Zondag 1 maart 2009 Bomb Wreck Jewellery Joris Luyendijk
1
Dames en heren, kunstenaars, familie en vrienden van die kunstenaars. Subsidieverstrekkers, ramptoeristen, welkom. Dit wordt geen betoog. Dit wordt geen betoog, en niet omdat ik hier tegenover u, de culturele elite, niet graag een vlammend pleidooi zou afsteken. U weet wel zo’n seculiere preek die begint met een rake observatie uit het media aanbod van de afgelopen maand, gevolgd door geleerde citaten en een handvol miniatuur-sociologische beschouwingen, en eindigend in een vermaning aan de overheid dan wel een oproep tot een cultuuromslag bij het volk. Later met wat andere stukjes gebundeld tot een manifest, 5 euro 95 bij de betere boekhandel. Dit wordt niet zo’n betoog, ten eerste omdat zulke betogen horen bij een illusie van overzicht die al een paar decennia achter ons ligt, en ten tweede omdat je voor zo’n betoog een conclusie nodig hebt. En ik kan uiteindelijk niet kiezen. Of beter gezegd: mijn moreel kompas over deze bomwrakjuwelen blijft uitslaan tussen twee polen. Gebruik dan je instinct, zult u zeggen. Het probleem is: ik vertrouw dat instinct niet. Want de keuze voor één van die polen heeft verregaande implicaties voor mijn eigen rol hier ter plekke. Laat ik de twee polen beschrijven. Op de eerste pool staat een spreker die zegt: Jonas Staal, Jiska Hartog en Michiel Henneman, wat een prachtig initiatief! Begint een betere wereld niet met bewustwording? Leven we niet in een tijd waarin de massamedia een venster op de wereld beloven maar met hun wijze van berichtgeving die wereld juist voor ons sluiten? En is de oorlog in Irak die ons land politiek steunde, en de bezetting van Irak die ons land militair mede mogelijk maakte, niet het pijnlijkste voorbeeld van die afstomping? De itempjes van 20 seconden in de rubriek Kort Nieuws op het Acht Uur Journaal waar de nieuwslezer even de stem laat zakken en met ernstige stem vervolgt: “Opnieuw een grote bomaanslag in Irak. Op een belangrijke straat in de hoofdstad Baghdad blies een vrouwelijke zelfmoordterrorist zichzelf op. Achttien mensen, onder wie zes kinderen, kwamen om het leven”. Dan gaat de stem weer omhoog want we zien hele andere beelden en horen dan: “Grote verbazing in Australie. Daar werden vanochtend een zevenling geboren, bestaande uit zeven jongens. Het is pas de derde keer in de geschiedenis dat een zevenling uit alleen maar jongens bestaat. De moeder maakt het goed.” Meneer Jonas Staal wat een prachtig initiatief, hoor ik op de eerste pool van mijn moreel kompas. Als we de mensen weer willen betrekken bij de wereld, moeten we ze wakker schudden. En de oude kanalen zijn verstopt. De kerken zijn leeg, vakbonden gaan alleen nog de straat op voor het prepensioen, en de politiek is door de toegenomen complexiteit veranderd in een web van onuitlegbare compromissen achter de schermen, en toneelstukjes voor de media vóór de schermen. De media? Actualiteitenrubrieken moeten met kijkcijfers en focusgroepen achterhalen in welke emotie hun kijkers willen worden gebracht, het Journaal heeft zijn genres uitgewoond 2
en de abonneebestanden van serieuze kranten vergrijzen nog sneller dan de samenleving. Talkshows? Denk even aan het gezicht van de celebrity presentator als hij het hartverscheurende relaas van het tegen de tranen vechtende terreurslachtoffer helaas helaas, u weet hoe dat gaat bij televisie, moet onderbreken voor de Zapservice. Meneer Jonas Staal wat prachtig om in een publieke sfeer die vaak niet eens met opzet alles trivialiseert wat het behandelt, wat prachtig om in die publieke sfeer met deze bomwrakjuwelen de mensen op hun bek te slaan, wakker te schudden, de ogen te openen. Schoonheid scheppen uit destructie, en dan schoonheid in de manifestatie van juwelen, dat wil zeggen, gebruiksvoorwerpen die mensen normaal inzetten om hun sociale status te markeren