Next 20171109

Donderdag 9 november 2017

Begin vooral niet over dingen als buitenspel Marco�van�€asten� op�de�tribune�van�F™�Lisse�over vernieuwing�in�het�voetbal Sport�E�������� ›LGEMEEN�H›N·ELS€L›·�˛�„‘„��EN�NIEUWE�ROTTER·›MSE�™OUR›NT�˛�„‚‚�

nrc.nl

J››RG›NG��‘ NO–�‘��’

Hellblade��de�game Zeldzaam in de wereld van gaming: na actie nu ook trauma en psychose

Rijndelta Otters, kerkuilen, libellen, bevers en nog véél meer

™ultuur�™��“���”

In�het�nieuws�’

PRIJS�€‘��“��

Welkom in het Louvre In Abu Dhabi opent een dependance van het Franse nationale museum.

FOTO�MOH›ME·�SOMJI

In�het�nieuws�“�”

��•�™

’s�Middags�wat�re�g�e�n in�het�westen–�Matige tot�vrij�krachtige�wind uit�het�zuidwesten–

Inhoud Opinie��”��†�|�Familieberichten�E‚�| ™ultuur�™���„�|�·e�Gids��tv�|�™��†��‘�’ Economie�E��†�|�Sport�E������|

€�e�zo�r�g�i�n�f�o�r�m�a�t�i�e

Lees�nrc–next�ook�online

n�rc�–�n�l�—s�e�r�v�i�c�e�of��„„��”‘���”‘ ma�t—m�vr��„–����†–‚��uur��za���–����“–’��uur

Zo�geregeld Ga�naar�nrc–nl—activeer

x(7B0BB4*QKKKNP( +[!&!,!#!_

2 In het nieuws

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

C�O�LU�M�N

Z�A�A�K-�D�OT�T�E�R�B�LO�E�M

Lachen met Thierry en andere luchtigheid

H

et is altijd goed als politici humor hebben– Het helpt wel als er ook om wordt gelachen– Nu zijn politici erg goed in verdeeldheid� zelfs bij het lachen� dus als een politicus pech heeft� sterft zijn grap in een pijnlijke stilte� zoals je dat kunt hebben bij je eerste afspraakje– ·e meeste politici denken daarom‡ humor – niet aan beginnen– Ik kom erop omdat we vorige week vrijdag een bijzonder humorgevalletje hadden– Jaap Jansen van BNR Nieuwsradio volgde als een van de weinige reporters het optreden van Thierry €audet bij zijn jongerenaanhang� de JFV·– Jansen twitterde erover– Zo werd bekend dat €audet zei‡ „Het aller� beste zou zijn als wij absolute heersers zouden zijn–” Hier zag niet iedereen de humor van in– €audet en een le� ger twitteraars zeiden daarop dat het dat juist was‡ humor– Ik keek de urenlange video terug� een hele zit� en het is waar‡ je kon zijn opmerking zien als schertsende reactie op iemand uit het publiek die referenda verwerpt omdat „veel mensen geen verstand van politiek hebben”–

Ik ben de laatste generatie, [...] we gaan het verliezen, [...] we leven in een eindtijd

D

an nog leek me dit een nogal grote fout‡ politieke com� municatie draait om uiterste helderheid– ·an is humor misschien niet zo’n goed idee– Het is erger– €audet was in een losse bui� en zocht die avond voortdurend de grens op– „Niemand” in de Kamer� zei hij� denkt na over de samenleving van over dertig jaar– Rutte is alleen gespitst op een €russels baantje– Zijn politieke te� genstanders zijn „gefrustreerde kinderen”– Links heeft „een infantiel soort vernietigingsdrang”– Nieuwsuur is „een links kutprogramma”– GroenLinks „een soort wijvenpartij”– En de samenleving voelt „als de val van het Romeinse Rijk”– ·us soms denkt €audet‡ „Ik ben de laatste generatie� [–––] we gaan het verliezen� [–––] we leven in een eindtijd–” We moeten het dezer dagen zeker hebben over de divi� dendbelasting� de lobby van het grootbedrijf en andere on� derwerpen uit het regeerakkoord� maar ik zou zeggen‡ iets meer aandacht voor het ondergangsdenken van de man die al maanden de meeste winst in de peilingen boekt� zou geen kwaad kunnen– Toen €uma laatst in de HJ Schoo�lezing sprak over boze Nederlanders die eigenlijk gewone Nederlanders zouden zijn� hadden de kranten het er weken over– En niet over zijn bumor– ·e politiek columnist van Trouw zag in de ™·›�leider bijvoorbeeld „een Trump light”– Intussen gaat achter onze virtueel snelst groeiende politi� cus een man schuil die grapt over een alleenheerschappij na� dat hij zijn vrees voor een eindtijd formuleerde– ·at lijkt me niets om te lachen– Maar ook niets voor media om luchtig aan voorbij te gaan� zoals afgelopen week gebeurde–

Tom-Jan�Meeus (t.meeus@nrc.nl;�@tomjanmeeus)�schrijft�op deze�plek�een�wisselcolumn�met�Jutta�Chorus.

Oud-minister Hillen moet getuigen in corruptiezaak De rechtbank wil dat oudminister Hillen (Defensie) uitlegt hoe zijn ambtenaren met verdenkingen van strafbare feiten omgingen.

Door�onze�redacteuren Merijn�Rengers en�Derk�Stokmans AMSTERDAM.� Voormalig minister van ·efensie Hans Hillen moet in het openbaar getuigen in een grote straf� zaak over omkoping van defensieme� dewerkers– ·at heeft de rechtbank in Rotterdam donderdag besloten– Het gaat om de zaak�·otterbloem� die draait om het omkopen van amb� tenaren door vertegenwoordigers van de auto�industrie– ·e officier van justitie vond het niet nodig om de ™·›’er Hillen op een zitting te onder� vragen� maar de rechtbank acht dat wel van belang– NRC onthulde in juni dat Hillen tij� dens een getuigenverhoor in ‘��‚ bij

de Rijksrecherche had gezegd dat hij mogelijke corruptie van defensie� ambtenaar Jacques H– het liefst bui� ten de Kamer en het Openbaar Minis� terie om geregeld had– ·e uitlatingen van Hillen in deze krant waren voor de rechtbank een be� langrijke reden om hem op te roepen– Volgens de rechtbank kan Hillen „uit� leg geven over de wijze waarop binnen het ministerie werd omgegaan met in� tegriteitskwesties respectievelijk ver� denkingen van strafbare feiten”– In ‘��‚ wilde de Rijksrecherche van Hillen weten waarom hij zich „tij� dens en na zijn ambtstermijn” per� soonlijk met de zaak van Jacques H– had bemoeid– Hillen antwoordde dat hij de zaak binnenskamers had willen oplossen en dat er bij vergelijkbare za� ken geen aangifte werd gedaan om het departement niet te schaden– ·e� fensie had volgens hem een „eigen correctiemechanisme” dat „ook heel bevredigend werkte”– €ij het informeren van de Kamer verzweeg Hillen in die periode de

ernst van de verdenkingen aan het adres van H–� omdat hij geen tijd meer zou hebben voor het „managen van de krijgsmacht” als hij zich steeds zou moeten verantwoorden voor „inci� denten” op zijn ministerie� zo zei hij in een reactie aan NR™– Hillen zei daarnaast tegen deze krant dat hij ook geen aangifte wilde doen omdat Jacques H– voor zijn ge� voel werd geslachtofferd– „Hij kan nooit �� jaar helemaal alleen hebben gehandeld� dan moet het echt wel toegejuicht zijn� of geaccepteerd– ·an is hij door zijn meerderen voortdu� rend gedekt geweest–” Op � december heeft de eerste van vijftien zittingsdagen plaats waarin deze grote strafzaak wordt behandeld– Het OM verdenkt diverse ambtenaren ervan steekpenningen te hebben aan� genomen van autodealers in ruil voor vertrouwelijke informatie over grote orders van politie en ·efensie– €ijna alle betrokken autobedrijven ˛waar� onder Pon� Renault en Peugeot� heb� ben de zaak geschikt met justitie–

Sopraan Audrey Luna zingt in New York de hoogste noot ooit gezongen Door�onze�cultuurredactie AMSTERDAM.�Met de allereerste noot

die sopraan ›udrey Luna zingt in de nieuwe opera The Exterminating Angel schrijft ze geschiedenis– Nog nooit haalde een sopraan deze hoge ›� die Luna al laat klinken voor ze in New York het podium is opgestapt– ·e muziekcriticus van The New York Times omschrijft het histori� sche moment zo‡ „Het duurt slechts een fractie van een seconde� bijna onwaarneembaar in een voorstelling van twee uur– Het is te snel voorbij om de honden op de Upper West Side op te roepen mee te janken of ramen in de buurt te doen sneuvelen– Maar zo kort als het ook duurt� de › boven de hoge ™ die sopraan ›udrey Luna bereikte in de nieuwe opera The Exterminating Angel van Thomas ›dÇs is zo hoog� dat deze nog nooit is ge� zongen in de �’”�jarige geschiedenis

FOTO�GREG�JAMES

Tom-Jan Meeus

In�de�opera�The�Exterminating Angel lukt�het�de�sopraan�Audrey Lu�n�a�de�hoge�A�te�halen.

van de Metropolitan Opera–” ›rchivarissen van The Metropoli� tan Opera hebben geen eerdere voorbeelden kunnen vinden van zangeressen die zo hoog als Luna hebben gezongen– „›ls ik een so� praan de conventionele hoge ™ hoor zingen� wil ik haar zeggen ‘Toon ons wat je verder in huis hebt’”� geeft componist Thomas ›dÇs als verkla� ring waarom hij de hoge › twee keer in zijn nieuwe compositie heeft op� genomen– „·eze noot� het toonbe� reik� is een metafoor voor de moge� lijkheid om psychologische en on� zichtbare grenzen die rond sopra� nen zijn opgebouwd te overstijgen”� zegt hij in The New York Times– Luna geldt als een sopraan die niet alleen de hoge noten veel makkelij� ker haalt dan andere sopranen� maar ze ook langer kan vasthouden dan de meeste componisten van hen verlan� gen� zonder ze schril te laten klinken–

