμος και το Δημοτικό Συμβούλιο. ΓΕΝΙΚΌΣ ΕΛΕΓΚΤΉΣ Συνεργαζόμαστε στενά με την Υπηρεσία της και την ευχαριστούμε για τη βοήθεια και τις παρατηρήσεις της. Έχουμε σε μεγάλο βαθμό βελτιώσει την κατάσταση η οποία έχει σχέση και με τη ραγδαία ανάπτυξη των Δήμων και είναι χαρακτηριστικό ότι παρόμοιες παρατηρήσεις υπάρχουν για όλους τους Δήμους. ΠΛΑΤΕΊΑ ΗΡΏΩΝ Μια ιστορική πλατεία στην οποία κάτω από τη μύτη των ‘Αγγλων έγινε το πρώτο στην Κύπρο μνημείο προς τιμή των αγωνιστών του 1821 και 1940. Η πλατεία ήταν πάντοτε κέντρο πολιτικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων όπως και χώρος κοινωνικής συναναστροφής. Για να επαναφέρουμε την παλιά της αίγλη, ομόφωνα το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε να προχωρήσει στην αποκατάσταση της. Με δαπάνες του Συνεργατικού Ταμιευτηρίου και του Υπουργείου Εσωτερικών δρομολογήθηκε το ‘Εργο, γεγονός που χαιρετίστηκε από τους Υπουργούς Εσωτερικών, Εμπορίου και Βιομηχανίας και Παιδείας. Δεν είναι άσχετη η αποκατάσταση της πλατείας με την επαναλειτουργία του θεάτρου Ριάλτο, με τη στέγαση του αθλητικού σωματείου Άρης, με την εμφάνιση διάφορων καφέ και χώρων νεολαίας. Όλα τα πιο πάνω αποτελούν την συμβολή του Δήμου στον τερματισμό της κακής φήμης και εικόνας που κάποιοι διέδιδαν για την Λεμεσό, απομακρύνοντας από την πλατεία ανεπιθύμητες εστίες. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Πλατεία πλέον γίνονται συχνά εκδηλώσεις, κυριακάτικα απογεύματα με καλλιτέχνες δημιουργούς και μουσικά σχήματα, συναυλίες με ξένα συγκροτήματα, υπαίθριοι χοροί όπως αυτός της Πέμπτης, θεματικές εκθέσεις των πολιτιστικών φορέων, πολιτιστικές βραδιές και άλλα. ΥΔΑΤΌΠΥΡΓΟΣ Μνημείο μηχανικής συνδεδεμένο με τη ζωή και την ανάπτυξη της πόλης. ‘Ηταν ο τροφοδότης του πολύτιμου αγαθού που είναι το νερό. Συντροφεύει τους Λεμεσιανούς εδώ και 70 χρόνια. Μνημείο σπάνιο για όλη την ανατολική Μεσόγειο. ‘Ηταν υποχρέωση μας η διατήρηση και ανάδειξη του. Αυτό έγινε με εισφορές που εξασφάλισε ο Δήμος. Προστέθηκε και η απαλλοτρίωση των γύρω χώρων. ΔΗΜΟΤΙΚΉ ΑΓΟΡΆ Οι αγορές σε όλες τις χώρες του κόσμου είναι κέντρο ενδιαφέροντος με έντονο τοπικό χρώμα που προσελκύουν ντόπιους και ξένους. Η αγορά μιας πόλης είναι ο σφυγμός της, γι’ αυτό και αποφασίστηκε ομόφωνα η αποκατάσταση του κτιρίου. Θα αποτελέσει σημείο προσέλκυσης ντόπιων και ξένων επισκεπτών.

ΑΛΛΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΆ ΈΡΓΑ 1. Κέντρο ενηλίκων 2. Επιδιόρθωση της μεγάλης αποβάθρας και συνδεση της με το μόλο. 3. Δημιουργία της Μαρίνας. 4. Ιδρυση θεατρικού μουσείου. 5. Αναβάθμιση του Δημοτικού Κηποθέατρου. 6. Συγκρότηση της Φιλαρμονικής και του κουαρτέτου εγχόρδων. 7. Ουσιαστική στελέχωση του Τεχνικού Τμήματος και του Τμήματος καθαριότητας. 8. Αγορα 14 καινούργιων σκυβαλοφόρων. 9. Πρόσληψη 35 οδοκαθαριστριών. ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΕΠΌΜΕΝΗΣ ΠΕΝΤΑΕΤΊΑΣ 1. Αναμόρφωση όλου του παραλιακού μετώπου, από το Holiday Inn, μέχρι το νέο λιμάνι που θα περιλαμβάνει δημοτική πλαζ, ξύλινη αποβάθρα, μετατροπή του παλιού λιμανιού σε ψαρολίμανο. 2. Αναβάθμιση του Γ.Σ.Ο. 3. Ανάπλαση της Πλατείας του Κάστρου. 4. Κατασκευή νέων πεζόδρομων. 5. Δημιουργία του Ιστορικού Αρχείου και Μουσείου. 6. Αναβάθμιση κυκλικών κόμβων

Το Δημοτικό Συμβούλιο Λεμεσού 2001–2006. [Κ.Χ./Ed.S.]

Από εκδήλωση των “Λεμεσίων”, με την ομάδα πετόσφαιρας της ΑΕΛ. Διακρίνονται οι Δήμαρχος Δημήτρης Κοντίδης, Άθως Ξενοφώντος, Δημήτρης Δημητρίου, Μαρία Αγαθαγγέλου, Pούλα Kατσαμπή προπονήτρια και άλλοι το 1999. [K.X.]

Η Πλατεία Ηρώων το 1958. [Φ.Μ.]

Tο παλιό λιμάνι. Δεξιά, κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής του το 1954. [ΑΛΚ]

ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΟΣ 5 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2001

Το παραλιακό μέτωπο της Λεμεσού, το έργο του Δημάρχου και του Δημοτικού Συμβουλίου Το Σάββατο 29/9/2001 παραδόθηκε στην πόλη και επίσημα, μετά την αποκατάσταση της, η μεγάλη αποβάθρα της Λεμεσού. Είχε κατασκευαστεί περί το τέλος του 19ου αιώνα από την Αγγλική Διοίκηση με εργολάβους τους Good & Partners όπως αναφέρεται στο “The coast and harbours of Cyprus 1885-1985”. Χρησιμοποιείτο για την εξαγωγή οινικών και άλλων προϊόντων της επαρχίας Λεμεσού αλλά και για τις ανάγκες των τότε Βρεττανικών Αρχών του νησιού. Συνδέθηκε με την ιστορική, οικονομική και εμπορική εξέλιξη της πόλης σαν ένα λιμάνι και θύρα εισόδου και εξόδου ανθρώπων και αγαθών, πριν την κατασκευή του παλιού λιμανιού. Το συμβόλαιο για αποκατάσταση και συντήρηση της – όχι ανακατασκευής από την αρχή- υπογράφηκε στις 4/10/96, τρεις μήνες πριν τις Δημοτικές εκλογές του Δεκέμβρη 1996. Δεν είχε τότε οριστεί, δυστυχώς, εκ μέρους του Δήμου Λεμεσού συντονιστής έργου για να παρακολουθεί την εξέλιξη των εργασιών, όπως έγινε με όλα τα έργα που πραγματοποιήθηκαν κατά τη θητεία του σημερινού Δημοτικού Συμβουλίου. Επίσης διόρισε τριμελή ad hoc επιτροπή για να ασχοληθεί με το θέμα των φωτιστικών της αποβάθρας. Όταν άρχισαν οι διάφορες καταγγελίες για κακοτεχνίες, με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου ανατέθηκε στο ΕΤΕΚ η διερεύνηση του θέματος. Το ΕΤΕΚ διόρισε ακτομηχανικούς οι οποίοι μελέτησαν σε βάθος το όλο ζήτημα. Συνεργάστηκαν με την ad hoc Επιτροπή και το Τεχνικό Τμήμα του Δήμου. Ο εργολάβος παρουσίασε εμπεριστατωμένη έκθεση γεγονότων για τη διαδικασία που ακολουθήθηκε σε ότι αφορά τη συντήρηση και επιθεώρηση της, με λεπτομερή αναφορά της κατάστασης, πώς ήταν και πώς διορθώθηκε το κάθε σημείο. Μετά από εκτεταμένη μελέτη και πολλές συνεδριάσεις, ζητήθηκαν επιπλέον έλεγχοι οι οποίοι έγιναν από τον εργολάβο και κρίθηκαν ικανοποιητικοί. Το τελικό πόρισμα και η εισήγηση προς το Δημοτικό Συμβούλιο ήταν ότι η αποβάθρα δεν παρουσιάζει κανένα πρόβλημα ανθεκτικότητας ή ευστάθειας. Θα θέλαμε να παρατηρήσουμε ότι η αποβάθρα αποκαταστάθηκε και συντηρήθηκε αλλά δεν έγινε από την αρχή ως καινούρια κατασκευή. Στόχος ήταν να εξυπηρετηθούν οι πεζοί και οι περιπατητές και όχι να δένουν σ’ αυτήν μεγάλα σκάφη. Οι διάφορες διαδόσεις και η κινδυνολογία κάποιων αποδείχθηκαν αβάσιμες, υπερβολικές και ζημιογόνες για την πόλη και το τωρινό Δημοτικό Συμβούλιο. Υπενθυμίζω ότι είναι αυτό το Συμβούλιο που όρισε

επιτροπή, έλεγξε τα συμβόλαια, ανάγκασε τον εργολάβο να επαναχρησιμοποιήσει τους αρχικούς φωτιστικούς πασσάλους και εξοικονόμησε για τον Δήμο Λεμεσού δεκάδες χιλιάδες λίρες. Σήμερα οι Λεμεσιανοί απολαμβάνουν την αποβάθρα και χαίρονται τη θάλασσα, σαν ένα πρώτο βήμα ανάκτησης της επαφής με το υγρό στοιχείο. ΠΑΛΙΌ ΛΙΜΆΝΙ Η ομόφωνη απαίτηση του Δημοτικού Συμβουλίου για απόδοση του Παλιού Λιμανιού στην πόλη είχε τη θετική αντιμετώπιση του σημερινού Προέδρου της Αρχής Λιμένων η οποία σε συνεργασία με το Δήμο Λεμεσού προχωρεί προς αποκατάσταση του Παλιού Λιμανιού. Θα γίνει επιδιόρθωση του λιμενοβραχίονα και η λεκάνη του θα μετατραπεί σε ψαρολίμανο. Η προκήρυξη διαγωνισμού ιδεών, που θα περιλαμβάνει τον χώρο και το δρόμο μπροστά στο Παλιό Λιμάνι για δημιουργία, στα υφιστάμενα υποστατικά, χώρων ψυχαγωγίας και πολιτισμού και απρόσκοπτου πεζόδρομου που να το ενώνει με την επίχωση, την περιοχή του Κάστρου και τη Μαρίνα, είναι οι κύριοι στόχοι του κτιριολογικού προγράμματος του οποίου η ετοιμασία ξεκίνησε σε συνεργασία με το ΕΤΕΚ. ΕΠΊΧΩΣΗ Ο Δήμος Λεμεσού μετά από επίμονα διαβήματα του ιδίου του Δημάρχου προς τις αρμόδιες αρχές συνέδεσε την αποβάθρα με τη επίχωση. Επίσης το Δημοτικό Συμβούλιο προχωρεί σε σχεδιασμό μεγάλης ξύλινης πλατφόρμας πλάτους περίπου 2.50μ. πάνω στον τοίχο της επίχωσης κατά μήκος της θάλασσας, με μερικά σημεία πρόσβασης χαμηλότερα προς το νερό, για περισσότερη επαφή με τη θάλασσα και με κατάληξη απέναντι στη Φραγκοκλησιά, σε ένα κέντρο «Ακταίο» που θα είναι μεταξύ επίχωσης και Ακτής Ολυμπίων πάνω στο νερό όπως υπήρχε κάποτε. Η δημιουργία ενός ή δύο αναψυκτηρίων στην επίχωση είναι επίσης στις σκέψεις του Δήμου. ΑΚΤΉ ΟΛΥΜΠΊΩΝ Τα ρυθμιστικά σχέδια εκπονήθηκαν από το Δήμο σε συνεργασία με το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως. Σαν κύρια χρήση παραμένει αυτή της πλαζ που είναι και η μοναδική στα όρια του Δήμου μας, με την απαραίτητη υποδομή για τους λουόμενους με αποδυτήρια και αποχωρητήρια και άλλες διευκολύνσεις. Το νότιο πεζοδρόμιο θα αποκολληθεί από τον αυτοκινητόδρομο και με διαδρομή προσαρμοσμένη στα υψόμετρα και διατηρώντας τα υφιστάμενα δέντρα θα αποτελεί χώρο περίπατου. Υπάρχει πρόταση για δημιουργία περιπτέρων σε μικρές πλατειούλες, για μικρές αποβάθρες και αγκυροβόλιο, όλα ενταγμένα στον ευρύτερο χώρο, με σεβασμό στο υφιστάμενο περιβάλλον. Θα υπάρχει η ευχέρεια προκήρυξης αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για τα επί μέρους, όπως το ‘’Ακταίο’’ και άλλα σημαντικά σημεία. ΠΑΡΑΛΙΑΚΌΣ ΔΡΌΜΟΣ Ύστερα από δεκάχρονο αγώνα και με ομόφωνες αποφάσεις του Δημ .Συμβουλίου το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως έχει επιτέλους αποδεχθεί να γίνει δρόμος ήπιας κυκλοφορίας με φιλικά υλικά, στενότερες λωρίδες και νησίδες και δημιουργία χώρων στάθμευσης. Η κατασκευή της βόρειας πλευράς του παραλιακού αρχίζει τέλος του 2001 και της νότιας, το φθινόπωρο του 2002 ενώ θα συνδυαστεί και με την κατασκευή της Ακτής Ολυμπίων.

Διώροφο σπίτι στην παραλία το 1974. Στο ισόγειο ήταν το εργαστήρι του Τσατταλιού, παλιού κανταδόρου. Στον όροφο το 1926 ο Χαράλαμπος Βάτης, μετέπειτα Γ.Γ. του ΚΚΚ ετοίμασε τα έγγραφα του ιδρυτικού συνεδρίου. Εκεί αργότερα έμεινε η οικογένεια Μίμη Σοφοκλέους. [Κ.Χ.]

ΓΣΟ Ο ΚΟΑ σε συνεργασία με το Δήμο Λεμεσού και το ΕΤΕΚ προχωρεί σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό προς δημιουργία χώρων άθλησης για όλη την οικογένεια. Το ΓΣΟ θα συνδεθεί λειτουργικά και με την Ακτή Ολυμπίων. Κατόπιν προσπαθειών του Δημάρχου έχει δωρηθεί έκταση περίπου δύο οικοπέδων από την συμπολίτισσα μας κ. Φοιτίδου που θα ενσωματωθεί στο όλο έργο. ΠΕΡΙΟΧΉ ΚΆΣΤΡΟΥ Για την περιοχή του Κάστρου, ο Δήμος Λεμεσού προχωρεί στην εκπόνηση κτιριολογικού προγράμματος σε συνεργασία με το ΕΤΕΚ προς υλοποίηση διαγωνισμού ιδεών και αρχιτεκτονικού διαγωνισμού. Αυτός ο διαγωνισμός πρέπει να έχει σαν στόχο: α) Την αναβάθμιση των δημοσίων χώρων, των πλατειών, των πεζοδρομίων, τον εξωραϊσμό των όψεων γύρω στην περιοχή, τη σύνδεση με το Παλιό Λιμάνι, τις αποθήκες Τρακασόλ, τη Μαρίνα, την οδό Αγκύρας, το Ζιγκ-Ζαγκ, τις οδούς Ειρήνης, Ελευθερίας, την Αγίου Ανδρέου. β) Τη σύνδεση των σημείων αναφοράς μεταξύ τους, όπως π.χ. το Μικρό Παντοπουλείο, τις εκκλησίες, τα τζαμιά, τα διάφορα μουσεία και κέντρα πολιτισμού που ήδη προγραμματίζει ο Δήμος, διάφοροι ιδιώτες και άλλοι φορείς. γ) Τη δημιουργία ευχάριστης διαδρομής για τους πεζούς και τον περιορισμό των αυτοκινήτων. δ) Την εξεύρεση χώρων στάθμευσης περιμετρικά των πεζοδρόμων. ΤΟ ΣΧΈΔΙΟ ΠΕΡΙΟΧΉΣ Περιλαμβάνει όλη την περιοχή νότια της Γλάδστωνος ανατολικά από το «Χόλιντει Ινν» και δυτικά ως το Παλιό Λιμάνι. Εκπονήθηκε από το Τμήμα Πολεοδομίας & Οικήσεως σε συνεργασία με το Δήμο Λεμεσού και παρουσιάστηκε επίσημα την Τετάρτη 26/9/01 σε ανοικτή συγκέντρωση. Μπορεί να καταστεί το εργαλείο υλοποίησης συγκεκριμένων έργων, που θα κηρύσσονται ως πολεοδομικά για να καλύψει το μεγαλύτερο μέρος του κόστους η Κυβέρνηση και λιγότερα ο Δήμος.

Πλημμυρισμένος ο παραλιακός με ένα αυτοκίνητο μάρκας «Βόλγα» να το διασχίζει. Στο βάθος τα γραφεία της Ετ. Κίρζη. Δεξιά, άφοβος ένας συμπολίτης μας διασχίζει τον πλημμυρισμένο παραλιακό, αρχές της δεκαετίας του 1960. [ΙΑΜ]

Στα πλαίσια ακριβώς αυτού του σχεδίου θα υλοποιηθεί το έργο στην Ακτή Ολυμπίων και την Περιοχή του Κάστρου, πλατείες και πεζόδρομοι που θα αναδείξουν και άλλες διαδρομές προς το ΖιγκΖαγκ, το Παντοπουλείο και την οδό Ανεξαρτησίας μέχρι την Πλατεία Ηρώων. Σήμερα επίσης προωθείται και η κατασκευή Μαρίνας δυτικά του Παλιού Λιμανιού. Η Ακταία οδός δυτικά της Μαρίνας θα πρέπει να είναι στους αμέσως επόμενους στόχους του Δήμου, για να υλοποιηθεί έτσι η μελέτη και αξιοποίηση ολόκληρου του παραλιακού μετώπου από το «Χόλιντει Ινν» μέχρι το νέο λιμάνι Λεμεσού. Όλα τα πιο πάνω προχωρούν και σίγουρα θα πραγματοποιηθούν. Δεν μπορεί όμως να γίνουν όλα διά μαγείας και αμέσως. Το σημαντικό είναι ότι έχουν τροχοδρομηθεί και είναι στο χέρι αυτού και του επόμενου Δημοτικού Συμβουλίου, να επιμένει, να πιέζει, να διεκδικεί και να τα υλοποιήσει το συντομότερο, όπως εξάλλου έχει πράξει για όλα όσα έγιναν κατά την παρούσα πενταετία, μέσα σε πολύ πιο αντίξοες συνθήκες. Τα πιο πάνω αποτελούν έργα υποδομής του παραλιακού μετώπου και του ιστορικού κέντρου. Τους είχε δοθεί η ανάλογη σημασία γιατί έχουν ως στόχο την εξυπηρέτηση όλων των Λεμεσιανών, των τουριστών και των επισκεπτών, γιατί αναβαθμίζουν και προβάλλουν τα δύο σημαντικότατα χαρακτηριστικά της Λεμεσού, την ανεπανάληπτη ταυτότητα και ιστορία της, καθώς και τον παραλιακό της χαρακτήρα. Βρίσκονται επίσης σε εξέλιξη υλοποίησης το Palais de Sport, η αξιοποίηση των κυβερνητικών κτιρίων, η ολοκλήρωση του Θεατρικού Μουσείου, η ίδρυση Λεμεσιανού Μουσείου και Αρχείου και άλλα. Κατά την επόμενη πενταετία θα πρέπει να δοθεί μεγάλη σημασία σε έργα στις συνοικίες και στις οικιστικές περιοχές και γειτονιές της περιφέρειας. Η κυριότερη όμως επιδίωξη του νέου Δημοτικού Συμβουλίου θα πρέπει να είναι η εγκαθίδρυση του Πανεπιστημίου στην πόλη μας. Προς αυτή την κατεύθυνση ο Δήμαρχος έχει κάνει πολλές ενέργειες και έχει υποβάλει το αίτημα ενώπιον των αρμοδίων Υπουργών και του ίδίου του Προέδρου της Δημοκρατίας. Το πανεπιστήμιο θα είναι φυτώριο ανθρώπων και πολιτισμού, με σημαντικές θετικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις όχι μόνο για τη Λεμεσό αλλά για ολόκληρη την Κύπρο.

Η νότια πλευρά της Πλατείας του Κάστρου όπως ήταν το 1997. [Κ.Χ.]

Αεροφωτογραφία με το παλιό λιμάνι και το λιμανάκι της Ναυτικής Σχολής, 2007. [Φ.Π.]

100

ΧΑΡΑΥΓΉ 30 ΙΟΥΛΙΟΥ 2000

Το Παλιό Λιμάνι, η περιοχή του Κάστρου και τα πρωτοβιομηχανικά κτίρια. Η περιοχή του Κάστρου αποτελεί τον πρώτο πολεοδομικό πυρήνα γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε η πόλη της Λεμεσού. Σαν αποτέλεσμα της όλης ιστορικής εξέλιξης κτίστηκαν και διατηρούνται ως σήμερα αρχαία μνημεία, εκκλησίες, τζαμιά, εργαστήρια, κατοικίες, αποθήκες και πέτρινα πρωτοβιομηχανικά κτίρια που εκφράζουν τις δραστηριότητες της εποχής που κτίστηκαν. ΤΟ ΠΑΛΙΌ ΛΙΜΆΝΙ Τη Λεμεσό προσδιόριζαν πάντοτε τα λιμάνια της. Το αρχαιότερο λιμάνι της Αμαθούντας, ανατολικά της σημερινής πόλης, το παλιό λιμάνι στο κέντρο και το νέο λιμάνι προς δυσμάς δηλώνουν τις δυναμικές πτυχές του «ακατέργαστου» χαρακτήρα της πόλης. Μέχρι το 1879 το λιμάνι της Λεμεσού και αυτό της Λάρνακας ήταν τα σημαντικότερα της Κύπρου. Οι εργασίες εξαγωγής γίνονταν από τον παραλιακό δρόμο με μαούνες, αλλά οι φορτοεκφορτώσεις επηρεάζονταν από τις ασταθείς καιρικές συνθήκες. Περί το τέλος του 19ου αιώνα οι Άγγλοι κατασκεύασαν τη μεγάλη αποβάθρα με ξύλινο κατάστρωμα, -που έχει αποκατασταθεί και αποδοθεί σήμερα στους Λεμεσιανούς, μήκους περίπου 200μ. στην οποία αργότερα τοποθετήθηκαν σιδηροτροχιές για διακίνηση μικρών βαγονιών. Παράλληλα είχαν γίνει και άλλες μικρότερες αποβάθρες για εξαγωγή κρασιού σε βαρέλια και άλλων αγαθών. Τη δεκαετία του 50 κατασκευάστηκε το Παλιό Λιμάνι από την Ολλανδέζικη εταιρεία Royal Netherlands Harbour Works Co Ltd. Το παράλιο της πόλης και η ύπαρξη του λιμανιού, τη διαμόρφωσαν σε κοσμοπολίτικο κέντρο και πρώτο αποδέκτη όλων των νέων ιδεών και τάσεων που έφταναν στην Κύπρο. Αυτό απετέλεσε το παράθυρο της Λεμεσού και της Κύπρου, όχι μόνο για επικοινωνία με τον έξω κόσμο και την εισαγωγή εμπορευμάτων αλλά επηρέασε και τη διαμόρφωση της κυπριακής κοινωνίας. Εν τω μεταξύ γύρω από το λιμάνι και το Κάστρο, κτίστηκαν τα πρώτα οινοποιεία, ζυθοποιεία, αποθήκες χαρουπιών και πολλά άλλα, ενώ μέσα από την οινοβιομηχανία και το εμπόριο χαρουπιών και άλλων προϊόντων, η Λεμεσός προέβαλλε την αξίωση της ως ένα από τα κυριότερα λιμάνια της Μεσογείου. Τα περισσότερα αυτά πρωτοβιομηχανικά κτίρια όπως ο χαρουπόμυλος, τα πέτρινα της νησίδας Τάλιας & Θουκής, (που προορίζονταν για κατεδάφιση με τη λεγόμενη βύθιση και τα διασώσαμε),

101

έχουν την κοινωνική και ιστορική τους σημασία και δεν μπορούν να συγκρίνονται μεταξύ τους. Η αξία τους δεν ορίζεται μόνο από την αισθητική – καλλιτεχνική πλευρά αλλά και από κοινωνική και οικονομική. Σηματοδοτούν την εποχή που η κυπριακή κοινωνία βγήκε από το μαρασμό του περασμένου αιώνα και έστησε τη δική της οικονομία. Αυτά εκφράζουν την ιστορία, τον ανθρώπινο μόχθο, την ανθρώπινη δραστηριότητα, τη χρησιμοποίηση των υλικών και μέσων της εποχής τους. Ειδικότερα, όταν πρόκειται για χώρους ιστορικούς, όπου υπάρχουν δείγματα δραστηριοτήτων διαφορετικής εποχής ή πολιτισμού, αυτά αποτελούν μαρτυρίες της εξέλιξης της ιστορίας μιας πόλης, αποτελούν ένα ενδιαφέρον συνονθύλευμα, μέρος του ιστορικού ιστού και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΤΟΥ ΔΉΜΟΥ ΛΕΜΕΣΟΎ Σε αντίθεση με προηγούμενες νοοτροπίες σήμερα καταβάλλονται προσπάθειες από το Δήμο Λεμεσού για αναβίωση και αναβάθμιση της περιοχής, μιας από τις πιο σύνθετες και ενδιαφέρουσες που υπάρχουν, όχι μόνο στη Λεμεσό αλλά και στην Κύπρο γενικότερα. Στόχος είναι η ζωντανή λειτουργία με χρήσεις εμπορίου, πολιτιστικού τουρισμού και ψυχαγωγίας, ώστε να υπάρχει ζωή και κίνηση καθ’ όλο το εικοσιτετράωρο. Ο Δήμος σε συνεργασία με τον Σύνδεσμο Πολιτικών Μηχανικών και Αρχιτεκτόνων Κύπρου αποκαθιστά ήδη το Β΄ Παντοπωλείο (Τούρκικο) το οποίο γειτονεύει με το Κάστρο Για την περιοχή του Κάστρου τροχοδρομείται επιστημονική αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης, όλων των υποστατικών και μνημείων και διαγωνισμός ιδεών ή πρόσκληση για δηλώσεις ενδιαφέροντος για όλη την περιοχή με πρώτη αυτή που εφάπτεται στο Κάστρο. Βάση θα αποτελέσει το Σχέδιο Περιοχής το οποίο θα συμπληρωθεί και θα εμπλουτιστεί με πολυποίκιλες εμπορικές, πολιτιστικές, τουριστικές, ψυχαγωγικές και άλλες χρήσεις, καθώς και πεζοδρομήσεις, κυκλοφοριακή διαχείριση και ανάδειξη του αρχιτεκτονικού πλούτου της περιοχής.Υπάρχει συγκεκριμένο ενδιαφέρον αποκατάστασης υποστατικών από τις εταιρείες ΚΕΟ και Λανίτης. Η αποκατάσταση λοιπόν των πρωτοβιομηχανικών κτισμάτων, αναπόσπαστων στοιχείων που συνθέτουν την περιοχή του Κάστρου και η απόδοση τους στο κοινό με σύγχρονες χρήσεις, η ανάδειξη και αξιοποίηση των ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών τους με στόχο τον πολιτιστικό τουρισμό και την προβολή της Κύπρου και της ιστορίας της, αποτελεί υποχρέωση και μεγάλη προσφορά προς την πόλη, την αρχιτεκτονική κληρονομιά και την ιστορία της Λεμεσού και της Κύπρου. Στόχος δύσκολος, ο δυσκολότερος κατά την προσωπική μου άποψη, γιατί αφορά μια από τις πιο σημαντικές περιοχές της Κύπρου που αν και καθυστέρησε να «αναπτυχθεί», έχει σήμερα τις εμπειρίες άλλων περιοχών που ίσως δεν αναδείχθηκαν με το σωστό τρόπο. Έχουμε γίνει όλοι μας πιο ευαίσθητοι και πιο έμπειροι. Διαθέτουμε όλες τις δυνατότητες για αναβίωση, ανάπλαση και ανάδειξη με σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους, γι’ αυτό λάθη και πειράματα δεν επιτρέπονται.

102

2005

Η Λεμεσόςη παράλια πόλη του 2005 ΑΚΤΗ ΟΛΥΜΠΙΩΝ

Όταν πριν έξι - επτά χρόνια δηλώναμε στους συμπολίτες μας ότι ένας από τους σημαντικούς μας στόχους ήταν να ξαναστρέψουμε το πρόσωπο της Λεμεσού προς την θάλασσα, κάποιοι τα άκουγαν σαν εξωπραγματικές εξαγγελίες του Δημάρχου και κάποιων ρομαντικών Δημοτικών Συμβούλων. Αργότερα, το 2001- 2002 όταν αποπερατώθηκε ο σχεδιασμός και άρχισε να υλοποιείται το έργο της παραλίας, ανακοινώναμε με βεβαιότητα ότι «η Λεμεσός γίνεται ξανά παράλια πόλη» και ότι «ο Λεμεσιανός θα περπατά απρόσκοπτα κοντά στη θάλασσα σε μια αναβαθμισμένη λαϊκή παραλία που θα έχει όλη την απαραίτητη υποδομή». Ακόμα όμως και τότε δεν μπορούσε το αποτέλεσμα να γίνει εύκολα αντιληπτό. Προστέθηκαν μάλιστα οι αδικαιολόγητες αντιδράσεις κάποιων που θεωρούσαν ότι δεν έπρεπε να γίνουν, «μεγάλες κατασκευές» και «μπετονένιοι τοίχοι», που «θα κόψουν τη θέα προς τη θάλασσα» και πολλά άλλα. Κάποιοι μάλιστα ήρθαν από τη Λευκωσία να μας υποδείξουν να μην κάνουμε καθόλου κατασκευές. Ούτε για υγειονομικές ανάγκες! Σήμερα ακούονται αντίθετες ανησυχίες, «μήπως οι κατασκευές δεν είναι αρκούντως στερεές», ότι «έπρεπε να γίνουν από περισσότερο μπετόν» ή ότι «έπρεπε να γίνουν από υλικά βαρετού τύπου « και «μήπως πάθουν ζημιές τον χειμώνα». Αυτό υπάρχει πιθανότητα να συμβεί, διότι η θάλασσα αντιδρά με τον δικό της τρόπο, απρόβλεπτα και εντελώς διαφορετικά σε κάθε σημείο. Ιδιαίτερα όταν επεμβαίνεις με νέες κατασκευές, για να επιλύσεις προβλήματα όπως οι ροές ομβρίων υδάτων πάνω σε οργανωμένη πλαζ με πεζόδρομο, με διαφορετικά πλάτη παραλίας, διαφορετικά υψόμετρα, διαφορετικό βυθό και ρεύματα της θάλασσας. Δεν μπορείς τόσο απλά να χρησιμοποιήσεις εμπειρίες από αλλού, όπου υπάρχουν άλλα χαρακτηριστικά και άλλα δεδομένα. Σημασία έχει να είσαι προετοιμασμένος να αντιμετωπίσεις τα αναπόφευκτα προβλήματα που θα προκύψουν. Ετσι έγινε εξάλλου όταν παρουσιάστηκε πρόβλημα διάβρωσης σε κάποιο σημείο τον περασμένο χειμώνα και παρόλο που οι ειδικοί ενημέρωσαν τους μηχανικούς μας ότι τέτοια διάβρωση μπορεί να συμβεί πολύ σπάνια και ίσως δεν επαναληφθεί, εντούτοις σε συνεργασία με το Μετσόβειο Πολυτεχνείο τροχοδρομείται η επίλυση του. Η καλοπροαίρετη κριτική είναι ευπρόσδεκτη, απορρίπτουμε όμως τη συνεχή και πλήρη άρνηση σε όλα σχεδόν τα έργα που υλοποιήσαμε και που θεωρούμε άθλο του Δημάρχου και του Δημοτικού

103

Η παραλία (Ακτή Ολυμπίων) της Λεμεσού από ψηλά, 2012. [Αρ.Χ]

Συμβουλίου στην ολότητα του, υπό τις δύσκολες οικονομικές και άλλες αντίξοες συνθήκες που υπήρχαν και εξακολουθούν να υπάρχουν. Είναι πολύ εύκολο κάποιοι να λαϊκίζουν, ή να κατακρίνουν εκ του ασφαλούς, όταν άλλοι βάζουν την πλάτη τους και παίρνουν την ευθύνη να πραγματοποιήσουν έργο στη πόλη. Σήμερα το όραμα έχει υλοποιηθεί και χιλιάδες Λεμεσιανοί και ξένοι έχουν τη χαρά και την τύχη να περπατούν κοντά στη θάλασσα. Παρ΄ όλο ότι χρειάζεται ακόμα το τελικό φινίρισμα με την αποπεράτωση όλου του έργου μέχρι το Holiday Inn, με τη δημιουργία παρτεριών πρασίνου για τη μείωση του θορύβου από τον παραλιακό δρόμο, το περαιτέρω φύτεμα κατάλληλων δέντρων, την καλύτερη οργάνωση της καθαριότητας και άλλα, εντούτοις ο χώρος χρησιμοποιείται μαζικά από τον κόσμο. Και έπεται η δημιουργία του νέου Γ.Σ.Ο. σαν ανοικτός χώρος αάθλησης που θα αρχίσει πολύ σύντομα, η δημιουργία του Ακταίου για το οποίο γίνεται παρουσίαση του διαγωνισμού ιδεών στις 26 Σεπτεβρίου στο Δημοτικό Μέγαρο. Η αναβάθμιση της Επίχωσης και του Παλιού Λιμανιού, η δημιουργία της Μαρίνας, η αναβάθμιση του Καρνάγιου και πολλά άλλα.

104

Το νέο αυτό παραλιακό μέτωπο της Λεμεσού διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά της λαϊκής πλαζ και του λαϊκού μόλου γιατί τις διευκολύνσεις του μπορούν να απολαύσουν όλες ανεξαίρετα οι ομάδες του πληθυσμού. Η αποκόλληση του πεζοδρομίου από το νότιο μέρος του παραλιακού και ο μετασχηματισμός του σε φιδωτή «προμενάτα» προσαρμοσμένη στα υψόμετρα και τα πλάτη του χώρου, έχει εξοικονομήσει ουσιαστικό επιπλέον πλάτος υπέρ της στενής λωρίδας του παραλιακού χώρου. Οι αγώνες μας για χρόνια με στόχο να στενέψει κατά έξι ολόκληρα μέτρα ο παραλιακός δρόμος και να μετατραπεί σε ήπιας κυκλοφορίας, άξιζαν τον κόπο, γιατί έχει εξοικονομηθεί χώρος πέραν των 1500 τ.μ., ανυπολόγιστης σημασίας και αξίας. Οι μικρές κατασκευές, τα ευέλικτα σχήματα εμπνευσμένα από τη κυματιστή παραλία, τα διαφορετικά υλικά, οι μικροπλατειούλες, έχουν δώσει ένα καλό αποτέλεσμα που ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό και τους πιο δύσκολους επισκέπτες. Το σημαντικότερο όμως που έχουμε, πιστεύω, δώσει στους Λεμεσιανούς, είναι οι χώροι κοινωνικής συναναστροφής, για μπάνιο, για περίπατο, για ένα ποτό, για μικροεκδηλώσεις, χώροι που έλειπαν εντελώς από την πόλη μας, όπου χωρίς έξοδα ή με τα ελάχιστα, μπορείς να απολαύσεις την θάλασσα σε όλο το Λεμεσιανό της μεγαλείο. Η θάλασσα, η παραλία, ήταν πάντα χώρος κοινωνικής επικοινωνίας, όπου μαθαίνεις να συνυπάρχεις, να χρησιμοποιείς από κοινού, να μοιράζεσαι το χώρο, να συνδιαλέγεσαι, να γίνεσαι πιο προσιτός και σαφέστατα πιο σωστός ψυχή τε και σώματι. Πόσο μάλλον σε ένα καλά οργανωμένο περιβάλλον. Πριν μερικά χρόνια η περιοχή ήταν μια παραλία δύσβατη. Η μισή άμμος και χαλίκια και η άλλη μισή με χώμα. Δεν μπορούσες να περπατήσεις κοντά στο νερό. Ακατάστατη και χωρίς καμιά υποδομή. Σήμερα υπάρχει το αποτέλεσμα για το οποίο οι Λεμεσιανοί νοιώθουν περήφανοι. Μπορεί ακόμα κάποιος να φανταστεί το έργο στην ολότητα του, όταν αποπερατωθεί όλος ο πεζόδρομος και ποδηλατόδρομος και δυτικά προς το Νέο Λιμάνι και ανατολικά μέχρι το Δασούδι και την Αμαθούντα. Θα είναι ένας από τους μακρύτερους αν όχι ο πιο μακρύς πεζόδρομος στη Κύπρο, όπου θα μπορεί κάποιος να περπατήσει ή να ποδηλατήσει για ώρες. Δεν ξέρω πόσες παραλιακές πόλεις, με το δικό μας κλίμα έχουν αυτό το πολύτιμο αγαθό που μπορείς να χαίρεσαι ολόχρονα και το οποίο θα μπορούσε να προβληθεί ως ένα σημαντικό τουριστικό πλεονέκτημα. Αυτό μας δεσμεύει να προσπαθήσουμε και να πιέσουμε ώστε να ολοκληρωθεί όλος ο πεζόδρομος το συντομότερο δυνατό. Έτσι θα μετατρέψουμε το ευθύγραμμο της ατέλειωτης παραλίας μας - αφού δεν είναι δαντελωτή όπως σε πολλά μέρη της Ελλάδας - σε ένα υπέροχο χώρο περιπάτου και αναψυχής που θα διανθίζεται με πολλά σημεία αναφοράς, ενδιαφέροντος και εξειδικευμένων δραστηριοτήτων, που θα απολαμβάνει ο καθένας μας ανά πάσα στιγμή, χωρίς κόστος και χωρίς περιορισμούς.

105

Η ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εικόνα της μεταλλικής κατασκευής του Υδατόπυργου, 2006. [Κ.Χ.]

106 106

ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΟΣ 4 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2006

Ο Υδατόπυργος, το ντεπόζιτο του νερού της πόλης μας Είναι έργο του 1930 με εργολάβο τους Williamson Pengelley & Co από το Κάιρο και υποεργολάβο τον Β. Τσίρο. Η τότε αξία της κατασκευής του ήταν £ 9000 και σκοπός του ήταν να αποθηκεύει το νερό που αντλείτο από τους λάκκους και τα λαγούμια στα Τσιφλικούδια και να υδροδοτεί ολόκληρη την τότε Λεμεσό. Το μνημείο αυτό της μηχανικής χαρακτηρίζεται από μοναδικότητα και αυθεντικότητα τόσο στον κυπριακό όσο και στο χώρο της Μεσογείου. Τα άριστα υλικά, ο άρτιος σχεδιασμός και η υψηλού επιπέδου κατασκευή του, το έχουν αφήσει σχεδόν ανέπαφο για 76 χρόνια. Το σχήμα και το ύψος του είναι ορατά από πολύ μακρινά σημεία της πόλης και των αυτοκινητοδρόμων που οδηγούν σ΄ αυτήν. Δημιουργούν την αίσθηση ότι αυτός δεσπόζει της Λεμεσού. Επισκεπτόμενος το χώρο όπου βρίσκεται, παρατηρώντας τις αρμονικές διαστάσεις, τα διαζώματα, τις λεπτομέρειες της μεταλλοτεχνίας και της μηχανικής, ο ευαίσθητος παρατηρητής εντυπωσιάζεται. Τα μνημεία που συναντούμε συνήθως είναι αρχιτεκτονικά. Τα μνημεία μηχανικής είναι σπανιότερα και πιο ασυνήθιστα γι΄ αυτό και συναρπάζουν. Για τους Λεμεσιανούς η ιστορία του Υδατόπυργου είναι ταυτισμένη με την πορεία και την ανάπτυξη της πόλης μας. Με την κατασκευή του έγινε κατορθωτή η ικανοποιητική υδροδότηση όλης της τότε πόλης και θεωρείται ως ένα σημείο αναφοράς για τη Λεμεσό. Ένα μνημείο μηχανικής το οποίο κυριαρχεί στην πόλη και συνδέει ιστορικά και συναισθηματικά την παράδοση με το σύγχρονο αναπτυξιακό της πρόσωπο. Εχοντας υπόψη την ιστορική του σημασία για την πόλη, ορθότατα ο Δήμος Λεμεσού δρομολόγησε την αποκατάσταση του, επιδιορθώνοντας και φωταγωγώντας τον στην πρώτη φάση το 2000, με την ευκαιρία του Μillenium, γεγονός που απετέλεσε για ολόκληρη την Κύπρο μια αξιόλογη προσφορά και παράδειγμα σωστής αξιοποίησης ενός μοναδικού μνημείου πολιτικής μηχανικής. Η Τράπεζα Κύπρου συνεισέφερε 60 χιλιάδες λίρες για το έργο της αποκατάστασης του ενώ υπήρξε και ανιδιοτελής προσφορά υπηρεσιών από πολιτικούς μηχανικούς, ηλεκτρολόγους μηχανικούς, εξειδικευμένους εργολάβους και άλλους συμπολίτες μας, με αποτέλεσμα να δοθεί το Ντεπόζιτο του Νερού επιδιορθωμένο και φωταγωγημένο με ελάχιστη οικονομική επιβάρυνση για το Δήμο μας.

107

Πάνω, το αντλιοστάσιο της Νερομηχανής του ΣΥΛ πριν την αποκατάσταση του. [Κ.Χ.] Δεξιά, ο νέος χώρος δίπλα από τη Νερομηχανή που μαζί αποτελούν το Μουσείο Νερού του ΣΥΛ, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Στη συνέχεια ο Δήμος Λεμεσού προχώρησε στην απαλλοτρίωση του εφαπτόμενου ανατολικού τεμαχίου για το οποίο είχε κατατεθεί αίτηση για πενταόροφη πολυκατοικία. Το Δημοτικό Συμβούλιο επίσης πολύ σωστά ζήτησε την κήρυξη του σε διατηρητέο ώστε να ωφεληθεί ο Δήμος από τα κίνητρα, πράγμα που έγινε. Να αναφέρουμε ακόμα ότι κατά την ανάπτυξη του νότιου γειτονικού τεμαχίου, μετά από συμφωνία με τον ιδιοκτήτη του, στον οποίο δόθηκε δικαίωμα διείσδυσης, παραχωρήθηκε μέρος από το δικό του τεμάχιο και ενώθηκε με αυτό του Υδατόπυργου. Έτσι έχουμε σήμερα ένα πολύ μεγαλύτερο και τετραγωνισμένο χώρο τον οποίο καλούμαστε να αξιοποιήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Πιο συγκεκριμένα έχουμε να διαχειριστούμε τα εξής δεδομένα: • Ο Υδατόπυργος και η άμεση σχέση που είχε με την νερομηχανή του ΣΥΛ και την υδροδότηση της πόλης. • Το πετρόκτιστο υποστατικό εμβαδού περίπου 150-160τ.μ, με μικρό υπόγειο. • Ο άδειος χώρος στη νότια πλευρά • Οι αυλές και οι εξωτερικοί χώροι. Το αξιοσημείωτο και ανεπανάληπτο που χαρακτηρίζει την κατασκευή του Υδατόπυργου είναι ότι προσφέρει μια μοναδική εικόνα από κάθε σημείο της πόλης. Πολύ περισσότερο η εντύπωση της μεταλλικής κατασκευής ιδιαίτερα όταν φωτίζονται τα διάφορα διαζώματα, επίπεδα και στοιχεία του, αποκτά μιαν άλλη διάσταση που εκπέμπει μια μοντέρνα και φουτουριστική εικόνα ιδιαίτερα όταν βρίσκεται κάποιος πολύ κοντά και ακόμη περισσότερο μέσα στα πλέγματα της μεταλλικής κατασκευής του. Γι’ αυτό καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι θα είναι λάθος και ασύμφορο οικονομικά να αξιοποιηθεί μόνον το πέτρινο υποστατικό, όπως ήταν οι αρχικές σκέψεις, χωρίς να αξιοποιηθεί και ο ίδιος ο Υδατόπυργος με τρόπους οι οποίοι να ελκύουν κόσμο, ιδιαίτερα την νεολαία. Αυτό ενισχύεται ακόμα περισσότερο λαμβάνοντας υπόψη ότι η επέκταση του ΤΕΠΑΚ θα χωροθετηθεί κατά πάσα πιθανότητα, στη γύρω του Υδατόπυργου περιοχή.

108

ΠΡΟΤΆΣΕΙΣ ΓΙΑ ΑΞΙΟΠΟΊΗΣΗ ΤΟΥ ΧΏΡΟΥ Λύση 1. α) Στη βάση του Υδατόπυργου στο ισόγειο ( επίπεδο 1. ) και σε συνδυασμό με το επίπεδο 2 (στα 4μ. ύψος) να δημιουργηθεί υπαίθριο μπαρ. Εννοείται ότι θα προσεχθεί τυχόν επηρεασμός των περιοίκων από ηχορύπανση ή άλλη όχληση. Η βάση στο ισόγειο να γίνει από γυαλί και διαφανή υλικά για να προβάλλονται οι υφιστάμενες κατασκευές του δαπέδου. Το προτεινόμενο επισκέψιμο επίπεδο 2 και η σκάλα που θα το ενώνει με το ισόγειο να γίνουν με τρόπο και υλικά που να μην επηρεάζουν αρνητικά το μνημείο. β) Προς εξοικονόμηση χώρου γύρω από τον Υδατόπυργο και καλύτερη αξιοποίηση του θα ήταν καλά να δημιουργηθεί υπόγειος χώρος στάθμευσης στη νότια πλευρά. Αυτός δε θα ακουμπά στα σύνορα αλλά θα απέχει περίπου 1 μέτρο γύρω - γύρω ώστε να δημιουργηθεί σημαντική λωρίδα πρασίνου με δέντρα και χαμηλά φυτά. γ) Από πάνω ακριβώς, θα υπάρχει η δυνατότητα να γίνουν επιπλέον κάποιοι χώροι στάθμευσης π.χ. για ανάπηρους, χώρος για πρόσβαση και τροφοδοσία στο πέτρινο υποστατικό κλπ. δ) Ο υπόλοιπος χώρος που περισσεύει στο ισόγειο είναι δυνατό να λειτουργήσει σαν πολυχώρος με εναλασσόμενες χρήσεις όπως π,χ, καφεθέατρο, καφεσινεμά, ή και εξωτερικός χώρος εστίασης με κινητό εξοπλισμό. Επίσης. μικρές και μεταβαλλόμενες κατασκευές για πολιτιστικές εκδηλώσεις π.χ. να σχηματίζεται αμφιθεατράκι με μικρή σκηνή και μικρές μετακινούμενες κερκίδες και άλλα, που θα λειτουργούν σε σχέση με τον Υδατόπυργο. ε) Θα μπορούσε επίσης ο εξωτερικός χώρος να εμπλουτιστεί με μεγάλες οθόνες προβολής αθλητικών και άλλων διοργανώσεων όπως γίνεται σήμερα σε πολλά καφέ και στέκια νεολαίας ώστε να μπορεί να παρακολουθεί κάποιος από το μπαρ που θα βρίσκεται κάτω από τον Υδατόπυργο. στ) Επίσης θα υπάρχει η πιθανότητα διοργάνωσης πολλών και ποικίλων εκδηλώσεων ενημέρωσης, πολιτισμού και ψυχαγωγίας σχετιζόμενων με τον Υδατόπυργο και τον εσωτερικό διακοσμημένο χώρο του πετρόκτιστου που θα ήταν λογικό να παραπέμπει στο ΣΥΛ και την υδροδότηση της Λεμεσού. ζ) Οι νέες χρήσεις που θα ενταχθούν μέσα στο πέτρινο υποστατικο, θα μπορούσαν να είναι μικρό μουσικό καφενείο ή και οποιαδήποτε άλλη χρήση σύγχρονης αντίληψης και τάσης που να ελκύει κυρίως την νεολαία. Ακόμα θα μπορούσε να ενταχθεί εδώ το δημοτικό κέντρο πληροφόρησης για όλες τις δραστηριότητες του Δήμου και της ευρύτερης Λεμεσού. Ο κύριος όμως σκοπός της αποκατάστασης του πετρόκτιστου είναι να προσφέρει όλη την απαραίτητη υποδομή π.χ. κουζίνα, αποχωρητήρια, αποδυτήρια, αποθήκες και άλλα που θα εξυπηρετούν όλο τον εξωτερικό χώρο, ώστε να μπορεί να μετατρέπεται ακόμα και σε μικρούς χώρους εστίασης. η) Επειδή τα υποστατικά είναι διατηρητέα δικαιούνται σε μείωση των απαιτήσεων σε χώρους στάθμευσης, καθώς και σε σημαντικά οικονομικά κίνητρα. Ετσι εκτός από την αποκατάσταση του πέτρινου υποστατικού και του υπογείου, τη δημιουργία υπόγειου χώρου στάθμευσης, την αναβάθμιση των εξωτερικών χώρων, τις νέες κατασκευές και επεμβάσεις στον Υδατόπυργο, θα μπορεί να φρεσκαριστεί με νέο μπογιάτισμα ολόκληρη η μεταλλική κατασκευή. θ) Θα πρέπει επίσης να έχουμε τις απόψεις των εμπλεκομένων Αρχών (ΚΟΤ, Τομέα Διατήρησης, Πυροσβεστικής κλπ). Με τους δύο πρώτους είχαμε ήδη μια πρώτη συνάντηση.

109

ι) Ακόμα θα πρέπει να γίνει τεχνικοοικονομική μελέτη και υπολογισμός του κόστους της ανάπτυξης, τα οφέλη και έσοδα από τη χρησιμοποίηση των κινήτρων και οπωσδήποτε μελέτη πιθανότητας να υλοποιηθεί το έργο με την μέθοδο του ΒΟΤ. Λυση 2. Πιο προχωρημένη πρόταση για χρησιμοποίηση νέας σκάλας ή και γυάλινου ανελκυστήρα, που να δίνει την ευχέρεια πρόσβασης στα πιο ψηλά επίπεδα του Υδατόπυργου. Εισηγούμαστε την μελέτη για δημιουργία προσβάσεων σε περισσότερα επιίπεδα, πιο ψηλά, μέχρι το ψηλότερο προσβάσιμο σημείο του Υδατόπυργου στη βάση του ντεποζίτου, στο επίπεδο 9 , στα 33 μέτρα, ώστε το ενδιαφέρον για να ατενίσει κάποιος την Λεμεσό από τόσο ύψος να μπορεί να φτάνει στο αποκορύφωμα του. Σημειώνεται ότι το ψηλότερο σημείο του ντεποζίτου βρίσκεται στα 43,15 μέτρα. Η νέα σκάλα θα είναι από μέταλλο και γυαλί υπολογισμένη ώστε να μην επηρεάσει την ευστάθεια ή την αισθητική του μνημείου. Ασφαλώς το θέμα πρόσβασης με ανελκυστήρα θεωρείται δύσκολο και πολύ πιο δαπανηρό ενώ η δημιουργία σκάλας είναι σίγουρα απαραίτητη. Ομως δεν πρέπει να αποκλειστεί αυτή η πιθανότητα. Εννοείται ότι η λύση 2, θα πρέπει να τύχει πιο σοβαρής και σε βάθος μελέτης, αλλά και έγκρισης από τις αρχές. Μια τέτοια πιθανότητα θα ανεβάσει μεν το κόστος, θα αυξήσει όμως και το ενδιαφέρον από προσφοροδότες για προτάσεις BOT. Θα αποτελέσει ένα μοναδικό σημείο αναφοράς και έλκυσης μόνιμων θαμώνων αλλά και επισκεπτών, αρκετοί από τους οποίους θα δοκιμάζουν την αντοχή τους ή θα ικανοποιήσουν την επιθυμία τους για να καλύψουν ολόκληρη την ανάβαση με τα πόδια μέσω της σκάλας, ή θα προτιμήσουν την άνοδο τους με ανελκυστήρα στα 33 μέτρα ύψος και να βιώσουν μια ξεχωριστή εμπειρία.

110

Το αντλιοστάσιο της Νερομηχανής του ΣΥΛ μετά την αποκατάσταση του, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

111

Το βιβλιοπωλείο - χαρτοπωλείο Μήτσου Γαβριηλίδη στην οδό Σαριπόλου. Στο πατάρι διακρίνονται λιθογραφίες του μεγάλου ζωγράφου Γεωργίου Πολ Γεωργίου οι οποίοι ήταν προς πώληση. Δεκαετία του 1960. [Σ.Κ.]

112

ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΟΣ 8 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2006

Εγκαθίδρυση του ΤΕΠΑΚ στο κέντρο της πόλης

Με απόφαση της Υπουργικής Επιτροπής που αποτελείται από τους Υπουργούς Παιδείας & Πολιτισμού, Συγκοινωνιών και Έργων και Εσωτερικών, δόθηκαν στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και κατ’ επέκταση στην πόλη της Λεμεσού, τρία κυβερνητικά κτίρια για τη στέγαση του ΤΕΠΑΚ. Αφορούν διατηρητέα κτίρια που στέγαζαν το παλιό Κτηματολόγιο, το παλιό Ταχυδρομείο και τα παλιά Δικαστήρια. Αυτή η απόφαση είναι πάρα πολύ σημαντική και τη χαιρετίζουμε διότι δίνει σάρκα και οστά στο όραμα για το Πανεπιστήμιο της Λεμεσού και αποδεικνύει τη συνέπεια της Κυβέρνησης σε αυτό το μεγάλο θέμα. Γι’ αυτό το λόγο εκφράζουμε ακόμα μια φορά τις ευχαριστίες και τη χαρά μας. Ασφαλώς αυτά τα τρία κτίρια είναι ο ελάχιστος αναγκαίος πυρήνας για το ξεκίνημα, ενώ στην εξέλιξη θα χρειαστεί περισσότερη κτιριακή υποδομή για να στεγάσει τις νέες αυξανόμενες ανάγκες. Αυτός είναι και ο λόγος που οι αυριανές απαιτήσεις ήδη συζητούνται σήμερα και διατυπώνονται διάφορες απόψεις για το πού και πώς θα επεκταθεί το Πανεπιστήμιο, ποιους χώρους θα χρειαστεί, αν θα χωρέσει μέσα στο κέντρο, πόσο μακριά μπορεί να βρίσκονται τα νέα κτίρια κ.λ.π. Η δική μας άποψη, την οποία έχουμε καταθέσει στα αρμόδια Υπουργεία όπως και στο ΤΕΠΑΚ, είναι ότι το Πανεπιστήμιο Λεμεσού πρέπει να αναπτυχθεί στο κέντρο της πόλης. Υπάρχει μεγάλη και αξιόλογη κτιριακή υποδομή η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί, αλλά υπάρχουν και δυνατότητες να κτιστούν και νέα κτίρια, κατάλληλα προσαρμοσμένα στα γνωρίσματα του κέντρου της πόλης. Γι’ αυτό το λόγο έχουμε εισηγηθεί τη διενέργεια μιας επισκόπησης, μιας μελέτης, σε συνεργασία με τα αρμόδια Υπουργεία και τα τεχνικά τμήματα του κράτους όπως το Τμήμα Πολεοδομίας & Οικήσεως, το Τμήμα Δημοσίων Έργων, το Τμήμα Κτηματολογίου και Χωρομετρίας και ασφαλώς το ΤΕΠΑΚ και τους συμβούλους του, για τον εντοπισμό, την αποκατάσταση και την ένταξη των αναγκαίων κτιρίων. Επειδή από τη συζήτηση για χωροθέτηση του Τεχνολογικού Πάρκου δημιουργήθηκε μια σύγχυση θα ήθελα να επισημάνω τα εξής: Η δημιουργία του Τεχνολογικού Πάρκου είναι μια απόφαση που έχει μεγάλη σημασία και θα συνεισφέρει τα μέγιστα στην ανάπτυξη της τεχνολογίας, της επιστήμης και της έρευνας. Δεν συνδέεται όμως άμεσα, ούτε εξαρτάται και ούτε ταυτίζεται με το Πανεπιστήμιο, τη χωροθέτηση ή τη μελλοντική ανάπτυξη του. Γι’ αυτό το λόγο θα πρέπει να

113

Το αρχοντικό Αλεξάνδρας Καραγεωργιάδη (αργότερα ιδιοκτησία Παυλίδη) στην παραλιακή οδό, από τα ελάχιστα που διασώθηκαν. Μετά την αποκατάσταση του χρησιμοποιήθηκε ως Πρυτανεία του ΤΕΠΑΚ. 1974. [Α.Χ.]

εδραιωθεί γεωγραφικά και επιστημονικά μια ουσιαστική σύνδεση και σχέση του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου με το Τεχνολογικό Πάρκο.Από την άλλη, το Τεχνολογικό Πάρκο, η υποδομή και οι εγκαταστάσεις του θα προσφέρουν μια μοναδική δυνατότητα σε μεταπτυχιακούς κυρίως φοιτητές, να αξιοποιήσουν τα εργαστήρια, τα ερευνητικά κέντρα και την πλούσια γνώση που θα βρίσκεται συγκεντρωμένη εκεί. Επανερχόμενοι τώρα στο Πανεπιστήμιο και στην ανάπτυξη του μέσα στην πόλη υπενθυμίζουμε ότι ήδη υπάρχει η υποδομή του κέντρου, αλλά και ολόκληρης της Λεμεσού που θα μπορεί να χρησιμοποιείται από το Πανεπιστήμιο και τους φοιτητές και φαίνεται να είναι πιο οικονομική λύση από το να κτίζει κανένας εξαρχής μια νέα πανεπιστημιούπολη. Εκείνο που θα προστεθεί βασικά στην υπάρχουσα υποδομή είναι οι μεγάλες αίθουσες διδασκαλίας και οι φοιτητικές εστίες. Για τις κάποιες ανησυχίες που εκφράζονται για το κυκλοφοριακό και τον «πιθανό εκτοπισμό των κατοίκων του κέντρου» λέμε τα εξής: Πάνω από όλα προέχουν οι θετικές, κοινωνικές και άλλες επιδράσεις από την εγκαθίδρυση του ΤΕΠΑΚ στο κέντρο της πόλης, που θα συμβάλει στην αναζωογόνηση μιας μεγάλης περιοχής η οποία υπέστη μαρασμό εξαιτίας μεταξύ άλλων και της απόφασης του κράτους να μετακινήσει από το κέντρο της πόλης κυβερνητικές υπηρεσίες οι οποίες απασχολούσαν εκατοντάδες δημοσίων υπαλλήλων όπως Δικαστήρια, Κτηματολόγιο, Φόρος Εισοδήματος, Ταχυδρομείο, Κοινωνικές Ασφαλίσεις, Τμήμα Υδάτων κ.λ.π. Λίγοι δυστυχώς κάτοικοι παραμένουν να ζουν στο παραδοσιακό κέντρο, εκεί δηλαδή που τώρα ξεκινά το Πανεπιστήμιο. Αλλά και να υπήρχαν, αυτό θα απέβαινε θετικά και για τους παλιούς κατοίκους και τους νέους ενοίκους, δηλαδή τους φοιτητές και τους εργαζόμενους στο Πανεπιστήμιο. Όσον αφορά το κυκλοφοριακό, τα τρία προαναφερθέντα κτίρια απέχουν μόνο λίγα μέτρα το ένα από το άλλο. Οι αποστάσεις μέσα στην πόλη είναι μηδαμινές σε σύγκριση με άλλες χώρες. Αυτό ευκολύνει τον προσανατολισμό για περαιτέρω πεζοδρόμηση της περιοχής που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στην αναθεώρηση του Σχεδίου Περιοχής του κέντρου της πόλης. Παράλληλα και επειδή το κυκλοφοριακό σημαίνει και πολλά άλλα, όπως πεζοί, ποδήλατα, μοτοποδήλατα, μέσα

114

Ο παραλιακός δρόμος. Αριστερά διακρίνεται το διατηρητέο κτίριο που στέγαζε τα γραφεία Μαντοβάνη, 1958. [Φ.Μ.]

μαζικής μεταφοράς, χώροι στάθμευσης κ.λ.π., θα πρέπει η κυκλοφοριακή μελέτη της Λεμεσού να εκσυγχρονιστεί και να λάβει τώρα σοβαρά υπόψη και την ένταξη του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι από τις ανακατατάξεις των χρήσεων της γης που θα γίνουν στο κέντρο της πόλης θα υπάρξουν κάποια προβλήματα, όμως αυτά μπορούν να αντιμετωπιστούν και να επιλυθούν με θέληση και επιμονή εφόσον εξυπηρετείται ο υπέρτερος στόχος της αναζωογόνησης της πόλης. Η ίδρυση του Πανεπιστημίου στη Λεμεσό είναι η πιο σημαντική απόφαση που πάρθηκε για την πόλη τα τελευταία 100 χρόνια. Έχει κινητοποιήσει την κοινή γνώμη της Λεμεσού, έχει δώσει βάσιμες ελπίδες για αναζωογόνηση του κέντρου και έχει αγκαλιαστεί με αγάπη από όλους τους πολίτες της μείζονος Λεμεσού. Γι’ αυτό και αξίζει όλης της στήριξης και συμπαράστασης τόσο της δικής μας, όσο και της Πολιτείας.

115

Φοιτητικές μεταμφιέσεις, 1973. [Κ.Χ.]

Ο μάστρε Σπύρος Αργυρίδης. Μεταμφίεση στην παραλία στο άψε-σβήσε για να γελάσουμε! 1964 [Κ.Χ.]

Πελλόμασκες ήρθαν στο σπίτι μας. Η αδελφή μου Άννη με την οικογένεια της και άλλοι φίλοι μας. Αριστερά, οι πελλόμασκες αποκάλυψαν τα πρόσωπα τους αφού τους αναγνωρίσαμε. O Σπύρος, η Tίνα, ο Γιώργος, η Άννη, ο Άρης και η Mπέτα το 1992. [Κ.Χ.]

116

23 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2006

Καρναβαλικό μουσείο στη Λεμεσό

Η Λεμεσός τα τελευταία χρόνια έχει τροχοδρομήσει τη δημιουργία αρκετών μουσείων σχετιζόμενων με την ιστορία, τον πολιτισμό και την παράδοση της πόλης. Το Καρναβάλι αποτελεί για τη Λεμεσό τη μεγαλύτερη λαϊκή γιορτή με τη μαζικότερη συμμετοχή και διοργάνωση, μοναδική ίσως στα δεδομένα της περιοχής μας, συγκριτικά με το μέγεθος της Λεμεσού. Συνεπώς ο τεράστιος πλούτος που έχει μαζευτεί από τις εκδηλώσεις του Καρναβαλιού όλα αυτά τα χρόνια που διοργανώνεται, όπως και πολλά άλλα στοιχεία, φωτογραφίες, κοστούμια, αφίσσες, δημοσιεύσεις, ταινίες, τραγούδια κλπ, θα πρέπει να διατηρηθούν και να αξιοποιηθούν σαν ελάχιστη προσφορά προς την ιστορία και την παράδοση της Λεμεσού, που την οφείλουμε τόσο στις τωρινές όσο και τις επερχόμενες γενιές. Τα πιό πάνω είχα εισηγηθεί πριν μερικά χρόνια, προς την Πολιτιστική Επιτροπή, χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Δυστυχώς και μετά μεγάλης μου λύπης έχω πρόσφατα ενημερωθεί ότι έχουν καταστραφεί πολυτιμότατες και ανεπανάληπτες κατασκευές Λεμεσιανών και άλλων καλλιτεχνών που αφορούσαν το Καρναβάλι. Αυτό δημιουργεί τεράστια ευθύνη για όλους μας και θα πρέπει πάραυτα να αντιμετωπιστεί. Χρειάζεται να πάρουμε αμέσως απόφαση για δημιουργία στεγασμένου χώρου φύλαξης αλλά και μουσειακής προβολής για όλο το υλικό του Καρναβαλιού, ‘όπως άρματα, κατασκευές, φωτογραφικό υλικό, κοστούμια, ταινίες, αφίσιες κλπ. Αντιλαμβάνομαι ότι υπάρχουν προβλήματα που πρέπει να επιλυθούν, όπως: α) O μεγάλος χώρος που θα χρειαστεί πρέπει να εξευρεθεί έστω με ενοικίαση στην αρχή. β) Tο οικονομικό κόστος. Πιστεύω πως θα υπάρξουν πολλοί Λεμεσιανοί και άλλοι ενισχυτές που θα επιχορηγήσουν κάτι τέτοιο.

117

Μετά τη μεγάλη καρναβαλίστικη παρέλαση, στην οποία παρευρίσκετο και ο Προέδρος της Ομοσπονδίας Καρναβαλικών Πόλεων της Ευρώπης το 2014. [Φ.Κ.]

γ) Η συντήρηση και λειτουργία του. Αυτή μπορεί να καλυφθεί με διάφορους τρόπους σε συνδυασμό με τον προυπολογισμό που εγκρίνεται κάθε χρόνο και τις σχετικές χορηγίες του Καρναβαλιού. Συνεπώς αγαπητέ Δήμαρχε, πιστεύω πως είναι υποχρέωση αυτού του Δημοτικού Συμβουλίου πριν τη λήξη της θητείας του να αποφασίσει και να δρομολογήσει τη δημιουργία του Καρναβαλικού Μουσείου από Ειδική Επιτροπή στην οποία μπορεί να περιλάβει και πολίτες της Λεμεσού που διακρίνονται για την προσφορά και αγάπη τους προς την πόλη και τις αξίες της. Διαφορετικά πιστεύω ότι θα χρεωθούμε με μια σοβαρή παράλειψη και έλλειμμα καθήκοντος όσον αφορά τη διαφύλαξη και συνέχιση της πολιτιστικής μας παράδοσης.

Επιστολή προς τον Δήμαρχο Λεμεσού Δρ. Δημήτρη Κοντίδη με ημερομηνία 23/2/06

118

Μετά την παιδική καρναβαλιστικη παρέλαση το 2012. [Φ.Κ.]

Με τον εγγονό μας Άντη στην παρέλαση της Τσικνοπέμπτης το 2014. [Φ.Κ.] Με τον Άντη στην εξέδρα της μεγάλης καρναβαλίστικης παρέλασης, 2011. [Φ.Κ.]

119

Ομιλία κατά την τελετή αποχώρησης του Δρος Δημήτρη Κοντίδη από τη Δημαρχία Λεμεσού το 2006. [K.X.]

Με τη δημοσιογράφο Σεμίνα Διγενή στην Αθήνα το 2003. [Κ.Χ.]

Με τη Ντόρα Μπακογιάννη, τότε Δήμαρχο Αθηναίων κατά την επίσκεψη της στη Λεμεσό στα πλαίσια των Λεμεσίων τον Οκτώβριο του 2003 [Κ.Χ.]

120

24 ΙΟΥΛΙΟΥ 2006

Λεμεσός, η επόμενη Πενταετία

Πριν 10 χρόνια η Λεμεσός χαρακτηριζόταν σαν η πόλη των εμπρησμών, των παρανομιών και του εγκλήματος, η παραμελημένη και μίζερη, την οποία η κεντρική εξουσία και όχι μόνο, αντιμετώπιζε με υποτίμηση. Με άσχημα οικονομικά, με μια δημοτική μηχανή που δεν είχε επαρκείς εμπειρίες από διαγωνισμoύς και υλοποίηση μεγάλων αναπτυξιακών έργων. Κτυπώντας πολλές πόρτες και αναζητώντας χορηγούς καταφέραμε να ξεκινήσουμε μερικά σημαδιακά έργα στη πόλη μας όπως την Πλατεία Ηρώων, το Παντοπουλείο, τον Υδατόπυργο, την Β΄ Δημοτική Αγορά, τη σύνδεση της αποβάθρας με την επίχωση, την αναδόμηση του κηποθεάτρου. Αναβαθμίσαμε τα Καρναβάλια, την Γιορτή του Κρασιού, ολοκληρώσαμε το πάρκο Γλυπτικής. Βάλαμε μπροστά διαδικασίες καλύτερης λειτουργίας των δημοτικών υπηρεσιών. Δώσαμε σημασία στην καθαριότητα, το πράσινο, τους δρόμους και τα πεζοδρόμια, μέσα σε πολύ αντίξοες οικονομικά συνθήκες. Όπου αποτεινόμασταν εισπράσσαμε «αφ’υψηλού» αντιμετώπιση για την πόλη μας. Όμως παρόλες τις δυσκολίες και τα εμπόδια καταφέραμε να αρχίσουμε να υλοποιούμε το όραμα μας, για μια παράλια πόλη με τη δική της ιδιαίτερη ταυτότητα. Ολοκληρώσαμε την Ακτή Ολυμπίων, που την απολαμβάνει ο κόσμος καθημερινά, την Πλατεία Γρήγορη Αυξέντιου, την πλατεία των μεγάλων συγκεντρώσεων στην καρδιά του πιο εμπορικού μας δρόμου, της οδού Ανεξαρτησίας. Αναβαθμίσαμε την περιοχή του Κάστρου που ελκύει πλέον χιλιάδες νέους που προηγούμενα σύχναζαν σε άλλες περιοχές. Δώσαμε νέα ζωή στην πλατεία Σαριπόλου και του Παντοπουλείου. Πιέσαμε για την ολοκλήρωση των διαδικασιών και την έναρξη των εργασιών στο αθλητικό πάρκο, στο ΓΣΟ. Πετύχαμε να δρομολογηθεί η αξιοποίηση του Παλιού Λιμανιού. Αντιμετωπίσαμε τις χρόνιες δυσβάστακτες οικονομικές επιπτώσεις από τα δημοτικά νηπιαγωγεία που αποδόθηκαν πλέον στη Κυβέρνηση. Συνεργαστήκαμε με τον Οργανισμό Ανάπτυξης Γης προς οικοδόμηση νέων σύγχρονων δημοτικών πολυκατοικιών για τους παλιούς ενοικιαστές και για νέα χαμηλόμισθα ζευγάρια. Αντιμετωπίσαμε όσα προβλήματα μπορούσαμε στις συνοικίες όπως π.χ. την κατασκευή του γεφυριού στην οδό Άγιας Σοφίας που ενώνει δύο συνοικίες, αίτημα της περιοχής για δεκάδες χρόνια. Προκηρύξαμε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την αναβάθμιση του κέντρου της Αγίας Φύλας και θα επιδιώξουμε να ξεκινήσει σαν το πρώτο πιλοτικό έργο.

121

Η Χαβούζα μετά την αποκατάσταση της. Διακρίνεται η νέα πρόσβαση με τα πέτρινα σκαλιά, 2008. [Δ.Π.]

Σπρώξαμε για την ανάδειξη της Χαβούζας που είναι αρχαίο μνημείο Β΄ που θα προσδώσει σημασία σ’ όλη την γύρω συνοικία. Τροχοδρομήσαμε την επίλυση προβλημάτων από τα λύματα και τα όμβρια τόσο στη Αγία Φύλα όσο και αυτά των πλημμυρών στο Ζακάκι και στην βιομηχανική περιοχή και πετύχαμε έγκριση από την Κυβέρνηση κονδυλίου 8,6 εκ. λιρών. Τα αντιπλημμυρικά έργα θα ξεκινήσουν από τον ΣΑΛΑ εντός του 2007. Πολλά και σημαντικά ξεκίνησαν και πολλά ολοκληρώθηκαν. Οι Λεμεσιανοί τα βιώνουν καθημερινά. Το κυριότερο όμως είναι η επιτυχία του Δημοτικού Συμβουλίου με επικεφαλής το Δήμαρχο Δρ Δημήτρη Κοντίδη, για δημιουργία του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου στη Λεμεσό. Θα επικεντρωθώ περισσότερο στην χωροθέτηση του ΤΕΠΑΚ στο κέντρο της πόλης που είναι, πιστεύω, το μεγαλύτερο επίτευγμα της Λεμεσού τα τελευταία 100 χρόνια, μετά την κατασκευή του λιμανιού που αποτελεί τις πύλες της Λεμεσού στον έξω κόσμο. Η εγκαθίδρυση του ΤΕΠΑΚ είναι η νέα σύγχρονη γέφυρα της Λεμεσού και όλης της Κύπρου με τον υπόλοιπο κόσμο. Η λειτουργία του θα έχει πολλές και ποικίλες επιπτώσεις και προεκτάσεις, κοινωνικές, οικονομικές, πολεοδομικές, εκπαιδευτικές, έρευνας και προγραμματισμού που θα χρειαστούν πολλές σελίδες για να αναλυθούν. Το γεγονός ότι χωροθετείται ακριβώς στο κέντρο της Λεμεσού, μεταξύ Κτηματολογίου και Δημαρχείου, στο οποίο λίγοι κάτοικοι διαμένουν τα τελευταία χρόνια. σημαίνει επένδυση πολλών εκατομμυρίων μέσα στο υποβαθμισμένο κέντρο της πόλης μας. Η ολοκλήρωση της Α΄ φάσης στην ίδια περιοχή, με νέα κτίρια που θα δοθούν στο ΤΕΠΑΚ καθώς επίσης και η δρομολόγηση της Β΄ φάσης στην περιοχή του παλιού νοσοκομείου, σημαίνει επενδύσεις εκατομμυρίων λιρών που θα ανεβάσουν τις αξίες της γης, θα ωθήσουν την πόλη σε πρωτοφανή ανάπτυξη με πολλές θεαματικές αλλαγές που κάποιες ίσως δεν μπορούμε να φανταστούμε αυτή τη στιγμή. Νέες ανάγκες για νέα καταλύματα, για χώρους διαμονής, αναψυχής και εργασίας. Νέες ανάγκες σύγχρονης διακίνησης πεζών και οχημάτων. H αναθεώρηση του Σχεδίου Περιοχής πρέπει να λαμβάνει υπόψη όλες τις νέες αναπτύξεις της πόλης με επίκεντρο το ΤΕΠΑΚ. Το Παλιό Λιμάνι, τη Μαρίνα, τους νέους πολιτιστικούς χώρους

122

Ο παραλιακός δρόμος, στο σημείο όπου, από αριστερά, συνδέεται με την οδό Κουμανδαρίας. Με τις κολόνες η οικία Δρουσιώτη. 1958. [Φ.Μ.]

που δημιουργήσαμε στην πόλη, το Αρχείο και Μουσείο της Λεμεσού στην οικία Επάρχου, το Θεατρικό μουσείο και το μουσείο Σόλωνα Μιχαηλίδη και ελπίζω σύντομα το Καρναβαλικό μουσείο. Το Μουσείο νερού και κέντρο ανάπτυξης υδατικής συνείδησης της νερομηχανής και τη Χαβούζα που υλοποιείται από το Συμβούλιο Υδατοπρομήθειας Λεμεσού και πολλά άλλα τα οποία δημιουργούν νέα δεδομένα. Αυτή την τεράστια δυναμική που θα αναπτυχθεί θα πρέπει το νέο Δημοτικό Συμβούλιο να βρεθεί έγκαιρα προετοιμασμένο ώστε να τη διοχετεύσει με τον καταλληλότερο τρόπο και προς τις σωστές κατευθύνσεις γιατί μια ανεπαρκής και μη έγκαιρη αντιμετώπιση θα μπορούσε να χάσει μια μοναδική ευκαιρία για οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική και κάθε είδους ανάπτυξη, που θα επιφέρει οικονομική άνοδο και άπειρες προοπτικές καλυτέρευσης της ζωής των Λεμεσιανών. Ασφαλώς το ΤΕΠΑΚ και η εξέλιξη δε σταματούν εδώ. Αντίθετα τώρα μπήκαμε στα βαθιά νερά και το καράβι μας θα πρέπει να εξοικειωθεί σε μεγάλα ταξίδια. Συνεπώς η επόμενη πενταετία θα δώσει μια πρωτοφανή, δυναμική προοπτική για ταχύτατη ανάπτυξη της Λεμεσού. Φτάνει οι δημοτικοί άρχοντες και η δημοτική μηχανή να βρεθούν επαρκώς προετοιμασμένοι για να αντιμετωπίσουν τις νέες δυνατές προκλήσεις.