ten opzichte van anderen. Chomsky meets Bourdieu. En wie weet, ergens in de wereld wordt iemand door deze juwelen precies daar geraakt waar het nodig is, en die persoon zet weer iets in gang en zo komt langzaam die bewustwording op gang. Ook de langste reis begint met de eerste stap en je voelt hoe dit bomwrakjuweel hieraan zijn steentje bijdraagt. Vanaf deze pool is mijn eigen rol hier, orerend tegenover u, een aangename: Ik leg het u allemaal nog eens uit, wie weet dat straks een krant of weekblad het ook nog afdrukt, en u in het publiek knikt want u bent het met mij eens; anders was u hier niet. Dan had u zich allang walgend afgewend van Jonas Staal, of geen subsidie gegeven, of uw galerie niet ter beschikking gesteld. Dus daar staan we nu, terwijl in de pantry de hapjes worden klaargelegd voor de borrel straks, oog in oog met stukjes materiaal die ooit uit elkaar werden gereten door een explosief dat om een menselijk lichaam zat geplakt. Zouden de mensen buiten dit gebouw die wakker moeten worden geschud over de ellende in de rest van de wereld al wakker zijn? Nee hè, zij zijn nog niet bewust maar wij wel. Wij zijn bewust, daarom zijn we hier. Tjonge wat voel ik me bewust. En helemaal niet meer afgestompt ook. Lekker hoor, die ogen zo wijd open. Buiten lopen allemaal onbewuste mensen rond, zombies eigenlijk, maar ik dus niet hè? En u ook niet. Zoiets schept een band. Zo komen we bij de andere pool op mijn moreel kompas. Daar klinkt de volgende vraag: Welk gevoel verkopen deze juwelen aan de culturele elite die met ze in aanraking zal komen? En het antwoord luidt dat deze bomwrakjuwelen aan de culturele elite het gevoel verkopen: Aan. U. Ligt. Het. Niet. De wereld buiten de wereld waarin u als culturele elite verkeert is vaak een poel van onrecht. Maar, en u bewijst het door kennis te nemen van de bomwrakjuwelen, Aan. U. Ligt. Het. Niet. Was iedereen maar zoals u. Ik beschuldig de makers van deze bomwrakjuwelen hier niet van een parasitaire publiciteitsstunt. Dat soort kritiek zal er wel komen, geleverd door iemand die met een van verontwaardiging dichtgeknepen keel uitroept: En wat is de volgende stap? Pruiken van haar geoogst van terreurslachtoffers? Een schilderij van bloed opgedept meteen na een aanslag? De hysterische huilbuilen van nabestaanden op housemuziek? Ik accepteer Jonas Staals oprechtheid. Mijn probleem is de veronderstelling die aan zijn oprechtheid ten grondslag ligt, namelijk dat het primair obstakel voor een betere wereld onwetendheid is, en de oplossing dus bewustwording. Wat nu als het obstakel voor een betere wereld in werkelijkheid wordt gevormd door de dadeloosheid bij de huidige elite?
3
Garreth Evans, oud-minister van buitenlandse zaken van Australie en nu directeur van de International Crisis Group vertelde eens dat hij in zijn tijd als minister voortdurend activisten over de vloer kreeg. "Allemaal zeiden ze hetzelfde", aldus Evans. "Minster, de mensen moeten weten van het onrecht waartegen wij strijden, u moet helpen met subsidie en publiciteit om bewustzijn te kweken". En Evans zei dan altijd: "Okay maar wat gaan we doen? Straks is die bewustwording er, en dan?" En volgens Evans viel dan keer op keer een pijnlijke stilte. Okay, zegt u nu, bewustzijn is niet alles, maar het is wel de eerste stap. En iedereen heeft zijn rol. Kunstenaars geven richting, waarna activisten het over moeten nemen. En alle beetjes helpen toch? Inderdaad helpen alle beetjes, tenzij, en hier zit de magneet van de tweede pool, tenzij Staal en de westerse geengageerde intelligentsia in het algemeen de status quo met hun werk indirect juist legitimeren. Noem het de snooze button bij engagement. Bij iedere nieuwe crisis gaat het alarm af en besef je: de wereld behoeft urgent verbetering. Maar in plaats van die verbetering in gang te zetten, stelt de geengageerde persoon vast dat