VERENIGD�KONINKRIJK

SCHIETINCIDENT

Britse minister Patel stapt op na omstreden vakantiebezoek

Doodgeschoten man in Den Haag zou Iraanse politieke activist zijn

AMSTERDAM.�·e €ritse minister voor Ontwikke� lingssamenwerking Priti Patel heeft haar ontslag aangeboden– Patel kwam in opspraak nadat de €€™ afgelopen week onthulde dat ze tijdens haar vakan� tie in IsraÊl vorig jaar onder anderen een afspraak had met premier Netanyahu– Patel beweerde in eer� ste instantie dat minister van €uitenlandse Zaken €oris Johnson� die zelf in een andere zaak onder vuur ligt� en de regering op de hoogte waren– ·at was niet zo– ›lgemeen werd aangenomen dat ze woen� dag door de €ritse premier May zou worden ontsla� gen– Maar na een bezoek aan ·owning Street vertrok ze zelf– Het is de tweede minister in even zoveel we� ken die opstapt– Vorige week vertrok minister van ·efensie Michael Fallon na beschuldigingen van grensoverschrijdend gedrag– ˛NR™�

DEN�HAAG.�In de Jan van Riebeekstraat in ·en Haag

is woensdag een nog onbekende man doodgescho� ten– Hulpdiensten probeerden het slachtoffer nog te reanimeren� maar hulp mocht niet meer baten– ·e toedracht van het schietincident is nog onduidelijk– Er zijn nog geen aanhoudingen verricht– ·e politie is nog bezig met onderzoek– Volgens Omroep West is het slachtoffer een Iraanse politiek activist van de ‘›rab Struggle Movement’ ˛›SM�– ·e politie kon dit woensdagavond niet bevestigen– ·e ›SM strijdt voor de onafhankelijkheid van ›hwaz� een regio in Iran� en werd in �††† opgericht– ·e groep van ›rabische nationalistische opstandelingen zou verantwoorde� lijk zijn voor bomaanslagen in Iran– ·e vermoorde man woont sinds tien jaar in ·en Haag� meldt Om� roep West– ˛›NP�

In het nieuws 3

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

2

Zwolle

1 6

5

3

Deventer

4 IJssel

Zutphen

Verandering in biodiversiteit aan de oevers van de Rijndelta tussen 1997 en 2012* -14 tot -5 -5 tot 0 0 tot 5

Arnhem Nederrijn

5 tot 10 10 tot 15

Natuurherstel (natuur mag zijn vrije gang gaan)

Tiel

Nevengeul gegraven

Rijn

Waal

Natuurbeheer (voornamelijk uitgesteld maaien)

7

FOTO�’S�ISTO™K

15 tot 25

Nijmegen

10 km

1. Ro�e�rd�o�m�p 2. O�e�ve�r�z�wa�l�u�w�e�n 3.�›�rg�u�sv�l�i�n�d�e�r 4.�Ke�r�ku�i�l 5. Otter 6.�€�e�ve�r 7.�Kamsalamander 8.�Vu�u�r�l�i�b�e�l�l�e

NRC 091117 / MJ / Bron: Science Advances

*score samengesteld op basis van beschermingsstatus van soorten en geschikte ecotopen

ONDERZOEK�BIODIVERSITEIT

Alles wat groeit en bloeit, je vindt het nu ook weer in de Rijndelta De decennialange daling van de soortenrijkdom in de Rijndelta, door onder meer kanalisering en intensieve landbouw, lijkt gekeerd.

dammen� oprukken van exotische soorten– Over de nu gemeten vooruitgang is Straatsma voorzichtig positief– „Van compleet herstel zitten we nog ver af–”

Gunstig effect verruiming rivier ·oor�onze�redacteur Marcel�aan�de�Brugh A�M�ST�E�R�DA�M�.�Het gaat langzaam be�

ter met de natuur in de Nederlandse Rijndelta– Tussen �††” en ‘��‘ is de soortenrijkdom aan dieren en plan� ten er toegenomen– ·at blijkt uit on� derzoek van Utrechtse en Nijmeegse wetenschappers� dat woensdag in het tijdschrift Science Advances is ge� publiceerd– ·aarmee lijkt een eeuwenlange da� ling in de soortenrijkdom in de Rijn� delta gekeerd� zegt geograaf Menno Straatsma van de Universiteit Utrecht– Hij is eerste auteur van het artikel– ·e oorzaak van die achteruit� gang was divers� zegt Straatsma‡ ka� nalisering� giflozingen� intensieve landbouw en mestafvoer� aanleg van

·at de biodiversiteit in de Rijndelta weer toeneemt� komt voor een deel door maatregelen die zijn genomen om het overstromingsrisico te beper� ken– ·oor de opwarming van de aar� de veranderen weerpatronen en zul� len in de toekomst naar verwachting vaker heftige regenbuien voorko� men– Een maatregel om daarop te an� ticiperen is bijvoorbeeld het graven van nevengeulen– ›ndere� specifiek op de natuur gerichte maatregelen� zijn het laten verwilderen van uiter� waarden en weilanden� en het uitge� steld maaien van hooiland– Straats� ma‡ „En bij de stuw van ·riel is vijf� tien jaar geleden bijvoorbeeld een vistrap aangelegd� zodat vissen nu weer de rivier op kunnen–” ·e onderzoekers richtten zich in hun onderzoek op “�‚ beschermde

en bedreigde soorten dieren en plan� ten– ·ie werden ingedeeld in zeven groepen‡ hogere planten� libellen en waterjuffers� vlinders� amfibieÊn en reptielen� vissen� vogels� zoogdieren– Vervolgens deelden de onderzoekers de Rijndelta op in �”† uiterwaarden en binnen al die gebieden keken ze welke van „‘ ecotopen ˛een ecolo� gisch geclassificeerd gebied� zoals hardhout ooibos ˛op natuurlijke wij� ze ontstaan bos langs rivieren�� pro� ductiegrasland� ruigte� er voorkwa� men– Van al die uiterwaarden is bere�

8

kend welke van die “�‚ soorten er kunnen voorkomen– Zo bepaalden ze wat de potentiële biodiversiteit was– ·aarna gingen ze na wat er in de praktijk daadwerkelijk aan biodiver� siteit was–

Nationale Database Flora, Fauna ·aarvoor gebruikten ze de Nationale ·atabase Flora en Fauna� waarin ruim honderd miljoen waarnemin� gen van dieren en planten in Neder� land zijn opgeslagen– „·eze data� bank is geweldig voor Nederland– ›l decennialang wordt alles erin opge� slagen”� zegt Straatsma– In �’” van de �”† uiterwaarden za� gen de wetenschappers de biodiver� siteit toenemen– Maar wel met dui� delijke verschillen tussen de groe� pen– €ij de zoogdieren en vogels was de toename het duidelijkst– Zo wer� den de bever� de otter� de kerkuil en de roerdomp in steeds meer uiter� waarden aangetroffen– €ij libellen en vissen deden vooral soorten die zich snel verspreiden het goed– ›mfi� bieÊn en reptielen� en planten� deden het het slechtst–

Wat precies het effect is geweest van een bepaalde maatregel op de biodiversiteit� hebben de onderzoe� kers niet kunnen nagaan– Omdat niet alle maatregelen even goed zijn vast� gelegd� legt Straatsma uit– „Van het graven van een nevengeul weet je wel exact wanneer dat is gebeurd– Maar niet wanneer een bepaalde boer een bepaalde akker vlakbij de ri� vier anders is gaan beheren–” Het onderzoek laat zien dat vooral snel verspreidende soorten het goed doen� zoals de roerdomp en de bever– „·at verwacht je ook”� zegt Straats� ma– Maar het laat volgens hem ook zien dat beheerders niet herhaalde� lijk moeten ingrijpen in de natuur– „Een begrip dat je nu veel hoort is dynamische natuur� waarin voortdu� rend veel verandert–” Maar er zijn ook langzaam verspreidende soor� ten� zoals de knoflookpad� de gaffel� libel en het pimpernelblauwtje– „Je moet ook die trage soorten verleiden om eens ergens anders heen te gaan– ·an moet je niet steeds alles blijven veranderen–”

4 In het nieuws

nrc

FOTO�JOHN�FRUMM/HOLLANDSE�HOOGTE

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Het�interieur�van�het�Paleis�van�Westminster,�de�zetel�van�het�Britse�parlement�in�Londen.

SEKSUEEL�OVERSCHRIJDEND�GEDRAG�IN�WESTMINSTER

Luide roep om ‘cultuur van respect’ Het Britse establishment krabt zich achter de oren nu Westminster wordt opgeschud door een reeks van sleaze-schandalen.

Door�onze�correspondent Melle�Garschagen LO�N�D�E�N

V

rouwen — politici� parle� mentaire medewerkers� journalisten — die naar hun werk in het Paleis van West� minster lopen� zien veel vermaarde mannen– ›ls ze Parliament Square oversteken� wandelen ze langs stand� beelden van Mahatma Gandhi� Wins� ton ™hurchill� Nelson Mandela en een reeks €ritse lords en graven– Eenmaal binnen� grenzend aan het Lagerhuis� zien ze weer mannelijke dominantie‡ van de negentien stand� beelden van €ritse politici zijn er achttien van mannen– Het negen� tiende is van Margaret Thatcher– Nu Westminster opgeschud wordt door sleaze�schandalen� krabt het po� litieke establishment zich achter de oren– Hoe komen wij van de cultuur af

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

waarin sommige mannelijke politici denken dat het geoorloofd is jongere vrouwelijke medewerkers en journa� listen aan te randen of te betasten� ·insdagochtend werd Labour�poli� ticus ™arl Sargeant ˛parlement van Wales�� die vrijdag werd ontslagen na een melding van ongewenst over� schrijdend gedrag� dood aangetrof� fen– Vorige week stapte minister Michael Fallon op vanwege soortge� lijke beschuldigingen– En Labourlid €ex €ailey zei dat zij zes jaar geleden is verkracht door een partijgenoot– Premier Theresa May sprak deze week van de noodzaak „een cultuur van respect te vestigen”– Oppositie� leider Jeremy ™orbyn zei dat „de on� gelijke en vernederende cultuur van Westminster” moest veranderen–

·e vrouwen� vooral Labourpolitici die na een groepsfoto de bijnaam €lair’s €abes kregen� spraken openlijk over seksisme en vijandigheid– „Ik herinner mij een ™onservatief die� ie� dere keer dat een vrouwelijk Labour� lid sprak� met zijn handen denkbeel� dige borsten schudde– Hij had het dan over meloenen”� zei Jackie €allard� van �††” tot ‘��� Lagerhuislid– Mo Mowlam� destijds minister voor Noord�Ierland� vertelde dat vooraf�

Traditionele masculiniteit zit diep verankerd in de Britse politieke cultuur

Sekseverhoudingen €eloven is makkelijker dan verande� ren� zegt Joni Lovenduski� emeritus hoogleraar politicologie– Lovenduski onderzoekt al decennia sekseverhou� dingen in de politiek– In ‘��„ oordeelde Lovenduski dat de €ritse politieke cultuur „traditio� nele masculiniteit institutionali� seert”– Vrouwen en etnische minder� heden voelen zich daarom minder thuis in de politiek� zegt zij– „Het idee van male entitlement zit in het hele systeem� vanaf de selectie voor Lager� huisleden tot aan het kabinet”� zegt Lovenduski via de telefoon– ›l in ‘��‚ kreeg Lovenduski veel media�aandacht toen zij vrouwelijke Lagerhuisleden interviewde– Ze sprak met veel vrouwen die na de verkiezin� gen van �††” toetraden� toen het aan� tal vrouwelijke leden verdubbelde tot �‘� ˛�„�‘ procent van het totaal�–

gaand aan beraad van het kabinet� €lair de mannen de vrouwen vaak ne� geerden– „Wij moesten maar met el� kaar praten”� zei Mowlam volgens The Guardian– Lovenduski‡ „Het was bizar– Ons onderzoek werd door alle kranten en televisiezenders opge� pikt– ·aarna viel het helemaal stil– Geen actie� geen vervolg–” Theresa May wil nu wel handelen– Een obstakel is dat Lagerhuisleden de status hebben van zelfstandig onder� nemer– ›ssistenten zijn in dienst bij hun Lagerhuislid en niet bij de partij– Hierdoor ontbreekt het aan fatsoen� lijk personeelsbeleid en een controle� rende macht van vakbonden–

Parlementair bureau May wil strengere gedragsregels op� stellen en mogelijk een parlementair bureau waar medewerkers kunnen

klagen– Lovenduski verwacht daar weinig van– „Ik zie dat May oprecht woedend is”� zegt ze– „Zolang man� nen de dienst uitmaken en zolang een kleine groep onevenredig veel macht heeft over de loopbaan van jonge me� dewerkers zal het niet makkelijker worden voor slachtoffers om voorval� len te melden–” ·e Schotse ™onserva� tief Ruth ·avidson riep op hard in te grijpen– „We hebben grote scheppen nodig om de stallen grondig schoon te vegen”� zei ·avidson vorige week– Haar beeldspraak was duidelijk‡ alles wat stinkt moet verdwijnen– Er gaan stemmen op voor een radi� cale aanpak‡ verander de symbolen� de beleving van de geschiedenis� de geslotenheid en de voorzieningen van ‘het levende museum’– „›ls je rondloopt voelt het als een combina� tie van een kathedraal en een elitaire kostschool”� zegt ›lexandra Meakin� die adviseur van Lagerhuisleden was en nu aan de universiteit van Sheffield promotieonderzoek doet naar het Pa� leis van Westminster– „Het is dan niet zo vreemd dat etnische minderheden en vrouwen zich er minder op hun ge� mak voelen– Het gevolg is dat zij min� der geneigd zijn er een loopbaan te ambiÊren–” ·at geldt voor politici ˛’‘ procent van Lagerhuisleden is vrouw� en ook voor parlementair journalisten ˛slechts een kwart vrouw�–

Quota Vorig jaar deed hoogleraar politiek en gender Sarah ™hilds in een rapport ‚’ suggesties om de verhoudingen gelijk te trekken– Ze opperde quota in te voeren voor de voorzitterschappen van Lagerhuiscommissies– En ze stelt voor data van recessen verder van te�

voren bekend te maken� zodat Lager� huisleden met gezinnen eerder plan� nen kunnen maken– Promovendus Meakin vindt dat er betere kinderopvang moet komen– Ze wil dat er meer gebruik gemaakt wordt van digitale technologie� zodat politici niet van maandag tot donder� dag ’s avonds laat en verveeld rond� hangen om te stemmen� terwijl ze ook meer thuis kunnen zijn– Voorbeelden van vrouwen aan de politieke en bestuurlijke voorhoede zijn er genoeg– Het land heeft een vrouwelijk staatshoofd� regeringslei� der en opperrechter– Schotland wordt geleid door premier Nicola Sturgeon– €ij de Londense brandweer en politie staat een vrouw aan het hoofd– Mea� kin‡ „Het punt is dat die vrouwen aan de top zijn gekomen door het spel te spelen volgens de regels van de man� nen”– Het wordt ingewikkelder als vrouwen de spelregels trachten te wijzigen en privÈ en werk in balans willen hebben– Het is een publiek ge� heim dat politicus Lisa Nandy afzag van een gooi naar het Labour�leider� schap deels omdat het ze het te heftig de zware politiek baan te combineren met het opvoeden van haar zoontje– ·e megaverbouwing waar het Pa� leis van Westminster voor staat biedt een perfecte kans zaken aan te pak� ken– Meakin‡ „Helaas kijkt men alleen naar technische zaken als slechte ven� tilatie–” Een kleine wijziging komt er nog wel‡ aan Parliament Square kijkt vanaf volgend jaar het standbeeld van activist en feminist Millicent Fawcett uit op het hart van de €ritse politiek� precies honderd jaar nadat €ritse vrouwen het stemrecht kregen waar zij campagne voor voerde–

In het nieuws 5

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

NRC�CHECKT

2Voetballer Amrabat nam plek van Nederlands talent in3 Dat zei oud-tophockeyer Jacques Brinkman in het Radio 1-programma De Nieuws BV. De aanleiding Vorige week werd bekend dat Feyen� oord�middenvelder Sofyan ›mrabat ˛‘�� kiest voor het Marokkaans elftal en niet voor het Nederlands elftal– Hij moest een keuze maken tussen de landen‡ hij werd geselecteerd voor Marokko voor het be� slissende WK�kwalificatieduel tegen Ivoorkust komende zaterdag en de Ne� derlandse bondscoach ·ick ›dvocaat had een gesprek met hem met als doel hem te overtuigen voor Oranje te kiezen– ›mrabat heeft een dubbele nationaliteit‡ hij is in Nederland geboren als zoon van Marokkaanse ouders en hier opgegroeid– Oud�tophockeyer Jacques €rinkman ˛’’” interlands� stelde in zijn column in De Telegraaf dat het onacceptabel zou moeten zijn om met een dubbele natio� naliteit voor Nederland uit te komen– Vrijdag zei hij bij Radio ��programma De Nieuws BV over ›mrabat‡ „Hij speelde in onder vijftien voor Nederland� onder zestien� onder zeventien� onder acht� tien� in Jong Oranje– Neemt dus een plek in van een Nederlands talent– En ver� domd� hij kiest nu in ÈÈn keer voor het

Marokkaans elftal– Ik zeg‡ duidelijkheid� en niet van twee walletjes eten–” We checken of ›mrabat in het verle� den ˛ander� Nederlands talent in de weg heeft gezeten in meerdere nationale jeugdelftallen van de KNV€–

Waar is het op gebaseerd?

Oud�tophockeyer Jacques €rinkman stel� de dat ›mrabat in verschillende Neder� landse jeugdelftallen uitkwam� van on� der��� tot en met Jong Oranje ˛onder�‘��– In een reactie zegt €rinkman dat dit niet klopt– „Ik zei het voor de beeldvorming–”

En, klopt het?

Sofyan ›mrabat speelde in ‘��� en ‘��� vier oefenduels bij de onder��� van Ne� derland– Het betroffen twee dubbele ont� moetingen met Turkije en Slowakije– ›mrabat begon twee keer in de basis en viel twee keer in– In totaal speelde hij ‘‚� minuten– Het spelen van interlands in die jeugd� categorie heeft geen directe consequen� tie voor een uiteindelijke keuze voor een land‡ ze zijn niet bindend� je kunt nog

switchen– Zodra je een officiÊle ›�inter� land voor een nationale ploeg speelt is het definitief en kun je niet meer terug– ·at is nu het geval bij ›mrabat‡ als hij za� terdag in het WK�kwalificatieduel tegen Ivoorkust minuten maakt� kan hij niet meer voor Nederland kiezen– Het bleef bij die vier jeugdinterlands voor Nederland– In de jaren erna kwam hij in beeld bij Marokko– ·e Nederlandse coach Pim Verbeek� destijds technisch di� recteur van de Marokkaanse bond� had in ‘��‘ meerdere gesprekken met ›mrabat en zijn familie� vertelt hij– ·e middenvel� der zat toen in de jeugd van F™ Utrecht– In ‘��’ speelde ›mrabat met Marokko het WK onder��” in de Verenigde ›rabi� sche Emiraten– ·e ploeg werd in de acht� ste finale uitgeschakeld– ›mrabat was ba� sisspeler in drie van de vier duels– Ver� beek‡ „Hij draaide een uitstekend WK–” In de jaren die volgden kwam hij niet voor nationale ˛jeugd�elftallen van Ma� rokko uit– Tot juni ‘��“– Toen speelde hij met Marokko onder ‘’ een oefenwed� strijd in Marrakesh tegen Kameroen– En in maart van dit jaar� na een goed seizoen

wa�a�r

g�ro�t�e�n�d�e�e�l�s wa�a�r

g�ro�t�e�n�d�e�e�l�s o�nwa�a�r

o�nwa�a�r

bij F™ Utrecht� debuteerde hij voor de nationale ploeg van Marokko in een oe� fenwedstrijd tegen TunesiÊ–

Conclusie Oud�hockeyer Jacques €rinkman zei dat voetballer Sofyan ›mrabat de plek heeft ingenomen van „Nederlands talent”� omdat hij� zo stelde €rinkman� voor meerdere nationale jeugdteams uit� kwam– Nog afgezien van ›mrabats Ne� derlandse nationaliteit� is ook dit laatste onjuist– Hij speelde slechts vier oefen� duels voor de onder��� van Nederland� in een periode tussen november ‘��� en april ‘���� in totaal ‘‚� minuten– Ofwel‡ hij speelde niet structureel voor de nati� onale jeugdteams� waardoor hij ander ta� lent in de weg zou hebben gestaan– We beoordelen de uitspraak als onwaar–

Steven�Verseput Ook�een�bewering�zien�langskomen�die�je gecheckt�wilt�zien?