123

Η είσοδος του Μουσείου Νερού του ΣΥΛ, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

124

19 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2007

Μουσείο νερού και κέντρο ανάπτυξης υδατικής συνείδησης στο κτίριο της νερομηχανής του ΣΥΛ Εγκαινιάστηκε στις 19/3/07 το Μουσείο νερού και το Kέντρο ανάπτυξης υδατικής συνείδησης, στο κτίριο της νερομηχανής του Συμβουλίου Υδατοπρομήθειας Λεμεσού, σε μια περίοδο που το νερό αποτελεί πολύτιμο αγαθό, ανεκτίμητο, αλλά και απόλυτα αναγκαίο όχι μόνον για την Κύπρο αλλά και για την ύπαρξη ζωής στον πλανήτη μας. Η καλλιέργεια και ανάπτυξη υδατικής συνείδησης, η εκπαίδευση γύρω από την αξία και σημασία του νερού ιδιαίτερα για παιδιά και εφήβους, καθώς επίσης η ανάγκη εξοικονόμησης και εκτίμησης της αξίας του, αποτελεί επιτακτικό καθήκον όλων. Έχοντας υπόψη όλα τα πιο πάνω, το Συμβούλιο Υδατοπρομήθειας Λεμεσού, πολύ σωστά και προς τιμή του, έχει προχωρήσει στην αποκατάσταση του κτιρίου της νερομηχανής και έχει αποδεκτεί μεσα από την διαδικασία διαγωνισμού την εισήγηση του γραφείου μας για προβολή του σαν σημείο αναφοράς της πόλης, μουσείο νερού και χώρο καλλιέργειας της υδατικής συνείδησης. Το κτίριο αποτελείται από δύο βασικές οικοδομές: Η παλιά οικοδομή είναι εμβαδού 213τ.μ. πάνω στην οποία προσκολλήθηκαν και μεταγενέστερες επεκτάσεις. Αυτές αφαιρέθηκαν και προστέθηκε η νέα οικοδομή εμβαδού 223τ.μ. που έχει σχεδιαστεί και κατασκευαστεί ώστε να αποτελέσει προέκταση της πρώτης. Ο χώρος της νερομηχανής, δηλαδή το διατηρητέο κτίριο, κτίστηκε γύρω στην δεκαετία του 1930 και εκεί εγκαταστάθηκε η μεγάλη πετρελαιοκίνητη μηχανή με τις αντλίες, που έστελλε το νερό από τους λάκκους και τα λαγούμια των Τσιφλικουδιών στον υδατόπυργο, το «ντεπόζιτο», που υδροδοτούσε τότε την Λεμεσό. Το κτίριο παρέμεινε στην αρχική του μορφή και αποκαταστάθηκε με στόχο όχι να λειτουργήσει ξανά η μηχανή, αλλά για να δίνει την εικόνα και το ρόλο που διαδραμάτιζε με όλο τον τεχνικό του εξοπλισμό. Σαν γενική προσέγγιση και πρωταρχικός στόχος ήταν να προβληθεί το διατηρητέο. Εξίσου όμως σημαντικός στόχος, ήταν το ίδιο το ανακυκλούμενο νερό να αποτελεί μέρος της αρχιτεκτονικής σύλληψης μια και πρόκειται για κτίριο της Υδατοπρομήθειας στην Λεμεσό. Γι΄ αυτό οι γυάλινοι τοίχοι στις όψεις, νότια και δυτικά, από τη μια προβάλλουν τον πέτρινο τοίχο του διατηρητέου και ταυτόχρονα περιλούζονται κυριολεκτικά με νερό το οποίο μέσω περιμετρικού αυλακιού, καταλήγει στην πολύχρωμη δεξαμενή της πρόσοψης απ΄ όπου συνεχώς ανακυκλώνε-

125

Πάνω, το αντλιοστάσιο της Νερομηχανής του ΣΥΛ πριν την αποκατάσταση του. [Κ.Χ.] Δεξιά, μετά την αποκατάσταση. Αποτελεί πλέον μέρος του Μουσείου Νερού, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

ται. Ευρισκόμενος μέσα στο νέο κτίριο που περιβρέχεται συνεχώς από νερό, o επισκέπτης βιώνει μια μοναδική εμπειρία, πολύ χαρακτηριστική, με την παρουσία του υγρού στοιχείου . Ανάλαφρο, μοντέρνο και όσο γίνεται πιο διαμπερές, ενώνεται με το διατηρητέο με γυάλινη άρθρωση. Επίσης τοποθετήθηκε πιο πίσω, ώστε το παλιό να προβάλλεται καλύτερα αποτελώντας σημείο αναφοράς για τους περαστικούς, αλλά και εντυπωσιάζοντας τους επισκέπτες του χώρου μέσω της ευχάριστης κίνησης του νερού που ανακυκλώνεται. Το διατηρητέο κτίριο αποκαταστάθηκε με όλα τα αυθεντικά στοιχεία και υλικά που υπήρχαν, στην στέγη, τους τοίχους, τις μηχανές, τα ανοίγματα και το δάπεδο. Στο νέο κτίριο χρησιμοποιήθηκαν σύγχρονα υλικά όπως μεταλλική κατασκευή, μπετόν αρμέ, γυαλί και γυψοσανίδα. Το ξύλινο “deck” δάπεδο της εισόδου μεταξύ δεξαμενής και ‘’κουρτίνας’’ νερού που περιλούζει την νότια όψη, δίνει την αίσθηση της αποβάθρας που περνά πάνω από το νερό. Η αποκατάσταση και η επέκταση έχουν ολοκληρωθεί τον Μάρτιο του 2007. Στόχος ήταν να καταστεί χώρος προσέλευσης επισκεπτών για ενημέρωση και επιμόρφωση σε ότι αφορά τις ποικίλες χρήσεις του νερού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες με έμφαση στην διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς. Το μουσείο μετά από δική μας εισήγηση έχει διαμορφωθεί και εκτελεστεί σε συνεργασία με τους ειδικούς για μουσεία κκ Γ. Τουμαζή και Συνεργάτες, με βάση την αξιοποίηση αντικειμένων, εργαλείων, φωτογραφιών, περιγραφών, χαρτών, ηλεκτρονικών αναπαραστάσεων κ.α. από την ιστορία υδροδότησης της Λεμεσού και του ΣΥΛ, αλλά και την χρήση του νερού ανά τους αιώνες. Η εν λόγω ανάπλαση είναι ιδιαίτερα σημαντική σήμερα που διαπιστώνεται αυξημένο ενδιαφέρον για την αποκατάσταση βιομηχανικών κτιρίων που αναδεικνύουν την ιστορία, την τεχνολογική ανάπτυξη και την οικονομική δραστηριότητα των διαφόρων λαών και πόλεων. Σε μια εποχή κατά την οποία διαπιστώνεται εντονότερη στροφή των ξένων αλλά και ντόπιων επισκεπτών προς τον πολιτιστικό τουρισμό, με στόχο να εμβαθύνουν και κατανοήσουν περισσότερο την ιστορία ενός τόπου, την διαχρονική πολιτιστική και κοινωνική διαδρομή καθώς και το σύγχρονο πολιτιστικό και κοινωνικό γίγνεσθαι αυτή η ανάπλαση ήταν απαραίτητη.

126

Ο νέος χώρος δίπλα από τη Νερομηχανή του ΣΥΛ που μαζί αποτελούν το Μουσείο Νερού, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Το κτίριο της νερομηχανής του ΣΥΛ μπορεί να αποτελέσει την βάση κέντρου ανάπτυξης υδατικής συνείδησης γενικότερα και έχει την ευχέρεια μελλοντικά να συνδεθεί επιστημονικά και σχηματικά με άλλα υποστατικά, μνημεία και κατασκευές στη Λεμεσό που σχετίζονται με το νερό. Οπως για παράδειγμα ο Υδατόπυργος, η Χαβούζα, άλλα υδραγωγεία, σημαντικές δεξαμενές, αλακάτια, φράγματα, πηγάδια, στέρνες νερών βροχής, λουτρά κλπ, και να αποτελέσει χώρο προσέλκυσης επισκεπτών για ενημέρωση και επιμόρφωση που να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες. Σενάρια όπως Νερό και Ζωή, Νερό και Περιβάλλον, Νερό και Πλανήτης Γη και πολλά άλλα θα μπορούσαν να αποτελέσουν πτυχές που σχετίζονται με την ύπαρξη και αξιοποίηση του νερού ως πηγή ζωής, εργασίας και αναψυχής. Η συμπερίληψη μελλοντικά νέων προγραμμάτων με την πιθανή διαμόρφωση ή χρησιμοποίηση του εξωτερικού χώρου μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα ολοκληρωμένης πρότασης.

127

Το Μουσείο Νερού όπως φαίνεται από τη Λεωφόρο Ρούσβελτ. Δεξιά το διατηρητέο κτίριο της Νερομηχανής και αριστερά η σύγχρονη επέκταση, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

128

129

15 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2008

Λεμεσός και Λεμεσιανοί Η πόλη και οι άνθρωποι της

Προσπάθησα να επισημάνω κάποια ιδιαίτερα γνωρίσματα και κάποιους σημαντικούς παράγοντες που καθόρισαν το χαρακτήρα της πόλης μας και των ανθρώπων της. Βασίστηκα σε διάφορα κείμενα και βιβλία αλλά και σε προσωπικές μου εμπειρίες σαν γέννημα και θρέμμα του κέντρου της πόλης και μάλιστα της οδού Βασιλείου Μακεδόνος, που για λόγους που θα εξηγήσω πιο κάτω, ήταν ένας από τους σημαντικότερους δρόμους της παλιάς πόλης και ονομαζόταν κατ’ ευφημισμό “Cartier Latin” της Λεμεσού. ΠΑΡΆΛΙΑ ΠΌΛΗ Η Λεμεσός ως παράλια πόλη στα νότια της Κύπρου, με το λιμάνι και τις αποβάθρες της, είχε ένα ανεκτίμητο πλεονέκτημα -την γεωγραφική της θέση- που καθόρισε αποφασιστικά, την εξέλιξη της, αλλά και το χαρακτήρα των ανθρώπων της. Ο Felix Faber, δομινικανός μοναχός που επισκέφθηκε την Κύπρο δύο φορές το 1480 και το 1483, γράφει ανάμεσα σε άλλα για τη Λεμεσό στις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις: «Η Λεμεσός έχει καλόν όρμο, που βλέπει προς την Τύρο και την Σιδώνα και απ’ όπου με ευνοϊκόν άνεμο μπορεί ένας σε μια μέρα και μια νύκτα να ταξιδεύει σε λιμάνια που είναι τα καλύτερα στον κόσμο για εμπορικές δουλειές στην Αρμενία, Κιλικία, Λαοδίκεια, Σελεύκεια, Αντιόχεια, Σιδώνα, Ιόπη και άλλα μέρη». Η θάλασσα λοιπόν, υπήρξε ο δρόμος επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, από τότε που η διακίνηση μέσω της, ήταν η μοναδική, αλλά και πολύ αργότερα, που παρέμενε ο κυριότερος τρόπος μεταφοράς ανθρώπων και εμπορευμάτων. Η Λεμεσός αναδείχθηκε σαν διαμετακομιστικός σταθμός -πέρασμα από και προς την Αφρική και την Ασία. Γιατί η Λεμεσός είναι η πιο κοντινή στην Ιερουσαλήμ, αλλά και την Αίγυπτο με την οποία ανέπτυξε εμπορικές και οικονομικές σχέσεις, που οδήγησαν μάλιστα και στη δημιουργία της πρώτης Ναυτιλιακής Εταιρείας της Ανατολικής Μεσογείου (το 1905), με την επωνυμία Ατμοπλοϊκή Εταιρεία Λεμεσού (ΑΕΛ). από τον Αριστοκλή Πηλαβάκη. Αυτό οδήγησε με τη σειρά του και στη μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου αλλά και των πολιτιστικών επιδράσεων με τη συμβολή σημαντικών κυπρίων που έζησαν στην Αίγυπτο, και ιδιαίτερα στην Αλεξάν-

130

Ο Τοτός Πηλαβάκης δοκιμάζοντας ένα μεγάφωνο τύπου «χωνί», τη δεκαετία του ‘50. [Ε.Π.]

δρεια, όπως του ποιητή Γλαύκου Αλιθέρση, του ζωγράφου και πεζογράφου Νίκου Νικολαίδη ,της Ευγενίας Πετρώνδα και πολλών άλλων. Ο Νίκος Νικολαίδης έζησε και στη Λευκωσία. Επέλεξε όμως τη Λεμεσό γιατί όπως δήλωνε στη Λεμεσό βρήκε το γόνιμο πνευματικό περιβάλλον για το έργο του. Τακτική επικοινωνία είχε η Λεμεσός και με την Παλαιστίνη, τα νησιά της Ελλάδας, τη Μικρασία, την Ανατολή όπως την ονόμαζαν, ακόμα και με το Σουδάν όπου έστελλε κρασιά σε βαρέλια. Στα χρόνια 1850-1900 όταν δεν υπήρχαν ακόμα τα βασικά μέσα επικοινωνίας και ενημέρωσης, η Λεμεσός ήταν διάπλατα ανοικτή προς κάθε νέο γεγονός που συνέβαινε στον υπόλοιπο κόσμο και οι Λεμεσιανοί πρώτοι έρχονταν σε άμεση επαφή με τις ειδήσεις από το εξωτερικό, αλλά και με τα νέα ιδεολογικά ρεύματα και γενικά κάθε καινούργιο και προοδευτικό. Είχαν επικοινωνία με τους ξένους ναυτικούς και καπετάνιους, αλλά και με αξιόλογους επισκέπτες που από αυτούς πολλοί έμειναν, έζησαν στη πόλη και επέδρασαν θετικά στην προοδευτική νοοτροπία του Λεμεσιανού. Κατά αντίστοιχο τρόπο πολλοί Λεμεσιανοί διακρίθηκαν τόσον στη Κύπρο όσο και στο εξωτερικό από τον 19ο κιόλας αιώνα, όπως ο πρώτος ελληνόφωνος καθηγητής του περίφημου Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, λεμεσιανός Σίμος Μενάρδος και ο πατέρας του πρώτου δημοκρατικού συντάγματος της Ελλάδας (1864) αλλά και του συνταγματικού δικαίου της Ελλάδας, ο Νικόλαος Σαρίπολος. Αναφέρω ακόμα τον Γεώργιο Φραγκούδη, πολιτειολόγο

131

Πάνω, ο χώρος του κτιρίου του Κίρζη μετά την κατεδάφιση του. Παραμένουν ακόμα οι τεράστιες αροκάριες. Δεξιά, στο μόλο! Θα μπορούσε να ήμουν ένα από αυτά τα κοριτσάκια! (Ι.Α.Μ)

και πολιτικό επιστήμονα, ιδρυτή της Παντείου Σχολής Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών, βουλευτή Αθηνών και προσωπικό φίλο του Βενιζέλου. Τον Αιμίλιο Χουρμούζιο, διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου και αρχισυντάκτη της εφημερίδας Καθημερινή, σημαντικό κριτικό και μεταφραστή. Τον Χριστόδουλο Σώζο που όντας εν ενεργεία δήμαρχος της Λεμεσού πήγε εθελοντής στους βαλκανικούς πολέμους και σκοτώθηκε για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Τον μεγάλο βάρδο της Κύπρου Βασίλη Μιχαηλίδη, το δάσκαλο της Κύπρου Ανδρέα Θεμιστοκλέους, τον Γιάννη Λεύκη ποιητή και στυλοβάτη του λογοτεχνικού περιοδικού «Αβγή» και της εφημερίδας «Νέος Ανθρωπος». Τον εκδότη και ζωγράφο-σκιτσογράφο Γεώργιο Φασουλιώτη που εξέδιδε τη σατιρική εφημερίδα «Το Γέλιο». Τον Ντόριαν, (Δημητρό Δημητριάδη) συγγραφέα και εκδότη της εφημερίδας «Χρόνος». Τον Πάνο Φασουλιώτη εκδότη των εφημερίδων “Πυρσός” και “Παρατηρητής”, τον Ν. Κλ. Λανίτη τον Αντώνη Ιντιάνο και πολλούς πολλούς άλλους επιφανείς άνδρες και γυναίκες από ένα ατέλειωτο κατάλογο. Πολλοί απ’ όσους ανάφερα κατοίκησαν στην οδό Βασιλείου Μακεδόνος, ενώ εκεί φιλοξενήθηκαν, περαστικοί από την πόλη, και πολλοί σπουδαίοι έλληνες ηθοποιοί όπως η Μαρίκα Κοτοπούλη και ο Αιμίλιος Βεάκης όταν ερχόντουσαν από την Ελλάδα, με τους θιάσους τους για να δώσουν παραστάσεις πρώτα στη Λεμεσό και μετά στις άλλες πόλεις της Κύπρου. Για το λόγο αυτό ο δρόμος ονομαζόταν το Cartier Latin της Λεμεσού. Στο κέντρο Ακταίο που ήταν λίγο πιο κάτω δημιουργήθηκε η πρώτη θεατρική σκηνή και η πρώτη αίθουσα κινηματογράφου. Πολλές οικογένειες, από τα χρόνια κιόλας της Τουρκοκρατίας αλλά και μετά, στα χρόνια της αγγλοκρατίας ήρθανστην Κύπρο από τα Δωδεκάνησα, τα Ιόνια νησιά και άλλα μέρη της Ελλάδας. Καραβομαραγκοί, όπως ο Μαρνέρος, ο Στρίγγος, ο Μαυρομουστάκης και άλλοι. Γιατροί, έμποροι και λόγιοι. Καλλιτέχνες όπως ο Γιαβόπουλος που ζωγράφισε τις τοιχογραφίες της Αγίας Νάπας οι οποίες όμως καταστράφηκαν από ανεγκέφαλους «ανευθυνοϋπεύθυνους». Ζωγράφισε επίσης στις εκκλησίες του Ομόδους, του Βουνιού και της Λόφου όπου ευτυχώς τα έργα του διατηρούνται ακόμα. Ο Νίκος Καζαντζάκης έκανε την πρώτη του διάλεξη στην Λεμεσό στο Εργατικό Κέντρο κοντά στο Παντοπουλείο. Στη Λεμεσό αναπτύχθηκε και αξιοσημείωτη κοινωνική ζωή. Αναφέρονται κοσμικές βεγγέρες και χοροεσπερίδες που γίνονταν ακόμα και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας όπου καλεσμένοι ήταν και

132

Τούρκοι προύχοντες. Σε ένα τέτοιο μάλιστα χορό, το 1870, στο σπίτι του ελληνοκύπριου προύχοντα Παυλήμπεη που βρισκόταν στον παραλιακό δρόμο, ήρθε για να παραστεί από τη Λευκωσία και ο Τούρκος διοικητής της Κύπρου Σαϊτ Πασάς. Πολλές κυρίες εξάλλου της αστικής τάξης, πήγαιναν μέχρι το Παρίσι για να ψωνίσουν. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΉ ΠΌΛΗ Τα βασικά προϊόντα όπως το σταφύλι και το χαρούπι, το βαμβάκι, ο καπνός και η ζάχαρη παλαιότερα, τα εσπεριδοειδή και άλλα μεταγενέστερα, βοήθησαν στη διαμόρφωση του εμπορικού χαρακτήρα της πόλης αλλά κυρίως στη βιοτεχνική και στη συνέχεια στην βιομηχανική της εξέλιξη. Το σταφύλι, το κρασί και το χαρούπι, αποτελούσαν βασικότατα προϊόντα της υπαίθρου της Λεμεσού, βοήθησαν στη δημιουργία των πρώτων βιομηχανιών και εμπορικών οίκων, αλλά καθόρισαν και την ανάπτυξη της υπαίθρου, όπου διαμορφώθηκαν μεγάλες και αξιόλογες ακμάζουσες κοινότητες, με παραδόσεις και πολιτισμό ανεκτίμητης αξίας που είναι ακόμα και σήμερα έντονα εμφανείς. Για παράδειγμα στην Βάσα Κοιλανίου δημιουργήθηκε δημοτικό σχολείο από το 1890. Δεν είναι τυχαίο που στη Λεμεσό ιδρύθηκαν και λειτούργησαν έξη αρχικά μεγάλες οινοβιομηχανίες από τις οποίες οι τέσσερις λειτουργούν μέχρι σήμερα και πέντε μεγάλοι χαρουπόμυλοι οι δύο από τους οποίους, του Αραούζου και της Συνεργατικής λειτουργούν και σήμερα. Στην πόλη, κοντά στο παλιό λιμάνι κτίστηκαν αποθήκες, χάνια, βιομηχανικά κτίρια, μαγαζιά, εργαστήρια, χαμάμ, εκκλησίες και τζαμιά και πολλά άλλα σημαντικά κτίρια που χαρακτηρίζουν και σήμερα το ιστορικό μας Κέντρο. Εδώ δούλεψαν οι πρώτοι εργάτες, δημιουργήθηκαν οι πρώτες συνδικαλιστικές οργανώσεις, με ελληνοκύπριους και τουρκοκύπριους, που στην συνέχεια επηρέασαν την κοινωνική εξέλιξη όχι μόνον της πόλης αλλά ολόκληρης της Κύπρου. Δεν είναι άλλωστε καθόλου τυχαίο που εδώ στη Λεμεσό ιδρύθηκε το 1926 το πρώτο κόμμα της Κύπρου, το Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου. Το ιδρυτικό του συνέδριο έγινε στο σπίτι που αργότερα, από το 1958 μέχρι το 1975 έζησα και μεγάλωσα χωρίς καν να το γνωρίζω. Τώρα δυστυχώς αποτελεί μέρος του πολυώροφου χώρου στάθμευσης και πάλιν στη γνωστή οδό Βασιλείου Μακεδόνος. Μέσα στις πιο πάνω ευνοϊκές συνθήκες, ήταν φυσικό επακόλουθο να αναπτυχθεί η πόλη οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά. Δεν είναι ακόμα τυχαίο που στους δρόμους της Λεμεσού κυκλοφόρησε το πρώτο ιδιωτικό αυτοκίνητο της Κύπρου, μια κόκκινη λιμουζίνα μάρκας Πεζιώ, που έφερε ο προοδευτικός γιατρός της πόλης Ιωάννης Πιερής το 1907. Εδώ έγινε η πρώτη έκθεση ζωγραφικής το 1897 με συμμετοχή μάλιστα και της πρώτης γυναίκας ζωγράφου, της Κικής Σώζου. Στη Λεμεσό είχαμε την πρώτη εγκατάσταση τηλεφώνων και εδώ έγινε ο πρώτος οδικός ηλεκτροφωτισμός από όλες τις πόλεις της Κύπρου. Εμφανίστηκε η πρώτη γυναίκα οδηγός αυτοκινήτου. Κυκλοφόρησε η πρώτη μοτοσικλέτα. Σπούδασε η πρώτη γυναίκα γιατρός, η Μαρία Ρούσου, η πρώτη γυναίκα δικηγόρος και υπουργός, η Στέλλα Σουλιώτη, η πρώτη γυναίκα που φοίτησε στη σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού η Λουκία Νικολαίδου, το πρώτο γυναικείο σωματείο, η «Ομάς της Ενώσεως των Ελληνίδων» το 1897 με εμπνεύστρια την πρωτοπόρο Πολυξένη Λοιζιάδα, η πρώτη γυναίκα μέλος κόμματος η Κατίνα Νικολάου, η Κλειώ Χριστοδουλίδη–Ιωαννίδη, η γυναίκα που έδωσε την προίκα της, 300 χρυσές λίρες για να αγοραστεί το πρώτο τυπογραφείο του ΚΚΚ. οι πρώτες εργατικές συντεχνίες, τα πρώτα γυναικεία καλλιστεία, η πρώτη εμπορική έκθεση, η πρώτη καθημερινή εφημερίδα και πολλές άλλες πρωτιές σε όλο το φάσμα της ζωής της Κύπρου.

133

Στην πόλη δημιουργήθηκαν και αναπτύχθηκαν αξιόλογοι τοπικοί θίασοι ενώ τη Λεμεσό επισκέπτονταν ανελλιπώς λόγω ύπαρξης καλού ακροατηρίου, θίασοι από την Ελλάδα, ορχήστρες και μπαλέτα από την Ουγγαρία, την Γαλλία την Ιταλία. Προοδευτικά δημοτικά συμβούλια, αλλά και ξεχωριστοί Δήμαρχοι, κυρίως οι Πλουτής Σέρβας και Κώστας Παρτασίδης, δημιούργησαν στη Λεμεσό τις πρώτες δημοτικές πολυκατοικίες, το μοναδικό Ζωολογικό κήπο,γηροκομεία και νηπιαγωγεία, το δημοτικό λαϊκό εστιατόριο, την Πλατεία Ηρώων, έκαμαν τον πρώτο πολεοδομικό σχεδιασμό της πόλης. Στη Λεμεσό δημιουργήθηκαν τα πρώτα πολιτιστικά σωματεία και σχήματα. Η πρώτη φιλολογική ομάδα, αυτή «Των Δώδεκα» όπως την αποκαλούσαν οι ιδρυτές της και η οποία εξέδιδε και το πρώτο λογοτεχνικό περιοδικό στη δημοτική γλώσσα. Το αθλητικό αλλά και μουσικό σωματείο «Αρης» που με μαέστρο τον μεγάλο, πανελλήνιας εμβέλειας, μουσουργό Σόλωνα Μιχαηλίδη ανέβασε την πρώτη όπερα στην Κύπρο, το «Διδώ και Αινείας». Ο Σόλων Μιχαηλίδης δημιούργησε σπουδαία μουσική σχολή όπως και μικτή τετράφωνη χορωδία. Δημιουργήθηκαν μαντολινάτα και φιλαρμονική από τον Καλλιγέρη και τον Γιώργο Χουρμούζιο. Ο Λούβρης δίδαξε κιθάρα και μαντολίνο και συνέβαλε στην ανάπτυξη των κανταδόρων. Στη Λεμεσό ιδρύθηκαν οι πρώτες σχολές κλασσικού και σύγχρονου χορού. Αναπτύχθηκε ο αθλητισμός με τη δημιουργία του πρώτου γυμναστικού συλλόγου και δεύτερου πανελληνίως, του ΓΣΟ, εδώ γεννήθηκε η πρώτη γυναίκα πρωταθλήτρια στίβου, η Δομνίτσα Λανίτου Καβουνίδου που είναι και η πρώτη γυναίκα αθλήτρια της Ελλάδας που πήρε μέρος σε Ολυμπιακούς αγώνες , αυτούς του Βερολίνου του 1936. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όλα αυτά έχουν άμεση σχέση με τον εξωστρεφή και προοδευτικό χαρακτήρα του παλιού Λεμεσιανού που επέδρασαν στην συνέχεια ευνοϊκά και πάνω στις επόμενες γενιές. Είναι απολύτως σχετικά με τον ανοικτόκαρδο, κοσμοπολίτικο και φιλόξενο χαρακτήρα των Λεμεσιανών που είχαν τη διασκέδαση και το γλέντι σαν αντίδοτο των προβλημάτων της καθημερινότητας σε αντίθεση με κατοίκους άλλων περιοχών της Κύπρου που, πιο συγκρατημένοι, στόχευαν σε σταθερότερες συνθήκες διαβίωσης και οικονομικής δραστηριότητας. Το Καρναβάλι και η Γιορτή του Κρασιού μόνο στην Λεμεσό μπορούσαν να γεννηθούν και να ευδοκιμήσουν και να αποτελούν σήμερα τις μεγαλύτερες λαϊκές γιορτές στην Κύπρο που ελκύουν δεκάδες χιλιάδες κόσμο κάθε χρόνο. Πιστεύουμε λοιπόν πως είναι καθήκον όλων μας να πληροφορήσουμε τις νεώτερες γενιές για τις ιδιαιτερότητες και τον πλούτο της παράδοσης της Λεμεσού, όπως θα πρέπει να γίνει και για όλες τις πόλεις και τις σημαντικές κοινότητες της Κύπρου. Η γνώση και η ενημέρωση για τον ξεχωριστό της χαρακτήρα, θα πρέπει να οργανωθούν και από τα σχολεία με τη βοήθεια και σε συνεργασία με τον Δήμο, το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού και τον Κυπριακό Οργανισμό Τουρισμού. Γιατί τότε μόνον αγαπάς και εκτιμάς ένα τόπο, μια πόλη, όταν γνωρίζεις και αξιολογείς την σημασία και την σπουδαιότητα της, που στη περίπτωση της Λεμεσού δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που στη Λεμεσό και σήμερα λαμβάνουν χώραν πολλά θετικά και σημαντικά, παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο τόπος. Η πόλη διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την υποδομή της αρχιτεκτονικής αλλά και της πολιτιστικής της κληρονομιάς την οποία τα τελευταία 10-15 χρόνια αναδεικνύει και αξιοποιεί όλο και πιο πολύ.

Κάποια από τα στοιχεία του άρθρου αυτού μου παραχώρησε ευγενώς ο Τίτος Κολώτας, ερευνητής της ιστορίας της Λεμεσού. Διαβάστηκε σε συγκέντρωση του Συνδέσμου Ξεναγών στις 15/9/08

134

Δεξιά, σκίτσο της νέας πρόσοψης του κινηματοθέατρου Ριάλτο. Κάτω, σκίτσο της πρόσοψης του μνημείου της Πλατείας Ηρώων. Εκπονήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Χαρίλαο Δίκαιο το 1949. [Β.Σ.]

Με τον βετεράνο αρχιτέκτονα Χαρίλαο Δίκαιο ο οποίος σχεδίασε το μνημείο της Πλατείας Ηρώων. 1998. [Κ.Χ.]

135

Η αποβάθρα των Φράγκων που αφέθηκε στο έλεος του χρόνου και της τρικυμίας. Kατεδαφίστηκε το 1985.

136

ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΟΣ ΔΕΚΈΜΒΡΙΟΣ 2008

Τα χρόνια της μελαγχολίας που πέρασαν και η ανάκαμψη που ακολούθησε Η Λεμεσός είναι o πρώτος σε μέγεθος Δήμος της Κύπρου. Εχουμε πρόσφατα ξαναγράψει για τη σημασία της ως παράλιας πόλης με το λιμάνι και τις αποβάθρες της, και ως διαμετακομιστικός σταθμός μεταξύ Ασίας, Αφρικής και Ευρώπης ως βιομηχανική πόλη, με τα εργοστάσια κρασιού, τις αποθήκες, τους χαρουπόμυλους και τη βιομηχανία της. Αναλύσαμε πως αυτά επέδρασαν καταλυτικά στην διαμόρφωση όχι μόνον της ίδιας της πόλης αλλά και στη διαμόρφωση της νοοτροπίας των ανθρώπων της, και επηρέασαν τις δραστηριότητες και τις επιδόσεις των Λεμεσιανών. Σε αυτό το άρθρο θα ασχοληθούμε με κάποια από όσα διαδραματίστηκαν στην πόλη κατά τις τελευταίες δεκαετίες, την περίοδο της “πολεοδομικής κατάθλιψης και απομόνωσης” και τις προσπάθειες ανάκτησης της περηφάνειας και αξιοπρέπειας και ανάδειξης της πολιτιστικής και κοινωνικής της ταυτότητας. Σε αντίθεση με άλλες πόλεις, όπως η Αμμόχωστος, όπου η τουριστική ανάπτυξη είχε ξεκινήσει πολύ νωρίς, αμέσως μετά την Ανεξαρτησία και είχαν επενδυθεί εκεί πολλά κεφάλαια, τόσο από την Κυβέρνηση όσο και από ιδιώτες, γεγονός που έδωσε στη περιοχή μια οικονομική άνοδο και ευμάρεια, στη Λεμεσό η οικονομία της πόλης και η πολεοδομική της εξέλιξη βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στη στέγαση και ενοικίαση κατοικιών σε οικογένειες του Αγγλικού στρατού που διέμεναν στην πόλη και που αποτελούσαν μια μεγάλη αγοραστική δύναμη για αγαθά και υπηρεσίες. Παρά την ύπαρξη του λιμανιού όπως και σημαντικών βιομηχανιών η οικονομία της πόλης ήταν άμεσα σχετιζόμενη με την απασχόληση στις Βρεττανικές Βάσεις και τις μεγάλες τότε ανάγκες του Βρεττανικού Στρατού, γεγονός που περιόριζε τις δυνατότητες ευρύτερης ανάπτυξης. Μετά τα γεγονότα του 1974 η Λεμεσός λόγω του μεγέθους και της σημασίας της, πήρε στους ώμους της τη στέγαση των περισσότερων ίσως προσφύγων παγκύπρια, χωρίς όμως να παίρνει και την ανάλογη κρατική ή άλλη στήριξη. Χωρίς πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό, βρέθηκε απροετοίμαστη να ανταποκριθεί στις μεγάλες και απότομες αλλαγές, ενώ οι νέες ανάγκες δημιούργησαν ένα πολεοδομικό σοκ. Καταστροφές παλιών οικοδομών και ταχεία ανέγερση πολυκατοικιών που ξεφύτρωσαν παντού, δίπλα ή και κολλητές στις μονοώροφες ή διώροφες κατοικίες με κεραμιδένιες οροφές, με σκορπισμένες και ασύνδετες ρυμοτομίες. Δημιούργησαν έτσι μια

137

πολεοδομική ακαταστασία, που αλλοίωσε αρνητικά και επικίνδυνα την εικόνα της πόλης την οποία μέχρι σήμερα παλεύουμε να αποκαταστήσουμε. Η τουριστική ανάπτυξη η οποία άρχισε δειλά - δειλά να εμφανίζεται σταμάτησε λόγω των γεγονότων του 74. Μετά από μερικά χρόνια δραστηριοποιήθηκε ξανά η τουριστική βιομηχανία με την οικοδόμηση μεγάλων και αξιόλογων ξενοδοχειακών μονάδων, στην ανατολική περιοχή, μακριά όμως και έξω από το Δήμο της πόλης, από το ιστορικό της κέντρο και τη γνωστή παραλιακή περιοχή της. Αυτό ασφαλώς είχε και τη θετική του πλευρά διότι διατηρήθηκε μέρος από την αρχιτεκτονική κληρονομιά της Λεμεσού που αργότερα αξιοποιήθηκε, μετά από μεγάλες προσπάθειες, με πιο σωστό τρόπο. Οι ανύπαρκτοι ή λανθασμένοι προγραμματισμοί οδήγησαν σε πολλές κατεδαφίσεις νεοκλασικών και άλλων αξιόλογων οικοδομών που επηρέασαν ουσιαστικά το παραλιακό μέτωπο. Το κτίσιμο του οκταόροφου τείχους απέναντι από το μόλο, μετά το 1974 από πολυκατοικίες στην πλειοψηφία τους όχι ιδιαίτερου χαρακτήρα, έκλεισαν τελεσίδικα τη θαλασσινή αύρα και απέκοψαν την αναπνοή της πόλης. Η αλλαγή του μόλου σε “επίχωση” — που θα πρέπει να εξακολουθήσει να ονομάζεται μόλος— για πολλά χρόνια εξυπηρετούσε μόνο τα αυτοκίνητα γιατί τα πρώτα που έγιναν ήταν οι χώροι στάθμευσης και εν πάση περιπτώσει μέχρι και πρόσφατα δεν είχε αναπτύξει σε ικανοποιητικό βαθμό την επαφή των ανθρώπων με την θάλασσα. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια άρχισε να λειτουργεί περισσότερο σαν χώρος περιπάτου και κοινωνικής συναναστροφής. Συνέβαλε θετικά η ενοποίηση με την αποβάθρα και η δημιουργία του πάρκου γλυπτικής. Σαν αποτέλεσμα σήμερα την περιοχή αξιοποιεί πολύς κόσμος, γίνονται συνεχώς εκδηλώσεις ακόμα και παγκύπριας εμβέλειας, όπως τα Λεμέσια, το φεστιβάλ Ναυτίλος που άρχισε φέτος τον Οκτώβρη, μουσικές βραδιές, εκθέσεις, προβολή ταινιών και πολλές άλλες δραστηριότητες. Η υλοποίηση του αποχετευτικού συστήματος ήταν μια πολύ σωστή και αναγκαία, όπως σύντομα αποδείχθηκε, εξέλιξη για την πόλη. Για μεγάλο χρονικό διάστημα προκάλεσε ταλαιπωρία και οικονομική επιβάρυνση χωρίς να φαίνονται τα θετικά του αποτελέσματα διότι ήταν έργο υποδομής και όχι βιτρίνας ή ψυχαγωγικού χαρακτήρα. Ο σχεδιασμός του παραλιακού δρόμου, που αρχικά καθορίστηκε ως υπεραστικός και χρειάστηκαν πέντε χρόνια αγώνα για να μετατραπεί σε πιο ήπιας κυκλοφορίας, είναι μια μεγάλη ιστορία στην οποία δε θα επεκταθούμε. Όμως πετύχαμε τη μείωση του πλάτους κατά 6 περίπου μέτρα και περισώσαμε την πλαζ ιδιαίτερα στα στενότερα σημεία, αλλιώς ο δρόμος θα ακουμπούσε πάνω στο νερό. Όσον αφορά το κέντρο, η ανυπαρξία αναπτυξιακών έργων, η απουσία επενδύσεων, τα πολύ χαμηλά ενοίκια και αξία της γης, τα ερειπωμένα υποστατικά, η υποτονική κρατική στήριξη και πολλά άλλα, το κατάντησαν σε μια υποβαθμισμένη περιοχή που απωθούσε κάθε επενδυτική, κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα οι οποίες πλέον λάμβαναν χώραν στην ανατολική, την τουριστική περιοχή. Τα ελάχιστα μικρά ξενοδοχεία στο κέντρο έφθιναν. Ακόμα και το Καρναβάλι μεταφέρθηκε στα ξενοδοχεία πολυτελείας έξω από το Δήμο Λεμεσού. Η Λεμεσός επιπλέον ταυτίστηκε στα μυαλά κάποιων με το έγκλημα, τους εμπρησμούς, τις εκρήξεις βομβών και τα ναρκωτικά. Μεγάλη εξαίρεση και πρώτο ρήγμα στην πιο πάνω εικόνα απετέλεσε η διάσωση του Ριάλτο το 1991 από την κατεδάφιση με πρωτοβουλία λίγων πεφωτισμένων συμπολιτών μας. Η αποκατάσταση και η μετατροπή του στο μεγαλύτερο ίσως πολιτιστικό μη κρατικό χώρο παγκύπρια με σημαντικότατη προσφορά για όλη τη Κύπρο, υλοποιήθηκε με την ανεκτίμητη οικονομική στήριξη του Συνεργατικού Ταμιευτηρίου Λεμεσού.

138

Ο μόλος της Λεμεσού όπως ήταν παλιά. Στο βάθος η αποβάθρα του παλιού λιμανιού, πριν την κατασκευή της επίχωσηςς. [Σ.Κ.]

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες τα εκλεγμένα Δημοτικά Συμβούλια των τελευταίων πενταετιών κλήθηκαν να αναπτύξουν πολύ έντονη δραστηριότητα για να αναχαιτίσουν αυτή την κατηφόρα, να αναστήσουν την πόλη και να την οδηγήσουν ξανά στην πρόοδο και την άνθιση. Το νεοεκλεγμένο Δημοτικό Συμβούλιο το 1996 με επικεφαλής τον Δήμαρχο Δημήτρη Κοντίδη, βρήκε το Δήμο με δύσκολα οικονομικά, νοοτροπίες μιζέριας και φτωχού συγγενή, αργοκίνητη δημοτική μηχανή, άγνωστες διαδικασίες για διαγωνισμούς και διεκδίκηση αναπτυξιακών έργων, ειρωνεία και αμφισβήτηση από εν δυνάμει χορηγούς για τις δυνατότητες αυτής της πόλης με τις τόσες παραδόσεις και περγαμηνές. Με τις ελάχιστες οικονομικές δυνατότητες και κυριολεκτικά εκλιπαρώντας για χορηγίες, ξεκινήσαμε δειλά- δειλά κάποια έργα, όπως την αναβάθμιση της πλατείας Ηρώων, την αποκατάσταση της Α΄ Δημοτικής Αγοράς την αποκατάσταση του Υδατόπυργου και του Τούρκικου Παντοπουλείου (Β’ Δημοτικής Αγοράς), Επειδή το γκρέμισμα αξιόλογων κτιρίων ήταν καθημερινή πρακτική όχι μόνο ιδιωτών αλλά και επίσημων φορέων, η αλλαγή αυτής της νοοτροπίας για αποκατάσταση και όχι κατεδάφιση ήταν μια δύσκολη και επίπονη προσπάθεια που κράτησε πολλά χρόνια. Οι Λεμεσιανοί σε σχέση με άλλους, για παράδειγμα τους Λευκωσιάτες, άργησαν να εκτιμήσουν και να αγαπήσουν τα παλιά διατηρητέα κτίρια που σήμερα είναι περιζήτητα. Τελικά όμως το πετύχαμε και αυτό. Σε αυτή την ανατροπή συνέβαλαν όχι μόνον οι αποκαταστάσεις δημοτικών υποστατικών όπως τα δύο παντοπουλεία, ο υδατόπυργος και η Πλατεία Ηρώων αλλά και η αποκατάσταση ιδιωτικών κτιρίων με δημόσιο προφιλ που άλλαξαν τις συνήθειες των Λεμεσιανών και ιδιαίτερα της νεολαίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα υποστατικά της περιοχής του Κάστρου, της οδού Ειρήνης και αρκετά άλλα. Για την ανάκτηση της επαφής με τη θάλασσα, όταν αρχίσαμε να εισηγούμαστε συγκεκριμένα έργα κανένας δεν πίστευε ότι θα υλοποιούνταν. Επιδιώξαμε, στην αρχή, τη σύνδεση της μεγάλης αποβάθρας με την επίχωση, την προώθηση διαγωνισμού για αναβάθμιση του ΓΣΟ και του Παλιού Λιμανιού. Από κοινού με το Τμήμα Πολεοδομίας & Οικήσεως ο Δήμος εκπόνησε σχέδια και κατασκεύασε την Ακτή Ολυμπίων, ένα έργο, το σημαντικότερο μέχρι σήμερα, ποιοτικής επανασύνδεσης με το υγρό στοιχείο και σωστής οργάνωσης περιπάτου και πλαζ. Παράλληλα ξεκίνησαν

139

Η λαϊκή πλαζ απέναντι από την εκκλησία των Καθολικών, 2014. (Ε.Κ.)

προσπάθειες για τη δημιουργία της Μαρίνας, τη μελέτη της περιοχής του Καρνάγιου και πολλά άλλα. Από τα σημαντικότερα όμως είναι το επίτευγμα της ίδρυσης του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου και η εγκατάσταση του στο κέντρο της πόλης, που οδηγεί σε γρήγορη αναμόρφωση και επανασχεδιασμό του πυρήνα της Λεμεσού. Η Γιορτή του Κρασιού αναβαθμίστηκε και το Καρναβάλι κατέβηκε στις πλατείες και στον κόσμο και ουσιαστικά επαναπατρίστηκε στην πόλη από όπου είχε ξεκινήσει. Ετσι ο κατήφορος τερματίστηκε και σταδιακά άρχισε η πόλη να βρίσκει τον εαυτό της και να βαδίζει στο σωστό δρόμο, της ανάκτησης της Λεμεσιανής της ταυτότητας. Σήμερα είναι ήδη παραδεκτό από όλους ότι η Λεμεσός μας είναι μια όμορφη παράλια πόλη που τη ζηλεύουν πολλοί. Ο στόχος αυτός ενισχύεται όλο και περισσότερο αν αναλογιστεί κάποιος τα έργα που τώρα υλοποιούνται και προγραμματίζονται, που θα προβάλουν ακόμα περισσότερο τον παραθαλάσσιο και κοσμοπολίτικο της χαρακτήρα και θα προβάλουν την κοινωνική και πολιτιστική της αυθεντικότητα. Με αυτά όμως θα ασχοληθούμε σε επόμενη αρθρογραφία μας.

140

Πάνω, το παλιό λιμάνι μετά την ανάπλασή του από τα δυτικά, 2014. [Χ.Σ.] Αριστερά, η λεκάνη του παλιού λιμανιού, πριν την ανάπλασή του. [ΑΛΚ]

141

Η οδός Αγίου Ανδρέου, κοντά στη διασταύρωση με την οδό Ανεξαρτησίας τη δεκαετία του 70. [Σ.Κ.]

Η υπαίθρια αγορά έξω από το παντοπουλείο. [Σ.Κ.]

Το σουβλιτζίδικό του Πατίκκη στην οδό Γλάδστωνος. [Σ.Κ.]

142

ΠΟΛΊΤΗΣ 31 ΜΑΪΟΥ 2009

Η Λεμεσός του σήμερα και του αύριο Στα δύο προηγούμενα μας άρθρα ασχοληθήκαμε με τη Λεμεσό του χθες και του σήμερα. Η Λεμεσός του αύριο όμως θα είναι πολύ πιο όμορφη, πιο ανθρώπινη και πιο ζωντανή. Εργα και δράσεις θα ενισχύσουν περισσότερο τον παράλιο της χαρακτήρα και την ξεχωριστή της ταυτότητα. Και επειδή όσα προγραμματίζονται είναι πάρα πολλά, θα αναφερθούμε επιγραμματικά σε όσο γίνεται περισσότερα, στα πλαίσια των πιο κάτω γενικότερων χαρακτηριστικών της. ΠΑΡΆΛΙΑ ΠΌΛΗ Το νέο μας παραλιακό μέτωπο διαθέτει —και σε λίγα χρόνια θα αξιοποιήσει ακόμα περισσότερο— όλα τα χαρακτηριστικά της λαϊκής πλαζ και του παραλιακού πεζόδρομου αλλά και μιας μεγάλης γραμμικής πλατείας κοντά στη θάλασσα, που το σημαντικότερο που προσφέρει στους Λεμεσιανούς είναι οι χώροι κοινωνικής επικοινωνίας για μπάνιο, για περίπατο, για ένα ποτό, για μουσικές και άλλες εκδηλώσεις, χώροι που έλειπαν εντελώς από την πόλη μας, όπου χωρίς έξοδα ή ξοδεύοντας τα ελάχιστα, μπορείς να απολαύσεις τη θάλασσα σε όλο το Λεμεσιανό της μεγαλείο. Η θάλασσα και η παραλία, ήταν πάντα χώροι κοινωνικής συναναστροφής, όπου μαθαίνεις να συνυπάρχεις, να χρησιμοποιείς από κοινού και να μοιράζεσαι το χώρο, να επικοινωνείς, να γίνεσαι πιο ανθρώπινος και ασφαλέστατα πιο σωστός. Εγκαταστάσεις από μικροκατασκευές, ευέλικτα σχήματα εμπνευσμένα από την κυματιστή παραλία, διευκολύνσεις για λουόμενους, πεζόδρομος, ποδηλατόδρομος, μικρά περίπτερα αναψυχής απο διαφορετικά υλικά, οι μικροπλατειούλες, έχουν δώσει ένα μοναδικό αποτέλεσμα που ικανοποιεί σε μεγάλο βαθμό και τους πιο δύσκολους επισκέπτες. Η μετατροπή του παραλιακού δρόμου σε ήπιας κυκλοφορίας, καθώς επίσης και η αποκόλληση του πεζοδρομίου από το νότιο μέρος του παραλιακού και ο μετασχηματισμός του σε φιδωτή ‘’προμενάτα’’ προσαρμοσμένη στα υψόμετρα και τα πλάτη του χώρου, ήταν πολύ θετικές ενέργειες και άξιζαν τις μεγάλες προσπάθειες μας. Εχει έτσι εξοικονομήθεί ουσιαστικότατο επιπλέον πλάτος υπέρ της στενής λωρίδας του παραλιακού χώρου και πέραν των 1500 τ.μ., πάνω στο νερό, που είναι ανυπολόγιστης σημασίας και αξίας.

143

Το παλιό λιμάνι τη δεκαετία του 1950 αμέσως μετά την κατασκευή του. [ΑΛΚ] Δεξιά, το παλιό λιμάνι μετά την ανάπλαση του, 2014. [Χ.Σ.]

Με τα έργα που υλοποιήθηκαν και αυτά που προγραμματίζονται, από το ξενοδοχείο Holiday Inn μέχρι το Νέο Λιμάνι, ο Λεμεσιανός και ξένος επισκέπτης θα απολαμβάνει ακόμα περισσότερο το παραλιακό μέτωπο της Λεμεσού. Ο Μόλος με το πάρκο γλυπτικής και τις αποβάθρες, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της κεντρικής παραλίας και ένας μοναδικός τόπος περιπάτου και καθημερινής άσκησης. Στο μόλο προβλέπεται η περαιτέρω αναβάθμιση, η συνέχιση του πεζόδρομου και ποδηλατόδρομου με αποβάθρες και πλατώματα για μεγαλύτερη επαφή με το νερό, με δύο αναψυκτήρια, μικρό αμφιθέατρο, νέους χώρους στάθμευσης. Το ΓΣΟ, ένας από τους σημαντικότερους αθλητικούς χώρους της Κύπρου, ύστερα από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό και με δαπάνη του ΚΟΑ έχει μετατραπεί και ολοκληρωθεί πρόσφατα σε χώρο άθλησης για όλη την οικογένεια. Μεταξύ άλλων περιλαμβάνει χώρους για βόλεϋ, μπάσκετ, φούτσαλ, ποδηλατοδρόμιο, skαting, παιγνιδότοπους και πολλά άλλα. Ακόμα υπάρχει κλειστή αίθουσα γυμναστηρίου, καφετέρια, περίπτερο και εστιατόριο κτισμένο στην άκρη της ράμπας, στο πιο ψηλό σημείο, με θέα προς τη θάλασσα. Προβλέπονται επιπρόσθετα και αρκετοί χώροι στάθμευσης στο δυτικό του μέρος ΠΑΛΙΌ ΛΙΜΆΝΙ Αναμόρφωση του χώρου με ταβέρνες και κέντρα αναψυχής πάνω στους μόλους και τις προβλήτες κοντά στο νερό, καταστήματα, πολιτιστικούς χώρους, ψαρολίμανο και πολλά άλλα. Οι κατασκευαστικές εργασίες αναμένεται να αρχίσουν μέσα στο 2009. ΜΑΡΊΝΑ Η υλοποίηση της αναμένεται να αρχίσει μέσα σε αυτό το χρόνο και θα προσθέσει ακόμα περισσότερο στον παραθαλάσσιο χαρακτήρα της πόλης μας, θα εμπλουτίσει σημαντικά το τουριστικό μας προιόν, θα αιμοδοτήσει το εμπορικό κέντρο, θα δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας, νέα επαγγέλματα και θα συμβάλει στην ανάπτυξη των παρακείμενων υποβαθμισμένων περιοχών.

144

Η Μαρίνα Λεμεσού από ψηλά, 2014. [Α.Κ.]

ΑΚΤΑΊΑ ΟΔΌΣ Ο δρόμος αυτός που θα ενώσει παραλιακά το παλιό με το νέο λιμάνι σχεδιάζεται σαν δρόμος ήπιας κυκλοφορίας, περνά δίπλα από το Καρνάγιο, στο οποίο θα υπάρχουν χώροι για τους καραβομαραγκούς και ράμπες πρόσβασης σκαφών στην θάλασσα. Θα υπάρχουν πλατειά πεζοδρόμια και λωρίδες πρασίνου, ενώ τη διαπερνά ο ποδηλατόδρομος και πεζόδρομος που ξεκινά από την Αμαθούντα και θα φτάνει στο νέο λιμάνι. Ετσι θα ολοκληρωθούν οι μακρύτεροι παγκύπρια πεζόδρομοι και ποδηλατόδρομοι που υπάρχουν δίπλα στη θάλασσα. ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΎΠΟΛΗ Το Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών ή Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, έχει εγκαθιδρυθεί και λειτουργεί εδώ και ένάμιση χρόνο στη Λεμεσό χαρίζοντας στην πόλη ένα από τα σημαντικότερα ίσως δώρα που πήρε τα τελευταία 100 χρόνια. Ηδη οι θετικότατες επιπτώσεις γίνονται αισθητές και δε δικαιώνονται εκείνοι που ανησυχούσαν για αναστάτωση του κέντρου, κυκλοφοριακή συμφόρηση και πολλά άλλα. Αντίθετα τώρα που ολο-

145

κληρώνονται οι πλείστες αποκαταστάσεις των διατηρητέων κτιρίων του ΤΕΠΑΚ και αυτά σταδιακά αναδεικνύονται, ομορφαίνουν και πλουτίζουν την κτιριολογική αξία των ακινήτων, ανεβάζουν φυσιολογικά την αξία του κέντρου αλλά και τη σημασία και την εκτίμηση για την ίδια την πόλη, άρα και την αγάπη μας προς αυτή. Ηδη στα κτιρια του πανεπιστημίου γίνονται εκδηλώσεις παγκύπριας εμβέλειας, ο δε Λεμεσιανός μπορεί να νιώθει πολύ ικανοποιημένος διαπιστώνοντας ότι το κέντρο ζωντάνεψε από νεολαία και υπάρχει σήμερα ένα πανεπιστήμιο στην πόλη του. Καθόλου άσχετη με την εγκαθίδρυση του ΤΕΠΑΚ στη Λεμεσό η παραπέρα αξιοποίηση του Υδατόπυργου, του Ντεπόζιτου του νερού και του χώρου γύρω από αυτό ως στέκι νεολαίας και σημείο αναφοράς της υδροδότησης της πόλης μας, ακριβώς απέναντι από την περιοχή όπου προγραμματίζεται να επεκταθεί το πανεπιστήμιο κατά τη δεύτερη του φάση. Η ΤΑΥΤΌΤΗΤΑ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΎ Η Λεμεσός πόλη παράλια και μεγάλο λιμάνι, διεθνές επιχειρηματικό και ναυτιλιακό κέντρο, με ανθρώπους φιλόξενους και γλεντζέδες, έχει αναδείξει πολλές- πολλές πρωτιές και έχει να επιδείξει σήμερα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για τα οποία μπορούμε να είμαστε περήφανοι. Μάνα του εργατικού κινήματος, του αθλητισμού, αλλά και του πολιτισμού δεν είναι τυχαίο που σε αυτή σήμερα υπάρχουν πάνω από 200 μουσικά, χορωδιακά και χορευτικά σχήματα και σχολές, όσα υπάρχουν μαζί σε όλη την υπόλοιπη Κύπρο. Οι κανταδόροι και το Καρναβάλι μόνο εδώ μπορούσαν να εμφανιστούν και να ευδοκιμήσουν. Μαζί με τη Γιορτή του Κρασιού αποτελούν τις μεγαλύτερες λαικές γιορτές παγκύπρια, που κινητοποιούν δεκάδες χιλιάδες κόσμο. Σήμερα οι Λεμεσιανοί, ιδιαίτερα η νεολαία, έχουν αγκαλιάσει τις γιορτές της πόλης και συμμετέχουν μαζικά σε αυτές. Η σταδιακή αποκατάσταση πολλών και αξιόλογων κτιρίων που σχετίζονται με την ιστορία μας, η αξιοποίηση τους με νέες χρήσεις,καθιστούν τη Λεμεσό φιλική και φιλόξενη προσελκύοντας επισκέπτες από όλη τη Κύπρο. Η ζήτηση που υπάρχει για τα αυθεντικά κτίρια του κέντρου, σε σχέση με την υποτίμηση και τις εξευτελιστικές τιμές που υπήρχαν πριν δέκα χρόνια, αποδεικνύει πως η Λεμεσός έχει ανέβει πολύ στο δείκτη της εκτίμησης, άρα και της αγάπης του λαού μας. Διοργανώσεις παγκύπριες όπως τα “Λεμέσια” ο “Ναυτίλος”, το Ναυτικό Σαλόνι, η Έκθεση Αλιείας, τα ναυτιλιακά συνέδρια, συμπόσια, οι συνεχείς πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις και πολλά άλλα, καθιστούν την πόλη ζωντανή όσο ποτέ άλλοτε. Αξίζει να τη ζεις, να την επισκέπτεσαι και να την απολαμβάνεις.

146

Το μηχανοστάσιο του Χαρουπόμυλου μετά την αποκατάσταση του, 2002. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Το μηχανοστάσιο του Χαρουπόμυλου πριν την αποκατάσταση του. [Κ.Χ.]

Ο Χαρουπόμυλος Λανίτη πριν την αποκατάσταση του, όταν λειτουργούσε ως αποθήκη λιπασμάτων. [Κ.Χ.]

147

Οι νέες αποβάθρες του μόλου, 2015. [Αλ.Π.]

148

149

12 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2011

Θάλασσα, η προίκα της πόλης μας

Η θάλασσα αποτελεί μια μεγάλη και ανεκτίμητη αξία για την πόλη μας. Εχει αποδειχθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι η αξιοποίηση της κατά την τελευταία δεκαετία έκανε την πόλη μας μοναδική και συγκρίσιμη με άλλες παράλιες πόλης της Ευρώπης. Μέχρι πριν λίγα χρόνια η πόλη αναπτυσσόταν γυρίζοντας την πλάτη σε αυτό τον φυσικό και ανεπανάληπτο πλούτο. Στη συνέχεια, με τη δημιουργία βασικά της Ακτής Ολυμπίων, η πόλη άρχισε να αξιοποιεί τη θαλασσινή της ταυτότητα σε βαθμό που αυτό αναγνωρίζεται και εκτιμάται από όλους, ντόπιους και ξένους επισκέπτες, παρόλο που το παραλιακό μας μέτωπο δεν ολοκληρώθηκε και πολλά έργα είναι σε εξέλιξη, όπως το παλιό λιμάνι, η Μαρίνα, ο εξωραϊσμός και βελτίωση της προκυμαίας και άλλα. Χρειάζεται όμως να γίνουν και άλλα, νέα έργα, που δε θα επηρεάζουν αλλά θα εναρμονίζονται με το περιβάλλον, θα είναι προς τη σωστή, περαιτέρω αξιοποίηση της θάλασσας και του παραθαλάσσιου χαρακτήρα της Λεμεσού. Τέτοια μπορούν να είναι τα θαλάσσια ταξί, η θερμαινόμενη πισίνα πάνω στη παραλία, ο φωτισμός των προβλήτων, σχεδίες εκδηλώσεων, νησάκια και αερογέφυρες. Η ακτή Ολυμπίων ένα έργο χαμηλού κόστους συγκρινόμενο με την τεράστια ποιοτική βελτίωση που προσφέρει, —μόνο 3 εκ. λίρες ή 5 εκ. ευρώ, για περίπου 2,5 χιλιόμετρα απόσταση— έδωσε στην πόλη αυτό που της έλειπε. Ανέτρεψε την άσχημη εικόνα και δημιούργησε μιαν ατέλειωτη γραμμική πλατεία, με αμμουδιά και πεζόδρομο, ποδηλατόδρομο και μικρά κεντράκια αναψυχής, ένα κοινωνικότατο πολυχώρο με πράσινο και μικρές πλατειούλες, χώρο συναπαντήματος Λεμεσιανών και ξένων που τον χαίρονται καθημερινά, χειμώνα καλοκαίρι. Επισκεπτόμενη καθημερινά το χώρο και απολαμβάνοντας με ικανοποίηση το αποτέλεσμα, συνεχώς με απασχολούσε η συνέχιση της βελτίωσης και ο περαιτέρω εμπλουτισμός του παράλιου χαρακτήρα με περισσότερη αξιοποίηση της θάλασσας. Η ιδέα για δημιουργία υπηρεσίας θαλάσσιων ταξί στριφογυρίζει στο μυαλό μου εδώ και αρκετά χρόνια, όταν ακόμα συζητούσαμε το προφίλ του παραλιακού δρόμου και υποστηρίζαμε ότι δε θα έπρεπε να υπερφορτώνεται με την έννοια της χωρητικότητας και των ταχυτήτων, αλλά αντίθετα να κρατηθεί η τροχαία κίνηση σε λογικά επίπεδα και εναλλακτικά να μας απασχολήσουν άλλοι τρό-

150

ποι μεταφοράς από και προς την τουριστική περιοχή. Σκεπτόμενη το θέμα σε περισσότερο βάθος κατέληξα ότι υπάρχουν σοβαροί λόγοι που υποστηρίζουν τη διακίνηση δια θαλάσσης γι’αυτό και το υπέβαλα γραπτώς προς το Δημοτικό Συμβούλιο με επιστολή μου ημερομηνίας 2/4/11 1. Οι παραλίες μας δεν είναι δαντελωτές όπως της Ελλάδας αλλά είναι ευθείες και σχετικά μονότονες, άρα μια σταθερή διακίνηση πλεούμενων θα προσφέρει μια πολύ ενδιαφέρουσα εικόνα και θέαμα από την παραλία μας, ιδιαίτερα τις σκοτεινές νύκτες. 2. Οι θάλασσες μας είναι χωρίς σημαντικές φουρτούνες ακόμα και το χειμώνα. 3. Το κυκλικό του κόλπου από την τουριστική περιοχή ως το νέο Λιμάνι προσφέρει ευθεία διασύνδεση και μικρότερη απόσταση σε σχέση με την ξηρά. 4. Υπάρχει ήδη η βασική υποδομή για πλεύρισμα σκαφών σε κάποια ξενοδοχεία ενώ σε άλλα σημεία μπορεί εύκολα να αναβαθμιστεί. 5. Αν εφαρμοστεί η διακίνηση δια θαλάσσης, θα προκύψουν τα πιο κάτω πλεονεκτήματα: • Θα αποσυμφορηθεί ο παραλιακός δρόμος. • Θα υπάρχει ταχύτερη κάλυψη της απόστασης ή τουλάχιστον όχι πιο αργή, καθότι στη θάλασσα δεν υπάρχουν φώτα τροχαίας ή συμφόρηση. • Η τουριστική περιοχή θα ενωθεί με το κέντρο και το παλιό λιμάνι, ακόμα και με το νέο λιμάνι με μια δεύτερη επιλογή μέσου μεταφοράς πολύ πιο ενδιαφέρουσα, με μια άλλη οπτική εικόνα άγνωστη σε πολλούς, αυτή του παραλιακού μας μετώπου από την πλευρά της θάλασσας. Στα πλαίσια της ίδιας προσέγγισης, δηλαδή της αξιοποίησης της παραλίας, εντάσσεται και η δεύτερη μου εισήγηση προς το Δημοτικό Συμβούλιο για θαλάσσια δημοτική θερμαινόμενη πισίνα. Σχετική επιστολή που στάληκε στον Δήμο στις 2/4/11, όπως πληροφορούμαι εξετάστηκε από τη Διαχειριστική Επιτροπή, κρίθηκε θετικά και αναμένεται περαιτέρω μελέτη του θέματος. Η ιδέα για την πρόταση μου βασίζεται στα πιο κάτω δεδομένα: 1. Η παραλία μας προσελκύει χιλιάδες λουόμενους καθ ‘όλη τη διάρκεια του χρόνου. 2. Κατά τους χειμερινούς μήνες υπάρχουν εκατοντάδες λουόμενοι που διακόπτουν υποχρεωτικά το κολύμπι όταν υπάρχει ψύχος και κυρίως φουρτούνα, ενώ θα συνέχιζαν ολόχρονα εάν υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες. 3. Η Λεμεσός δεν είναι μόνο τουριστικός προορισμός αλλά και πόλη με δικές της δραστηριότητες και κοινωνική, επιχειρηματική και πολιτιστική ζωή ολόχρονα, γεγονός που ακριβώς την ξεχωρίζει από τις άλλες παραλιακές πόλεις. 4. Οι ξένοι που προσελκύει το χειμώνα έρχονται κυρίως για τη θάλασσα, το παραλιακό μέτωπο και το ήπιο της κλίμα. 5. Στη Λεμεσό γίνονται πολλές αθλητικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις στην παραλία. 6. Μια τέτοια πισίνα θα εμπλουτίσει και θα αναβαθμίσει τον παραλιακό χαρακτήρα της πόλης, την υποδομή που ήδη υπάρχει και θα συνεισφέρει τα μέγιστα στην υγιή ζωή των Λεμεσιανών και όλων των επισκεπτών. 7. Η ακριβής χωροθέτηση, το μέγεθος, η απαραίτητη συνοδευτική υποδομή, η αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και άλλα, θα πρέπει να μελετηθούν απο ειδικούς εφόσον παρόμοια έργα υπάρχουν στην Ελλάδα, τη Μάλτα και άλλες χώρες.

151

8. Υπενθυμίζουμε ότι η Λεμεσός είναι η πόλη που είχε προσφέρει κατά καιρούς και ανάλογα με τις ανάγκες, τη μεγαλύτερη δημοτική υποδομή στους πολίτες της όπως Δημοτικές πολυκατοικίες, Δημοτικό Κήπο, Ζωολογικό κήπο, Δημοτικό εστιατόριο, Δημοτικούς παιδικούς σταθμούς, Δημοτικό γηροκομείο, αλλά και το πλέον σχετικό με την εισήγηση μου, Δημοτικά λουτρά. 9. Αυτή λοιπόν θα είναι ακόμα μια χρήσιμη και ελκυστική υποδομή που θα εμπλουτίσει περισσότερο τη θαλάσσια και παράλια της δραστηριότητα κάτι σα νέα σύγχρονα Δημοτικά λουτρά, προσαρμοσμένα στις νέες ανάγκες και τις νέες συνθήκες. Υπάρχουν επίσης και άλλες ενδιαφέρουσες ιδέες που θα πρεπει να διερευνηθούν και για τις οποίες θα επανέλθουμε αναλυτικότερα, όπως ο φωτισμός των παράλληλων προβλήτων διότι η θάλασσα το βράδυ, ιδιαίτερα όταν δεν υπάρχει φεγγάρι, παρουσιάζει μια σκοτεινή εικόνα χωρίς καθόλου ενδιαφέρον. Η σκέψη για εξέδρα – σχεδία εκδηλώσεων, όπως π.χ. απέναντι απο το ΓΣΟ, οι εναέριες γέφυρες, καθώς επίσης άλλες κατασκευές μέσα στη θάλασσα, όπως μικρά νησάκια ή και χώροι καταδύσεων που να δημιουργούν μια νέα δυναμική και ποικιλία στη θέαση αλλά και να προσφέρουν λειτουργίες που σχετίζονται με το νερό θα είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Φτάνει να μελετούνται με τρόπο ώστε να μην επηρεάζουν περιβαλλοντικά, αλλά να εμπλουτίζουν το θαλάσσιο μας προϊόν. Κάθε επένδυση προς αυτή την κατεύθυνση αποδίδει τα μέγιστα και το όφελος επιστρέφει πίσω στο πολλαπλάσιο. Εμείς, όπως και πολλοί άλλοι συμπολίτες μας με τους οποίους έχουμε ανταλλάξει απόψεις, είμαστε στη διάθεση του Δήμου και του Δημοτικού Συμβουλίου για να συνδράμουμε δραστήρια και αφιλοκερδώς ώστε οι πιο πάνω ιδέες να γίνουν πραγματικότητα και η Λεμεσός να γίνει ακόμα πιο ελκυστική, να γίνει η ομορφότερη παραλιακή πόλη της Μεσογείου.

152

Οι νέες αποβάθρες του μόλου, 2015. [Κ.Θ.]

153

Από εκδηλώσεις της «Διάστασης» για τον Eυγένιο Σπαθάρη, στο Κέντρο «Ευαγόρας & Κάθλην Λανίτη». 2002. [Κ.Χ.]

Το συνέδριο Maritime το οποίο για χρόνια λαμβάνει χώρα στον Χαρουπόμυλο Λανίτη, μετά την ανάπλαση του το 2004. [Κ.Χ.]

154

ΠΟΛΙΤΗΣ 4 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2014

Η Λεμεσός είναι αγάπη και ελπίδα Μέσα σε αυτή την πολύ άσχημη, για να μην πω χείριστη, οικονομικοκοινωνική κατάσταση που βιώνουμε σήμερα, της υποκρισίας, της διαφθοράς και της απελπισίας που μας οδηγούν σε τρομερά αδιέξοδα, μια από τις αντιστάσεις μας είναι να σκεφτόμαστε τα θετικά που ακόμα υπάρχουν και αυτά να προβάλλουμε και να έχουμε ως ασπίδα. Αυτά που μας εμψυχώνουν που μας δίνουν κουράγιο και ελπίδα για το αύριο. Αυτός ο στόχος τριγυρίζει συνεχώς στο μυαλό μου το τελευταίο διάστημα, κάθε πρωί, περπατώντας και απολαμβάνοντας το νέο παραλιακό πρόσωπο της Λεμεσού. Απο το ξενοδοχείο Κράουν Πλαζα ως τον Εναέριο, τη Φραγκοκλησιά, τους μόλους, το Παλιό Λιμάνι, ως τη Μαρίνα. Το 1996 μέχρι το 2006 όταν ήμουν δημοτικός σύμβουλος στο Δήμο Λεμεσού, με απασχολούσε συνεχώς το γεγονός ότι η πόλη είχε γυρίσει την πλάτη στην παραλία και ανέβαινε προς τα βουνά και πως θα έπρεπε το συντομότερο δυνατό η Λεμεσός να ξαναγυρίσει το βλέμμα προς τη θάλασσα, να την αγκαλιάσει και να αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ομορφιές και τη μοναδική αυτή προίκα. Τότε υπήρχε μόνο η Επίχωση που κατασκευάστηκε 20 χρόνια πριν, με λίγους θαμώνες και περιπατητές, αποκομμένη ανατολικά και δυτικά από την υπόλοιπη παραλία. Δυτικά του μόλου, η παραλία από τη Φραγκοκλησιά μέχρι το Τσώρτσιλ όπως ονομαζόταν τότε, ήταν απρόσιτη, με μικρά μικρά αδιέξοδα προς την ακτή, με ένα υπόστρωμα ανάμικτο από χώματα, τσακίλια και άμμο και πολλές μεγάλες πέτρες, απομεινάρια των παλιών Δημοτικών Λουτρών, του Εναέριου, της οικίας Κυριακίδη και των Αποθηκών Θεοδοσίου που δυστυχώς κατεδαφίστηκαν. Για περίπατο κατά μήκος της παραλίας καμιά πιθανότητα. Ούτε κατά μήκος του παραλιακού δρόμου με το στενό του πεζοδρόμιο. Σε πολλά από τα άρθρα μου που δημοσιεύτηκαν τότε, ανέλυα το όραμα του τότε Δημοτικού Συμβουλίου και του Δημάρχου Δρα Κοντίδη, για την αναβάθμιση και αξιοποίηση του παραλιακού μετώπου. Και ήμουν σίγουρη ότι θα γίνει. Να υπενθυμίσω ότι στη Λεμεσό της περιόδου 1986 με 1996 εκτός από το αποχετευτικό του οποίου την αξία και σημασία κατανοήσαμε πολύ αργότερα και ευτυχώς που προηγήθηκε των μεταγενέστερων έργων, δεν επενδυόταν τίποτε σε έργα υποδομής. ιδιαίτερα στο κέντρο της πόλης που έφθινε.

155

Οι προσπάθειες μας προς όλες τις κατευθύνσεις να γίνουν έργα, πολλές φορές αντιμετωπίζονταν με ειρωνεία και δυσπιστία, κάποιες όμως στο τέλος απέδωσαν και είχαμε ένα καλό αποτέλεσμα. Η πιο θετική και αποτελεσματική ανταπόκριση ήταν απο το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως με επί κεφαλής τον τότε Υπουργό Εσωτερικών κ Χριστόδουλο Χριστοδούλου και η οποία απετέλεσε την αρχή της μεταμόρφωσης και ανάπτυξης του παραλιακού μετώπου. Η ομάδα εργασίας εκ μέρους τους συστάθηκε αμέσως μόλις το ζητήσαμε ως Δημοτική Αρχή και συμπληρώθηκε με τεχνικούς και αρχιτέκτονες από τον Δήμο Λεμεσού. Σε μερικά χρόνια το νέο παραλιακό μέτωπο της Ακτής Ολυμπίων ήταν ήδη πραγματικότητα. Ένα έργο μήκους περίπου 2 χιλ. με πεζόδρομο και ποδηλατόδρομο, πολύ πράσινο, αμμουδιές και κυρίως άπλετη θέα και επαφή με τη θάλασσα. Με 2 εκ. λίρες – που έκτιζαν τις επαύλεις τους τότε κάποιοι που κρατούσαν λεφτά– υλοποιήθηκε ένα έργο που μαζί με το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, θεωρώ ότι είναι το πιο αξιόλογο και τεράστιας κοινωνικής σημασίας, διότι εξυπηρετεί δωρεάν, χιλιάδες κόσμο καθημερινά. Αυτό αποδεικνύεται από την μαζική παρουσία ολόχρονα περιπατητών, ποδηλατιστών και κολυμβητών, που σταδιακά αυξάνονται ακόμα περισσότερο. Η αναβάθμιση της προκυμαίας μήκους 1 χιλ. που ολοκληρώθηκε πρόσφατα με συγχρηματοδότηση απο Ευρωπαικά Ταμεία, συμπληρώνει ακόμα περισσότερο την εικόνα του παραλιακού μετώπου. Νέα υλικά στα δάπεδα, αναβαθμισμένος φωτισμός ιδιαίτερα στα γλυπτά, περισσότεροι και καλύτερα οργανωμένοι χώροι στάθμευσης, νέοι παιδότοποι, λιμνούλες και μικρά κεντράκια. Περισσότερο πράσινο, που προσφέρει νέα δασύλλια και χορτοτάπητες γύρω από ευχάριστες πεζοδιαδρομές. Ένα μικρό και κομψό θεατράκι διαθέσιμο για μικρές εκδηλώσεις. Η ανύψωση του δαπέδου του μεγάλου πεζόδρομου και η ανακατασκευή του τοίχου μπροστά από τις πέτρες που χαμήλωσε και πλάτυνε περισσότερο, ενώνουν περαιτέρω το μόλο με τη θάλασσα. Με την ολοκλήρωση τώρα του συμπλέγματατος με τις νέες αποβάθρες και τις δύο μεγάλες πλατφόρμες σαν μικρές ξύλινες “πλατείες” πάνω στο νερό, η επαφή με το υγρό στοιχείο είναι μοναδική και αδιαμφισβήτητη. Ανατολικά του μόλου, το Παλιό Λιμάνι, ήταν ένας χώρος παραμελημένος με κάποια χαμηλής ποιότητας υποστατικά. Αναφέρομαι στο Παλιό Λιμάνι, λόγω των διαφόρων έντονων αλλά άδικων κατά τη γνώμη μου αντιδράσεων τα τελευταία χρόνια. Θεώρησα και θεωρώ μεγάλη επιτυχία το γεγονός ότι μέσα στις συνθήκες της ανυπαρξίας μεγάλων έργων στο Δήμο τη δεκαετίας του 90, καταφέραμε να πείσουμε την Αρχή Λιμένων να προχωρήσει σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για να υλοποιήσει έργo σημαντικό στη πόλη μας. Για υπενθύμιση κάποιων, που για άγνωστους λόγους, χρόνια μετά, άρχισαν να ξεχνούν, αναφέρω ότι απο τη Δημαρχία Αντώνη Χατζηπαύλου το Δημοτικό Συμβούλιο ζητούσε αναμόρφωση και αναζωογόνηση του Παλιού Λιμανιού. Το Δημοτικό Συμβούλιο επί Δημήτρη Κοντίδη ομόφωνα τοποθετήθηκε υπέρ των σχεδίων του διαγωνισμού, αφού αφαιρέθηκαν από τον τότε υπουργό Ανδρέα Χρίστου πάνω από 1400 τ.μ. δηλαδή το 20% περίπου που δικαιούνταν βάσει της τότε υφιστάμενης ζώνης. Αφαιρέθηκε ολόκληρο κτίριο που θα κτιζόταν μέσα στη θάλασσα παράλληλα και ανατολικά της μεγάλης αποβάθρας και αρκετά άλλα. Ομως η αγωνία όλων ήταν να γίνει το έργο. Το τελικό αποτέλεσμα, όσο και αν κάποιοι διαφωνούν, είναι ένα σύμπλεγμα ανάλαφρων κτισμάτων γύρω από το ψαρολίμανο, που η μεταλλική κατασκευή τους, με τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, δένουν αρμονικά με το περιβάλλον και με τα κατάρτια των ψαρόβαρκων. Αυτό διαπιστώνει κάποιος

156

Κτίρια του παλιού λιμανιού μετά την ανάπλαση, 2014. [Χ.Σ.]

κρίνοντας ανεπηρέαστα και αντικειμενικά τα νέα κτίρια με τα σύγχρονα καλαίσθητα στοιχεία τους. Η χωροθέτηση και η μοντέρνα τους αρχιτεκτονική, προβάλλει με σεβασμό τα παλιά διατηρητέα και σχηματίζουν με αυτά μια ωραία πλατεία. ανθρώπινης μικροκλίμακας. Τα τρία “Ακταία” πάνω στο βραχίονα, απέναντι από τη μεγάλη αποβάθρα του Παλιού Λιμανιού και άλλα ισόγεια και υπερυψωμένα κεντράκια, θα προσφέρουν άπλετη θέα προς τη θάλασσα, δυτικά μέχρι το Κράουν Πλάζα και πιο πέρα, και ανατολικά προς τη Μαρίνα αλλά και μέσα στο ψαρολίμανο. Ο υπερυψωμένος εξωτερικός “διάδρομος” σαν μια υπέργεια αποβάθρα μεταξύ των κτιρίων, τα ενώνει μεταξύ τους με μια έξυπνη και ανάλαφρη κατασκευή που κάνει πιο ενδιαφέρουσα τη διαδρομή για τους πεζούς. Τα τρία μικρά μοναδικά τριώροφα κτίρια στο τέρμα του μόλου πριν τη μεγάλη αποβάθρα, βγάζουν μεγάλους προβόλους απάνω από ένα ωραίο πεζόδρομο, επέκταση της αποβάθρας προς το δρόμο. Το ίδιο εύκολη και πολύ μεγαλύτερη πρόσβαση υπάρχει και μεταξύ των διώροφων κτιρίων από το ψαρολίμανο προς το Κάστρο. Δεν έχει κλείσει καμιά θέα που ποτέ δεν υπήρχε προς τη θάλασσα, όπως λανθασμένα κάποιοι υποστήριζαν, αντίθετα τώρα από το μικρό κόμβο του λιμανιού για πρώτη φορά φαίνεται η θάλασσα.

157

Αναμένω με πολλή ανυπομονησία τη λειτουργία όλων αυτών των υποστατικών για να αποδειχθεί ότι ο πόλεμος, οι διογκωμένες και οι παρατραβηγμένες απόψεις ήταν ανεδαφικές. Και εύχομαι να γίνει σύντομα διότι οι νέες οικονομικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν τον τελευταίο χρόνο κάθε άλλο παρά βοηθούν μεγάλες αναπτύξεις όπως αυτή Ήδη κάποιοι παραδέχονται ότι υπήρξε υπερβολή και πως τώρα που άνοιξε ο χώρος και κυκλοφορούν ελεύθερα, οι εντυπώσεις τους είναι θετικές. Και ακόμη δε ζωντάνεψαν οι χώροι με ενοίκους και χρήστες. Πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι τα σχέδια για την ανάπλαση του Παλιού Λιμανιού έγιναν μετά από διαγωνισμό απο το αρχιτεκτονικό γραφείο Χ.Η. Χρυάνθου και Συνεργάτες. Για τη δημιουργία της Μαρίνας είχαν επίσης καταβληθεί πάρα πολλές προσπάθειες, τόσο για να αποφασιστεί ως έργο, αλλά και για να χωροθετηθεί δυτικά της πόλης σε μια υποβαθμισμένη γειτονιά με μια σκούρα καφέ θάλασσα από τα απόβλητα των βιομηχανιών που τότε χύνονταν σε αυτή. Τώρα υπάρχει εκεί μια «νέα πόλη» που την επισκέπτονται από όλη την Κύπρο. Διάφορες και διαφορετικές απόψεις πάλιν ακούγονται για τα κτίρια και τις χρήσεις του χερσαίου χώρου της Μαρίνας. Ένα όμως είναι σημαντικό: Η Μαρίνα Λεμεσού είναι ήδη πραγματικότητα ενώ άλλες πόλεις ακόμη αγωνίζονται να κατασκευάσουν τη δική τους. Σίγουρα όλα τα πιο πάνω θα μπορούσαν να γίνουν ακόμα πιο τέλεια. Πάντα υπάρχει το καλύτερο. Το γεγονός όμως είναι ότι σήμερα μπορούμε να απολαμβάνουμε μια υπέροχη παράλια διαδρομή που πλημμυρίζει καθημερινά απο ντόπιους και ξένους, λουόμενους, πεζούς, ποδηλάτες και επισκέπτες που δίνουν την αίσθηση μιας μεγάλης συντροφιάς οποιαδήποτε ώρα και αν επισκεφτείς την παραλία. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα και ομορφότερα παραλιακά μέτωπα της Μεσογείου όπως μας δηλώνουν καθημερινά πολλοί συμπατριώτες μας και ξένοι που επισκέφθηκαν παραλίες άλλων χωρών. Να λοιπόν κάτι που εξελίχθηκε, συμπληρώθηκε κομμάτι, κομμάτι και μας προσφέρει χώρους μοναδικούς, χρήσιμους, που ομορφαίνουν τη ζωή μας. Μια μικρή όαση μέσα στη λαίλαπα των δυσάρεστων και αποκρουστικών που μας πνίγουν καθημερινά.