het ontbreekt aan bewustwording. Dus gaat de geengageerde persoon daaraan werken, en dat is uiteindelijk een druk op de snooze button. Het akelige geluid van de wekker sterft weg, de geengageerde persoon wacht op grotere bewustwording of draagt daaraan bij met kunst of journalistiek of maatschappelijk betrokken non-fictie. Dan breekt een nieuwe crisis uit, er volgt een nieuwe mep op de snooze button, opnieuw weldadige rust en stilte waarin wordt gewerkt dan wel gewacht op grotere bewustwording, een nieuwe crisis enzoverder. Leveren wij kunstenaars en journalisten niet ongewild het prachtig afgewerkte vijgeblad voor de dadeloosheid van de elite waartoe we behoren? En krijgen we daarom van die elite zoveel subsidie? Zijn we daarom zo welkom in hun musea en jury's? Willen we daarom zo graag met ons op de foto? Wat is er makkelijker dan een interventie opschorten met verwijzing naar de noodzaak van een groter draagvlak? En tot dat draagvlak er is, tja, tot dat moment doen we nog even niks. Behalve een aantrekkelijk salaris trekken, visitekaartjes uitwisselen op openingen in het culturele circuit en ons koesteren aan het zelfbeeld: Aan. Ons. Ligt. Het. Niet. Wat zouden u en ik als aanwezigen bij dit geengageerde kunstwerk doen als die morele zombies buiten inderdaad allemaal wakker werden, ogen open en de afgestompte blilk messcherp geslepen? Dan zitten we nog steeds met een zwaar onrechtvaardige wereld. Er zou van alles moeten worden ondernomen. Ook u zou van alles moeten bijdragen in tijd en geld, want die wereld laat zich heus niet 1,2,3 omvormen tot een duurzame en rechtvaardige plek. Zou u dan bij een gigantisch gegroeid draagvlak opeens wel in actie komen? Zonee, dan is uw engagement vals en staat u hier parasitair mee te liften. En zoja, waarom onderneemt u dan niet nu al de dingen die u dan zou ondernemen? Dat is het moreel verraderlijke aan democratie. Niet alleen kun je denken bij de enorme verschillen in welvaart in de wereld: ja maar wij hebben ook een beter systeem dus wij verdienen onze luxe. Het probleem is ook dat je vast kan lopen in bewustmaking. Want tja, we leven in een democratie dus de meerderheid moet er wel zin in hebben. Meer bewustwording dus, wakker schudden en ogen openen. Zo is dadeloosheid niet meer dadeloosheid, maar een overgangsfase naar grotere bewustwording. Aangenaam verdoofd
4
wachten wij als elite op het moment dat de massa inziet dat er iets moet gebeuren, en tot die tijd nemen we er nog eentje. Je ziet iets vergelijkbaars rond de integratieproblematiek. Eindeloos discussieren over hoe er gediscussieerd zou moeten worden, en waarover. Maar iets ondernemen... Zoals ik laatst (daar heb je de prikkelende observatie uit het media aanbod van de afgelopen maand) in de Uitladder van Amsterdam zag staan: ‘Aanstaande maandagavond, een debat over het integratiedebat.’ En daarna natuurlijk napraten, uitmondend in een evaluatie van het debat over het debat. We naderen het einde van dit verhaal dat geen betoog is, en dus is het tijd voor wat Engelsen 'closure' noemen. Als ik kies voor pool één, bewustwording is altijd beter dan niets, dan kan ik vanavond met een tevreden gevoel over mezelf slapen. Want ook ik heb weer een steentje bijgedragen met dit commentaar op commentaar. Bij pool twee ben ik een nog treurigere nar dan Jonas Staal, die 750 euro plus reiskosten op basis van eerste klas komt verdienen met een verhaal dat, uiteindelijk, zijn eigen schadelijke overbodigheid bewijst. Ik ga u niet voorschrijven hoe u het moet zien. En ik zou mijn eigen verhaal onderuit halen als ik zei dat ik al blij was als u erover gaat nadenken. Want ook dat ‘discussie aanzwengelen’ kun je prima zien als substituut voor daden, in plaats van als de aanzet ertoe. Laten we een toast uitbrengen op de slachtoffers, zonder wiens dood deze prachtige juwelen er nooit waren geweest.
5