Mail�n�rc�c�h�e�c�kt�@�n�rc�.�n�l�of�tip�via�Twitter met�de�hashtag�#�n�rc�c�h�e�c�kt

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

6 In het nieuws

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

Het�Louvre�in�Abu�Dhabi ›™HTERGRON·�PA�R�I�J�S

Dependance van het Louvre toont de hele wereld

FOTO�’S�GIUSEPPE�™›™›™E—›FP

PA�R�I�J�S .�Toen de Franse president Macron

Het�Louvre�in�Parijs�leende�werken�uit. €oven‡�een�wandkleed�met�·aniel�en�Nebukad� nezar–�Onder‡�het�schilderij�Bonaparte�franchissant�le�Grand-Saint-Bernard ˛Napoleon�bij�de Sint�€ernhardpas��door�Jacques�Louis�·avid–

›�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

woensdag het Louvre ›bu ·habi opende� waren er ’�� werken te zien uit de eigen collectie en evenzoveel stukken die zijn uitgeleend door Franse nationale musea– Vijftien jaar lang zullen zeventien musea en instellingen blijven uitlenen en twintig jaar lang mag „het eerste universele mu� seum van de ›rabische wereld”� zoals Louvre�directeur Jean�Luc Martinez het noemde� de naam van het Louvre blijven gebruiken– Zaterdag gaat de prestigieuze dependance open voor het publiek– In de diverse zalen wordt gepoogd om aan de hand van kunst uit alle windstreken en tijdsvakken een „geschiedenis van de mensheid” te creÊren– Zoiets leidt onher� roepelijk tot een eclectisch geheel– Maar� meent de Nederlandse kunsthistoricus Peter Fuhring� het Louvre ›bu ·habi is „absoluut geen encyclopedisch museum”– Fuhring� deskundige op het gebied van kunstnijverheid en voormalig bijzonder hoogleraar in Nijmegen� is als lid van de aankoopcommissie sinds ‘��„ betrok� ken bij de opbouw van de eigen collectie van het museum– Terwijl het Rijksmuse� um in ›msterdam jaarlijks tussen de ‘ en ’ miljoen euro beschikbaar heeft voor aankopen en in zeldzame gevallen bij het Rijk� fondsen en particulieren enkele tientallen miljoenen euro’s kan ophalen voor aankopen� kon volgens Franse me� dia het Louvre ›bu ·habi jaarlijks gemid� deld zo’n ‚� miljoen uitgeven– ·aarvan zijn „louter topstukken” aangeschaft� zegt Fuhring– ·at zijn niet alleen werken van Mondriaan� Gauguin en Manet tot de laat�Ottomaanse kunstenaar Osman Hamdi €ey en recente doeken van ™y Twombly�� maar ook gebruiksvoorwer� pen als porselein� zilver� meubels� lak� werk en uitzonderlijke antieke wapens–

Spannende dwarsverbanden „Het idee was een universeel museum te creÊren waar de kunsten met elkaar van gedachten kunnen wisselen”� zegt Fuhring in zijn kantoor bij de Fondation ™ustodia in Parijs� waar hij werkt als we� tenschappelijk adviseur– „·aarbij speelt de context een grote rol‡ ›bu ·habi ligt op een plek� tussen drie continenten in� waar veel handelsroutes liepen–” ·e collectie laat je „op een totaal ande� re manier naar cultureel erfgoed kijken”� zegt hij– „En omdat alle vormen van kunst vertegenwoordigd zijn� heb je niet die ex� treme specialisatie van West�Europese musea– Het is interessant te zien dat over� al ter wereld mensen op een bepaald mo� ment iets gedaan hebben met een bepaald materiaal en met vormgeving om hun leefomgeving te verrijken– Of je het kunst noemt of niet� de parallellen en dwarsver� banden zijn ongelooflijk spannend–”

Er is geen politieke of religieuze censuur uitgeoefend Peter�Fuhring ku�n�s�t�h�i�s�t�o�r�i�c�u�s Fuhring geeft als voorbeeld een vorige maand aangeschafte wereldkaart� in ��’� op zes grote perkamenten vellen gete� kend door Vesconte Maggiolo� een carto� graaf uit Genua– „In perfecte staat”� zegt hij tevreden– „Het interessante is dat je de kaart over tafel uitrolt en er vanaf vier kanten naar kunt kijken� maar altijd ligt ›frika in het midden–” Eerder was er al een kaart aangekocht met het Midden� Oosten in het midden– „·at stelt je visie op de wereld ter discussie� daagt je Euro� pese blik uit–” Het is niet eerder vertoond dat een land een ander land hulp verleent bij het op� zetten van zo’n grote culturele instelling� zoals Frankrijk en de Verenigde ›rabische Emiraten in ‘��” afspraken– Maar dat was wel nodig� want een „museale tradi� tie” ontbreekt in ›bu ·habi� zegt Fuhring– „›ls je niet weet dat een werk op papier of perkament vanwege vocht en tempera� tuur niet langdurig tentoongesteld kan worden� dan kun je dat niet plannen voor een plek in de permanente opstelling– Er moest dus een depot komen– Er is gelukkig steeds meer lokale betrokkenheid� maar de Franse inbreng zal bij zo’n 10 km instelling langer nodig zijn dan aan het begin gedacht is–” Fuhring prijst de vrijheid die de aankoopcommissie Louvre had– Geen moment heeft Arabische Abu Dhabi hij iets gemerkt van religi� Golf euze of politieke censuur� Abu Dhabi zegt hij– „Het tegendeel zelfs– Toen we in ›bu ·habi VERENIGDE de eerste aankopen presen� ARABISCH EMIRATEN 91 teerden aan de sjeika kreeg ze C0 NR onder meer een uniek beeld van €oeddha te zien� een ™hristusbeeld en een Indiase god– Ze keek en zei‡ dit is pre� cies wat we willen laten zien� dat al die re� ligies bestaan– Maar� vervolgde ze‡ waar is het joodse geloof� Tja� die hebben na� tuurlijk geen afbeeldingen van God– Toen is er uiteindelijk een manuscript verwor� ven– Maar die openheid vind ik zeer posi� tief– Ze hebben duidelijk het besef dat ze iets creÊren wat voor een zeer brede groep mensen bedoeld is� voor bezoekers uit de hele wereld– ·e insteek is dat je op verschillende manieren naar de objecten moet kunnen kijken– Maar ze laten open hoe–”

AB

·oor�onze�correspondent Peter�Vermaas

·at is een bewuste politieke keuze– Martinez noemde het Louvre�filiaal bij de presentatie in september zelfs „een bood� schap van vrede aan de wereld in een peri� ode waarin meer wederzijds begrip tussen beschavingen nodig is”– Het is „een krach� tig politiek gebaar”� zei hij� „te geloven dat cultuur zijn plaats heeft om vrede te be� vorderen”– ·aar leert het Louvre zelf ook van� zei hij in The Art Newspaper– „In ›bu ·habi zijn we verplicht de wereld anders te bekijken� met Europa en ›merika in de periferie en niet langer in het centrum–”

11 7/

Het Franse nationale museum leende 300 werken uit aan het nieuwe Louvre-filiaal in Abu Dhabi. Dat ook nog eens miljoenen euro3s had om eigen aankopen te doen.

In het nieuws 7

nrc

FOTO�KAMRAN�JEBREILI/AP

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

De�koepel�van�het�Louvre�Abu�Dhabi�bestaat�uit�stalen�vlakken�in�typisch�Arabische�geometrische�vormen�en�laat�lichtstralen�door.

REPORTAGE�ABU�DHABI

Spectaculair licht valt door de koepel Het Louvre Abu Dhabi past fraai in de omgeving. Maar hoe zit het met de belabberde arbeidsomstandigheden?

Door�onze�medewerker Judith�Spiegel ABU�DHABI

B

uiten ontdoen €engalen in een hoogwerker de palmbo� men van stof– ·e politie oe� fent met het landen van een helikopter– Een rode loper ligt opge� rold voor de ingang– €innen test ›fri� kaans beveiligingspersoneel de wal� kietalkies en draven subtiel geklede FranÆaises met stapels papieren door de achterafruimtes van het museum– Op zaterdag �� november is de offi� ciÊle opening van het Louvre ›bu ·habi• nu mag de pers alvast kijken– Wat ze zien� is spectaculair– Een spierwit gebouw� met stalen koepel in een lege zandvlakte aan een knal� blauwe zee– Het piÇce de resistance is de koepel� misschien wel het belang� rijkste kunstwerk– ·e koepel bestaat uit stalen vlakken in typisch ›rabi� sche geometrische vormen en laat lichtstralen door– Voorzitter Moham� med Khalifa al�Mubarak van de afde� ling cultuur en toerisme van ›bu ·habi refereert in zijn openingstoe�

spraak aan de oase van ›l ›in� zo’n ��� kilometer landinwaarts – „Zo sij� pelde de zon er door de palmtakken� toen we er als kind speelden–” Geen toeval– ›rchitect Jean Nouvel noemt zichzelf ‘contextueel’– Ook dit gebouw moet passen in de cultuur� klimaat en geschiedenis van de plek

Het Louvre Abu Dhabi betaalt 1 miljard euro voor de naam en advies waar het staat– ·at klopt in elk geval voor de zakelijke kant van het ver� haal– ›ls er iets deze regio typeert� is het wel het franchiseconcept– Waar� om zelf doen wat elders al goed is ge� daan� ·at is geen luiheid� eerder rea� liteitszin– ›bu ·habi – het rijkste van de zeven emiraten die samen de Ver� enigde ›rabische Emiraten vormen – betaalde het Louvre zo’n ��� mil� joen euro voor dertig jaar gebruik van de naam en nog eens dat bedrag voor het lenen van werken en mana� gementadvies– ·at is exclusief de

bouw� die zo’n ��� miljoen kostte– En vijf jaar vertraging opliep� onder meer door de gekelderde olieprijzen– Toch zijn die juist reden om de komst van het museum erdoor te drukken– Om minder afhankelijk van olie�inkomsten te worden� moet ›bu ·habi zijn economie diversifiÊren– Met kunsttoerisme bijvoorbeeld– En passant werkt dat goed als soft poli� tics– Kleinere landen als de Verenigde ›rabische Emiraten ˛ongeveer †�‚ miljoen inwoners� moeten het niet hebben van hun militaire slagkracht� maar van vrienden– €innen en buiten gaan in het mu� seum ook letterlijk in elkaar over– Sommige ruimtes tussen de verschil� lende delen van het museum bevin� den zich in de open lucht� beschermd tegen de zon ˛en sporadische regen� door de koepel– Het doet denken aan de open binnenplaatsen van de oor� spronkelijke huizen in de regio� met een waterbron en een boom– Het is een verademing dat het mu� seum geen in zichzelf gekeerde blok� kendoos is en je� hoe warm en klam het ook is� de omgeving doet voelen en ruiken– ·e boom is er in brons� zoekend naar licht� van de Italiaanse

beeldhouwer Giuseppe Penone– Wat contextueel ook klopt� is de keuze voor zwart�wit– Het weerspie� gelt dishdasha’s en abaya’s� de witte jurken van de mannen en de zwarte jurken van de vrouwen hier– Zelfs de foto’s van de koninklijke familie� die standaard in kleur in elk gebouw van