158

Αεροφωτογραφία: Το παλιό λιμάνι και το λιμανάκι της Ναυτικής Σχολής Hanseatic, 2007. [Φ.Π.]

159

Οι νέες αποβάθρες του μόλου, 2015. [Δ.Α.]

160

161

Εκδήλωση της Επιτροπής για το Φυσικό Περιβάλλον Λεμεσού το 1977, με στόχο την προστασία του Δασουδιού. Από αριστερά διακρίνονται οι Λίνα Σολομωνίδου, Γιαννάκης Ποταμίτης, Κώστας Χαράκης, Μιχαλάκης Μιχαηλίδης, Πανίκος Γεωργίου, Κρίστης Χαράκης, Νεόφυτος Ηλία και Λάκης Χριστοφίνης. Απευθύνει χαιρετισμό η Κρίστια Χρίστου. [Α.Σ.Δ.]

162

ΧΑΡΑΥΓΉ 27 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1976

Το Δασούδι της Λεμεσού και η αξοποίηση του

Παρόλο που γράφτηκαν πολλά, αξίζει τον κόπο – και είναι υποχρέωση όλων εμάς των Λεμεσιανών – να πάρουμε αυτό το ζήτημα στα σοβαρά και να αποτρέψουμε το έγκλημα που προετοιμάστηκε σε βάρος του μικρού δάσους και μάλιστα πίσω από τις πλάτες μας. Έτσι, σκόρπια, απ’ εδώ κι απ’ εκεί, καταφέραμε να μάθουμε τι περίπου περιλαμβάνει το πρόγραμμα της αξιοποίησης του δασουδιού το οποίο ευρίσκεται στην ανατολική είσοδο της πόλης, εκτός των δημοτικών ορίων, αφού οι αρμόδιες αρχές κατάφεραν να κρατούν σχεδόν μυστικά από το λαό τα σχέδια αξιοποίησης του. Τα σχέδια αυτά ούτε καν έχουν παρουσιαστεί στους πολίτες της Λεμεσού. Ακούσαμε λοιπόν για … γήπεδα τένις, βόλεϊ και γήπεδο γκολφ, εστιατόρια, μεγάλο κολυμβητήριο, κέντρο διοίκησης και για τεράστιους χώρους στάθμευσης που περιλαμβάνουν και … χώρο στάθμευσης για επίσημα πρόσωπα, συνολικής έκτασης 15 σκαλών. Όποιος δεν αντιλαμβάνεται το μέγεθος της ζημιάς του πράσινου που θα προκληθεί απ’ αυτή την αξιοποίηση, δεν έχει παρά να φανταστεί ένα μεγάλο μέρος του χώρου, καλυμμένο από αυτά τα γήπεδα, κτίρια και χώρους στάθμευσης, που θα εξυπηρετούν τους λίγους και τα οποία κάλλιστα θα μπορούσαν να τοποθετηθούν σε άλλα σημεία, μέσα στην πόλη. «Μα δεν υπάρχει χώρος καταλληλότερος», λένε οι θερμοί υποστηρικτές της καταστροφής του μικρού δάσους. Λάθος η προσέγγιση. Χώροι υπάρχουν πολλοί. Αλλά και να μην υπήρχαν, δεν σημαίνει ότι πρέπει να τα βάλουμε οπωσδήποτε μέσα στο Δασούδι. Δεν είμαστε εναντίον της αξιοποίησης και της προόδου, όμως από πού ως πού οι αρμόδιοι έφθασαν στο συμπέρασμα ότι σ’ εκείνο ειδικά το σημείο πρέπει να γίνει αθλητικό συγκρότημα και τα υπόλοιπα; Ποια είναι εκείνη η γενική μελέτη του χωροταξικού σε κλίμακα όλης της παραλίας, στα πλαίσια της ανάπτυξης όλης της πόλης; Ποιο είναι το γενικότερο εκείνο πρόγραμμα που περιλαμβάνει, σαν μια από τις πρώτες του φάσεις, την τέτοια αξιοποίηση του Δασουδιού; Ενώ από τη μια είχαμε την τύχη στη Λεμεσό να συμβεί κάτι που στις άλλες πόλεις δεν έγινε, δηλαδή να έχουμε όλη σχεδόν την παραλία μπροστά στην πόλη να ανήκει στο Δήμο και την κυβέρνηση, επομένως όλη η παραλιακή λωρίδα θα μπορούσε να μελετηθεί στο σύνολο της, κάνουμε το λάθος, παίρνοντας μέρος του δάσους, να τοποθετούμε έτσι στατικά μερικά κτίρια που σε 5 ή

163

10 χρόνια θα διπλασιάσουν τις ανάγκες τους και τα οποία ίσως καταστρέψουν όλο το Δασούδι. Η παραλία της Λεμεσού εξ αντικειμένου αποτελείται από τέσσερις διαφορετικές περιοχές. Αρχίζοντας από το μόλο που όλοι γνωρίζουμε, δυτικότερα μέχρι το νέο λιμάνι είναι η ζώνη του λιμανιού, ενώ ανατολικότερα και μέχρι το Δασούδι είναι η Ακτή Ολυμπίων με τη λαϊκή πλαζ που σχεδιάζει ο Δήμος Λεμεσού μέσα στα δημοτικά όρια και πιο πέρα το Δασούδι. Η περιοχή που αναμένεται να αξιοποιηθεί πρώτη, είναι η επίχωση, δηλαδή ο μόλος και συνιστά βασικά ορθή ιδέα. Η πόλη έχοντας το κέντρο της στην παραλία δεν μπορούσε ν’ αναπτυχθεί κανονικά προς τη θάλασσα. Ασφυκτιούσε σ’ εκείνο το σημείο. Γι’ αυτό η ανάπτυξη της έγινε προς τα πάνω, μετατοπίζοντας έτσι το κέντρο και τις διάφορες δραστηριότητες των πολιτών προς την οδό Γλάδστωνος και μεταγενέστερα προς τη γεμάτη καυσαέρια λεωφόρο Μακαρίου Γ’. Κι έτσι ο ελεύθερος χρόνος τα σαββατοκυρίακα αλλά και ο καθημερινός χρόνος, αξιοποιείται παραδόξως μακριά από τη θάλασσα ενώ οι βελτιωτικές εργασίες στην επίχωση μόλις τώρα άρχισαν. Έχουμε υπόψη ότι το πρόγραμμα των έργων περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και κιόσκια, μικρά αίθρια και καφετέριες, παγκάκια, πλακόστρωτα, χώρους για πράσινο και ημιυπόγειους χώρους στάθμευσης. Το πρόγραμμα θα υλοποιηθεί σε διάφορες φάσεις και θα μπορούσε να περιλαμβάνει και χώρους ενοικίασης βαρκών για περίπατο και άλλα πολλά. Ξέρουμε τις δυσκολίες, οικονομικές και άλλες, που υπάρχουν, όμως ο μόλος πρέπει να γίνει το στολίδι του κέντρου της πόλης, θα πρέπει να είναι ο κύριος χώρος, που θα ελκύει τον κόσμο, να κάνει περίπατο και να απολαμβάνει καθημερινά τη θάλασσα. Μπορεί να γίνουν πολλά πράγματα κι ένα μελετημένο σχέδιο να δημιουργήσει ένα όμορφο και ελκυστικό περιβάλλον για καθημερινή ψυχαγωγία και ξεκούραση. Ο μόλος θα πρέπει να ελκύσει ξανά τους ντόπιους κοντά στη θάλασσα, να αναπνέουν τη θάλασσα, όπως ήταν πάντοτε συνηθισμένοι. Αυτός θα πρέπει να είναι ο κύριος του σκοπός. Αν ο μόλος δεν καταφέρει να επιτύχει κάτι τέτοιο, η όλη προσπάθεια μας ίσως καταλήξει σε αποτυχία. Το Δασούδι με τη σειρά του ας μείνει ένα όμορφο και περιποιημένο πάρκο κοντά στη θάλασσα, με πλακόστρωτα, κήπους, μικρά κιόσκια και παγκάκια, χώρους με παιχνίδια για παιδιά, ελαφρές κατασκευές, πίδακες, λιμνούλες, αποβάθρες, χώρους που χωρίς να επηρεάζουν το περιβάλλον θα προσαρμόζονται σ’ αυτό. Η μελέτη της οργάνωσης των πάρκων είναι σήμερα ολοκληρωμένος κλάδος που διδάσκεται στις σχολές αρχιτεκτονικής και θα μας βοηθούσε πάρα πολύ ν’ αξιοποιήσουμε το Δασούδι με χίλιους όμορφους τρόπους. Μπορεί κανείς να πει πάρα πολλά. Όμως εδώ χρειάζεται πρακτική δουλειά. Υπάρχουν αρχιτέκτονες και ειδικοί, που παίρνοντας το μολύβι και επιστρατεύοντας τη φαντασία τους, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες του τόπου και του λαού και τις απόψεις διαφόρων φορέων της πόλης, την πείρα αυτών που αγαπούν τη Λεμεσό, θα μπορούσαν να μελετήσουν σωστά ένα γενικό πρόγραμμα ανάπτυξης και αξιοποίησης της παραλίας σε διάφορες φάσεις. Ένας τέτοιος διαγωνισμός θα έπρεπε να γινόταν στην αρχή κι όχι να δίδεται στατικά το πρόγραμμα αξιοποίησης του δάσους με λανθασμένο κατά τη γνώμη μας περιεχόμενο. Ζητούμε απ’ όλους όσους αγαπούν τη Λεμεσό, να σταματήσουν την καταστροφή, να συμπαρασταθούν στο Φυσιολατρικό Όμιλο που με άλλους πολίτες έκαναν τόσες προσπάθειες για τη διατήρηση του μέχρι τώρα, κι ας γίνει μια δουλειά πιο μελετημένη, για την οποία να μπορούν να δώσουν γνώμη και οι πολίτες της Λεμεσού. Να μη βιαστούμε, να αποφύγουμε οπωσδήποτε την

164

Ο μόλος της Λεμεσού όπως ήταν παλιά. Διακρίνεται το ξενοδοχείο Κοντινεντάλ και μαθήτριες με τις στολές του σχολείου τους. [Σ.Κ]

ανεπανόρθωτη καταστροφή. Αυτή η «ανάπτυξη» φαίνεται ευθύς εξ αρχής ότι στηρίχτηκε σε λανθασμένες βάσεις. Αν υπάρχει ένα ολοκληρωμένο μελετημένο χωροταξικό. που να περιλαμβάνει όλη την παραλία και που να καταδεικνύει ότι αυτή είναι η σωστή αξιοποίηση όπως προκύπτει από τη μελέτη, οι αρμόδιοι θα μπορούσαν να πληροφορήσουν επίσημα το κοινό. Από τα μέχρι τώρα γνωστά δε φαίνεται να υπάρχει κάτι τέτοιο. Ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα λοπόν, ως αποτέλεσμα μιας σοβαρής μελέτης με σταδιακή, κατά φάσεις υλοποίηση του σ’ όλη την παραλία, θα είναι επιβεβαίωση της ευθύνης μας απέναντι στο φυσικό πλούτο του νησιού μας και στους πολίτες του τόπου μας.

165

Η λαϊκή πλάζ της Λεμεσού, 2012. [Αρ.Χ]

Το παλιό λιμάνι με τις ψαρόβαρκες, 2012. [Ε.Κ]

166

ΧΑΡΑΥΓΉ 23 ΙΟΥΛΙΟΥ 1977

Το Δασούδι να αξιοποιηθεί ως πάρκο και λαϊκή πλάζ

Σκοπός του άρθρου είναι να ενημερώσει το κοινό, ιδιαίτερα το Λεμεσιανό, για το τι ακριβώς περιλαμβάνει το προτεινόμενο από τον ΚΟΤ και το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως πρόγραμμα ανάπτυξης του Δασουδιού και πώς εμείς αντιλαμβανόμαστε τη σωστή αξιοποίηση του, ώστε να διατηρήσει το χαρακτήρα του και να παραμείνει στην υπηρεσία των λαϊκών στρωμάτων. ΤΟ ΠΡΟΤΕΙΝΌΜΕΝΟ ΑΠΌ ΤΟΝ ΚΟΤ ΠΡΌΓΡΑΜΜΑ Το πρόγραμμα που ο ΚΟΤ προτείνει για την αξιοποίηση μέρους του Δασουδιού και που δόθηκε για διαγωνισμό τον Ιούλιο 1976, είχε τον τίτλο «Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός κτιρίων δημόσιας πλαζ Δασουδιού Λεμεσού». Το πρόγραμμα περιλάμβανε Μάστερ Πλαν (Γενικό Σχέδιο που περιλαμβάνει όλα τα προτεινόμενα σημεία σε κλίμακα 1/500), όπου ενδεικτικά υποδεικνύονται τα ακόλουθα: • Εστιατόριο, μπαρ και αναψυκτήριο, αποδυτήρια, διοικητικό κέντρο, κολυμβητήριο, γήπεδα τένις, βόλεϊ και μπάσκετ, δρόμοι και χώροι στάθμευσης, όλα αυτά σε εμβαδόν γης 15 σκαλών. • Το εστιατόριο, μπαρ, αποδυτήρια και διοικητικό κέντρο, ήταν το κυρίως θέμα του διαγωνισμού και αυτά τα κτίρια μελέτησαν και παρουσίασαν οι διαγωνιζόμενοι. ΑΝΆΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΈΝΟΥ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΆΜΜΑΤΟΣ Θα πάρουμε μια-μια εκείνες τις κατασκευές που κατά τη γνώμη μας δεν αντιμετωπίστηκαν σωστά ή δεν πρέπει να τοποθετηθούν καθόλου εκεί.

Εστιατόριο 400τ.μ. ο κάθε όροφος. Σαν διώροφο είναι αταίριαστο με το περιβάλλον και στην περίπτωση του Δασουδιού εξυπηρετεί λιγότερο παρά αν ήταν δύο εστιατόρια σε δύο διαφορετικούς χώρους. Το ένα ή και τα δύο θα μπορούσαν να ήταν σνακ μπαρ, ή καφετέριες. Μπαρ - Αναψυκτήριο 750τ.μ. Θα μπορούσε να αντικατασταθεί με μερικά όμορφα περίπτερα σε διάφορα σημεία της πλαζ ή του πάρκου με τρόπο που να προσαρμόζονται στο περιβάλλον. Αποδυτήρια 500τ.μ. Θα εξυπηρετούσε ίσως καλύτερα αν έμπαιναν μικρότερες κατασκευές σε διάφορα σημεία της πλαζ.

167

Η αποβάθρα του Εναέριου. Συνωστισμός για τα ψάρια που διέφυγαν από τα ιχθυοτροφεία, 2009. [Ε.Κ]

Διοικητικό Κέντρο 400τ.μ. Είναι υπερβολικά μεγάλο. Θα έπρεπε να είναι τόσο, ώστε να εξυπηρετεί τα λίγα άτομα που θα δουλεύουν εκεί. Κολυμβητήριο και γήπεδα αθλοπαιδιών 6.550τ.μ. Η τοποθέτηση τους μέσα στο Δασούδι είναι το κατ’ εξοχή λανθασμένο στοιχείο των σχεδίων. Ποιόν θα εξυπηρετούν; Τους τουρίστες; Οι τουρίστες έρχονται στην Κύπρο για τον ήλιο και τη θάλασσα μας κι όχι για αθλητική άσκηση σε κολυμβητήριο. Το κολυμβητήριο θα είναι ολυμπιακών διαστάσεων και για την κατασκευή του θα διαθέσει σοβαρό ποσό χρημάτων η Γ. Γραμματεία Αθλητισμού Ελλάδος η προσφορά της οποίας ισχύει ανεξάρτητα από το πού θα τοποθετηθεί το κολυμβητήριο. Αυτό σημαίνει ότι θα χρησιμοποιείται για προπόνηση και προετοιμασία ενός περιορισμένου αριθμού αθλητών και φυσικά για παγκύπριους και διεθνείς αγώνες. Όλα δείχνουν πως πρόκειται για μια καθαρά αθλητική κι όχι τουριστική εγκατάσταση, μόνο που διαλέξαμε λάθος οικόπεδο. Το κολυμβητήριο με τις βοηθητικές του εγκαταστάσεις, θα πρέπει να τοποθετηθεί: α) Σε βολικό σημείο της πόλης που θα είναι εύκολο να πηγαίνουν εκεί όλοι οι πολίτες, ειδικά οι νέοι μας. β) Σε χώρο που θα προσφέρεται η πιθανότητα επέκτασης του στο μέλλον ή που υπάρχουν ήδη αθλητικές εγκαταστάσεις και, γ) Σε μέρος που θα υπάρχουν χώροι στάθμευσης για πάρα πολύ μεγάλο αριθμό προσώπων στην περίπτωση αγώνων.

168

Όλα αυτά δεν μπορούν να γίνουν μέσα στο Δασούδι. Θα μπορούσαν όμως για παράδειγμα να τοποθετηθούν στο Τσίρειο, γιατί εκεί θα πρέπει να αναπτυχθεί ο χώρος σαν καθαρά αθλητικό σύμπλεγμα, ή στο ΓΣΟ όπου υπάρχουν ήδη και κερκίδες και όπου θα μπορούσε το κολυμβητήριο να επεκταθεί στο μέλλον και να επικοινωνεί με την απέναντι παραλία για την δημιουργία γηπέδου αθλοπαιδιών και πάνω στην παραλία.

Ο δρόμος 2800τ.μ. που έγινε παράλληλος με τον παραλιακό δρόμο, πιθανότατα θα περνά πάνω από υφιστάμενα πεύκα ή δέντρα μια και δεν αποτυπώνεται στα σχέδια η υφιστάμενη κατάσταση. Αυτός θα έπρεπε να γίνει εκεί που ήδη υπάρχουν δίοδοι και να είναι σε μήκος όσο πιο μικρός γίνεται. Οι χώροι στάθμευσης 10.000τ.μ. είναι τεράστιοι σε επιφάνεια και είναι λάθος να γίνονται μεταξύ δέντρων, γιατί αν ασφαλτοστρωθούν θα καταστραφούν τα δέντρα από ατυχήματα και ασφυξία. Ιδιαίτερα η παρουσία χώρου στάθμευσης για επίσημα πρόσωπα είναι προκλητική! ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ 1. Καλύπτεται συνολικά χώρος 15 σκαλών και όχι 1,5 σκάλας, όπως γράφτηκε στις 7 Δεκ. 1976 στον «Φιλελεύθερο». 2. Η πρόταση για αξιοποίηση του Δασουδιού θεωρούμε ότι βασίστηκε ευθύς εξαρχής πάνω σε λανθασμένες βάσεις. Δεν αντικρίστηκε σαν ο μοναδικός χώρος πράσινου όλης της παραλίας και όλης της πόλης, αλλά αντικρίστηκε ως να είναι ένα οποιοδήποτε γυμνό οικόπεδο, παραγνωρίζοντας το πράσινο. Και το συμπέρασμα αυτό βγαίνει από τα σχέδια που ο ΚΟΤ έδωσε με την προκήρυξη για την έναρξη του διαγωνισμού στα οποία δε φαίνεται, σχεδόν καθόλου, η υφιστάμενη κατάσταση των δέντρων και φυτών που προφανώς δε θεωρήθηκε αξιόλογη. 3. Δεν έγινε η απαραίτητη πολεοδομική μελέτη όλης της παραλίας σε συσχετισμό με την πόλη και αυτό φαίνεται από τη σύγχυση που υπάρχει στα σχέδια του ΚΟΤ από τα οποία δεν αντιλαμβάνεται κάποιος αν το Δασούδι θα είναι τόπος για αθλητές, για τουρίστες ή για τους ντόπιους, τους πολλούς ή τους λίγους, αν θα είναι η αξιοποίηση του για όλο το διάστημα του χρόνου ή μόνο για το καλοκαίρι, αν θα είναι για λουόμενους ή γι’ αυτούς που θέλουν να κάνουν περίπατο και το χειμώνα. Όμως έστω και αν δεν έγινε τέτοια μελέτη που σίγουρα θα προλάμβανε μεμονωμένες και ανεξέλεγκτες ενέργειες, εντούτοις το Δασούδι μιλά από μόνο του. Είναι ένας ξεχωριστός χώρος, η μοναδική ζώνη πρασίνου σε όλη την πόλη κι έτσι έπρεπε να αξιοποιηθεί. Όμως δυστυχώς δεν έτυχε καθόλου ειδικής μεταχείρισης. 4. Προτείνεται αξιοποίηση μέρους του Δασουδιού χωρίς να έχει γίνει ένα σχέδιο ολόκληρου του χώρου, πράγμα ανησυχητικό. Τόσο, γιατί πιθανόν να διχοτομηθεί σε χώρο για τους λίγους από τη μια και τους πολλούς από την άλλη, όσο και γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να χρησιμοποιηθεί και το υπόλοιπο στο μέλλον για παρόμοιες εγκαταστάσεις. Θεωρούμε ότι έπρεπε πρώτα να γίνει διαγωνισμός για το πώς θα έβλεπε το κάθε αρχιτεκτονικό γραφείο την αξιοποίηση όλου του χώρου κατά γενικό τρόπο και ύστερα κατά φάσεις και μετά να ακολουθήσει διαγωνισμός για τη μελέτη και λύση των λεπτομερειών ενός συγκεκριμένου σχεδίου αξιοποίησης, του καλύτερου σε σύλληψη και περιεχόμενο, για το οποίο να έχουν λόγο και οι αρχές και ο λαός της Λεμεσού.

169

Τα προπύλαια του Γ.Σ.Ο όπως ήταν πριν κατεδαφιστεί το πέτρινο περιτοίχισμα. 2002. [Μ.Ι]

Δεν έγινε έτσι γι αυτό το πρόβλημα της αξιοποίησης εξακολουθεί να υφίσταται και σαν πολεοδομικό και σαν κοινωνικό. Λαμβάνοντας ακριβώς υπόψη την κοινωνική του πλευρά, το πρόγραμμα αξιοποίησης του ΚΟΤ θα έπρεπε να σκοπεύει πρώτα στη διατήρηση του δάσους σαν χώρου πρασίνου που να προσφέρεται στους πολλούς χειμώνα και καλοκαίρι, χωρίς εισιτήρια εισόδου και ψηλές τιμές και σαν δασοπάρκο και λαϊκή πλάζ με τις απαραίτητες διευκολύνσεις που θα αναφέρουμε πιο κάτω και που θα εξυπηρετούσε άριστα το καλώς νοούμενο δημόσιο και λαϊκό συμφέρον. ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΈΝΑ ΠΡΟΤΕΊΝΟΥΜΕ 1) Να μελετηθεί ο συνδυασμός πλαζ και πάρκου, λαμβάνοντας υπόψη την υφιστάμενη κατάσταση που να εξυπηρετεί και τον χειμώνα, προσφέροντας πιθανότητα περιπάτου εντελώς κοντά στη θάλασσα, γιατί είναι λάθος να επενδυθούν τόσα χρήματα μόνο για τους 4 -5 μήνες του καλοκαιριού. Οι βραχίονες που ήδη υπάρχουν να χρησιμοποιηθούν και για αποβάθρες ενοικίασης βαρκών. Να διαμορφωθεί οργανωμένη παραλία, με τους ανάλογους κυματοθραύστες για τη δημιουργία αμμουδιάς, με τις απαραίτητες καμπίνες και τα ντους. Να υπάρχει μικρός χώρος διοίκησης και ελέγχου, μερικά γήπεδα βόλεϊ στην αμμουδιά, αποβάθρες και σχεδίες για βουτιές, κλπ.

170

Ένα σνακ μπαρ ίσως και δύο, με μικρούς όγκους και την ανάλογη αρχιτεκτονική που να προσαρμόζεται στο περιβάλλον. 2) Να γίνει προσπάθεια να αγοραστούν από την κυβέρνηση και οι υπόλοιποι ιδιωτικοί χώροι κατά μήκος του δρόμου. Και αυτό κατή τη γνώμη μας είναι επείγον και επιτακτικό. 3) Να γίνει μελέτη από ειδικούς για βελτίωση του τοπίου και του περιβάλλοντος, στην οποία θα έπρεπε να ρίξουμε το μεγαλύτερο βάρος της αξιοποίησης. Να αντικατασταθούν τα δέντρα όπου χρειάζεται κι αν είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν φυτά του κυπριακού φυσικού περιβάλλοντος που να προσαρμόζονται με το τοπικό στοιχείο. 4) Να γίνουν τα αναγκαία βελτιωτικά έργα για την προστασία του περιβάλλοντος και της παραλίας από διαβρωτικές τάσεις και άλλες αιτίες. 5) Να γίνει μελέτη της οργάνωσης και διακίνησης πεζών και οχημάτων που να επηρεάζει όσο γίνεται λιγότερο το φυσικό περιβάλλον. Ιδιαίτερα η διακίνηση οχημάτων, είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα σ’ αυτή την περίπτωση και χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Να εξεταστεί εξαντλητικά η περίπτωση στάθμευσης στις γειτονικές περιοχές. Αν θα υποχρεωθούμε να έχουμε ορισμένους χώρους στάθμευσης μέσα στο Δασούδι να γίνουν πάνω στις υφιστάμενες διόδους και σε χώρους με το λιγότερο δυνατό επηρεασμό του περιβάλλοντος. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι όλοι θέλουμε να αξιοποιηθεί το Δασούδι. Θέλουμε όμως να αξιοποιηθεί σωστά. Και θα αξιοποιηθεί σωστά από κοινωνικής πλευράς μόνο αν θα έχει σαν αποτέλεσμα την ευρεία χρήση του από τον κόσμο. Δε θα σταθούμε στην άρνηση, αλλά θέλουμε να αποφευχθούν όλα εκείνα τα στοιχεία που είναι δυνατό να καταστρέψουν το Δασούδι σαν χώρο πρασίνου ή να το μετατρέψουν σε χώρο που θα χρησιμοποιείται από τους λίγους, είτε αυτοί είναι αθλητές είτε μια εύπορη μερίδα. Επιμένουμε να εκτεθούν επίσημα στη Λεμεσό τα προτεινόμενα σχέδια και αυτά τα βελτιωμένα αν υπάρχουν, συνοδευόμενα από την υφιστάμενη κατάσταση βλάστησης του δάσους, για να μελετηθούν και να εκφραστούν απόψεις. Σα Λεμεσιανοί απαιτούμε να έχουμε λόγο για το πώς θα αξιοποιηθεί ο χώρος και θα αντιμετωπίσουμε με αποφασιστικότητα τον μπαμπούλα που επισείεται ότι τάχα αν δε γίνουν πλήρως δεκτά τα σχέδια που προτείνονται δε θα γίνει καμιά αξιοποίηση. Πρέπει να πάρουμε το ζήτημα από κοντά και να το κάνουμε θέμα των πλατιών στρωμάτων, γιατί μόνο έτσι θα αποτραπεί κάθε ανεπανόρθωτη ζημιά και αντιλαϊκή λύση.

171

Oι αποθήκες Θεοδοσίου από την πλευρά της θάλασσας πριν την κατεδάφιση τους στις 20 και 21 Ιανουαρίου 1995. [Μ.Ι.]

172

ΧΑΡΑΥΓΉ 22 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1981

Καταστρεπτικές οι συνέπειες από την ανεξέλεγκτη οικοδομική ανάπτυξη Η Κύπρος συνεχώς, χρόνο με το χρόνο προχωρεί στο στάδιο του αναπτυγμένου καπιταλισμού και είναι φυσικό να εμφανίζονται και σε μας καταστάσεις που μέχρι πρόσφατα ήταν χαρακτηριστικές μόνο για τις πλέον αναπτυγμένες χώρες της Μεσογείου. Η ραγδαία και πρωτοφανής ανάπτυξη που γνωρίζει η Λεμεσός τα τελευταία έξι χρόνια χαρακτηρίζεται από την τοποθέτηση κεφαλαίων στον τουρισμό, στο εμπόριο και στη βιομηχανία, αλλά ιδιαίτερα στην οικοδομική και οικιστική βιομηχανία. Χωρίς αμφιβολία η οικοδομική ανάπτυξη είναι απαραίτητη προϋπόθεση και συνέπεια της γενικότερης ανάπτυξης της χώρας και είναι ένδειξη ανοδικής πορείας της οικονομίας. Θα θέλαμε όμως να επισημάνουμε μερικά φαινόμενα που συνοδεύουν την ανεξέλεγκτη και χωρίς προγραμματισμό οικοδομική ανάπτυξη με πολλές αρνητικές και καταστρεπτικές συνέπειες. Τα φαινόμενα αυτά δεν είναι άγνωστα σε χώρες όπως η Ισπανία, η Νότια Γαλλία και η Ελλάδα. Στην Κύπρο όμως, είναι νέα και δεν έχουν μελετηθεί ακόμα, παρόλο που τις συνέπειες τους ήδη τις νοιώθουμε. Η σημερινή εικόνα της Λεμεσού διαμορφώνεται με ραγδαίο ρυθμό για να αποκτήσει την εικόνα της εμπορικής πολυκατοικίας από τη μια και των τουριστικών καταλυμάτων από την άλλη, είτε αυτά είναι πολυκατοικίες, ξενοδοχεία, μπανγκαλόους, εστιατόρια και δισκοθήκες, είτε καταστήματα κάθε είδους που θα εξυπηρετήσουν τον τουρίστα. Η θάλασσα, η γη, το φυσικό περιβάλλον, αποκτούν σαν εμπόρευμα μια νέα υπόσταση διαφορετική από τον χαρακτήρα τους. Η αξία της γης συναρτήθηκε με το εμπόρευμα κατοικία-τουρισμός και συνδέθηκε με τη θέση του οικοπέδου στην πόλη ή τη θάλασσα, όπου η εκμετάλλευση φτάνει σε ψηλούς συντελεστές. Το φαινόμενο «πόλη» ανάγεται μόνο σε ποσοτικές παραμέτρους. Η γη κοντά στη θάλασσα αποκτά μυθώδη αξία. Οι χώροι στην παραλία όλο και κρύβονται με γιγαντιαίες «σιλουέτες», με μεγάλο αριθμόν ενοίκων, που δεν είναι τίποτε άλλο από το διάγραμμα της αυθόρμητης συσσώρευσης του κεφαλαίου πάνω στο έδαφος. Σε ανώτερο στάδιο οικονομικής διεργασίας, η αστική γη, η κατοικία, τα διάφορα τουριστικά διαμερίσματα, γίνονται τομείς επενδύσεων, είτε για είσπραξη ενοικίου, είτε για επικερδή μεταπώληση. Προς το παρόν, στη δική μας κοινωνία, οι ρυθμοί επένδυσης στις οικοδομές και τα διαμερίσματα δε

173

φαίνεται να μας δημιουργούν υποψίες ούτε μας ανησυχούν. Λύουν πολλά από τα προβλήματα της οικογένειας και αποτελούν για το κράτος μια εύκολη και ασφαλιστική δικλείδα για τη λύση του στεγαστικού. Με τις αλματώδεις αυξήσεις τιμών της άλλοτε ξεχασμένης γης, χωρίς πολλούς κόπους, ξαφνικά λύεται και το πρόβλημα της προίκας, της στέγης και του μόνιμου εισοδήματος. Αυτό όμως αποπροσανατολίζει το λαό από μεγαλύτερους διεκδικητικούς αγώνες, για αυξήσεις, συντάξεις και κοινωνικές παροχές. Οι ακατάλληλα κατασκευασμένες εμπορικές πολυκατοικίες, επηρεάζουν την ψυχοσωματική ισορροπία της οικογένειας και σημαδεύουν τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ενοίκων. Καμιά μέριμνα για προστασία του πολίτη. Καθόλου χώροι αναψυχής για τους μεγάλους, πουθενά παιχνιδότοποι για τα παιδιά, καμιά μέριμνα από το κράτος, για να πληρούνται οι πιο φυσικές κοινωνικές μας ανάγκες. Ούτε ένα μεγάλο πάρκο στα σχέδια των πόλεων, κανένα θέατρο, σε λίγο καμιά ανοικτή αμμουδιά. Κι αν ορισμένοι χώροι, που διαμορφώνονται για την ψυχαγωγία και την ξεκούραση των τουριστών, τυχαία εξυπηρετούν και μας, ακριβοπληρώνονται και σε λίγο θα είναι για μας απρόσιτοι. Στην καπιταλιστική κοινωνία παρατηρείται παραγνώριση της πολεοδομίας, που έχει σαν επίκεντρο των δραστηριοτήτων της τον άνθρωπο και την ψυχοσωματική του υγεία. Αντίθετα, όλοι οι χώροι και τα φυσικά αγαθά της πόλης, αρχίζουν σιγά-σιγά να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης και εμπορευματοποίησης. Η διαμόρφωση μιας πόλης υλοποιεί και προβάλλει τις κοινωνικές αρχές και αξίες, ηθικές και αισθητικές, πολιτικές και άλλες που διέπουν τον κοινωνικό της σχηματισμό. Η εικόνα της πόλης εκφράζει την κοσμοθεωρία της. Έτσι σε λίγο, θα συμβεί ίσως και σε μας εκείνο που συμβαίνει στις περισσότερες πόλεις της Δύσης. Ο άνθρωπος, ζώντας στο αστικό τεχνητό, εμπορικό και καταπιεστικό περιβάλλον της πόλης, όπου ο παράγοντας άνθρωπος δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη ή είναι ο τελευταίος στη σειρά, όλο και απομονώνεται από το σύνολο, παρουσιάζει ψυχολογικά και άλλα προβλήματα, έντονες εναλλαγές απάθειας, αδιαφορίας, σκληρότητας, επιθετικότητας και αυτοκαταστροφής. Μια κακά οργανωμένη πόλη επηρεάζει αρνητικά την οργάνωση της ίδιας της ζωής και κατ’ επέκταση την οργάνωση της κοινωνίας. Δεν είναι λοιπόν καθόλου μικρό το πρόβλημα, κυρίως γιατί η διαμόρφωση της πόλης δεν είναι κάτι που αφορά μόνο το παρόν. Το περιβάλλον της πόλης και οι κοινωνικές του επιπτώσεις θα επηρεάζουν και τις επερχόμενες γενιές. Γι’ αυτό λοιπόν, είναι καθήκον μας να προβληματιστούμε πολύ σοβαρά, γιατί όλα αυτά τα φαινόμενα, που άρχισαν να παρουσιάζονται ή θα παρουσιάζονται, θα επιδρούν αρνητικά πάνω στο κοινωνικό σύνολο, με κύριο κίνδυνο την αλλοτρίωση και τον αποπροσανατολισμό υπολογίσιμων δυνάμεων. Αυτά τα επικίνδυνα φαινόμενα μπορεί να αγγίξουν και το λαϊκό κίνημα, γι’ αυτό θα πρέπει κατά πρώτο λόγο, ορισμένες επιδράσεις να αντιμετωπιστούν αφού εξαλείψουμε τις αιτίες που τις προκαλούν και κατά δεύτερο λόγο να μελετήσουμε τρόπους, που θα απαμβλύνουν τις επιπτώσεις από δυσάρεστα φαινόμενα της ανάπτυξης.

174

Όπως φαινόταν η Λεμεσός από την πολυκατοικία που κατοικούσαμε στη Γλάδστωνος το 1976, σε πίνακα που σχεδίασα τότε από το μπαλκόνι. [Β.Σ.]

175

ΧΑΡΑΥΓΉ 14 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1989

Ορισμένα σχόλια για τις δηλώσεις του Μητροπολίτη Πάφου για τον Ακάμα Δε θα μιλήσουμε για την περιβαλλοντική, ιστορική, αρχαιολογική, γεωγραφική αξία του Ακάμα γιατί αυτά είναι παραδεκτά απ’ όλους. Θα καταπιαστούμε μόνο με ορισμένα σημεία της συνέντευξης. 1. Ο Μητροπολίτης Πάφου στις δηλώσεις του για τις τουριστικές ζώνες του Ακάμα, εισηγείται συντελεστές δόμησης 57% και ισχυρίζεται ότι «με την αρμονική συνεργασία των τοπικών αρχών και των αρμοδίων κυβερνητικών τμημάτων μπορεί να γίνει θαυμάσια αξιοποίηση (υπογράμμιση δική μας) χωρίς να υποστεί καμιά αλλοίωση το φυσικό περιβάλλον»! Έχει υπόψη του άραγε ο Μητροπολίτης τι σημαίνει το 57% και πού υπάρχει τέτοια «θαυμάσια αξιοποίηση» με αυτό το συντελεστή; Γνωρίζει ότι όπου έγινε ανάπτυξη με συντελεστή δόμησης 57% καταστράφηκε εντελώς η περιοχή, όπως αυτή της Αμαθούντας στη Λεμεσό, η περιοχή των επτά ξενοδοχείων στην τουριστική ζώνη της Αγίας Νάπας και πολλές άλλες που αναφέρονται πλέον σαν κλασικά παραδείγματα προς αποφυγή; Γνωρίζει ότι με συντελεστή 57% είναι η παραλιακή ζώνη εντός των δημοτικών ορίων Πάφου, ενώ εκτός δημοτικών ορίων, εκεί στο «Σύπρια Μάρις» είναι και περισσότερο από το 57%; Αλλά έστω και συντελεστής 30%. Τι σημαίνει και ποια τα αποτελέσματα του; Είναι η περιοχή ορισμένων ξενοδοχείων στην Αγία Νάπα όπου και με αυτό το 30% οι χώροι πρασίνου είναι στο ελάχιστο, οι δε ανοικτές πλατείες που μένουν δε φτάνουν ούτε για αθλοπαιδιές ή παρόμοιες χρήσεις, σε βαθμό που μερικά απ’ αυτά τα ξενοδοχεία να ζητούν χαλαρώσεις για να επεκτείνονται μέσα σε κυβερνητική γη. Γνωρίζουμε ότι εξαιτίας αυτών και άλλων παραγόντων στη νότια τουριστική Γαλλία, οι συντελεστές δεν υπερβαίνουν το 20%; Όλοι νομίζω συμφωνούμε ότι με αυτή τη νοοτροπία έχουμε καταστρέψει σχεδόν όλες τις παραλιακές περιοχές της Κύπρου, πρώτα της Αμμοχώστου, ύστερα της Λεμεσού και όπως φαίνεται αν δεν προσέξουμε και της Πάφου. Και όταν μιλούμε για καταστροφή εννοούμε τους τεράστιους δυσανάλογους όγκους σε σχέση με τα οικόπεδα. Ο όγκος που βγαίνει από το συντελεστή 57% καταστρέφει το χώρο και υποβαθμίζει το περιβάλλον. Αυτό το έχουμε δει σε πολλές περιοχές της Κύπρου. Συνεπώς το πρώτο και το κυριότερο μέτρο καταστροφής ή διατήρησης , όταν μιλούμε για ανάπτυξη, σε σχέση με το περιβάλλον

176

H μέρα των Θεοφανείων στο παραθαλάσσιο πάρκο στη Λεμεσό. 2013. [Π.Χ]

για τα δεδομένα της Κύπρου, είναι οι συντελεστές δόμησης και το μέγεθος τους. Και μας εκπλήττει πραγματικά το γεγονός ότι ο Μητροπολίτης είναι υποστηρικτής μιας τέτοιας θέσης. Σήμερα που η κοινή γνώμη -μετά την πικρή πείρα από προηγούμενα λάθη μας- είναι υπέρ της μείωσης των συντελεστών και της προστασίας του περιβάλλοντος παγκύπρια, πώς μπορούν σοβαροί κοινωνικοί παράγοντες να επιμένουν στη διατήρηση των συντελεστών που κατάστρεψαν την Κύπρο έστω κι αν αυτό έκανε μερικούς πολύ πλούσιους; Και το χειρότερο πώς είναι δυνατόν να αντιμετωπίζουμε τον Ακάμα απλά και μόνο σαν ένα προσοδοφόρο οικόπεδo; 2. Το επιχείρημα ότι «με τη μείωση των συντελεστών οι περιουσίες των μικροϊδιοκτητών χάνουν το μισό της αξίας τους», είναι το λιγότερο αυθαίρετο. Γιατί η πείρα, κάθε άλλο παρά αυτό δείχνει. Αντίθετα μάλιστα υπάρχει η εμπειρία ότι η μείωση των συντελεστών αναβαθμίζει το χώρο και ανεβάζει τις τιμές, με παράδειγμα την τουριστική περιοχή Αγ. Αθανασίου Λεμεσού. Επίσης γνωστό είναι ότι η αξία της γης σε σχέση με τις δαπάνες για ανέγερση ξενοδοχείων είναι μικρή άρα δεν παίζει μεγάλο ρόλο κάποια αυξομείωση της αξίας της γης. Εξάλλου ειδικά για την περιοχή που αναφέρει ο Μητροπολίτης δεν υπάρχουν μέσα στις τουριστικές ζώνες πολλά μικρά τεμάχια, αντίθετα τα περισσότερα είναι από δέκα σκάλες και πάνω, άρα δεν είναι οι μικροϊδιοκτήτες που επηρεάζονται. 3. Σε άλλα σημεία ο Μητροπολίτης λέει «Η κυβερνητική επέμβαση και δέσμευση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας που συνορεύει (και βρίσκεται και μέσα αλλά αυτό δεν το αναφέρει) στον Ακάμα ούτε θα προσθέσει ούτε θα προσφέρει τίποτε περισσότερο στο Πάρκο… «Η περιοχή (και εννοεί τη χαλίτικη) καλύπτει 100-160 τετραγωνικά χιλιόμετρα είναι υπέρ αρκετή για τους ντόπιους και ξένους φυσιολάτρες»…. «Αγροτουρισμός χωρίς άριστη προσπέλαση προς τη θάλασσα και ειδικότερα προς τους δύο θαυμάσιους κόλπους της Λάρας δεν μπορεί να υπάρξει». Το ποια περιοχή πρέπει να περιληφθεί στο Πάρκο, δεν πρέπει Πανιερώτατε να το καθορίζει απλά και μόνο ο αριθμός των τετραγωνικών μέτρων ή χιλιομέτρων, είτε αυτή είναι χαλίτικη γη είτε όχι. Τα κριτήρια είναι άλλα, επιστημονικά, τα οποία ντόπιοι αλλά και ξένοι εμπειρογνώμονες έχουν καθορίσει. Ο Ακάμας αντικρίστηκε σαν ενιαίο γεωγραφικό σύνολο και δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς. Έχουμε

177

υπόψη πως στην περιοχή που αναφέρεστε, των δύο κόλπων, υφίστατο μέχρι τώρα τουριστική ζώνη – στη Λάρα και Τοξεύτρα – που το μεγαλύτερο μέρος ανήκει στη Μητρόπολη Πάφου, ακριβώς μέσα στην πιο ευαίσθητη περιοχή, εκεί στους κόλπους όπου υπάρχουν και οι βιότοποι των χελώνων. Οραματίζεστε λοιπόν Εθνικό Πάρκο στην καρδιά του οποίου θα γίνει τουριστική ανάπτυξη; Γίνεται Εθνικό Πάρκο με την καταστροφή ενός από τους πιο σπουδαίους βιότοπους όταν οι συμβουλές των εμπειρογνωμόνων μιλούν ότι και τα φώτα ακόμα, αν τυχόν θα φαίνονται, θα διώξουν τις χελώνες; Έ να από τα πιο ριζικά μέτρα που εισηγείται η μελέτη για τον Ακάμα είναι η κατάργηση αυτής της τουριστικής ζώνης στην οποία έχει και η εκκλησία ένα μεγάλο μέρος. Ούτε και θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά αν θέλουμε να είμαστε σοβαροί με τον εαυτό μας. Και μας εκπλήττει που η Εκκλησία βρίσκεται αντίθετη με το γενικότερο συμφέρον όλης της Κύπρου, ακριβώς για μια τόσο ευαίσθητη περιοχή. Οι άνθρωποι Πανιερώτατε δεν έχουν το ηθικό δικαίωμα να καταστρέφουν τα τελευταία απομεινάρια άγριας ζωής στον πλανήτη μας και νομίζουμε πως αυτό έρχεται σε αντίθεση και με τους σκοπούς της ίδιας της εκκλησίας. ε ποιες άλλες χώρες του κόσμου άραγε η προσωπική ιδιοκτησία είναι εκείνη που καθορίζει πολιΣ τική, για τόσο ευαίσθητες περιοχές; Δυστυχώς αυτό συμβαίνει στην Κύπρο και πολλοί έχουν μάθει να βάζουν το ιδιωικό συμφέρον πάνω από το συνολικό. Στα χωριά της Λαόνας έγινε πρόνοια για την τουριστική και άλλη ανάπτυξη με σκοπό να ενισχυθούν άμεσα τα ίδια τα χωριά και όχι κατ’ ανάγκη μέσω των παραλιακών τουριστικών ζωνών και αυτό φαίνεται ολοκάθαρα από τις μεγάλες σε έκταση τουριστικές περιοχές ή περιοχές επαύλεων που προβλέπονται μέσα και γύρω από τα χωριά. Λαμβάνοντας υπόψη τις πρόνοιες του σχεδίου αλλά και την πείρα άλλων χωρών της Μεσογείου είμαστε βέβαιοι ότι η περιοχή θ’ αναπτυχθεί σε χρόνο μηδέν, θα υπάρξει ένα πολύ μεγάλο άμεσο εισόδημα για τους κατοίκους και θα γίνει η πιο περιζήτητη περιοχή της Κύπρου από ντόπιους και ξένους ψηλής εισοδηματικής τάξης. Η ισόρροπη ανάπτυξη θα σταθεροποιήσει και θα ανεβάσει τις τιμές της γης και των υπηρεσιών και η περιοχή με το αυθεντικό της χρώμα θα γίνει σημείο αναφοράς και παράδειγμα για παρόμοιου τύπου ανάπτυξη που τόσο αναζητεί ο ευρωπαίος τουρίστας. Αν λόγου χάρη στην Κρήτη οικοδομούνται από την αρχή με δαπάνες εκατομμυρίων χωριά με παραδοσιακά υλικά, όπως κτίζονταν πριν 200 χρόνια, με στόχο τη δημιουργία των κατάλληλων επιθυμητών συνθηκών για τους τουρίστες, είναι εντελώς παράλογο εμείς που έχουμε μια απείρακτη υποδομή – έτοιμη πηγή προσόδων – να την αγνοούμε. Εν πάση περιπτώσει οι κοινότητες της περιοχής θα έχουν την ευκαιρία να πουν τις απόψεις τους στο Κοινό Συμβούλιο και στόχος όλων πρέπει να είναι η μεγαλύτερη δυνατή βοήθεια προς τις κοινότητες. Αν κάποιοι αδικούνται πρέπει να αποζημιωθούν. Αν υπάρχουν αδυναμίες να υπερπηδηθούν και να αναζητηθεί η χρυσή τομή. Όχι όμως να εγκαταλειφθεί το σχέδιο και οι κύριες του πρόνοιες σα γενική ιδέα και φιλοσοφία. Αυτό θα ήταν πράγματι καταστροφικό.

178

Επιδείξεις στην αποβάθρα του εναέριου. 2012. [Τ.Σ]

179

Ψαράδες στην αποβάθρα. 2015. [Κ.Ζ.]

180

ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ «ΚΥΠΡΊΑ» ΜΆΡΤΙΟΣ 1989

Η ανάπτυξη της πόλης και το φυσικό περιβάλλον

Η φύση ήταν το αρχικό περιβάλλον του ανθρώπου. Παλιά η φύση επιδρούσε στον άνθρωπο. Τώρα υπάρχει διάλογος. Στο μέλλον ο διάλογος αυτός θα γίνει μονόλογος και ο άνθρωπος μόνος του θα δημιουργεί εξολοκλήρου το περιβάλλον του. Σήμερα η λέξη περιβάλλον έχει αποκτήσει πλατύτερη έννοια. Περιβάλλον κάθε ανθρώπου, κάθε ανθρώπινου πυρήνα είναι ο αναγκαίος χώρος για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων του. Η πόλη – συστατικό μέρος του περιβάλλοντος – είναι ένας ζωντανός οργανισμός που γεννιέται, αναπτύσσεται, δημιουργεί και πεθαίνει. Επομένως η πόλη δεν είναι κάτι το στατικό και άψυχο αλλά ένα γεμάτο ζωτικότητα κύτταρο που εξελίσσεται στο χώρο και το χρόνο. Η δυναμικότητα και κινητικότητα της πόλης οφείλεται στον παράγοντα άνθρωπο που επενεργεί σαν κινητήρια δύναμη. Αυτός εισέρχεται και κατακτά κάθε σημείο της πόλης, την ανοικοδομεί, της δίνει ζωή και ενέργεια ή συντελεί στη φθορά ή και στον θάνατο της. Ο άνθρωπος λοιπόν κτίζει, προγραμματίζει, σχεδιάζει, κατασκευάζει ή καταστρέφει την πόλη. Μέσα στην πόλη πρέπει να υλοποιούνται ορισμένες συγκεκριμένες ανάγκες, όπως π.χ. η διαμονή, η διακίνηση, η εργασία, η τροφοδότηση με είδη πρώτης ανάγκης, η ψυχοσωματική ανάπτυξη, ξεκούραση και ψυχαγωγία του πολίτη και πολλά άλλα. Τα τελευταία έχουν σχέση με δημόσιους χώρους και ιδιαίτερα με επιφάνειες πρασίνου. Με τη δημιουργία τέτοιων χώρων υποβοηθείται η ομαλή διαβίωση του ατόμου, η σωματική και πνευματική του ισορροπία. Τα τελευταία χρόνια η ανάπτυξη των πόλεων μας γίνεται ανορθόδοξα, δηλαδή η οικοδομική, τουριστική και εμπορική βιομηχανία αναπτύσσεται συνήθως σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος και των χώρων πρασίνου. Παραγνωρίζεται κατάφωρα κάθε φροντίδα για το λαό, δεν υπήρχε, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, μέριμνα από το κράτος που να έχει σαν επίκεντρο της τον πολίτη και την ψυχική του υγεία. Αντίθετα όλος ο φυσικός πλούτος της χώρας και των πόλεων γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης και εμπορευματοποίησης. Δεν είναι λίγες οι κατά καιρούς διαθέσεις για επέμβαση ή και αυθαίρετες επεμβάσεις σε δημόσιους χώρους πρασίνου. Δεστε περιπτώσεις όπως του δάσους Αθαλάσσας, του Δασουδιού Λεμεσού, της περιοχής Ακάμα, και το κτίσιμο παρανόμης εκκλησίας σε δημόσιο χώρο στη Λεμεσό και πολλά άλλα.

181

Η λεωφόρος Μακαρίου Γ’ κοντά στη διασταύρωση με την Πέτρου Τσίρου, πριν πολλά χρόνια. [Σ.Κ]

Δε δημιουργούνται τόσο εύκολα χώροι ξεκούρασης κοντά στη φύση για τους πολίτες εκτός κι αν πρόκειται να έχει κάποιος ή και το κράτος ακόμα, οικονομικό όφελος. Οι παιγνιδότοποι ή άλλοι παρόμοιοι χώροι για υγιή απασχόληση της νεολαίας, ιδιαίτερα ανάμεσα στις πανύψηλες πυκνής δόμησης πολυκατοικίες είναι κάτι ανύπαρκτο και αποτελεί ίσως ένα μακρινό εξωπραγματικό όνειρο. Τα μικρά τετράγωνα πρασίνου που έτυχε να δημιουργηθούν είναι ανεπαρκή και παραμελημένα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα λιγοστά πολιτιστικά κέντρα. Επίσης σε ελάχιστες περιπτώσεις προστατεύονται κτίρια ή γειτονιές με αξιόλογη λαϊκή αρχιτεκτονική κληρονομιά. Τις παραλίες τις οικειοποιούνται αυθαίρετα τα διάφορα ξενοδοχεία. Οι πλατείες μπροστά στα δημόσια κτίρια, ακόμα και οι αυλές των εκκλησιών δεν είναι δροσερές πράσινες οάσεις, αλλά προσοδοφόροι χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων. Ενώ παράλληλα δεν υπάρχει καμιά ειδική φροντίδα για τον πεζό. Τα πεζοδρόμια καταλαμβανονται απο τα αυτοκίνητα πελατών κέντρων ή καταστημάτων. Τα πάντα είναι προγραμματισμένα για τη χρησιμοποίηση του αυτοκινήτου. Η σημερινή εικόνα των πόλεων μας και ιδιαίτερα των παραλιακών διαμορφώνεται με ραγδαίο ρυθμό για ν’ αποκτήσει εκείνη της εμπορικής πολυκατοικίας, ξενοδοχείων, εστιατορίων, καταστημάτων, που θα εξυπηρετούν τον τουρίστα. Η θάλασσα, η γη, το φυσικό περιβάλλον αποκτούν, σαν αντικείμενα εκμετάλλευσης, μια νέα υπόσταση διαφορετική από τη δική τους, Η αξία της γης συναρτήθηκε με το εμπόρευμα «κατοικία-τουρισμός» και συνδέθηκε με τη θέση του οικοπέδου στην πόλη ή τη θάλασσα όπου η εκμετάλλευση φτάνει σε ψηλούς συντελεστές. Το φαινόμενο πόλη ανάγεται μόνο σε ποσοτικές παραμέτρους. Προς το παρόν στη δική μας κοινωνία οι επενδύσεις σε τουριστικά διαμερίσματα ή καταλύματα προσφέρουν κάποια έσοδα και λύουν κάποια προβλήματα της οικογένειας. Όμως όλα αυτά δεν γίνονται εύκολα και ανώδυνα. Με την πρωτοβουλία κάποιων που διαθέτουν το κεφάλαιο, τα πάντα υποτάσσονται στην εξασφάλιση όσο γίνεται περισσοτέρου κέρδους. Έτσι η οικοδομική ανάπτυξη όπως γινόταν μέχρι σήμερα, ήταν σε βάρος των δημοσίων χώρων, του φυσικού περιβάλλοντος των χώρων πρασίνου, πλατειών κλπ., αφού έπρεπε οι διάφοροι επιχειρηματίες γης να αποκομίζουν το μέγιστο του κέρδους.

182

Ασφαλώς ο τόπος μας περνά σήμερα δύσκολες στιγμές που αφορούν στην ίδια την ύπαρξη του και προβλήματα σωστής ανάπτυξης και φυσικού περιβάλλοντος μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα. Όμως αν δεν προσέξουμε, σε λίγο ίσως συμβεί και στην Κύπρο αυτό που συμβαίνει ήδη σε πολλές πόλεις του εξωτερικού. Το αφόρητο απάνθρωπο περιβάλλον της πόλης θα οδηγήσει στην αποξένωση, την απάθεια, την αδιαφορία, την επιθετικότητα και τελικά στην αυτοκαταστροφή του ανθρώπου. Φαινόμενα όχι άσχετα με την ψυχική διαταραχή που προκαλεί η καταστροφή και αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος. Μια κακά οργανωμένη πόλη θα επηρεάζει αρνητικά την οργάνωση της ίδιας της ζωής και κατ’ επέκταση την οργάνωση της κοινωνίας, όχι μόνο στις τωρινές αλλά και σ’ όλες τις επερχόμενες γενιές. Είναι λοιπόν καθήκον όλων των ενδιαφερόμενων φορέων και των προοδευτικών οργανώσεων να προβληματίζονται πολύ σοβαρά για όλα αυτά τα φαινόμενα που διαμορφώνουν την εικόνα των πόλεων μας και που ξεκινούν κυρίως από τα συμφέροντα μιας μικρής μερίδας ανθρώπων, που μέχρι τώρα είχε τη δύναμη να διαμορφώνει νομοθεσίες και πολεοδομικές ζώνες για το δικό της συμφέρον. Σήμερα η προοδευτική κοινή γνώμη διαθέτει ανθρώπους με εξειδικευμένες γνώσεις που μπορούν να τη βοηθούν να παίρνει σωστές αποφάσεις. Ιδιαίτερα μετά τη διαμόρφωση των νέων τοπικών αρχών έχει η κοινή γνώμη τη δύναμη και την υποστήριξη για κάθε μορφής κινητοποίηση, για να εμποδίζει αντιλαϊκές λύσεις. Για να απαιτεί εφαρμογή και βελτίωση της υφιστάμενης νομοθεσίας, για να μπορεί να επιβραδύνει και να σταματήσει την καταστροφή. Είναι πολλά τα παραδείγματα των χωρών όπου ο λαός μέσα από τη Βουλή, τις οργανώσεις, την τοπική αυτοδιοίκηση, με μαζικές εκδηλώσεις μπόρεσε να κάμει σεβαστή τη θέληση του για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος των πόλεων του. Και σ’ αυτές τις κινητοποιήσεις οι προοδευτικές γυναίκες παίζουν πάντοτε πολύ δυναμικό ρόλο. Η διαμόρφωση μιας πόλης υλοποιεί και προβάλλει τις κοινωνικές αρχές και αξίες, ηθικές, αισθητικές, πολιτικές και άλλες που διέπουν τον κοινωνικό σχηματισμό. Η εικόνα της πόλης εκφράζει την κοσμοθεωρία της ίδιας της κοινωνίας της. Το πρόβλημα δεν αφορά το αύριο αλλά το σήμερα γιατί δεν είναι τόσο εύκολο, απλό και γρήγορο να ξανακτιστεί μια σωστά οργανωμένη πόλη.

183

Η βορειοδυτική πλευρά του Κάστρου και η πλατεία που διαμορφώθηκε μετά την ανάπλαση, 2011. [Σ.Μ.]

184

1990

Το πολεοδομικό σχέδιο της Λεμεσού και ο νόμος περί Πολεοδομίας Σκέψεις και προβληματισμοί για ορισμένα έργα στην πόλη

Επιτέλους, ύστερα από 19 χρόνια μπήκε σε εφαρμογή ο Νόμος περί Πολεοδομίας την 1/12/1990. Η Λεμεσός, όπως και οι άλλες πόλεις, θα αναπτύσσεται στο εξής βάσει του τοπικού της σχεδίου. Επικροτούμε την εφαρμογή του νόμου και των τοπικών σχεδίων σαν κάτι που εμείς πάντα επιτακτικά ζητούσαμε επισημαίνοντας το προοδευτικό και αναγκαίο της εφαρμογής του, έστω και καθυστερημένα. Πιστεύουμε πως το σχέδιο έχει ακόμα πολλές αδυναμίες που θα πρέπει να ξεπεραστούν. Να συμπληρωθεί με τα αναγκαία σχέδια περιοχών, να συγκεκριμενοποιηθούν και οριστούν οι χρήσεις που δεν περιλαμβάνονται, να ληφθούν υπόψη οι ενστάσεις των φορέων και δημοτών, να τελειοποιηθεί και να εφαρμοστεί έτσι ώστε να μην ταλαιπωρούνται οι δημότες και οι επαγγελματίες. Γενικά, να ληφθούν υπόψη οι θέσεις των φορέων, οργανώσεων και ειδικών που έχουν εκφράσει κατά καιρούς απόψεις για το σχέδιο. Ο Δήμος Λεμεσού να αναλάβει υπεύθυνα τη σωστή εφαρμογή του σχεδίου. Το κέντρο της Λεμεσού δεν αντιμετωπίστηκε σαν οργανικό μέρος της πόλης και των δραστηριοτήτων των δημοτών, αλλά εγκαταλείφθηκε στο έλεος του χρόνου και της φθοράς και της τυχαίας ανάπτυξης του. Το κέντρο της Λεμεσού δεν έτυχε της αγάπης και ευαισθησίας που του αξίζει. Η περιοχή του παλιού λιμανιού του Άη Αντώνη, της Λαϊκής Γειτονιάς, οι δρόμοι γύρω από το Κάστρο μέχρι και τη Δημοτική Αγορά, είναι πραγματικά περιοχή που φοβάσαι να κυκλοφορήσεις τα βράδια. Αντί μιας ολοκληρωμένης μελέτης όλου του κέντρου, που να τύχει και της αποδοχής της κοινής γνώμης και των φορέων της Λεμεσού για αναβάθμιση του περιβάλλοντος και διατήρησης της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, για εμπορική αναζωογόνηση και αύξηση της τουριστικής κίνησης και τα βράδια, ο Δήμος Λεμεσού, με αντίθετες τις απόψεις των Δημοτικών Συμβούλων του ΑΚΕΛ -Αριστερά, προχωρεί αδιάφορα ή με σπασμωδικές ενέργειες και επιμέρους σχέδια που προκαλούν τα αισθήματα των δημοτών και δημιουργούν πολλά ερωτηματικά. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο τρόπος σύνδεσης της παραλιακής Λεωφόρου με τη Φρ. Ρούσβελτ, καθώς και του δρόμου πίσω από το Κάστρο και η εισήγηση για γκρέμισμα των αποθηκών δίπλα από αυτό. Οι απόψεις μας για την αναζωογόνηση του κέντρου και ειδικότερα της περιοχής παλιού Λιμανιού και Λαϊκής Γειτονιάς, είναι οι πιο κάτω:

185

Ψαροκάικο δεμένο στη μεγάλη αποβάθρα, 1959. [Φ.Μ.]

ΤΟ ΠΑΛΙΌ ΛΙΜΆΝΙ Να μετατραπεί σε ψαρολίμανο, όχι κλειστή και απομονωμένη μαρίνα. Να ενοικιαστούν από το Δήμο Λεμεσού οι γύρω αποθήκες και υποστατικά, να μετατραπούν σε μικρά εστιατόρια, ταβέρνες, καφενεία, ψαροπωλεία, καταστήματα διαφόρων ειδών, σουβενίρ, είδη ψαρικής κλπ. Ένα από τα πέτρινα κτίσματα να γίνει Ναυτικό Μουσείο. Να διατηρηθεί και να προσεχτεί η δόμηση με πέτρα και ο λιτός χαρακτήρας των κατασκευών χωρίς φτιασίδια και ξένα στοιχεία. Λίγο δυτικότερα βρίσκονται οι παλιές ναυτικές εγκαταστάσεις των Άγγλων και οι μεγάλες πετρόκτιστες αποθήκες Τρακασιόλ που χρησιμοποιήθηκαν μεταξύ άλλων και σαν λοιμοκαθαρτήριο και καραντίνα. Το μουσουλμανικό τέμενος, θρησκευτικό σύμβολο της τούρκικης συνοικίας, μαζί με την πετρόκτιστη εκκλησία του Αγίου Αντώνη που αποτελούν την επιτόπου απόδειξη της ελληνοτουρκικής συμβίωσης, δίνουν την πιθανότητα συνέχισης του περίπατου και επίσκεψης ντόπιων και ξένων τουριστών. Η περιοχή του Μεσαιωνικού Κάστρου έχει στο παρελθόν επηρεαστεί πολύ αρνητικά, από την ανέγερση μπροστά στο Κάστρο, κτιρίου άσχετου, εκτός τόπου και χρόνου, χωρίς να ληφθεί καθόλου υπόψη το μοναδικό αρχαίο μνημείο που έχουμε στην πόλη μας. Αν γινόταν στο εξωτερικό θα

186

είχαν την τόλμη να το κατεδαφίσουν αποζημιώνοντας τους ιδιοκτήτες. Τέτοιες αλόγιστες ενέργειες εκθέτουν τις αρχές αλλά και τον κάθε πολίτη της Λεμεσού και μας καθιστούν όλους υπεύθυνους μπροστά στις μελλούμενες γενιές. Και αν τότε λέγαμε ότι δεν υπήρχαν οι ανάλογες νομοθεσίες για προστασία, τι λέμε σήμερα για την σκανδαλώδη ενέργεια της πλειοψηφίας του Δημοτικού Συμβουλίου που ενέκρινε ένα πολεοδομικό έργο, που περιλαμβάνει αναβάθμιση του δρόμου πίσω από το Κάστρο, γκρέμισμα των παλιών πετρόκτιστων αποθηκών δίπλα απ’ αυτό, με τη δικαιολογία κάποιας κυκλοφοριακής μελέτης; Πώς συμβιβάζεται από την μια, η διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων, που έγιναν με πολλή επιτυχία τα τελευταία χρόνια γύρω από το Κάστρο και πάνω στον ίδιο το δρόμο που μεταμορφώθηκε σε θεατρικό χώρο, με την απόφαση για γκρέμισμα των πετρόκτιστων αποθηκών; Πού είναι οι υποσχέσεις που ο Δήμαρχος προφορικά μας έδωσε ότι οι αποθήκες θα διαμορφωθούν σαν χώροι πολιτιστικοί και εκθεσιακοί, μικρές σκηνές για εκδηλώσεις κλπ.; Εμείς πιστεύουμε πως πρέπει να στηθεί εδώ μια δεύτερη Δημοτική Σκηνή, και να διαμορφωθούν χώροι για εξυπηρέτηση του πολιτισμού. Η ΣΎΝΔΕΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΛΙΑΚΉΣ ΛΕΩΦΌΡΟΥ ΜΕ ΤΗ ΦΡΑΓΚΛΙΝΟΥ ΡΟΎΣΒΕΛΤ Και βέβαια συμφωνούμε με αυτή τη σύνδεση, αλλά όχι όπως σχεδιάστηκε. Χωρίς να ολοκληρωθούν οι μελέτες για την περιοχή, χωρίς την απαιτούμενη ευαισθησία και σεβασμό προς την κλίμακα της περιοχής. Πολλά κτίσματα όπως το οθωμανικό μνημείο Αλή Ντεντέ που είναι υπό την προστασία της Ουνέσκο θα «μετακινηθεί»! Περιουσίες ισοπεδώνονται και καταστρέφονται ενώ κάποιες άλλες επωνύμων αναβαθμίζονται και προβάλλονται αποκτώντας πρόσβαση σε δημόσια λωρίδα πρασίνου και σε δρόμο τετραπλής κυκλοφορίας, καθώς και άνετη θέα προς το Κάστρο εφ’ όσον ότι «εμποδίζει» κατεδαφίζεται. Δεν ισχυριζόμαστε ότι η σύνδεση της παραλιακής οδού με τη Ρούσβελτ είναι εύκολη υπόθεση, όμως δε νομίζουμε ότι έχει γίνει η μελέτη με την απαιτούμενη ευαισθησία, ότι έχουν εξαντληθεί όλες οι πιθανότητες διαφορετικής αντιμετώπισης ενός δρόμου τετραπλής κατεύθυνσης μέσα στο κέντρο της Λεμεσού. Πιστεύουμε ότι οι λωρίδες του δρόμου θα μπορούσαν να ακολουθήσουν τη σημερινή τους πορεία ώστε να αλλοιωθεί το περιβάλλον κατά το ελάχιστο. ΠΑΛΙΆ ΓΕΙΤΟΝΙΆ Γύρω από το Κάστρο τα κτίρια και οι εγκαταστάσεις που δε συντηρούνται η δεν ανακαινίζονται οδηγούνται στην καταστροφή. Ανακοινώσεις για σχέδια με Γάλλους και άλλους ειδικούς, δεν πραγματοποιήθηκαν. Κτίσματα με σπάνιο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα καταστράφηκαν. Οικοδομές με πολύ αξιόλογα στοιχεία καταρρέουν ή διαφοροποιούνται ανεπανόρθωτα με λανθασμένες επεμβάσεις. Κονδύλια που προβλέπονταν στους προϋπολογισμούς για συντήρηση αυτών των κτιρίων δεν έχουν διατεθεί. Προτείνουμε ο Δήμος να προχωρήσει στην άμεση συντήρηση των κτιρίων εκείνων που απειλούνται με κατάρρευση. Ακόμα, να προχωρήσει και να πρωτοστατήσει στην ανακαίνιση κτιρίων που είναι περιουσία του Δήμου και της Κυβέρνησης ώστε να δώσει το καλό παράδειγμα και τα ανάλογα μηνύματα σε άλλους ιδιοκτήτες.

187

Το ίδιο να γίνει με τα Τουρκοκυπριακά υποστατικά τα οποία μπορούν να προσφερθούν για ενοικίαση σαν καταστήματα, παραδοσιακά εργαστήρια κλπ. Να βοηθηθούν οι ένοικοι μεγάλων εργαστηρίων ή άλλων οχληρών υποστατικών να μετακομίσουν αλλού, ώστε να πάρει η περιοχή ένα ομοιογενές εμπορικό, κοινωνικό, πολιτιστικό χαρακτήρα, να γίνει ένα κέντρο κοινωνικής συναναστροφής για το Λεμεσιανό που τώρα δεν υπάρχει. Να ενθαρρυνθούν και να βοηθηθούν τα υφιστάμενα κέντρα αναψυχής με απαλλαγές από διάφορους δημοτικούς φόρους. Ειδική φροντίδα πρέπει να επιδειχθεί και για άλλα ενδιαφέροντα κτίσματα στην Παλιά Γειτονιά όπως η Β΄ Δημοτική Αγορά - το λεγόμενο μικρό παντοπουλείο- τα λουτρά του Βάτη, μερικά ιστορικά σπίτια κ.α. Δρόμοι, όπως η Κουμανδαρίας και Ειρήνης να αντικριστούν στα πλαίσια του ίδιου σχεδίου. ΑΡΧΑΊΑ ΜΝΗΜΕΊΑ ΠΟΥ ΓΚΡΕΜΊΣΤΗΚΑΝ ΚΑΙ ΚΤΊΡΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΣΏΘΗΚΑΝ Κατά καιρούς βρέθηκαν σε άμεσο κίνδυνο κατάρρευσης αξιόλογα παλιά κτίσματα τα οποία από καιρό είχαν κηρυχθεί σε αρχαία μνημεία. Τέτοια παραδείγματα είναι η οικία Κιννή, που θεωρείται η αρχαιότερη σωζόμενη κατοικία στη Λεμεσό και αποτελεί ίσως το πιο σημαντικό κτίριο στην Παλιά Γειτονιά. Αυτή αφέθηκε και αφήνεται προς κατάρρευση παρά την απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου να αναλάβει ο Δήμος και το Τμήμα Αρχαιοτήτων να την επιδιορθώσει. Το δεύτερο, η οικία Ρωσσίδη στη διασταύρωση Σπάρτης και Ελλάδος η οποία γκρεμίστηκε από τους ιδιοκτήτες χωρίς άδεια κατεδάφισης, ενώ ήταν αρχαίο μνημείο, χωρίς ο Δήμος να παρέμβει άμεσα και αποτελεσματικά. Θεωρούμε εγκληματική μια τέτοια αμέλεια και εισηγούμαστε ο Δήμος και το νέο Δημοτικό Συμβούλιο να βρει τους πρακτικούς τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος άμεσης δράσης και παρεμπόδισης τέτοιων παράνομων ενεργειών, με την εφαρμογή υφιστάμενων νομοθεσιών αλλά και την άμεση κινητοποίηση αρμοδίων φορέων και οργανώσεων της πόλης μας. Τέτοια αντίδραση με έγκαιρη και ευαίσθητη αντιμετώπιση είχαμε για τη διάσωση του ΡΙΑΛΤΟ. Δεν έγινε από τον Δήμο Λεμεσού αλλά με πρωτοβουλία προοδευτικών φορέων, οργανώσεων και προσωπικοτήτων της πόλης μας, με την αποτελεσματική βοήθεια από μέλη και στελέχη του Λαϊκού Κινήματος. Τέτοια παραδείγματα είναι προς μίμηση και αξίζουν τα συγχαρητήρια όλων μας. Η ομάδα των Συμβούλων του ΑΚΕΛ – Αριστερά έστειλε στις 10/3/90 και 24/9/90 επιστολές, όπου ζητούσε έγκαιρη και άμεση επιδιόρθωση των κτιρίων, καθώς και τη διάσωση του ΡΙΑΛΤΟ. Κτίρια όπως η οικία Κατσουνωτού στη Γλάδστωνος και η οικία Ζ. Ρωσσίδη στη βόρεια πλευρά του Δημόσιου Κήπου που δεν είχαν περιληφθεί στα διατηρητέα και γκρεμίστηκαν από τους ιδιοκτήτες εν μια νυκτί. Ιδιαίτερα η οικία Ζ. Ρωσσίδη ήταν αντιπροσωπευτικό δείγμα επώνυμης αρχιτεκτονικής στην πόλη της Λεμεσού, με πολύ σημαντική πολεοδομική θέση ανάμεσα σε πολλά δημόσια κτίρια. Αυτή της η θέση σε συνδυασμό με ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο, Δημόσιο Κήπο, μουσείο, δικαστήρια, οικία Έπαρχου κλπ. θα μπορούσε να αποτελέσει μια πολιτιστική - ψυχαγωγική νησίδα σ’ εκείνο το μέρος της Λεμεσού. Αυτές οι απόψεις εκφράστηκαν και έγκαιρα και επιτακτικά στη Συμβουλευτική Επιτροπή Διατήρησης, τη μόνη που λειτούργησε ο Δήμος Λεμεσού με εκπροσώπους φορέων, συνδέσμων και οργανώσεων της πόλης. Από τον Οκτώβρη του 1989 η Επιτροπή είχε εισηγηθεί την κήρυξη του κτιρίου σε διατηρητέο και από το Γενάρη του 90 εκκρεμούσε η έκδοση διατάγματος στο Υπουργείο Εσωτερικών. Για το θέμα δεν

188

Οι Αποθήκες Θεοδοσίου που κατεδαφίστηκαν στις 20 και 21 Ιανουαρίου 1995. [Μ.Ι.]

ασκήθηκε η απαραίτητη πίεση από το Δήμο και φθάσαμε στο σημείο να αρχίσει να κατεδαφίζεται χωρίς άδεια στις 23 Ιούλη του 1990. Στην Πάφο σε παρόμοιες περιπτώσεις με πρωτοβουλία του Δημάρχου οι δημότες ακινητοποίησαν τις μπουλντόζες σώζοντας ένα αξιόλογο κτίριο. Στη Λεμεσό για γραφειοκρατικούς λόγους δεν πρόλαβε η οικία Ζήνων Ρωσσίδη να κηρυχθεί διατηρητέα. Όμως τίποτε δεν αλλάζει το παράνομο της υπόθεσης. Η ευθύνη του Δήμου είναι πολύ μεγάλη, γιατί όχι μόνο καθυστέρησαν την έκδοση διατάγματος αλλά προβάλλοντας τη συνήθη νομικίστικη πλευρά άφησαν να ολοκληρωθεί η κατεδάφιση χωρίς να εξαντλήσουν ούτε εκείνα τα δικαιώματα που η υφιστάμενη νομοθεσία τους δίνει. Η ομάδα των Δημ. Συμβούλων του ΑΚΕΛ –Αριστερά μόλις πληροφορήθηκε ότι άρχισε η κατεδάφιση, ζήτησε με επιστολή της προς το Δήμαρχο στις 24/7/90, άμεση σύγκληση του Δημοτικού Συμβουλίου για να συζητήσει το όλο θέμα σε συνάρτηση με την υποχρέωση του Δήμου και της Πολιτείας για την προστασία της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς από την εγκατάλειψη και την παρανομία. Δυστυχώς δεν υπήρξε ανταπόκριση.

Η οικία Επάρχου. Η αρχιτεκτονική της είναι πολύ ενδιαφέρουσα και μπορεί στο μέλλον να στεγάσει το μουσείο των ταριχευμένων ζώων, πτηνών και εντόμων που έχουν φτάσει σε σημείο πλήρους εγκατάλειψης.

189

Δημοτική Αγορά Λεμεσού - Παντοπουλείο. Σε ανακοίνωση στη δημοσιογραφική διάσκεψη των Συμβούλων του ΑΚΕΛ – Αριστερά στις 24/5/90 τονίζαμε: «Η Δημοτική αγορά αποτελεί ένα ζωντανό οργανισμό της πόλης μας που εδώ και χρόνια ζει και αναπνέει στο ρυθμό του κέντρου της Λεμεσού και αποτελεί σημαντικότατο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό της στοιχείο. Γι’ αυτό βεβιασμένες και αμελέτητες εισηγήσεις για μεταφορά της δε μας βρίσκουν σύμφωνους. Η αγορά μπορεί και πρέπει να παραμείνει εκεί σαν προσφορά της πόλης μας στην ίδια της την ιστορία. Το ότι μέρος των σουβάδων του τοίχου της Α΄ Δημοτικής Αγοράς έχουν υποχωρήσει με κίνδυνο τον τραυματισμό ή και το θάνατο πολιτών, δε σημαίνει ότι αυτή πρέπει να μετακινηθεί ή κατεδαφισθεί, αλλά να επιδιορθωθεί. Ας γίνει αυτή και η γύρω περιοχή αντικείμενο μελέτης ή και αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, χρησιμοποιώντας από τα κονδύλια που είχαν εγκριθεί από το Δημ. Συμβούλιο για να δαπανηθούν στην επιδιόρθωση και συντήρηση δημοτικών υποστατικών. Αυτά τα κονδύλια όλως παραδόξως δεν ξοδεύονται. Οι προϋπολογισμοί δεν είναι για μας τυπικοί αριθμοί αλλά έκφραση μιας πολιτικής και φιλοσοφίας για την καλυτέρευση της πόλης μας. Αυτό βαραίνει όσους δεν υλοποιούν τις αποφάσεις του Δημ. Συμβουλίου». Πολυώροφος χώρος στάθμευσης. Πλησίον της Δημ.Αγοράς στην ανοικτή πλατεία του Δήμου στην οδό Ανδρέα Θεμιστοκλέους, πάρθηκε πλειοψηφικά απόφαση για ανέγερση πολυώροφου χώρου στάθμευσης. Θεωρούμε ότι υπάρχει γενικό πρόβλημα και κυκλοφορίας και στάθμευσης στη Λεμεσό. Άλλοι χώροι που πρέπει να μελετηθούν με συνυπολογισμό των απόψεων δημοτών και φορέων είναι: Η περιοχή του παλιού ιππόδρομου (ΕΒΚΑΦ) που έχει μετατραπεί σε σκουπιδότοπο, ενώ θα μπορεί να φιλοξενήσει χώρους στάθμευσης, χώρους πρασίνου και αθλοπαιδιών, παιδικές χαρές, πεζόδρομους και άλλα χρήσιμα κοινωφελή έργα. Η περιοχή από το παλιό λιμάνι ως το ΣΟΔΑΠ να σχεδιαστεί με πρόνοια για μόλο και χώρους περιπάτου. Η Πλατεία Ηρώων σε συνδυασμό με το ΡΙΑΛΤΟ, την πλατεία Αγίας Τριάδας και την Παμπούλα. Το Λέιτις Μάιλ έστω κι αν είναι μέσα στις Αγγλικές βάσεις, θα μπορούσε να μελετηθεί κατα τρόπο ώστε η περιοχή να προστατευτεί και να προσφέρει βασικές υποδομές εξυπηρέτησης για το κοινό, με κατάλληλη επιδιόρθωση του δρόμου. Αποβάθρες. Οι αποβάθρες που απέμειναν, μια στον εναέριο, δύο στον χώρο του παλιού λιμανιού και μια στην ΚΕΟ, αποτελούν μνημεία που θα πρέπει να διαφυλαχτούν και να ανακαινιστούν για ολόκληρη την Κύπρο. Ευθύνη γι’ αυτό έχει ο Δήμος Λεμεσού, η Αρχή Λιμένων και η Κυβέρνηση. Παλιός Πύργος Υδατοπρομήθειας (απέναντι στον Αστυνομικό σταθμό). Είναι μνημείο μηχανικής και μεταλλικής κατασκευής. Θα πρέπει να διατηρηθεί, να συντηρηθεί και να αξιοποιηθεί με τρόπο που θα μπορούσε μάλιστα να αποφέρει και έσοδα στο Δήμο Λεμεσού. Συντονισμός μεταξύ διαφορετικών υπηρεσιών, ΑΗΚ, ΣΥΤΑ, Δημοσίων Έργων κλπ. ώστε να μην κατατεμαχίζονται συνεχώς οι ίδιοι δρόμοι, πράγμα που ταλαιπωρεί πάρα πολύ τους δημότες. Υπήρξαν περιπτώσεις στην Τουρκοκυπριακή συνοικία που έγινε επίστρωση οδού με πρέμιξ από τον Δήμο Λεμεσού και σε μερικές βδομάδες, ο ίδιος ο Δήμος έσχισε τον δρόμο για να κατασκευάσει μεγάλο υπόνομο. Στον κυκλοφοριακό κόμβο κοντά στη ΚΕΟ έγιναν κατασκευαστικά έργα αξίας 5 χιλιάδων λιρών ενώ

190

Οι νέες αποβάθρες στην προκυμαία, 2015. [Σ.Μ.]

σε μερικούς μήνες ξεκίνησε η κατασκευή της Φρ. Ρούσβελτ που τα κατέστησε άχρηστα και πετάχτηκαν στον αέρα λεφτά των φορολογούμενων δημοτών.

Κάλυψη της κοίτης των χειμάρρων που διατρέχουν στην πόλη ώστε να εξαλειφτούν οι εστίες ακαθαρσίας και να δημιουργηθούν στην επιφάνεια τους χώροι πρασίνου και αθλοπαιδιών. Παράνομα κτίσματα. Πρόσφατο σκάνδαλο ανέγερσης παράνομης εκκλησίας σε χώρο πρασίνου. Επίχωση. Αγκαλιάστηκε από τους Λεμεσιανούς σαν χώρος περιπάτου και ξεκούρασης. Να μην κατασκευαστούν υποστατικά που να προκαλούν οχληρία και θόρυβο από τη χρήση δυνατής μουσικής, έντονου φωτισμού, σκουπιδιών, κίνηση αυτοκινήτων κλπ. Μπορούν να γίνουν ένα-δύο αναψυκτήρια στις άκρες. Πιστεύουμε όμως ότι η κατασκευή της έχει το μειονέκτημα ότι περπατάς κοντά στη θάλασσα και δεν τη βλέπεις. Κάποιες μετατροπές ώστε να ανακτηθεί η άμεση επαφή με το νερό θα πρέπει να γίνουν, με μικρούς μόλους ή αποβάθρες.

191

Το παλιό λιμάνι μετά την ανάπλαση του, 2014. [Χ.Σ.]

192

10 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2008

Η μεταφορά συντελεστή από τα κατεχόμενα

Δεν είναι μεταφορά συντελεστή, αλλά καταλυτική επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Αποτελεί εξαγγελία φορτωμένη με νάρκες και αναπάντητα ερωτήματα. Η πρόσφατη προεκλογική εξαγγελία της κυβέρνησης άφησε άναυδο τον τεχνικό κόσμο της Κύπρου και δημιούργησε πολλά ερωτηματικά ακόμα και σε ιδιοκτήτες μεγάλων περιουσιών στην κατεχόμενη Κύπρο. 1. Οπως ανέφερε ο κυβερνητικός εκπρόσωπος, η μεταφορά συντελεστή θα γίνεται όπως στα διατηρητέα. Στα διατηρητέα όμως η όλη διαδικασία ιδιαίτερα ο συντελεστής βασίζεται στις ισχύουσες πολεοδομικές ζώνες, τόσο για το τεμάχιο του δότη όσο και του δέκτη. Να υποθέσουμε ότι αναγνωρίζουμε το πολεοδομικό καθεστώς που ισχύει στα κατεχόμενα άρα και το λεγόμενο ‘’υπουργείο εσωτερικών’’ και θα έχουμε σαν οδηγό μας τους χάρτες με τις πολεοδομικές ζώνες που ισχύουν εκεί; 2. Αν δεν βασιστούμε στις ζώνες που ισχύουν σήμερα στα κατεχόμενα τότε τι ζώνες και τι συντελεστές θα ισχύουν ώστε να γίνονται οι πράξεις της μεταφοράς συντελεστή; 3. Θα πάρουμε τις ζώνες που ίσχυαν πριν το 1974 δηλαδή πριν 34 χρόνια αν υπήρχαν και όπου υπήρχαν; Ή θα αποφασίζει κάποιος με το ‘’μάτι’’ πόσο πάει ένα τεμάχιο στο βουνό, στη θάλασσα ή στο κέντρο ενός χωριού και θα καθορίζει τιμές; Ή θα εκπονήσουμε από μόνοι μας δικά μας τοπικά σχέδια για όλη την κατεχόμενη Κύπρο; Και αν γίνει αυτό πόσος χρόνος θα χρειαστεί και βάσει ποιών δεδομένων θα γίνει το υποτιθέμενο νέο σχέδιο της Κερύνειας, του Καραβά, της Μόρφου ή της Αμμοχώστου; 4. Στην περίπτωση των διατηρητέων κτιρίων όταν ο δότης πωλήσει το συντελεστή του ή μέρος αυτού, αφαιρείται από τον τίτλο ιδιοκτησίας του και καταγράφεται στον τίτλο του δέκτη από το Τμήμα Κτηματολογίου και Χωρομετρίας αφού εγκριθούν τα πάντα, με πολλές και δύσκολες διαδικασίες από το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως. 5. Στη περίπτωση των διατηρητέων αφαιρούνται τετραγωνικά μέτρα δηλαδή αφαιρείται αξία από το τεμάχιο. Δηλαδή ο δότης, σαν αντιστάθμισμα, πουλά μέρος της περιουσίας του, τα τετραγωνικά που δεν μπορεί χρησιμοποιήσει και να κτίσει στους ορόφους. Στη περίπτωση όμως της εξαγγελίας για τις περιουσίες στα κατεχόμενα, η Κυβέρνηση ανέφερε ότι δε θα αφαιρείται

193

συντελεστής από το δότη. Άρα στην ουσία δεν πρόκειται για μεταφορά συντελεστή δόμησης, αλλά για παραχώρηση συντελεστή από το πουθενά. 6. Δηλαδή η κυβέρνηση θα χαρίσει δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα πλέον των υφιστάμενων που υπάρχουν μέχρι σήμερα στις ελεύθερες περιοχές, χωρίς να αφαιρεθούν από αλλού. Πάντως μέχρι σήμερα, να επωφεληθεί κάποιος με επιπλέον συντελεστή χωρίς κανένα λόγο ήταν πάρα πολύ δύσκολο. Και οποιεσδήποτε αλλαγές στις ζώνες και τους συντελεστές περνούσαν από Κοινά και Πολεοδομικά Συμβούλια με τη συνεργασία των διαφόρων αρχών και οι ενστάσεις μελετούνταν πολύ προσεκτικά βάσει συγκεκριμένης πολιτικής. Αυτή η εξαγγελία πέρασε από τη βάσανο όλων των πιο πάνω; Απ’ ότι πληροφορηθήκαμε όχι. Αρα αποδεικνύεται ότι πρόκειται για μια αμελέτητη, βιαστική, προεκλογική εξαγγελία. 7. Δε θα υπάρχει ξαφνικά πολύ μεγάλη προσφορά συντελεστή που πιθανό να επηρεάσει αρνητικά την τιμή του υποτιθέμενου προς πώληση συντελεστή; Αρα θα πωληθεί σε υποβαθμισμένες τιμές, πιθανότατα σε επιχειρηματίες - διότι οι συντελεστές δεν μεταφέρονται συνήθως σε οικιστικές ζώνεςάρα ο πρόσφυγας δε θα πάρει τα αναμενόμενα ενώ η επιβάρυνση του περιβάλλοντος από αυτό το πολεοδομικό ξεπούλημα, θα είναι σοβαρή, εκθεμελιωτική για πολλά χρόνια. 8. Πού θα μεταφερθούν όλα εκείνα τα τετραγωνικά μέτρα και τι χρήσεις θα έχουν; Μόνο στις περιοχές δέκτες; Μπορούν αυτές να αντέξουν τόσο βάρος και τόσο φορτίο; Ή σκέφτονται να υπερδιπλασιάσουν τον όγκο των κτιρίων στις πόλεις μας! Για να πάρει ένας πολίτης παρέκκλιση αν έχει κτίσει 10-20 τ. μέτρα πέραν του επιτρεπόμενου συντελεστή, υποβάλλεται αίτηση στην αρμόδια αρχή, εξετάζεται μέσα από εξονυχιστική και μακρά διαδικασία από το Συμβούλιο Μελέτης Παρεκκλίσεων και τελικά αποφασίζεται από το Υπουργικό Συμβούλιο. Εδώ τι θα γίνει; Ποιά διαδικασία θα ακολουθηθεί; Ουδείς γνωρίζει διότι ουδείς το μελέτησε. Ακόμα μια απόδειξη της κενής περιεχομένου εξαγγελίας. 9. Και αν οριστούν ακόμα νέες περιοχές δέκτες δεν έρχεται αυτό σε αντίθεση με όλους τους πολεοδομικούς και άλλους σχεδιασμούς των τελευταίων δεκαετιών που διατηρούσαν με νύχια και με δόντια ένα υποφερτό για ένα τόσο μικρό νησί περιβάλλον; Σκέφθηκαν ο Πρόεδρος και αυτοί που τον συμβούλευσαν ότι οι επιπτώσεις της εξαγγελίας τους θα είναι μια νάρκη για τα πολεοδομικά μας δεδομένα με σαφείς πολιτικές προεκτάσεις; 10. Διερωτόμαστε όμως γιατί η Κυβέρνηση δεν έδωσε προηγουμένως αυτά που πρέπει στους πρόσφυγες ή γιατί δεν υπόσχεται άλλου είδους βοήθεια προς τους πρόσφυγες, πχ χαμηλότοκα και μακροπρόθεσμα δάνεια, είτε δωρεάν κατοικίες με βάση κάποια κριτήρια, ή χορηγίες προς τους επιχειρηματίες πρόσφυγες ή παραχώρηση χρηματικού ποσού ανάλογης αξίας, αντί να επιβαρύνει ή και να καταστρέψει ανεπιστρεπτί το περιβάλλον και να δημιουργήσει χάος και κυκεώνα από όπου κανένας δε θα μπορεί να εξέλθει. 11. Η εξαγγελία δε συνιστά μεταφορά συντελεστή. Δεν είναι μεταφορά συντελεστή. Αν θα πρέπει να δοθεί οικονομική βοήθεια στους εκτοπισθέντες με βάση την ακίνητη περιουσία τους ας μελετηθεί από μόνο του. Δεν είναι ανάγκη να περιβληθεί με ένα διάτρητο πέπλο που ονομάζεται ‘’μεταφορά συντελεστή’’ και η οποία στην πραγματικότητα είναι μια τορπίλλη στα θεμέλια του πολεοδομικού συστήματος. Πρόκειται για ένα προεκλογικό πομφόλυγα για να χαϊδέψει τα αυτιά των εκτοπισθέντων και μόνο, χωρίς δυνατότητες ή και πιθανότητες εφαρμογής

Υπάρχει σχετική επιστολή που στάληκε στον Υπουργό Εσωτερικών 10/1/08

194

Το Δημοτικό σχολείο στην Εκάλη, έργο του γραφείου μας Δεξιά, η εσωτερική αυλή του σχολείου, 2007. [Κ.Χ./Χ.Π.]

195

Ο διάδρομος μεταξύ της Ναυτική Σχολής και του Πολιτιστικού χώρου Τρακασιόλ μετά την αποκατάσταση του, 2013. [Κ.Χ./Χ.Π.]

196

197

ΕΠΊΚΑΙΡΗ 28 IOYΛΙΟΥ 1990

Οικία Ρωσσίδη, ασυγχώρητη αμέλεια

Θεωρώ παράνομη και εγκληματική ενέργεια την κατεδάφιση της οικίας Ρωσσίδη στη Λεμεσό. Είναι επανάληψη άλλης πρόσφατης περίπτωσης στην οδό Γλάδστωνος σε εξίσου αξιόλογο κτίσμα έτοιμο να κηρυχτεί διατηρητέο. Πιστεύω ότι υπάρχει ασυγχώρητη αμέλεια και ευθύνη των υπηρεσιών του Υπουργείου Εσωτερικών αλλά ιδιαίτερα του κύριου αρμόδιου, του Δήμου Λεμεσού. Η Συμβουλευτική Επιτροπή Διατήρησης του Δήμου Λεμεσού, η μόνη που λειτουργεί στον Δήμο Λεμεσού με συμμετοχή εκπροσώπων επαγγελματικών και άλλων φορέων, από τον Οκτώβριο του 1989 είχε εισηγηθεί την κήρυξη του κτιρίου σε διατηρητέο και από τον Γενάρη του 90 εκκρεμούσε η έκδοση του διατάγματος στο Υπουργείο Εσωτερικών. Σ’ αυτή την Επιτροπή είχαν μάλιστα γίνει σκέψεις και εισηγήσεις για τη διάσωση και αξιοποίηση του σε συσχετισμό με τον Δημόσιο Κήπο και το Μουσείο, ώστε να δημιουργηθεί εκεί ένα ψυχαγωγικό –πολιτιστικό σύμπλεγμα. Το θέμα δεν προωθήθηκε από το Δήμο Λεμεσού και έφθασε στο σημείο ν’ αρχίσει η κατεδάφιση του χωρίς άδεια. Στην Πάφο, όταν υπήρξε παρόμοια περίπτωση, με πρωτοβουλία του Δημάρχου οι δημότες ακινητοποίησαν τις μπουλντόζες σώζοντας το αξιόλογο κτίριο. Παρόμοιες παρεμβάσεις γίνονται τακτικά και στη Λευκωσία και σε άλλους Δήμους. Η οικία Ρωσσίδη στη Λεμεσό δεν πρόλαβε για γραφειοκρατικούς λόγους να κηρυχθεί διατηρητέα, όμως τίποτε δεν αλλάζει το απαράδεκτο της όλης υπόθεσης. Η ευθύνη που επιρρίπτουμε στους αρμόδιους είναι ότι όχι μόνο καθυστέρησαν την έκδοση διατάγματος για να σταματήσουν την κατεδάφιση του (από την Κυριακή πρωί έγινε Δευτέρα μεσημέρι όταν πια ήταν πολύ αργά), αλλά προβάλλοντας συνεχώς την τυπική, νομικίστικη πλευρά, άφησαν να ολοκληρωθεί η κατεδάφιση, χωρίς να εξαντλήσουν ούτε εκείνα τα δικαιώματα που η υφιστάμενη νομοθεσία τους δίνει. Υπάρχουν αδυναμίες στη νομοθεσία, υπάρχει το πρόβλημα των κινήτρων για τα διατηρητέα που εκκρεμεί από καιρό στην Εισαγγελία. Όμως αυτό δεν είναι το σημαντικό. Αν υπήρχε η πο-

198

Tα διατηρητέα κτίρια του Κεραμείου Λεμεσού, 2008. [Φ.Π.]

λιτική βούληση, η ευαισθησία, η άμεση και αποφασιστική παρέμβαση του Δήμου, ακόμα και η κινητοποίηση πολλών από εμάς, αν μας ειδοποιούσαν έγκαιρα το κτίριο θα σωζόταν. Αν ήθελε ο Δήμος Λεμεσού και μισογκρεμισμένο θα τους εμπόδιζε να συνεχίσουν, δείχνοντας έτσι τη θέληση του να πατάξει την παρανομία και να συμβάλει στη διατήρηση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Δυστυχώς αυτό είναι το τραγικό, ότι η διατήρηση δεν είναι ένας από τους στόχους του Δήμου Λεμεσού. Ελπίζουμε πως αυτό θα είναι το τελευταίο θύμα της ανοχής μας, γιατί αν κατηγορούμε άλλους για καταστροφή των μνημείων μας στα κατεχόμενα, αυτό που κάνουμε εμείς στα δικά μας αξιόλογα κτίρια είναι κάτι πολύ περισσότερο από βανδαλισμός.

199

Β’ Δημοτική Αγορά. Η αποκατάσταση ξεκίνησε με εθελοντική εργασία μετά από πρωτοβουλία του ΣΠΜΑΚ, 2000. [Κ.Χ.]

200

ΧΑΡΑΥΓΉ 23 ΙΟΥΝΙΟΥ 1998

ΝΑΙ στη διατήρηση, ΟΧΙ στην κατεδάφιση

Εδώ και μερικές δεκαετίες στην Ευρώπη και στην Αμερική γίνεται προσπάθεια πλήρους διατήρησης, ενώ η καταστροφή κτισμάτων που βαφτίστηκαν «μη αξιόλογα» ή «ξεπερασμένης αξίας» θεωρείται εγκληματική, αντικοινωνική και αντιεπιστημονική. Τίποτε από την αρχιτεκτονική κληρονομιά δεν κατεδαφίζεται. Επεμβάσεις γίνονται μόνο για να διατηρήσουμε τον αρχιτεκτονικό μας πλούτο, χρησιμοποιώντας σύγχρονες μεθόδους και τεχνικές, με τελικό και κύριο στόχο να σώσουμε μια κατασκευή που κινδυνεύει και να της δώσουμε σύγχρονες χρήσεις. Όλα έχουν την επιστημονική και ιστορική τους σημασία και δεν μπορούν να συγκρίνονται μεταξύ τους. Η αξία δεν στηρίζεται μόνο στην καλλιτεχνικότητα, αλλά και στο πώς εκφράζουν την ιστορία μας, τον ανθρώπινο μόχθο, την ανθρώπινη δραστηριότητα, τη χρησιμοποίηση υλικών και μέσων μιας εποχής. Ειδικότερα, όταν πρόκειται για χώρους ιστορικούς, όπου υπάρχουν δείγματα διαφορετικής εποχής ή πολιτισμού, τα οποία αποτελούν μαρτυρίες της εξέλιξης της ιστορίας μιας πόλης, δεν επεμβαίνουμε με κατεδαφίσεις, όσο άχρηστο κι αν φαίνεται κάτι. Είναι τόσα πολλά που έχουν ήδη, προκλητικά, κατεδαφιστεί στη Λεμεσό, με ή χωρίς άδεια τα τελευταία χρόνια. Μερικά από αυτά τα αναφέρω χάριν της ιστορίας: • Αποθήκες Θεοδοσίου με τη χρησιμοποίηση της ΜΜΑΔ και της αστυνομίας, κάποια μαύρα μεσάνυκτα πριν 3 χρόνια. • Αρχοντικό Πέτρου Τσίρου, στην οδό Ειρήνης (χωρίς άδεια κατεδάφισης). • Οικία Συκοπετρίτη, στην οδό Ιερουσαλήμ (χωρίς άδεια κατεδάφισης). • «Μεσαιωνικό παλάτι», στη Βασιλείου Μακεδόνος • Οικία στη Βασιλείου Μακεδόνος Νο 13 όπου είχε γίνει το πρώτο συνέδριο του Κ.Κ.Κ. το 1926. • Οικία στη διασταύρωση Ελλάδος– Σπάρτης. Κηρυγμένο αρχαίο μνημείο που έμεινε για κάμποσα χρόνια μισογκρεμισμένο και χαλάστηκε σχετικά πρόσφατα. • Οικία Κρίστιαν ή Ρωσσίδη, βορείως του Δημόσιου Κήπου. Εκεί ο ιδιοκτήτης που το κατεδάφισε χωρίς άδεια, επιβραβεύτηκε πριν μερικά χρόνια με αναίρεση της ρυμοτομίας, δημοσιευμένης από το 1972 και με έκδοση άδειας για κτίσιμο ενός κτιρίου με 26 καταστήματα και διαμερίσματα.

201

• Αποκορύφωμα της νοοτροπίας κατεδαφίσεων είναι η προκλητική καταστροφή των τοιχογραφιών και του εσωτερικού διάκοσμου της Αγίας Νάπας, οι αντιεπιστημονικές επεμβάσεις στο Μοναστήρι του Άη Νικόλα των Γάτων (μνημείο του 15ου αιώνα) και η προγραμματιζόμενη «επέκταση» της παλιάς εκκλησίας του Αποστόλου Λουκά στο Κολόσσι, πρωτοστατούσης της Μητρόπολης Λεμεσού. Υπάρχει όμως ακόμα το μέγιστο θέμα των σχεδιαζόμενων κατεδαφίσεων δυόμιση χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων πετρόκτιστων κτιρίων, εφάμιλλων της παλιάς Ηλεκτρικής στη Λευκωσία και των αποθηκών της Λάρνακας που βρίσκονται κοντά στο παλιό λιμάνι Λεμεσού. Εμείς στη Λεμεσό κατατρυχόμαστε από την κακή μας μοίρα να τρέχουμε συνεχώς πίσω από καταστροφές και προγραμματιζόμενες κακές αναπτύξεις που δεν έχουν στο επίκεντρο της προσέγγισης τους τη διατήρηση αλλά την κατεδάφιση. Χάριν της σύνδεσης της παραλιακής Λεωφόρου με τη Λεωφ. Φραγκλίνου Ρούσβελτ και ενώ υπάρχει ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου όπως ο παραλιακός είναι ήπιας κυκλοφορίας και ήδη προγραμματίζονται πλακοστρώσεις μπροστά από το Δημόσιο Κήπο, εντούτοις ο κίνδυνος των κατεδαφίσεων εκεί στο ιστορικό μας κέντρο δεν έχει αποσοβηθεί. Παραπέμφθηκε το θέμα στο Πολεοδομικό Συμβούλιο, γιατί κάποιοι εκπρόσωποι φορέων και Δημοτικών Ομάδων, θεωρούν ότι το κυκλοφοριακό, οι δρόμοι και οι διαπλατύνσεις τους, είναι πάνω από την αρχιτεκτονική μας κληρονομιά. Τάσεις και ιδέες, ξεπερασμένες στην Ευρώπη από καιρό, όπου επικρατεί η αντίληψη για πόλεις με λιγότερα αυτοκίνητα και εναλλακτικούς τρόπους κυκλοφορίας, ακόμα και μέτρα αποθάρρυνσης της διακίνησης αυτοκινήτων αντί διευκόλυνσης τους. Μετά από τέσσερα χρόνια αγώνα καταφέραμε να αποφευχθεί η βύθιση (δημιουργία σήραγγας) όμως το θέμα του δρόμου τεσσάρων λωρίδων μαζί και των κατεδαφίσεων για τη δημιουργία Λεωφόρου διαμέσου της νησίδας «Τάλια & Θουκή» που αποτελεί μέρος του ιστορικού μας κέντρου εξακολουθεί να μας κρατά ανήσυχους και σε επιφυλακή γιατί η καταστροφή που προγραμματίζεται δεν είναι ακόμα αντιληπτή από τους πολίτες. Εμείς επιμένουμε να παραμείνουν οι δρόμοι όπως είναι χωρίς καθόλου επεμβάσεις κι ας κυκλοφορούν τα αυτοκίνητα με χαμηλότερες ταχύτητες. Εξάλλου ας μην ξεχνούμε ότι σταδιακός στόχος είναι να λιγοστεύουν και όχι να αυξάνονται τα αυτοκίνητα στο κέντρο της πόλης. Αυτόν το χώρο της νησίδας πρέπει να τον δούμε σαν σύνολο και σε σχέση με ολόκληρο το γειτονικό περιβάλλον. Είναι ένα σύμπλεγμα κτισμάτων, βιομηχανικών κτιρίων του περασμένου αιώνα και άλλων, που αντιπροσωπεύουν την εποχή της εκβιομηχάνισης, τα πρώτα ζυθοποιεία και οινοποιεία της πόλης μας και κτίρια σχετικά με τις λειτουργίες του λιμανιού. Τμήμα του καθ’ αυτό κτιρίου «Τάλια & Θουκή» είναι μέρος μεσαιωνικών λουτρών. Είναι απέναντι από τις Αποθήκες Τρακασόλ και συνάδουν με αυτές. Η νησίδα με το οβάλ σχήμα είναι δείγμα ενός αυθόρμητου πολεοδομικού σχεδιασμού και εμφανίζεται σε παλιά ιστορικά κέντρα χωριών και πόλεων της Κύπρου. Παρόμοια σχήματα υπάρχουν και βόρεια του κάστρου, στην παλιά Λευκωσία, στην Πύλα, τη Χούλου και σε άλλα μέρη της Κύπρου. Η νησίδα δεν είναι συμπαγώς δομημένη, υπάρχουν κενοί χώροι, μεγάλες προστατευόμενες εσωτερικές αυλές, στις οποίες θα μπορούσαν όπως αναφέραμε και πιο πάνω να στεγαστούν πολλές νέες χρήσεις, όχι κατ’ ανάγκη σε κλειστούς, αλλά σε ενδιαφέροντες υπαίθριους χώρους, με πλακόστρωτα και πεζόδρομους. Στη νησίδα εκτός από το κτίριο «Τάλια & Θουκή» υπάρχουν ακόμα

202

Tα ιδιαίτερης ιστορικής και κοινωνικής σημασίας κτίρια και αποθήκες στο εργοστάσιο της ΚΕΟ, 2005. [Κ.Χ.]

203

2 - 3 κτίρια βιομηχανικά, πέτρινα, που εκφράζουν την εποχή που κτίστηκαν. Επιπρόσθετα, το διώροφο κτίριο που προτείνεται για κατεδάφιση απέναντι από το κτίριο Χ’ Παύλου είναι σύγχρονο της Παλιάς Ηλεκτρικής στη Λευκωσία και θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ανάλογα. Αυτό γειτονεύει με το κτίριο του Λαδά και τα υπόλοιπα που είναι ήδη κηρυγμένα διατηρητέα. Στη βόρεια πλευρά η Αγία Θέκλη, ένα εκκλησάκι με βυζαντινό θόλο, που η στοά του στο υπόγειο οδηγεί κάτω από το δρόμο, ενώ από την πίσω πλευρά εφάπτεται στις αποθήκες Λανίτη. Αυτό το εκκλησάκι, αναφέρεται στο βιβλίο του Κ. Α. Πηλαβάκη, ότι υπήρχε από τον καιρό της Τουρκοκρατίας. Τα πιο πάνω κτίρια περιελήφθησαν δύο φορές στον κατάλογο ως προτεινόμενα διατηρητέα αλλά αφαιρέθηκαν για να μην υπάρχει εμπόδιο στην κατασκευή της βύθισης ή της λεωφόρου επιφανειακά. Το νέο Δημοτικό Συμβούλιο και ο νέος Δήμαρχος της Λεμεσού, έχουν δεσμευτεί για διατήρηση. Το αποδεικνύει η απόφαση μας για την Πλατεία Ηρώων, τη Δημοτική Αγορά, τον Υδατόπυργο, την πρόταση για πλακόστρωτα και την ετοιμασία έκθεσης για επιδιόρθωση των Τουρκοκυπριακών και άλλων εγκαταλειμμένων γύρω από το Κάστρο. Αναπτύχθηκε μια ευαισθησία στην κοινή γνώμη γύρω από το θέμα. Απόδειξη είναι η παλλαϊκή αντίδραση τον τελευταίο μήνα με αφορμή τις καταστροφές των τοιχογραφιών της Αγίας Νάπας. Διερωτώμαι πραγματικά, ποιοι φορείς, ποιες αρχές, ακόμα και ποιοι Δημοτικοί Σύμβουλοι, θα μπορούν να πάρουν ευθύνη για κατεδαφίσεις μιας τόσο μεγάλης κλίμακας που θ’ αλλοιώσουν εντελώς την εμφάνιση της περιοχής και θα επηρεάσουν τον ιστό της πόλης ανεπανόρθωτα! Οι αντιεπιστημονικές δικαιολογίες ότι θα «καθαρίσει» η περιοχή από τα μηχανουργεία ή θα ελέγχεται η κυκλοφορία και θα πλακοστρωθεί η οδός Αγίας Θέκλης, δείχνουν ότι δεν έχουν αντιληφθεί πως με την αλλοίωση που θα επέλθει, όσες πλακοστρώσεις κι αν γίνουν δεν θα είναι πια η Λεμεσός που ξέρουμε και αγαπούμε. Οι επόμενες γενιές θα μας στιγματίζουν και η ευθύνη όλων θα είναι δυσβάστακτη. Ας μην επιτρέψουμε αυτήν την εξέλιξη. Ας τοποθετηθούμε ανεπιφύλακτα υπέρ της διατήρησης και όχι της κατεδάφισης. Η Λεμεσός δεν αντέχει πια άλλες καταστροφές.

204

Η άδικη και αχρείαστη κατεδάφιση της Γ’ Αστικής Σχολής (αρρεναγωγείο). [Α.Χ.]

205

Η ανατολική όψη μετά την αποκατάσταση του Χαρουπόμυλου Λανίτη, 2004. [K.X./X.Π.]

206

ΔΕΚΈΜΒΡΙΟΣ 1998

Βιομηχανικά Κτίρια στην περιοχή του Κάστρου Χαρουπόμυλος Λανίτη και άλλα

Οι απόψεις μας για τα διατηρητέα κτίρια, για τη διάσωση και αποκατάσταση τους, είναι γνωστές και έμπρακτα δεδηλωμένες εδώ και χρόνια. Θυμίζουμε μεταξύ άλλων τις αποθήκες Θεοδοσίου το 1996 όταν με δεκάδες άλλους Λεμεσιανούς βρεθήκαμε κάτω από τις μπουλντόζες και αντιμέτωποι με την ΜΑΑΔ η οποία μας κτυπούσε με ηλεκτροφόρα ρόπαλα και μας έριχνε σπρέι με δακρυγόνα αέρια κάποια μαύρα μεσάνυκτα. Για εννιά ολόκληρα χρόνια ως μέλος του Πολεοδομικού Συμβουλίου και αργότερα του Δημοτικού Συμβουλίου, μαζί με άλλους, αγωνιστήκαμε για τη διάσωση της νησίδας «Τάλιας & Θουκής» κοντά στο παλιό λιμάνι. Ένα σύμπλεγμα όχι «όμορφων», «μη σημαντικών», όπως έλεγαν κάποιοι, κτιρίων με τα υπόγεια όμως χαμάμ και τα βιομηχανικά κτίσματα, από τα πρώτα συνοδευτικά του Παλιού Λιμανιού, που περιλαμβάνουν τα πρώτα ζυθοποιεία και οινοποιεία της πόλης μας, μέρος της βιομηχανικής αρχαιολογίας όπως ονομάζεται. Αντισταθήκαμε από αγάπη και ευαισθησία γι’ αυτή την κληρονομιά αλλά και από ισχυρή πεποίθηση ότι αν γκρεμιστούν τα πετρόκτιστα αυτά δεν ξαναγίνονται και ουσιαστικά είναι σαν να ερχόμαστε οι ίδιοι οι Λεμεσιανοί να καταστρέφουμε και να διαγράφουμε την ίδια την παράδοση και την ιστορία μας που αφορά όλη την Κύπρο. Είναι με μεγάλη ικανοποίηση που διαπιστώσαμε στην πορεία, ότι εκείνες οι απόψεις που χρειάστηκαν προσπάθειες πολλών χρόνων για να επικρατήσουν στη Λεμεσό και να υιοθετηθούν από την πλειοψηφία του Δημοτικού Συμβουλίου, ώστε, για παράδειγμα, η νησίδα «Τάλια & Θουκή» να διασωθεί, είναι η επίσημη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Συμβουλίου της Ευρώπης που με υποχρεωτικές συμβάσεις δεσμεύουν τα κράτη να διασώζουν και όχι να χαλούν. Στην Ελλάδα εδώ και 15 χρόνια οργανώνεται ολόκληρος επιστημονικός κλάδος αλλά και κίνημα πολιτών για τη διατήρηση των προβιομηχανικών και βιομηχανικών κτιρίων. Η εφημερίδα «Καθημερινή» σε 32σέλιδο ένθετο της που τιτλοφορείται «βιομηχανική αρχαιολογία», καταπιάνεται και διαφωτίζει με κείμενα και έμπρακτα παραδείγματα για τη διάσωση και αποκατάσταση των παλιών βιομηχανικών κτιρίων με όλες τους τις εγκαταστάσεις. Τα Λαδάδικα και οι Μύλοι στη Θεσσαλονίκη, το Γκάζι, τα σαπουνοποιεία στην Ελευσίνα, εργοστάσια, μεταλλεία και πολλά άλλα στην Αθήνα και σ’ όλη την Ελλάδα, είναι μερικά από τα

207

Ο Χαρουπόμυλος Λανίτη πριν την αποκατάσταση του, όταν λειτουργούσε ως αποθήκη λιπασμάτων, 2000. [Κ.Χ.] Δεξιά, η πίσω πλευρά του Χαρουπόμυλου πριν την αποκατάσταση του 2000. [Κ.Χ.]

παραδείγματα που αναφέρονται στα διάφορα κείμενα διακεκριμένων αρχιτεκτόνων, αρχαιολόγων, μηχανικών, ειδικών για την αρχιτεκτονική κληρονομιά. Αναπτύσσονται σοβαροί και επίκαιροι προβληματισμοί για τους τρόπους αποκατάστασης και ως ποιο βαθμό οι επεμβάσεις μπορεί να αφήνουν ανέπαφη τη μουσειακή πλέον προβολή της χρήσης που υπήρχε. Ακόμα, πως οι επεμβάσεις πρέπει να δίνουν την ευκαιρία να περάσουμε από το σχεδιασμό για τους κατασκευαστές, στο σχεδιασμό για τους πολίτες με την ένταξη νέων χρήσεων. Εκθεσιακοί χώροι, μουσεία, συνεδριακά κέντρα, αίθουσες σύγχρονης τέχνης, θέατρα, κινηματογράφοι, κέντρα πολιτισμού, αίθουσες εκδηλώσεων, είναι μερικές από τις χρήσεις που στεγάζουν σήμερα τα βιομηχανικά κτίρια που έχουν αποκατασταθεί, προβάλλοντας συνάμα και την ιστορία και λειτουργία των προϊόντων που παράγονταν στους χώρους εκείνους. Η παλιά Ηλεκτρική στη Λευκωσία, οι αποθήκες των λιμανιών της Λάρνακας και της Πάφου αποκαταστάθηκαν με το ίδιο πνεύμα. Όταν πριν ενάμιση περίπου χρόνο μου είχε ανατεθεί η μελέτη και αποκατάσταση των αποθηκών Λανίτη «Χαρουπόμυλος» για να μετατραπούν όχι σε 50 καταστήματα όπως προγραμματιζόταν σε προηγούμενες μελέτες αλλά για να στεγάσει στα 3000τμ. (είναι από τα μεγαλύτερα διατηρητέα), εκδηλώσεις πολιτισμού, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, ένιωσα ότι οι προσωπικές μου απόψεις γύρω από τα θέματα διατήρησης της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς και το πάντρεμα της με τον πολιτισμό, μπορούν να βρουν έμπρακτη υλοποίηση μέσα από την επαγγελματική μου δραστηριότητα. Μελετώντας το θέμα και συνεργαζόμενοι με έμπειρους συναδέλφους από την Ελλάδα, καταλήξαμε στα ίδια αδιαμφισβήτητα συμπεράσματα. Ο πολιτιστικός τουρισμός είναι η μεγάλη προοπτική της τουριστικής ανάπτυξης, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Κύπρος που έχουν 8 χιλιάδες χρόνια ιστορία, που είναι στο σταυροδρόμι της περιοχής, που έχουν πολλά να πουν, να δείξουν και να διδάξουν ακόμα τις νεώτερες γενιές για την κοινωνία, την οικονομία και τη δραστηριότητα των κατοίκων γύρω από τα βασικά προϊόντα τους, όπως π.χ. το σταφύλι, το χαρούπι και πολλά άλλα, όχι μόνον της πόλης αλλά και της υπαίθρου την οποίαν επηρέασαν και καθόρισαν ανεπιστρεπτί.

208

Για το Χαρουπόμυλο λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε ότι θα περιλαμβάνει σύγχρονες εγκαταστάσεις μέσα στο παραδοσιακό κέλυφος και χρήσεις που είναι σχεδόν εξ’ ολοκλήρου αναστρέψιμες. 1. Οι μύλοι, οι εγκαταστάσεις αλέσματος και οι σπάνιες μηχανές του μηχανοστασίου θα διατηρηθούν και θα αποκατασταθούν σα σημείο εκπαίδευσης και αναφοράς. 2. Ένας αμφιθεατρικός χώρος – μηχανή στο χρόνο – θα παρουσιάζει με σύγχρονα οπτικοακουστικά μέσα την ιστορία της Κύπρου σε 25 λεπτά. 3. Ένα μικρό εστιατόριο που γίνεται προσπάθεια να έχει ενδιαφέρον ως «κυπρίων γεύση» ή να προσφέρει φαγητό σχετιζόμενο με τον μεσαίωνα και το Κάστρο ή την παραδοσιακή κυπριακή κουζίνα. 4. Ένα - δυο μικρά καταστήματα. 5. Το ένα τρίτο του χώρου, δηλαδή τα 1000τμ., θα αξιοποιηθεί από την οικογένεια Λανίτη για δημιουργία Κέντρου Τεχνών, όπως την Παλιά Ηλεκτρική στη Λευκωσία, για οργάνωση εικαστικών εκθέσεων σε συνεργασία με κυπρίους και ξένους ενδιαφερόμενους. 6. Αγοράστηκε μεγάλος χώρος στάθμευσης για να στηρίξει αυτό το μεγαλόπνοο σχέδιο – εφάπτεται στα δυτικά – που πιστεύω θα βοηθήσει όλη την περιοχή. Όσον αφορά αυτή καθαυτή την ανάπτυξη είναι ένα εγχείρημα τόλμης και πρωτοπορίας και στοίχημα για όλη την Κύπρο. Το πόσο θα επιτύχει θα το δείξει ο χρόνος και προσωπικά είμαι πολύ αισιόδοξη. Πιστεύουμε όμως – και αυτό είναι το σημαντικό– ότι από τις προηγούμενες νοοτροπίες κατεδαφίσεων ή την δημιουργία μόνο χώρων αναψυχής ή εμπορίου, ως τις σημερινές τάσεις και επιδιώξεις για χώρους πολιτισμού, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, έχει διανυθεί μεγάλη και προς τη σωστή κατεύθυνση απόσταση. Σίγουρα θα μπορούσαν να υπάρξουν και άλλες ιδέες και προτάσεις μετά από πιο εμπεριστατωμένες μελέτες και τεκμηρίωση, αν είχε έγκαιρα αποπερατωθεί αναλυτικότερη μελέτη και σχεδιασμός ολόκληρης της περιοχής, κάτι που ήταν στις υποχρεώσεις του Τμήματος Πολεοδομίας και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Δεν ξεχνούμε ασφαλώς ότι εδώ και πέντε χρόνια εκπονείται από τις Κυβερνητικές υπηρεσίες το Σχέδιο Περιοχής το οποίο για άγνωστους λόγους δεν έχει ακόμα δημοσιευτεί, χάνοντας πολύτιμο χρόνο. Η όλη προσέγγιση για το Χαρουπόμυλο εντάσσεται στα πλαίσια των προτάσεων του Σχεδίου Περιοχής και είναι ίσως το πρώτο και μεγάλο βήμα υλοποίησης του γιατί εναρμονίζεται απόλυτα με τις προτάσεις του και θα ενθαρρύνει και άλλους ιδιώτες και μικροϊδιοκτήτες της περιοχής ακόμα και ενοικιαστές Τουρκοκυπριακών περιουσιών, να φροντίσουν και εξωραΐσουν τα δικά τους υποστατικά και να τα προσαρμόσουν με συμβατές χρήσεις γιατί σίγουρα η περιοχή θα πάρει μεγάλη ανάπτυξη. Ας μην ξεχνούμε ότι ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα και βασικά πορίσματα της μελέτης για χωροθέτηση της Μαρίνας δυτικά του Παλιού Λιμανιού είναι ακριβώς η γειτνίαση με αυτή την περιοχή. Είθισται η Τοπική Αυτοδιοίκηση και η Πολιτεία να πρωτοστατούν και να προηγούνται στη δημιουργία έργων για να ενθαρρύνουν τους ιδιώτες σε υποβαθμισμένες περιοχές. Εδώ έχουμε την πρωτοβουλία των ιδιωτών που τολμούν σε μια παραμελημένη περιοχή να επενδύσουν μεγάλα ποσά, όχι για τίποτε άλλο αλλά κατά κύριο λόγο για ψυχαγωγία εκπαίδευση και πολιτισμό. Και για να μην βρεθεί η πόλη απλά να ακολουθεί, με μια περιοχή εν πολλοίς διαμορφωμένη από την

209

Η πρώτη αξιοποίηση των ανοικτών χώρων γύρω από το Κάστρο πριν από την ανάπλαση της περιοχής, μετά την αποκατάσταση του Χαρουπόμυλου, 2004. [Κ.Χ./Χ.Π.]

πρωτοβουλία των ιδιοκτητών των διαφόρων περιουσιών, ο Δήμος Λεμεσού θα πρέπει να προχωρήσει τάχιστα στην πολιτική απόφαση για το τι μέλλει γενέσθαι σε αυτή την ανεπανάληπτη περιοχή, με συγκεκριμένη υλοποίηση έργου. Και φαίνεται ότι ένας αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για την περιοχή, για τους δημόσιους χώρους χωρίς να αποκλείονται και απόψεις για χρήσεις και όψεις υφιστάμενων ιδιωτικών κτιρίων, είναι η προσφορότερη διαδικασία. Είναι μια υποχρέωση προς την πόλη και τους κατοίκους της που αργήσαμε πολύ να εκπληρώσουμε. Ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός θα δώσει τις πιο πολλές και ευφάνταστες ιδέες, θα θέσει χρονοδιαγράμματα εκπόνησης σχεδίων, θα συγκεκριμενοποιήσει τις ιδέες, θα καταλήξει σε κατασκευαστικά σχέδια και θα ολοκληρώσει έτσι το όραμα που είχαμε και έχουμε όλοι οι Λεμεσιανοί τα τελευταία είκοσι χρόνια για την περιοχή του Κάστρου.

210

ΕΦΗΜΕΡΊΔΑ ΛΕΜΕΣΌΣ 22 ΙΟΥΝΙΟΥ 2000

Αποκατάσταση της Β΄ Δημοτικής Αγοράς

Η Β’ δημοτική Αγορά βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή του Κάστρου απέναντι από το Τζαμί Κεπήρ κοντά στο γνωστό Ζιγκ-Ζαγκ. Το κτίριο κτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και αποτελεί περιουσία του ΕΒΚΑΦ που ήταν ανέκαθεν ενοικιασμένη στο Δήμο. Οι εργασίες για αποκατάσταση της Β΄ Δημοτικής Αγοράς, σε συνδυασμό με τις προσπάθειες που καταβάλλονται για να προωθηθεί η διάσωση και συντήρηση των 500 περίπου διατηρητέων του κέντρου της πόλης και τους σχεδιασμούς αποκατάστασης του χαρουπόμυλου, αποτελούν τα πρώτα σημαντικά βήματα για τη διάσωση και ανάδειξη του ιστορικού πυρήνα της πόλης. Η πρωτοβουλία αποκατάστασης ανήκει στο Σύνδεσμο Πολιτικών Μηχανικών και Αρχιτεκτόνων, τμήμα Λεμεσού. Ο Σύνδεσμος, διαπίστωσε ότι υπάρχει ένα μεγάλο απόθεμα αξιόλογης αστικής αρχιτεκτονικής στο κέντρο της Λεμεσού και έθεσε σαν στόχο να συμβάλει στη σωστή διατήρηση του χαρακτήρα της πόλης. Η όλη προσπάθεια γίνεται με εθελοντική προσφορά μελών του συνδέσμου, αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών. Οι εργασίες βρίσκονται σε πολύ προχωρημένο στάδιο και αναμένεται να ολοκληρωθούν στο τέλος Ιουλίου. Οι αρχιτέκτονες που εργάστηκαν για την αξιέπαινη αυτή προσπάθεια είναι η Λένια Μπέρου, ο Γιαννάκης Σκορδής, και η Κρίστια Χρίστου και ο πολιτικός μηχανικός Άγγελος Χρίστου. Στόχος του σχεδιασμού ήταν να διατηρήσει η Αγορά το χαρακτήρα της και σε ένα βελτιωμένο και αναβαθμισμένο περιβάλλον να διατίθενται παραδοσιακά προϊόντα, φρούτα και εδέσματα, κυπριακά γλυκά και άλλα. Η δημιουργία μιας κάβας με κρασιά της Λεμεσού θα ήταν επίσης μια καλή ιδέα. Ταυτόχρονα και αναπόφευκτα η αγορά θα αποκτήσει πολιτιστικό χαρακτήρα με εργαστήριο λαϊκής τέχνης ενώ θα φιλοξενηθούν και παραδοσιακά επαγγέλματα όπως καλαθοπλεκτική, αγγειοπλαστική, κεραμική κ. ά. Η διαδικασία αποκατάστασης είχε σαν στόχο να διατηρηθούν όλα τα στοιχεία που συνθέτουν την Αγορά. Ταυτόχρονα, όμως να αφαιρεθεί ότι κατεστραμμένο υπήρχε σε τοίχους, πατώματα, πόρτες, παράθυρα, ηλεκτρικές εγκαταστάσεις και εγκαταστάσεις υδροδότησης. Οι εργασίες που προγραμματίστηκαν ήταν η νεροβολή και επιδιόρθωση των τοίχων, η επιδιόρθωση της οροφής και των υδρορροών, η συντήρηση του ξύλινου σκελετού οροφής, η ανακατασκευή ξύλινων και μεταλλικών ανοιγμάτων,

211

Η Β’ Δημοτική Αγορά (Μικρό Παντοπουλείο), πριν την αποκατάσταση της, 2000. [Κ.Χ.]

η αναμόρφωση του εσωτερικού χώρου και η ανακατασκευή δαπέδου και πεζοδρομίων. Το κόστος εργασιών που ξεπέρασε τις 40 χιλ. λίρες καλύφθηκε απο εισφορές που έγιναν αρχικά από ιδιώτες. Στη συνέχεια βοήθησε σημαντικά το Υπουργείο Εσωτερικών και ο Δήμος Λεμεσού. Παράλληλα, από το Δήμο Λεμεσού άρχισαν και συνεχίζονται οι προσπάθειες για διάσωση των πολλών διατηρητέων οικοδομών που βρίσκονται στην περιοχή. Η Επιτροπή Ανάπτυξης του Δήμου θα πραγματοποιήσει κοινή σύσκεψη με το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως προκειμένου να συσταθεί κοινή επιτροπή και να αναλάβει ο Δήμος να αναβαθμίσει τις προσόψεις και να άρει την επικινδυνότητα σε όσες οικοδομές είναι αναγκαίο, μέχρι που οι ιδιοκτήτες να ενδιαφερθούν να προχωρήσουν στην αποκατάσταση τους. Το ότι κάποιοι ιδιοκτήτες δεν αντιλαμβάνονται την αξία και την μοναδικότητα των διατηρητέων κτιρίων, οφείλεται σε άγνοια αλλά και σε έλλειψη ευαισθησίας. Γι αυτό και αρκετοί αδιαφορούν παντελώς και αναμένουν πιθανόν τα κτίρια να καταρρεύσουν για να κτίσουν νέα υποστατικά ή απλώς πωλούν τον αέρα σε άλλους επιχειρηματίες που κτίζουν σε άλλες περιοχές. Η ευθύνη για τη διάσωση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς ανήκει πρώτιστα σε όσους αντιλαμβάνονται την μεγάλη τους αξία, στη τοπική Αρχή και το Τομέα Διατήρησης του Τμήματος Πολεοδομίας και Οικήσεως στα οργανωμένα σύνολα και στη Πολιτεία γενικότερα.

212

ΧΑΡΑΥΓΉ 25 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2001

Από την πολιτική των κατεδαφίσεων στην πολιτική της διατήρησης Όταν πριν από αρκετά χρόνια αναφερόμαστε σε θέματα αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και διατήρησης, είχαμε συνείδηση για τη δυσκολία αντιμετώπισης, αλλά κυρίως για τη δυσκολία υιοθέτησης αυτών των στόχων από τον κόσμο γενικά, αλλά και τους φορείς, ακόμη και τους εκλεγμένους αντιπροσώπους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Το Δήμο Λεμεσού μέχρι το 1996, πριν από την εκλογή του νυν Δημάρχου και του νυν Δημοτικού Συμβουλίου, βάραιναν μικρές ή μεγάλες ευθύνες για εγκληματικές κατεδαφίσεις πολλών αξιόλογων κτισμάτων όπως ήταν η οικία Ρωσσίδη ή Κρίστιαν, το αρχοντικό Πέτρου Τσίρου, η οικία στην οδό Ελλάδος-Σπάρτης (κηρυγμένο αρχαίο μνημείο) και άλλα, με τελευταίες τις αποθήκες Θεοδοσίου το Γενάρη του 1995. Μετά από αγώνα εννέα περίπου χρόνων και επί του σημερινού Δημοτικού Συμβουλίου, διασώσαμε το σύμπλεγμα πετρόκτιστων κτιρίων Τάλιας & Θουκής που ορισμένοι χαρακτήριζαν σαν «παλιόσπιτα» και «χαλαμάντουρα». Κτίρια εφάμιλλα της Παλιάς Ηλεκτρικής στη Λευκωσία και ισόβαθμης βιομηχανικής αρχιτεκτονικής σημασίας όπως οι αποθήκες που αποκαταστάθηκαν στη Λάρνακα και Πάφο. Αυτά ήταν τα πρώτα ζυθοποιεία και οινοποιεία της πόλης μας και ευτυχώς σώθηκαν. Στην Ελλάδα εδώ και 15 χρόνια παρουσιάζεται μεγάλη δραστηριότητα γύρω από το θέμα αποκατάστασης των παλιών βιομηχανικών κτιρίων και αναπτύσσεται ειδικός επιστημονικός κλάδος. Σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο Συμβούλιο της Ευρώπης, στρέφονται προς τη βιομηχανική αρχαιολογία όπως ονομάζεται, αφού έχουν για χρόνια ασχοληθεί με τη διατήρηση καλλιμάρμαρων κτιρίων. Τα βιομηχανικά κτίρια κουβαλούν μαζί τους τη δραστηριότητα και το μόχθο των εργατών και των τεχνικών και τη βιομηχανική ζωή της αρχής του αιώνα. Είναι δείγματα της οικονομικής οργάνωσης που σχετίζονταν με τα προϊόντα και τα ορυκτά μιας περιοχής ή της πόλης που την επηρέασαν καθοριστικά. Το Γκάζι στην Αθήνα, οι Μύλοι και τα Λαδάδικα στη Θεσσαλονίκη, τα εργοστάσια της Αττικής, η Tet Gallery στο Λονδίνο, η Παλιά Ηλεκτρική στη Λευκωσία, οι αποθήκες των λιμανιών της Λάρνακας και της Πάφου, η ανάπτυξη του Χαρουπόμυλου στη Λεμεσό, είναι όλα γύρω από το ίδιο πνεύμα και στόχο, δηλαδή της σύζευξης της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς με τον πολιτισμό. Ο πολιτιστικός τουρισμός στις μέρες μας φαίνεται να είναι η εναλλακτική πρόταση ώστε να προ-

213

βάλλεται η ιστορία και η παράδοση, ιδιαίτερα των χωρών που έχουν όπως η Κύπρος ιστορία και πολιτισμό χιλιάδων χρόνων. Στη Λεμεσό το νυν Δημοτικό Συμβούλιο και ο Δήμαρχος, αυτή την τετραετία, στα πλαίσια της ίδιας λογικής, έχουν προχωρήσει σε συγκεκριμένο έργο. Έχει ήδη εξωραϊστεί και αναβαθμιστεί η Πλατεία Ηρώων με τη συμβολή του Συνεργατικού Ταμιευτηρίου και του Υπουργείου Εσωτερικών. Με την επαναλειτουργία του «Ριάλτο» και την παραχώρηση γειτονικού υποστατικού στο σωματείο ΑΡΗΣ, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για να απομακρυνθούν ορισμένες χρήσεις που δυστυχώς ταυτίστηκαν με την παρανομία, ώστε να ξαναβρεί η Πλατεία την αίγλη που της ανήκει. Οι προγραμματιζόμενες εκδηλώσεις κατά το Καρναβάλι, οι διάφορες γιορτές και άλλες ευκαιρίες, καθώς επίσης και η λειτουργία του υπόγειου χώρου κάτω από το μνημείο για πολιτιστικές χρήσεις, στοχεύουν προς την ίδια κατεύθυνση. Ο Δήμος Λεμεσού με τη συνεισφορά της Τράπεζας Κύπρου έχει αποκαταστήσει τον Υδατόπυργο – μοναδικό μνημείο μηχανικής – που σηματοδότησε πριν πολλά χρόνια την υδροδότηση της Λεμεσού. Φωτισμένος τα βράδια δεσπόζει της ευρύτερης περιοχής. Από διαίσθηση ενεργήσαμε για την αποκατάστασή του, λειτουργώντας στα πλαίσια των στόχων της βιομηχανικής αρχαιολογίας. Αποπερατώθηκαν οι εργασίες στη Β΄ Δημοτική Αγορά (το λεγόμενο Τούρκικο Παντοπουλείο) που έγιναν σε συνεργασία του Δήμου με το Σύνδεσμο Πολιτικών Μηχανικών & Αρχιτεκτόνων (τμήμα Λεμεσού). Πριν μερικές μέρες η Επιτροπή Ανάπτυξης του Δήμου όρισε Ad Hoc επιτροπή προς μελέτη της διαχείρισης και ενοικίασης του χώρου. Στόχος θα είναι η προβολή κυπριακών επαγγελμάτων και εδεσμάτων. ‘ Ένας μικρός χώρος κυπριακής παρουσίας. Γίνεται η αποκατάσταση της Α΄ Δημοτικής Αγοράς, του γνωστού Παντοπουλείου, που συζητώντας για δεκαετίες, προχωρεί τώρα προς τελική αποπεράτωση, παρά τα τεράστια προβλήματα που παρουσιάστηκαν λόγω της φύσης του έργου και των ενοικιαστών που έπρεπε να μετακινηθούν προσωρινά. Πέραν του παραδοσιακού Παντοπωλείου, θα ενταχθεί στο χώρο και Πολιτιστικό Καφενείο όπου αναμένεται να προβάλλονται εκδηλώσεις της Φιλαρμονικής και του Ωδείου του Δήμου μας. Επίσης θα γίνουν μαγειρεία και χώρος νεολαίας που θα εμπλουτίσουν τις χρήσεις που υπήρχαν και αναμένεται να γίνει σημείο αναφοράς στην πόλη μας. Για όλα τα πιο πάνω πιστεύω πως θα πρέπει να γίνουν σχέδια του περίγυρου, των κτιρίων και πλατειών, στα πλαίσια του Σχεδίου Περιοχής, ώστε να κηρυχθούν πολεοδομικά έργα και να δώσει η κυβέρνηση το μεγαλύτερο μέρος της δαπάνης. Έτσι θα ενισχυθούν οι πιο πάνω χώροι και θα επηρεάζουν θετικά τις ευρύτερες περιοχές. Η σύνδεση της αποβάθρας με το Παλιό Λιμάνι, η διεκδίκηση εκ μέρους του Δήμου να δοθούν οι εγκαταστάσεις του Παλιού Λιμανιού στην πόλη και να γίνει ψαρολίμανο, η χωροθέτηση της Μαρίνας και οι προσπάθειες να αξιοποιηθούν οι αποθήκες Τρακασόλ όπως και η οικία Επάρχου, είναι επίσης σημαντικά βήματα στα πλαίσια προβολής της ιστορίας και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Όσον αφορά στα αξιόλογα κτίρια και πλατείες, όπως και άλλα έργα, αναμφίβολα υπάρχουν ακόμα πολλά να γίνουν. Ο Δήμος σε συνεργασία με τον ΚΟΑ προχωρεί προς υλοποίηση του έργου του ΓΣΟ με αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Η Ακτή Ολυμπίων σχεδιάζεται σε συνεργασία του Δήμου με το Τμήμα Πολεοδομίας για αναβάθμιση της Λαϊκής Πλαζ. Στην περιοχή του Κάστρου γίνονται ήδη βήματα από τον Δήμο ώστε να κηρυχθεί σε πολεοδομικό έργο και να μετατραπεί σε Λαϊκή Γειτονιά. Το σημαντικό είναι ότι υπάρχει η θέληση και η πολιτική βούληση, γι’ αυτό και καταβάλλονται συνεχείς και επίμονες προσπάθειες προς όλες τις κατευθύνσεις. Η Λεμεσός διαθέτει και την κτιριακή και την πολιτιστική υποδομή για την ανάδειξη της οποίας αξίζει κάθε προσπάθεια.

214

Oι αποθήκες Θεοδοσίου που κατεδαφίστηκαν στις 20 και 21 Ιανουαρίου 1995. [Μ.Ι.]

215

Το γνωστό καφενείο του Κιττή που εξυπηρετούσε τους λιμενεργάτες και τους εργαζόμενους στο παλιό λιμάνι. Ήταν ακριβώς δίπλα από το σημερινό Κέντρο εξυπηρέτησης του πολίτη, 1974.

Πάνω, το κτίριο του παλιού ταχυδρομείου που αποκαταστάθηκε και χρησιμοποιείται από το ΤΕΠΑΚ, 1958. [Φ.Μ.] Αριστερά, η ψαροταβέρνα «Γλάρος». Ήταν στο χώρο που έχει γίνει η Μαρίνα, 1996. [Μ.Ι.]

216

ΕΦΗΜΕΡΊΔΑ ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΟΣ ΕΚΛΕΚΤΆ ΚΕΊΜΕΝΑ 2002

Για τα διατηρητέα κτίρια

Αφορμή γι’ αυτή την επιστολή μου δίνει το «γράμμα από τον Πεντάδρομο» που υπογράφει ο Καστρινός στην έκδοση σας ημερ. 30/6/00. Θέλω να συγχαρώ το συγγραφέα για το ενδιαφέρον του για τα διατηρητέα και την αποκατάσταση τους, όμως νομίζω ότι άθελα του έχει περιπέσει σε υπερβολές και ανακρίβειες. Χωρίς να είναι το ίδιο, μου θύμισε την περίπτωση όπου τοπικός ραδιοσταθμός έπαιρνε συνεντεύξεις από τους ενοικιαστές του Παντοπουλείου για να πουν τις απόψεις τους για τα σχέδια, ενώ σχέδια δεν υπήρχαν διότι αυτά εκπονήθηκαν ένα χρόνο αργότερα. «Σχέδια για την παλιά γειτονιά υπάρχουν πολλά εδώ και δεκαετίες» λέει ο Καστρινός. Πολύ θα θέλαμε να ήταν αλήθεια αυτό γιατί παρά τη συνάφεια του επαγγέλματος μας δεν έχουμε υπόψη να υπάρχει κανένα συγκεκριμένο σχέδιο προς εφαρμογή για την περιοχή του Κάστρου. Δεν ξέρουμε αν αυτό που εννοεί ο Καστρινός είναι η αποτύπωση κάποιων κτιρίων που έγινε από φοιτητές του Πανεπιστημίου της Μασσαλίας κατά τη διάρκεια της πρακτικής τους εξάσκησης. Δεν ξέρουμε ακόμα αν εννοεί το σχέδιο περιοχής του κέντρου της πόλης που ολοκληρώθηκε πριν ενάμιση χρόνο, μετά από πάρα πολλές συνεδρίες του Κοινού Συμβουλίου κατά τη θητεία του παρόντος Δημοτικού Συμβουλίου, αλλά ακόμα δεν εγκρίθηκε από το Πολεοδομικό Συμβούλιο ούτε δημοσιεύτηκε επίσημα. Είναι ένα συνοπτικό πολεοδομικό σχέδιο σε πολύ μικρή κλίμακα που περιλαμβάνει όλη την περιοχή ειδικού χαρακτήρα (ΠΕΧ όπως ονομάζεται) κάτω από τη Γλάδστωνος και από τον Εναέριο μέχρι το Καρνάγιο. Αυτό δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές, με ένα πολύ γενικό τρόπο και η εφαρμογή του αφορά τις επόμενες δεκαετίες. Αυτό που χρειάζεται για την ανάπλαση μιας περιοχής είναι κατασκευαστικά σχέδια τα οποία δυστυχώς για την περιοχή του Κάστρου ουδέποτε υπήρξαν και πρέπει να παραδεχτούμε ότι υπήρξε καθυστέρηση. Η περιοχή του Κάστρου αποτελεί τον πρώτο ιστορικό πολεοδομικό κάνναβο και πυρήνα που υπήρχε από τον καιρό της Φραγκοκρατίας γύρω από τον οποίο απλώθηκε μετά το κέντρο της πόλης. Υπάρχει εδώ η σφραγίδα όλων των πολιτισμών που πέρασαν από την Κύπρο, συνορεύει με τη θάλασσα και το παλιό λιμάνι που αποτέλεσε το πρώτο παράθυρο της Λεμεσού προς τον κόσμο. Η περιοχή είναι από τις ιστορικότερες, πολυτιμότερες και χαρακτηριστικότερες παγκύπρια και χρειάζεται σοβαρή αντιμετώπιση. Όσο ανυπόμονοι και ευαίσθητοι κι αν είμαστε όλοι, δεν σηκώνει πειραματισμούς και ερασιτεχνισμούς.

217

Δεν «πιππιλούν» οι δημοτικοί άρχοντες μόνο προεκλογικά, όπως ισχυρίζεται ο Καστρινός, αλλά κάποιοι προβληματίζονται, μελετούν και ασχολούνται αδιάλειπτα και κατά πολύ συγκεκριμένο τρόπο με το θέμα, θυσιάζοντας πολύ χρόνο. Το ότι δεν έχει υλοποιηθεί ορατό έργο στην περιοχή αυτό δεν σημαίνει ότι «δεν έγινε τίποτε» όπως ισχυρίζεται ο Καστρινός. Στις διάφορες επιτροπές του Δήμου, έχουμε ασχοληθεί κατ’ επανάληψη με τα διατηρητέα, ιδιαίτερα τα ετοιμόρροπα και τη διαδικασία στήριξης των ιδιωτών από τον Δήμο, την εξεύρεση οικονομικών, την ενθάρρυνση ιδιοκτητών της περιοχής και καταβάλαμε και άλλες προσπάθειες που θα αναλύσω πιο κάτω. Δεν είναι τυχαίο που μεγάλες εταιρείες όπως η ΚΕΟ, η εταιρεία Λανίτη και η Λαϊκή Τράπεζα εξήγγειλαν ήδη και προχωρούν προς υλοποίηση έργων εκατομμυρίων στην υποβαθμισμένη για δεκαετίες περιοχή. ‘ Έγιναν και γίνονται μεγάλες προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση τόσο από το Δήμαρχο όσο και από Δημοτικούς Συμβούλους. Δεν αληθεύει λοιπόν ότι «δεν διατηρούνται αξιόλογα κτίρια». Το σημερινό Δημ. Συμβούλιο έχει πολιτική διατήρησης και το έχει αποδείξει έμπρακτα. Ο ίδιος ο Δήμος με τα ανύπαρκτα οικονομικά του επιδιορθώνει ήδη μερικά από τα πιο σημαντικά κτίρια όπως το Τούρκικο Παντοπωλείο, την Α΄ Δημοτική Αγορά και άλλα. Επανειλημμένα ζητήθηκε επίσημα από την Κυβέρνηση και το Πολεοδομικό Συμβούλιο η αναβάθμιση της περιοχής ως πολεοδομικό έργο. Πρέπει όμως να προηγηθεί η εκπόνηση σχεδίων, η εξεύρεση του ενός τρίτου των εκατομμυρίων που θα χρειαστούν από το Δήμο. Έγιναν συνεχείς παραστάσεις προς την κυβέρνηση και πολλές συναντήσεις με την επαρχιακή διοίκηση για τα τουρκοκυπριακά, για τα οποία την ευθύνη έχει το Υπ. Εσωτερικών, αλλά την κακή εντύπωση της άσχημης τους κατάστασης, χρεώνεται αδίκως και πάλιν ο Δήμος. Το θέμα αναβάθμισης της περιοχής του Κάστρου έχει τεθεί από εμένα προσωπικά προ πολλού για συζήτηση στην Επιτροπή αναπτυξιακών έργων. Χρειάστηκε όμως μεγάλη διερεύνηση ακριβώς λόγω της σοβαρότητας του έργου και των διαφόρων βημάτων που έπρεπε να ακολουθήσουμε με επιμέλεια. Αυτά είναι η καταγραφή, αποτύπωση, συνοπτική έκθεση, εξεύρεση οικονομικών, διαγωνισμοί ή δηλώσεις ενδιαφέροντος. Σειρά από ειδικότητες επιστημόνων όπως π.χ. αρχιτέκτονες, πολιτικοί μηχανικοί, ιστορικοί, αρχαιολόγοι, κοινωνιολόγοι, πολεοδόμοι και άλλοι, ίσως θα πρέπει να αποτελέσουν τις ομάδες των μελλοντικών γραφείων που θα λάβουν μέρος στους διαγωνισμούς ή δηλώσεις ενδιαφέροντος για τις επί μέρους περιοχές. Συμφωνώ ότι η κατάσταση πολλών κτιρίων είναι πολύ άσχημη, κάποια σχεδόν καταρρέουν και επισημαίνω ότι η διατήρηση τους είναι από τα πιο δύσκολα θέματα που αντιμετωπίζουν όλοι οι δήμοι. Ιδιαίτερα η Λεμεσός που έχει αργοπορήσει πολύ ν’ ασχοληθεί σοβαρά με το θέμα, γιατί μεταξύ άλλων έχει πολλά τουρκοκυπριακά αλλά και ιδιωτικά για τα οποία κανένας ως τώρα δεν νοιάστηκε. Αν κάποια είναι πολύ γερασμένα και καταρρέουν είναι ευθύνη του Δήμου αλλά και της κυβέρνησης να τα στηρίξουν προσωρινά ώσπου να βρουν τους τρόπους χρηματοδότησης ή κινητοποίησης των ιδιοκτητών. Προς αυτούς στάληκαν ήδη πολλές επιστολές, και έγιναν κατ’ ιδίαν επαφές με ιδιοκτήτες από τον ίδιο το Δήμαρχο και ήδη υπάρχουν κάποιοι που ανταποκρίθηκαν θετικά. Είναι πολλές οι αιτήσεις που υποβάλλονται καθημερινά για αποκατάσταση διατηρητέων. Για να αποκατασταθούν όμως με τον ορθό τρόπο ώστε να πάρουν και τα μη ευκαταφρόνητα κίνητρα από το Τμήμα Πολεοδομίας, το κόστος είναι μεγαλύτερο από το κόστος νέων οικοδομών ανά μέτρο. Βιαστικές και πρόχειρες δουλειές στον τομέα της αποκατάστασης διατηρητέων δε

218

Η πρόσοψη του Χαρουπόμυλου Λανίτη πριν την αποκατάστασή του και η νοτιοδυτική πλευρά του Κάστρου, [Κ.Χ.]

χωρούν. Από την άλλη όμως υπάρχει και το εξής θετικό στοιχείο. Η καθυστέρηση «γλύτωσε» τη συγκεκριμένη αυτή περιοχή από τη νοοτροπία της ανάπτυξης προηγούμενων δεκαετιών που δε γινόταν με το σωστό τρόπο και κατάστρεψε πολλές φορές ή διαμόρφωσε με λανθασμένο τρόπο γειτονιές ολόκληρες σε άλλες πόλεις. Συνεπώς τα πράγματα δεν είναι εντελώς έτσι όπως ο Καστρινός τα παρουσιάζει. Έγιναν και γίνονται βήματα και προσπάθειες, υπάρχει η θέληση και η αποφασιστικότητα. Κυρίως όμως υπάρχει σαφής πολιτική διατήρησης και αναβάθμισης της περιοχής. Αν για μια κατοικία χρειάζονται 2-3 χρόνια μελέτες, σχέδια και κατασκευή, ας κάνουμε λίγη υπομονή γιατί εδώ πρόκειται για ολόκληρη την παλιά πόλη και όχι ένα μεμονωμένο κτίριο, με τη μοναδικότητα και τη σπουδαιότητα που τη χαρακτηρίζει. Υπάρχουν λοιπόν αισιόδοξα σημάδια τα οποία σύντομα θα μετατραπούν σε ορατό έργο.

219

Μισοκατεδαφισμένο το εμβληματικό κτίριο των αποθηκών Θεοδοσίου, Ιανουάριος 1995. [Α.Χ.]

220

31 ΜΑΡΤΙΟΥ 2002

ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΑ «χαλαμάντουρα» προς κατεδάφιση ή διάσωση της ιστορικής μνήμης; Η διαρκής ενασχόληση των ΜΜΕ και η συνεχής προβολή από αυτά των «γερασμένων» διατηρητέων, σχετίζεται ασφαλώς περισσότερο με τα προβλήματα που δημιουργούνται από την εγκατάλειψη και την ακαταστασία που κάποια προκαλούν και λιγότερο δυστυχώς με το ενδιαφέρον για ανάδειξη του ιστορικού μας πλούτου, της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής μας παράδοσης, πράγματα που καθορίζουν την συλλογική μας μνήμη. Μας ικανοποιεί ασφαλώς πάρα πολύ το μεγάλο ενδιαφέρον και η αυξημένη ευαισθησία που παρατηρείται σήμερα από διάφορους φορείς και από τα ΜΜΕ για τα θέματα διατήρησης. Τα σημεία όμως που προβάλλονται αφορούν συνήθως την πρώτη προσέγγιση, των «προβληματικών κτισμάτων» και όχι των διατηρητέων ως κρίκος στην ιστορική συνέχεια και ως επένδυση στον πολιτιστικό τουρισμό. Και είναι χαρακτηριστικό ότι σπάνια προβάλλονται διατηρητέα που έχουν ήδη αποκατασταθεί. Δεν είναι άσχετα με τα πιο πάνω, τα δημοσιεύματα με ανακριβή και ανυπόστατα στοιχεία, ότι τάχα υπάρχουν 2000 διατηρητέα κτίρια και τα 500 από αυτά είναι επικίνδυνες οικοδομές, ότι τα επικίνδυνα ανέβηκαν στις 2000, ότι υπάρχουν εκατοντάδες επικίνδυνα και άλλες υπερβολές και ανακρίβειες. Πώς μπορεί να ισχύουν τα πιο πάνω, όταν όλα και όλα τα διατηρητέα στη Λεμεσό στο σύνολο τους είναι περίπου 500; Από αυτά έχουν πάρει συναίνεση και αποκαταστάθηκαν περίπου 120 και είναι στη διαδικασία αποκατάστασης ακόμα μερικές δεκάδες. Το 25% έως 30% δηλαδή, που δεν είναι λίγο. Όσον είναι εφικτό, ορατό και επισκέψιμο εξετάστηκαν από λειτουργό του Δήμου και καταγράφηκαν σε άσχημη κατάσταση, ένα προς ένα, συνολικά 37 διατηρητέα. Σε όλους τους ιδιοκτήτες στάληκαν επιστολές και περίπου οι μισοί ανταποκρίθηκαν. Από αυτά 12 μόνον κρίθηκαν επικίνδυνα και τα 7 στηρίχθηκαν ήδη προσωρινά. Αυτό έγινε σύμφωνα με κανονισμούς του Τομέα Διατήρησης στην βάση των οποίων ο Δήμος προσφέρει το 1/3 και το Υπ. Εσωτερικών τα 2/3 της δαπάνης και τα οποία θα επιστραφούν υποχρεωτικά όταν ο ιδιοκτήτης πάρει τα κίνητρα για την αποκατάσταση. Τα υπόλοιπα 5 κτίρια έχουν δρομολογηθεί προς άμεση στήριξη με την ίδια διαδικασία. Συνεπώς τα περί χιλιάδων περιπτώσεων ετοιμόρροπων είναι εντελώς ανυπόστατα και οφείλουμε όλοι να το αντιληφθούμε και κυρίως να μην το επαναλαμβάνουμε.

221

Το Δημοτικό Συμβούλιο έχει περιλάβει στον προϋπολογισμό των Αναπτυξιακών Έργων ποσό £100,000 για στήριξη των ετοιμόρροπων διατηρητέων και μέρος αυτού του κονδυλιού έχει ήδη διατεθεί όπως πιο πάνω. Επαναλαμβάνουμε για πολλοστή φορά: Την ευθύνη για τα υποστατικά τους, έχουν οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες. Ο Δήμος μπορεί να παρεμβαίνει μόνο σε επικίνδυνες περιπτώσεις, αφού προηγουμένως στείλει επιστολές ή έλθει σε επικοινωνία με τους ιδιοκτήτες. Και αυτό έχουμε πράξει. Διαφορετικά μπορεί να κατηγορηθούμε για επέμβαση σε ξένη ιδιοκτησία. Έχουν ακόμα σταλεί 30 περίπου επιστολές σε ιδιοκτήτες μη διατηρητέων που χρειάζονται άμεση στήριξη και σχεδόν όλοι ανταποκρίθηκαν. Μόνο για δυο-τρεις κατοικίες χρειάζεται να ληφθούν άμεσα μέτρα από το Δήμο. Ανάμεσα στα 12 επικίνδυνα που αναφέραμε πιο πάνω, είναι ορισμένα τουρκοκυπριακά, καθώς και κτίρια που ανήκουν σε μεγάλη και γνωστή εταιρεία με εκπροσώπους της οποίας ήρθε σε επικοινωνία αρκετές φορές ο ίδιος ο Δήμαρχος, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Αυτά τα κτίρια, που δίνουν και την κακή εικόνα στην περιοχή του Ζιγκ Ζαγκ, είναι τα ίδια που κάποια ΜΜΕ συνεχώς, με κάθε ευκαιρία και με υπερβάλλοντα ζήλο προβάλλουν. Κανένας όμως δεν μπήκε στον κόπο να κατονομάσει τους ιδιοκτήτες και να τους ρωτήσει γιατί πεισματικά αρνούνται να τα διορθώσουν, ερχόμενοι σε σύγκρουση με τα αισθήματα των Λεμεσιανών! Για τα Τουρκοκυπριακά έγιναν ιδιαίτερες προσπάθειες και παραστάσεις προς τον Υπουργό Εσωτερικών και στην Επαρχιακή Διοίκηση που είναι ο διαχειριστής των Τουρκοκυπριακών χωρίς μέχρι σήμερα την αναμενόμενη ανταπόκριση. Οι προσπάθειες συνεχίζονται και είναι εδώ που χρειάζεται η παρέμβαση των ΜΜΕ. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ο Δήμος έχει δικαίωμα στήριξης και μόνον και όχι αποκατάστασης όπως λανθασμένα αναφέρεται στα δημοσιεύματα. Δεν μπορεί ο Δήμος να επεμβαίνει σε ξένη περιουσία.Οι δύο έννοιες έχουν τεράστια και ουσιαστική διαφορά. Η μεν πρώτη σημαίνει στήριξη και μόνο ώστε να αρθεί η επικινδυνότητα. Η δεύτερη σημαίνει πλήρη επιδιόρθωση, που θα σήμαινε για το Δήμο μερικά εκατομμύρια. Και αλλοίμονο αν πρέπει να φορολογείται ο δημότης για να εξευρεθούν τα εκατομμύρια για να καλυφθούν οι υποχρεώσεις εταιρειών ή ιδιοκτητών που αρκετοί ίσως είναι και οικονομικά ευκατάστατοι. Συνεπώς οι ανακριβείς πληροφορίες, η διόγκωση του προβλήματος και η δημιουργία αρνητικών εντυπώσεων γύρω από το θέμα δεν εξυπηρετούν καθόλου την πολιτική της διατήρησης, τη διάσωση και προβολή της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Καμιά πολιτισμένη κοινωνία δεν αμφισβητεί την αξία και την υποχρέωση της διατήρησης, όσο «χαλαμάντουρα» και αν είναι κάποια κτίρια. Αυτά, όπως και τα αρχαία μνημεία Β, ανήκουν στους κατά νόμο ιδιοκτήτες τους, αλλά ανήκουν ταυτόχρονα και στις επόμενες γενιές, στην παράδοση και την ιστορία του τόπου μας. Ως ασχήμιες και χαλαμάντουρα προς κατεδάφιση αντιμετωπίζονται μόνο σε μη αναπτυγμένες κοινωνίες ή στην αντίληψη κάποιων που δεν έχουν μελετήσει σε βάθος το θέμα. Τελειώνοντας θα ήθελα να αναφέρω ότι αυτή τη στιγμή η περιοχή του παλιού λιμανιού και του ιστορικού κέντρου της Λεμεσού είναι δέκτες μεγάλων επενδύσεων ανάπτυξης, που σχετίζονται με αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, ιδιωτικές οικοδομές εκατομμυρίων λιρών, αποκαταστάσεις δημόσιων και κυβερνητικών κτιρίων και πολλά άλλα, που έχουν ήδη οδηγήσει στην αύξηση της αξίας των ακινήτων της περιοχής και θα προκαλέσουν φυσιολογικά το ενδιαφέρον όλων, προς αποκατάσταση των διατηρητέων. Ιδιαίτερα τώρα που τα νέα κίνητρα που αναμένεται να εγκριθούν σύντομα από την Βουλή των Αντιπροσώπων, θα καλύπτουν και τους ενοικιαστές και θα είναι πιο ελκυστικά και συμφέροντα σε όλους.