Een Indiase arbeider verdient hier 200 dollar per maand belang hangen� zijn in zwart�wit uit� gevoerd– ·issonant‡ de gele shirts van de badmeesters• voor het geval er iemand in het water rondom het museum valt– Krisna uit Nepal is een van hen– „Ik denk en hoop dat ik het niet heel druk zal hebben–” Krisna vertegenwoordigt een an� dere contextuele waarheid‡ ›bu ·ha� bi kan niet zonder arbeidsmigranten– ·at is ook de zwarte bladzijde uit de totstandkoming van het Louvre ˛en het nog in aanbouw zijnde Guggen� heim�– Jarenlang ageerden internati�

onale mensenrechtenorganisaties en de regionale Gulf Labor ›rtist ™oaliti� on tegen de belabberde werk� en leefomstandigheden van degenen die het museum bouwden– ‘Ultra Luxury ›rt� Ultra Low Wages’� riepen ze– ·irecteur Manuel RabatÈ be� steedt er tijdens de persconferentie enkele woorden aan‡ „Het had onze uiterste aandacht–” €uiten kit een IndiÊr intussen nog vlug de kieren tussen de tegels– Hij houdt twee vin� gers omhoog om zijn salaris aan te duiden– ‘�� dollar per maand– Wat er achter hem gebeurt� zegt hem niks‡ Rembrandt� Mondriaan� Van Gogh� Monet� Manet� Rodin� ·egas� op intelligente wijze tentoon� gesteld– Het contextuele is in de col� lectie niet meteen duidelijk– Tenzij de context de hele wereld is� wat in het geval van de Emiraten niet zo gek is– Toch is het voor hen die juist wil� len weten wat de regio zÈlf aan kunst voortbrengt nogal een woestijn� met helemaal aan het eind een oase‡ twee intrigerende werken van ›bdollah ›lsaadi uit de Verenigde ›rabische Emiraten en Maha Malluh uit Saoedi ›rabiÊ– Nakomertjes of beginpunt� net hoe je het wilt zien–

8 Binnenland

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

I�N�T�E�RV�I�E�W�MADELEINE�DE�GRUIJTER ONDERZOEKER�NFI

Eerst een scenario, dan pas de sporen Helpt het om al binnen een paar uur te weten of DNA van een plaats delict in een databank zit? Madeleine de Gruijter onderzocht het.

de aanwezige sporen in mijn moord� experiment bleek dat er nog twee mensen op de plaats delict waren ge� weest– Zonder deze sporeninforma� tie gingen rechercheurs af op getui� gen en kwamen ze uit op huiselijk geweld� met de echtgenoot als ver� dachte– We hadden verwacht dat ze� ook met dat bewijs van twee andere mensen op de plaats delict� bij hun eigen scenario zouden blijven en de andere sporen zouden wegverklaren– ·at was niet het geval–”

Hoe helpt versnelde sporenanalyse het werk van rechercheurs?

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

De�politie�doet�onderzoek na�een�melding�van�een�gevonden�lichaam. „Het versnelt een opsporingsonder� zoek enorm om binnen een paar uur te beschikken over resultaten van onderzoek aan ·N›�sporen en vin� gerafdrukken– ·at sporenanalyse straks ook op de plaats delict kan plaatsvinden� kan een goede ontwik�

In het wilde weg sporen onderzoeken levert niet veel op keling zijn– Het is wel zaak om na te denken over hoe je dat moet invoe� ren– Mijn experiment was met opzet heel ambigu� want deze plaatsen de� lict zijn in werkelijkheid ook lastig voor rechercheurs– Het is aan de fo� rensisch rechercheur om uit alle aan� wijzingen een verhaal te reconstrue�

ren en juist die sporen te selecteren die daar meer over vertellen– ·at is ontzettend ingewikkeld werk–” Is het niet altijd beter om sneller te weten wie wat achtergelaten heeft? „›lleen als de rechercheur al zijn ogen goed de kost heeft gegeven– Het gaat om het totaal� niet alleen om de sporen– Op basis van mijn onderzoek kan ik nu zeggen‡ het is beter dat een rechercheur eerst een scenario be� paalt� of meerdere� en dan keuzes maakt over de te onderzoeken spo� ren– ·e resultaten uit versnelde ana� lyse kan hij gebruiken om zijn scena� rio’s te toetsen– In het wilde weg spo� ren onderzoeken� levert niet veel op–” Het scenario is dus leidend. Hoe scenariovast zijn rechercheurs? „·aarop bleek die versnelde sporen� analyse veel invloed te hebben– Uit

Is dat verrassend? „Ja� dat vind ik wel– Wel zagen we een verschil met de Engelse recher� cheurs� die sporen met een data� bankmatch belangrijker vonden– Voor Nederlandse rechercheurs maakte dat niet uit– Engelse recher� cheurs zeggen zich meer te richten op ‘who did it’ in plaats van ‘what happened’� terwijl Nederlandse re� chercheurs zeggen zich eerder te richten op waarheidsvinding� meer dan op het vinden van de dader–” Wat is het verschil daartussen? „›ls je gericht bent op de dader� zoek je sporen waarvan je verwacht dat hij of zij ze heeft achtergelaten– ·at kan ervoor zorgen dat je andere aanwij� zingen over het hoofd ziet of verkeerd interpreteert– Zo zagen de Engelse re� chercheurs vaker de mogelijkheid van twee daders over het hoofd–”

Cv

Criminoloog

Wat is nu de volgende stap? „Mijn onderzoek is het eerste naar hoe forensisch rechercheurs werken� een nog onontgonnen terrein– Er zijn nog veel vervolgvragen te beant� woorden– Het is nog onduidelijk of en wanneer Nederlandse recher� cheurs beschikken over lab on a chip� technieken� zodat ze daadwerkelijk versneld kunnen analyseren– Maar dat de techniek in dienst moet staan van het mensenwerk dat recher� cheurs verrichten� is mij wel helder–”

Madeleine�de�Gruijter studeerde�criminologie�aan�de VU�in�Amsterdam.�Zij�is�nu�wetenschappelijk�onderzoeker bij�het�NFI.�Samen�met�onder anderen�Peter�van�Koppen was�zij�auteur�van�De�Haagse K�i�n�d�e�r�m�o�o�rd�e�n�,�over�een�ontkennende�man�die�twee�keer voor�moord�is�veroordeeld.

R�EC�H�TSZ�A�A�K

Levenslang geëist wegens plegen van oorlogsmisdrijven in Ethiopië Door�onze�medewerker Kasper�van�Laarhoven DEN�HAAG. Het Openbaar Ministe� rie heeft woensdag levenslang geÊist tegen Eshetu ›– ·e tot Ne� derlander genaturaliseerde Ethio� piÊr zou eind jaren zeventig verant� woordelijk zijn geweest voor oor� logsmisdrijven in zijn geboorte� land– ›ls de rechter de strafeis toe� kent� dan voegt ›– zich bij circa veertig gevangenen die een levens� lange straf uitzitten in Nederland– Officier van justitie Nicole Voge� lenzang zei zich er bewust van te zijn dat het Nederlandse rechtssy� teem in principe altijd inzet op een terugkeer in de samenleving– „Maar�” zei zij� „soms is levenslang de enige straf die recht doet aan de ernst van de gepleegde feiten–” ›– wordt ten laste gelegd dat hij als vertegenwoordiger van het ·erg�regime in de provincie Gojjam medeplichtig was aan de marteling van negen en standrechtelijke exe�

ILLUSTRATIE�ALOYS�OOSTERWIJK/ANP

AMSTERDAM.�Het is een bende in de woonkamer– Er is flink gevochten� kastladen en �deuren staan open– ·at klopt met het verhaal van de buren� die vertelden dat ze die ochtend man en vrouw hevig hoorden ruziÊn– Zij had een affaire� wist een vriendin te vertellen� en de echtgenoot had dat ontdekt en was die ochtend buiten zinnen van woede– ·e vrouw des huizes moest naar het ziekenhuis� waar zij aan haar wonden is overle� den– Waar lijkt het op� „Op moord natuurlijk”� zegt on� derzoeker Madeleine de Gruijter– Zij onderzocht vanuit het lectoraat Fo� rensisch Onderzoek� een samenwer� king tussen de Hogeschool van ›m� sterdam en de Politieacademie� hoe versnelde sporenanalyse forensisch rechercheurs beÎnvloedt op een plaats delict– Over een periode van ‚�� jaar voerde ·e Gruijter daartoe twee grootschalige experimenten uit� een vanuit een roofovervalscena� rio en ÈÈn vanuit deze crime scene– Op basis van echte moorden ont� wierp ze deze plaats delict en liet die filmen met een panoramacamera� om vervolgens ‚„ Engelse en “� Ne� derlandse rechercheurs aan het werk te zetten– Tot welke conclusie kwa� men zij� „Is het een uit de hand gelo� pen ruzie tussen man en vrouw of betrapte de vrouw een stel inbrekers� €eide interpretaties zijn op basis van het beschikbare bewijs mogelijk–”

FOTO�PIROSCHKA�VAN�DE�WOUW/ANP

Door�onze�medewerker Margot�Smolenaars

De�tot�Nederlander�genaturaliseerde�verdachte�Eshetu�A. cutie van ”� gevangenen– Ook zou hij ruim driehonderd mensen vast hebben gezet zonder proces– „·e straf moet een effectieve waarschuwing zijn voor plegers van internationale misdrijven�” zei Vo�

gelenzang� „Ze moeten weten dat waar ze ook gaan of staan � zelfs al is dat ver weg � het recht ze kan ach� terhalen–” Sander ›rts� de advocaat van ›–� zei dat de „stevige eis” niet „geheel onverwacht” komt– Maar� zei hij� zijn standpunt is niet veranderd‡ Eshetu is onschuldig en wist niet van de gruwelijkheden die plaats� vonden in Gojjam– „En dan komt zo’n eis natuurlijk wel hard bin� nen–” ›rts zal volgende week onder andere inzetten op de lange tijd die is verstreken sinds �†”„– „Er wordt een hoop achteraf geredeneerd bij het OM–” Maar� zo stelde hij� de ken� nis van de terreur van de ·erg was toen niet zo wijdverspreid als nu– Volgens ›rts werd Eshetu „als jon� gen van ‘‚ meegetrokken in een re� gime waar hij nu ook niet meer ach� ter staat� in een land waar geen staande rechtsstaat was–” Maandag wordt de rechtszitting hervat– ·e uitspraak volgt tegen het einde van het jaar–

Binnenland 9

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

O�N�D�E�RW�I�J�S

Over democratie leren ze bar weinig Nederlandse middelbare scholieren weten weinig over burgerschap en democratie– „·it komt niet vanzelf goed–” Door�onze�redacteur Maarten�Huygen AMSTERDAM.�Zelfs Russische leerlin�

gen leren op school meer over demo� cratische gebruiken dan Neder� landse– Zo’n �� procent van de Russi� sche leerlingen meldt dat ze op school leren hoe ze moeten stemmen� versus ‚‚ procent in Nederland– En “‘ pro� cent van de Russische leerlingen zegt te hebben geleerd hoe wetten worden ingevoerd� versus ’” procent van de Nederlandse leerlingen– ·it zijn extreme voorbeelden in het uitgebreide internationaal vergelij� kende onderzoek naar burgerschap door de International ›ssociation for the Evaluation of Educational ›chie� vement ˛I›E� onder ‘‚ landen– ·eze gezaghebbende internationale instel� ling houdt ook onderzoeken in reke� nen en taal– ·e Universiteit van ›m� sterdam ˛Uv›� nam het Nederlandse deel van het burgerschapsonderzoek voor zijn rekening– Ondanks de invoe� ring van een nieuwe wet over het bur� gerschapsonderwijs in ‘��“� blijft Nederland in het geheel een midden� moter in politieke betrokkenheid� en� gagement� kennis en respect voor burgerrechten– Vergeleken bij vijf omliggende landen is Nederland zelfs een achterblijver– ›nne €ert ·ijkstra� bijzonder hoog� leraar onderwijskunde aan de Uv› en medeonderzoeker� is gealarmeerd‡ „·it komt niet vanzelf goed– Hoe je het ook beziet� we zijn in elf jaar niet erg opgeschoten–” Uiteraard zijn er grote verschillen in opvattingen over democratie tussen Russen en Nederlanders– Net als bij ™olombianen� Peruanen of ·ominica� nen� die ook in het onderzoek zitten– Maar het Nederlandse onderzoek concentreert zich op de verschillen met „vergelijkbare” landen of streken‡ Vlaanderen� Zweden� Noorwegen� ·enemarken en Finland– Het gaat over burgerschap in het algemeen‡ de kennis van tweedeklassers over het participeren in de samenleving–

Minder politiek betrokken ›fgezet tegen die vijf vergelijkbare landen weten Nederlandse leerlingen minder over democratie en rechts� staat– Ze zijn minder politiek betrok� ken� hechten weinig belang aan ver� kiezingen en zijn minder vaak bereid om te gaan stemmen– Ze hechten ook minder aan rechten voor etnische minderheden en immigranten– Ne� derlandse docenten voelen zich min� der bekwaam om de grondwet en de verkiezingen te doceren– Sinds het vorige internationale on� derzoek uit ‘��† hebben Nederlandse scholen weinig vooruitgang geboekt– In alle vergeleken landen is de kennis toegenomen– In Nederland ook� maar de groei bleef beperkt tot havo—vwo� leerlingen� zodat de kloof in burger� schapskennis tussen hoog� en laagop� geleiden dieper werd– „Nederland is harder gaan fietsen maar bleef achter in het peloton omdat de andere landen dat ook deden”� concludeert Geert ten ·am� hoogleraar onderwijskunde� medeonderzoeker en inmiddels ook voorzitter van de Uv›– ·e verkiezingscampagne en de be� sprekingen over het regeerakkoord gingen over het zingen van het Wil� helmus en een klassenbezoek aan het

Rijksmuseum– Van directer betekenis is het actief participeren� door vrijwil� ligerswerk� door mee te doen aan de schooldemocratie– Maar Nederlandse scholen zetten weinig aan tot derge� lijke participatie� aldus het onder� zoek– Leerlingen voelen zich bene� dengemiddeld bekwaam om deel te nemen aan de democratie en uitein� delijk zijn ze minder bereid om later zelf te gaan stemmen– Ten ·am‡ „·e� mocratie is niet vanzelfsprekend– Je krijgt het niet gratis– Je moet het ac� tief onderhouden–”

Helft�kent�stemproces�niet Percentage leerlingen dat aangeeft te weten hoe burgers bij verkiezingen (lokaal, landelijk) kunnen stemmen, in procenten Taiwan Peru Zweden Slovenië Mexico Italië Noorwegen Bulgarije Denemarken FInland Rusland België (Vlaanderen) Nederland Letland Litouwen Estland

88 81 80 76 72 70 65 64 61 57 55 50 44 44 44 41 0

20 40 60 80 100

NRC 091117/MJ/Bron: Amsterdam University Press

In Nederland wordt het onderwijs in participatie in de samenleving al gauw gezien als „staatspedagogiek” en dat is in strijd met de grondwette� lijke vrijheid van onderwijs–

Havo-4-leerlingen�van�de�Marianum�Scholengemeenschap�uit�Groenlo�kregen�in mei�een�rondleiding�over�het�Binnenhof,�de�Eerste�en�Tweede�Kamer.�Vorig�jaar bezochten�via�ProDemos,�de�stichting�die�de�meeste�rondleidingen�verzorgt, 88.000�scholieren�het�Binnenhof.�Uit�onderzoek�blijkt�juist�dat�Nederlandse�leerlingen�weinig�weten�over�democratie�en�burgerschap.�FOTO�DAVID�VAN�DAM

Scholen kunnen van elkaar leren Ten ·am‡ „·e vrijheid van onderwijs is een groot goed– ·e identiteit van de school heeft vaak een levensbeschou� welijke grondslag– Maar al die ver� schillende scholen hebben ook een gemeenschappelijke kern– Leerlingen moeten leren wat democratie en de� mocratisch gedrag is– ·e grondwet is toch niet controversieel� Leerlingen leren omgaan met verschillen en an� deren respecteren hoort bij de taak van het onderwijs– ·at moeten scho� len allemaal kunnen oppakken– Scho� len kunnen van elkaar leren–” ·ijkstra‡ „·e autonomie van scho� len staat niet ter discussie– Goed bur� gerschapsonderwijs neemt de vorm aan die het effectiefst is voor leerlin� gen– ·at kan per school verschillen–” Vergeleken bij andere landen heeft Nederland een klassenklimaat dat leerlingen weinig open vinden voor discussie– Leraren durven bepaalde onderwerpen minder discussie te stellen– ·e journaliste Margalith Kleijwegt schreef daar vorig jaar voor de overheid een rapport over� 2 werelden, 2 werkelijkheden: een verslag over gevoelige maatschappelijke kwesties in de school– ·at de intentie om te stem� men afhankelijk is van het oplei� dingsniveau van de leerlingen of hun ouders� baart Ten ·am zorgen– „Het gaat om de politieke legitimiteit van de gekozenen� om sociale cohesie–”

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

10 Binnenland

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

5 km DRENTHE

Hoogeveen Elim

11 7/

AB

Coevorden

OVERIJSSEL C NR

1 09

Het�centrum�van�het�Drentse�dorpje�Elim.

Door�onze�correspondent Milo�van�Bokkum ASS�E �N �.�›ls stokstaartjes staan ze in het kerkportiek� de jongens uit Elim– Het is de vroege ochtend van � janua� ri� ‘��” is pas een paar uur oud– Het tiental gluurt onder hun bontcapu� chons door� de ogen gefixeerd op een schouwspel verderop– Schouder aan schouder scannen ze de omgeving– Plots heft een jongen zijn blote hand en werpt met kracht een steen in de verte – bedoeld voor de mobiele een� heid� die deze nacht in groten getale aanwezig is in het ·rentse veendorp– Zijn gezicht blijft strak– In ›msterdam� ·en Haag en Rot� terdam ging het begin van ‘��” ge� paard met een groot aantal inciden� ten– ›an dat weinig verrassende rijtje kon dit jaar ook het ‘–‚�� inwoners tellende Elim toegevoegd worden– Het Zuid�·rentse dorp was op � janu� ari landelijk nieuws nadat een groot aantal jongens en de ME er slaags wa� ren geraakt en de brandweer werd bekogeld met vuurwerk– ·onderdag † november volgt de uitspraak in een zaak tegen twee van de jongeren – het Openbaar Ministerie heeft vijf res� pectievelijk acht maanden geÊist– Wat ging er die avond mis� Waar� om veranderde Elim – een bijbelse naam die een oase aanduidt – in een slagveld� Elim is een dorp onder de rook van Hoogeveen in de zuidelijke ·rentse veenstreek– Een gebied van lijnrech�

RECONSTRUCTIE�N�I�E�U�WJA�A�R�S�R�E�L

In Elim waren brandweer en politie er wat vroeg bij Even stond Elim in brand. Jongeren uit het veendorp bonden tijdens Oud en Nieuw de strijd aan met agenten, brandweer en de mobiele eenheid. Donderdag velt de rechter vonnis tegen zes verdachten. te kanalen en straten� met voormali� ge ontginningskoloniÊn als Nieuw Moscou en Hollandscheveld– Op een koude Oudejaarsdag ‘��“ doet de jeugd hier wat ze in dorpen op het platteland doet‡ carbidschieten op een veldje� rondhangen� wat bijsla� pen– Later op de avond misschien naar een feestje van vrienden– Een van de jongens die later voor de rech� ter zullen verschijnen� brengt de dag door met zijn vader� die net uit ™ura� Æao is teruggekomen waar hij een aantal maanden heeft gewerkt–