222

Μισοκατεδαφισμένο το εμβληματικό κτίριο των αποθηκών Θεοδοσίου, Ιανουάριος 1995. [Α.Χ.]

Συνεπώς ο δρόμος της αποκατάστασης των διατηρητέων είναι ανηφορικός και δύσκολος, αλλά είναι μονόδρομος και υποχρέωση όλων. Η μεταστροφή της κοινής γνώμης από τις κατεδαφίσεις των «χαλαμάντουρων» στη διατήρηση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς δεν είναι άσχετη με τους ατέλειωτους αγώνες και την πολιτική που ακολουθήθηκε τα τελευταία χρόνια τόσο από τους επαγγελματικούς, τους επιστημονικούς και άλλους φορείς, όσο και με την πολιτική διατήρησης και όχι της κατεδάφισης που υιοθετεί το Δημοτικό Συμβούλιο. Κάτι που αποδεικνύεται συνεχώς έμπρακτα τα τελευταία χρόνια, πέραν των άλλων και με τις πολλές και σοβαρές προσπάθειες του ίδιου του Δημάρχου κ. Δ. Κοντίδη. Προς αυτή την κατεύθυνση θετική ήταν και η συμβολή ορισμένων ΜΜΕ την οποία οφείλουμε να εξάρουμε και να πούμε ότι την αναμένουμε ακόμα πιο δημιουργική και ευφάνταστη.

223

Πάνω, η πλατεία του κινηματοθέατρου Γιορδαμλή Δεξιά, η είσοδος και τα ταμεία, 2009. [Κ.Χ./Χ.Π.]

224

ΕΠΙΚΑΙΡΌΤΗΤΕΣ 24 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2002

Διατηρητέα κτίρια: συμφέρουσα και μοναδική επένδυση με μέλλον Δεν είναι λίγες οι φορές που παγκύπρια τηλεοπτικά κανάλια προβάλλουν ό,τι χειρότερο μπορούν για τη Λεμεσό, μετά την κατάρρευση κάποιου τοίχου ή στέγης στην πόλη μας, λες και μόνο στη Λεμεσό υπάρχουν ετοιμόρροπα και εγκαταλειμμένα υποστατικά, διατηρητέα ή μη. Τα διατηρητέα είναι κτίρια που παρουσιάζουν ιστορικό, πολεοδομικό, πολιτιστικό και κοινωνικό ενδιαφέρον γιατί σχετίζονται με την ιστορία, τις παραδόσεις και την κοινωνική εξέλιξη μιας πόλης. Κάποια από αυτά ίσως δε φαίνεται να έχουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, αποτελούν όμως μέρος του πολεοδομικού ιστού και συναποτελούν την ιδιαίτερη εικόνα της παραδοσιακής περιοχής και των ιστορικών κέντρων. Όλες οι πολιτισμένες χώρες του κόσμου διατηρούν και αναδεικνύουν τις παλιές τους πόλεις που προσαρμόζονται στις νέες ανάγκες και στη σύγχρονη ζωή. Συνήθως τα ΜΜΕ όταν ασχολούνται με τα διατηρητέα, παρουσιάζουν τη χειρότερη πτυχή που σχετίζεται με αυτά. «Τα χαλαμάντουρα», «τα ερείπια», «τα εγκαταλελειμμένα», που «προκαλούν οπτική και υγειονομική ρύπανση» και «πρέπει να κατεδαφιστούν να καθαρίσει ο τόπος». Αυτό βέβαια είναι συναίσθημα που σου δημιουργείται όταν το διατηρητέο έχει τα δικά του χάλια. Αφού αποκατασταθεί όμως δίνει εντελώς το αντίθετο μήνυμα και δημιουργεί ένα συναίσθημα μοναδικό, μια ευχάριστη νοσταλγία και θαυμασμό. Επισκεφτείτε αποκατεστημένα διατηρητέα και θα αντιληφθείτε τι εννοώ… Ευτυχώς μετά από αγώνες δεκαετιών, νίκησε η πολιτική της διατήρησης και υποχώρησε ελπίζω ανεπιστρεπτί αυτή των κατεδαφίσεων. Εύχομαι να μην έχουμε ξανά εικόνες ντροπής όπως τις ολονύκτιες κατεδαφίσεις των αποθηκών Θεοδοσίου, της οικίας Ρωσσίδη και πολλών άλλων. Στο Δήμο Λεμεσού έχουμε αποδείξει έμπρακτα αυτή την προσέγγιση της διατήρησης. Αναφέρω επιγραμματικά τις ενέργειες του Δήμου για τον εξωραϊσμό της Πλατείας Ηρώων, την αποκατάσταση της οικίας Επάρχου για να στεγαστεί το Ιστορικό Αρχείο και Μουσείο της πόλης. Το Παλιό Ταχυδρομείο, Κτηματολόγιο και τα γραφεία του Φόρου Εισοδήματος για να αποτελέσουν έδρα και σχολές του Πανεπιστημίου, την οικία Παυλίδη για το Παγκύπριο Θεατρικό Μουσείο, την αποκατάσταση της Α’ και της Β΄ Δημοτικής Αγοράς. Από ιδιωτικές πρωτοβουλίες σημειώνουμε το κτίριο που στεγάζει το Κανάλι 9.86, τον Χαρουπό-

225

Μέρος της σκηνής και της πλατείας του κινηματοθέατρου Γιορδαμλή, 2009. [Κ.Χ./Χ.Π.]

μυλο και τις αποθήκες Λανίτη, τα εστιατόρια «Αλιάδα», «Αλουργίδα», το «Fin bar» και δεκάδες άλλες οικοδομές που λειτουργούν σαν κέντρα πολιτιστικά, ψυχαγωγίας ή και κατοικίες. Σήμερα πολλοί συμπολίτες μας και διάφοροι φορείς ψάχνουν για διατηρητέα για να στεγάσουν επαγγελματικές και άλλες δραστηριότητες σε κτίρια με ένα διαφορετικό χαρακτήρα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που στην Ευρώπη υπάρχουν ειδικά προγράμματα και βραβεία για τα θέματα αποκατάστασης. Η αποκατάσταση ενός διατηρητέου είναι από τις πιο δύσκολες και χρονοβόρες εργασίες, είναι όμως και μια μεγάλη πρόκληση για κάθε ευαίσθητο μελετητή, γιατί εκτός από τις τεχνικές ιδιομορφίες και τα απρόβλεπτα που παρουσιάζονται, χρειάζονται εξειδικευμένες εμπειρίες από τους εργολάβους και τους επιβλέποντες. Το κράτος επιχορηγεί την αποκατάσταση και γι’ αυτό χρειάζονται οι απαραίτητες εγκρίσεις και συνεχής παρακολούθηση. Πρέπει να τονίσουμε ότι τα τελευταία χρόνια, τα κίνητρα έχουν σχεδόν διπλασιαστεί και η αποκατάσταση δεν είναι πρόσθετη οικονομική επιβάρυνση, αλλά το αντίθετο. Θα παραθέσω μερικά από τα πιο σημαντικά κίνητρα που ίσως ο κόσμος δε γνωρίζει: Δύο από τα πιο βασικά κίνητρα είναι ο μεταφερόμενος και ο χαρισμένος συντελεστής, μέρος του οποίου είναι η χρηματική χορηγία. 1) Ο μεταφερόμενος συντελεστής είναι τα τετραγωνικά μέτρα (τ.μ.) που περισσεύουν από το αν ο ιδιοκτήτης έκτιζε σήμερα νέο κτίριο με τον ισχύοντα συντελεστή, αφού αφαιρεθεί το εμβαδόν του υφιστάμενου διατηρητέου. Αυτά τα τετραγωνικά μπορεί να τα πωλήσει όποτε αποφασίσει σε απευθείας συνεννόηση με τον αγοραστή χωρίς τη μεσολάβηση του Τομέα Διατήρησης του Τμήματος Πολεοδομίας. 2) Ο χαρισμένος συντελεστής δίνεται σε τ.μ. κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης του διατηρητέου και πρέπει να πωληθεί σε εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η αξία του χαρισμένου συντελεστή μαζί με τη χρηματική χορηγία δεν πρέπει να ξεπερνούν το 50% του αναγνωρισμένου κόστους της συντήρησης. Το κόστος συντήρησης που αναγνωρίζεται για υποστατικό με εμβαδόν

226

Η πρόσοψη του κινηματοθέατρου Γιορδαμλή, 2009. [Κ.Χ./Χ.Π.]

έως 100τ.μ. είναι μέχρι £350 ανά τ.μ., από 100τ.μ. έως 1000τ.μ. είναι μέχρι £300 ανά τ.μ. και από 1000τ.μ. και πάνω είναι μέχρι £200 ανά τ.μ. Το 40% της συντήρησης και μέχρι £25,000 για κάθε ιδιοκτησία δίνεται σαν χρηματική χορηγία ανεξάρτητα από τα εισοδήματα του ιδιοκτήτη. Εκτός από τα πιο πάνω που δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητα, υπάρχουν φοροαπαλλαγές όπως π.χ.: • Απαλλαγή ολόκληρου του αναγνωρισμένου κόστους από το φορολογητέο εισόδημα. • Απαλλαγές από το φόρο ακίνητης ιδιοκτησίας. • Απαλλαγές από τα μεταβιβαστικά τέλη κλπ. Υπάρχουν επίσης επιχορηγημένα δάνεια για χαμηλόμισθους και αρκετά άλλα. Η μεταφορά συντελεστή γίνεται τώρα κα σε άλλες πόλεις, σε περιοχές δέκτες, εμπορικές, τουριστικές κλπ. Για την αγορά ενδιαφέρονται και επιχειρήσεις και ιδιώτες οι οποίοι κάνουν μεγάλες αναπτύξεις και τους συμφέρει να αυξήσουν με αυτό τον τρόπο τα τετραγωνικά μέτρα της οικοδομής τους. Εκκρεμεί στη Βουλή νομοσχέδιο για αναβάθμιση των κινήτρων, δύο από τα οποία θα είναι: α) Να δικαιούνται και οι ενοικιαστές – πέραν από τον ιδιοκτήτη – κάποια κίνητρα. β) Να δίνονται κίνητρα και στα τ/κ υποστατικά. Ασφαλέστατα για να δοθούν τα κίνητρα θα πρέπει το διατηρητέο να πάρει τις άδειες και τη συναίνεση του Υπουργείου Εσωτερικών και να αποκαθίσταται σύμφωνα με τα εγκριμένα σχέδια. Στο επιχείρημα ότι δεν υπάρχει ζήτηση για μεταφορά συντελεστή η απάντηση είναι ότι ίσως υπάρχει προσωρινά για τη Λεμεσό μια σχετική υπερπροσφορά, όμως κανένας δεν έμεινε χωρίς να βρει αγοραστή και εκτός αυτού τα διαθέσιμα εμβαδά από διατηρητέα έχουν ορισμένα όρια που σταδιακά θα εξαντλούνται. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο χαρισμένος συντελεστής με την επιχορήγηση ανέρχεται στο 50% του κόστους συντήρησης, αν προστεθεί και ο μεταφερόμενος και τα άλλα κίνητρα, από την προσωπική μου πείρα το σύνολο των κινήτρων που δίνονται σήμερα είναι αρκετά ώστε να καλύπτουν σε

227

κάποιες περιπτώσεις πέραν του 60% του κόστους της συντήρησης, ανάλογα με την κατάσταση του διατηρητέου. Εννοείται δε ότι η τελική αξία του ακινήτου μετά την αποκατάσταση είναι πολύ πιο μεγάλη. Αυτό οφείλεται από τη μια στο γεγονός ότι τα πετρόκτιστα για να κτιστούν από την αρχή στοιχίζουν πολύ περισσότερο και από την άλλη γιατί σήμερα γίνονται και θα γίνουν επενδύσεις εκατομμυρίων στο κέντρο της πόλης που θα ανεβάσουν τις αξίες πολύ πιο πάνω. Και αυτά για να μη μιλήσουμε για τη μοναδικότητα, το στυλ, το χαρακτήρα, την ιστορική, ακόμα και τη συναισθηματική αξία των διατηρητέων. Τελειώνοντας θα ήθελα να πω ότι σα Δήμος έχουμε ιδίαν εμπειρία με την αποκατάσταση του διατηρητέου κτιρίου της Α΄ Δημοτικής Αγοράς όπου είχαμε προς διάθεση χιλιάδες τ.μ. και πριν 1-2 χρόνια οι περισσότεροι συνάδελφοι άκουαν περί κινήτρων με πολλή δυσπιστία. Μετά από πολλές και επίμονες προσπάθειες του ιδίου του Δημάρχου και του τεχνικού τμήματος, όπως μας ανακοινώθηκε κατά την τελευταία συνεδρία του Δημ. Συμβουλίου, βρήκαμε αγοραστή για μέρος του εμβαδού από τους δύο συντελεστές που θα καλύψει πέραν του μισού κόστους της συντήρησης που είναι για τις δύο πρώτες φάσεις γύρω στις £800.000. Ασφαλέστατα η αποκατάσταση διατηρητέων από μόνη της δεν μπορεί να αναβιώσει και να ζωντανέψει μεγάλες ιστορικές περιοχές και κέντρα πόλεων. Χρειάζεται η υλοποίηση έργων που να «δένουν» μεταξύ τους τα μνημεία και τα αξιόλογα κτίρια και μεγάλες επενδύσεις για τους δημόσιους χώρους. Προς αυτή την κατεύθυνση στοχεύει ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός της Περιοχής του Κάστρου του Δήμου Λεμεσού και άλλα έργα του Σχεδίου Περιοχής που πρέπει να υλοποιηθούν σαν Πολεοδομικά έργα. Επίσης ο διαγωνισμός του Παλιού Λιμανιού και η κατασκευή Μαρίνας, θα συμβάλουν τα μέγιστα. Ακόμα η δημιουργία και η αναβάθμιση διαδρομών προς την εμπορική Αγίου Ανδρέου, τη Σαριπόλου, την Α΄ Δημοτική Αγορά, την Ανεξαρτησίας και την Πλατεία Γρηγόρη Αυξεντίου, είναι υποστηρικτικές ενέργειες που θα πρέπει να υλοποιηθούν, ώστε να ολοκληρώσουν την αναβάθμιση του εμπορικού κέντρου της πόλης και να δικαιώσουν τις επιμέρους προσπάθειες των ιδιωτών που έχουν αποκαταστήσει ή πρόκειται να αποκαταστήσουν τα διατηρητέα τους στην περιοχή ειδικού χαρακτήρα.

228

Από επίσκεψη παιδιών στο Χαρουπόμυλο Λανίτη, 2004. [Κ.Χ./Χ.Π.]

229

Η μεγάλη αίθουσα του Πολιτιστικού Κέντρου «Ευαγόρας και Κάθλην Λανίτη», 2004. [Κ.Χ./Χ.Π.]

230

231

Έκθεση Ταπισερί από το Παρίσι, Κέντρο «Ευαγόρας και Κάθλην Λανίτη». 2003. [Κ.Χ.]

Παγκύπρια Έκθεση Βιβλίου, Κέντρο «Ευαγόρας και Κάθλην Λανίτη». 2004. [Κ.Χ.]

Έκθεση φιγούρων Καραγκιόζη αφιερωμένη στον Ε. Σπαθάρη, Κέντρο «Ευαγόρας και Κάθλην Λανίτη». Eκδήλωση της «Διάστασης» το 2002. [Κ.Χ.]

232

ΠΕΡΙΟΔΙΚΌ ΑΡΧΙΤΈΚΤΟΝΕΣ + ΜΗΧΑΝΙΚΟΊ ΜΆΙΟΣ 2004

Χαρουπόμυλος Λανίτημια νέα χρήση

Είναι ένα από τα μεγαλύτερα διατηρητέα βιομηχανικά κτίρια, βρίσκεται απέναντι απο το μεσαιωνικό κάστρο της Λεμεσού και πολύ κοντά στο παλιό λιμάνι και αποτελεί μέρος του σημαντικού ιστορικού ιστού της πόλης. Το πρώτο κομμάτι των αποθηκών κτίστηκε στη νότια πλευρά του τεμαχίου προφανώς επί Τουρκοκρατίας. Στις αρχές του περασμένου αιώνα επεκτάθηκε και πήρε τη σημερινή του μορφή. Σε αυτόν μετέφεραν τα χαρούπια αρχικά με τα αμάξια και τα επεξεργάζονταν σε διαφορετικά μεγέθη. Τα στοίβαζαν στο νότιο κλίτος, τα άλεθαν στο μεσαίο, όπου διατηρούνται σε άριστη κατάσταση οι παλιές αλεστικές μηχανές και στη συνέχεια τα αποθήκευαν στο βόρειο κλίτος. Ο Χαρουπόμυλος έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί εκτός από τη σημασία του ως ένα πετρόκτιστο διατηρητέο, από τα μεγαλύτερα παγκύπρια, αποτελεί βιομηχανικό κτίριο, στο οποίο γινόταν η επεξεργασία του χαρουπιού ενός από τα σημαντικότερα προϊόντα της Κύπρου. Αποτελούσε χώρο στον οποίο δούλεψαν οι πρώτοι ίσως εργάτες της βιομηχανικής Λεμεσού. Το χαρούπι, με το σταφύλι και τα παράγωγα τους, ήταν τα προϊόντα που καθόρισαν τη βιομηχανική και οικονομική ανάπτυξη όχι μόνο της πόλης, αλλά και ολόκληρης της υπαίθρου. Συνέβαλαν τα μέγιστα στην εμπορική ανάπτυξη της Λεμεσού των αρχών του περασμένου αιώνα. Τις τελευταίες δεκαετίες το κτίριο ήταν σε χρήση ως αποθήκη λιπασμάτων μέχρι το 2000, που ξεκίνησε η αποκατάσταση του. Το κτίριο έχει εμβαδόν 3.025τ.μ. και μαζί με τις επεκτάσεις των νέων παταριών, φτάνει στα 3.500τ.μ. Αποτελείται από τρία σχεδόν ισότιμα, ανεξάρτητα μεταξύ τους κλίτη, με ενιαία όψη και συμμετρικά ανοίγματα προς τον δρόμο. Οι σκεπές είναι τρίρικτες και τετράρικτες με φεγγίτες, καλυμμένες με λαμαρίνα επάνω σε ξύλινα ζευκτά. Πολεοδομικοί περιορισμοί και άλλες παράμετροι: Εφάπτεται του δρόμου δυτικά του Μεσαιωνικού Κάστρου ο οποίος βάσει του Σχεδίου Περιοχής, θα γίνει πεζόδρομος, γι’ αυτό και θεωρήθηκε απαραίτητη η αγορά του διπλανού, επίσης πολύ μεγάλου, άδειου τεμαχίου, που προσέθεσε ακόμα 3.200τμ. περίπου στην όλη ανάπτυξη για σκοπούς χώρου στάθμευσης, για μηχανολογικές εγκαταστάσεις και άλλη εξυπηρέτηση του κτιρίου. Αυτό έχει καταστήσει την όλη ανάπτυξη πλέον βιώσιμη και λειτουργική. Το κτίριο καλύπτει το 100% του τεμαχίου. Στη βόρεια και νότια πλευρά εφάπτεται σε άλλα υποστατικά. Λόγω του μεγέθους του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο εσωτερικός χώρος. Γι’ αυτό επι-

233

διώχθηκε η δημιουργία πολλών και μεγάλων κοινόχρηστων χώρων, όπως στοές και φουαγιέ χωρίς θύρες στην πρόσοψη που εξυπηρετούν την προσπελασιμότητα και τη διαμπερότητα από το Κάστρο προς το χώρο στάθμευσης και τη Μαρίνα και κάνουν το χώρο πιο φιλόξενο και προσιτό. Σκεπτικό του σχεδιασμού, υλικά, μέθοδος κατασκευής, ανάγκες του χρήστη: Η όλη προσέγγιση περιστράφηκε γύρω από την αρχιτεκτονική ιδέα ότι, διατηρείται το αυθεντικό κέλυφος από τη λιθοδομή και τις μπετονένιες κατασκευές (μέρος της εξέλιξης του κτιρίου) με τις επεμβάσεις να είναι αναστρέψιμες και να παρεμβαίνουν, με τρόπο ώστε να προβάλλουν δια της κλίμακας, των υλικών, των σχημάτων, των χρωμάτων, της σύγχρονης τεχνολογίας και της αντίθεσης του μοντέρνου με το παραδοσιακό, την αυθεντικότητα του κτιρίου σε μια αρμονική σχέση του παλιού με το νέο. Νέοι όγκοι εγκαταστάσεων όπως της Μηχανής στο Χρόνο, είναι ανεξάρτητοι και δεν αποκρύβουν το κέλυφος. Στόχος επίσης ήταν να διατηρηθεί με ειλικρίνεια η βιομηχανική εμφάνιση, με συνέπεια στο στυλ του κτιρίου. Αλουμίνια χωρίς επικάλυψη, για παράδειγμα, σε χρώμα γκρίζο, βιομηχανικά ρολά χωρίς κρυψώνες, εμφανείς μηχανολογικές και ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις, νέα οροφή από πανέλλα βιομηχανικά που αντικατέστησαν τον αμίαντο και τους τσίγκους. Κύριο μέλημα ήταν η συντήρηση και προβολή της λιθοδομής και όλων των αυθεντικών υλικών κατασκευής, από μπετόν, ξύλο ή μέταλλο και η ενίσχυση της αντοχής και της στερεότητας του κτιρίου, η μονωτική του επάρκεια, υδατική και ηχητική. Διατηρήθηκαν και ενισχύθηκαν τα ξύλινα ζευκτά, εκτός από το Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη (βόρειο κλίτος), όπου για λόγους λειτουργικότητας αφαιρέθηκαν οι μπετονένιες μεσαίες κολώνες και τα ζευκτά αντικαταστάθηκαν από νέα, με ξύλο λάμινεϊτ μεγάλης αντοχής. Οι επιμέρους άλλοι χώροι, διαχωρίζονται με υαλοστάσια ή με τοίχους από γυψοσανίδα, επιδιώκοντας την αναστρεψιμότητα. Η ένταξη στο Χαρουπόμυλο, νέων σύγχρονων χρήσεων επιμόρφωσης όπως το μουσείο του χαρουπιού, πολιτισμού όπως το κέντρο τεχνών Ευαγόρα Λανίτη, ψυχαγωγίας και πληροφόρησης όπως η Μηχανή του Χρόνου, το εστιατόριο και το μικρό μπαρ, ελκύουν πολλούς επισκέπτες όλη τη βδομάδα. Συμβάλλουν στην ενίσχυση της κοινωνικής συναναστροφής των Λεμεσιανών και στην πολιτιστική εξέλιξη της πόλης μας. Γίνονται ήδη εκδηλώσεις παγκύπριας εμβέλειας, όπως εκθέσεις, σεμινάρια, συνέδρια, διαλέξεις, λαογραφικές χορευτικές βραδιές και πολλά άλλα. Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα ένταξης ποικίλων χρήσεων που ελκύουν πολλούς ανθρώπους όλο το εικοσιτετράωρο, έχει ανατρέψει τα πολεοδομικά και κοινωνικά αρνητικά δεδομένα της υποβαθμισμένης περιοχής και συνέβαλε στη μετατροπή της σε ζωντανή περιοχή συγκέντρωσης της νεολαίας, τουριστών και επισκεπτών όλων των ηλικιών. Έχει ήδη γίνει αποδεκτός ως εκπαιδευτικός προορισμός των σχολείων από όλη την Κύπρο. Ιδιαίτερη προσέλκυση επισκεπτών παρουσιάζεται στο χώρο του μουσείου του χαρουπιού, όπου προβάλλεται παραστατικά, με εικόνες, φωτογραφίες και μέσα από αυθεντικά εργαλεία και υλικά, η όλη διαδικασία επεξεργασίας του χαρουπιού από το δέντρο ως τα τελικά προϊόντα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αλεστικές μηχανές με τους ιμάντες, τις τροχαλίες, τις καταπακτές που έχουν φωτιστεί και προβάλλονται σαν ένα γλυπτό μέσα στον χώρο. Μέρος του μουσείου αποτελεί το μοναδικό στο είδος του μηχανοστάσιο που έθετε σε κίνηση τις αλεστικές μηχανές, με επίκεντρο την ντιζελομηχανή κίνησης.

234

Αριστερά, οι αλεστικές μηχανές του Χαρουπόμυλου Λανίτη πριν την αποκατάσταση του. [Κ.Χ.] Πάνω, μετά την αποκατάσταση του κτιρίου, 2004. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Κόστος αποκατάστασης του διατηρητέου: £2εκ. λίρες. Κόστος για τις τεχνικές μηχανολογικές και άλλες εγκαταστάσεις κυρίως για τη μηχανή του χρόνου, επίπλωση και άλλα: £3 εκ. λίρες. Συνολικό κόστος: £5 εκ. λίρες. Χρονοδιάγραμμα: Άρχισε Μάρτη του 2000 και αποπερατώθηκε τον Σεπτέμβρη 2002. Η μελέτη της αποκατάστασης του Χαρουπόμυλου έγινε σε συνεργασία με τον Αντώνη Στυλιανίδη, αρχιτέκτονα από την Αθήνα. Γι’ αυτό το έργο, μας απονεμήθηκε το 2004 το «Βραβείο Αλέξη Θεδοσιάδη», του Συνδέσμου Πολιτικών Μηχανικών και Αρχιτεκτόνων Κύπρου.

235

Τα αποκατεστημένα κτίρια της Χαβούζας με νυχτερινό φωτισμό, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

236

237

Μετά την αποκατάσταση που έγινε από το Τμήμα Αρχαιοτήτων και πριν την ολοκλήρωση της ανάπλασης και τοπιοτέχνησης του γύρω χώρου που έγινε από το Συμβούλιο Υδατοπρομήθειας Λεμεσού, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Το εσωτερικό της Χαβούζας πριν την αποκατάσταση του. [Κ.Χ.]

238

ΕΦΗΜΕΡΊΔΑ «Η ΦΩΝΉ ΤΗΣ ΛΕΜΕΣΟΎ» 18 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2009

Χαβούζα

Η Χαβούζα είναι το αρχαιότερο από τα τρία παλιά αξιόλογα κτίσματα της Λεμεσού που σχετίζονται με την υδροδότηση της πόλης, δηλαδή τη Νερομηχανή του Συμβουλίου Υδατοπρομήθειας και τον Υδατόπυργο και τα οποία έχουν ήδη αποκατασταθεί και αποδοθεί στη πόλη. Ο Υδατόπυργος θα τύχει σύντομα δεύτερης αναβάθμισης μαζί με κατάλληλη αξιοποίηση του περιβάλλοντα χώρου. Και τα τρία αυτά οικοδομήματα συσχετιζόμενα θα μπορούν να προσφέρουν μια ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη εικόνα για την υδροδότηση της πόλης μας στα παλαιότερα χρόνια. Η Χαβούζα είναι αρχαίο μνημείο β΄ βαθμού που κτίστηκε περί τα τέλη του προπερασμένου αιώνα και χρησιμοποιείτο σαν δεξαμενή νερού που υδροδοτούσε την τότε Λεμεσό. Το νερό ερχόταν στη πόλη με μαντεμένιες σωλήνες, κατά πάσα πιθανότητα από την Αγία Ειρήνη. Το κυρίως κτίσμα αποτελείται από δύο λιθόκτιστους στενόμακρους χώρους, στεγασμένους με θολωτές οροφές, οι οποίοι δημιουργούν έναν ενδιαφέροντα εσωτερικά χώρο με ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα. Κατά τις πρόσφατες ανασκαφές που έγιναν από το Τμήμα Αρχαιοτήτων έχουν ανευρεθεί απομεινάρια από παλαιότερες κατασκευές, στη βόρεια αλλά κυρίως στη νότια πλευρά μπροστά από την είσοδο της Χαβούζας. Γι’ αυτό, το μνημείο τώρα παρουσιάζει ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον εξωτερικά αλλά είναι πιο δύσβατο για τον επισκέπτη. Έτσι το εσωτερικό του δεν θα χρησιμοποιείται για εκδηλώσεις όπως ήταν τα αρχικά σχέδια και προτάσεις, αλλά για μια γρήγορη επίσκεψη και γνωριμία με αυτό. Το δικαίωμα αξιοποίησης και προβολής του χώρου έχει εκχωρηθεί από το Δήμο Λεμεσού στον οποίο ανήκει το μνημείο, στο Συμβούλιο Υδατοπρομήθειας Λεμεσού το οποίο μετά από δήλωση ενδιαφέροντος και αξιολόγηση των διαφόρων προτάσεων, μας έχει αναθέσει την αποκατάσταση του και την ανάδειξη του ως χώρο υπόμνησης της ιστορίας υδροδότησης της πόλης μας. Σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων έχουμε προχωρήσει ήδη στην οικοδομική αποκατάσταση του κυρίως μνημείου. Παράλληλα έγιναν από το Δήμο, προσπάθειες ενσωμάτωσης του γειτονικού χώρου πρασίνου, καθώς και ανταλλαγής κρατικού τεμαχίου με λωρίδα του εφαπτόμενου οικοπέδου ώστε να αποφευχθούν αναπτύξεις πολύ κοντά στη Χαβούζα. Οι προσπάθειες έφεραν θετικά αποτελέσματα και η ανάπτυξη θα περιλαμβάνει και το γειτονικό χώρο πρασίνου.

239

Η Χαβούζα είναι κηρυγμένο αρχαίο μνημείο πίνακα Β και ανήκει στο Δήμο Λεμεσού. Οι φωτογραφίες είναι παρμένες πριν την αποκατάστασή της. [Κ.Χ.]

Η μελέτη λοιπόν και οι εργασίες ανάπλασης περιλαμβάνουν το μνημείο, τον περιβάλλοντα χώρο και τον εφαπτόμενο χώρο πρασίνου, ο οποίος ενοποιήθηκε με το τεμάχιο της Χαβούζας και η χρήση του οποίου επίσης παραχωρήθηκε από το Δήμο Λεμεσού. Οι μικροκατασκευές που προβλέπονται στο χώρο πρασίνου θα είναι από μπετόν, μέταλλο και πλάκες από πέτρα, προς μεγαλύτερη ανάδειξη του πετρόκτιστου μνημείου Θα υπάρχει πρόσβαση για επίσκεψη στους εξωτερικούς χώρους, αλλά και στο εσωτερικό του ενός από τα δύο κλίτη του μνημείου. Στο χώρο πρασίνου θα τοποθετηθούν πινακίδες για επεξηγήσεις του χώρου, χαμηλά κυπριακά φυτά στην πρόσοψη και κυπριακά δέντρα και φυτά ανθεκτικά στην ξηρασία στην περίμετρο. Θα γίνουν επίσης τρεις μικρές κερκίδες από μπετόν για χρήση από τους επισκέπτες και δόμες προσαρμοσμένες στο υφιστάμενο αμφιθεατρικό υψόμετρο. Ο διάδρομος πρόσβασης θα είναι από μπετόν και μεγάλες πέτρινες πλάκες. Θα υπάρχει πέργολα για σκίαση και η αναγκαία επίπλωση με παγκάκια, καλάθους κλπ. Ο φωτισμός θα είναι από ψηλούς στύλους γενικού φωτισμού κοντά στην πρόσβαση, με προβολείς για ανάδειξη του μνημείου και μπλε φωτισμό στο εσωτερικό του, όπως και μέσα στα οικοδομικά κατάλοιπα του εξωτερικού χώρου, για να δημιουργείται πιο ενδιαφέρον αποτέλεσμα.

240

Το εσωτερικό της Χαβούζας μετά την αποκατάσταση, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

241

Κτίρια και εγκαταστάσεις εντός του εργοστασίου της ΚΕΟ, 2005. [Κ.Χ.]

Πάνω, η κεντρική αποθήκη του εργοστασίου ΚΕΟ, 2005. [Κ.Χ.] Αριστερά, το εσωτερικό της μεγάλης μπετονένιας αποθήκης της Συνεργατικής Χαρουπιών το 2005, έργο του πολιτικού μηχανικού Ανδρέα Παπαδόπουλου και του αρχιτέκτονα Φοίβου Πολυδωρίδη. [Κ.Χ.]

242

ΔΗΜΟΣΙΕΎΤΗΚΕ ΣΕ ΕΦΗΜΕΡΊΔΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΔΙΚΆ ΤΈΛΟΣ ΤΟΥ 2009

Βιομηχανική κληρονομιά Οινοβιομηχανική αρχαιολογία στη Λεμεσό Η πολεοδομική και κτιριολογική σημασία των κτιρίων Μια μοναδική υποδομή για ανάπτυξη Η Λεμεσός τα τελευταία χρόνια έχει κερδίσει το στοίχημα της ανάπτυξης. Πολλά έγιναν και ανάλογα είναι τα θετικά σχόλια των Λεμεσιανών και των επισκεπτών από άλλες πόλεις και άλλες χώρες. Με αυτά ασχοληθήκαμε σε προηγούμενη αρθρογραφία μας. Η υποδομή όμως της αγαπημένης μας πόλης δεν τελειώνει με αυτά που έχουν ήδη δοθεί στον κόσμο και τα χαίρεται, ή βρίσκονται στη διαδικασία σχεδιασμού ή και αποκατάστασης. Εχουμε ακόμα πολλά να αναδείξουμε και πολλά να προσφέρουμε στις επόμενες γενιές. Η περιοχή μεταξύ του Παλιου και Νέου Λιμανιού για παράδειγμα, άγνωστη σε αρκετούς, δεν έχει ακόμα προβάλει την φυσιογνωμία της και αναμένει την αξιοποίηση της. Παρόλη την προσωρινή της υποβάθμιση, συνιστά άκρως ενδιαφέρουσα γειτονιά της Λεμεσού και της Κύπρου αλλά και ολόκληρης ίσως της ανατολικής Μεσογείου Αυτό καθορίζεται από το γεγονός ότι εδώ βρίσκεται ριζωμένη η βιομηχανική ιστορία της παραγωγής του κρασιού και όλων των παραγώγων του σταφυλιού, αλλά και ολόκληρη σχεδόν η βιομηχανική κληρονομιά της πόλης μας. Η περιοχή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον διότι συνδυάζει αυθεντικά βιομηχανικά κτίρια πάνω στη θάλασσα, τα οποία κουβαλούν το αποτύπωμα της εξέλιξης της πόλης μας και της κοινωνικής και εργατικής της ιστορίας. Εικόνες, όγκοι, επιφάνειες, γειτονιές ολόκληρες, γεωμετρικά και φουτουριστικά σχήματα συναντούνται και συνυπάρχουν αρμονικά, σε μια πολύ ξεχωριστή περιοχή, που συμπυκνώνει την ιστορία και τη βιομηχανική παράδοση επεξεργασίας του σταφυλιού, του κρασιού, του χαρουπιού, του αμυγδάλου, της παραγωγής μπύρας και αναψυκτικών, ακόμα και τούβλων και κεραμιδιών, μηχανημάτων, αντλιών μέσα σε εργοστάσια, διυλιστήρια, αποστακτήρια, υπόγειες κάβες, παλιές καμινάδες, φούρνους, θολωτές αίθουσες, αποθήκες, μύλους, χυτήρια, μηχανουργεία, που πολλά απο αυτά τοποθετημένα πάνω στο ίδιο το μέτωπο της θάλασσας. Αυτό είναι που κάνει την περιοχή ακόμα πιο ενδιαφέρουσα, διότι ο συνδυασμός της θάλασσας με βιομηχανικά κτίρια, που σταδιακά εγκαταλείπονται, αποτελεί μια πολύτιμη βάση μελλοντικής ανάπτυξης, τουριστικής, γραφειακής, εμπορικής, οικιστικής, αλλά και πολιτιστικής, ενταγμένης σε παλιά κτίρια και αποθήκες, που τόσα μπορούν να εξιστορήσουν.

243

Η κάθε βιομηχανία όπως και το κάθε κτίριο ξεχωριστά, έχουν πολλά να διηγηθούν και πολλά να αναδείξουν και να προσφέρουν. Κάποια εργοστάσια έχουν υποστατικά και μονάδες παραγωγής που αξίζει να διατηρηθούν αυτούσια ή σε μικρογραφίες, στο πλαίσιο μιας μελλοντικής ανάπτυξης όποια και να είναι αυτή, χωρίς να έχουν καμιά μείωση στους συντελεστές και στις αξίες ανάπτυξης τους, αντίθετα θα έχουν επιπλέον τα κίνητρα της αποκατάστασης τους. Άλλα εργοστάσια είναι ολοκληρωμένες πολιτείες με άκρως ενδιαφέρουσες πραγματικές γειτονιές που θα μπορούσαν, εντάσσοντας νέες χρήσεις και χωρίς να αποποιούνται των πολεοδομικών τους δικαιωμάτων, να αναπτυχθούν με την μοναδικότητα που το ίδιο το περιβάλλον τους προσφέρει. Φανταστείτε μια τουριστική ανάπτυξη να περιλαμβάνει μικρές υποδειγματικές εγκαταστάσεις παραγωγής κρασιού, ζιβανίας, ή και μπύρας! Να μπορεί ο τουρίστας να ενημερώνεται μέσα στο αυθεντικό περιβάλλον και να γεύεται προιόντα καθαρά κυπριακά. Αυτό θα είναι πάνω και πέρα από μια απλή επίσκεψη σε ένα μουσείο. Θα είναι πραγματικός πολιτιστικός τουρισμός στα πλαίσια μιας μοναδικά Λεμεσιανής εφαρμογής των αρχών της βιομηχανικής αρχαιολογίας. Γι ’αυτό μπορεί η περιοχή να παρουσιάζεται επί του παρόντος ακατάστατη και παραμελημένη, περιλαμβάνει όμως όλη την πιο πάνω ενδιαφέρουσα υποδομή που μπορεί να προσφέρει μια μοναδική στο είδος της ανάπτυξη που να συνδυάζει άριστα το παλιό με το καινούργιο. Η διαφορά των βιομηχανικών από τα υπόλοιπα διατηρητέα κτίρια, πέραν από το εντυπωσιακό μέγεθος και την βαριού τύπου κατασκευή είναι γιατί κουβαλούν μαζί τους την δραστηριότητα και το μόχθο του εργάτη, του τεχνικού, του μηχανικού, τη βιομηχανική ζωή της αρχής του αιώνα, όλα αυτά που επηρέασαν καθοριστικά την κοινωνία, τις πόλεις και τον περίγυρο τους. Σήμερα αναπτύσσονται σοβαροί και επίκαιροι προβληματισμοί και υπάρχει μεγάλη ευελιξία για τους τρόπους αποκατάστασης και την ένταξη νέων χρήσεων στα βιομηχανικά κτίρια. Στην Ελλάδα για παράδειγμα εδώ και 25 χρόνια οργανώνεται ολόκληρος επιστημονικός κλάδος αλλά και κίνημα πολιτών για τη διατήρηση και σύγχρονη αξιοποίηση ειδικά των βιομηχανικών κτιρίων. Εκθεσιακοί χώροι, μουσεία, ξενοδοχεία, συνεδριακά κέντρα, καταστήματα, θέατρα, κινηματογράφοι, κέντρα πολιτισμού είναι ορισμένες από τις χρήσεις που στεγάζουν σήμερα τα βιομηχανικά κτίρια, προβάλλοντας συνάμα και την ιστορία και την παραγωγή των προιόντων που γίνονταν εκεί. Πόσο μάλλον να περιλαμβάνονται και αυθεντικές, —συνολικές— ή μέρος, μονάδες παραγωγής τους. Εκτός από τις οινοβιομηχανίες, επίσης μπορούμε να ξεχωρίσουμε το Χαρουπόμυλο Λανίτη που η αποκατάσταση του ανέτρεψε τα πολεοδομικά δεδομένα της Λεμεσού, τη διατηρητέα αποθήκη που θα αποδοθεί στο Ναυτικό Μουσείο με την αποκατάσταση του παλιού Λιμανιού, τις αποθήκες Τρακασόλ που θα αναπτυχθούν στα πλαίσια της Μαρίνας, το Κεραμείο, το παλιό εργοστάσιο της Κοκα Κόλα, το κτίριο της νερομηχανής του ΣΥΛ, που στεγάζει το μουσείο νερού με μεγάλη επιτυχία, οι αποθήκες και το ‘’φουτουριστικό ‘’ κτίριο της Συνεργατικής Χαρουπιών, τα παλιά εργοστάσια της ΕΟΛ και των αδελφών Παντελίδη, τα κτίρια της βιομηχανίας Νέμιτσα και ορισμένα άλλα μικρότερα. Η αποκατάσταση του Χαρουπόμυλου στη Λεμεσό καθώς και άλλων αξιόλογων κτιρίων παγκύπρια, ήταν η αρχή μιας σωστής προσέγγισης, και παρόλο ότι αποτελούσαν μεμονωμένες περιπτώσεις, έχουν επηρεάσει καταλυτικά τα πολεοδομικά δεδομένα και τους προσανατολισμούς πολλών ιδιοκτητών και χρηστών. Δεν είναι τυχαίο που τώρα ακολουθούν πολλά άλλα, όπως οι αποθήκες

244

Από το παλιό ζυθοποιείο της ΚΕΟ, 2005. [Κ.Χ.]

Τρακασόλ στο χώρο της Μαρίνας, παλιές αποθήκες που το ΤΕΠΑΚ μετατρέπει σε εργαστήρια και χώρους διδασκαλίας, όπως οι αποθήκες Κότσαπα στην οδό Θέμιδος, οι αποθήκες Συκοπετρίτη στην οδό Δαρβίνου και άλλες στην οδό Ειρήνης. Φανταστείτε πόσο πιο σημαντικό είναι όταν μιλάμε πλέον για σύμπλεγμα κτιρίων και για ολόκληρες περιοχές. Δεν υπάρχει αλλού στη Κύπρο κάτι παρόμοιο που να προσφέρεται προς αξιοποίηση και να μπορεί να αναδείξει την ιστορία της βιομηχανίας, των ανθρώπων και της κοινωνίας μας, σε συσχετισμό με το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο λόγω του λιμανιού που υπήρχε στη πόλη. Γι’αυτό εισηγούμαστε προς τις δημοτικές αρχές, προς το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως, προς όλους τους σχετιζόμενους με το θέμα επιστημονικούς και επαγγελματικούς φορείς να εγκύψουν αμέσως στο θέμα. Αναμένουμε ότι η αρχιτεκτονική και πολεοδομική μελέτη ολόκληρης της περιοχής, την οποία ο Δήμος Λεμεσού σε συνεργασία με το Τμήμα Πολεοδομίας και Οικήσεως θα αναθέσει σύντομα σε ιδιώτες μελετητές, εκτός από την πλήρη και άριστη αξιοποίηση του παραλιακού μετώπου που θα πρέπει να γίνει ελκυστικότερο από αυτό της Ακτής Ολυμπίων, θα πρέπει να λάβει πολύ σοβαρά υπόψη αυτό τον κτιριακό πλούτο και να εισηγηθεί τρόπους κατάλληλης ανάδειξης και αξιοποίησης του. Πριν 10-12 χρόνια ονειρευόμασταν μια Λεμεσό παράλια που να προβάλλει τα προικιά και τα προσόντα της που έχουν σχέση με τις παραδόσεις της αλλά και τη θάλασσα. Ακόμα την πολιτιστική και αρχιτεκτονική της κληρονομιά, την ιστορία της, τον κτιριολογικό της πλούτο. Αγωνιστήκαμε πάρα πολύ για πολλά χρόνια να ανατρέψουμε το αρνητικό κλίμα και τις εντυπώσεις, τις νοοτροπίες καταστροφής, αυτοκαταστροφής και υποτίμησης που επικρατούσαν για την πόλη μας. Σήμερα ύστερα από πάρα πολλούς αγώνες και προσπάθειες, η πόλη βρήκε τον εαυτό της και χαρακτηρίζεται όχι άδικα ως η “επιχειρηματική πρωτεύουσα της Κύπρου”, η “Κυανή Ακτή της Ανατολικής Μεσογείου”, η “τσαχπίνα της Μεσογείου”, η ”γαστρονομική πρωτεύουσα της Κύπρου” η “πόλη της διασκέδασης” και πολλά άλλα, πολύ κολακευτικά που συνεχώς ακούμε.

245

Κτίρια και αποθήκες της Συνεργατικής Χαρουπιών. Δεξιά, το εμβληματικό μπετονένιο κτίριο της Συνεργατικής Χαρουπιών, 2005. [Κ.Χ.]

Η εγκαθίδρυση του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου σε αξιόλογα διατηρητέα κτίρια του κέντρου της πόλης και ο εμπλουτισμός της πολιτιστικής της ζωής με τις νέες δραστηριότητες που το συνοδεύουν, η ζωή που απέκτησε η πόλη από τους νεαρούς φοιτητές που κυκλοφορούν στο Κέντρο, αναμιγμένοι με τους ντόπιους και τους επισκέπτες, συμπληρώνουν το χαρακτήρα μιας πόλης ζωντανής και αξιόλογης που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από άλλες παράλιες τουριστικές και πανεπιστημιακές πόλεις. Η υποδομή όμως της αγαπημένης μας πόλης δεν τελειώνει εδώ. Εχουμε ακόμα πολλά να αναδείξουμε και πολλά να προσφέρουμε στις επόμενες γενιές. Υπάρχουν περιοχές όπως αυτή των οινοβιομηχανιών που παρόλη την προσωρινή της υποβάθμιση, συνιστά άκρως ενδιαφέρουσα γειτονιά της Λεμεσού και της Κύπρου αλλά και ολόκληρης της ανατολικής Μεσογείου Αυτό καθορίζεται από το γεγονός ότι εδώ βρίσκεται ριζωμένη η βιομηχανική ιστορία της παραγωγής του κρασιού και όλων των παραγώγων του σταφυλιού. Ηταν πραγματικά μια πολύ ευχάριστη έκπληξη όταν πριν μερικά χρόνια είχα επισκεφθεί την περιοχή ψάχνοντας για αυθεντικές γωνιές της Λεμεσού σε συνδυασμό με ένα περίπατο κοντά στη θάλασσα.

246

Το λεβητοστάσιο και η παλιά καμινάδα της ΚΕΟ όταν η καύσιμη ύλη ήταν το κάρβουνο, 2005. [Κ.Χ.]

247

Το εσωτερικό του νότιου κλίτους μετά την αποκατάσταση του. Στο χώρο αυτό διαμορφώθηκε το Πολιτιστικό Κέντρο Τρακασιόλ, 2013. [Κ.Χ./Χ.Π.]

248

ΦΙΛΕΛΕΎΘΕΡΟΣ 21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2011

Αποθήκες Τρακασιόλ

ΕΙΣΑΓΩΓΉ Οι αποθήκες Τρακασιόλ αποτελούν ένα από τα πλέον σημαντικά διατηρητέα βιομηχανικά κτίρια της Κύπρου των αρχών του περασμένου αιώνα, σχετιζόμενες κυρίως με την αποθήκευση του χαρουπιού και άλλων γεωργικών προϊόντων κοντά στο λιμάνι. Συνέβαλαν στην επιχειρηματική και εμπορική δραστηριότητα της Λεμεσού και έδωσαν εργασία σε χιλιάδες εργάτες την εποχή εκείνη, αποτελούν δε μέρος της βιομηχανικής εξέλιξης της πόλης μας. Η αποκατάσταση των αποθηκών Τρακασιόλ που έγινε το 2012 είχε σαν στόχο να στεγάσει νέες εκπαιδευτικές και πολιτιστικές χρήσεις μέσα σε σύγχρονους και προσαρμοσμένους στις σημερινές συνθήκες χώρους, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ανάπτυξη της περιοχής γύρω απο τη Μαρίνα της Λεμεσού και προβάλλοντας την ιστορία και τη παράδοση της πόλης μας. ΚΑΤΑΓΩΓΉ ΤΟΥ ΟΝΌΜΑΤΟΣ Οι αποθήκες αρχικά ανήκαν στην αγγλική Εταιρεία Tragasol Gum Company Ltd, που η έδρα της ήταν στη περιοχή του Λίβερπουλ και αποτελούσαν αποθήκες ιδιωτικής χρήσεως για μεταφόρτωση προϊόντων. Η λέξη TRAGASOL φαίνεται να προήλθε από το dragacanth, ή «τράγκανθο», (τράγος και αγκάθα), ένα φυτό της περιοχής της ανατολικής Μεσογείου, μάλλον είδος οσπρίου του γένους «αστράγαλους», από το οποίο παραγόταν είδος πίσσας ή ζελατίνης (ουδέτερη συγκολλητική ύλη) που χρησιμοποιείτο στην παραγωγή τροφίμων και εξαγόταν σε πολλές χώρες του εξωτερικού. Αργότερα αξιοποιήθηκε και σαν σκληρυντικό στην υφασματουργία και την επεξεργασία δέρματος. Στην εξέλιξη του χρόνου αυτό το υλικό πιθανότατα να αντικαταστάθηκε από προϊόντα που παράγονταν από τα κουκούτσια του χαρουπιού. Το παλαιότερο, νοτιοανατολικό τμήμα των αποθηκών Τρακασιόλ χρησιμοποιήθηκε στις αρχές του περασμένου αιώνα σαν καραντίνα του Τελωνείου. Υπάρχει δε η επιγραφή σε πέτρινο ανώφλι “ΟΔΜ 1913” που πιθανόν να ήταν το γραφείο ή το ταμείο του Τελωνείου. Η εταιρία Τρακασιόλ φαίνεται να απέκτησε τις αποθήκες αργότερα, μεταξύ 1923 και 1928 και έκανε προσθήκες στο κτίριο μέχρι το 1935.

249

Οι αποθήκες Τρακασιόλ πριν την αποκατάσταση τους. Πάνω, η νότια πλευρά. Δεξιά, εσωτερική εικόνα του μεσαίου κλίτους, 2008. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Στη συνέχεια το 1956 αγοράστηκαν από την Κυβέρνηση ενώ το 1973 παραχωρήθηκαν στην Αρχή Λιμένων Κύπρου και χρησιμοποιήθηκαν ως αποθήκες του Παλιού λιμανιού. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΤΟΥ ΚΤΙΡΊΟΥ Το μεγάλο κτιριακό σύμπλεγμα των αποθηκών Τρακασιόλ είναι κτισμένο λίγο πριν τις εκβολές του ποταμού Γαρύλλη και περιλήφθηκε στην περιοχή ανάπτυξης της Μαρίνας, που ανοικοδομήθηκε ακριβώς νοτιότερα. Είναι το πρώτο σημείο αναφοράς στην ανατολική είσοδο της Μαρίνας όταν έρχεται κάποιος από το ιστορικό κέντρο της πόλης και εφάπτεται δυτικά με τις πλατείες της νέας αυτής ανάπτυξης. Το αρχικό εμβαδόν των αποθηκών ήταν 3070 τ.μ. και το τελικό μετά τις προσθήκες των παταριών ανήλθε στα 4150 τ.μ. Αποτελείται από τις πολιτιστικές χρήσεις σε όλη τη νότια πλευρά, όπου έχουμε το βασικά πετρόκτιστο και παλαιότερο κτίσμα των αρχών του περασμένου αιώνα, εμβαδού 1500 τ.μ. και τη Ναυτική Σχολή που στεγάζεται στα υπόλοιπα 2650 περίπου τ.μ. και είναι μεταγενέστερο κτίσμα, βασικά πλινθόκτιστο. Στην νοτιοανατολική πλευρά, στο κάτω μέρος έχουμε λιθοδομές και ψηλότερα πλινθοδομές ενώ σε αρκετά σημεία περιλαμβάνουν και μεγάλες τσακκίλες , πιασμένες με ζωνάρια από γύψο. Στα ανώφλια χρησιμοποιήθηκαν διάτρητα τουβλάκια για εξαερισμό, η δε σκεπή είναι από ξύλινα ζευκτά. Ολόκληρη η ανατολική πλευρά κατά μήκος του ποταμού Γαρύλλη και μέρος της βόρειας είναι κατασκευασμένη από εμφανή λιθοδομή. Σε αυτή την πλευρά υπάρχουν «μπαλκόνια» με τροχαλίες τα οποία χρησιμοποιούνταν για το ανέβασμα των σάκκων με τα χαρούπια. Μεταξύ του κυρίως πολιτιστικού χώρου και της Ναυτικής Σχολής υπάρχει ένα ευρύ πέρασμα καθ’ όλο το πλάτος του κτίσματος, που φαίνεται ότι αρχικά ήταν εξωτερικός χώρος μεταξύ των κτιρίων, ο οποίος στεγάστηκε μεταγενέστερα ώστε να ενώσει τα υφιστάμενα κτίσματα. Ένας εξαιρετικά χρήσιμος χώρος που θα συμπληρώνει τις χρήσεις και λειτουργίες της κύριας πολιτιστικής χρήσης. Το ίδιο χρήσιμος είναι και ο ενδιάμεσος μικρότερος χώρος μεταξύ του κυρίως πολιτιστικού χώρου και του ανατολικού κτίσματος.

250

Η όψη των αποθηκών Τρακασιόλ από τα δυτικά, πριν την αποκατάσταση τους, 2006. [Κ.Χ.]

Στο νότιο τμήμα υπάρχει μια πολύ μικρή αναλογικά με το συνολικό κτίριο νέα οικοδομή στα ίχνη παλαιότερης, εμβαδού 75τ.μ. από την οποία απέμειναν μόνο κάποιοι τοίχοι θεμελίων. Στα νεότερα βορειότερα κτίσματα από πλινθοδομές, στη βάση των τοίχων σε ύψος περίπου 1,50μ, υπάρχουν λιθοδομές στις οποίες υπήρχαν εντοιχισμένες μεταλλικές κολώνες επενδυμένες με πλινθοδομή στις οποίες εδράζονταν τα μεταλλικά ζευκτά οροφής. ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ Τα σχέδια των αποθηκών Τρακασόλ κατατέθηκαν και αδειοδοτήθηκαν με το όλο έργο της Μαρίνας το 2008. Η αποκατάσταση τους ξεκίνησε στις αρχές του 2010, αποπερατώθηκε στο τέλος του 2012 και στοίχισε περίπου 4,5 εκατομύρια ευρώ. Οι αρχιτεκτονικές επεμβάσεις έγιναν με στόχο τη διατήρηση του κελύφους και επιδιώκτηκε να είναι ανεξάρτητες και όσο γίνεται αναστρέψιμες. Χρησιμοποιήθηκαν υλικά όπως, μέταλλο, γυψοσανίδες, γυαλί και ξύλο. Τα πατώματα ήταν από μπετόν αλλά σε πολύ άσχημη κατάσταση γι αυτό και αντικαταστάθηκαν με τσιμεντοειδή ρεοπλαστικά υλικά. Μεταξύ τοίχων και δαπέδων δημιουργήθηκε απομονωτικό αυλάκι 15 περίπου εκατοστών το οποίο γέμισε με μικρές πέτρες και το οποίο εκτός από το αισθητικό αποτέλεσμα βοήθησε και στην πρακτική κατασκευή των νέων πατωμάτων, στην αποστράγγιση και την αντιμετώπιση μικρών υψομετρικών διαφορών. Οι λιθοδομές που περιλάμβαναν τσακκίλες ήταν ασβεστωμένες. Κατά την αποκατάσταση τους επαλείφθηκαν με ασβέστη, πουρί και άσπρο τσιμέντο ώστε να αποκτήσουν περισσότερη αντοχή, στεγανοποίηση και ένα ομοιόμορφο αποτέλεσμα πιο κοντά στην αρχική εμφάνιση. Στα νεότερα βορειοδυτικά κτίσματα εμβαδού περίπου 2650 τ.μ. σήμερα στεγάζεται η Ναυτική Σχολή, οι χώροι διαμονής και διδασκαλίας των φοιτητών και το διαμέρισμα του διευθυντή. Χρησιμοποιήθηκαν ναυτικά διακοσμητικά στοιχεία που συνάδουν με την κύρια χρήση του χώρου. Για τη διαμόρφωση των εσωτερικών χώρων της Ναυτική Σχολής συνεργαστήκαμε με το συνάδελφο αρχιτέκτονα Ανδρέα Χριστοφίδη. Οι πλινθοδομές επιχρίστηκαν με ασβεστοκονιάματα τα οποία στερεώθηκαν με ξύλινες σφήνες.

251

Στη δυτική όψη, τα ανοίγματα δέκτηκαν πολλές και συνεχόμενες επεμβάσεις λόγω των ποικίλων αναγκών που παρουσιάζονταν και το καθένα είχε διαφορετικές διαστάσεις. Αποκαταστάθηκαν στις διαστάσεις του παλαιοτέρου που εντοπίστηκε και το οποίο πάνω από το υφιστάμενο πέτρινο ανώφλι είχε αψίδα από πλινθάρι. Στην είσοδο του Πολιτιστικού χώρου υπήρχε μεγαλύτερο άνοιγμα το οποίο παρέμεινε έτσι για να ξεχωρίζει. Στο μοναδικό νέο κτίσμα που έγινε κατά την αποκατάσταση, στη νότια όψη, προνοείται η λειτουργία ενός μικρού καταστήματος ή γραφείου εισόδου και δύο μηχανολογικοί όροφοι από πάνω. Ετσι αποφεύχθηκε ο μηχανολογικός όροφος που είχε αρχικά σχεδιαστεί μέσα στον κυρίως πολιτιστικό χώρο. Στο βόρειο κτίσμα, τα μηχανολογικά χωροθετούνται επίσης έξω απο το κτίριο. Οι τοίχοι στο νότιο τμήμα, δέθηκαν με περιμετρικά μπετονένια σεναζ στο μέσο του τοίχου επενδυμένα με λιθοδομή και από τις δύο πλευρές, ενώ στο βόρειο τμήμα με μεταλλικά σεναζ και ζευκτά όπως τα υφιστάμενα. Οι οροφές είναι δίρρικτες και ήταν από τσίγκους και αμίαντους οι οποίοι αντικαταστάθηκαν με πανέλλα οροφής που περιλαμβάνουν υλικά ηχοαπορρόφησης στο πολιτιστικό χώρο, ηχομόνωσης δε και υδρομόνωσης σε όλους. Για καθαρισμό της πέτρας χρησιμοποιήθηκε τόσο νεροβολή όσο και αμμοβολή ανάλογα με τη κατάσταση του τοίχου. Έγινε μεγάλη προσπάθεια διατήρησης των αρχικών υψομέτρων των οροφών, καθώς επίσης και εξάλειψης σκαλιών και υψομετρικών διαφορών στα πατώματα, ώστε η χρησιμοποίηση του χώρου να γίνεται απρόσκοπτα και από όλους. ΚΑΤΆΛΗΞΗ Λόγω της θέσης, του μεγέθους αλλά και της κατασκευής τους, οι Τρακασιόλ αποτελούν ένα εντυπωσιακό κτιριακό συγκρότημα το οποίο τονίζει την είσοδο της Μαρίνας και κάνει πιο ενδιαφέρουσα τη διαδρομή μπροστά από τον ποταμό Γαρύλλη. Οι νέες χρήσεις που εντάχθηκαν σε αυτές, ιδιαίτερα οι πολιτιστικές, θα προσδώσουν περισσότερη ζωντάνια, κύρος και κοινωνική σημασία σε όλη τη γύρω περιοχή και θα εμπλουτίσουν τη σειρά των σημαντικών ιστορικών κτιρίων που υπάρχουν τριγύρω. Οι αποθήκες Τρακασιολ πρέπει να περιληφθούν σε ένα «οδηγό κτιρίων» με χάρτη, μαζί με το Μεσαιωνικό Κάστρο, τον Χαρουπόμυλο, τις αποθήκες του παλιού λιμανιού, την παλιά ΕΤΚΟ, τις εκκλησίες, τα τζαμιά, τα θρησκευτικά μνημεία, τα παλιά οινοποιεία και αποστακτήρια, τα λουτρά, καθώς επίσης και τις δεκάδες άλλα οικοδομήματα της περιοχής που αναμένουν την αξιοποίηση τους, δείγματα όλων των εποχών και δραστηριοτήτων του ιστορικού κέντρου.

252

Εγκαταστάσεις, χώροι διδασκαλίας και γραφεία της Ναυτικής Σχολής στα δύο βόρεια κλίτη των αποθηκών Τρακασιόλ μετά την αποκατάσταση τους, 2013. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Εσωτερικός χώρος στην ανατολική πλευρά των Τρακασιόλ, (παλαιοτερα κτισματα), μετά την αποκατάσταση τους, 2013. [Κ.Χ./Χ.Π.]

Όψη των αποθηκών Τρακασιόλ από τα νοτιοδυτικά, 2013. [Κ.Χ./Χ.Π.]

253

Παγκύπρια εκδήλωση στελεχών της ΠΟΓΟ, 1989. [Ν.Β.]

254

255

Με την αγωνίστρια Άντζελα Ντέϊβις και την Χριστίνα Βαλανίδου σε συνέδριο γυναικών στο Ναϊρόμπι της Κένυας, 1985. Δεξιά, με τη Μαρία Δαμανάκη στην Αθήνα το 2003. [Κ.Χ]

256

ΤΈΛΟΣ 1980

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και η φθορά των συνειδήσεων Βασισμένο στα βιβλία του κοινωνιολόγου Ε. Ρόζενταλ

Ένας από τους βασικούς στόχους της αστικής ιδεολογίας και προπαγάνδας συνίσταται στο να μην αφήσει τ’ αληθινά ιδανικά να κατακτήσουν τη συνείδηση των ανθρώπων, αλλά να καλλιεργήσει με την υποβολή, ιδιαίτερα στους νέους, άλλες ψεύτικες ιδέες, να υποκαταστήσει τις αξίες, να αντικαταστήσει το επιστημονικό ιδανικό με το μύθο. Αυτή την τακτική την πετυχαίνουν με τη βοήθεια της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου, του τύπου, της παραφιλολογίας, του κινηματογράφου και της διαφήμισης. Σήμερα η αστική προπαγάνδα δε στοχεύει κατ’ ανάγκη στο να κερδίσει τη συνείδηση των ανθρώπων με απευθείας και κατά μέτωπο επίθεση. Περισσότερο ενεργεί με έμμεσο τρόπο, επιδρώντας στο υποσυνείδητο του ανθρώπου. Εχει σαν κύριο στόχο τον αποπροσανατολισμό από τα καθημερινά προβλήματα, το αποκοίμισμα της συνείδησης, την ουδετεροποίηση, την απάθεια. Όπως λέει και ο Μαρξ, το αστικό κράτος κρατιέται χάρη στην παθητικότητα των λαϊκών μαζών, γι’ αυτό και προσπαθεί μόνιμα να συντηρεί αυτή την παθητικότητα. Προσφιλής τρόπος είναι η ανάπτυξη του καταναλωτισμού μέσω της διαφήμισης και της προβολής που αφήνει και τεράστια οικονομικά οφέλη. Αστέρια του σινεμά για παράδειγμα, είδωλα της μουσικής ή άσσοι του ποδοσφαίρου, προβάλλονται έντονα και ασταμάτητα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Διαφημίζοντας τα αστέρια και τα είδωλα προβάλλονται τα προϊόντα που φορούν και χρησιμοποιούν. Τ’ αστέρια και τα είδωλα είναι σαν μεσάζοντες ανάμεσα στον αναγνώστη – θεατή και στο προϊόν. Μεγαλώνουν την αξία των προϊόντων – αντικειμένων στα μάτια των θαυμαστών τους. Κι έτσι ο θεατής θέλει να μοιάσει με τα είδωλα για να έχει τα πράγματα τους και να κάνει τη ζωή που κάνουν και αντίστροφα, να έχει δηλαδή τα πράγματα τους για να μοιάζει έστω και λίγο με το είδωλο. Η ταύτιση με το είδωλο σημαίνει για τον αναγνώστη – θεατή, επικοινωνία όχι με το έργο του αλλά με τα πράγματα που τον περιτριγυρίζουν, σημαίνει καταναλωτισμός, υποδούλωση στα αντικείμενα. Κι εδώ κρύβεται το βαθύ ιδεολογικό νόημα. Η συγκέντρωση της προσοχής της νεολαίας στα αντικείμενα, η εισαγωγή στον καταναλωτισμό έχει σα σκοπό πρώτα-πρώτα να τραβήξει την προσοχή της από την πολιτική προς διάφορα είδωλα. Διότι οι ιδεολόγοι της Δύσης προσπαθούν να υψώσουν προφυλακτικό τείχος ανάμεσα στη νεολαία και την πολιτική, να καλλιεργήσουν με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ορισμένα γούστα και ανάγκες στους ανθρώπους, ιδιαίτερα στους νέους.

257

Ενώ στη σφαίρα της εργασίας οι άνθρωποι χωρίζονται σε εργοδότες και μισθωτούς, στην κατανάλωση το ταξικό συμφέρον διαχέεται συχνά μέσα στο γενικό καταναλωτικό ενδιαφέρον. Και δεν είναι δύσκολο να βάλεις στο μυαλό κάποιου πως όταν έχει κι αυτός την ίδια γραβάτα ή κοστούμι που έχει το τάδε είδωλο, θα είναι πιο πετυχημένος και θα μπορεί πιο εύκολα να φτάσει το είδωλο. Αυτή είναι η στρατηγική. Τα υπόλοιπα είναι δουλειά της τεχνικής. Και η τεχνική της δυτικής ρεκλάμας βρίσκεται στο ύψος της. Η ρεκλάμα κυριολεκτικά περιτυλίγει τον άνθρωπο και τον καλεί αδιάκοπα να γίνει «προσωπικότητα» δηλαδή ν’ αγοράζει συνεχώς. Ν’ αγοράζει τα ίδια πράγματα που έχουν τ’ αστέρια, ενώ τ’ αστέρια αλλάζουν συνεχώς τα κοστούμια, τα αυτοκίνητα, τα σπίτια, τις ερωμένες τους. Συνεπώς πρέπει πιο συχνά και με κάθε θυσία να αγοράζεις κάτι καινούργιο και εντυπωσιακό. Όπως η μαζική καπιταλιστική παραγωγή εμπορευμάτων δημιουργεί τον μέσο τυποποιημένο καταναλωτή, έτσι και το καπιταλιστικό μονοπώλιο στα μέσα της μαζικής πληροφόρησης δημιουργεί τον μέσο αναγνώστη, τον μέσο ακροατή και θεατή. Ο χείμαρρος των τυποποιημένων και επαναλαμβανόμενων εικόνων, μηδενίζει τα καλλιτεχνικά γούστα των ανθρώπων, τις πολιτιστικές τους ανάγκες και το ίδιο το επίπεδο της κουλτούρας τους. Διαμορφώνουν τις αισθητικές του αντιλήψεις, διαβρώνουν το γούστο του εργαζόμενου υποβιβάζοντας το σε ανεχτό για τους καπιταλιστές επίπεδο, έτσι που οι αισθητικές αναζητήσεις και απαιτήσεις να μην γίνονται σε βάρος της κερδοσκοπίας των καπιταλιστών. Εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι ο μέσος εργαζόμενος ύστερα από μια κουραστική μέρα στο εργοστάσιο, στο γραφείο, στο κατάστημα, έχει διάθεση να δει και κάποιες εκπομπές που να μην χρειάζεται νοητική προσπάθεια για να τις καταλάβει, σερβίρουν ένα σωρό υποπροϊόντα της μαζικής δυτικής κουλτούρας, ιδιαίτερα της αμερικάνικης. Αν ρίξουμε μια ματιά στις ταινίες της τηλεόρασης, θα δούμε ότι υπάρχουν πλούσιοι αυτοδημιούργητοι εκατομμυριούχοι, ακριβά σπίτια, αυτοκίνητα, κότερα, άνθρωποι που καταφέρνουν να λύσουν τα προβλήματα τους με τη γενναιότητα και την προσωπική τους αξία. Ταινίες όπως το Ντάλλας, οδός Φλαμίγκο, Χαρτ και Χαρτ, το Πλοίο της αγάπης, είναι γεμάτες με τέτοια φαινόμενα ευμάρειας και καλοπέρασης. Έτσι μέσα στο υποσυνείδητο του ανθρώπου τρέφεται αυτή η ψευδαίσθηση ότι μπορεί εύκολα να πετύχει την καλή γλυκιά ζωή, όπου τα πάντα γίνονται κατ’ ευχήν, ότι εύκολα μπορεί να ξεφύγει από την τάξη του και να βρεθεί στον κύκλο της αριστοκρατίας, που δε φαίνεται και τόσο αντιπαθητική! Από τη μια η κουραστική γεμάτη προβλήματα καθημερινή πραγματικότητα και από την άλλη η ωραία «γλυκιά» ζωή των πρωταγωνιστών της τηλεόρασης. Έστω κι αν έχουν κι αυτοί τα προβλήματα τους, πάντα τα ξεπερνούν όμορφα και ωραία. Έτσι συντηρείται ο μύθος, το όνειρο. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, της συνεχούς υποβολής, η γυναίκα γίνεται κύριος στόχος της αστικής προπαγάνδας και αλλοτρίωσης, μια και παραμένοντας ακόμα σε κατώτερο κοινωνικό επίπεδο, είναι εκτεθειμένη περισσότερο από τον άντρα στην εκμετάλλευση. Δύο είναι τα βασικά πράγματα που επιτυγχάνονται. Από τη μια η γυναίκα τυποποιείται σαν σεξουαλικό αντικείμενο, που ο κοινωνικός του ρόλος είναι σε δεύτερη μοίρα, ενώ ο πρωταρχικός του είναι να διεγείρει και να ικανοποιήσει τον άντρα και από την άλλη, σαν η ευκολότερη λεία γίνεται στόχος των διαφημίσεων και του πνευματικού ιμπεριαλισμού της καταναλωτικής κοινωνίας. Έτσι το γυναικείο σώμα προβάλλεται προκλητικά στις πιο πολλές διαφημίσεις, άσχετα αν το διαφημιζόμενο προϊόν είναι γυναικείο αποσμητικό, αναψυκτικό, μπύρα ή συσκευή τηλεόρασης, ενώ οι διαφημίσεις στοχεύουν άμεσα στη γυναίκα αγοραστή. Καθαρή είναι και η προσπάθεια της καλλιέργειας τάσης φυγής από την πραγματικότητα.

258

Με τον Πλουτή Σέρβα, τ. δήμαρχο Λεμεσού και Γ.Γ. του ΑΚΕΛ κατά την επίσκεψη του στο Δήμο Λεμεσού στις 22/5/97. [Κ.Χ.]

Η νεαρή εργάτρια, η πωλήτρια, η υπάλληλος, ξεθεωμένη από την άχαρη δουλειά και την ορθοστασία, ύστερα από την επιπρόσθετη υπηρεσία στο σπίτι, θα σωριαστεί στην πολυθρόνα και θα παρακολουθήσει, όχι μόνο ανίκανη να αντιδράσει, αλλά επιδιώκοντας το κιόλας, τη συνέχεια του σήριαλ της βραδιάς, είτε αυτό είναι η βιονική γυναίκα, οι άγγελοι του Τσάρλι, το Ντάλλας ή η κραυγή των λύκων. Μέσα σ’ αυτές τις ταινίες, οι ελκυστικές ξεκούραστες και «απελευθερωμένες» γυναίκες, ανακατεύονται σε ένα σωρό περιπέτειες και δολοπλοκίες και πότε καταφέρνουν να νικήσουν με γενναιότητα και θάρρος τους εχθρούς και τους κακούς ανθρώπους, πότε με τη γοητεία τους σκλαβώνουν τον καθένα και γκρεμίζουν κάθε εμπόδιο για την επιτυχία τους. Σε καμιά περίπτωση δεν υπάρχει μια φυσιολογική συνηθισμένη γυναίκα με τα προβλήματα της καθημερινής ζωής και οικογένειας. Κι αν κάποτε κάπου, θίγεται κάποιο πρόβλημα, τότε και πάλι η κοπέλα τα καταφέρνει μόνη της ή με τη βοήθεια κάποιου καλού φίλου, με βάση το γνωστό δυτικό πρότυπο της προσωπικής αξίας. Η οργάνωση και ο ρόλος της παρασιωπούνται ή εμπαίζονται.Η «απελευθερωμένη» γυναίκα και εννοούν κατά κύριο λόγο τη «σεξουαλικά απελευθερωμένη» μέχρι τη βίαιη, συμπρωταγωνιστεί στις ταινίες απροκάλυπτης βίας, τρόμου, πορνό και καράτε και αποδεικνύεται ικανή στο πιστόλι, στο τρέξιμο, στις γροθιές, στον έρωτα. Μέσα σ’ αυτή την πλημμυρίδα του πνευματικού ιμπεριαλισμού, οι υγιείς προσανατολισμοί που προσφέρουν τα προγράμματα και γενικά η δράση των λαϊκών οργανώσεων, των γυναικείων οργανώσεων και άλλων κοινωνικών φορέων, αποκτούν τεράστια σημασία. Σήμερα που τα μέσα μαζικής επικοινωνίας έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στο σπίτι μας και ορίζουν μέρος της ζωής μας, μικροί λαοί όπως ο δικός μας κινδυνεύουν να αλλοτριωθούν ολοκληρωτικά από τη μαζική κουλτούρα. Αυτό το γεγονός θα έχει τεράστιες αρνητικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα πολιτικές. Εδώ ακριβώς βρισκεται και η άμεση ευθύνη όλων μας.

259

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 1981

Ο ελεύθερος χρόνος της νέας γυναίκας και οι προσπάθειες αποπροσανατολισμού Είναι παραδεκτό πως σήμερα, χάρη στους αγώνες και τις κατακτήσεις των εργαζομένων, ο ελεύθερος χρόνος ανδρών και γυναικών σε σχέση με το παρελθόν είναι περισσότερος. Ο χρόνος δουλειάς περιορίστηκε στο 8ωρο, στις εβδομαδιαίες 40 και λιγότερες ώρες, με πενθήμερη βδομάδα απασχόλησης πολλές φορές, έστω κι αν η εργασία είναι τώρα εξίσου ή και περισσότερο κουραστική και γεμάτη ένταση. Ο ελεύθερος όμως χρόνος της εργαζόμενης νέας γυναίκας είναι σαφώς λιγότερος από εκείνο του άντρα συζύγου, γιατί η γυναίκα παραμένει ακόμα σε χαμηλότερη κοινωνική θέση και γιατί, πέραν από το 8ωρο, υπάρχει και η ατέλειωτη δουλειά του νοικοκυριού. Ίσως εξ’ αιτίας της τεχνολογικής προόδου και άλλων διευκολύνσεων που παρέχονται σήμερα στη νοικοκυρά, να απλουστεύεται η διεκπεραίωση των υποχρεώσεων του σπιτιού, όμως οι ρυθμοί της σύγχρονης ζωής είναι πιο γρήγοροι. Σήμερα χρειάζεται λιγότερη μυϊκή δύναμη, ενώ απαιτείται πιο πολλή πνευματική ένταση. Αυξήθηκαν οι αποστάσεις από το χώρο κατοικίας στο χώρο δουλειάς, εμφανίζονται προβλήματα κυκλοφορίας και συμφόρησης, η διακίνηση γίνεται πιο κουραστική και δύσκολη και αφαιρεί περισσότερο χρόνο παρά στο παρελθόν. Έτσι μετά την εργασία η γυναίκα έρχεται κατακουρασμένη στο σπίτι. Για το πώς θα μπορούσε να διασφαλιστεί για την εργαζόμενη νέα γυναίκα περισσότερος ελεύθερος χρόνο, πολλά θα μπορούσαν να λεχθούν, ιδιαίτερα για τις ευθύνες και υποχρεώσεις της κοινωνίας. Η γυναίκα γίνεται σήμερα πιο αποφασιστικός οικονομικός παράγοντας με την αθρόα συμμετοχή της στην παραγωγή, γι’ αυτό η κοινωνία, η εργοδοσία, κάτω από τις πιέσεις του ευρύτερου εργατικού κινήματος, είναι αναγκασμένη, και όσο περνά ο χρόνος θα αναγκάζεται περισσότερο, να υιοθετεί πιο προοδευτικές συμβάσεις και να παρέχει υπηρεσίες που διευκολύνουν τη γυναίκα όπως π.χ. βρεφοκομικούς σταθμούς, υπηρεσίες στον τόπο δουλειάς, εστιατόρια ετοίμων ή ημι-ετοίμων φαγητών κ.α. Το παράδειγμα των σοσιαλιστικών χωρών που προχώρησαν πολύ σ’ αυτό τον τομέα, είναι ανεξάντλητη πηγή για παραδειγματισμό. Εκείνο όμως που πρέπει να μας προβληματίσει περισσότερο είναι η ποιότητα του ελεύθερου χρόνου, η οποία καθορίζεται κατά κύριο λόγο από το πώς η ίδια η κοινωνία τον οργανώνει ή τον επιβάλλει και σε μικρότερο βαθμό από τις προσωπικές επιλογές του κάθε ενός ξεχωριστά.