Op het centrale plein van Elim� de kruising van de ·orpsstraat en de ™arstenswijk� komen de voorberei� dingen voor de jaarwisseling aan het eind van de dag op gang– Een grote keet staat op het midden van het kruispunt� klaar om rond midder� nacht in brand te worden gestoken– Eromheen zullen de jonge Elimmers een biertje drinken en genieten van het vuur – een traditie zoals die in wel meer Nederlandse plaatsen bestaat– Ook in Elim is dat al vaker gebeurd� net zoals dit jaar meestal zonder ver�

gunning– ·ie krijg je van de gemeente Hoogeveen alleen als je het straat� oppervlak geen schade toebrengt– ›ls de klok middernacht slaat� komt het feestje op gang– Zo’n zeventig jon� geren komen naar het plein� waar de keet geweldig brandt– ·e vlaggen van de Plus lichten oranje op in de donke� re avond� onregelmatige vuurwerk� knallen weerklinken hard– ·e jonge dorpelingen drinken uit bierflesjes en vieren met elkaar het nieuwe jaar– Ongeveer een half uur gaat alles goed� totdat rond half ÈÈn plots een

brandweerwagen verschijnt aan de andere kant van het plein– Een auto van de vrijwillige brandweer ·e Krim – een dorpje iets verderop� net over de grens met Overijssel – komt met sirenes aangereden� het laatste stuk� je stapvoets op het vuur af– Ze zijn opgeroepen omdat de jeugd meer en meer spullen in het – toch al niet le� gale – vuur gooit� dat daardoor steeds groter wordt– ·e sfeer slaat snel om en de jonge� ren beginnen te scanderen‡ „Homo’s uit ·e Krimƒ Homo’s uit ·e Krimƒ” Er worden vuurpijlen op de wagen afge� vuurd‡ ze komen onder� naast� boven op het voertuig terecht– ·e brand� weerploeg binnen schrikt zich rot� de zware wagen staat bij zwaar vuur� werk te schudden op z’n wielen– ›genten die in een onopvallende au� to achter de brandweer meerijden� zien naast de bluswagen bierflesjes stukvallen– Het plein oogt als een slagveld� waarbij de twee partijen door een groot vuur van elkaar ge� scheiden worden–

ME waarschuwen Voorzichtig probeert de bluswagen dichterbij te komen� maar na nog meer pijlen besluit de brandweer dat ze op deze manier niet kan werken– ·e wagen maakt rechtsomkeert en verdwijnt naar een parkeerterreintje bij de sportvelden buiten Elim om de ME te waarschuwen– ·ie heeft al eerder aangeboden met de wagen mee te rijden� maar de

Binnenland 11

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

VERVUILING�BIJ�WERKZAAMHEDEN

Vlaardingers moeten drinkwater koken na vondst darmbacterie E–coli AMSTERDAM.�In het drinkwater

van Vlaardingen zijn woensdag on� gewenste bacteriÊn aangetroffen– ·e darmbacterie E– coli kwam in het drinkwater terecht bij werk� zaamheden– Na de vondst heeft Evides Waterbedrijf inwoners ge� adviseerd het water ten minste drie minuten te koken– ·e instruc� ties gelden voor drinkwater en wa� ter dat gebruikt wordt om voedsel mee te bereiden– ·e inwoners zul� len ten minste drie dagen water moeten koken– Voor andere doeleinden� zoals ˛af�wassen en douchen� kunnen zij het water wel meteen gebruiken– ·e bacterie� die buikgriep kan ver�

oorzaken� is in het leidingnet be� land door werkzaamheden� meldt Evides– Hoe dat precies is gebeurd� weet het bedrijf nog niet– Op ver� schillende locaties zijn in „hele la� ge aantallen” ongewenste bacte� riÊn aangetroffen– In de andere delen van het ver� zorgingsgebied van Evides geldt het kookadvies niet en kan er ge� woon uit de kraan gedronken wor� den– Het nutsbedrijf adviseert het gebruik van fluitketel of pan om het water aan de koken te brengen en houden– „Water in waterkokers en koffiezetapparaten kookt in de regel namelijk geen drie minuten achtereen–” ˛NR™�

FOTO�’S�KEES�V›N�·E�VEEN

›�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

brandweer heeft dat afgehouden� vertelt ploegleider van de brandweer ·e Krim Ina Hamberg achteraf– „Tot dit jaar ging het blussen altijd prima– ·e jeugd stond ons op te wachten� wenste ons eerst een gelukkig nieuwjaar– Ze hebben zelfs een keer zelf de spuit vastgehouden–” Mis� schien� denkt Hamberg die avond� dat dat dit jaar ook gewoon kan� ·at blijkt niet het geval– Waarom de Elimmers in ‘��” zo explosief rea� geren op de brandweerwagen is on� duidelijk– In de rechtbank getuigen de verdachten ·jango T– ˛‘”� en Jordi E– ˛‘‘� bijna tien maanden later dat jongeren in het dorp al de hele dag de indruk hadden dat er meer politie dan normaal aanwezig was – wat vol� gens de officier van justitie niet waar is– „We kregen het gevoel dat het vooropgezet was”� zegt een van de jongens– ·ie boodschap zou via soci� ale media hebben rondgezongen– Vervolgens kwam� volgens de jeugd� de brandweer wel erg vroeg het vuur blussen– Een agent getuigde later dat naar hem werd geroepen‡ „›ls jullie het vuur willen uitmaken� dan ga je nog wat belevenƒ” ·e vuurwerkschieters zelf kan niet worden gevraagd naar hun redenen– Het is� zowel op de avond zelf als daarna� onduidelijk wie tot deze groep behoort– In ieder geval gaat het niet om alle jonge Elimmers– Op een afstandje� aan de andere kant van de menigte� kijken een paar meiden vol afschuw naar het belagen van de

brandweerwagen– „Ik vind dat niet normaal hoorƒ”� roept er een– Er rennen veel mensen weg wan� neer de ME om vijf voor ÈÈn in vlie� gende vaart het plein op komt rijden– Maar niet iedereen– „Ik vond het wel mooi� wat sensatie zoeken”� ver� klaart Jordi E– later bij de politie– Uit de luidspreker van een van de busjes komt het bevel dat de jongeren het plein moeten verlaten– ›ls ze dat niet doen� springen agenten met gummi� knuppels naar buiten–

Homo’s uit ·e Krimƒ Homo’s uit ·e Krimƒ Jongeren�in�Elim�zien�brandweer

Vooral jongens krijgen rake klap� pen– ·aarna ontvouwt zich nog een urenlang kat�en�muisspel met de ME– In de straten van Elim� nu rond de Langewijk� blijven groepjes jonge� ren stenen� stoeptegels en bierflesjes naar de agenten gooien– Enkele jon� geren verschuilen zich in en rond het portiek van de dorpskerk– „Leg je uit� rusting weg� dan wil ik wel vechten”� hoort een agent– Op momenten gaat het hard tegen hard‡ bij het overmeesteren van ÈÈn van de jongens die de ME hebben uit� gedaagd� trapt zijn broer tegen de helm van een agent– Pas na anderhalf

uur en als ME uit Friesland is aange� rukt� wordt het rustig in de Nieuw� jaarsnacht– Twee jongens zijn opge� pakt� later volgen nog zeven aanhou� dingen– Tegen zeven verdachten denkt het OM genoeg bewijs te heb� ben voor vervolging� vier van hen zijn minderjarig– Hun zaken werden op �† oktober achter gesloten deuren behandeld• de uitspraak – er zijn werkstraffen geÊist – volgt ook op †€november– ·e zaak tegen ‘ver� dachte zeven’� verdacht van meer de� licten� dient in januari– Het OM mist bewijs voor meer ver� volgingen– ·e chaos op de avond zelf maakte bewijs verzamelen al lastig� en veel Elimmers willen elkaar vol� gens de officier van justitie niet ver� linken– „Ik ga m’n maten niet naaien� dan ligt er morgen een steen door de ruit bij mijn ouders� zeggen ze–” ·e officier eist op ‘“ oktober cel� straffen van acht en vijf maanden te� gen respectievelijk ·jango T– en Jordi E– – de stenengooier bij de kerk– Tij� dens de zitting wordt uitvoerig ge� sproken over waarom de jongens niet eerder het veld ruimden– „›ls iemand mij slaat� dan mag ik iemand terug� slaan– Zo ben ik opgevoed”� getuigt E– Wat hem betreft� ligt de schuld nog altijd bij de autoriteiten– „·e ME was te vroeg in Elim aanwezig� dat is ie� dereen gaan opjennen–” ·e officier van justitie‡ „Het komt allemaal eigenlijk door de ME�” E–‡ „·at is mijn persoonlijke me� ning–”

Buitenland 13

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

N�O�R�D�ST�R�E�A�M�2�-�P�I�J�P�L�E�I�D�I�N�G

EU wil controle over Russisch gas ·e Europese ™ommissie maakt zich zorgen over een gasproject dat de Russische greep op de energiemarkt kan versterken– ·oor�onze�correspondent Stéphane�Alonso

RUSLAND Nord LETStream 2

ZWEDEN

Nord Stream DEN

LIT

Oostzee WITRUSLAND

DUITSLAND POLEN

B�RU�S S�E�L�.�Een nieuw ·uits�Russisch

200 km

OEK

NRC 100217 / RvS / Bron: Gazprom

FOTO�WOLFR›M�S™HEI€LE—NOR·STRE›M‘

gasproject� dat de Russische greep op de Europese energiemarkt en op de voormalige Oostblok�landen kan ver� sterken� stuit op grote bezwaren van de Europese ™ommissie– Eurocom� missaris Maros Sefcovic ˛Energie� kondigde woensdag maatregelen aan die de EU meer controle geven over NordStream‘� zoals het project heet– Volgens €erlijn en Moskou is de voor volgend jaar geplande verdub� beling van de gastoevoer via de Oost� zee een gewone commerciÊle trans� actie– Maar critici waarschuwen voor de grote geopolitieke gevolgen van de nieuwe pijpleiding� die Oost�Euro� pese landen� en OekraÎne in het bij� zonder� omzeilt als transitlanden en hen daardoor nog kwetsbaarder maakt voor ‘energiechantage’– Sinds de Russische annexatie van de Krim zijn er sterke twijfels over de eerste� in ‘��� in gebruik genomen NordStream�pijpleiding– Rusland kon daarmee OekraÎne en andere Oost�Eu� ropese landen in de kou zetten� bleek onder meer tijdens de oorlog in Oek� raÎne– Over het nieuwe project moe� ten harde afspraken worden gemaakt� vindt Sefcovic� met de ™ommissie in de rol van hoofdonderhandelaar– ·uitsland is daar fel tegen– Het ziet het project als een zaak van private partijen� waaronder het Russische Gazprom� de ·uitse bedrijven Uniper en Wintershall� het Franse Engie en het €rits�Nederlandse Shell– €erlijn meent bovendien dat de ™ommissie