260

Στην καπιταλιστική κοινωνία, ο ελεύθερος χρόνος που προορίζεται για ανάκτηση της δύναμης του εργαζομένου, μετατρέπεται από τη μια σε εμπορεύσιμη αξία απ’ όπου οι λογής-λογής επιτήδειοι αποκομίζουν κέρδη και από την άλλη προσφέρεται για την προώθηση του αποπροσανατολισμού και της απάθειας του εργαζόμενου. Δημιουργούνται όλες εκείνες οι ψυχαγωγικές κατευθύνσεις που αποσυνδέουν τα προβλήματα της εργασίας από τον ελεύθερο χρόνο και ελαχιστοποιούν τις αντιδράσεις του εργαζόμενου για τη δύσκολη ζωή του, αποθαρρύνοντας τον να χρησιμοποιεί δημιουργικά τον ελεύθερο του χρόνο. Από την παιδική ηλικία, τα σφαιριστήρια, τα λούνα παρκς, τα ακριβά ηλεκτρονικά παιγνίδια, οι δισκοθήκες, όλες οι προκλήσεις του καταναλωτισμού, βρίσκονται σε πρώτη ζήτηση και είναι εύκολη λύση το «σκότωμα» του ελεύθερου χρόνου. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ιδιαίτερα η τηλεόραση εξυπηρετεί άριστα αυτό το σκοπό, τόσο με τις διαφημίσεις, όσο και με τις ταινίες που παρουσιάζει. «Όπως η μαζική καπιταλιστική παραγωγή εμπορευμάτων δημιουργεί τον μέσο τυποποιημένο καταναλωτή, έτσι και το καπιταλιστικό μονοπώλιο πάνω στα μέσα της μαζικής πληροφόρησης, δημιουργεί τον μέσο αναγνώστη, τον μέσο ακροατή και θεατή, τον μέσο πολίτη με τις ελεγχόμενες ανάγκες. Ο χείμαρρος των τυποποιημένων και επαναλαμβανομένων εικόνων μηδενίζει τα καλλιτεχνικά γούστα των ανθρώπων, το επίπεδο της κουλτούρας, διαβρώνει το γούστο του εργαζομένου, υποβιβάζοντας το σε ανεκτό για τους καπιταλιστές επίπεδο, έτσι που οι αισθητικές αναζητήσεις και απαιτήσεις να μην γίνονται σε βάρος της κερδοσκοπίας των καπιταλιστών» λέει ο κοινωνιολόγος Ε. Ρόζενταλ. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες της συνεχούς υποβολής, η γυναίκα γίνεται κύριος στόχος της αστικής προπαγάνδας και αλλοτρίωσης, μια και παραμένοντας ακόμα σε κατώτερο κοινωνικό επίπεδο, είναι εκτεθειμένη περισσότερο από τον άνδρα στην εκμετάλλευση, ακόμα και στον ελεύθερο, τον λίγο ελεύθερο της χρόνο. Πόσο στ’ αλήθεια δύσκολο είναι, σ’ αυτή την πλημμυρίδα του πνευματικού ιμπεριαλισμού να μπορεί η εργαζόμενη γυναίκα, να χρησιμοποιεί σωστά τον ελεύθερο της χρόνο και με δική της πρωτοβουλία να πηγαίνει σε καλά θεάματα – όσα υπάρχουν – θέατρο, διαλέξεις, πολιτιστικές εκδηλώσεις ή όντας στο σπίτι να διαβάσει ένα καλό βιβλίο; Αν όχι όλα αυτά, τουλάχιστον να μπορεί ν’ ανοίγει και να κλείνει την τηλεόραση – το κυριότερο μέσο μαζικής ενημέρωσης – όταν πρέπει. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, του πνευματικού ιμπεριαλισμού, οι υγιείς προσανατολισμοί που προσφέρουν τα προγράμματα και γενικά η δράση των λαϊκών οργανώσεων, των γυναικείων οργανώσεων και άλλων κοινωνικών φορέων, αποκτούν τεράστιο διαπαιδαγωγικό ρόλο. Σαν αντίβαρο του αποπροσανατολισμού και της υποκλοπής των συνειδήσεων, οι λαϊκές οργανώσεις έχουν επιτακτικό καθήκον να θωρακίσουν ιδεολογικά και πολιτιστικά τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Σήμερα που τα μέσα μαζικής επικοινωνίας έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στο σπίτι μας και ορίζουν μέρος της ζωής μας, μικροί λαοί όπως ο δικός μας, κινδυνεύουν να αλλοτριωθούν ολοκληρωτικά από τη μαζική κουλτούρα. Θεωρήσαμε χρήσιμο ν’ ασχοληθούμε περισσότερο με την ποιότητα του ελεύθερου χρόνου, παρά με το πώς ακριβώς ξοδεύεται, ή με συνταγές πώς να τον χρησιμοποιεί κανένας σωστά. Κι’ αυτό, γιατί το πιο σημαντικό είναι να καταλάβουμε τους κινδύνους που διατρέχουμε από την πλύση εγκεφάλου που μας γίνεται καθημερινά κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου. Αν αντιληφθούμε το κακό που γίνεται από τα «αθώα» προγράμματα της τηλεόρασης, τα «άκακα» βιβλιαράκια τύπου άρλεκιν, από την αμφιβόλου ποιότητας προσφορά συγκροτημάτων κυπριακών

261

Α’ Πορεία Ειρήνης από το Ναό του Απόλλωνα στην Λεμεσό, 1965. Σε πρώτο πλάνο οι Αντιγόνη και Κυριάκος Χρίστου. Πιο πίσω μεγάλη ομάδα μαθητών του Γυμνασίου. Διακρίνονται ο α. Νίκος Χριστοφίδης και οι Στέλιος Γεωργιάδης και Πανίκος Αχιλλέως. [Ν.Β.]

και ξένων και γενικά από την άσκεφτη προσαρμογή μας στα καλούπια και τις προδιαγραφές της καπιταλιστικής κοινωνίας για τον ελεύθερο χρόνο, τότε μπορούμε να πούμε ότι είμαστε στο σωστό δρόμο. Τότε μπορούμε να μιλούμε για πραγματικά ελεύθερο χρόνο, όπου ο καθένας δημιουργικά οργανώνει την ανάπαυση και την ψυχαγωγία του. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο. Ο ελεύθερος χρόνος δε σημαίνει μόνο ξεκούραση, μόρφωση και διασκέδαση. Σημαίνει πάνω απ’ όλα και προσφορά προς το κοινωνικό σύνολο, από το βήμα των πολιτικών, συνδικαλιστικών, επαγγελματικών και άλλων οργανώσεων. Και αν θέλετε η πιο πετυχημένη, η πιο άξια επένδυση του ελεύθερου χρόνου είναι η ενεργός συμμετοχή στον αγώνα για το καλύτερο και φωτεινότερο αύριο του λαού μας που δίνει διπλή χαρά. Της δικής μας εσωτερικής πληρότητας και ανάπτυξης και της συμβολής στο μεγαλύτερο και ευγενέστερο πόθο του ανθρώπου, την ειρηνική και ευτυχισμένη ζωή για μας, αλλά και τις μελλούμενες γενιές.

262

12 ΜΑΪΟΥ 1982

Η απελευθέρωση της γυναίκας μέσα από τους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες Γινόμαστε στις μέρες μας μάρτυρες ενός φαινομένου όπου εκατοντάδες γυναίκες στην Κύπρο και εκατομμύρια στο εξωτερικό παίρνουν κάθε μέρα και πιο ενεργό μέρος στην παραγωγική και κοινωνική διαδικασία. Παραμερίζουν την αντίληψη ότι η πολιτική είναι μόνο για τους άντρες και συμμετέχουν ενεργά στους αγώνες για ειρήνη, λευτεριά και δημοκρατία. Οι αστοί θεωρητικοί, εκμεταλλευόμενοι το πολύπλοκο του θέματος προσπαθούν να παρουσιάσουν το γυναικείο ζήτημα, την πάλη για την ισότητα, σαν ατομικό υποκειμενικό πρόβλημα, σαν πρόβλημα προκαταλήψεων. Προβάλλουν δηλαδή με σύγχρονο επίχρισμα τις αντιδραστικές θέσεις για βιολογική κατωτερότητα, για ανταγωνισμό ανάμεσα στον άντρα και στη γυναίκα και προσπαθούν να οδηγήσουν το κοινωνικό αυτό θέμα, σε στενές προσωπικές και προσωρινές λύσεις αποκόπτοντας το, από τη συλλογική δράση και τη συνολική θεώρηση των κοινωνικών προβλημάτων. Φυσικά, το γυναικείο πρόβλημα – η πάλη για την ισότητα – δεν είναι νέο. Είναι τόσο παλιό, όσο και το εκμεταλλευτικό κοινωνικό σύστημα. Ιδιαίτερα για τους μαρξιστές και τους λαικούς αγωνιστές ήταν θέμα απόλυτα συνδεδεμένο με τον κορμό των κοινωνικών και πολιτικών αγώνων για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης. Οι κομμουνιστές ήταν οι πρώτοι και οι μόνοι που αναφέρονταν ολοκληρωμένα πάνω στο γυναικείο ζήτημα, οι μόνοι που πάλευαν για την πραγματική ισοτιμία της γυναίκας, που κατοχυρώνεται μέσα από βαθιές κοινωνικές αλλαγές. Άλλοι είναι που ανακάλυψαν ξαφνικά το ζήτημα. Είναι οι αστοί φιλόσοφοι, οι λογής-λογής αναθεωρητές, οι διάφοροι σοσιαλδημοκράτες και σοσιαλίζοντες. Το «ξάφνιασμα» τούς οδήγησε μάλιστα σε έξαλλο ρυθμό και τόνο γύρω από το θέμα. Και ποια είναι η αιτία του ξαφνιάσματος; Είναι ότι αυξάνεται σημαντικά η συμμετοχή των γυναικών σε αποφασιστικής σημασίας τομείς της υλικής παραγωγής, στις υπηρεσίες και στον κρατικό μηχανισμό, στην πνευματική και πολιτική ζωή. Αυτό το ανερχόμενο και αυξανόμενο τμήμα του κοινωνικού συνόλου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Παρουσιάζει πρώτα απ’ όλα ενδιαφέρον για μας. Μιλώντας για την κοινωνική καταπίεση ξέρουμε πως έχει τις ρίζες της, στην υλική ζωή της κοινωνίας, στο χαρακτήρα των σχέσεων που αναπτύσσουν μεταξύ τους οι άνθρωποι, στη διαδικασία παραγωγής υλικών αγαθών. Η καταπίεση, η ανισότητα της γυναίκας λοιπόν εμφανίστηκε με την κοινωνική, την ταξική

263

καταπίεση και αναπτύχθηκε μαζί της. Αξίζει όμως να δούμε την εξέλιξη αυτών των φαινομένων για την καλύτερη κατανόηση του θέματος. Από μελέτες ιστορικών, εθνολόγων και άλλων επιστημόνων, είναι σήμερα παραδεκτό από μαρξιστές και μη, ότι στα πρώτα βήματα της ανθρώπινης κοινωνίας υπήρξε το λεγόμενο κατ’ ευφημισμό «μητριαρχικό στάδιο» ή «μητριαρχία». Σ’ αυτό το στάδιο οι άνθρωποι οργανώνονται σε πλατειές κοινότητες συμβίωσης, που αποτελούν το γένος. Η διαδικασία της εγκυμοσύνης και του τοκετού, έκανε δυνατή την αναγνώριση μόνο της μάνας. Αντίθετα, λόγω της ελεύθερης σεξουαλικής ζωής, ο ρόλος του άντρα στη γέννηση ήταν κοινωνικά άγνωστος. Έτσι μέλη του γένους θεωρούνται οι εξ αίματος συγγενείς, που κατάγονται από τη γυναίκα – μητέρα. Στην πρώτη αυτή φάση της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας, όπως την περιγράφει και ο Ένγκελς απουσιάζουν οι κοινωνικές τάξεις. Δεν υπάρχει καταπίεση και ανισότητα οικονομικού χαρακτήρα. Για να επιβιώσουν οι άνθρωποι, στις αντίξοες συνθήκες της φύσης, ήταν αναγκασμένοι να ζουν όλοι μαζί, να δουλεύουν και να μοιράζονται τα αγαθά συλλογικά. Κάθε άλλος τρόπος ζωής, σήμαινε καταστροφή και εξαφάνιση. Σ’ αυτό το στάδιο η γυναίκα δεν κυβερνά τον άντρα, ούτε και αποκομίζει οικονομικά οφέλη από τη δουλειά του. Η υπεροχή της δεν έχει κοινωνικό χαρακτήρα αλλά φυσικό λόγω της ειδικής θέσης της στην τεκνοποίηση. Γυναίκες και άντρες από την κοινωνική πλευρά είναι ίσοι μεταξύ τους. Η ισότητα αντρών και γυναικών τότε δεν σήμαινε και την απόλυτη εξομοίωση τους στην εργασιακή διαδικασία. Ο πρώτος φυσικός καταμερισμός βασιζόταν στην ηλικία. Δηλαδή οι πολύ γέροι και τα παιδιά, εξαιρούνταν από την παραγωγική διαδικασία. Δίπλα στον πρώτο καταμερισμό, λειτουργούσε κι ένας δεύτερος φυσικός καταμερισμός ανάμεσα στον άντρα και τη γυναίκα. Αυτός οφειλόταν στις διαφορετικές φυσικές ικανότητες τους που αυτές, εξηγούνται με τη διαφορετική θέση τους στην αναπαραγωγή. Η εγκυμοσύνη και ο τοκετός χωρίς τα σημερινά μέσα και γνώσεις, κρατούσε τη γυναίκα σ’ εκείνο τον τομέα της παραγωγικής διαδικασίας που απαιτούσε σχετικά λιγότερη φυσική προσπάθεια και μετακίνηση.Η γυναίκα ασχολείται πιο πολύ με το «σπίτι» δηλαδή το κοινόβιο, με την συλλογή καρπών, την εξημέρωση ζώων, τη φύλαξη αγαθών. Ο άντρας ασχολείται με την κατασκευή των εργαλείων και το κυνήγι, αργότερα με τη βοσκή και τις πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των γενών. Οι εργασιακές δραστηριότητες των δύο φύλων είναι μεταξύ τους εξαρτημένες και μόνο ο συνδυασμός τους εξασφάλιζε την αυτοσυντήρηση και ανάπτυξη του γένους. Ο φυσικός λοιπόν καταμερισμός της εργασίας που καθοριζόταν από την ηλικία ή το φύλο δε σήμαινε τη γέννηση οποιασδήποτε εκμεταλλευτικής καταπιεστικής σχέσης, αφού στο συγκεκριμένο σύστημα δεν υπήρχε ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής άρα ούτε εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Όσο όμως προχωρεί η εξέλιξη, αρχίζει να διακρίνεται η επίδραση που είχε ο διαφορετικός καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στα δύο φύλα, στην κατοπινή κυριαρχία του ενός φύλου πάνω στο άλλο, δηλαδή του ανδρικού πάνω στο γυναικείο. Ο τομέας της ανδρικής παραγωγικής δραστηριότητας γίνεται αποδοτικότερος, σε σύγκριση με το γυναικείο. Ο υλικός πλούτος που παράγεται στον ανδρικό τομέα είναι μεγαλύτερος και σημαντικότερος. Ταυτόχρονα προκαλείται συσσώρευση ενός μέρους αυτού του πλούτου σε ορισμένα χέρια. Η συσσώρευση φέρνει μαζί της την ατομική ιδιοποίηση όχι μόνο στα αγαθά, αλλά και στα

264

Φωτογραφία με το Γιούρι Γκαγκάριν. Από αριστερά, κα Γερμόσιν, σύζυγος του τότε Σοβιετικού πρέσβη, Φωφώ Βασιλείου, Γιούρι Γκαγκάριν, Ευγενούλα Κατσουρίδου, ο σοβιετικός πρέσβης Πάβελ Γερμόσιν, Μόνικα Βασιλείου, Ειρήνη Εζεκία Παπαιωάννου.1961. [Γ.Β.]

ίδια τα μέσα παραγωγής. Έτσι καταργείται σιγά-σιγά η συλλογική ιδιοκτησία και εμφανίζεται το φαινόμενο η παραγωγή να πραγματοποιείται από μικρότερες ομάδες αντί από τα γένη και τέλος, να φτάνει να στηρίζεται σε ατομική βάση. Εμφανίζεται έτσι ο ατομικός παραγωγός ο ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής που είναι σ’ αυτή την περίπτωση ο άντρας. Παράλληλα η γυναίκα αποκόβεται σταδιακά από την παραγωγή και περιορίζεται στο σπίτι που χάνει σιγά-σιγά τον οικονομικό – παραγωγικό του ρόλο. Η προσφερόμενη δουλειά από τη γυναίκα αποκτά συμπληρωματικό χαρακτήρα. Το γυναικείο φύλο φεύγει σιγά-σιγά από την παραγωγή και υποδουλώνεται στο αντρικό. Μπαίνουμε έτσι στο πατριαρχικό στάδιο της κοινωνίας. Η εμφάνιση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και η υποταγή της γυναίκας στον άντρα επιδρούν καταλυτικά στην κοινωνική διαφοροποίηση των ισότιμων

265

ανθρώπων, στην εμφάνιση των τάξεων, στη γέννηση της ταξικής καταπίεσης. Από κει και πέρα, όλα γίνονται μοιραία για τη γυναίκα, «Η κοσμοϊστορική ήττα» του γυναικείου φύλου, όπως την αποκαλεί ο Ένγκελς, έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Μια μικρή μερίδα ανδρών – οι δουλοκτήτες – καταφέρνει να ιδιοποιείται τα μέσα παραγωγής και τον πλούτο και ζει και αναπτύσσεται καταπιέζοντας όχι μόνο τις γυναίκες αλλά και τους άνδρες – δούλους. Η τύχη ανδρών και γυναικών είναι στενά δεμένη σ’ όλη την πορεία της ζωής και του αγώνα για κοινή απελευθέρωση από την ταξική εκμετάλλευση. Η ανισότητα και καταπίεση της γυναίκας, συνεχίζεται και στα επόμενα εκμεταλλευτικά συστήματα, της φεουδαρχίας και του καπιταλισμού, με διαφορετική μορφή αλλά ίδια πάντα στην ουσία της. Στα πλαίσια του καπιταλισμού όμως εμφανίζεται μια σημαντική εξέλιξη στο γυναικείο ζήτημα. Αυτή είναι η διαδικασία επιστροφής της γυναίκας στην παραγωγή, λόγω της γρήγορης βιομηχανικής και οικονομικής ανάπτυξης. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι, η γυναίκα επιστρέφει στην παραγωγή όταν η μυϊκή δύναμη δεν αποτελεί το κύριο προσόν του εργαζομένου. Σ’ αυτό ακριβώς το γεγονός, δηλαδή την επιστροφή της γυναίκας στην παραγωγή, βρίσκεται και το ξεκίνημα της διαδικασίας για την πραγματική απελευθέρωση της γυναίκας. Η εργασία παίζει τον καθοριστικό αντικειμενικό ρόλο στην καθιέρωση και ανάπτυξη της γυναίκας μέσα στο κοινωνικό σύνολο, σαν σεβαστού και ισότιμου παράγοντα. Με την εργασία η γυναίκα έρχεται σε επαφή με την κοινωνία και τα προβλήματα της, με τις ταξικές της αντιθέσεις, αναγκάζεται να πάρει θέση, συμμετέχει στη διαμόρφωση συνθηκών και θεσμών, γίνεται εξίσου καθοριστικός παράγοντας στην παραγωγή όπως ο άντρας, μετατρέπεται σε άτομο με άμεση, όχι έμμεση – όπως στο παρελθόν – επίδραση στις παραγωγικές διαδικασίες και σχέσεις. Πέραν από την εξ αντικειμένου συνειδητοποίηση της θέσης της, οι νέες συνθήκες επιδρούν στον τρόπο σκέψης και ενέργειας που δεν είναι εκείνος της απομονωμένης νοικοκυράς ή της στολισμένης κυρίας του σαλονιού, αλλά του ανθρώπου με ευρύτερη αντίκριση των πραγμάτων και κατ’ επέκταση της ίδιας του της θέσης. Σαν αποτέλεσμα της εισόδου της γυναίκας στην παραγωγή έρχεται η οικονομική της ανεξαρτησία, η περισσότερη ελευθερία και αυτοπεποίθηση, η ανάπτυξη, η μόρφωση, η καθιέρωση στο επάγγελμα της. Με τη σειρά της η κοινωνία, αφού χρειάζεται πια το γυναικείο εργατικό δυναμικό – εξίσου με εκείνο του άντρα, φυσικά πάλι για να εκμεταλλεύεται την εργατική της δύναμη – αναγκάζεται κάτω από τις γενικότερες απαιτήσεις του κινήματος να δημιουργεί για τη γυναίκα καλύτερους όρους δουλειάς και καλύτερες συνθήκες. Για να την ευκολύνει, αναγκάζεται να αλλάζει νομοθεσίες ή να αναγνωρίζει και να υιοθετεί όλο και πιο προοδευτικές συμβάσεις. Με τους αγώνες του λαού ανεβαίνει το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων και φυσικά της γυναίκας. Σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να νοηθεί η κοινωνική καθιέρωση της γυναίκας και ο αγώνας γι αυτή, αποσπασμένος από τον αγώνα που διεξάγουν γενικότερα οι εργαζόμενοι για καλυτέρευση και αλλαγή της κοινωνίας. Στο βαθμό που το εργατικό κίνημα προχωρεί και σημειώνει επιτυχίες, στον ίδιο βαθμό και το γυναικείο κίνημα, που είναι συστατικό μέρος του ευρύτερου προοδευτικού κινήματος, θα πετυχαίνει στους στόχους του. Αυτή η αντικειμενική πραγματικότητα παραγνωρίζεται από πλείστα φεμινιστικά κινήματα. Ο διαχωρισμός του γυναικείου κινήματος και των διεκδικήσεων του από τα γενικότερα προβλήματα, τις περισσότερες φορές έχει τις αιτίες του στις προσπάθειες αντιδραστικών κύκλων με στόχο να αδυνατίσουν το εργατικό κίνημα, αποπροσανατολίζοντας

266

ένα σημαντικό του μέρος, όπως είναι οι γυναίκες ή και να αποδυναμώσουν το γυναικείο κίνημα κατευθύνοντας το σε διεκδικήσεις δευτερεύουσας σημασίας με συνθήματα όπως π.χ. «όχι στην παρθενία», «όχι στην προίκα» ή απομονώνοντας το από το υπόλοιπο κίνημα με συνθήματα, όπως «Ας γυναικοποιήσουμε τον κόσμο», «Ζήτω η ανεξαρτησία των γυναικών», κλπ. Προσπαθούν ακόμα να παρασύρουν το γυναικείο κίνημα στο λανθασμένο δρόμο της κοινωνικής αντιπαράθεσης των δύο φύλων με συνθήματα όπως «Αίσχος στην ανδροκρατία», «Όχι στην σκλαβιά του άντρα», ή και στην εξίσωση της φύσης των δύο φύλων ή ακόμα προσπαθώντας να υποβάλουν ότι εξαιτίας της κατώτερης της τάχα φύσης, συγκριτικά με κείνη του άντρα, η γυναίκα δεν μπορεί παρά να είναι πάντα υποδεέστερη και κατώτερη του επαγγελματικά και κοινωνικά. Εδώ είμαστε υποχρεωμένοι να τονίσουμε και τον αρνητικό ρόλο της εκκλησίας. Όσον αφορά τουλάχιστο την Ορθόδοξη, με τις απόψεις που πρεσβεύει, με τις θέσεις που περιέχονται στο εκκλησιαστικό της δίκαιο αλλά και με τη γενικότερη ηθική της, τοποθετεί συχνά τη γυναίκα σε σαφώς κατώτερη θέση από τον άντρα και ακόμα κωδικοποιεί τις διακρίσεις σε βάρος της σε πολλούς τομείς της ατομικής ή οικογενειακής της ζωής. Αυτό μάλιστα συμβαίνει όταν άλλα θρησκευτικά δόγματα έχουν προ πολλού ξεπεράσει αυτή την αναχρονιστική αντίληψη. Η επιδιωκόμενη ισότητα στην κοινωνία δε σημαίνει ισοπέδωση των δύο φύλων ούτε και εξίσωση στη φύση, αλλά αλληλοσυμπλήρωση. Η μητρότητα δεν πρέπει να θεωρείται μειονέκτημα, αλλά ύψιστο πλεονέκτημα και ανώτερος σκοπός στη ζωή, σκοπός για την ολοκλήρωση του οποίου έχει και ο άντρας το δικό του μερτικό. Οι αναπτυγμένες κοινωνίες του σοσιαλισμού ευκολύνουν τη γυναίκα στο να εκτελεί αυτό το κοινωνικό καθήκον θεωρώντας ότι το να φέρει στον κόσμο ένα νέο άνθρωπο και να τον διαπαιδαγωγήσει σωστά, είναι ίσως πιο σημαντικό από το να κάνει κανένας μια επιτυχημένη επαγγελματική καριέρα. Στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών έχει ο κάθε γονιός τη δική του αναντικατάστατη ευθύνη. Ανάλογη με την άνοδο της κοινωνικής θέσης της γυναίκας θα είναι και η συμμετοχή της στα κοινά. Πολιτικοποίηση δε σημαίνει μόνο να κατέχει δημόσια πόστα. Θα έρθει κι αυτό φυσιολογικά και σύντομα με την εξέλιξη. Πολιτικοποίηση θα πει ότι συμμετέχει στην κοινωνική ζωή, οργανώνεται, ψηφίζει και ψηφίζεται. Στην Κύπρο, το γυναικείο κίνημα, σαν αναπόσπαστο μέρος του ευρύτερου λαϊκού κινήματος, μέσα από τους αγώνες που έδωσε μαζί με ολόκληρο το κίνημα, βρήκε την καταξίωση και αναγνώριση που του ταιριάζει, έκανε τη θέση της γυναίκας ασύγκριτα καλύτερη. Από την ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου και στη συνέχεια του ΑΚΕΛ σημειώθηκαν τεράστιες επιτυχίες στις κατακτήσεις της εργατικής τάξης. Την Κύπρια γυναίκα τη συναντούμε στην παραγωγή από τον περασμένο αιώνα, στο πρώτο εργοστάσιο καπνοβιομηχανίας το 1864 στη Λευκωσία. Την ίδια περίοδο μεγάλος αριθμός γυναικών απασχολούνται σαν υπηρέτριες, εργάτριες γης και συσκευασίας αγροτικών προϊόντων. Τρισάθλιες από κάθε άποψη ήταν οι συνθήκες εργασίας και διαβίωσης του κυπριακού προλεταριάτου στις αρχές του 20ου αιώνα. Οι έντονες αντιθέσεις και το φοβερό χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών είναι το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα της κυπριακής κοινωνίας για πολλά χρόνια. Όταν η ζήτηση των αγροτικών προϊόντων σταμάτησε, άρχισε το μαζικό ξεκλήρισμα και η ομαδική κάθοδος των ρημαγμένων αγροτών στα μεταλλεία του Αμιάντου και της Σκουριώτισσας. Άρχισε να αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς η νέα κοινωνική τάξη η εργατική.

267

Καθιστική εκδήλωση κατά του πολέμου στο Βιετνάμ έξω από την πρεσβεία των ΗΠΑ. [Α.Π.]

ΜΈΡΟΣ ΑΝΑΠΌΣΠΑΣΤΟ, Η ΓΥΝΑΊΚΑ Στις αρχές του εικοστού αιώνα συναντούμε γυναίκες να εργάζονται δίπλα στους άντρες στα μεταλλεία Αμιάντου, στο πρώτο νηματουργείο Αμμοχώστου, το 1912 στο μεταλλείο της Σκουριώτισσας και το 1928 στο μεταλλείο Καλαβασού. Η μέχρι τότε απομονωμένη στο σπίτι και τα χωράφια σκλάβα του άντρα, πατέρα και αδελφού, αρχίζει να γίνεται και σκλάβα του μεγαλοτσιφλικά, εργοδότη και επιχειρηματία. Η εκμετάλλευση της διπλασιάζεται και για δεκαετίες ολόκληρες εφαρμόζονται σε βάρος της οι πιο απαράδεκτες διακρίσεις. Απεριόριστες ώρες δουλειάς σε μια κοινωνία γεμάτη προκαταλήψεις και υποτίμηση, για λίγες δεκάρες μεροκάματο. Όποιος τολμούσε να μιλήσει στους εργάτες για την οργάνωση και τα δικαιώματα τους εξοριζόταν. Αρχίζουν όμως να εμφανίζονται οι πρώτοι μαρξιστικοί πυρήνες. Ανάμεσα τους και ένας γυναικείος, που οργάνωσε η πρώτη Κύπρια κομμουνίστρια Κλειώ Χριστοδουλίδη Ιωαννίδη, κατοπινό στέλεχος και σήμερα βετεράνος του Κ.Κ.Ε. Τη νύκτα της 14ης Αυγούστου 1926 μαζεύονται με προφύλαξη μερικοί πρωτοπόροι αγωνιστές και ιδρύουν το Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου, σαν γέννημα μιας ιστορικής ανάγκης και ώριμο τέκνο των κοινωνικών συνθηκών της εποχής. Μαζί τους και μια γυναίκα, η Κατίνα Τουμάζου-Νικολάου.

268

Η Κλειώ Ιωαννίδη, αδελφή των δύο πρωτεργατών του Κ.Κ.Κ,. του Χριστόδουλου Χριστοδουλίδη (Αλέξη) και του Κώστα Σκελέα, πρώτου Γ.Γ. του Κόμματος, δεν πήρε μέρος στο Συνέδριο, όμως επωμίστηκε αργότερα με το καθήκον της παράνομης μεταφοράς των εγγράφων του Α΄ Συνεδρίου του Κ.Κ.Κ. στην Ελλάδα. Μαζί με τους άλλους στόχους, το Κ.Κ. Κύπρου στο πρώτο του συνέδριο απαιτεί ισομισθία και ίσα πολιτικά δικαιώματα για τη γυναίκα και στη συνέχεια βοηθά τις γυναίκες της Κύπρου να οργανωθούν, να αγωνιστούν και να κερδίσουν πολλά από τα βασικά τους δικαιώματα. Έτσι η γυναίκα αρχίζει να μετέχει στους εργατικούς αγώνες της δεκαετίας του 30. Το 1938 γίνεται η πρώτη απεργία στην οποία πήραν μέρος αποκλειστικά γυναίκες. Είναι η απεργία του Νηματουργείου της Αμμοχώστου. Με πρωτοβουλία του παράνομου Κ.Κ.Κ. και σαν αποτέλεσμα των συγκεκριμένων πολιτικών συνθηκών που επικρατούσαν τοπικά και διεθνώς, στις αρχές της τέταρτης δεκαετίας του αιώνα μας, ιδρύεται τον Απρίλη του 1941 το Ανορθωτικό Κόμμα του Εργαζόμενου Λαού, το ΑΚΕΛ, που νόμιμα πια μπαίνει επικεφαλής του αντιφασιστικού και εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα στην Κύπρο. Τότε δημιουργούνται οι Ενώσεις Εργαζομένων Γυναικών σ’ όλες τις πόλεις και το 1950 ιδρύεται η Παγκύπρια Οργάνωση Δημοκρατικών Γυναικών ΠΟΔΓ. Ακολουθούν μεγάλοι και γεμάτοι πείσμα και αυταπάρνηση αγώνες της εργατικής τάξης για διεκδίκηση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών της αιτημάτων. Σ’ αυτούς του αγώνες η προσφορά της γυναίκας εργάτριας, εργαζόμενης και νοικοκυράς δεν μπορεί να ξεχαστεί.Οι μαζικές οργανώσεις εργαζομένων γυναικών ενισχύουν υλικά και ηθικά τις μεγάλες απεργίες. Γυναικεία κομματικά και συνδικαλιστικά στελέχη συμμετέχουν μαχητικά σ’ όλα τα στάδια των λαϊκών αγώνων. Τον Ιούλιο του 1959 μέσα στο φούντωμα του αντιαποικιακού απελευθερωτικού κινήματος και εφόσον η ΠΟΔΓ έχει κηρυχθεί παράνομη, 1500 γυναίκες αντιπρόσωποι απ’ όλη την Κύπρο, παίρνουν μέρος στο Παγκύπριο Ιδρυτικό Συνέδριο της Παγκύπριας Ομοσπονδίας Γυναικείων Οργανώσεων ΠΟΓΟ. Η δράση της ΠΟΓΟ, καθώς και του γυναικείου τμήματος της ΠΕΟ, και άλλων προοδευτικών γυναικείων οργανώσεων όπως και της ΕΔΟΝ είναι καλά γνωστή. Μετά το ΄74 η συμμετοχή της γυναίκας στην παραγωγή και κατά συνέπεια στην κοινωνική ζωή, παρουσίασε ραγδαία και ανοδική τάση. Το 1978 το 33% του οικονομικού δραστήριου πληθυσμού ήταν γυναίκες. Στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 28%. Σε επίπεδο πτυχιούχων και τεχνικών το 35,5% είναι γυναίκες. Το 1978 το 5,3% των γυναικών είναι απόφοιτες πανεπιστημίου σε σύγκριση με το 1946 που ήταν το 0.8%. Η γυναίκα διαρκώς και περισσότερο μπαίνει στην παραγωγή, μετέχει στα κοινά, μορφώνεται, κατοχυρώνει ουσιαστικά και τυπικά την ισότητα της με τον άντρα και πάνω απ’ όλα αγωνίζεται μαζί με όλους τους εργαζόμενους για την κοινωνική πρόοδο. Το ΑΚΕΛ από την αρχή της ίδρυσης του είχε τις πόρτες του ανοικτές και τράβηξε μαζί του τα πιο πρωτοπόρα τμήματα των γυναικών. Ήταν το Κόμμα και οι οργανώσεις του Λαϊκού Κινήματος από τους λίγους χώρους που οι γυναίκες αντιμετωπίζονταν με τόση αξιοπρέπεια, πλήρη ισότητα και εκτίμηση για το ρόλο τους. Στην ανοδική του πορεία όλο και περισσότερες γυναίκες εντάσσονται στις γραμμές του, καλύπτοντας μέρα με τη μέρα τη διαφορά με τους άντρες. Η κατάργηση της ανισότητας στη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, προϋποθέτει την εξάλειψη της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, που είναι ο κύριος στόχος του σοσιαλιστικού μετασχη-

269

ματισμού της κοινωνίας. Μόνο σε συνθήκες σοσιαλιστικής κοινωνίας δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την ουσιαστική κατάργηση της ανισότητας σε βάρος των γυναικών. Στον καπιταλισμό τα εργατικά και κομμουνιστικά κινήματα, έχοντας σαν αμετάθετο στόχο την αλλαγή του κοινωνικού συστήματος, παλεύουν ασταμάτητα για τη βελτίωση της θέσης των εργαζομένων, για την άνοδο του βιοτικού τους επιπέδου, για καλύτερους όρους δουλειάς και αμοιβής, για μεγαλύτερο μερίδιο των εργαζομένων στα παραγόμενα αγαθά και υπηρεσίες. Σ’ αυτή τη διαδικασία, αναμφίβολα βελτιώνεται και η θέση της γυναίκας εργαζόμενης και νοικοκυράς, σαν μέλους της μεγάλης οικογένειας των εργαζομένων. Η ταξική λοιπόν φύση και η κοινωνική ουσία του γυναικείου ζητήματος οδηγούν προς ένα και μοναδικό δρόμο για τη χειραφέτηση της γυναίκας. Το δρόμο που περνά μέσα από την πάλη για τη χειραφέτηση και απελευθέρωση της εργατικής τάξης, μέσα από την πάλη για βαθιές κοινωνικές αλλαγές.

270

Πινακιδοφορία διαμαρτυρίας γυναικών με τα παιδικά καροτσάκια στην οδό Ανεξαρτησίας, 1983. [Π.Π.]

271

Ο Σπυρος Χρίστου από τη Λεμεσό αγωνίζεται για την ειρήνη!

Σκίτσο του Σπύρου Χρίστου με αφορμή τις αντιπολεμικές κινητοποιήσεις και σχόλια του χαράκτη Χαμπή που δημοσιεύτηκαν στην “Χαραυγή” στις 14/1/1985. [Β.Σ.]

272

ΧΑΡΑΥΓΉ 31 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1982

Υπέρτατο χρέος όλων ο αγώνας για την ειρήνη! Όλοι στην αυριανή εκδήλωση στο Κούριο

Καλούμαστε αύριο Κυριακή να παραστούμε στην εκδήλωση ειρήνης που οργανώνει η ΠΟΓΟ στην αρχαία πόλη του Κουρίου, συνεχίζοντας έτσι την παλαιότερη παράδοση της «Εκδρομής Ειρήνης» με την πιο πρόσφατη της «Πορείας Ειρήνης». Όλος ο προοδευτικός κόσμος και ιδιαίτερα οι γυναίκες, οραματιζόμαστε μια ζωή ειρηνική για τα παιδιά μας και ολόκληρη την ανθρωπότητα. Δεν μπορούμε όμως να μιλούμε για κάτι τέτοιο, όταν η ειρήνη απειλείται από το ενδεχόμενο ενός ολέθριου πολέμου, που δε θα διεξαχθεί με τα μέσα που νομίζουμε πως ξέρουμε! Σχεδιάζεται και κατασκευάζεται σήμερα η γενιά των εξοπλισμών του ’80, που η σατανικότητα και η συγκεντρωμένη ισχύς τους, έχει καταστήσει απηρχαιωμένες τις βόμβες ατόμου και υδρογόνου. Με το ξέσπασμα ενός τέτοιου πολέμου, αν θα εξακολουθεί να υπάρχει ο πλανήτης μας, ίσως να μην υπάρχει ίχνος ανθρώπινης ζωής. Ή και αν επιζήσουν μερικοί, στις φρικτές συνθήκες που θα δημιουργηθούν, αντί ανθρώπους θα γεννούν παραμορφωμένα τέρατα, πάνω στην καμένη και άγονη γη. Δεν είναι υπερβολή, ή γέννημα πεσιμιστικής φαντασίας αλλά είναι η πραγματικότητα του αύριο μετά από ένα «περιορισμένο» ή οικουμενικό πυρηνικό πόλεμο. Τα πρόσφατα τραγικά γεγονότα στο Λίβανο, έφεραν μπροστά στα μάτια μας το απαίσιο πρόσωπο του θανάτου και της καταστροφής, που συνοδεύει κάθε πόλεμο. Αρρώστιες, πείνα, δυστυχία, θάνατος, απόγνωση, ακρωτηριασμένα κορμιά… Τα πάντα στο έλεος της δράσης των πολιτισμένων φονικών όπλων, που ξέφυγαν από τον έλεγχο των νοσηρών εγκεφάλων που τα δημιούργησαν. Σήμερα προετοιμάζεται από τους ιμπεριαλιστές ένας χειρότερος πόλεμος, πιο καταστρεπτικός και ολέθριος. Αθόρυβα, μακριά από τα μάτια μας, εκατομμύρια εκατομμυρίων «θυσιάζονται» για την καταστροφή. Και εκατομμύρια υλικών αγαθών και φυσικών πόρων ξοδεύονται αναγκαστικά από τις σοσιαλιστικές χώρες στους απαραίτητους για την εξισορρόπηση των δυνάμεων εξοπλισμούς και τη δυναμική διασφάλιση της ειρήνης. Τα στοιχεία της Παγκόσμιας Οργάνωσης των Ηνωμένων Εθνών για το παιδί (Γιούνισεφ) αναφέρουν ότι ένα εκατομμύριο δολάρια ξοδεύονται κάθε λεπτό για εξοπλιστικούς σκοπούς, ενώ δεκαεφτά εκατομμύρια παιδικές ζωές έσβησαν κατά το 1981 από πείνα, υποσιτισμό και έλλειψη ιατρικής περίθαλψης. Άλλα τόσα παιδιά που θα γεννηθούν το 1982 θα χαθούν πριν ακόμα κλείσουν τα πέντε χρόνια τους.

273

Ένα στα τέσσερα υποσιτίζεται. Εκατόν εκατομμύρια κοιμούνται πεινασμένα. Δέκα εκατομμύρια παιδιά παρουσιάζουν πνευματικές ή σωματικές αναπηρίες. Δύο στα πέντε παιδιά δεν πηγαίνουν σε σχολείο. Διακόσια εκατομμύρια παιδιά μέχρι 11 χρονών δε γνωρίζουν το σχολείο. Τέσσερα στα πέντε παιδιά δεν έχουν ιατρική περίθαλψη. Σαράντα χιλιάδες παιδιά πεθαίνουν κάθε μέρα. Μπορούμε όμως να δημιουργήσουμε και μια ζωή χωρίς πολέμους και εξοπλισμούς, που όλα να ξοδεύονται για το καλό των ανθρώπων, για ένα ομορφότερο και φωτεινότερο μέλλον. Μπορούμε να φανταστούμε πόλεις και ύπαιθρο ζωντανές και καταπράσινες, γη της δημιουργίας και της ειρήνης, παιδιά που θα ζουν και θα μεγαλώνουν παίρνοντας ότι καλύτερο έχουμε να τους δώσουμε. Εμείς στην Κύπρο θα νόμιζε κανείς ότι ζούμε αμέριμνοι και ξέγνοιαστοι. Συνηθίσαμε να νιώθουμε δίπλα μας απαγορευμένες ζώνες, στρατιωτικές βάσεις και στρατούς. Δεν μας επηρεάζει άμεσα ο κίνδυνος, νομίζουν μερικοί. Ζούμε με την αγωνία του αύριο, μας κυνηγούν προσωπικά μικροπροβλήματα και έγνοιες για το σήμερα. Το Ναγκασάκι και η Χιροσίμα, η Κορέα και το Βιετνάμ, είναι τόσο μακριά. Θα έλεγε κανένας πως τα ξεχάσαμε κιόλας. Οι βάσεις του θανάτου όμως είναι κοντά, πολύ κοντά μας. Πόσο αφελείς μπορεί να είναι όσοι αποφεύγουν να δουν κατάφατσα τον κίνδυνο! Πόσες τύψεις πρέπει να νιώθουμε, αν δεν προσφέρουμε τόσα όσα απαιτεί η ειρήνη, το πολυτιμότερο αγαθό για όλους τους προοδευτικούς ανθρώπους που μεταξύ τους διεκδικούμε μια επάξια θέση! Ιδιαίτερα εμείς οι γυναίκες, που έχουμε το προνόμιο και την υποχρέωση να φέρνουμε στον κόσμο τη νέα ζωή, οραματιζόμαστε και αγωνιζόμαστε για ένα καλύτερο μέλλον, που δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ειρήνη. Τα προοδευτικά κινήματα σ’ ολόκληρο τον κόσμο μπορούν να δημιουργήσουν, ν’ ανδρωθούν και να μεγαλουργήσουν ιδιαίτερα μέσα σε κλίμα ειρήνης. Έχουμε γι’ αυτό σαν πρώτιστο καθήκον να κάνουμε ότι μπορούμε, να δώσουμε όποιες θυσίες κι αν χρειαστεί για την κατάργηση των στρατιωτικών βάσεων στην Κύπρο, για την πλήρη αποστρατικοποίηση του νησιού μας, για την αποφυγή της καταστροφής του πλανήτη μας, του ανθρώπινου πολιτισμού και του ανθρώπινου είδους. Πρέπει να είμαστε έτοιμοι να δώσουμε και τον εαυτό μας ακόμα, στον αγώνα για την υπεράσπιση της ειρήνης, για ένα ελπιδοφόρο μέλλον, για όλους τους λαούς, για τους υψηλούς στόχους και σκοπούς που έταξε το Παγκόσμιο Κίνημα Ειρήνης. Με αυτές τις σκέψεις, ας αναλογιστούμε όλοι, άντρες και γυναίκες, το καθήκον της δικής μας παρουσίας, στη γιορτή της Ειρήνης στο Κούριο, αύριο Κυριακή.

274

Από την κατάληξη στη Βιέννη της ιστορικής πορείας γυναικών, που ξεκίνησε από τη Λευκωσία στις 17/10/1983. [Ν.Β.]

275

ΧΑΡΑΥΓΉ 30 ΜΑΡΤΙΟΥ 1983

Πολύχρονοι και σκληροί οι αγώνες του γυναικείου κινήματος στην Κύπρο Αφορμή γι’ αυτό το άρθρο μας δίνει μια πρόσφατη συνέντευξη της κας Πύργου με την ευκαιρία της 8ης του Μάρτη, Διεθνούς Μέρας της Γυναίκας, στη ραδιοφωνική εκπομπή «Εμείς κι ο κόσμος μας». Είναι πολύ ευχάριστο να διαπιστώνει κανείς ότι η 8η του Μάρτη αγκαλιάζεται από όλο και πιο πλατειά στρώματα γυναικών και ότι το ΡΙΚ κάνει αναφορά με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο στη γιορτή αυτή. Δεν ήταν όμως εύστοχη η ενέργεια του ΡΙΚ να καλέσει για συνέντευξη την εκπρόσωπο μιας νεοσύστατης κίνησης και όχι εκπρόσωπο του αρχαιότερου και πλατύτερου γυναικείου κινήματος ή εν πάση περιπτώσει εκπροσώπους άλλων αντιπροσωπευτικών γυναικείων οργανώσεων για να μιλήσουν για την 8η του Μάρτη και το γυναικείο κίνημα. Δεν θέλουμε να πιστέψουμε ότι η κ. Πύργου, εφόσον ασχολείται με τα γυναικεία ζητήματα, αγνοεί τις ρίζες του οργανωμένου γυναικείου κινήματος στην Κύπρο. Για χάρη όμως της αλήθειας και των ακροατών του ΡΙΚ θα αναφερθούμε σε μερικά σημεία, ιδιαίτερα εκεί όπου η κα Πύργου λέει ότι η γιορτή της γυναίκας άρχισε να γιορτάζεται μετά την ανεξαρτησία, δηλαδή το 59-60 και ότι το γυναικείο κίνημα της Κύπρου αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια. Είναι καλά γνωστό ότι η πάλη των γυναικών της Κύπρου για ίσα δικαιώματα αρχίζει από τον καιρό που δημιουργείται η εργατική τάξη στον τόπο. Κι αυτό γιατί το πρόβλημα της ανισότητας της γυναίκας είναι απόρροια της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων και του εκμεταλλευτικού κοινωνικού συστήματος. Είναι δηλαδή η ανισότητα, πρόβλημα κοινωνικό και ταξικό και όχι προκαταλήψεων ή καθυστέρησης. Γι’ αυτό και ο μοναδικός δρόμος που υπάρχει για την πραγματική χειραφέτηση της γυναίκας, είναι ο δρόμος που περνά μέσα από την πάλη για χειραφέτηση και απελευθέρωση της εργατικής τάξης, μέσα από την πάλη για βαθιές κοινωνικές αλλαγές. Από το πρώτο εργοστάσιο καπνοβιομηχανίας στη Λευκωσία το 1864, στα μεταλλεία Αμιάντου το 1906, το μεταλλείο της Σκουριώτισσας το 1912 ως το μεταλλείο της Καλαβασού το 1928, η Κυπρία εργαζόμενη γυναίκα αρχίζει να βρίσκει το σωστό δρόμο, το δρόμο της διεκδίκησης των δικαιωμάτων της μαζί με τους άντρες εργαζομένους. Όταν εμφανίζονται οι πρώτοι προοδευτικοί πυρήνες στην Κύπρο – με στόχο την κοινωνική πρόοδο και αλλαγή – ανάμεσα στους άντρες βρίσκονται και γυναίκες.

276

Από αριστερά: Άννα Πιτσιλλή, Τούλλα Χριστοφίδου και Αντιγόνη Χρίστου, στελέχη του γυναικείου κινήματος της Αριστεράς. [Ν.Β.]

Η Κατίνα Τουμάζου Νικολάου λαμβάνει μέρος μαζί με τους λίγους φωτισμένους αγωνιστές, στο πρώτο συνέδριο του Κόμματος της εργατικής τάξης, την 14η Αυγούστου το 1926. Η Κλειώ Χριστοδουλίδου Ιωαννίδου κατοπινό στέλεχος και βετεράνος του Κ.Κ. της Ελλάδας, διαδραματίζει εξαίρετο ρόλο σαν κύριος μοχλός των πρώτων γυναικείων πυρήνων. Η πρωτοπόρα εργατική τάξη της Κύπρου, αγκαλιάζει όπως είναι φυσικό, τις πρώτες εργαζόμενες γυναίκες. Έτσι η γυναίκα αρχίζει να μετέχει στους σκληρούς εργατικούς αγώνες της δεκαετίας του’30. Γυναίκες απεργούν στο Μετόχι του Κύκκου (52 εργάτριες) στο Τσιφλίκι της Κολώνης στην Πάφο (20 εργάτριες) στο Μενεού και αλλού. Το 1938 γίνεται η απεργία του νηματουργείου της Αμμοχώστου όπου παίρνουν μέρος αποκλειστικά γυναίκες. Η απεργία κρατά τρείς μήνες και στη διάρκεια της οι εργάτριες συγκρούονται με την αστυνομία και δέκα από τις πιο πρωτοπόρες φυλακίζονται από την αποικιακή κυβέρνηση. Κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το λαϊκό κίνημα εξαπλώνεται, φουντώνει και δυναμώνει τις μαζικές αντιαποικιακές κινητοποιήσεις. Ταυτόχρονα οι διεθνείς πολιτικές αλλαγές και ανακατατάξεις καλλιεργούν πιο πλατειά τις ιδέες για κοινωνική αλλαγή και πρόοδο. Μέσα από το εργατικό και προοδευτικό κίνημα προβάλλει τώρα μεγαλύτερη η ανάγκη της ισοτιμίας των γυναικών. Ιδρύονται σ’ όλες τις πόλεις και κωμοπόλεις της Κύπρου οι Ενώσεις Εργαζομένων Γυναικών, που αναπτύσσουν πλούσια δράση. Σ’ αυτά τα χρόνια αρχίζει ήδη να γιορτάζεται η 8η του Μάρτη σ’ όλες τις πόλεις, με ανοικτές μαζικές συγκεντρώσεις, με ομιλίες για το ιστορικό της γιορτής και καλλιτεχνικά προγράμματα. Το 1943 μέσα από τις Ενώσεις Εργαζομένων Γυναικών δημιουργούνται οι Ενώσεις Συζύγων Κυπρίων Εθελοντών, που αξιώνουν μαχητικά την ικανοποίηση αιτημάτων σχετικών με τις απολαβές και την αποστράτευση των στρατιωτών. Παράλληλα με τους πολιτικούς αγώνες ιδιαίτερα έντονοι συνεχίζονται οι οικονομικοί αγώνες. Θα ήταν δε σοβαρή παράλειψη να μην αναφέρουμε τη συμβολή των γυναικών στους αγώνες των μεταλλωρύχων γύρω στο 1948. Στο Ξερό, στον Αμίαντο και αλλού, οι γυναίκες Ελληνοκύπριες και Τουρκοκύπριες εργάτριες και μέλη των οικογενειών τους,

277

στέκονται δίπλα στους άντρες, συγκρούονται με την αποικιακή αστυνομία και τους απεργοσπάστες, κακοποιούνται και φυλακίζονται. Οι μαζικές Ενώσεις Εργαζομένων Γυναικών ενισχύουν υλικά και ηθικά τις μεγάλες απεργίες. Το 1948-49 διαμορφώνονται οι Προοδευτικές Οργανώσεις Γυναικών, που αποτελούν ακόμα ένα βήμα προς τη δημιουργία της πρώτης Παγκύπριας Οργάνωσης Γυναικών. Στις 10 Δεκεμβρίου 1950 στο παγκύπριο συνέδριο με 324 αντιπροσώπους ιδρύεται η Παγκύπρια Οργάνωση Δημοκρατικών Γυναικών ΠΟΔΓ, που ενοποιεί τις κατά πόλεις Οργανώσεις και συντονίζει τη δράση τους σε παγκύπρια κλίμακα. Μέσα στις συνθήκες του αντιαποικιακού αγώνα του λαού η ΠΟΔΓ συμβάλλει στο να μετέχουν οι γυναίκες στους αγώνες του Λ. Κινήματος για διεκδίκηση πολιτικών οικονομικών και κοινωνικών αιτημάτων, καθώς και σε όλες τις κινητοποιήσεις για την ειρήνη και τον παγκόσμιο αφοπλισμό. Σταθμό στη δράση της ΠΟΔΓ αποτέλεσε το Παγκύπριο Συνέδριο Μητέρων που οργανώθηκε με μεγάλη επιτυχία στη Λεμεσό το 1955 με θέμα την Ειρήνη και το καθήκον των μητέρων για την υπεράσπιση της. Η ΠΟΔΓ συνδέεται με την Παγκόσμια Ομοσπονδία Δημοκρατικών Γυναικών το 1951 και εκπροσωπείται στο Γενικό Συμβούλιο της. Το 1955 η ΠΟΔΓ όπως και οι άλλες οργανώσεις του Λαϊκού Κινήματος κηρύσσεται εκτός νόμου, αλλά ακόμα και μέσα στις τόσο αντίξοες συνθήκες της παρανομίας, αναπτύσσει έντονη αντιαποικιακή δράση για την ελευθερία και ανεξαρτησία της Κύπρου. Στις 9 Ιουλίου το 1959 η παράνομη ΠΟΔΓ, δίνει τη θέση της στην Παγκύπρια Ομοσπονδία Γυναικείων Οργανώσεων ΠΟΓΟ, που ιδρύεται από ευρύτατο παγκύπριο συνέδριο με 1500 αντιπροσώπους. Το ιδρυτικό συνέδριο καλεί τις γυναίκες να προχωρήσουν αδελφωμένες για να διεκδικήσουν. • Δικαίωμα ψήφου. Να ψηφίζουν και να ψηφίζονται. • Ίσα πολιτικά δικαιώματα με τους άντρες στην πολιτική και κοινωνική ζωή. • Προστασία με νομοθετικά μέτρα, της γυναίκας και των παιδιών. • Κοινωνικές ασφαλίσεις. • Δικαίωμα εργασίας. • Ισομισθία για ίση δουλειά. • Πλήρη εκπαίδευση και επαγγελματική κατάρτιση για τα παιδιά. • Προστασία όλων των εργαζομένων γυναικών. Διακηρύττουν επίσης την απόφαση τους ν’ αγωνιστούν με το λαό για την ολοκλήρωση της Ανεξαρτησίας. Η μετέπειτα δράση της ΠΟΓΟ είναι γνωστή και πρόσφατη και δεν μας επιτρέπει ο χώρος να απαριθμήσουμε τις τόσες δραστηριότητες και τους αγώνες που έγιναν ως σήμερα στην Κύπρο και στο διεθνή χώρο. Ως μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς Δημοκρατικής Ομοσπονδίας Γυναικών, η ΠΟΓΟ συμβάλλει δραστήρια στην προαγωγή των σκοπών του κινήματος για την εδραίωση της Ειρήνης για αφοπλισμό, για διεθνή ύφεση, για προάσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών και των παιδιών. Δοκιμασμένη και ατσαλωμένη η ΠΟΓΟ, είναι σήμερα το δυναμικό γυναικείο κίνημα των 15 χιλιάδων μελών, σταθερός και απτόητος μαχητής στην προάσπιση των συμφερόντων του λαού,

278

ζωντανό τμήμα του προοδευτικού δημοκρατικού κινήματος που συνεχίζει την ιστορική του πορεία για κατάκτηση της χαράς, της ζωής και της ειρήνης. Οι ρίζες λοιπόν του γυναικείου κινήματος στην Κύπρο είναι παλιές και δένονται οργανικά με τη γέννηση του οργανωμένου εργατικού κινήματος. Είτε το θέλουμε είτε όχι η ιστορία του κυπριακού γυναικείου κινήματος με πολιτικούς και κοινωνικούς στόχους, είναι η ιστορία του γυναικείου κινήματος της Αριστεράς, τουλάχιστο μέχρι τα τελευταία χρόνια. Χωρίς να αγνοούμε ή να υποτιμούμε την ύπαρξη και δραστηριότητα άλλων γυναικείων ομάδων, που τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 1970, επρόκειτο για συνδέσμους με περιορισμένο αριθμό μελών και με στενό κύκλο δραστηριοτήτων. Ασφαλέστατα τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες γυναικείες οργανώσεις γεννιούνται, όλο και περισσότερες γυναίκες οργανώνονται. Όμως αυτό είναι ο καρπός, το αποτέλεσμα, η εξελικτική συνέχεια παλιότερων αγώνων του γυναικείου κινήματος και αναμφίβολα δημιούργημα των νέων συνθηκών, που χαρακτηρίζονται πρώτα και κύρια από τη μαζική είσοδο της γυναίκας στην εργασία. Οι μορφές του αγώνα που κατά καιρούς εφαρμόζονται είναι ανάλογες με τις αντικειμενικές συνθήκες που επικρατούν στη δεδομένη περίοδο. Η κάθε επιτυχία μετριέται και εκτιμάται ανάλογα με αυτές τις συνθήκες και συγκρινόμενη ασφαλώς με το τι είχαμε τότε και τι έχουμε σήμερα. Κι αν ακόμα η γυναίκα δεν έχει φτάσει – πολύ δύσκολο να γίνει σε συνθήκες καπιταλισμού – στα ανώτερα και ανώτατα σκαλοπάτια της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, η γυναίκα της Κύπρου, χάρη στο πρωτοπόρο, προοδευτικό, εργατικό και γυναικείο κίνημα, ανέβηκε και ανεβαίνει με γοργούς ρυθμούς τα σκαλοπάτια της αναγνώρισης της, σμικρύνοντας μέρα με τη μέρα τη διαφορά που τη χωρίζει από τους άντρες. Όταν όμως κάνουμε αναφορά στο γυναικείο κίνημα είναι το τουλάχιστο ασυνέπεια προς την ιστορία και τις πρωτοπόρες βετεράνους να αγνοούμε θεληματικά ή μη, την καταγωγή αυτού του κινήματος και τους πολύχρονους αγώνες του. Η γιορτή λοιπόν της γυναίκας άρχισε να γιορτάζεται στην Κύπρο τουλάχιστο γύρω στο 1944 και όχι το 1960. Η συμμετοχή των γυναικών στους αγώνες για την κατάκτηση των δικαιωμάτων τους, άρχισε από πολύ παλιά, μαζί με τους αγώνες της εργατικής τάξης στην Κύπρο. Η αναφορά αυτή ας θεωρηθεί και ως απάντηση στο άρθρο της κας Άννας Τενέζη της 12ης Μαρτίου στην εφημερίδα «Αλήθεια» έτσι ώστε να μαθαίνουμε πού ήταν οι γυναίκες τις 365 μέρες του χρόνου, όχι μόνο πρόσφατα αλλά και τα προηγούμενα 50 χρόνια. Τη συγγραφική της ικανότητα, αντί να τη χρησιμοποιεί για προσβλητική, υβριστική και ανεύθυνη κριτική, μια και αμφισβητεί την ύπαρξη και μηδενίζει εντελώς την προσφορά του γυναικείου μας κινήματος, ας τη χρησιμοποιήσει για να εκφράσει το θαυμασμό της προς τις χιλιάδες πρωτοπόρες γυναίκες και τις οργανώσεις τους, που χάρη στους σκληρούς ατέλειωτους αγώνες τους, άνοιξαν το δρόμο της αναγνώρισης των ικανοτήτων της γυναίκας έτσι ώστε να μπορεί σήμερα η κα Τενέζη να ονομάζει τον εαυτό της συγγραφέα και να έχει την ευχέρεια να αρθρογραφεί. Για να μπορεί κάποιος να κάνει τόσο βαριά κριτική, θα πρέπει το εκτόπισμα της δικής του προσφοράς να είναι τόσο, που να δικαιολογεί έστω και στο ελάχιστο τα λεγόμενα του. Εμείς είμαστε περήφανες για το κίνημα μας γιατί το κίνημα μας είναι πρωτοπόρο στην Κύπρο, γιατί χάρη σ’ αυτό η γυναίκα βρήκε τη θέση της στη κοινωνία. Όσοι δεν το αναγνωρίζουν αυτό, θα πει πως κλείνουν τα μάτια προς την ίδια την ιστορία.

279

ΧΑΡΑΥΓΉ 11 ΜΑΪΟΥ 2000

Γυναίκα και Πολιτική – μια άλλη προσέγγιση Με την ευκαιρία του 10ου Συνεδρίου της ΠΟΓΟ

Το ερώτημα που βασανίζει σήμερα τα γυναικεία κινήματα αλλά και την κάθε γυναίκα ξεχωριστά, είναι, γιατί δεν υπάρχει ικανοποιητικός αριθμός γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων και γιατί οι γυναίκες διστάζουν ή δεν διεκδικούν ή δεν καταφέρνουν να έχουν, το ανάλογο μερίδιο στην πατριαρχική πολιτική αρένα στο τέλος του 20ου και στην αρχή του 21ου αιώνα. Όπως λέει η Λιλή Ζωγράφου στο βιβλίο της «Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα», για να μπορέσει η ίδια ως γυναίκα να παρουσιάσει στην κοινωνία μια εναλλακτική λύση στην πατριαρχία, έπρεπε πρώτα να μάθει ποια ήταν, πριν η πατριαρχία την υποβιβάσει σ’ αυτό που είναι σήμερα. Η συγγραφέας βασισμένη σε άντρες επιστήμονες – και όχι φεμινίστριες – του αναστήματος των Thomson, Borneman, Nisson, A. Smith, Morgan, του έλληνα Λεκατσά και του ιστορικού Ηρόδοτου, αναδεικνύει εμπεριστατωμένα τις εξής απόψεις: • Η γυναίκα λόγω της μητρότητας είναι ο φορέας της αγάπης. • Από τα χείλη της θα βγει ο πρώτος ήχος. • Τα χέρια της θ’ αποτελέσουν το πρώτο προστατευτικό αγκάλιασμα, το πρώτο πουκάμισο που θα ντύσει την ανθρώπινη σάρκα. • Η πρώτη τάση για επικοινωνία – από το εκ βαθέων ένστικτο της να επικοινωνήσει με το παιδί της – οδηγεί στην πρώτη μιμητική, την πρώτη προσπάθεια για ομιλία. • Η ομιλία αποκτάται από την προσπάθεια έκφρασης αγάπης. • Τα πρώτα σκεύη, τα πρώτα προϊστορικά εργαλεία εφευρέθηκαν από την ανάγκη της μάνας για τη διαιώνιση του είδους. Η πρώτη καλλιέργεια, η καλαθοπλαστική, αγγειοπλαστική, η υφαντική, η διακόσμηση, τα πρώτα σημάδια πολιτισμού, υλοποιήθηκαν από τη γυναίκα. Δεν είναι τυχαίο που η γυναικεία καθιέρωση και η αποδοχή της «μητέρας Θεάς» συνδέεται με την παραγωγικότητα της γης. Υπήρχαν στην αρχαιότητα λαοί απόλυτα μητριαρχικοί όπως οι Λυδοί, Ετρούσκοι, Πελασγοί κλπ. Στην πρωτόγονη οικονομία η γυναίκα παραμένει στο κέντρο της παραγωγής. Όμως σιγά-σιγά ο τρόπος παραγωγής ατομικοποιείται και γίνεται σταδιακά ιδιοκτητικός. Αρχίζει το ημέρωμα των ζώων, η κτημοσύνη, οι επιθέσεις των φύλων, τα όπλα, οι πόλεμοι και η πατρι-

280

αρχία. Ο άντρας κυνηγός και ψαράς έγινε εκμεταλλευτής της φύσης, ένα κατ’ εξοχήν αρπακτικό ζώο, το οποίο θα χρειαστεί ακόμα χιλιάδες χρόνια για να φθάσει στο βαθμό πολιτισμού που κατέκτησε η γυναίκα την ίδια περίοδο ως φύλακας της φωτιάς, κατασκευάστρια του σπιτιού, προστάτιδα των παιδιών και παραγωγός τροφής. Οι επιθέσεις πατριαρχικών φυλών εκτόπισαν τους φιλειρηνικούς μητριαρχικούς λαούς και επήλθε μια οικονομική και κοινωνική ανατροπή που σημαδεύτηκε από πολέμους και καταστροφή. Δια μέσου των αιώνων η γυναίκα παρέμεινε πλέον σε δεύτερη μοίρα γιατί η θέση της στην παραγωγική διαδικασία ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Η μητρότητα λειτουργεί πλέον εις βάρος της. Η θρησκεία έπαιξε επίσης τον δικό της ρόλο. Μόνον όταν οι γυναίκες άρχισαν να εργάζονται έξω από το σπίτι και να τις χρειάζεται η κοινωνία άρχισαν να κερδίζουν κάποιο έδαφος. Η διαδικασία όμως της ισότητας είναι ατέλειωτη και πολύχρονη. Οι χιλιετίες οπισθοχώρησης δεν μπορούν να αντικατασταθούν μέσα σε μερικές δεκαετίες. Η γυναίκα λόγω της φύσης της και της μητρότητας είναι ο άμεσα υπεύθυνος της διαιώνισης του είδους. Φέρνει στον κόσμο τη νέα ζωή, θέλει να την προστατέψει, αγαπά τη ζωή και την ειρήνη, είναι πιο ευαίσθητη στο περιβάλλον, χωρίς να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν άντρες ευαίσθητοι και γυναίκες σκληρές. Η πολιτική, το αποκορύφωμα της κοινωνικής δράσης, είναι σχεδόν εξ’ ολοκλήρου ανδροκρατούμενος τομέας και εφαρμόζει την «ανδροκρατική» νοοτροπία της επίθεσης, της σκληρότητας και του πολέμου. Αναμφίβολα πολλές ήταν οι αγωνίστριες που υπερασπίστηκαν ιδανικά και πατρίδες. Όμως δεν είναι οι γυναίκες που ξεκινούν τους πολέμους και τις διαμάχες! Οι γυναίκες αναγκάζονται να συμμετέχουν συχνά σε αγώνες υπερασπιζόμενες την αδικία. Ίσως το ισχύον μοντέλο πολιτικής επίθεσης και επιβολής να μην εκφράζει απόλυτα τη γυναίκα έστω κι αν παίζει το ρόλο που της ανατίθεται μέσα στο περιβάλλον που επικρατεί. Όπως προοδευτικοί άνθρωποι συχνά συμπεριφέρονται «αντιδραστικά» παίζοντας στους κανόνες του καπιταλισμού, μέσα στον καπιταλισμό. Οι γυναίκες και τα γυναικεία κινήματα θα πρέπει να «επιβάλουν» τον ευαίσθητο και λεπτό τρόπο του σκέφτεσθαι και ενεργείν, κάτι που δεν είναι τόσο εύκολο, γιατί οι συνθήκες δεν το ευνοούν. Υπάρχει όμως η άποψη ότι ο νέος αιώνας θα είναι αιώνας μιας πιο «γυναικείας» πιο «θηλυκής» αντιμετώπισης των πραγμάτων, αν δοθεί η ευκαιρία στις γυναίκες να μπουν αν όχι επικεφαλής αλλά τουλάχιστον να πάρουν το μερτικό που τους αναλογεί, μέσα σε πιο προοδευτικές κοινωνίες. Η συμμετοχή στην κοινωνική και πολιτική ζωή και ιδιαίτερα στα κέντρα λήψης αποφάσεων στα οποία συμμετέχουν οι λίγοι, μέσα στο περιβάλλον που έχει εδώ και αιώνες διαμορφωθεί, δεν είναι ασφαλώς εύκολη υπόθεση. Ιδιαίτερα γιατί οι πρωταγωνιστές εκ παραδόσεως είναι συνήθως άντρες ή καλύτερα άνθρωποι με «αντρική» προσέγγιση. Εκείνο που θα πρέπει να ενώνει τις προσπάθειες είναι μια κοινωνική προοδευτική αντίληψη που θα πρέπει να αξιολογεί σωστά και να βάζει κοινωνικά σε ίση μοίρα τα δύο φύλα κι αυτό που αδικείται να προωθηθεί και να προβληθεί αντιστρόφως ανάλογα με την αδικία στην οποία υπόκειται, όπως ακριβώς θα έπρεπε να γίνεται με όλες τις αδικημένες ομάδες, λαούς και μειονότητες στον κόσμο. Αφού υπάρχει η αδικία, η άνιση μεταχείριση, πρέπει να υπάρχουν, να δρουν και ν’ αγωνίζονται τα γυναικεία και άλλα κινήματα. Οι αγώνες αυτοί ασφαλώς δεν είναι αποκομμένοι από τους αγώνες των εργαζομένων, των μειονοτήτων, των φτωχών, των αδικημένων, γι’ αυτό και υπάρχουν τα εργατικά και επαναστατικά κινήματα στον κόσμο, με τα οποία συνεργάζονται τα γυναικεία κινήματα. Εμείς ως γυναικείο κίνημα, το μεγαλύτερο και ιστορικότερο στην Κύπρο, το Αριστερό Γυναικείο Κίνημα, μέρος του ευρύτερου λαϊκού κινήματος, έχουμε αποδείξει έμπρακτα την αγωνιστική μας διάθεση και συντροφικότητα. Η πενηντάχρονη ιστορία μας το αποδεικνύει.

281

Εκδήλωση γυναικών για την απελευθέρωση του Κύπριου Δημοσιογράφου Παναγιώτη Πασχάλη, από τις φυλακές των σιωνιστών. [Α.Π.]

Σήμερα όσο ποτέ άλλοτε, γιατί και οι συνθήκες έχουν διαφοροποιηθεί, διεκδικούμε περισσότερα γιατί τα δικαιούμαστε και γιατί τα χρωστούμε στις μελλούμενες γενιές. Θέλουμε και μπορούμε να προσφέρουμε στην κοινωνία. Η πόλη, η πολιτεία και η πολιτική ζωή, μάς χρειάζονται όσο ποτέ άλλοτε. Εμείς, λόγω της φύσης και της ιδιοσυγκρασίας μας, μπορούμε να χαράξουμε μια εναλλακτική πρόταση για τη ζωή, το περιβάλλον, την κοινωνία, την πολιτική, μαζί με όλους τους προοδευτικούς συναγωνιστές μας. Πολιτική δεν σημαίνει σκληρότητα και αντιπαράθεση, πόλεμος ιδεών και μόνον. Σημαίνει σμίκρυνση των στοιχείων που διαχωρίζουν τους λαούς και ανάπτυξη των συνενωτικών στοιχείων, της διεθνιστικής αλληλεγγύης. Σημαίνει επίσης αγώνα, διεκδίκηση, προσφορά, αυτοθυσία, συντροφικότητα, αγάπη για την ειρήνη, τη νέα ζωή, τη χαρά της δημιουργίας, την πρόοδο, την ελπίδα, την προστασία του περιβάλλοντος, τον πολιτισμό. Αυτό είναι μια πιο «θηλυκή» προσέγγιση. Η μεγαλύτερη λοιπόν συμμετοχή της γυναίκας στην κοινωνική και πολιτική ζωή του τόπου δεν αποτελεί υπόθεση που αφορά μόνο τη γυναίκα και το γυναικείο κίνημα. Αποτελεί ανάγκη καλυτέρευσης της ποιότητας ζωής και ανόδου της κοινωνίας. Είναι θέμα συμμετοχής του μισού πληθυσμού που έστω και αν δεν ήταν παρών ενεργά και ισότιμα τις τελευταίες χιλιετίες, διαθέτει ακριβώς τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτηριστικά και τον συναισθηματικό πλούτο από τον οποίο η κοινωνία πολλά έχει να κερδίσει και που με την απουσία του τα χάνει. Ζητούμε λοιπόν συγκεκριμένα μέτρα και εκπαιδευτικά και διοικητικά και οργανωτικά και όλα όσα χρειάζονται απ’ όλους, οργανώσεις, φορείς, κόμματα, κυβερνήσεις, για μεγαλύτερη συμμετοχή σ’ όλα τα επίπεδα. Είναι πλέον καθήκον και ανάγκη, είναι υποχρέωση όλων. Εμείς θ’ αγωνιστούμε προς αυτή την κατεύθυνση με όλες μας τις δυνάμεις.

282

ΠΑΡΈΜΒΑΣΗ ΣΤΟ ΣΥΜΠΌΣΙΟ ΠΡΟΦΟΡΙΚΉΣ ΙΣΤΟΡΊΑΣ 27-28 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2015

Οι γυναίκες της Λεμεσού και η παρουσία τους στις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις Ασφαλέστατα υπάρχουν οι γυναίκες που είχαν πιο συγκεκριμένη και άμεση συνεισφορά στα πράγματα της Λεμεσού, όπως αυτές που παρουσιάστηκαν και θα παρουσιαστούν στο σημερινό συμπόσιο και τις οποίες πρέπει να τιμούμε και να θυμόμαστε. Θα ήθελα όμως να αναδείξω και το ρόλο των πρωτοπόρων, φωτισμένων γυναικών της Λεμεσού, στους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες αλλά και στη σκληρή προσπάθεια για τη χειραφέτηση της γυναίκας. Που αψηφώντας το συντηρητισμό και το αρνητικό, σχεδόν σκοταδιστικό οικογενειακό περιβάλλον, βγήκαν στη δουλειά ως εργάτριες και συμμετείχαν ισότιμα στους απεργιακούς αγώνες για τα δικαιώματα τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η απεργία του κουμποποιείου στη Λεμεσό. Στη Λεμεσό αμέσως μετά τις αρχές του 19ου αιώνα, όταν τα προοδευτικά μηνύματα, οι νέες ιδέες άρχισαν να έρχονται στη Κύπρο, μεταξύ των ανθρώπων που ασπάστηκαν αυτές τις ιδέες και οργάνωσαν πυρήνες έκφρασης και διάδοσης αυτών των ιδεών, ήταν και αριθμός γυναικών. Αυτή που οργάνωσε τον πρώτο γυναικείο πυρήνα ήταν η Κλειώ Χριστοδουλίδου, αδελφή του Κώστα Σκελέα, πρώτου γραμματέα του ΚΚΚ το 1926 και η οποία σε συνέντευξη που μου είχε δώσει το Μάρτιο του 1985, ανέφερε συγκεκριμένα ονόματα: «Την Αθασού (Αθανασία), αδελφή του Πλουτή Σέρβα μετέπειτα Γ.Γ. του Κ. Κ. Κύπρου και δημάρχου Λεμεσού. Τη Μαρία Μαρκουλή, αδελφή της Ειρήνης, κατοπινής συζύγου του Εζεκία Παπαϊωάννου. Την Ειρήνη δεν την πήραμε γιατί ήταν μικρή. Την Άννα Πλυτά, που μετά δραστηριοποιήθηκε στην Αθήνα. Την Ειρήνη Χρυσοστομίδη, αδελφή του Δημητρού Χρυσοστομίδη. Την Ιφιγένεια, ανηψιά του Πλουτή και κατοπινή σύζυγο του Παντιά Κωνσταντινίδη. Την Ειρήνη Σολομωνίδη, αδελφή του Χαράλαμπου Σολομωνίδη. Την Τούλα Κοσμά Χριστοφίδη, που μικρή κοπελίτσα έκαμνε το μεταφορέα και κουβαλούσε εφημερίδες.

283

«Πήρα πολλές», είπε χαρακτηριστικά η Κλειώ, «αλλά ξεκαθαρίσαμε οκτώ που κάναμε τον πρώτο πυρήνα το 1926». Και συνέχισε με τα ακόλουθα: «Τους έκανα μαθήματα, πώς ζούνε στη Ρωσία οι γυναίκες, ότι διαβάζουν πολύ, ότι ενδιαφέρονται και για γάμο και για έρωτα και για όλα. Ζούνε πραγματικά, αληθινά και παντρεύονται χωρίς προίκα. Το κράτος βοηθά στο μεγάλωμα των παιδιών – τους έλεγα ότι μου έγραφε ο αδελφός μου από τη Μόσχα. Δεν ήξερα και περισσότερα. Τα μελετούσα και τα μετάφερα. – Εμείς εδώ τι κάνουμε – τους έλεγα. Εμείς, σαν γυναίκες της Κύπρου, πρέπει να βοηθήσουμε τους άντρες μας, τα αδέλφια μας, να διώξουμε τους Εγγλέζους». Από τα πιο σημαντικά που έκανε η Κλειώ στη Κύπρο ήταν που έδωσε τις 300 χρυσές λίρες της προίκας της, για να αγοραστεί και να έρθει από την Αίγυπτο, το πρώτο «πολιτικό» τυπογραφείο, το 1926, που εξέδιδε το «Νέο Άνθρωπο». Δεν είχε λάβει μέρος στο Α’ συνέδριο του ΚΚΚ διότι δεν της το επέτρεψε ο πατέρας της. Έφυγε αμέσως μετά για την Ελλάδα με αποστολή να μεταφέρει εκεί στο ΚΚΕ, μέσα στα εσώρουχα της, τις πρώτες αποφάσεις του ΚΚΚ ενώ η ζωή και οι αγώνες της στη συνέχεια είναι σαν μυθιστόρημα. Σοβιετική Ένωση, ξανά Ελλάδα, Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, δίκες και καταδίκες, φυλακίσεις, δραπετεύσεις και εξορίες, που αξίζουν ξεχωριστό σεμινάριο. Στο συνέδριο του πρώτου κόμματος που ιδρύθηκε στη Κύπρο, του ΚΚΚ και έγινε στη Λεμεσό - και συμπτωματικά στο σπίτι που μεγάλωσα στη Βασιλείου Μακεδόνος 13, όπως έμαθα αργότερα- συμμετείχε η Κατίνα Νικολάου για την οποία γίνεται αναφορά και στην ιστοσελίδα του Αρχείου και την οποία ο Τίτος Κολώτας δίκαια χαρακτήρισε ως πρώτη γυναίκα πολιτικό. Κατά την περίοδο του β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι γυναίκες δεν έμπλεκαν μόνο κάλτσες και τρικά. Οργάνωναν αντιπροσωπείες, διαδηλώσεις και κινητοποιήσεις στους δρόμους με αιτήματα προς τους Βρετανούς. Ακόμα, με επικεφαλής τη Φωφώ Βασιλείου τη μητέρα του Γιώργου Βασιλείου πρώην Προέδρου της Δημοκρατίας, οργάνωναν συνεργεία από γυναίκες που μπορούσαν να διαβάζουν και να γράφουν, για να απαντούν στα εκατοντάδες γράμματα που έστελλαν οι στρατιώτες από το μέτωπο και τα οποία οι γυναίκες τους, αδυνατούσαν να διαβάσουν. Δεν είναι τυχαίο που στη Λεμεσό το 1943, ιδρύεται η Ένωση Εργαζομένων Γυναικών, με οίκημα στην οδό Ανδρέα Δρουσιώτη μόλις 50 μέτρα από την Πλατεία Ηρώων. Στις μετέπειτα σκληρές απεργιακές συγκρούσεις από το 45 ως το 49, οι γυναίκες ήταν η ασπίδα προστασίας των απεργών, πλήρως συνειδητοποιημένες για το τι έκαμναν. Οι απεργοί αντιστέκονταν για μήνες χωρίς μεροκάματο, με κάποιο ελάχιστο βοήθημα που έδιναν οι συντεχνίες. Γι αυτό δημιουργήθηκε από τις γυναίκες ένα μεγάλο κίνημα για να μην πεινάσουν οι οικογένειες των απεργών. Επικεφαλής και μεγάλη πρωταγωνίστρια πάλιν η Φωφώ Βασιλείου που εγκατέλειψε την οικογένεια και την εργασία της και μετακόμισε κοντά στους απεργούς, στο μεταλλείο της Σκουριώτισσας. Επικεφαλής των κινητοποιήσεων στην Κύπρο για να σταματήσουν οι εκτελέσεις των αγωνιστών στην Ελλάδα κατά τον εμφύλιο ήταν οι γυναίκες, με αποκορύφωμα τη μεγάλη διαδήλωση διαμαρτυρίας μετά την εκτέλεση του Μπελογιάννη το 1952. Οι Βρετανοί συνέλαβαν και φυλάκισαν δεκάδες άτομα, οι πλείστες γυναίκες.

284

Η αξέχαστη αγωνίστρια Φωφώ Βασιλείου, μητέρα του πρώην Προέδρου Γιώργου Βασιλείου. [Γ.Β.]

Την περίοδο 55-59 οι κινητοποιήσεις των γυναικών για τα δικαιώματα των πολιτικών κρατουμένων, τόσο από τις τάξεις της ΕΟΚΑ όσο και της Αριστεράς, θα παραμείνουν αξέχαστες. Η δράση και επιμονή των γυναικών ανάγκασαν τους Βρεττανούς να δώσουν κάποια στοιχειώδη δικαιώματα όσον αφορά το σιτηρέσιο των κρατουμένων και ένα απειροελάχιστο βοήθημα σε όσες οικογένειες είχαν μικρά παιδιά. Είχαμε και έχουμε στην πόλη μας ξεχωριστές γυναικείες προσωπικότητες αλλά ταυτόχρονα είχαμε και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, τη συλλογική έκφραση και δράση των γυναικών μέσα από οργανωμένους αγώνες που ανέβασαν τη θέση της γυναίκας ακόμα πιο ψηλά και την κοινωνία μας σαφέστατα πιο μπροστά.

285

Εκδήλωση του Συνδέσμου Πολιτικών Μηχανικών και Αρχιτεκτόνων προς τιμή των πρώτων γυναικών αρχιτεκτόνων της Κύπρου, στις 13/3/2010. [Β.Π.] Απο αριστερα: Ελένη Ρωμανού Δημητριάδου, Λίλια Παπαδούρη, Άντη ΣχίζαΚωνσταντινίδου, Φρόσω Χιωτέλη - Αντωνίου, Δέσποινα Κυπριανού- Σεργίδου, Ανδρούλα Δημητρίου, Όλγα Καραγιώργη, Ευτυχία Παναγιωτίδου – Αβρααμίδου, Στέλλα Παπαντωνίου, Κρίστιαν Αργυρίδου- Χρίστου, Μαρία Ταλιώτη Ανδρεάδη. Τιμήθηκαν επίσης: Άννα Χρυσάνθου-Γεωργίου, Ειρήνη Ζεμενίδου, Μαρία -Χλόη Θεοδότου, Ευρυδίκη Ζάκου και η α. Μάρω Ευθυμιάδη - Ατζίνη. [Β.Π.]

286

13 ΜΑΡΤΙΟΥ 2010

Χαιρετισμός σε εκδήλωση του ΣΠΜΑΚ προς τιμή των πρώτων δεκαέξι (16) γυναικών αρχιτεκτόνων με την ευκαιρία της συνάντησης των Πρόεδρων της περιοχής ΙΙ της UIA (Διεθνής Ενωση Αρχιτεκτόνων).

Ευχαριστώ αυτούς που σκέφτηκαν να μας τιμήσουν όπως και τους διοργανωτές της σημερινής εκδήλωσης. Το να είσαι γυναίκα αρχιτέκτονας, να συγκαταλέγεσαι στις παλαιότερες, να εργάζεσαι ως ελεύθερος επαγγελματίας, η πρώτη στη πόλη σου, σε μια χώρα που τα πανεπιστήμια εγκαθιδρύθηκαν πρόσφατα και όπου δεν ήταν πλήρως θεσμοθετημένο το επάγγελμα, είναι πραγματικά πολύ δύσκολο. Αναπολώντας τα πρώτα χρόνια θα ήθελα να τονίσω ότι ο Σύνδεσμος με βοήθησε να ξεπεράσω την επαγγελματική μοναξιά, - μέσα σε μια επιφυλακτική προς τους νέους επιστήμονες και ιδιαίτερα τις γυναίκες κοινωνία, - αλλά οργανωμένη σε αυτόν και εκπροσωπώντας τον, είχα τη χαρά και την τιμή να πάρω τις πρώτες μου πολύτιμες εμπειρίες και το πρώτο μπόλιασμα για την προσφορά στα κοινά. Η συμμετοχή μου στο περιβαλλοντικό κίνημα της Λεμεσού, στην εκπόνηση του Τοπικού Σχεδίου της πόλης και σε επιτροπές του Δήμου για τα διατηρητέα, με βοήθησαν αργότερα να υπηρετήσω για 9 χρόνια ως μέλος του Πολεοδομικού Συμβουλίου Κύπρου και για 10 χρόνια ως μέλος του Δημοτικού Συμβουλίου Λεμεσού. Είναι οι Σύνδεσμοι μας που σε περιόδους ανεξέλεγκτης ανάπτυξης και κατεδάφισης της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, αγωνίστηκαν για να αλλάξουν παρωχημένες νοοτροπίες και να απαιτήσουν ανθρωπινότερες πόλεις. Αν είμαι για κάτι ικανοποιημένη και περήφανη είναι γιατί δεν άσκησα ξερά και στεγνά το επάγγελμα, αλλά προσπάθησα να προσφέρω με τις γνώσεις και τις απόψεις μου στον τόπο και ιδιαίτερα στην πόλη μου. Γιατί το να ασκείς την αρχιτεκτονική και να συμβάλλεις στη διαμόρφωση του δομημένου περιβάλλοντος δεν προσφέρεις μόνο στη σύγχρονη εποχή αλλά καθορίζεις το χώρο που θα μεγαλώσουν όλες οι επερχόμενες γενιές, τα παιδιά και τα εγγόνια μας. Εμείς οι γυναίκες, που φέρνουμε τη ζωή στον κόσμο, σαν αρχιτέκτονες διαθέτουμε και τις αντίστοιχες ευαισθησίες και μπορούμε και οφείλουμε, να παλεύουμε για να δημιουργούμε ένα καλύτερο περιβάλλον, μια πιο ανθρώπινη κοινωνία. Ευχαριστώ πάρα πολύ για τη τιμή που μου κάνετε.

287

Οι νέες αποβάθρες, 2014. [P.K.]

288

289

Διαδήλωση διαμαρτυρίας κατά της εκτέλεσης του Νίκου Μπελογιάνη. Μάιος 1952. Η ομάδα αυτή των διαδηλωτών συνελήφθηκε από την Αστυνομία και μεταφέρθηκε στη Λευκωσία για να εκτίσει ποινή φυλάκισης που τους επιβλήθηκε για τη συμμετοχή τους στη διαδήλωση διαμαρτυρίας ενάντια στην εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη το 1952. Από αριστερά: Θεοδόσης Ηλία (Φωσής), Λούλλα Μιχαηλίδου, Θωμαΐς Βρυωνίδου, Αντιγόνη Χρίστου, Ελένη Οδιάτου, Ευγενία Ευαγγέλου, Τούλλα Χριστοφίδου, Τάκης Ευαγγέλου (Κούρος). [Α.Π.]

290

ΧΑΡΑΥΓΉ 22–23 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1981

Το Λαϊκό κίνημα της Κύπρου στον αγώνα για τη σωτηρία του Νίκου Μπελογιάννη Η κυπριακή εργατική τάξη και ο κυπριακός λαός, γαλουχημένοι στο πνεύμα των επαναστατικών ιδεών του προλεταριακού διεθνισμού, βρίσκονταν πάντοτε στο πλευρό των λαών και αγωνίζονταν ενάντια στη δικτατορία, την καταπίεση και την κατοχή. Πάλευαν για ειρήνη, λευτεριά, δημοκρατία και σοσιαλισμό. Παρά το μικρό μέγεθος της Κύπρου, η φωνή του λαού μας αντηχούσε δυνατά και ρωμαλέα σ’ όλα τα μήκη της γης, εκφράζοντας παράλληλα τη δική του θέληση και απόφαση να ζήσει λεύτερος και ανεξάρτητος. Στα μαύρα χρόνια της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, στα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου πολέμου και των χρόνων της μισαλλοδοξίας και του σκοταδισμού που ακολούθησαν, ο κυπριακός λαός, με επικεφαλής το κόμμα της εργατικής τάξης, το ΑΚΕΛ, έδωσε ότι μπορούσε, μέχρι και αποστολή εθελοντών μαχητών στις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού, σαν έκφραση αγωνιστικής αλληλεγγύης προς τον αδελφό ελληνικό λαό. Πολύ συγκινητικές και μαχητικές εκδηλώσεις των λαϊκών δυνάμεων της Κύπρου, αλλά και δημοκρατικών στρωμάτων του λαού, έγιναν για τη σωτηρία της ζωής του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του το 1952. Με την ευκαιρία που κλείνουν 29 χρόνια από τη δολοφονία του ήρωα και με αφορμή την προβολή στην Κύπρο της συγκλονιστικής ταινίας του Ν. Τζίμα «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», δίνουμε από εφημερίδες της εποχής και διηγήσεις λαϊκών αγωνιστών, ένα χρονικό του παλλαϊκού ξεσηκωμού για τη σωτηρία της ζωής των ηρωικών στελεχών του ΚΚΕ που εκπροσωπούσαν ότι το πιο υψηλό και ανθρώπινο είχε να επιδείξει στα χρόνια εκείνα ο ελληνικός λαός. Από την εφημερίδα «Νέος Δημοκράτης», το τότε εκφραστικό όργανο του ΑΚΕΛ, παίρνουμε την ιστορική εξέλιξη των γεγονότων. Αρχές του 1951: Ο Μπελογιάννης και οι σύντροφοι του δικάζονται με την κατηγορία της κατασκοπείας, με βάση σκηνοθετημένα στοιχεία και ψευδομάρτυρες, πράγμα που προκαλεί την αγανάκτηση όλης της δημοκρατικής ανθρωπότητας. Βροχή τα ψηφίσματα, τηλεγραφήματα διαμαρτυρίας, συνεχής κινητοποίηση, αλλεπάλληλες συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις καταδίκης της σχεδιασμένης σκευωρίας 22/2/52 μέχρι 29/2/52: Τηλεγραφήματα διαμαρτυρίας με απαίτηση να σταματήσει η σκηνοθε-

291

τημένη δίκη του Νίκου Μπελογιάννη και να παραχωρηθεί γενική αμνηστία στέλλουν: • Λαϊκές Οργανώσεις Αμμοχώστου. • Λαϊκές Οργανώσεις Πάφου. • Λαϊκές Οργανώσεις Λεμεσού. • Δημοτικό Συμβούλιο Αμμοχώστου και ο Δήμαρχος Α. Αδάμαντος. • Δικηγόροι Πάφου, οι Μαυρονικόλας, Νικολαΐδης, Μαρκίδης κα Στυλιανίδης. • Πλήθος τοπικών οργανώσεων και σωματείων, ομάδων εργαζόμενων, εργοστασιακών επιτροπών, γνωστών παραγόντων και απλών ανθρώπων. 29/2/52: Η κυβέρνηση της Αθήνας, παρά τη λαϊκή κατακραυγή, υποκύπτοντας στις πιέσεις και μηχανορραφίες των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών και του παρακράτους, καταδικάζει τον Μπελογιάννη και τους συντρόφους του σε θάνατο. Η αγανάκτηση των λαϊκών στρωμάτων φουντώνει. Οι αντιδράσεις γίνονται πιο μεγάλες, πιο μαχητικές και μαζικές. Το ίδιο βράδυ εργάτες αναγράφουν στην πρόσοψη του Ελληνικού Προξενείου στη Λευκωσία το σύνθημα: «Κάτω τα χέρια από τον Μπελογιάννη». 2/3/52: Το ΑΚΕΛ στέλλει τηλεγράφημα προς τον πρωθυπουργό της Ελλάδας Πλαστήρα και τονίζει: «Με απερίγραπτη αγανάκτηση και βδελυγμία άκουσε σήμερα ο κυπριακός λαός το αποτρόπαιο έγκλημα της καταδίκης σε θάνατο του ήρωα Ν. Μπελογιάννη και των άλλων πατριωτών. Η Κ. Ε. του ΑΚΕΛ, εκφραστής των αισθημάτων και της θέλησης του κυπριακού λαού, απαιτεί απελευθέρωση του Μπελογιάννη και όλων των άλλων μαχητών για λευτεριά, τιμή κι εθνική αξιοπρέπεια της Ελλάδας. Ε. Παπαϊωάννου Γ.Γ. του ΑΚΕΛ» Η ΠΕΟ στέλλει το ακόλουθο τηλεγράφημα στον Γ.Γ. του ΟΗΕ: «Οι χιλιάδες των Κυπρίων εργατών απαιτούν άμεση παρέμβαση σας προς την ελληνική κυβέρνηση για τη σωτηρία του λαϊκού ηγέτη Ν. Μπελογιάννη και άλλων πατριωτών, που απειλούνται με θανατική εκτέλεση. Το μόνο έγκλημα τους είναι η πίστη τους στην ελευθερία, τη δημοκρατία και την ειρήνη. Σώζοντας τους, σώζετε την τιμή και το γόητρο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Α. Ζιαρτίδης Γ.Γ. της ΠΕΟ» 6/3/52: Πάνω από 135 λαϊκές αντιπροσωπείες επισκέπτονται το Ελληνικό Προξενείο και διαδηλώνουν τη λαϊκή οργή, ζητώντας ακύρωση της καταδίκης. 8/3/52: Με ανακοίνωση του το Εκτελεστικό Γραφείο της ΠΕΟ καλεί όλα τα Τμηματικά Συμβούλια της ΠΕΟ, όλες τις συντεχνίες και τα τμήματα τους, να οργανώσουν την Τρίτη 11.3.52 πανεργατικές συγκεντρώσεις σ’ όλες τις πόλεις. «Ο Μπελογιάννης και οι σύντροφοι του δεν είναι κατάσκοποι. Είναι γνήσιοι πατριώτες, άξια παιδιά της Ελλάδας και του λαού της, για την ευτυχία της Ελλάδας, την ειρήνη, τη δημοκρατία. Κάτω τα χέρια από τον Μπελογιάννη και τους συντρόφους του», τελειώνει η ανακοίνωση της ΠΕΟ. Παράγοντες της Αριστεράς στη Λεμεσό, οι Γιάγκος Ποταμίτης, Γιάγκος Λιμνατίτης, Χρύσης Δημητριάδης, Δημήτριος Νικολαΐδης, Βάσος Παπαδόπουλος, Αντώνης Κοκονάς, Πάτρα Ονησιφόρου και Ισίδωρος Μαρκουλής και οι παράγοντες της Αμμοχώστου, Α. Αδάμαντος Δήμαρχος, Α. Ζαννέτος, Γ. Φάνος, Μ. Κανικλίδης γιατροί, Ν. Ψαθάς φαρμακοποιός, Λευκή Μαραθοβουνιώτου και άλλοι στέλλουν τηλεγραφήματα, απαιτώντας την ακύρωση της θανατικής καταδίκης των Ελλήνων πατριωτών.

292

9/3/52: Η κινητοποίηση αγκαλιάζει συνεχώς και περισσότερο κόσμο, το κύμα διαμαρτυρίας ογκούται και η υπεράσπιση του Μπελογιάννη γίνεται θέμα τιμής για κάθε Κύπριο πατριώτη. 12/3/52: Σ’ όλες τις πόλεις, ο λαός πραγματοποιεί μεγαλειώδεις και επιβλητικές συγκεντρώσεις, διαδηλώνοντας την αγανάκτηση του ενάντια στον ελληνικό μοναρχοφασισμό. Καταδικάζει με εντονότατο τρόπο τη «δίκη» και την καταδίκη του μεγάλου πατριώτη αγωνιστή της λευτεριάς και απαιτεί την άμεση απελευθέρωση του Μπελογιάννη και των άλλων αγωνιστών. 29/3/52: Οι ειδήσεις, που φτάνουν από την Αθήνα είναι πολύ ανησυχητικές. Ο βασιλιάς απορρίπτει την αίτηση για χάρη κι επικυρώνει τη θανατική καταδίκη. Ο κίνδυνος για τη ζωή του Μπελογιάννη είναι άμεσος. Η οργή κι η αγανάκτηση φτάνουν στο αποκορύφωμα. Νέες κινητοποιήσεις, νέα τηλεγραφήματα, συνεχώς και περισσότεροι άνθρωποι μπαίνουν στη μάχη για τη σωτηρία του Μπελογιάννη. 30/3/52: Στις 4 το πρωί, Κυριακή 30 Μαρτίου 1952, ύπουλα, μέσα στο πυκνό σκοτάδι, κάτω από τους προβολείς των αυτοκινήτων, κρυφά, άνανδρα και γκανγκστερικά, οι πορωμένοι εγκληματίες, οι μοναρχοφασιστές, εκτελώντας διαταγές των Αμερικανών, δολοφονούν τον Μπελογιάννη και τους συντρόφους του. Τα πλήθη των δημοκρατικών ανθρώπων σ’ όλο τον κόσμο συγκλονίζονται από τα ανάμικτα αισθήματα του πόνου και της αγανάκτησης. 31/3/52: Με απόφαση της ηγεσίας του Λαϊκού Κινήματος, προκηρύσσονται σ’ όλες τις πόλεις παλλαϊκές συγκεντρώσεις. Οι χιλιάδες των εργαζομένων της Κύπρου βαδίζουν σιωπηλοί και αξιοπρεπείς στο πένθος τους, ασυγκράτητοι στην οργή τους, προς τα οικήματα των Συντεχνιών των πόλεων τους. Πάνε εκεί, για ν’ αφήσουν την οργή της ψυχής τους να ξεχειλίσει ενάντια στους δολοφόνους. Κρατήρες λαϊκής οργής και αγανάκτησης οι συνοικίες όλων των πόλεων. Στη Λευκωσία το οίκημα των Συντεχνιών πλημμυρίζει, κατακλύζεται από τους εργαζομένους. Πένθιμα και βλοσυρά ολονών τα πρόσωπα. Στην πρώτη γραμμή της συγκέντρωσης οι εργάτριες και εργαζόμενες. Ο όγκος του λαού μεγαλώνει κι αγκαλιάζει ολόκληρο τον περίγυρο. Την ομιλία του συντεχνιακού ηγέτη Παντελή Βαρνάβα διακόπτει πολλές φορές το αγανακτισμένο πλήθος. • Αίσχος, αίσχος στους δήμιους του Μπελογιάννη. • Έξω οι Αμερικάνοι από την Ελλάδα. • Θάνατος στο Φασισμό. «Περιφρόνησαν την απαίτηση του ελληνικού λαού, την αγανάκτηση και τις διαμαρτυρίες όλης της δημοκρατικής ανθρωπότητας. Γδάρτες, ξεπουλητάδες και δολοφόνοι του ελληνικού λαού, προχώρησαν στο σιχαμερό, το εγκληματικό τους έργο. Σκότωσαν οι δήμιοι τον Μπελογιάννη στα κρυφά και στα σκοτεινά, γιατί φοβούνταν το λαό. Ο Μπελογιάννης έπεσε. Έπεσε όμως, για να κατακεραυνώσει τους φασίστες στην Ελλάδα και σ’ όλο τον κόσμο, για ν’ ατσαλώσει περισσότερο τον αγωνιζόμενο μαρτυρικό λαό. Για να τιμήσει και ανδρώσει πιο πολύ το ΚΚΕ. Ο Μπελογιάννης, πέφτοντας στον πιο τίμιο αγώνα της πατρίδας του, δείχνει τον δρόμο της πάλης, που πρέπει ν’ ακολουθήσει κάθε τίμιος άνθρωπος, που θέλει ν’ αγωνίζεται για τα ιερότερα ιδανικά.

293

• Την ειρήνη σ’ όλο τον κόσμο. • Την εθνική λευτεριά σ’ όλους τους λαούς. • Τη λαϊκή επιβίωση. • Ζήτω ο ήρωας Ν. Μπελογιάννης. • Ζήτω το ΚΚΕ. • Ζήτω ο ελληνικός λαός» Τα πλήθη παραληρούν, και με το τέλος της ομιλίας αποφασιστικά ακούεται η φωνή από χιλιάδες στόματα: Διαδήλωση – Διαδήλωση. Με μιας οι εργαζόμενοι ξανοίγονται ασυγκράτητα στους δρόμους. Με βαρύ βήμα παρελαύνουν και με βροντερά συνθήματα συνταράζουν ολόκληρη την πρωτεύουσα. «Ο Μπελογιάννης δεν πέθανε» «Ο Μπελογιάννης ζει στις καρδιές μας» «Έξω οι Αμερικάνοι από την Ελλάδα». Η διαδήλωση των εργαζομένων περνά επιβλητική, με σηκωμένες τις γροθιές. Μπαίνει στην οδό Λήδρας, κατευθύνεται στο Ελληνικό Προξενείο. Δύο αστυνομικά αυτοκίνητα κατευθύνονται προ τα εκεί. Τα πλήθη ζητούν τον Πρόξενο, επιμένουν. Στην επιμονή τους εμφανίζεται ο εκπρόσωπος του Προξένου και παραλαμβάνει μαστιγωτικό ψήφισμα της πανεργατικής συγκέντρωσης Λευκωσίας. Η διαδήλωση συνεχίζει την πορεία της προς την πλατεία Μεταξά κι από εκεί προς το αμερικάνικο Προξενείο όπου συνθηματολογεί: «Έξω οι Αμερικάνοι από την Κύπρο και την Ελλάδα» «Αίσχος στους Αμερικάνους». Οι αστυνομικές αρχές λαμβάνουν έκτακτα μέτρα. Μπροστά από τα οικήματα των προξενείων Ελλάδας και ΗΠΑ παρατάσσονται αστυνομικοί με αντιδιαδηλωτικές εξαρτήσεις. Αυτοκίνητα με ένοπλους αστυνομικούς περιπολούν, έτοιμα να επέμβουν. Καλείται σ’ επιφυλακή η στρατιωτική φρουρά Λευκωσίας, ενώ ο διοικητής και άλλοι ανώτεροι υπάλληλοι της διοίκησης παρακολουθούν την κατάσταση από πολύ κοντά. Η αστυνομία αναγνωρίζει και καταγράφει τα ονόματα πολλών διαδηλωτών. Στη Λεμεσό η μαχητική εργατική τάξη της πόλης μαζεύεται στο οίκημα της ΠΕΟ, στην οδό Γεωργίου του ΣΤ΄, σήμερα Ανεξαρτησίας, στο χώρο που βρίσκεται η υπεραγορά της ΕΣΕΛ. Το λόγο παίρνουν διάφορα στελέχη του συντεχνιακού και του λαϊκού Κινήματος. Μιλά τέλος ο Γραμματέας του Τ.Σ. της ΠΕΟ Λεμεσού Γεώργιος Χριστοφόρου (Τζωρτζής). Η ομιλία του είναι κάλεσμα αγώνα. Στο τέλος της οι εργαζόμενοι ξεχύνονται στους δρόμους σε μια ογκώδη διαδήλωση. Μ’ επικεφαλής τις γυναίκες, με μαύρα λάβαρα και σφιγμένα τα δόντια διασχίζουν τους δρόμους. Τους ακολουθούν παντού αστυνομικοί. Φτάνουν στο Νοσοκομείο (σημερινό Διοικητήριο) και μπαίνουν στην οδό Βραγαδίνου. Προχωρούν στην Τζαμούδα και ακολουθούν την Γλάδστωνος ως τον Πεντάδρομο. Εκεί τους ανακόπτει η αστυνομία και για αποφυγή επεισοδίων κατευθύνονται προς το οίκημα του ΑΚΕΛ στην οδό Ανδρέα Δρουσιώτη όπου διαλύονται. Όπως και στη Λευκωσία, η αστυνομία καταγράφει τα ονόματα πολλών διαδηλωτών. 6/4/52: Συνεχίζεται η αποστολή τηλεγραφημάτων οργής και αγανάκτησης. Για το εκλεγμένο Δημοτικό Σύμβουλοι Λεμεσού υπογράφουν οι Κ. Παρτασίδης, Γ. Χριστοφόρου, Π. Κωνσταντινίδης, Χ. Σολομωνίδης, Ι. Μαρκουλής, Ο. Οικονομίδης.

294

Για την επαρχιακή καθοδήγηση Λαϊκών Οργανώσεων Αμμοχώστου υπογράφουν οι Ζαννέττος. Β. Χριστοφή, Α. Φάντης, Κατσαούνης, Γ. Αβραάμ, Κ. Ι. Νικολάου, Ι. Νικολάου. 8/4/52: Με ενυπόγραφο άρθρο του Γ. Γ. του ΑΚΕΛ Ε. Παπαϊωάννου το κόμμα της εργατικής τάξης, απευθύνεται στο λαό. «Σκότωσαν τον Μπελογιάννη γιατί δεν πούλησε την ψυχή του, δεν ατίμασε την Ελλάδα, δεν έγινε όργανο των υποδουλωτών της πατρίδας του. Δε θα συγχωρήσουμε ποτές αυτούς που ξεπούλησαν την Ελλάδα και την Κύπρο μαζί, στα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα, δε θα συγχωρήσουμε ποτές τους υποστηρικτές αυτού του εγκλήματος. Με το λάβαρο του Μπελογιάννη ψηλά, το κόμμα και το κίνημα γενικά, πρέπει να μπει σε πιο έντονη μαχητική δράση, για να κάνουμε τα ιδανικά για τα οποία έζησε, πάλεψε και έδωσε τη ζωή του ο μεγάλος ήρωας, πραγματικότητα». 12/4/52: Αστυνομικοί κλητήρες δίδουν στους ακόλουθους λαϊκούς αγωνιστές, δικαστικές κλήσεις με κατηγορία τη συμμετοχή σε παράνομες διαδηλώσεις. ΛΕΥΚΩΣΙΑ: Παντελής Βαρνάβα, Νικόλας Μεσαρίτης, Γρηγόρης Σπύρου, Ειρήνη Παπαϊωάννου, Λούκας Αλετράς, Σάββας Ιωάννου, Μαρούλα Πέτα, Λένια Δ. Γαλανού, Καλλιόπη Σπύρου, Λοΐζος Εξαδάκτυλος, Κώστας Αντωνόπουλος, Δέσποινα Νικολάου, Σταύρος Μ. Ρινής, Φώτης Πατριώτης, Κώστας Αγαθοκλέους, Ηλίας Κωνσταντίνου, Κώστας Κυριακίδης, Πέτρος Λάμπρου, Αχμέτ Σαϊντ, Ερκούρτ, Κυριάκος Μιχαήλ, Χρίστος Κυριάκου, Γεώργιος Χειμαρίδης, Βάσος Χατζηιωάννου, Νίκος Καραμαλλάκης, Σωτήρης Κακουλλής και Ξενοφών Κυβερνήτης. ΛΕΜΕΣΟΣ: Τούλλα Κοσμά, Αντιγόνη Χρίστου, Ελένη Οδιάτου, Λούλα Μ. Μιχαηλίδη, Ευγενία Ευαγγέλου, Δέσποινα Νίκου, Θωμαΐδα Ον. Βρυωνίδη, Θεοδόσης Ηλία (Φωσής), Τάκης Ευαγγέλου (Κούρος) και άλλοι. ΛΑΡΝΑΚΑ: Ευάγγελος Γεωργίου, Αντρέας Χριστοφόρου, Νίκος Κολής, Σολομών Κωνσταντίνου, Α. Αντωνιάδης, Χρ. Χατζηαντωνίου, Σάββας Στυλιανού, Σωτήρης Πέτρου, Αντρέας Φουλής, Γεώργιος Θεοφάνους και άλλοι. Ακολουθούν δίκες και στις τρεις πόλεις. Τα στελέχη και μέλη του Λαϊκού Κινήματος κατηγορούνται για οχλαγωγία, πρόκληση ανησυχίας και διατάραξη της ειρήνης!!! Οι δικαζόμενοι λαϊκοί αγωνιστές στην κατάθεση τους υμνούν το μεγαλείο της θυσίας του Μπελογιάννη και δηλώνουν απερίφραστα ότι η συμμετοχή τους στις διαδηλώσεις ήταν το ελάχιστο που μπορούσαν να κάνουν για να εκφράσουν τον αποτροπιασμό τους και να τιμήσουν τον ηρωικό νεκρό. 15/4/5: Με μόνους μάρτυρες κατηγορίας αστυνομικούς γνωστά όργανα των Άγγλων, όλοι σχεδόν οι κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν σε πρόστιμο μέχρι £50 ή 6 μήνες φυλάκιση ο καθένας. Στη Λευκωσία συγκεκριμένα οι 22 από τους 26 κατηγορούμενους καταδικάζονται συνολικά σε 770 λίρες πρόστιμο ή 104 μήνες φυλάκιση. Οι καταδικασθέντες δεσμεύονται επίσης με συνολική εγγύηση 2200 λιρών για δύο χρόνια. Την ίδια περίοδο αρχίζει η δίκη των μελών του Εκτελεστικού Γραφείου της ΠΕΟ. Συγκεκριμένα οι συνάδελφοι Α. Ζιαρτίδης, Π. Βαρνάβα και Γ. Μηνάς κατηγορούνται για παρακίνηση, οργάνωση και υποστήριξη παράνομης συγκέντρωσης. Τελικά κάτω από την πίεση της κινητοποίησης των εργαζομένων, το δικαστήριο αθωώνει τους τρεις ηγέτες της ΠΕΟ, καταδικάζει όμως την Ομοσπονδία σε πρόστιμο.

295

16/4/52: Σ’ όλες τις πόλεις οργανώνονται πολιτικά μνημόσυνα που μετατρέπονται σε παλλαϊκές συγκεντρώσεις των εργαζομένων. ΛΕΥΚΩΣΙΑ: Θέατρο ΟΤΕΟΝ 11π.μ. με ομιλητές τους Κώστα Παρτασίδη εκλεγμένο δήμαρχο Λεμεσού και Ζ. Φιλιππίδη ΛΕΜΕΣΟΣ: Κινηματοθέατρο ΡΙΑΛΤΟ 10.30π.μ. με ομιλητές τους Ε. Παπαϊωάννου Γ.Γ. του ΑΚΕΛ και Κυριάκο Χρίστου Ε.Γ. του ΑΚΕΛ Λεμεσού. ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ: Κινηματοθέατρο ΟΛΥΜΠΙΑ 7.30μ.μ. με ομιλητές τους Αδάμο Αδάμαντο Δήμαρχο Αμμοχώστου, Α. Φάντη Ε.Γ. ΤΟΥ ΑΚΕΛ Αμμοχώστου και Ν. Βραχίμη μέλος ΠΕΕ. ΛΑΡΝΑΚΑ: Στις συντεχνίες 7μ.μ. με ομιλητές τους Χ. Μιχαηλίδη, Στέλιο Παναγιώτου και Ξένια Νικολάου ΠΑΦΟΣ: Κέντρο ΠΑΝΟΡΑΜΑ 7μ.μ. ομιλητές Γ. Σοφόκλη Ε.Γ. ΑΚΕΛ Πάφου και Ν. Μαυρονικόλα δικηγόρο. 29/4/52: Οι καταδίκες των μελών και στελεχών του Λαϊκού Κινήματος είχαν σαν σκοπό να εκφοβίσουν τον λαό και να καταφέρουν πλήγμα στα οικονομικά του κινήματος και των μελών του. Γι’ αυτό η κομματική καθοδήγηση αποφασίζει να μην πληρωθούν τα πρόστιμα και οι καταδικασθέντες να πληρώσουν την ποινή τους με φυλάκιση. Έτσι οι ακόλουθοι λαϊκοί αγωνιστές οδηγήθηκαν στη φυλακή για κράτηση μέχρι 4 μήνες. ΛΕΥΚΩΣΙΑ: Γρηγόρης Σπύρου, Ειρήνη Παπαϊωάννου, Λούκας Αλετράς, Μαρούλα Πέτα, Καλλιόπη Σπύρου, Λένια Δ. Γαλανού, Λοΐζος Εξαδάκτυλος, Κώστας Αντωνόπουλος, Κυριάκος Μιχαήλ, Χρίστος Κυριάκου, Βάσος Χατζηιωάννου, Κώστας Αγαθοκλέους, Φώτης Πατριώτης, Σταύρος Μιχαήλ και Γιώργος Χειμαρίδης. ΛΕΜΕΣΟΣ: Τούλα Κοσμά, Αντιγόνη Χρίστου, Ελένη Οδιάτου, Λούλα Μ. Μιχαηλίδη, Ευγενία Ευαγγέλου, Δέσποινα Νίκου, Θωμαΐδα Βρυωνίδη, Θεοδόσης Ηλία και Τάκης Ευαγγέλου. Οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας και καταδίκης του εγκλήματος συνεχίζονται και μετά τη φυλάκιση των μελών και στελεχών του κινήματος. Ο Μπελογιάννης γίνεται θρύλος, γίνεται παράδειγμα στη ζωή και στον αγώνα. Οι φωτογραφίες του κοσμούν τους τοίχους των οικημάτων των Λαϊκών Οργανώσεων και των σπιτιών των εργαζομένων δίπλα από τις φωτογραφίες των ηγετών του Παγκόσμιου Επαναστατικού Κινήματος. Η ΠΕΟ, η ΑΟΝ και άλλες μαζικές οργανώσεις αφιερώνουν τη δουλειά τους στη μνήμη του Νίκου Μπελογιάννη και θέτουν αυξημένα καθήκοντα στα μέλη τους. Η υπόθεση του Μπελογιάννη και των συντρόφων του για τέσσερεις ολόκληρους μήνες κρατεί σε μαχητική ετοιμότητα και επαγρύπνηση το Λαϊκό Κίνημα και ολόκληρο το δημοκρατικό κυπριακό λαό. Ανεβάζει σε ψηλά επίπεδα το κίνημα αλληλεγγύης με το λαό της Ελλάδας και ατσαλώνει το αγωνιστικό φρόνημα των λαϊκών δυνάμεων. Προπάντων όμως αποδεικνύει ακόμα μια φορά ότι το Κόμμα της Εργατικής τάξης της Κύπρου, ξέρει να αναγνωρίζει τις δικές του ευθύνες και να τιμά τον αγώνα των λαών, για ένα καλύτερο και πιο φωτεινό μέλλον, για την ευτυχία των ανθρώπων, για τα ιδανικά που τόσο πιστά υπηρέτησε με τη ζωή και το θάνατο του ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο, ο αξέχαστος Νίκος Μπελογιάννης.

296

ΝΟΈΜΒΡΙΟΣ 2015

Χρίστος Παπαδόπουλος ηθοποιός

Πριν περίπου τρία χρόνια, γύρω στα Χριστούγεννα του 2012, πήρα ένα τηλεφώνημα από το γνωστό ηθοποιό και συμπολίτη μας κο Χρίστο Παπαδόπουλο: «Η κα Χρίστου;»: «Μάλιστα». «Να κοπιάσετε με το Δήμαρχο στο σπίτι μας που βρίσκεται πάνω στον παραλιακό δρόμο, δίπλα από την εκκλησία των Καθολικών, διότι η αδελφή μου Κωσταντία και εγώ έχουμε κάτι σημαντικό να σας ανακοινώσουμε!». Το σπίτι εσωτερικά, με τις μεγάλες φωτογραφίες στους τοίχους, τις καμάρες, τα παλιά έπιπλα και τις πόρτες με τζάμια, τα μαρμαράκια γαλλικού τύπου, μου θύμισε τα σπίτια της γειτονιάς που μεγάλωσα, στη Βασιλείου Μακεδόνος. Ευρισκόμενο πάνω στον παραλιακό δρόμο, είναι από τα ελάχιστα παλιά σπίτια που παρέμειναν όρθια, για να μας υπενθυμίζουν ότι στην πόλη μας, υπήρξαν και «άλλες εποχές» αλλά κάποιοι συνειδητά και άλλοι από ολιγωρία επέτρεψαν να εξαφανιστούν. Η περιποίηση της οποίας τύχαμε εκείνη την πρώτη φορά, αλλά και στη συνέχεια, τόνιζε τη λεμεσιανή τους φιλοξενία αλλά και την παράδοση της οικογένειας. Ακόμα πιο σημαντική όμως ήταν η δήλωση τους, ότι επιθυμούν να δωρίσουν όλο το ακίνητο, μαζί με το πίσω περιβόλι, στο Δήμο και όπως μετά θάνατο εις το ισόγειο να γίνει μουσείο στο όνομα του πατέρα τους, Λεωνίδα Παπαδόπουλου, προξένου της Ισπανίας, ο δε πρώτος όροφος να χρησιμοποιείται για πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς του Δήμου και το περιβόλι να γίνει πάρκο. «Δε θέλουμε να πουληθεί ή να χαλαστεί τίποτε, γι αυτό και ζήτησα από τον τότε δήμαρχο Αντώνη Χατζηπαύλου το σπίτι να γίνει διατηρητέο», τόνισε η κα Κωσταντία. Από τότε και όλο αυτό το χρονικό διάστημα η επαφή και επικοινωνία με τα δύο αδέλφια ήταν συνεχής και αδιάλειπτη διότι προσωπικά με είχε συγκινήσει η μεγαλοψυχία, η προοδευτική και κοινωνική προσέγγιση και η απόφαση τους να δωρίσουν την περιουσία τους στο Δήμο ώστε να μείνει για πάντα το σπίτι τους μια μαρτυρία της εποχής που έζησαν και μεγάλωσαν. Η κα Κωσταντία απεβίωσε ξαφνικά μετά από καρδιακή προσβολή, την 1η Νοεμβρίου του 2014. Ο κ. Χρίστος παραμένοντας πιστός στη θέληση της αδελφής του ολοκλήρωσε την επιθυμία της να μεταβιβαστούν τα ακίνητα στο Δήμο πράγμα που έγινε στις 29 Οκτωβρίου του 2015. Η επικοινωνία μας μαζί του έγινε ακόμα πιο συχνή μετά το θάνατο της αδελφής του και προσωπικά νιώθω ότι μου προσφέρει πάρα πολλά, διότι ο κ. Χρίστος Παπαδόπουλος είναι εκτός από

297

Η κατοικία του Πρόξενου της Ισπανίας Λεωνίδα Παπαδοπούλου όπως ήταν στην αρχική της μορφή. [Χρ.Π.]

298

πολύ αγαπητός ηθοποιός, ένας σεμνός, ολιγαρκής άνθρωπος και συγχρόνως ένας πολύ ενεργός λεμεσιανός πολίτης. Οργανωμένος και συνεπής εκτελεί εβδομαδιαία μόνος του τις εξωτερικές του εργασίες, περιποιείται το περιβόλι του, ενώ παρακολουθεί ανελλιπώς τις όπερες όταν αυτές μεταδίδονται στο Ριάλτο. «Εμένα και να μου βάλεις εκατομμύρια στο τραπέζι δε θα με συγκινήσουν. Δε με ενδιαφέρουν. Με ενδιαφέρει ο άνθρωπος, οι ανθρώπινες αξίες, όχι τα λεφτά. Ποτέ μου δεν ενδιαφέρθηκα για την αμοιβή μου στο θέατρο αλλά μόνο εάν ο ρόλος μού ταιριάζει και μού αρέσει. Θέλω να με ευχαριστεί αυτό που κάνω, μού αρέσει να δίνω, όχι να παίρνω», μου είπε χαρακτηριστικά. Με περιμένει πολλές φορές με μια δέσμη γαρύφαλλα ή τριαντάφυλλα και μου έπλεξε βραχιόλια από γιασεμί από το περιβόλι του. Πάντοτε ενήμερος για τα τρέχοντα θέματα και την επικαιρότητα. Με εκπλήττει πόσο πολύ μελετά ό,τι πέσει στα χέρια του, ιδιαίτερα τα έντυπα του Δήμου μας. Όσα περισσότερα μαθαίνει κανείς για τον ίδιο και την οικογένεια του, τόσο περισσότερο εκτιμά τον κ. Χρίστο Παπαδόπουλο. O πατέρας τους, Λεωνίδας Παπαδόπουλος, ήταν πρόξενος της Ισπανίας και πέθανε όταν ο Χρίστος ήταν πολύ μικρός. Μετά το θάνατό του, το σπίτι τους το έβγαλε στη δημοπρασία κάποιος συγγενής. Κλείδωσε και τα έπιπλα σε ένα δωμάτιο και δεν είχαν καρέκλες να κάτσουν στην κηδεία. Κάποια θεία επενέβηκε και το αγόρασε για να μη μείνουν στους δρόμους τα ορφανά και το έδωσε στη μάνα τους. Τότε αντιμετώπισαν μεγάλες δυσκολίες. Τους έδιωχναν από το σχολείο γιατί δεν είχαν να πληρώσουν τα εισιτήρια. Η μάνα έπλεκε τρικά στο φως της λάμπας πετρελαίου για να βγάλει κάποια χρήματα και να πληρώσει τις υποχρεώσεις τους. Ο πρόξενος ήταν από ευκατάστατη οικογένεια. Όταν τα δύο παιδιά ήταν ακόμα αγέννητα ήλθε στο σπίτι τους ο βασιλιάς της Χετζάζης (σήμερα είναι περιοχή της Σαουδικής Αραβίας ενώ τότε ήταν ξεχωριστό βασίλειο). Δύο φορές το χρόνο ο Πρόξενος οργάνωνε γεύμα για τους φτωχούς κι έλεγε στη γυναίκα του ότι ήταν κάποια φιλόπτωχη κυρία που έδινε τα χρήματα. «Η μητέρα μου, η Κλειώ» μου ανάφερε χαρακτηριστικά ο κος Χρίστος, «ήταν εξαιρετικός άνθρωπος, νοικοκυρά και φιλόξενη, εκκλησιαζόταν τακτικότατα. Όταν ξεπεράσαμε τις οικονομικές δυσκολίες, ντυνόταν ωραία με καπέλο και δεν την αναγνώριζαν! Βοηθούσε και πρακτικά την εκκλησία. Στόλιζαν με την Κωσταντία τον επιτάφιο του Αγίου Νικολάου που γινόταν ένας από τους ωραιότερους. Εγώ από μικρό παιδί με ένα πανέρι γύριζα τα σπίτια και μάζευα λουλούδια, διότι ανθοπωλεία δεν υπήρχαν τότε. Επίσης λάμβανα μέρος στις ιεροτελεστίες πχ την Αγία Παρασκευή στην αποκαθήλωση. Η μητέρα μου μαζί με άλλες κυρίες μάζευαν λεφτά για άπορες οικογένειες και πλήρωναν και τα δίδακτρα των φτωχών παιδιών. Κατασκεύαζαν διάφορα, όπως παιδικά ρούχα, τα οποία διέθεταν τη Δευτέρα του Πάσχα». Όπως επίσης μου ανέφερε ο κος Χρίστος, η Κωσταντία τέλειωσε το Γυμνάσιο και μετά φοίτησε για τρία χρόνια στη Σχολή των Καθολικών, στις «Καλογριές», όπου έμαθε γαλλικά και ιταλικά. Εργάστηκε για μικρό διάστημα σε δικηγορικό γραφείο. Μετά βρήκε δουλειά στις αγγλικές βάσεις σα γραμματέας, με πολύ καλό μισθό. Με την εθελοντική της αφυπηρέτηση, της πρόσφεραν καλή αποζημίωση με την οποία μπόρεσε να αντιμετωπίσει αργότερα τις πολλές περιπλοκές στην υγεία της και να διατηρήσει ανέπαφο το πατρικό σπίτι, ώστε να ολοκληρώσει την επιθυμία της να δωρηθεί στο Δήμο, για να γίνει το μουσείο για τον πατέρα και το πάρκο. Ήταν πολύ κοινωνική και πάντα καλοντυμένη. Στο διάστημα των δύο τελευταίων χρόνων που είχαμε επικοινωνία, μου έκανε εντύπωση ότι ενημερωνόταν για όλα, είχε άποψη και θέση για διάφορα θέματα και έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για τα κοινά. Ο Χρίστος Παπαδόπουλος από μικρός λάμβανε

299

Ο Χρίστος Παπαδόπουλος. [Χρ.Π.]

Η Κωνσταντία Παπαδοπούλου. [Χρ.Π.]

μέρος σε θεατρικές παραστάσεις των κατηχητικών και των σχολείων. Είναι απόφοιτος της Εμπορικής Ακαδημίας Πολυδωρίδη και εργάστηκε μετά την αποφοίτηση του για μικρό διάστημα στην εταιρία Λανίτη. Όταν ήταν μαθητής, μετά τον πόλεμο, ήλθε στην Κύπρο ο θίασος των Μανωλίδου-Αρώνη– Χορν. Ένα μήνα έκαναν παραστάσεις στο νησί μας. Ως μαθητές τούς επέτρεψαν να δουν δύο θεατρικά: «Η δωδέκατη νύχτα» και τα «Θαμπά τζάμια» Από τότε ο Χρίστος αποφάσισε να γίνει ηθοποιός και σπούδασε στην σχολή του Κωστή Μιχαηλίδη και Μαίρης Αρώνη στην Αθήνα. Όταν με προτροπή του Μακαρίου ιδρύθηκε ο ΟΘΑΚ, ο Κωστής Μιχαηλίδης που ήταν ο πρώτος διευθυντής - σκηνοθέτης, έδωσε δουλειά στο Χρίστο και πολλούς ρόλους, Σαίξπηρ και άλλα. Η πρώτη παράσταση ήταν «Ο θάνατος του Νταντόν» σε σκηνοθεσία Κωστή Μιχαηλίδη, έργο εμπνευσμένο από τη Γαλλική Επανάσταση. Η επίσημη πρεμιέρα δόθηκε στη Λευκωσία, στην Τάφρο, με πολλούς προσκεκλημένους. Παρευρέθηκε προσωπικά ο πρόεδρος Μακάριος, πολλοί επίσημοι από τη Λευκωσία και από την Αθήνα, η Μαίρη Αρώνη, καλλιτέχνες, ηθοποιοί και άλλοι. Το δεύτερο έργο ήταν «Ο Πλούτος» του Αριστοφάνη σε σκηνοθεσία Έυη Γαβριηλίδη ο οποίος είχε εισαγάγει ένα ειδικό ρόλο, του «Σχολιαστή» για το Χρίστο Παπαδόπουλο. Μόλις άρχιζε το έργο ο Χρίστος ντυμένος με μία χλαμύδα και άσπρα μαλλιά, έμπαινε στη σκηνή και έλεγε ότι ήταν αλεξανδρινός ποιητής διακοσίων ετών και θα εξηγούσε στον κόσμο ορισμένα σημεία του έργου. Ευρίσκετο επί σκηνής συνεχώς και καθόταν μέσα σε ένα κουβούκλιο. Όταν κτυπούσε τα χέρια του ακινητοποιούνταν οι ηθοποιοί και εξηγούσε ορισμένες φράσεις του έργου. Κτυπούσε το χέρι και η παράσταση συνεχιζόταν. Όταν τέλειωσε η παράσταση ο κόσμος πήγε να συγχαρεί τον σκηνοθέτη και του είπε ότι του άρεσε πολύ ο «Σχολιαστής». και αυτός τους απάντησε: «Πηγαίνετε να συγχαρείτε το Χρίστο τον Παπαδόπουλο που με έβγαλε ασπροπρόσωπο, διότι αυτός ο ρόλος δεν υπήρχε στο αρχαίο κείμενο». Στη διάρκεια των 7 χρόνων του ΟΘΑΚ ο Χρίστος έπαιξε σε πολλά έργα όπως στον Οθέλλο, Ρωμαίος &Ιουλιέτα και σε πολλές ελληνικές, γαλλικές, αγγλικές κωμωδίες, κυπριακές ηθογραφίες κλπ. βασικά σε κωμικούς ρόλους. Όταν είχε πάει στην Αθήνα να δώσει εξετάσεις επί σκηνής και οι καθηγητές τον ρώτησαν τι προτιμά δράμα ή κωμωδία, απάντησε «δράμα» αλλά οι καθηγητές του είπαν ότι θα ειδικευτεί στην κωμωδία.

300

Η οικογενειακή κατοικία της οικογένειας Παπαδόπουλου όπως φαινόταν μετά την ανακαίνιση, πριν 20 περίπου χρόνια. [Χρ.Π.]

Μετά τη διάλυση του ΟΘΑΚ ο Χρίστος έπαιξε στο Ελεύθερο Θέατρο, πάντοτε με επιτυχία. Όσον αφορά την τηλεόραση έπαιξε σε πολλούς ρόλους. Αυτό όμως που τον καθιέρωσε ήταν «Η οικογένεια Σολωμού», του Μιχάλη Πιτσιλλίδη. Το έργο αυτό άρχισε ως ραδιοφωνικό και παιζόταν Κυριακές μεσημέρι. Ήταν η ζωή μιας οικογένειας σε ένα χωριό. Ο Φαντίδης ήταν ο σκηνοθέτης των ραδιοφωνικών σκέτς της Κυριακής. Τηλεφώνησε του Πιτσιλλίδη, να γράψει ένα έργο. Ο Πιτσιλλίδης έγραψε και του το πήρε στο γραφείο του και του είπε ότι υπάρχει ένας μικρός ρόλος του παππού της οικογένειας και θα ήταν καλά να τον παίξει ο Χρίστος Παπαδόπουλος. Όταν παρουσιάστηκε, ο κόσμος ενθουσιάστηκε και ξανατηλεφώνησαν του Πιτσιλλίδη να συνεχίσει το γράψιμο. Το σκετς αυτό μεταδιδόταν από το ΡΙΚ σε διάφορες γιορτές. Κράτησε 3 χρόνια και ο Χρίστος είχε μεγάλη επιτυχία σε αυτό το ρόλο. Τότε σκέφτηκαν να το παίξουν και στην τηλεόραση. Ο νέος σκηνοθέτης της τηλεόρασης όμως δεν ήθελε το Χρίστο. Όταν το έμαθε ο Πιτσιλλίδης λέει του Φαντίδη: «Ειδικώς σε αυτό το ρόλο θέλω και στην τηλεόραση να είναι ο Χρίστος, διότι στο ραδιόφωνο είχε μεγάλη επιτυχία». Ο σκηνοθέτης ήταν ανένδοτος και ήθελε να μπεί άλλος. Μετά κάτι συνέβηκε, ανέλαβε άλλος τη σκηνοθεσία και με την επιμονή του Πιτσιλλίδη ο νέος δέχτηκε και έπαιξε ο Χρίστος και στην τηλεόραση. Στην τηλεόραση είχε ακόμα μεγαλύτερη επιτυχία. Τόσο πολύ, που ο κόσμος ταύτισε τον ρόλο του Σολωμού με τον κ. Χρίστο Παπαδόπουλο και πολλοί τον φώναζαν και μέχρι σήμερα τον φωνάζουν Σολωμό. Είναι λοιπόν η Λεμεσός περήφανη που έχει τέτοιους δημότες όπως το Χρίστο Παπαδόπουλο και την οικογένεια του. Μέσα σε αυτούς τους δύσκολους, δίσεκτους καιρούς, ο αλτρουισμός και η υπέρβαση από τα μικρά και ασήμαντα, το δημόσιο πνεύμα και η κοινωνική προσφορά είναι αυτά που μας δίνουν βεβαιότητα και ελπίδα για τις καλύτερες μέρες που σίγουρα θα έλθουν.

301

Η Κλειώ σε νεαρή ηλικία. [Κ.Χ.Ι.]

302

ΧΑΡΑΥΓΉ 8 ΜΑΡΤΙΟΥ 1985

ΚΛΕΙΩ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΟΥ – ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ

Μια ηρωική μορφή του Λαϊκού μας Κινήματος ΠΡΩΤΟΠΌΡΑ ΚΟΜΜΟΥΝΊΣΤΡΙΑ ΜΕ ΔΡΆΣΗ ΣΤΗΝ ΚΎΠΡΟ, ΕΛΛΆΔΑ ΚΑΙ ΣΟΒΙΕΤΙΚΉ ΈΝΩΣΗ, ΣΎΜΒΟΛΟ ΑΓΏΝΑ ΚΑΙ ΘΥΣΊΑΣ

Είχαμε την ανεπανάληπτη ευκαιρία να γνωρίσουμε από κοντά τη συντρόφισσα Κλειώ, όταν ήλθε από την Αθήνα, όπου ζει, για να παρευρεθεί στο 15ο Συνέδριο του ΑΚΕΛ. Ψηλή κορμοστασιά, διαπεραστικό βλέμμα, καθαρή σκέψη και έκφραση, σε εντυπωσιάζουν από την πρώτη στιγμή. Γεννημένη σε οικογένεια που έδωσε βασικά στελέχη στο Κ. Κ. Κύπρου, η Κλειώ Χριστοδουλίδη γαλουχήθηκε από τα νεαρά της χρόνια στα ιδανικά του σοσιαλισμού και αφιέρωσε όλη της τη ζωή στον αγώνα για τη φωτεινή κοινωνία του μέλλοντος. Διακρίνει κανένας στην ομιλία της όλο το απαύγασμα της βαθιάς γνώσης και της μεγάλης πείρας, ακούει τη ζυγισμένη εκτίμηση των επιτυχιών και των δυσκολιών. Αντιλαμβάνεται ότι έχει μπροστά του μια γυναίκα ατσαλωμένο-μαρξιστή που παραμένει αταλάντευτη μπροστά στις τεράστιες και αμέτρητες κακουχίες και δυσκολίες της ζωής και του αγώνα, με απέραντη πίστη στον Άνθρωπο και στο Κόμμα. «Όποιος πιστέψει παιδί μου δε φεύγει, ό,τι και να του κάνουνε δεν φεύγει», λέει η ίδια. Είναι με πολλή αγάπη και συγκίνηση, που δίνουμε πιο κάτω ένα μέρος της αφήγησης της. Ας θεωρηθεί με την ευκαιρία της 8ης του Μάρτη ως αφιέρωμα σ’ όλες τις γυναίκες αγωνίστριες του Κινήματος μας και στην ίδια τη συντρόφισσα Κλειώ. «Γεννήθηκα στη Λεμεσό το 1904 σε εργατική οικογένεια με καλή οικονομική κατάσταση. Ο πατέρας μου ήταν μαραγκός από τους πρώτους τεχνίτες της Λεμεσού. Κατασκεύαζε στέγες σπιτιών και ήταν άνθρωπος προοδευτικών αντιλήψεων. Οργάνωσε την πρώτη Συντεχνία Ξυλουργών. Ο μεγάλος μου αδελφός, Κώστας Χριστοδουλίδης (Σκελέας), ο κατοπινός πρώτος Γ.Γ. του Κ. Κ. Κύπρου, γεννήθηκε το 1899 και ήταν επίσης ξυλουργός και εργαζόταν με τον πατέρα. Ο δεύτερος μου αδελφός, ο Χριστόδουλος Χριστοδουλίδης (Αλέξης), γεννήθηκε το 1902 και ήταν διανοούμενος. Είχε δίπλωμα αγγλικών και αργότερα έμαθε στην Αθήνα και γαλλικά. Ήταν μέλος του «Συλλόγου των 12» και έγραφε λογοτεχνική κριτική από μαρξιστική σκοπιά στο περιοδικό «ΑΒΓΗ». Από το 1922, αμέσως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία, τα μηνύματα των προοδευτικών αλλαγών έφταναν και στην Κύπρο. Ο Σκελέας πρωτοστάτησε στην ίδρυση των εργατικών και κομμουνιστικών πυρήνων. Το κόμμα ξεκίνησε από εργάτες. Οι διανοούμενοι ήταν τα αδέλφια των εργατών κι απ’ τους εργάτες καθοδηγούνταν. Ο Αλέξης επηρεάστηκε από το Σκελέα.

303

Έτσι από μικρή βρισκόμουν σ’ ένα προοδευτικό περιβάλλον για τις τότε συνθήκες. Διάβαζα πολλά βιβλία που έφερναν τ’ αδέλφια μου – Τολστόι, Τσέχωφ, Γκόρκι – όλη νύκτα διάβαζα. Όταν έρχονταν στο σπίτι μας εργάτες, όπου τους μιλούσε ο μεγάλος μου αδελφός, ο Σκελέας, εμένα με έδιωχναν να πάω να κοιμηθώ. Ήμουνα μικρότερη και γυναίκα. Τ’ αδέλφια μου ήθελαν να με παντρέψουν, για να έχουν οι γονείς μας ένα αποκούμπι στα γηρατειά τους. Ήταν εκείνα τα χρόνια πολύ δύσκολο για μια γυναίκα να ξεμυτίσει. Το 1924 έφυγαν από την Κύπρο ο Αλέξης κι ο Λεωνίδας ο Στρίγγος. Έλεγαν τότε ότι πήγαιναν στην Αθήνα για να σπουδάσουν, όμως ο Αλέξης την τελευταία στιγμή μου είπε ότι πηγαίνουν στη Μόσχα για να σπουδάσουν πολιτικές επιστήμες και να επιστρέψουν μετά στην Κύπρο να βοηθήσουν το Κόμμα. Στο πέρασμα τους από την Αθήνα κατάφεραν να συνδέσουν το Κόμμα με το Κ. Κ. Ελλάδας και μέσω του με την Κομιντέρν. Ο Σκελέας είχε αλληλογραφία με την Κομιντέρν. Όταν όμως στην Ελλάδα ήλθε στην εξουσία ο Πάγκαλος, δεν μπορούσε να υπάρξει αλληλογραφία και ο Σκελέας είπε στην Κ. Ε. ότι πρέπει να συνδεθούν με το Κ. Κ. Αγγλίας, αφού με το ελληνικό δεν μπορούσαν να διατηρήσουν επαφή. Από τη Μόσχα ο Αλέξης και ο Στρίγγος μου έγραψαν ένα γράμμα, όπου μου λέγανε: «Οι γυναίκες όλες διαβάζουνε. Όλες κρατάνε ένα βιβλιαράκι και διαβάζουνε. Μέσα στο τραμ, στο χορό, όπου πάνε. Οι κοπέλες εδώ κρατούν ένα σημειωματάριο και γράφουν ότι πρόβλημα έχουν, ό,τι τις απασχολεί. Και το βράδυ τα συζητάνε στους συλλόγους ώσπου να βρουν άκρη. Στην Κύπρο οι κοπέλες είναι ανόητες, γιατί σκέφτονται πρώτα-πρώτρα πώς να παντρευτούν». Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΥΡΗΝΑΣ Μονάχη μου ύστερα ξεκίνησα, κρυφά κι απ’ τον πατέρα μου και τη μάνα μου και όταν έγινε μια γιορτή στη συντεχνία, απάγγειλα ένα ποίημα «Το χέρι». Τότε έφαγα και ξύλο, γιατί πήγε ένας εργάτης και το είπε στον πατέρα μου που δεν είχε χαμπάρι. - Άκουσε Κώστα – λέω στον Σκελέα – όλοι αυτοί που φέρνεις εδώ και συζητάνε δεν έχουν γυναίκες ή αδελφές; Μου λέει – να τους πω να τις φέρουνε. Ετσι γνώρισα τις γυναίκες τους και τις πήρα από κοντά. Την Αθασού (Αθανασία), αδελφή του Χρίστου Σαββίδη, την οποία έφερα πολύ κοντά μου. Ο Χρίστος Σαββίδης ήταν από τους πρωτεργάτες του Κ. Κ. Κύπρου. Τη Μαρία Μαρκουλή, αδελφή της Ειρήνης, κατοπινής γυναίκας του σ. Παπαϊωάννου. Την Ειρήνη δεν την πήραμε γιατί ήταν μικρή. Την Άννα Πλυτά, που τώρα είναι στην Αθήνα και δουλεύει ακόμα. Την Ειρήνη Χρυσοστομίδη, αδελφή του Δημητρού. Την Ιφιγένεια, ανηψιά του Χρίστου Σαββίδη και κατοπινή γυναίκα του Παντιά Κωνσταντινίδη. Την Ειρήνη Σολομωνίδη, αδελφή του Χαράλαμπου Σολομωνίδη. Πήρα πολλές, αλλά ξεκαθαρίσαμε οκτώ. Οκτώ γυναίκες κάναμε τον πρώτο πυρήνα περίπου το 1926. Θυμάμαι ακόμα και την Τούλα, τώρα Κοσμά Χριστοφίδη, που μικρή κοπελίτσα έκαμνε τον μεταφορέα και κουβαλούσε εφημερίδες.

304

Τους έκανα μαθήματα, πώς ζούνε στη Ρωσία οι γυναίκες, ότι διαβάζουν πολύ, ότι ενδιαφέρονται και για γάμο και για έρωτα και για όλα. Ζούνε πραγματικά, αληθινά, χωρίς προίκα παντρεύονται. Το κράτος βοηθά στο μεγάλωμα των παιδιών – τους έλεγα ότι μου έγραφε ο αδελφός μου από τη Μόσχα. Δεν ήξερα και περισσότερα. Τα μελετούσα και τα μετάφερα. - Εμείς εδώ τι κάνουμε – τους έλεγα. Εμείς, σαν γυναίκες της Κύπρου, πρέπει να βοηθήσουμε τους άντρες μας, τα αδέλφια μας, να διώξουμε τους Εγγλέζους. Πολλοί δεν επέτρεπαν στις γυναίκες τους να οργανωθούν μαζί μας, όμως στις εκδηλώσεις τις έπαιρναν. Όταν γινόταν κανένας χορός στο σωματείο ή τη συντεχνία, εμείς απαγγέλλαμε. Η Λέσχη ήταν κοντά στο Παντοπωλείο. Κάτω ήταν ένα κουρείο, του Χαράλαμπου Σολομωνίδη, του υπεύθυνου του «Νέου Ανθρώπου». Εκεί γινόντουσαν και οι συνεδριάσεις. Οι σύντροφοι έδειχναν σε μας τις γυναίκες - κομμουνίστριες μεγάλη εκτίμηση. Περισσότερη δραστηριότητα ανέπτυσσα δίπλα στους συντρόφους. Ειδοποιούσα τους άντρες, βοηθούσα τον Σκελέα στις μυστικές συγκεντρώσεις που οργάνωνε. ΜΕΣΑΝΥΚΤΑ ΣΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ Πολύ πριν το ιδρυτικό συνέδριο του Κ. Κ. Κύπρου ζήτησα να γίνω μέλος του Κόμματος. Ο αδελφός μου αντιδρούσε. - Είναι δύσκολο, είσαι αδύνατη, είσαι φοβητσιάρα – έλεγε. Πέντε νύκτες, δεν κοιμήθηκα· τελικά τον έπεισα. - Κάνε αίτηση – λέει. Την έκανα γρήγορα - γρήγορα. - Άκουσε – λέει – θα έρθει κάποιος – νομίζω ήταν ο Χρίστος Σαββίδης – και θα πάμε σήμερα στο νεκροταφείο στον Άη Νικόλα. Δεν είχα ποδήλατο, αλλά έπαιρνα το δικό του αδελφού μου. Πήγαμε στο νεκροταφείο και περπατήσαμε πάνω στα νιοσκαμμένα μνήματα. Πάνω σ’ ένα μνήμα βάλαμε μια προκήρυξη και μια πέτρα από πάνω. Ύστερα φύγαμε και πήγαμε σπίτι. Τη νύκτα μου είπε να πάω να φέρω την προκήρυξη. Λέει η μάνα μου: - Δεν τη λυπάσαι την έρημη; - Άστην να πάει να δούμε την αντοχή της. Πήγα τα μεσάνυκτα γρήγορα-γρήγορα. Φανταστείτε το 1925, μια κοπέλα, πάνω στο αντρικό ποδήλατο, να γυρίζει τα νεκροταφεία. Δεν φοβήθηκα πολύ. Τους ζωντανούς να φοβάσαι. Στα μισά του δρόμου ήρθαν να με βρουν. Έτσι δοκιμάστηκα και εγκρίθηκα να μπω στο Κόμμα. Η ΠΡΟΙΚΑ ΜΟΥ ΓΙΑ ΠΙΕΣΤΗΡΙΟ Εκείνο το διάστημα απαγόρευσαν οι Άγγλοι να βγαίνει ο «Πυρσός» και δεν είχαμε εφημερίδα Δεν επέτρεπαν σε κανένα τυπογραφείο να την τυπώνει. Τους φυλάκιζαν. Και σκεφτόντουσαν τι να κάνουν. Ήθελαν να φέρουν πιεστήριο αλλά δεν είχαν λεφτά. - Έχουμε λεφτά – λέω – έχω προίκα. Ο αδελφός μου πριν φύγει μου άφησε 300 λίρες χρυσές. Θα τις πάρω και θα σας τις δώσω. Τις έδωσα το ‘26 και το ‘27 ήρθε το πιεστήριο παράνομα, λυμένο κομμάτι-κομμάτι, με τα στοιχεία

305

Αριστερά ο Λεωνίδας Στρίγγος και δεξιά ο Χριστόδουλος Χριστοδουλίδης (Αλέξης), μετέπειτα στελέχη του ΚΚΕ. [Κ.Χ.Ι.]

Οικογενειακή φωτογραφία. Καθήμενος ο αξέχαστος Χριστόδουλος Χριστοδουλίδης (Αλέξης) αδελφός της Κλειώς. [Κ.Χ.Ι.]

Κώστας Σκελέας, Γ. Γ. του ΚΚΚ, αδελφός της Κλειώς. [Κ.Χ.Ι.]

306

στις κάσες, που στοιχειοθετούνταν με το χέρι. Με το πόδι δουλεύαμε το πιεστήριο. Το τοποθετήσαμε στο σπίτι μας, στο δωμάτιο της γιαγιάς μου και το σκεπάζαμε με το κρεβάτι της γιαγιάς. Όλη νύκτα δουλεύαμε, βγάζαμε βιβλία – το «Αλφάβητο του κομμουνισμού» και άλλα. Το πιεστήριο το έσπασαν οι Εγγλέζοι το ‘31 - ‘32. Το ‘61 όταν ήρθα στην Κύπρο πήγα στην Αρχιεπισκοπή να μου δώσει ο Μακάριος αποζημίωση και τα λεφτά να τ’ αφήσω στο Κόμμα, αλλά τότε ο Μακάριος έλειπε εκτός Κύπρου. Τα κομμάτια από το πιεστήριο, όπως έμαθα, υπάρχουν. Κάποιος σύντροφος το έχει διαφυλάξει στη Λευκωσία. ΤΟ Α΄ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Το 1926 αποφασίστηκε να γίνει το Α΄ Συνέδριο του Κόμματος και ζήτησαν από την Κομιντέρν να στείλουν κάποιο να τους βοηθήσει. Έστειλαν τον Βατυλιώτη (Βάτη), που ήταν Κύπριος και είχε πάει πριν στην Κομιντέρν. Ο Βάτης πρέπει να ήταν μερικά χρόνια πιο μεγάλος από τον Σκελέα. Σκεφτείτε ότι ήμουν από τις πρώτες, αν όχι η πρώτη γυναίκα που πίστεψα και μπήκα στο Κόμμα κι’ όμως δεν πήρα μέρος στο Α΄ Συνέδριο. Ο πατέρας μου έκανε τη νύκτα έλεγχο και δεν μπορούσα να ξεμυτίσω· και όπως ξέρετε, το Συνέδριο κράτησε δυο μέρες και όλη τη νύκτα. ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΜΕ ΑΠΟΣΤΟΛΗ Από την Κύπρο έφυγα το 1927 με αποστολή του Κόμματος. Όχι για να σπουδάσω, όπως λέγαμε στον πατέρα μου, αλλά για να πάρω στην Αθήνα τις αποφάσεις του Α΄ Συνεδρίου του Κ. Κ. Κύπρου. Οι Άγγλοι είχαν αγριέψει τότε στην Κύπρο και υπήρχε αυστηρή παρακολούθηση και τρομερή λογοκρισία. Έφυγα στα κρυφά, με τη βοήθεια της μάνας μου, που ήταν σπουδαία γυναίκα και του Σκελέα. Έκρυψα το πακέτο με τις αποφάσεις μέσα στα εσώρουχα μου. Όταν βγήκα από το βαπόρι, πήγα στο σπίτι του Γιαβόπουλου, αδελφού της Φωφώς Βασιλείου. Ο γιατρός Γιαβόπουλος γεννήθηκε στην Κύπρο. Ο πατέρας του ήταν Ελλαδίτης και το φέρανε να κάμει τις τοιχογραφίες της Αγίας Νάπας. Έκαμε διακοσμήσεις και στο κέντρο «Ακταίο». Στην Κύπρο γεννήθηκαν και τα παιδιά του – ο γιατρός και η Φωφώ και άλλα δύο. Το σπίτι τους ήταν ένα δίπατο, απέναντι από το «Ακταίο». Τον γιατρό τον εξόρισαν οι Εγγλέζοι, λόγω της κομμουνιστικής του δράσης. Όταν πήγα τότε στην Αθήνα η Φωφώ ήταν φοιτήτρια. Την άλλη μέρα πήγα στα γραφεία του «Ριζοσπάστη». Εκεί συνάντησα τον Πικρό, τον Κώστα Βάρναλη – τότε δεν ήξερα ποιοι ήταν – και τον Αλέκο Ιωαννίδη, που ήταν διαχειριστής και ταμίας του ‘Ριζοσπάστη’, τον κατοπινό άντρα μου. Εγώ μιλούσα κυπριακά. Με ρώτησαν τι θέλω και τους είπα ότι θέλω κάποιον της Κεντρικής Επιτροπής. Αυτό τους έκανε εντύπωση. Αυτή δεν ξέρει να μιλήσει και ζητά κάποιον της Κεντρικής Επιτροπής – θα σκέφτηκαν. - Από πού είσαι – με ρώτησαν – από τη Ρόδο; - Ναι – απάντησα. Σε λίγο, όμως ξέχασα από πού είπα ότι είμαι. Έρχεται κάποιος άλλος και του λέω ότι θέλω κάποιον από την Κεντρική Επιτροπή. - Από πού ήρθες – με ρωτά. - Τι σχέση έχει, τι σε νοιάζει; - Ζακυνθινά μιλά.

307

Το σπίτι της οικογένειας Σκελέα (Χριστοδουλίδη) στη διασταύρωση Σαριπόλου με Σωκράτους. [Κ.Χ.Ι.]

- Απ’ τη Ζάκυνθο ήρθες; - Ναι. - Εμένα μου είπε από τη Ρόδο! Τότε τους είπα ότι ήρθα από την Κύπρο. - Αλέξη, Αλέξη, έλα πατριώτισσα σου είναι η κοπέλα. Άκουσα Αλέξη και τρόμαξα. Ήταν ο αδελφός μου! Με αγκάλιασε και με φίλησε. Ήταν πολύ συγκινητικό. Οι άλλοι δεν ήξεραν τι του είμαι και γιατί ήρθα. Με πήραν στο Πολιτικό Γραφείο και παράδωσα τις αποφάσεις του Συνεδρίου. Τότε έμαθα ότι ο Αλέξης με τον Στρίγγο επέστρεψαν το 1927 στην Ελλάδα και ο Αλέξης ανάλαβε αρχισυντάκτης στο «Ρίζο». ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ Τι να έκαμνα εγώ στην Αθήνα; Σκέφτηκα να γραφτώ στο Αρσάκειο. Με έβαλαν και έκαμα μιαν έκθεση για την Κύπρο. Το έκαμα πολύ καλά και με δέχτηκαν, όμως ποτέ δεν πήγα. Μόνο γράφτηκα. Με παρέλαβε ο Γ. Σιάντος. Δεν το ήξερα ότι ήταν ο Γραμματέας του Κόμματος. Δεν ρωτούσα. Πριν φύγω ο Σκελέας με δασκάλεψε: - Κλειώ, δεν θα ρωτάς για τίποτε. Μην φανείς περίεργη γιατί θα φας κλωτσιά. Ότι θέλει το Κόμμα να σου πει να το δεχτείς. Πήγα στο σπίτι του Σιάντου κάπου στο Λυκαβηττό, όπου γνώρισα και τη Βαγγελιώ τη γυναίκα του. Έμεινα εκεί. - Θα έρχεται ο Αλέξης ή κάποιος άλλος, θα σου δίνουν τα υλικά και θα τα παίρνεις σε κάποιον – μου είπαν. Ύστερα έμαθα ότι ο κάποιος ήταν ο Βάρναλης. - Θα πηγαίνεις σ’ εκείνον, θα δίνεις την ύλη. Δεν σε ξέρει κανείς, είσαι άγνωστη, να προσέχεις, να είσαι σοβαρή – μου έκανε μάθημα ο Σιάντος.

308

Η ταυτότητα της Κλειώς, μέλους της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης. [Κ.Χ.Ι.]

Και θα σου δίνω κι εγώ ένα γράμμα να το παίρνεις κι αυτός ξέρει πού να το δίνει. Αργότερα έμαθα ότι τα γράμματα πήγαιναν στον αντιπρόσωπο της Κομιντέρν, στο Χαϊτά. Ήταν Έλληνας από τον Πόντο, που τον έστειλε η Κομιντέρν για να παρακολουθήσει το Α΄ Συνέδριο. Έμεινε κι είχαμε τη σύνδεση με τη Σοβιετική Ένωση μέσω του Χαϊτά. Δεν ήξερα, ούτε φανταζόμουν ότι όλοι αυτοί ήταν μέλη του Πολιτικού Γραφείου. Σε 6-7 μήνες, ίσως και περισσότερο, άρχισε ο άντρας μου να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για μένα, να με πάρει στην Αθήνα περίπατο, να μου δείξει τα’ αξιοθέατα. - Όχι στην Αθήνα – του λέω – στον πυρήνα, στην Κ. Ομάδα θέλω να πάω. Εγώ δεν ήλθα από την Κύπρο να κουβαλώ «πιλιεττούθκια». Αυτός δεν κατάλαβε τα «πιλιεττούθκια». - Μ’ έστειλαν εδώ να δουλέψω, σε λίγο καιρό να με στείλετε να σπουδάσω και μετά να πάω πίσω στην Κύπρο να βοηθήσω. - Μην το πεις πουθενά – μου απαντά – κάνεις την πιο σοβαρή δουλειά. - Σώπα καλέ, πάρε με στον πυρήνα σου. Με πήρε και του έκαναν παρατήρηση. - Τι την κουβαλάς, εσύ είσαι μάρκα ντεποζιτάτα, είσαι πάνω στα γραφεία του «Ριζοσπάστη», κάθε πέντε μέρες σε συλλαμβάνουν. Τι την κουβαλάς μαζί σου; Εγώ τα είπα της γυναίκας του Σιάντου, χωρίς να ξέρω ότι ο Σιάντος ήταν Γραμματέας του Κόμματος. Σκεφτείτε πόσο αφελής ήμουν. Ώσπου να πάω στη Μόσχα έτσι έμεινα. - Κάνει τη δουλειά της τέλεια, προσεκτικά, αλλά δεν μπορεί να καταλάβει τι δουλειά κάνει – έλεγαν για μένα. Ο «ΑΔΕΛΦΟΣ» ΜΟΥ Το 1928 έγινε επίθεση ενάντια στην Κίνα γι αυτό στην Ελλάδα γινόταν μεγάλη κινητοποίηση. Ένα βράδυ με έναν άλλο σύντροφο, τον Δαφνή, εργάτη από τη Νέα Ιωνία, πήγαμε να γράψουμε συν-

309

Η Κλειώ Χριστοδουλίδου στα δεξιά. Η εικονιζόμενη με την Κλειώ δεν έγινε κατορθωτό να αναγνωριστεί. [Κ.Χ.Ι.]

Η Κλειώ στα αριστερά με κάποια φίλη της. [Κ.Χ.Ι.]

θήματα στους τοίχους. Μας πιάσανε και, τι να κάνω, άρχισα να τον βρίζω. - Σαν δεν ντρέπεσαι, γιατί με κουβάλησες να σου κρατάω τη μπογιά κι ούτε ήξερα τι έγραφες. Τώρα η μάνα μου τι θα πει, που με περιμένει και θα φάω ξύλο; Είχα κάτι μαλλιά μεγάλα, τα κατέβασα, ήμουν αδύνατη, φαινόμουν μικρή. - Η μικρότερη μου αδελφή, σας παρακαλώ, την έφερα με το ζόρι, εγώ φταίω, είμαι κομμουνιστής, αφήστε την αυτήν – μίλησε ο Δαφνής. Και με άφησαν και από τότε τον φώναζα «αδελφό» μου. ΣΤΗ ΜΟΣΧΑ Σε λίγο καιρό έφυγα για τη Σοβιετική Ένωση να σπουδάσω. Έκανα Πολιτική Οικονομία, Ιστορία, Φιλοσοφία. Σπούδασα ως το 1933, όμως δεν με άφηναν να πάω πίσω στην Ελλάδα, διότι εκεί είχε αρχίσει ο φραξιονιστικός αγώνας και το Κόμμα περνούσε κρίση. Το 1931 συνέβησαν στην Κύπρο τα Οκτωβριανά και οι Εγγλέζοι απέλασαν τον Σκελέα και τον Βάτη, που ήλθαν στη Μόσχα. Τότε συνήλθε το Γραφείο της Κομιντέρν, για να εκτιμήσει τα γεγονότα και τη στάση των κομμουνιστών. Επέρριψαν την ευθύνη στο Κ. Κ. Κύπρου και στους καθοδηγητές του για το ότι δεν κινητοποίησαν και δεν κατέβασαν τους αγρότες στις πόλεις. Εκείνη ακριβώς την περίοδο είχε αποφασιστεί η μεγάλη στροφή στη Σοβιετική Ένωση, η κολεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονομίας και όλα τα στελέχη χρειάζονταν στην ύπαιθρο. Ο Βάτης πήγε σαν καθοδηγητής στην Ουκρανία. Εκεί ήταν και ο Πλουτής Σέρβας σαν φοιτητής. Τότε γινόταν μια δεύτερη επανάσταση στη Σοβιετική Ένωση . Οι κουλάκοι δεν έδιναν τα χωράφια τους, οργάνωναν σαμποτάζ, σκότωναν τους καθοδηγητές. Η εξωτερική αντίδραση λύσσαξε. Μέχρι ψείρες με μικρόβια εξανθηματικού τύφου έστελναν στη χώρα. Ο Βάτης ήταν υπεύθυνος σε μεγάλο κολχόζ και είχε μεγάλες επιτυχίες. Εκεί αρρώστησε από εξανθηματικό τύφο και πέθανε το 1932. Τον Σκελέα τον συνάντησα το 1935 στη Μαριούπολη. Είχε τελειώσει τις σπουδές του και του ανάθεσαν τη διεύθυνση του εκδοτικού οίκου των Ελληνορώσσων. Εξέδιδε της εφημερίδα «Ελλινικί» (όλα με

310

γιώτα). Δούλευε πολύ καλά, οργάνωσε τους Πόντιους, έκανε μελέτες, πήρε βραβεία. Παντρεύτηκε κι έκανε δυο παιδιά – τον Νίκο και την Κλειώ. Όπως ξέρετε, ο Σκελέας ήταν ξανά παντρεμένος στην Κύπρο με την Χριστίνα, με την οποία είχε ένα γιό. Όταν ο Σκελέας απελάθηκε, η Χριστίνα ξαναπαντρεύτηκε με τον Λιασίδη τον γιατρό και μετανάστευσαν στην Αγγλία. Ο Αλέξης απελάθηκε από την Ελλάδα το 1932 και ήλθε στη Μόσχα, όπου τον συνάντησα. Ο Αλέξης ήξερε ξένες γλώσσες, έμαθε πολύ καλά τα ρωσικά και αρθρογραφούσε στην «Πράβδα». Εμένα μ’ έστειλαν στο Σοχούμι και στη Μαριούπολη, όπου υπήρχαν πολλοί Έλληνες και δίδασκα Ιστορία, έγινα δασκάλα. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στην Ελλάδα επέστρεψα το τέλος του 1935. Τότε είχε κατέβει κάτω και ο Ζαχαριάδης, η κατάσταση βελτιώθηκε και το Κόμμα άρχισε να δυναμώνει. Ζήτησα και πήγα εργάτρια σε υφαντουργείο. Ήθελα να δω τη ζωή και τα βάσανα των εργατριών από κοντά, να πιάσω μαγιά, γιατί έπρεπε να βοηθήσω στο γυναικείο κίνημα. Δούλεψα στο υφαντουργείο του Ναθαναήλ ένα χρόνο και μετά αποσπάστηκα πλήρως στη δουλειά της Κ. Ε. του Κ. Κ. Ελλάδας. Με τα αδέλφια μου – τον Σκελέα και τον Αλέξη– διατηρούσα αλληλογραφία μέχρι το 1941. Ο Πόλεμος τα διέλυσε όλα και τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν τόσο σκληρά και δύσκολα που δεν μπορούσε να γίνει καν σκέψη για επικοινωνία. Έκτοτε δεν βρήκα τα ίχνη τους. Φαίνεται πως χάθηκαν στον πόλεμο. Δεν τους ξεχνώ ποτέ και είμαι βέβαιη ότι κι εσείς στην Κύπρο, το Κόμμα μας το ΑΚΕΛ, η νεολαία, πάντα θα θυμάται και θα τιμά επάξια τη μνήμη των πρωτοπόρων κομμουνιστών, των ιδρυτών του Κ. Κ. Κύπρου, που μεταξύ τους ξεχωρίζει ο Κώστας Σκελέας, ο πρώτος Γ. Γ. του Κόμματος. ΜΙΑ ΖΩΗ ΟΛΟ ΑΓΩΝΑ Εδώ κλείνει το πρώτο μέρος της αφήγησης της και μαζί ένα μεγάλο κεφάλαιο από την ιστορία της ζωής της συντρόφισσας Κλειώς. Ακολούθησαν άλλα πολύ δύσκολα χρόνια. Οι διώξεις του Μεταξά, η εξορία, η γερμανική κατοχή, η αντίσταση, ο εμφύλιος, οι δίκες και καταδίκες, οι φυλακίσεις και δραπετεύσεις. Ολόκληρη η ζωή της ήταν ένας συνεχής σκληρός αγώνας, μια αδιάκοπη θυσία και προσφορά, με στωικότητα και αυταπάρνηση, για τα ιδανικά του Κόμματος, για τα δίκαια του λαού. Αγαπημένη μας συντρόφισσα! Αυτές τις μέρες που η αρρώστια σ’ έχει ρίξει στο κρεβάτι, δέξου αυτά τα λόγια σαν ελάχιστο φόρο εκτίμησης, σαν ευχή για γρήγορη ανάρρωση και πολλά χρόνια ζωής. Αγωνίστριες σαν κι εσένα τιμούν το Κίνημα μας, τιμούν τις γυναίκες της Κύπρου, αποτελούν σύμβολο και υπόδειγμα για τους νέους αγώνες.

311

Η οικογένεια Βασιλείου το 1936. [Γ.Β.]

312

ΧΑΡΑΥΓΉ 24 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1988

Συνέντευξη με τον ανεξάρτητο υποψήφιο Πρόεδρο Γιώργο Βασιλείου (1ο) ΕΡ.: Κύριε Βασιλείου, θα θέλαμε σ’ αυτή τη συνέντευξη να ξεκινήσουμε από τους γονείς σας. Είναι γνωστό ότι ήταν ηγετικά στελέχη της Αριστεράς με μεγάλη προσφορά στον τόπο. Μιλήστε μας γι’ αυτούς, ποιοι ήταν, από πού κατάγονταν, ποια η κοινωνική τους δράση. ΑΠ.: Και οι δύο γονείς μου ήταν γιατροί. Ο πατέρας μου Βάσος Βασιλείου ήταν οφθαλμίατρος, η μητέρα μου Φωφώ, οδοντογιατρός. Αν δεν κάμνω λάθος πρέπει να ήταν η πρώτη γυναίκα οδοντογιατρός στην Κύπρο. Ο πατέρας μου κατάγεται από την Κώμη Κεπήρ και τον Κάμπο της Τσακκίστρας, ενώ η μητέρα μου γεννήθηκε στη Λεμεσό, παρ’ όλο που κατάγεται από την Ελλάδα. Ο πατέρας της, Όθων Γιαβόπουλος είχε έλθει στην Κύπρο σα ζωγράφος και αγιογράφος και έργα του – τοιχογραφίες, εικόνες και πίνακες – βρίσκονται σε πολλές εκκλησίες και ιδιωτικές συλλογές στην Κύπρο. Ο θείος μου, Νίκος Γιαβόπουλος, γιατρός – δερματολόγος, ήταν από τους καθοδηγητές του Κ.Κ. Κύπρου μέχρι το 1925 οπότε τον εξόρισαν οι Άγγλοι για την πολιτική του δράση. Από τα νεανικά του χρόνια ο πατέρας μου, είχε λάβει μέρος στο μαθητικό κίνημα της εποχής. Στην Ελλάδα πήρε ενεργό μέρος στο φοιτητικό κίνημα. Οι γονείς μου ήταν από τα καθοδηγητικά στελέχη του ΑΚΕΛ, τότε ακόμα που κατοικούσαν στην Πάφο και ο πατέρας μου ήταν μάλιστα και υποψήφιος Δήμαρχος, ανθυποψήφιος του Γαλατόπουλου, όταν έγιναν οι πρώτες Δημοτικές εκλογές. Ήταν ένας από εκείνους που πήραν την πρωτοβουλία και κατατάχθηκε τον Ιούνιο 1943 εθελοντής μαζί με άλλα μέλη και στελέχη του ΑΚΕΛ στις συμμαχικές δυνάμεις για να πολεμήσουν ενάντια στο φασισμό. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος φύγαμε από την Πάφο και ήρθαμε στη Λεμεσό γιατί ο πατέρας μου υπηρετούσε αρχικά στα Πολεμίδια. Η ΠΡΏΤΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΌΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΩΦΏΣ ΒΑΣΙΛΕΊΟΥ ΕΡ.: Έχουμε υπόψη ότι εκείνο το διάστημα στη Λεμεσό, η μητέρα σας είχε πολύ έντονη κα ποικίλη κοινωνική δράση. Ήταν ένας πολύ δυναμικός, δραστήριος και ευαίσθητος άνθρωπος. Πέστε μας μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά γεγονότα που θυμάστε. ΑΠ.: Μέσα στα χρόνια που πολέμου, θυμούμαι την πρώτη κοινωνική πολιτική δραστηριότητα της μη-

313

τέρας μου. Τότε, όταν μετά από το σύνθημα του ΑΚΕΛ, κατατάχθηκαν στον Αγγλικό στρατό περίπου 800 κύπριοι, αφήνοντας πίσω τους γυναίκες, παιδιά, οικογένειες. Πολύς κόσμος δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τα πρωτόγνωρα αυτά προβλήματα. Το σπίτι μας στη Λεμεσό είχε γίνει ο ενδιάμεσος σταθμός αυτών που ερχόντουσαν να καταταγούν σαν εθελοντές και δε θυμάμαι πώς ακριβώς σιγά-σιγά, άρχισε η μητέρα μου να παίζει το ρόλο του συνδέσμου μεταξύ οικογενειών και ανδρών που είχαν καταταγεί. Το σπίτι ήταν στη Αγίου Ανδρέου 43, πριν του Παφίτη, απέναντι στον Περατικό, ένα ανώγειο με μπαλκόνι, που υπάρχει μέχρι σήμερα. Άρχισαν οι εθελοντές μας να φεύγουν για τα μέτωπα στην Ιταλία, Αίγυπτο, Λιβύη και θυμάμαι πολύ καλά ότι οι γυναίκες ερχόντουσαν στη μητέρα μου και αυτή έγραφε γράμματα στους αντράδες τους, οι αντράδες έγραφαν της μητέρας μου και αυτή φρόντιζε να αντιμετωπίσει τα διάφορα προβλήματα των οικογενειών. Και δε θα ξεχάσω ήμουν παιδί τότε, ότι τα γράμματα των στρατιωτών ερχόντουσαν με τις κοφίνες στο σπίτι μας και ώρες ολόκληρες, καθημερινά – είχε εγκαταλείψει και τη δουλειά της, σαν οδοντογιατρός – ασχολείτο με το να βοηθήσει, να λύσει τα προβλήματα που είχαν όλες αυτές οι γυναίκες και τα παιδιά των στρατιωτών. Πολύ σοβαρά γεγονότα διαδραματίστηκαν μετά, όταν με το τέλος του πολέμου οι Άγγλοι θέλησαν να κρατήσουν τους Κύπριους στρατιώτες και να τους χρησιμοποιήσουν σε άλλες αποικίες, ενάντια στο απελευθερωτικό κίνημα. Τότε ο πατέρας μου, σαν γραμματέας της ομάδας των στρατιωτών, οργάνωσε τον αγώνα για την αποστράτευση, διότι πίστευαν ότι πρέπει να έρθουν πίσω στον τόπο τους. Αποτέλεσμα ήταν να μπουν υπό κράτηση στα στρατόπεδα χιλιάδες στρατιώτες, ενώ στην Κύπρο έγιναν μαχητικές διαδηλώσεις και κινητοποιήσεις με νεκρούς και τραυματίες. Η μητέρα μου έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στο να κρατηθεί ψηλά το ηθικό των οικογενειών και των στρατιωτών και να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των πολλών προβλημάτων. Η «ΠΡΏΤΗ ΓΕΎΣΗ» Μια άλλη πολύ έντονη μνήμη από τα παιδικά μου χρόνια, είναι όταν το 1943 έγινε η απεργία στο εργοστάσιο Χ» Παύλου. Ήταν η πρώτη γεύση από εργατικούς αγώνες και όπως οι Λεμεσιανοί θυμούνται ήταν μια ηρωική απεργία που κράτησε πολύ καιρό και οδήγησε τελικά στην ίδρυση της ΛΟΕΛ. Η μητέρα μου τότε και ο πατέρας μου, έπαιξαν μεγάλο ρόλο στη φροντίδα των απεργών και όταν έγινε η ΛΟΕΛ ήταν από τους πρώτους μετόχους. Όλοι πήραν τότε μετοχές μιας λίρας και μαζεύτηκε το φανταστικό ποσό των 10 χιλιάδων λιρών για να δημιουργηθεί η εταιρεία, για να μπορέσουν να βρουν ψωμί, να μπορέσουν να ζήσουν και να φάνε οι απεργοί που τους είχε διώξει ο Χ» Παύλου και δεν τους δεχόταν πίσω στη δουλειά. Η άλλη πολύ έντονη περίοδος απ’ αυτή την άποψη ήταν το 1948 με την απεργία των μεταλλωρύχων όταν για μήνες, παύσαμε να έχουμε μητέρα. Διότι σηκώθηκε, πήγε και έμενε τον περισσότερο καιρό στην περιοχή των μεταλλείων, στη Σκουριώτισσα, Λινού, Φλάσου κλπ. Έκαμνε ομιλίες, φρόντιζε τις γυναίκες των απεργών, έκαμνε εράνους και εκείνη και ο πατέρας μου σε όλη τη Λεμεσό, για να μαζευτούν τρόφιμα και χρήματα για τους απεργούς. Πολλές φορές μας έπαιρνε και μάς μαζί της και είναι πολύ συγκινητικές και έντονες οι αναμνήσεις από κείνες της ημέρες του ηρωικού αγώνα των εργαζομένων, των μεταλλωρύχων της Κύπρου.

314

ΈΤΣΙ ΣΜΙΛΕΎΤΗΚΕ Ο ΧΑΡΑΚΤΉΡΑΣ ΜΟΥ ΕΡ.: Πώς επέδρασαν αυτά τα πράγματα στη διαμόρφωση σας, σαν άνθρωπος; ΑΠ.: Φυσικά αυτό το κρίνει κανείς εκ των υστέρων, όμως από τα πιο σημαντικά στοιχεία που μου έδωσαν εκείνα τα χρόνια είναι τα εξής: Πρώτα απ’ όλα το αίσθημα της αλληλεγγύης προς τον συνάνθρωπο. Το να γνοιάζεσαι για την ανθρώπινη τραγωδία και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει κάποιος, αλλά και να μην περιορίζεσαι στην παθητική αλληλεγγύη. Να περνάς και στην ενεργό συμμετοχή κα να βλέπεις πώς και με ποιο τρόπο μπορείς να βοηθήσεις τους ανθρώπους να δημιουργήσουν τις συνθήκες για μια καλύτερη ζωή. Πιστεύω ότι ουσιαστικά ο χαρακτήρας μου διαμορφώθηκε από εκείνα τα χρόνια, βλέποντας την αυταπάρνηση των γονιών μου, την ετοιμότητα τους να θυσιάσουν τα πάντα, να είναι έτοιμοι να εγκαταλείψουν αυτό που θα μπορούσε να πει ένας θαλπωρή του σπιτιού, για να κάμουν εκείνο που θεωρούσαν σαν καθήκον τους. Και πιστεύω ότι αν σήμερα έρχεται σε μένα τελείως φυσιολογικό να προσφέρω τις υπηρεσίες μου, να αγωνίζομαι, να κάνω οτιδήποτε για να μπορώ να βοηθήσω τον τόπο, είναι γιατί έτσι διαμορφώθηκε ο χαρακτήρας μου μέσα σ’ εκείνα τα χρόνια. Και δεν θα ξεχάσω ποτέ από αυτή την άποψη, αυτό που πάντα ο πατέρας μου έλεγε: «Γιώργο όταν έχεις να διαλέξεις μεταξύ τού να κάμεις εκείνο που είναι το καθήκον σου στον τόπο και στο λαό σου και εκείνο που είναι το προσωπικό σου συμφέρον, δεν έχεις εκλογή. Αυτόματα προτιμάς το πρώτο» Αυτό έχει μείνει πολύ έντονα στη μνήμη μου. ΠΡΌΤΥΠΟ Η ΑΥΤΟΘΥΣΊΑ ΤΩΝ ΓΟΝΙΏΝ ΕΡ.: Είναι γνωστό ότι οι γονείς σας έφυγαν στην Ελλάδα για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σα γιατροί κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Πού βρισκόσασταν τότε και πώς δεχτήκατε αυτή την απόφαση; ΑΠ.: Είχα φύγει από την Κύπρο τον Αύγουστο του 1948 και είχα πάει στην Ελβετία, άρχισα τις σπουδές μου, έβλεπα το μέλλον με αισιοδοξία, οπόταν ξαφνικά το Μάρτη του 1949 παίρνω ένα γράμμα από τον πατέρα που έλεγε: «Έλα στο Παρίσι να με συναντήσεις μαζί με τη μητέρα σου και την αδελφή σου». Πήγα και εκεί μου ανακοίνωσε ότι θεωρούσαν υποχρέωση κι αυτός και η μητέρα μου, να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σαν γιατροί στο Δημοκρατικό Στρατό κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, γιατί είχε γίνει έκκληση και ζητούσαν επειγόντως γιατρούς για την περίθαλψη των αρρώστων και των τραυματιών. Του λέω, καλά πατέρα εγκατέλειψες τα πάντα στην Κύπρο και τώρα θα πας εκεί! Μου λέει, πρέπει να το κάνω. Καλά εγώ τι θα γίνω, τον ρωτώ, να έρθω κι εγώ; Όχι, μου λέει, είσαι μικρός, τι θα έρθεις να κάμεις, δεν χρειάζεσαι. Πώς θα ζήσω, πώς θα σπουδάσω, πώς θα συνεχίσω; Η απάντηση του ήταν: «Θα σε φροντίσουν οι φίλοι, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάς ότι αυτή τη στιγμή έχουμε ένα ιερό καθήκον να επιτελέσουμε, πρέπει να προσφέρουμε τις υπηρεσίες μας στο λαό μας και αυτό έρχεται πρώτο». Και για μένα εκείνη όλη η υπόθεση – ήμουν νέος τότε 17 χρόνων – όταν χωρίσαμε μάλιστα και ήξερα ότι μπορεί να μην τους ξανάβλεπα ποτέ στη ζωή μου, ήταν μια συγκλονιστική εμπειρία. Και έφυγαν γιατί πίστευαν ότι είχαν υποχρέωση να το κάμουν, και δε νομίζω να υπήρχε καλύτερο, πιο μεγάλο παράδειγμα ανθρώπων που ήταν έτοιμοι να θυσιάσουν τα πάντα για να κάμουν αυτό που θεωρούσαν καθήκον προς το λαό τους. Και μπορώ να πω ότι σίγουρα το παράδειγμα τους ήταν για μένα το πρότυπο του πώς πρέπει να ζω, πώς πρέπει να συμπεριφέρομαι σ’ όλες τις συνθήκες.

315

«ΕΔΏ ΠΟΥ ΣΤΈΚΕΙΣ ΤΏΡΑ ΣΤΕΚΌΤΑΝ Η ΜΗΤΈΡΑ ΣΟΥ» ΕΡ.: Τώρα που είσαστε υποψήφιος πώς επενεργούν όλα αυτά σε σας, το πλούσιο κοινωνικό παρελθόν της οικογένειας σας, η μεγάλη αγωνιστική παράδοση; ΑΠ.: Πρέπει να σας πω ότι τώρα που είμαι υποψήφιος, έρχονται πίσω όλες αυτές οι σκηνές και στιγμές με πολύ συγκλονιστικό τρόπο. Δεν έχω πάει σε χωριό της Κύπρου και να μην συναντήσω ανθρώπους, άντρες και γυναίκες που να μη μου μιλήσουν με αγάπη και εκτίμηση για τους γονείς μου. Μια από τις πιο συγκλονιστικές στιγμές, ήταν όταν μιλούσα στη Φλάσου και με πήρε ένας ηλικιωμένος, ενώ στεκόμουν κοντά σ’ ένα παλιό σπίτι και μου λέει: «Έλα εδώ κύριε Βασιλείου, λίγο πιο εδώ στη γωνιά του πεζοδρομίου. Εδώ που στέκεις τώρα, μου λέει, στεκόταν η μακαρίτισσα η μητέρα σου και μας μιλούσε τον καιρό που ήταν η απεργία των μεταλλωρύχων» Και το θυμήθηκαν και οι άλλοι εκεί στο χωριό και αυτόματα δημιουργήθηκε τέτοιος δεσμός μεταξύ μας που ασφαλώς ήταν πολύ διαφορετικού χαρακτήρα από μια απλή επίσκεψη στο χωριό. Το ίδιο είχε συμβεί σε πολλά χωριά σε όλη την Κύπρο, όπου μου είπαν ότι εδώ, απ’ αυτό το τοιχάρι μίλησε η μάνα σου, εδώ μίλησε ο πατέρας σου ή άλλες περιπτώσεις όπως μια μέρα σ’ ένα συνοικισμό που ένας μου λέει: «Εγώ χρωστώ τη ζωή μου στον πατέρα σου γιατί με είχαν πιάσει οι Εγγλέζοι τότε, με καταδίκασαν, με πήραν στην Παλαιστίνη και νομίζω ότι θα με εκτελούσαν οπότε ήλθε ο πατέρας σου και με βρήκε και με βοήθησε και μου έδωσε κουράγιο και έγινε η αφορμή να μπορέσω να επιζήσω, γι’ αυτό του χρωστώ τη ζωή μου». Πάρα πολλοί άνθρωποι λοιπόν θυμόντουσαν, αυτό που σας είπα, τη βοήθεια που έδινε η μάνα μου στους στρατιώτες τότε και στις οικογένειες τους, και ακόμα περισσότεροι, ήταν αυτοί, χιλιάδες, πλέον, που μου είπαν: «Εμένα μ’ έκανε καλά ο πατέρας σου, εμένα μου έδωσε φως, εγώ πήγα και αρνήθηκε να μου πάρει λεφτά, εμένα μου είπε άντε πήγαινε, θέλεις και βοήθεια και μου έδωσε λεφτά». Και αυτά τα πράγματα επαναλαμβάνονται συνεχώς παντού, σ’ όλη την Κύπρο. ΠΡΏΤΑ Η ΕΞΥΠΗΡΈΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΏΠΟΥ ΕΡ.: Πέστε μας για τους γονείς σας. Πως ήταν σαν επαγγελματίες; ΑΠ.: Ήταν πολύ καλοί επιστήμονες και οι δύο τους, ιδίως ο πατέρας μου. Πάντα έβαζε την επιστήμη του μπροστά για την εξυπηρέτηση των ανθρώπων και απ’ αυτή την άποψη με δίδαξε πολλά. Μου έλεγε: «Γιώργο όταν είσαι καλός επιστήμονας μη φοβάσαι, θα πετύχεις στη ζωή και τα υπόλοιπα θα έρθουν μόνα τους. Φτάνει να κάνεις καλά τη δουλειά σου, θα ζήσεις, μη φοβάσαι τίποτε, φτάνει να είσαι σωστός, σοβαρός επιστήμονας». Και στην ουσία αυτό αποδείχθηκε στη δική μου περίπτωση γιατί σ’ όλη μου τη ζωή έμεινα ένας επιστήμονας. Φυσικά άρχισα κι εγώ με την ιατρική και μετά πέρασα στα οικονομικά αλλά σαν επιστήμονας – το διαβατήριο μου και σήμερα με περιγράφει σαν οικονομολόγο, γιατί ποτέ δεν δέχτηκα να δώσω άλλο χαρακτηρισμό στον εαυτό μου – διαπίστωσα ότι όταν κάνεις καλά τη δουλειά σου, όταν είσαι ευσυνείδητος και προσπαθείς να είσαι σωστός σ’ αυτό που κάμνεις, ιδιαίτερα όταν εξυπηρετείς το σύνολο, τότε η αναγνώριση θα έρθει. ΟΙ ΠΡΏΤΕΣ ΣΧΈΣΕΙΣ ΜΕ «ΟΡΓΆΝΩΣΗ» ΕΡ.: Ποια γεγονότα της μαθητικής περιόδου θυμάστε ιδιαίτερα; ΑΠ.: Εγώ φοίτησα στο Γυμνάσιο της Λεμεσού και αργότερα στην Πάφο και στο Γυμνάσιο ήταν που είχα

316

την πρώτη σχέση με κάποιου είδους οργάνωση. Είχαμε ιδρύσει τότε μια μικρή κίνηση για να διαμαρτυρηθούμε, γιατί είχαν παύσει τον Γυμνασιάρχη Νικόλαο Ξιούτα για καθαρά πολιτικούς λόγους. Στη συνέχεια έφεραν ένα γυμνασιάρχη από την Ελλάδα, κάποιο Γερακάρη, ο οποίος ήταν ένα ανέντιμο, φασιστικό αλλά και ανήθικο στοιχείο και είχε πάρει ανήκουστα μέτρα εναντίον των μαθητών. Απαγόρευσε το ποδόσφαιρο, απαγόρευσε να βάζουμε τα χέρια στις τσέπες, απαγόρευσε να διαβάζουμε εφημερίδα. Τέτοιες πρωτόγονες αντιλήψεις εμείς δεν είμαστε διατεθειμένοι να δεχτούμε, διαμαρτυρηθήκαμε πολλές φορές, δεν μας άκουε και τελικά αν και τελειόφοιτοι πήραμε την πρωτοβουλία και οργανώσαμε την πρώτη απ’ ότι θυμόντουσαν στη Λεμεσό, απεργία των μαθητών του Γυμνασίου. Και δε θα ξεχάσω ότι μου ανατέθηκε να κατεβάσουμε κάτω στο κέντρο, το παράρτημα του Γυμνασίου (Α’, Β’ και Γ’ τάξη) που στεγαζόταν τότε στην Β’ Αστική. Πήραμε τους μαθητές, τους είχαμε οργανώσει από την προηγούμενη, μπήκαμε επικεφαλής της πορείας και ήρθαμε κάτω στο κεντρικό Γυμνάσιο. Μας χειροκροτούσε όλος ο κόσμος γιατί όλοι ήταν δυσαρεστημένοι και είναι ενδιαφέρον ότι μέσα στους μαθητές που ακολουθούσαν τότε ήταν και ο Σπύρος Κυπριανού. Σαν αποτέλεσμα εκείνης της απεργίας, η εφορεία μας έθεσε υπό αναστολή ως το τέλος του χρόνου και εμείς οι 5-6 πρωτεργάτες αποφασίσαμε να φύγουμε από το Γυμνάσιο της Λεμεσού. Έτσι πήγα στην Πάφο, όπου και τέλειωσα το σχολείο. ΈΦΥΓΑ ΓΙΑ ΝΑ ΣΠΟΥΔΆΣΩ ΓΙΑΤΡΌΣ ΕΡ.: Και μετά πήγατε για σπουδές; ΑΠ.: Μετά, επειδή είχα τελειώσει το Γυμνάσιο 16 χρονών, πήγα στην Αμερικάνικη Ακαδημία στη Λάρνακα, για ένα χρόνο και το 1948 έφυγα για τη Γενεύη να σπουδάσω γιατρός. Ύστερα από την απόφαση των γονιών μου να καταταγούν στο Δημοκρατικό Στρατό έμεινα μόνος, αντιμετώπισα τεράστιες δυσκολίες και εκεί, έμαθα να πειθαρχώ τον εαυτό μου. Ήμουν στους τελευταίους μήνες πριν τις εξετάσεις, είχα οικονομικά προβλήματα, δεν είχα παρά ελάχιστα χρήματα, είχα τρομερή αγωνία γιατί 17 χρονών μόλις δεν ήξερα αν θα ξανάβλεπα τους γονείς μου, δεν έπαιρνα γράμματα και παρόλα αυτά έπρεπε να έχει κάποιο νόημα η ζωή, να συνεχίσω τις σπουδές, να περάσω τις εξετάσεις, να φανώ αντάξιος των προσδοκιών τους. Θυμάμαι ότι ήταν τόσο δύσκολες οι μέρες, τόσο μεγάλες οι αντιξοότητες, που είπα στον εαυτό μου ότι αν σκέφτομαι τα προβλήματα όλη μέρα, ούτε να διαβάσω θα μπορώ, ούτε να κάμω τίποτε. Και δίδαξα τον εαυτό μου να μην σκέφτεται τα προβλήματα τις ώρες της ημέρας, αλλά να δουλεύω, να διαβάζω και μόνο τη νύχτα που ξάπλωνα να κοιμηθώ να σκεφτομαι, να μετρώ τα θέματα και να παίρνω αποφάσεις για το τι θα κάνω τις επόμενες μέρες. Και αυτό το πράγμα που επέβαλα τότε σα νέος στον εαυτό μου, το διατήρησα σ’ όλη μου τη ζωή, δηλαδή, να μην επιτρέπω στα προβλήματα και στις δυσκολίες να κυριαρχούν, αλλά αντιθέτως να τις αντιμετωπίζω και να τις σκέφτομαι ψύχραιμα τη στιγμή που εγώ διαλέγω για να μπορώ να πάρω και τις σωστές αποφάσεις. Στη ζωή μου πέρασα πάρα πολλές δύσκολες μέρες αλλά πάντα μου έβγαινε πολύ χρήσιμη αυτή η εμπειρία της νεανικής μου ηλικίας. ΕΡ.: Στη Γενεύη είχατε οποιαδήποτε κοινωνική δράση; ΑΠ.: Στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης είχα έντονη ανάμιξη στο εκεί φοιτητικό κίνημα. Ήταν τότε τα χρόνια του εμφύλιου πολέμου στην Ελλάδα και οι φοιτητές είμαστε πολύ έντονα επηρεασμένοι, κάμναμε ατέλειωτες συζητήσεις. Κυρίως έλαβα μέρος στο συνδικαλιστικό κίνημα του Πανεπιστημίου και είμαστε εμείς η αφορμή (σαν αποτέλεσμα των διαδηλώσεων που κάναμε και που ήταν οι πρώτες διαδηλώσεις

317

στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης) που ιδρύθηκε φοιτητικό εστιατόριο για να βοηθούνται οι φοιτητές με χαμηλά εισοδήματα, το οποίο εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα. ΕΡ.: Ποιοι λόγοι σας ανάγκασαν να εγκαταλείψετε τη Γενεύη; ΑΠ.: Μετά τη φυγή των γονιών μου δεν είχα καθόλου οικονομικά μέσα και αναγκάστηκα να πάω στη Βιέννη σ’ ένα θείο μου για να συνεχίσω τις σπουδές μου εκεί, χωρίς όμως ούτε ο θείος μου να μπορέσει να με βοηθήσει. Έτσι, αφού έμεινα μερικούς μήνες κοντά του, μου εξασφάλισε μια βίζα η μητέρα μου που έμενε τότε στην Ουγγαρία – είχα στο μεταξύ αποκαταστήσει την αλληλογραφία μαζί τους – και έτσι πήγα εκεί τις αρχές του 1950. ΈΓΙΝΑ ΤΟΡΝΑΔΌΡΟΣ ΕΡ.: Ποια ήταν η κατάσταση στην Ουγγαρία και εσείς τι κάνατε εκεί, με τι ασχοληθήκατε; ΑΠ.: Είχε τελειώσει ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα και ήταν γεμάτη η Ουγγαρία από τραυματίες και ανάπηρους αντάρτες. Εμένα μ’ έβαλαν σ’ ένα είδος κατασκήνωσης που ήταν γεμάτη τραυματίες, ένα μεγάλο σχολείο στα περίχωρα της Βουδαπέστης που μετέτρεψαν τις αίθουσες σε κοιτώνες και μέναμε 6080 άτομα στον κάθε ένα. Επειδή ήμουν φοιτητής της ιατρικής και ήξερα και γλώσσες και επειδή δεν είχα τη δυνατότητα να συνεχίσω τις σπουδές τότε, ανέλαβα να φροντίζω όλους αυτούς τους ανθρώπους, να τους παίρνω στα νοσοκομεία, να τους κάμνω τον διερμηνέα, να τους βοηθώ να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες και να προσαρμοστούν σε μια νέα ζωή, γιατί όλοι είχαν πολλές αναπηρίες, μάτια, πόδια, χέρια κλπ. Επί μήνες έκαμνα αυτή τη δουλειά και επειδή δεν έβλεπα δυνατότητες για σπουδές, εγώ ο ίδιος ζήτησα και μου επετράπηκε και πήγα στην παραγωγή. Δούλεψα εκεί ενάμιση χρόνο σαν εργάτης σ’ ένα εργοστάσιο μεταλλικών κατασκευών. Τότε είχαν εισαγάγει ένα σύστημα ταχύρρυθμης τεχνικής εκπαίδευσης και εγώ προσφέρθηκα να λάβω μέρος σ’ αυτό. Ήταν εξάμηνη τεχνική κατάρτιση, αποδείχθηκα καλός μαθητής και πήρα τον τίτλο του ειδικευμένου εργάτη. Έγινα τορναδόρος, ήμουν πολύ ενθουσιώδης και καλός στη δουλειά και για να είμαι ειλικρινής μου άρεσε τόσο πολύ που δεν ήμουν καν σίγουρος αν ήθελα να εγκαταλείψω το εργοστάσιο. ΕΡ.: Επέδρασε δηλαδή πολύ σημαντικά στην ζωή σας αυτή η περίοδος που εργαστήκατε στο εργοστάσιο; ΑΠ.: Πρώτα απ’ όλα έπαυσε να με συγκινεί η Ιατρική. Επειδή ζούσα μέσα στην παραγωγή μου δημιουργήθηκε η σκέψη ότι θα έπρεπε να σπουδάσω κάτι που να είχε σχέση με την παραγωγή και έτσι ωρίμασε η απόφαση να σπουδάσω οικονομικά και διεύθυνση παραγωγής αν μου δινόταν η ευκαιρία. Τότε ήταν που το εργοστάσιο μου έδωσε υποτροφία και με έστειλε στο Πανεπιστήμιο. Μου είχαν ζητήσει τα πρώτα δύο χρόνια των σπουδών μου να βοηθήσω άλλους εργάτες να ειδικευτούν, κι’ έτσι, ενώ σπούδαζα το πρωί, πήγαινα τα απογεύματα και μάθαινα την τέχνη του τορναδόρου σε Έλληνες και Ουγγαρέζους. Θυμούμαι ότι για ένα χρόνο εκπαίδευα Ελληνίδες εργάτριες του περίφημου εργοστασίου ELZEK, που είναι γνωστό και στην Κύπρο για τις κλειδαριές του.

318

Η οικογένεια Βασιλείου, Φωφώ, Γιώργος, Μόνικα, Βάσος, το 1957. [Γ.Β.]

319

Ο Βάσος Βασιλείου και η Φωφώ Γιαβοπούλου. Φωτογραφία από το γάμο τους το 1926. [Γ.Β.]

320

ΧΑΡΑΥΓΉ 25 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1988

Συνέντευξη με τον ανεξάρτητο υποψήφιο Πρόεδρο Γιώργο Βασιλείου (2ο) ΕΡ: Μερικά σημαντικά πράγματα από τη φοιτητική σας ζωή; ΑΠ.: Όταν σπούδαζα στο Πανεπιστήμιο της Βουδαπέστης ήμουν από τα ηγετικά στελέχη της οργάνωσης των ξένων φοιτητών που η δραστηριότητα της συγκεντρωνόταν σε θέματα διαφώτισης και αλληλεγγύης. Εκείνα τα χρόνια ήταν που φούντωσε ο αντιαποικιακός αγώνας της Κύπρου και θυμάμαι ότι είχα κάμει πολλές ομιλίες στους Ουγγαρέζους, μιλώντας για την Κύπρο και τον αγώνα της. Στη συνέχεια, μετά το Πανεπιστήμιο, το οποίο τέλειωσα με άριστα, έκαμα το διδακτορικό μου και προετοιμαζόμουν για την υφηγεσία, δουλεύοντας στο Ινστιτούτο Οικονομικών Επιστημών της Ουγγαρίας. Κατά τη διάρκεια εκείνων των χρόνων, δηλαδή μεταξύ του 57 και 59, πηγαινοερχόμουνα στην Αγγλία για να μαζέψω υλικό για την υφηγεσία που ετοίμαζα. Δεν είχα όμως κανένα οικονομικό πόρο και για να μπορέσω να ζω εκεί έπρεπε να εργάζομαι σε διάφορες δουλειές. Πήγα στους βρετανικούς σιδηροδρόμους σα δακτυλογράφος – γραφέας όπου δούλεψα περίπου 9 μήνες, μετά δούλεψα σαν πωλητής της Βρετανικής εγκυκλοπαίδειας και αργότερα πήγα σαν βοηθός στο γραφείο κάποιου Κύπριου εισαγωγέα εσπεριδοειδών, ενώ ταυτόχρονα μάζευα υλικό και μελετούσα για να συμπληρώσω την υφηγεσία μου. Τέλειωσα και πήρα τον τίτλο του υφηγητή στα τέλη του 1959, ενώ στο μεταξύ είχα γράψει δεκάδες άρθρα και μελέτες σε βιβλία και επιστημονικά περιοδικά, είχα δώσει πολλές διαλέξεις για τα θέματα που αποτελούσαν το αντικείμενο των ερευνών μου. Η φοίτηση αναγκαστικά σε διάφορες χώρες μου έδωσε τη δυνατότητα να γνωρίσω αρκετούς λαούς και πολιτισμούς στην Ευρώπη και να μάθω αρκετές γλώσσες. Μιλώ πολύ καλά Αγγλικά, Ουγγαρέζικα και Γαλλικά ενώ σχετικά καλά Γερμανικά, Ρωσικά και Ιταλικά. ΕΡ.: Πότε φύγατε για την Αγγλία και πώς σας δέχτηκαν εκεί σαν επαγγελματία; ΑΠ.: Έφυγα για την Αγγλία στις αρχές του 1960 και παρόλο που είχα δοκτοράτο και υφηγεσία από την Ουγγαρία, ήταν αδύνατο να βρω δουλειά στον τομέα μου. Τότε ήταν που κυρίως δούλεψα σαν βοηθός στον Κύπριο εισαγωγέα εσπεριδοειδών και τότε είναι που έμαθα και όλα τα σχετικά με το εμπόριο των φρούτων και των πατατών. Ταυτόχρονα τις νύχτες και τα Σαββατοκύριακα μελετούσα και ολοκλήρωσα τις γνώσεις μου από τεχνικής πλευράς, σ’ αυτό με το οποίο

321

ασχολούμαι σήμερα, δηλαδή το marketing και τις μελέτες αγοράς. Τελικά και ύστερα από πολλή προσπάθεια και αγώνα κατόρθωσα να βρω δουλειά σε μια Αγγλική βιομηχανία. Από τη στιγμή που βρήκα εκείνη τη δουλειά και άρχισα να εργάζομαι σαν οικονομολόγος, στον τομέα της έρευνας αγοράς και ανάπτυξης νέων προϊόντων, η καριέρα μου προχώρησε και ήταν πολύ ικανοποιημένοι από την απόδοση μου. Στο μεταξύ οι γονείς μου επέστρεψαν στην Κύπρο και αφού ποτέ δεν είχα σκοπό να ζήσω στην Αγγλία, παρόλο που είχα πολύ καλές προοπτικές και για καριέρα και επιτυχία, τα εγκατέλειψα όλα και γύρισα στην Κύπρο το καλοκαίρι του 1962. Ο ΓΥΡΙΣΜΌΣ ΣΤΗΝ ΚΎΠΡΟ ΕΡ.: Τι κάνατε, με τι ασχοληθήκατε τον πρώτο καιρό στην Κύπρο; ΑΠ.: Αντιλαμβάνεστε πόσο δύσκολο ήταν τότε να βρω δουλειά. Διότι παρόλο που είχα πολύ καλές σπουδές και διπλώματα και ίσως τότε που ήρθα στην Κύπρο να είχα τα πιο καλά προσόντα, ήταν αδύνατο να πιάσω δουλειά σαν οικονομολόγος στην Κυβέρνηση γιατί είχα σπουδάσει σε Ανατολική χώρα, αλλά και γιατί ήμουν γιος του Βάσου και της Φωφώς Βασιλείου που ήταν γνωστοί αριστεροί. Οι επιχειρήσεις και οι τράπεζες δεν προσλάμβαναν τότε οικονομολόγους, άρα η επιλογή μου ήταν είτε να μείνω άνεργος, είτε να προσπαθήσω να κάνω εμπόριο όπως όλοι τότε, να γίνω παραγγελιοδόχος, ή να κάνω καμιά μικροεπιχείρηση εισαγωγών όπως ήταν η μόδα τότε. Για μένα όμως θα ήταν ασυγχώρητο να εγκαταλείψω την επιστήμη που αγαπούσα πολύ, ύστερα από τόσα χρόνια σπουδών και ερευνών, μετά την πείρα που είχα στο Ινστιτούτο Οικονομικών Επιστημών και στην Αγγλία. Επέμενα λοιπόν να μείνω οικονομολόγος και γι’ αυτό αποφάσισα να εργαστώ σαν εμπειρογνώμονας, ειδικός στα θέματα του marketing και της οργάνωσης και έτσι πήρα την απόφαση να ιδρύσω το Κέντρο Ερευνών Μέσης Ανατολής (ΚΕΜΑ). ΕΡ.: Δεν ήταν κάπως παράτολμη η απόφαση σας τότε; ΑΠ.: Θεωρώ ότι αυτή η απόφαση ήταν μια ένδειξη πίστης στο μέλλον και στον εαυτό μου, διότι τότε κανένας Κύπριος δεν εργαζόταν σύμβουλος επιχειρήσεων, ούτε καν πτυχιούχους λογιστές δεν είχε πολλούς τότε, ή μπορούσαν να φανταστούν ότι το μέλλον της Κύπρου είχε σχέση με τη Μέση Ανατολή, εφόσον τότε είχαμε οικονομικές σχέσεις ουσιαστικά μόνο με την Αγγλία. Εγώ όμως είχα προβλέψει ότι για να μπορέσει να αναπτυχθεί η Κύπρος σ’ αυτόν τον τομέα, έπρεπε να προσφέρει υπηρεσίες στη Μέση Ανατολή. Ταυτόχρονα άρχισα την επαγγελματική μου δραστηριότητα σα σύμβουλος διαφόρων επιχειρήσεων, αναδιοργάνωσα τότε κάποιο εργοστάσιο και τελικά μεταξύ άλλων έγινα και οικονομικός σύμβουλος της «Ιωάννου και Παρασκευαΐδης» για μερικά χρόνια, καθώς επίσης και δύο άλλων εταιρειών. ΕΡ.: Αποφύγατε να ασχοληθείτε με το εμπόριο ή τη βιομηχανία, γιατί; ΑΠ.: Επέμενα να διατηρήσω την ιδιότητα μου σαν οικονομολόγος, σαν επιστήμονας και αρνήθηκα να περάσω σε καθαρά εμπορικές και βιομηχανικές δραστηριότητες, παρ’ όλο που θα μπορούσα να δημιουργήσω πολύ πιο εύκολα μεγάλα οικονομικά κέρδη. Δεν με συγκινούσε αυτό, δεν με τραβούσε κι έτσι προχώρησα κι έριξα το βάρος στην ανάπτυξη των επιστημονικών δραστηριοτήτων του ΚΕΜΑ, το οποίο φυσικά σιγά-σιγά, σαν αποτέλεσμα εξαντλητικής και ατελείωτης δουλειάς, αναπτύχθηκε και έγινε αυτό που είναι σήμερα.

322

ΑΝΈΝΤΑΧΤΟΣ ΑΛΛΆ ΈΝΤΟΝΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΌΜΕΝΟΣ ΕΡ.: Μερικοί θεωρούν ότι όλα αυτά τα χρόνια απείχατε από την πολιτική ζωή, εννοώντας την δραστηριοποίηση μέσα από πολιτικά κόμματα. Πώς το σχολιάζετε; ΑΠ.: Όταν γύρισα στην Κύπρο το καλοκαίρι του 1962, κόμματα εκτός από το ΑΚΕΛ ουσιαστικά δεν υπήρχαν. Προσωπικά θεώρησα ότι θα μπορούσα να προσφέρω περισσότερα με το να μην ανήκω σε κάποια κομματική κατάσταση. Δεν διαφωνούσα με τα κόμματα, αλλά ένοιωθα ότι σα χαρακτήρας, σαν ιδιοσυγκρασία μου ταίριαζε και θα μπορούσα να προσφέρω περισσότερα αν έμενα κομματικά ανένταχτος, αλλά παράλληλα έντονα ενδιαφερόμενος για τα κοινά. Φυσικά μπορείτε να μου πείτε, αφού δεν ήσουν μέλος κόμματος πώς εκφραζόταν αυτό το ενδιαφέρον για τα κοινά. Εκφραζόταν με πολλούς και διάφορους τρόπους. Αρχικά με το να λαμβάνω μέρος σαν πολίτης σε όλες τις πολιτικές εκδηλώσεις και συγκεντρώσεις και όντας οικονομολόγος, με το ν’ αρχίσω να αρθρογραφώ και να εκφράζω απόψεις για την οικονομία της Κύπρου, να παίρνω θέσεις γύρω απ’ αυτό το θέμα. Δεν είναι τυχαίο που μου πρότειναν και έγινα συνεργάτης του ραδιοφώνου και επί χρόνια είχα τακτική εβδομαδιαία εκπομπή, μέσω της οποίας, αναφερόμουν και σχολίαζα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα και τις πολιτικές εξελίξεις της Κύπρου και του εξωτερικού. Ο ΜΑΚΆΡΙΟΣ ΜΟΥ ΠΡΌΤΕΙΝΕ ΥΠΟΥΡΓΕΊΟ Παράλληλα έκαμνα ομιλίες, έγραφα άρθρα, είχα πολύ έντονη δραστηριότητα όχι απλώς σαν επιστήμονας αλλά σαν άνθρωπος που ήταν άμεσα ενταγμένος στην Κυπριακή κοινωνία και τα προβλήματα της. Και ουσιαστικά είναι αυτός και ο κύριος λόγος για τον οποίο το 1972 μου έκανε και την πρόταση ο Μακάριος να γίνω υπουργός. Την οποία πρόταση κακώς λέγεται ότι απέρριψα. Δεν την απέρριψα, απλώς εξήγησα ότι η πρόταση να γίνω υπουργός είναι πολύ τιμητική, και αν το θεωρούσε αναγκαίο ο Αρχιεπίσκοπος θα δεχόμουνα ευχαρίστως. Αλλά πίστευα ότι αυτό που έκαμνα τότε – μόλις είχε αρχίσει να αναπτύσσεται το ΚΕΜΑ ήταν πολύ σημαντικό γιατί προωθούσε την Κύπρο να γίνει γνωστή μέσον του ΚΕΜΑ σα χώρος προσφοράς υπηρεσιών σ’ όλη τη Μ. Ανατολή και παγκόσμια. Κι αυτό το θεωρούσα πιο χρήσιμη συνεισφορά στον τόπο από το να γίνω Υπουργός Εμπορίου όπως μου είχε προταθεί. Αυτά είπα στον Αρχιεπίσκοπο τότε αλλά πρόσθεσα ότι αν το έγκρινε αναγκαίο θα δεχόμουν να υπουργοποιηθώ. Και η απάντηση του ήταν, όχι, συνεχίστε να κάνετε αυτό που κάνετε και το οποίο είναι πολύ χρήσιμο και αν χρειαστεί θα σας φωνάξουμε. Τότε ήμουν μέλος του Συμβουλίου του Εμπορικού Επιμελητηρίου και για μια περίοδο ήμουν αντιπρόεδρος του Επιμελητηρίου της Λευκωσίας. Στα χρόνια της Χούντας στους εδώ εκπροσώπους της δεν άρεσε η ιδέα ότι ένας προοδευτικός άνθρωπος, έντονα Μακαριακός που σπούδασε μάλιστα και στην Ουγγαρία, ήταν αντιπρόεδρος του Εμπορικού Επιμελητηρίου. Έτσι παρενέβη ο τότε πρέσβης ο Παναγιωτάκος ώστε να μην επανεκλεγώ. Φυσικά εκείνα τα χρόνια ήταν τα χρόνια της ΕΟΚΑ Β’ και η δράση την οποία θα μπορούσε να έχει ένας προοδευτικός άνθρωπος, ήταν να προσπαθήσει να υποστηρίξει το Μακάριο, πράγμα το οποίο έκανα με διάφορους τρόπους. Μια άλλη πολιτική δραστηριότητα ήταν η απόφαση μου το 1980 να εισαγάγω τον θεσμό των δημοσκοπήσεων στην Κύπρο και τακτικά να κάμνω δημοσκοπήσεις με στόχο τη μελέτη του πώς σκέφτεται

323

ο κόσμος πάνω στα διάφορα θέματα π.χ. το εθνικό και τη διαμόρφωση εισηγήσεων προς τους διαφόρους πολιτικούς ηγέτες κλπ. Στην αρχή συνάντησα δυσπιστία αλλά με την επιμονή μου κατάφερα να πείσω ότι τα αποτελέσματα των διαφόρων δημοσκοπήσεων είναι αντικειμενικά, επιστημονικά και χρήσιμα. Είναι ενδεικτικό ότι το Φεβράρη του 1987 μου ανέθεσε η Κυβέρνηση και κάναμε μια μεγάλη δημοσκόπηση αποκλειστικά για το Εθνικό θέμα. ΝΑ ΔΏΣΟΥΜΕ ΤΟ ΜΉΝΥΜΑ ΌΤΙ ΖΟΎΜΕ ΕΡ.: Πού βρισκόσασταν όταν έγιναν τα γεγονότα του 1974, το πραξικόπημα και η εισβολή; ΑΠ.: Όταν έγινε το πραξικόπημα βρισκόμουν στην Τεχεράνη, μόλις είχαμε ιδρύσει το γραφείο μας εκεί. Γύρισα στην Κύπρο μ’ ένα μικρό πλοιάριο που νοικιάσαμε με καμιά δεκαριά άλλους Κύπριους, από την Τρίπολη του Λιβάνου, αμέσως μετά το τέλος της πρώτης εισβολής, μόλις έγινε η ανακωχή. Και πρέπει να ήμασταν οι πρώτοι άνθρωποι που φτάσαμε τότε στην Κύτπρο με οποιοδήποτε μέσο γιατί οι συγκοινωνίες ήταν κλειστές. Για μένα δεν τέθηκε καν θέμα, ούτε μου πέρασε από το μυαλό ότι μπορούσα να μη γυρίσω. Και θυμάμαι μόλις έφτασα, πήγα στο γραφείο, τους μάζεψα όλους και τους είπα: «Τώρα μετά το κακό που έγινε πρέπει να δούμε πώς να βοηθήσουμε άμεσα τον τόπο. Κι εκείνο που πρώτα απ’ όλα πρέπει να κάνουμε, είναι να δώσουμε το μήνυμα έξω ότι ζούμε, ότι υπάρχουμε». Και όντας από τα ηγετικά μέλη του Επιμελητηρίου και γνωστός Μακαριακός, ήμουν απ’ εκείνους που πήραν πρωτοβουλίες για να δημιουργηθεί κοινό μέτωπο για να επιστρέψει ο Μακάριος. Και πήρα ενεργό μέρος στην οργάνωση μιας σύσκεψης το Σεπτέμβριο του 1974, στην οποία ήρθαν εκπρόσωποι από διάφορες μαζικές οργανώσεις – θυμούμαι από την ΠΕΟ ήρθε ο Ζιαρτίδης – και πολλοί άλλοι. Και αποφασίστηκε να αποσταλεί αντιπροσωπεία στην Αθήνα να συναντήσει το Μακάριο και να μεταφέρει το μήνυμα, ότι οι μαζικές οργανώσεις, ο επιχειρηματικός κόσμος, όλοι τον θέλουν να επιστρέψει. Είμαι περήφανος που σαν εργοδότης τότε ήμουν από τους λίγους που δε μείωσαν τους μισθούς των εργαζομένων του ΚΕΜΑ. Αποφασίσαμε ότι δε θα μειώσουμε τους μισθούς αλλά θα δουλέψουμε σκληρά και θα τα βγάλουμε πέρα. Και πρέπει να είμαστε από τους πρώτους που προσλάβαμε κόσμο μέσα στο χάος που κυριαρχούσε τον Σεπτέμβρη – Οκτώβρη του 1974. Η ΚΎΠΡΟΣ ΜΠΟΡΕΊ ΝΑ ΖΉΣΕΙ ΕΡ.: Ήσασταν από τους αισιόδοξους τότε για την ανάκαμψη της οικονομίας. Πού το στηρίζατε αυτό; ΑΠ.: Πίστευα απόλυτα στη δημιουργικότητα και στην αντοχή του λαού μας και έκαμνα ότι μπορούσα για να πείσω τους πάντες ότι η Κύπρος μπορεί να επιζήσει και πριν ακόμα επέλθει λύση στο Κυπριακό γιατί έβλεπα πως δεν ήταν εύκολο να δοθεί λύση από τη μια μέρα στην άλλη και δεν μπορούσαμε να περιμένουμε τη λύση και μετά να δραστηριοποιηθούμε. Αγωνίστηκα σκληρά για να δημιουργηθεί η πεποίθηση ότι μπορούμε να ζήσουμε, να δουλέψουμε, να ξαναδημιουργήσουμε. Είχα λάβει μέρος σε μια συζήτηση στην τηλεόραση στην οποία ήμουν απόλυτα αντίθετος με τον εκπρόσωπο της κυβέρνησης που έλεγε ότι θέλαμε εκατομμύρια να λύσουμε το θέμα της ανεργίας, ενώ εγώ έλεγα πως δεν ήταν καθόλου έτσι που έπρεπε να δούμε το θέμα. Τότε έκαμα και μια ομιλία στην μπουάτ «Αργώ» το Γενάρη του 1975 που ήταν η δεύτερη που έγινε δημόσια, μετά τον Κληρίδη που μίλησε για το πολιτικό πρόβλημα. Εγώ μίλησα και για το πολιτικό, αλλά

324

έριξα το βάρος στην οικονομική πτυχή επιχειρηματολογώντας και καταλήγοντας ότι η Κύπρος μπορεί και πρέπει να ζήσει, ότι έχουμε τις δυνατότητες και πρέπει να ριχτούμε στη δουλειά, γιατί είναι προϋπόθεση για ν’ αντέξουμε και να προχωρήσουμε. Και δημοσιεύτηκε την άλλη μέρα με μεγάλους τίτλους στις εφημερίδες ότι ο Βασιλείου λέει ότι μπορούμε να επιβιώσουμε. Και ήταν δεκάδες τα τηλεφωνήματα από επιχειρηματίες και πρόσφυγες που με ρωτούσαν αν πράγματι το εννοώ και από τότε βρήκα και βρίσκω ακόμα κόσμο που μου λέει ότι επηρεάστηκε από την ομιλία και ξανάρχισε τότε τη δουλειά. ΕΡ.: Ακριβώς μετά το θάνατο του Μακαρίου είχατε πρωτοδιατυπώσει την εισήγηση για Ίδρυμα Μακαρίου. Ποια ήταν ακριβώς η άποψη σας τότε; ΑΠ.: Το τράνταγμα και η συγκίνηση από το θάνατο του Μακαρίου ήταν μεγάλη για όλους μας. Ήταν τότε που σκέφτηκα και αυτό δημοσιεύτηκε κιόλας, ότι η καλύτερη προσφορά που μπορούσαμε να κάνουμε προς τον Αρχιεπίσκοπο ήταν να δημιουργήσουμε ένα Ίδρυμα Μακαρίου, στόχος του οποίου θα ήταν η μελέτη του εθνικού και η διαμόρφωση μιας κοινής γραμμής, λίγο πολύ αυτά τα στοιχεία που εξακολουθώ και επιμένω ότι πρέπει να υπάρχουν και σήμερα στο Εθνικό Συμβούλιο. Έγραψα και στον Κυπριανού τότε και του είπα τη σκέψη μου και του πρόσφερα τη συνεργασία μου. Αυτή η θέση για το Ίδρυμα Μακαρίου έγινε δεκτή, ιδρύθηκε Ίδρυμα Μακαρίου μετά από λίγο καιρό αλλά με σκοπούς μορφωτικούς, πολιτιστικούς και όχι πολιτικούς, όπως εγώ είχα τότε προτείνει. Ο ΚΥΠΡΙΑΝΟΎ ΜΕ ΠΑΡΑΚΆΛΕΣΕ ΝΑ ΓΊΝΩ ΥΠΟΥΡΓΌΣ ΕΡ.: Ποιες ήταν οι σχέσεις σας με τον Κυπριανού και γιατί δεν δραστηριοποιηθήκατε μέσα από το ΔΗΚΟ; ΑΠ.: Όταν ιδρύθηκε το ΔΗΚΟ, πριν ακόμα πεθάνει ο Μακάριος, είχα δώσει συμβουλές στον Κυπριανού τι πρέπει να κάνει για μια σωστή οικονομική και κοινωνική πολιτική. Εγώ όμως δεν ενδιαφερόμουν να γίνω μέλος ενός κόμματος. Είχαμε επαφές, εκτιμούσαν τη γνώμη μου, με ρωτούσαν και έδινα απόψεις για πολλά θέματα, ιδιαίτερα πώς να διαμορφωθεί η οικονομία, το ρόλο που πρέπει να παίξει το κράτος κλπ. Δεν νομίζω ότι ποτέ αξιοποιήθηκαν αυτά και παρακολουθώντας τα γεγονότα είδα ότι τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά, ότι δυστυχώς ο Κυπριανού δεν εξελισσόταν σε άνθρωπο που μπορούσε πραγματικά να ενώσει το λαό, έδινε μεγαλύτερη σημασία στην ενίσχυση της προσωπικής του θέσης. Έτσι όταν το 1980 με φώναξε και μου είπε ότι ήρθε η ώρα και πρέπει να με βοηθήσεις γιατί η χώρα δεν πάει καλά και η κρίση συνεχίζεται, του απάντησα καθαρά ότι για να γίνει αυτό, πρέπει να πάψεις να είσαι Πρόεδρος του ΔΗΚΟ και να γίνεις Πρόεδρος της Κύπρου. Έγιναν πολλές συζητήσεις και επαφές, εκείνος με παρακαλούσε να γίνω υπουργός και ύστερα να παραιτηθεί από Πρόεδρος του ΔΗΚΟ, εγώ έλεγα όχι, πρώτα να παραιτηθείς από Πρόεδρος του ΔΗΚΟ, είναι ζήτημα πολιτικής απόφασης που θα πρέπει να πάρεις, δεν το έκανε κι εγώ δεν δέχτηκα να γίνω υπουργός. Δυστυχώς οι πολιτικές εξελίξεις μετά έδειξαν πόσο δίκαιο είχα. ΠΡΩΤΕΡΓΆΤΗΣ ΤΗΣ ΙΔΈΑΣ ΑΝΕΞΆΡΤΗΤΟΥ ΠΡΟΈΔΡΟΥ ΕΡ: Είχατε αναμειχθεί στις πολιτικές διεργασίες πριν από τις περασμένες Προεδρικές εκλογές. Θυμίστε μας μερικά γεγονότα. ΑΠ.: Από το τέλος του 1981 είχα πάρει ενεργό μέρος στην προώθηση της ιδέας ενός ανεξάρτητου Προέδρου. Έλαβα μέρος στην κίνηση για τον ανεξάρτητο υποψήφιο την οποία αποτελούσαν οι ηγέτες

325

των τριών μικρών κομμάτων ( Ένωση Κέντρου, ΠΑΜΕ και ΝΕΔΗΠΑ), οι υπουργοί του Μακαρίου κι εγώ, ο μόνος που δεν ήμουν ούτε ηγέτης κόμματος ούτε τέως υπουργός. Πείσαμε τον Γεώργιο Ιωαννίδη να ηγηθεί της κίνησης, ύστερα όμως οι περισσότεροι άλλοι δεν έλαβαν ενεργό μέρος κι εγώ ήμουν ο μόνος που στάθηκε δίπλα του κι επί ένα χρόνο όλο το 1982, ήμουν ο βασικός του συνεργάτης για να προωθήσουμε την ιδέα του ανεξάρτητου υποψήφιου. Τον συνόδεψα τότε και στην Ελλάδα και είχαμε συνάντηση με τον Παπανδρέου. Τελικά η ιδέα του ανεξάρτητου δεν μπόρεσε να υλοποιηθεί, οι άλλοι πολιτικοί ηγέτες δεν την είχαν δεχτεί τότε, γι’ αυτό και δεν προχώρησε. ΕΡ.: Δηλαδή το 1983 εσείς διαφωνήσατε με την επιλογή Κυπριανού; ΑΠ.: Ναι, διαφώνησα και πήρα πρωτοβουλίες για την αποτροπή της. Επίσης λίγους μήνες πριν τις Προεδρικές Εκλογές του 1983, είχα κάνει μια ομιλία και είχα πει ότι επανεκλογή Κυπριανού θα σημαίνει αδιέξοδο στο εθνικό, χάος στη δημόσια υπηρεσία, οπισθοδρόμηση στα οικονομικά, αύξηση του χρέους και δυστυχώς οι προβλέψεις μου επαληθεύτηκαν. Το 1985 ο Κυπριανού μού πρότεινε να γίνω βουλευτής και αρνήθηκα, μού πρότεινε να ηγηθώ του ψηφοδελτίου στη Λευκωσία και πάλιν αρνήθηκα. Όχι από αδιαφορία, αλλά γιατί απλούστατα δεν ήμουν διατεθειμένος να ενταχθώ σ’ ένα κόμμα το οποίο έβλεπα ότι είχε καθαρά προσωπικό χαρακτήρα. Πίστευα ότι με το να εκφράζω τις απόψεις μου ελεύθερα, θα ήταν πιο χρήσιμο.

326

ΧΑΡΑΥΓΉ 26 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1988

Συνέντευξη με τον ανεξάρτητο υποψήφιο Πρόεδρο Γιώργο Βασιλείου (3ο) ΔΕΝ ΕΊΧΑ ΆΛΛΗ ΕΚΛΟΓΉ ΕΡ.: Πώς ήλθε στο προσκήνιο η δική σας υποψηφιότητα; ΑΠ.: Όταν φτάσαμε στην περίοδο της προετοιμασίας για τις επικείμενες προεδρικές εκλογές, φυσιολογικό ήταν λόγω της ανάμιξης μου στην προηγούμενη προεκλογική περίοδο, να έρθω σε επαφή με πολιτικά κόμματα και πρόσωπα και όταν δεν προχώρησε η υποψηφιότητα Ιωαννίδη βγήκε στην επιφάνεια το δικό μου πρόσωπο. Και μπροστά στην ανάγκη να προσφέρω υπηρεσίες στον λαό μου, στον τόπο μου, αποφάσισα ότι δεν έχω άλλη εκλογή, από του να επιλέξω τη θέση της προσφοράς προς την Κύπρο. ΕΡ.: Ορισμένοι θεωρούν ότι είσαστε εκατομμυριούχος και κάποιοι έχουν την εντύπωση ότι γεννηθήκατε με το χρυσό κουτάλι στο στόμα. Πώς το σχολιάζετε αυτό; ΑΠ.: Η αλήθεια είναι – όπως εξάλλου φάνηκε και απ’ όσα είπα – πως ό,τι έχω κάνει και ό,τι έχω πετύχει είναι αποτέλεσμα της σκληρής μου δουλειάς αποκλειστικά και μόνο. Δεν έχω κληρονομήσει τίποτα. Αντίθετα, παρόλο που οι γονείς μου ήταν και οι δύο καλοί γιατροί, λόγω της αφοσίωσης τους στα κοινά και όχι στον πλούτο, περάσαμε στη ζωή τρομερά δύσκολες μέρες. Την περίοδο μετά το 1933 ζούσαμε στην Ελλάδα. Όταν άρχισε ο πόλεμος κατοικούσαμε στη Μυτιλήνη όπου ο πατέρας μου ήταν πολύ επιτυχημένος γιατρός. Οι ντόπιοι, δεξιοί και αριστεροί, τον αγαπούσαν πολύ και έτσι όταν μαθεύτηκε ότι οι Γερμανοί κατευθύνονται προς το νησί, τον προειδοποίησαν ότι θα είναι από τους πρώτους που θα συλλάβουν στη Μυτιλήνη. Και αυτό γιατί οι γονείς μου ήταν γνωστοί και δραστήριοι αριστεροί, ενταγμένοι στο κίνημα κατά της δικτατορίας του Μεταξά και επιπλέον υπήκοοι της Μ. Βρετανίας σαν Κύπριοι που ήταν. Σε 2-3 ώρες μαζέψαμε ότι μπορούσαμε σε μερικές βαλίτσες και με μια βάρκα περάσαμε απέναντι στην Τουρκία, στο Αϊβαλί απ’ όπου με δυσκολίες πολλές καταλήξαμε στη Μερσίνα. Απ’ εκεί με ένα καΐκι ήλθαμε στην Κύπρο. Αρχικά εγκατασταθήκαμε για λίγο καιρό στο χωριό του πατέρα μου στον Κάμπο της Τσακκίστρας και μετά στην Πάφο, όπου ο πατέρας σαν οφθαλμίατρος και η μητέρα σαν οδοντογιατρός, άρχισαν να δουλεύουν.

327

Είχαμε έρθει με ελάχιστα ρούχα, έπρεπε τα πάντα να δημιουργηθούν από την αρχή μέσα στις δύσκολες εκείνες συνθήκες του 41. Για δυο χρόνια δεν είχαμε ούτε έπιπλα, ούτε τίποτα στο σπίτι. Μόλις άρχισε να στρώνει κάπως η δουλειά και αγοράσαμε τα πρώτα πράγματα, ο πατέρας μου έφυγε εθελοντής για το μέτωπο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εγκαταλείψαμε το σπίτι στην Πάφο και φύγαμε και μείς για τη Λεμεσό. Στη Λεμεσό είχαμε ελάχιστα εισοδήματα, μια και η μητέρα μου αφιέρωνε τον περισσότερο της χρόνο στην κοινωνική και πολιτική δράση όπως σας είπα και όχι να δουλεύει σαν οδοντογιατρός. Περάσαμε πού άσχημες μέρες ώσπου να γυρίσει ο πατέρας από το στρατό. Μόλις γύρισε, επειδή ήταν πολύ καλός επαγγελματίας, άρχισε να πηγαίνει καλά, να έχει εισοδήματα και ήταν με βάση αυτά που πήγα αργότερα να σπουδάσω. Αλλά πάλι τα εγκατέλειψε και πήγαν με τη μητέρα μου εθελοντές να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σαν γιατροί στην Ελλάδα, ενώ εγώ βρισκόμουν στη Γενεύη σα φοιτητής. Έτσι έπρεπε να σπουδάζω και να δουλεύω και εκεί και αργότερα στην Αγγλία. Όταν γύρισα το 1962 στην Κύπρο, ο πατέρας μου δούλευε σα γιατρός, ήταν πολύ πετυχημένος, είχε ουρές έξω από το ιατρείο, αλλά πήρε την απόφαση να κτίσει την κλινική. Μόλις τέλειωσε η κλινική έγιναν τα γεγονότα του 63, η Λεμεσός αποκόπηκε, δεν έρχονταν άρρωστοι, τα εισοδήματα μειώθηκαν στο ελάχιστο. Μόλις αποκαταστάθηκαν οι συνθήκες, ο πατέρας μου έπαθε εγκεφαλική συμφόρηση και στην ουσία έχασε την ικανότητα του να εργάζεται κανονικά. Εν τω μεταξύ είχε πεθάνει και η μητέρα μου. Όμως τα γραμμάτια έμειναν κι εγώ όχι μόνο δεν είχα κανένα εισόδημα από την οικογένεια μου αλλά είχα να αντιμετωπίσω και το χρέος της κλινικής. Άρχισα σιγά-σιγά να δουλεύω και θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι όταν επρόκειτο να παντρευτούμε με την Αντρούλα το 1966, της είχα πει: «Να παντρευτούμε αλλά πρέπει να ξέρεις ότι το μοναδικό μου σίγουρο εισόδημα αυτή τη στιγμή είναι οι £100 το μήνα που έχω σαν σύμβουλος της «Ιωάννου και Παρασκευαΐδης» και ότι άλλο πιάσω από μελέτες, που αυτά δεν είναι καθόλου σίγουρα». ΔΕΝ ΕΊΜΑΙ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΟΎΧΟΣ Σιγά-σιγά προχώρησε η δουλειά, πήρε ανάπτυξη αλλά ό,τι κέρδιζα το επένδυα στη δουλειά μου με σκοπό να αναπτυχθεί και να προσφέρουμε τις υπηρεσίες που θεωρούσαμε ότι έχει ανάγκη ο τόπος. Και ο λόγος που κτίστηκε το ΚΕΜΑ, δεν ήταν γιατί ήταν καλή επένδυση, αλλά πίστευα ότι μια και η Κύπρος είχε ανάγκη τον τομέα αυτόν, των υπηρεσιών, έπρεπε να υπάρχει κι ένα κτίριο, ένα κέντρο με τις ανάλογες διευκολύνσεις που θα βοηθούσε την όλη προβολή της Κύπρου διεθνώς. Σε συνδυασμό και με τη σχολή για μετεκπαίδευση στελεχών και τη σχολή κομπιούτερ, ήταν μια προσπάθεια προβολής της Κύπρου σαν ένα Κέντρο Επιστημονικών Υπηρεσιών. Ότι έχουμε καταφέρει οφείλεται στην πολύχρονη δουλειά, εμάς και των συνεργατών μας. Και δε διαφέρουμε σ’ αυτό το σημείο από δεκάδες άλλους επαγγελματίες γιατρούς, δικηγόρους, αρχιτέκτονες κλπ. που δημιούργησαν μια κοινωνική βάση, αποκλειστικά και μόνο προσφέροντας υπηρεσίες ψηλού επαγγελματικού επιπέδου. ΠΟΛΎΤΙΜΕΣ ΟΙ ΕΜΠΕΙΡΊΕΣ ΕΡ.: Πώς μπορούν οι εμπειρίες σας από τη ζωή και η επαγγελματική σας πείρα να βοηθήσουν στην άσκηση των καθηκόντων σας σαν Πρόεδρος της Δημοκρατίας;

328

Ο πρωην πρόεδρος Γιώργος Βασιλείου. [Γ.Β.]

ΑΠ.: Εκτός από το κοινωνικό παρελθόν, τις εμπειρίες της έντονης ανάμειξης και προσφοράς της οικογένειας μου, αλλά και μένα προσωπικά - μέσα σε τελείως διαφορετικές συνθήκες - πιστεύω ότι ο ίδιος ο χαρακτήρας της επαγγελματικής επιστημονικής δραστηριότητας που ανάπτυξα, είναι κάτι που θα με βοηθήσει σημαντικά για τη θέση του Προέδρου. Διότι όλα τα χρόνια ήμουν ένας ερευνητής και αναλυτής και μελετούσα τις συνθήκες στην Κύπρο και στον γύρω χώρο. Τις μελέτες για την Κύπρο τις έκανα για λόγους καθαρής συνεισφοράς στον τόπο. Όπως πχ. η μελέτη για οικονομική ανάπτυξη της Λευκωσίας, η μελέτη για τις συνθήκες ζωής και τι πρέπει να γίνει για τους ηλικιωμένους, η μελέτη για τη νεολαία, πολλές άλλες μελέτες που δε δημοσιεύτηκαν, γύρω από το θέμα των πολιτικών συνθηκών, πώς σκέφτεται ο κόσμος, τα προβλήματα τους, πώς μπορεί να αντιμετωπιστούν κλπ. Και σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις το βασικό στοιχείο ήταν η επικοινωνία με τον κόσμο, η διάθεση και ετοιμότητα να ακούσεις πώς σκέφτονται, να καταλάβεις τα προβλήματα τους. Και με ψύχραιμο τρόπο, αφού αναλύσεις αντικειμενικά τα στοιχεία, χωρίς προκαταλήψεις, να βγάλεις τα σωστά συμπεράσματα. Να μην ξεκινήσεις δογματικά αλλά να δεις ποιες είναι οι συνθήκες και να πάρεις τα σωστά μέτρα.

329

ΠΙΣΤΕΎΩ ΣΤΟ ΛΑΌ ΕΡ.: Προέρχεστε από μια οικογένεια, όπως είπε κάποιος, διανοουμένων αγωνιστών και έχετε μεγαλώσει με όλο τον προβληματισμό, μιας πολιτικά προωθημένης και δραστηριοποιημένης οικογενείας. Το ίδιο το δικό σας κοινωνικό «είναι» χαρακτηρίζεται σαν έντονα δημοκρατικό και προοδευτικό. Η φύση του επαγγέλματος σας έχει άμεση σχέση με τους ανθρώπους, την κοινωνία και τους νόμους της. Πώς νομίζετε ότι όλα αυτά θα επηρεάσουν τον Γιώργο Βασιλείου σαν αυριανό Πρόεδρο; ΑΠ.: Ο τρόπος ζωής των γονιών μου, η αυταπάρνηση τους, η ετοιμότητα τους να διαλέξουν το δύσκολο, η αγάπη για τον συνάνθρωπο, η έμπρακτη αλληλεγγύη, σημάδεψαν το χαρακτήρα μου και είναι για μένα μια ανεξάντλητη πηγή ενέργειας και έμπνευσης. Γιατί όσο κι αν οι συνθήκες τώρα έχουν αλλάξει, έχουν καλυτερεύσει γενικά και για μένα προσωπικά, εκείνη η περίοδος της παιδικής και της νεανικής μου ηλικίας με τις τόσες δυσκολίες, είναι το σημείο σύγκρισης και αναφοράς. Και εκ των υστέρων κρίνοντας, είμαι πολύ τυχερός που έζησα έτσι, γιατί μπορώ να εκτιμήσω πιο σωστά τις νέες συνθήκες και καταστάσεις που δημιουργούνται. Από την άλλη, το γεγονός ότι ασχολήθηκα με τη μελέτη, την έρευνα και την ανάλυση της κοινωνίας, διαφόρων ομάδων πληθυσμού, διαφορετικών συνθηκών και χωρών, μου δίνει τη δυνατότητα επισήμανσης του τρόπου σκέπτεσθαι των ανθρώπων και της διατύπωσης λύσεων και απαντήσεων σε διάφορα προβλήματα. Γνωρίζω πολύ καλά τις οικονομικές και κατ’ επέκταση – μια και τα πάντα ξεκινούν από την οικονομία – τις κοινωνικές και πολιτικές ιδιομορφίες της Κύπρου και της Ελλάδας, της Τουρκίας, των ισλαμικών χωρών, των χωρών του τρίτου κόσμου. Ξέρω τι σημαίνουν συνθήκες της Σοβιετικής Ένωσης και της Αμερικής. Πιστεύω ότι έχω την απαιτούμενη πείρα και τις γνώσεις, γύρω από πολλά θέματα που θα πρέπει ν’ απασχολήσουν το νέον Πρόεδρο. Μα προπαντός πιστεύω στο λαό μας, πιστεύω στην Κύπρο μας και θα κάμω ότι είναι ανθρώπινα δυνατό για να βοηθήσω. Θα προσφέρω σ’ αυτό τον τόπο όλες μου τις δυνάμεις για να δει καλύτερες και φωτεινότερες μέρες.

330

Σκίτσο που έκανε ο γιός μου Σπύρος όταν ήταν οκτώ χρονών, για τον πατέρα του, 1985. [Β.Σ.]

331

Μακέτα κατοικίας της Κάλλης Κυριάκου, 1982. [Β.Σ.]

Η μακέτα της διπλωματικής μου εργασίας «Ξενοδοχείο στη θάλασσα», 1975. [Κ.Χ.]

332

Τη μέρα της διαβεβαίωσης του Ανδρέα ως Υπουργού Εσωτερικών, στην είσοδο του προεδρικού μεγάρου, Μάρτιος 2003, [Α.Χ.].

333

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Α.Κ. Αλ.Π. Α.Λ.Κ. Α.Π. Α.Σ. Α.Σ.Δ. Αρ.Χ. Α.Χ. Β.Π. Β.Σ. Γ.Β. Δ.Α. Δ.Π. Ε.Κ. Ed.S. Ε.Π. Ι.Α.Μ. Κ.Α. Κ.Ζ. Κ.Θ. Κ.Χ.Ι. Κ.Μ. Κ.Χ. Κ.Χ./Ed.S.

334

Αθηνούλα Καρούζη, ΦΕΚ Λεμεσού Αλίκη Παναγή, ΦΕΚ Λεμεσού Αρχείο Αρχής Λιμένων Κύπρου Αρχείο ΠΟΓΟ (Παγκυπρια Ομοσπονδία Γυναικείων Οργανώσεων) Συλλογή Άννας Σαμαρά Αντιγόνη Σολομωνίδου Δρουσιώτου, φωτογράφος Αργυρώ Χριστοδούλου, ΦΕΚ Λεμεσού Συλλογή Ανδρέα Χρίστου Συλλογή Βέρας Παρλαλίδου, αρχιτέκτονας Βάσος Στυλιανού, φωτογράφος Αρχείο Προέδρου Γιώργου Βασιλείου Δημήτρης Αϊπαυλίτης, ΦΕΚ Λεμεσού Δημήτρης Παναγή, ΦΕΚ Λεμεσού Ερατώ Καντούνα, ΦΕΚ Λεμεσού Edwards & Sons, φωτογράφοι Συλλογή Εύης Πηλαβάκη Συλλογή Παττιχείου Δημοτικού Ιστορικού Αρχείου, Μουσείου και Κέντρου Μελετών Κυριάκος Ανδρέου, φωτορεπόρτερ Κασσάνδρα Ζαχαρίου, ΦΕΚ Λεμεσού Κυριάκος Θουκή, ΦΕΚ Λεμεσού Αρχείο Κλειώς Χριστοδουλίδου - Ιωαννίδου Συλλογή Κωσταντίνας Μιχαηλίδου Συλλογή Κρίστιας Αργυρίδου - Χρίστου Συλλογή Κρίστιας Αργυρίδου - Χρίστου, φωτογράφοι Edwards & Sons

Κ.Χ./Φ.Μ. Κ.Χ/Χ.Π. Λ.Μ. Λ.Σ. Λ.Χ. Μ.Ι. Μ.Μ. Μ.Σ. Ν.Β. Ν.Ν. Π.Μ. Π.Π. Π.Χ. Ρ.Κ. Σ.Κ. Σ.Μ. Τ.Α. Τ.Σ. Φ.Κ. Φ.Μ. Φ.Π. ΦΩ Χ.Π. Χρ.Π. Χ.Σ.

Συλλογή Κρίστιας Αργυρίδου - Χρίστου, φωτογράφος Φώτο Μάτικ Συλλογή Κρίστιας Αργυρίδου - Χρίστου, φωτογράφος Χρίστος Παπαντωνίου Συλλογή Λένιας Μπέρου, αρχιτέκτονας Συλλογή Λούλλας Συλβέστρου Συλλογή Λόη Χαράκη Μάριος Ιωαννίδης, ΦΕΚ Λεμεσού Συλλογή Μαρούλας Μαυρομουστάκη Συλλογή Μιχάλη Σωκράτους Συλλογή Νατάσας Βασιλειάδου Συλλογή Νινέττας Νικολαΐδου Συλλογή Πετράκη Μαυρομουστάκη Συλλογή Πέρσας Παπαϊωάννου Πάμπος Χαραλαμπίδης, ΦΕΚ Λεμεσού Ρώμος Κοτσώνης, ΦΕΚ Λεμεσού Συλλογή Σοφίας Κατσαμπή Σωκράτης Μασούρας, ΦΕΚ Λεμεσού Αρχείο Τάσου Ανδρέου, αρχιτέκτονα Τάσος Σάββα, ΦΕΚ Λεμεσού Φώτο Κόκος, φωτογράφος Φώτο Μάτικ, φωτογράφος Φώτο Πάμπος, φωτογράφος Φώσκολο, φωτογράφος Συλλογή Χαρούλλας Παναγιώτου Συλλογή οικογένειας Χρίστου Παπαδόπουλου, ηθοποιού Χάρης Σολωμού, φωτογράφος

335