FIN

NOO

Buizen�voor�de�NordStream2 staan�klaar�voor�transport�bij�Europipe�in�MÛhlheim� ·uitsland– geen bevoegdheid heeft over de pijp� leiding omdat Europese energiewet� ten uit ‘��† uitsluitend over pijplei� dingen zouden gaan die geheel binnen de EU�grenzen liggen– ·e juridische afdeling van de ™ommissie gaf €erlijn onlangs gelijk– Sefcovic stelde woens� dag daarom een amendement voor� waardoor gaspijpleidingen met een oorsprong buiten de EU alsnog onder Europese supervisie zouden komen– NordStream is Oost�Europese lan� den al jaren een doorn in het oog– In ‘��“ vergeleek de toenmalige Poolse minister van ·efensie� Radoslaw Si� korski� het zelfs met het Molotov� Ribbentroppact� waarmee de Sovjet� Unie en nazi�·uitsland Oost�Europa in �†’† opdeelden– ·e eerste pijplei�

ding kwam er toch – net als de oorlog in OekraÎne– ·e laatste jaren is NordStream in sommige Oost�Europese landen bo� vendien een argument geworden om geen vluchtelingen op te nemen– Soli� dariteit� of het gebrek daaraan� gaat twee kanten op� luidt de redenering–

Extra banen ·e economische belangen zijn groot– In opdracht van NordStream‘ bere� kende onderzoeksbureau ›rthur ·– Little dat de extra gastoevoer de EU de komende vijf jaar ‘�’ miljard euro aan extra inkomen en ruim ’�–��� ba� nen kan opleveren� waaronder „–“�� banen in Nederland– Maar volgens de ™ommissie druist

·uitsers kunnen zich binnenkort als ‘interseksueel’ laten registreren

FOTO�PETER�STEFFEN—›FP

·oor�onze�correspondent Juurd�Eijsvoogel

‘Interseksueel’ Va�n�j�a�in�‘��‚

Sefcovic is optimistisch over de kans dat EU�landen ermee akkoord gaan– „Het probleem was dat er twijfels wa� ren over de toepasbaarheid van EU� wetten”� zei de eurocommissaris woensdag– „Wat wij aanbieden� is juri� dische verduidelijking en zekerheid–” Hij erkende ook dat de zaak er niet gemakkelijker op wordt omdat nu voor ÈÈn pijpleiding twee wettelijke kaders gaan gelden‡ het Europese en het Russische– ›dministratief bete� kent dat een hoop dubbel werk– Vol� gens Sefcovic is ook daar echter een oplossing voor‡ vooraf duidelijke af� spraken maken met Rusland– En de ™ommissie beveelt zichzelf warm aan om die onderhandelingen te gaan lei� den–

›�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

UITSPRAAK�CONSTITUTIONEEL�HOF

BERLIJN. ·uitsers krijgen de moge� lijkheid om zich als man� vrouw Òf interseksueel in het bevolkingsre� gister te laten opnemen– ·at heeft de hoogste ·uitse rechter� het ™on� stitutioneel Hof in Karlsruhe� woensdag bepaald– Mensen die mannelijk noch vrou� welijk zijn moeten de mogelijkheid krijgen om hun geslachtelijke iden� titeit op een positieve manier te re� gisteren� vindt het Hof– Sinds ‘��’ is het in ·uitsland wel mogelijk bij de aangifte van een geboorte de aanduiding ‘man’ of ‘vrouw’ weg te laten als de geslachtelijke kenmer� ken niet eenduidig zijn� of om de aanduiding man of vrouw op latere leeftijd te laten schrappen� maar niet om een derde geslacht te be� noemen– In ·uitsland ˛ruim „� mil� joen inwoners� zouden er zo’n „�–��� mensen zijn die op basis van uiterlijke geslachtskenmerken�

de pijpleiding in tegen de geest van de ‘energie�unie’� de afspraken die EU� leiders in ‘��� maakten in reactie op de annexatie van de Krim� en waarvan Sefcovic de bewaker is– Nieuwe gas� verbindingen tussen EU�lidstaten en nieuwe energiebronnen als vloeibaar aardgas� moeten de afhankelijkheid van Russisch gas verminderen– Vol� gens de ™ommissie is er daarom „geen behoefte aan nieuwe infrastructuur met de omvang van NordStream‘”– ·oor het nu door Sefcovic voorge� stelde amendement zouden EU�re� gels gaan gelden voor de Russische gasimport– Zo moeten tarieven eerlijk en transparant tot stand komen en moet Rusland aan aangrenzende lan� den toegang geven tot de pijpleiding–

chromosomen of hormonen niet eenduidig als man of vrouw kun� nen worden aangemerkt– Het Hof stelt dat de wetgever ui� terlijk eind volgend jaar een nieuwe regeling moet invoeren en stelt be� namingen als ‘interseksueel’ voor� of ‘divers’– ·e kwestie is in ‘��‚ aanhangig gemaakt door de inter� seksuele Vanja uit Leipzig� die bij geboorte als meisje is ingeschreven maar dat veranderen wil in ‘inter—di� vers’– Op grond van chromosomen� analyse kan Vanja noch als vrouw� noch als man worden gekenmerkt– Lagere rechters wezen de eis af� waarna Vanja met steun van de or� ganisatie ‘™ampagne voor een der� de optie’ uiteindelijk succes had– Minister van €innenlandse Zaken Thomas de MaiziÇre ˛™·U�� die zich eerder tegen een derde geslachtelij� ke aanduiding heeft uitgesproken omdat hij juridische complicaties vreest� liet weten dat zijn ministe� rie de uitspraak van het Hof zal res� pecteren en uitvoeren–

14 Buitenland

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

N�AVO�-�M�I�SS�I�E

Het aantal aanslagen in Afghanistan neemt snel toe, IS rukt er op. De NAVOtroepen in het land worden met 3.000 man uitgebreid. ·oor�onze�redacteur�Toef�Jaeger A�M�ST�E�R�DA�M�.�In plaats van af te bou�

wen� zoals de laatste jaren het geval was� gaan er weer meer N›VO�troe� pen naar ›fghanistan– ·e N›VO� defensieministers zullen deze don� derdag instemmen met het voorstel ’–��� militairen te sturen� die daar de ›fghaanse politie en veiligheidstroe� pen gaan trainen en adviseren– Momenteel zijn er zo’n �’–��� mili� tairen in ›fghanistan uit ’† landen� vooral uit de VS– Welke andere landen extra militairen gaan leveren is nog onbekend– Het is de bedoeling dat de militairen begin ‘��„ naar ›fghani� stan vertrekken– Het besluit weer meer N›VO�troe� pen naar ›fghanistan te sturen is een noodzakelijke correctie van een ver� keerd besluit van ‘���� zegt Jorrit Kamminga van Instituut ™lingendael met klem aan de telefoon– „Er werd toen besloten troepen terug te trek� ken omdat de binnenlandse politieke situatie in de VS en in landen in Eu� ropa dat vereiste– Er werd niet geke� ken of het ook goed was voor ›fgha� nistan zelf–” Sinds ‘��� is ›fghanistan instabie� ler en onveiliger geworden– Volgens het laatste kwartaalrapport van Sigar� Washingtons adviesorgaan voor ›f� ghanistan� is nu �” procent van de ’”� districten in ›fghanistan in handen

›�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

van het ›fghaanse leger– Eind ‘��� was dat nog ”‘ procent– ·e overige ge� bieden staan onder controle van ver� schillende Talibaan�milities– Sindsdien is het aantal aanslagen sterk toegenomen� zegt ·ick Zandee� N›VO�expert bij ™lingendael– Ook komt Islamitische Staat op‡ de ter� reurbeweging zat al in Oost�›fghani� stan� maar is nu ook in het noorden te vinden– Twee aanslagen van alleen al deze week zijn door IS opgeÊist– Vol� gens Kamminga moeten de ’–��� mi� litairen dan ook gezien worden als een signaal van de VS aan IS– Een andere gevolg van de terugtrek� king van de N›VO�militairen indertijd is dat ›fghaanse strijdkrachten soms overlopen naar de Talibaan� bijvoor� beeld omdat ze dan beter betaald krij� gen– ·e ›fghaanse strijdkrachten zijn niet op orde– ·e overheid krijgt miljar� den aan internationale steun� maar genereert zelf geen inkomsten omdat de grootste inkomstenbron van het land – papaverteelt – in handen is van de Talibaan� „›ls de internationale geldstroom naar het leger stopt� stort de boel in”� zegt Zandee– ·e machteloosheid van de over� heid is zorgelijk� benadrukt €ette ·am� schrijfster en docent ›fghani� stan�studies aan Sciences Po in Parijs– Volgens haar zou de N›VO er het meest bij gebaat zijn wanneer de mili� tairen optreden als „een soort brand� weer” bij conflictbemiddeling� zeker gezien de onderlinge rivaliteit tussen de ›fghaanse milities– „Het beste is als experts onderzoeken of politieke oplossingen mogelijk zijn� experts die alle facties kennen– ·e militairen kunnen hen beschermen en steunen als dat nodig is–”

FOTO�MI™HEL�EULER—›P

NAVO stuurt weer meer manschappen naar Afghanistan

Audrey�Azoulay:�„Ik�heb�diepe�banden�met�beide�kanten�van�de�MÈditerranÈe–”

CULTUURORGANISATIE�VN

Kan Audrey Azoulay de crisis bij Unesco bezweren?

De relatief onervaren Française Azoulay moet de VN-organisatie, geplaagd door schuld en sektarisme, haar neutraliteit teruggeven. ·oor�onze�correspondent Peter�Vermaas PA�R�I�J�S .�·e verrassing was groot toen FranÆois Hollande in de laatste weken van zijn presidentschap dit voorjaar zijn relatief onervaren minister van ™ultuur ›udrey ›zoulay voordroeg om directeur�generaal te worden van de VN�cultuur� en onderwijsorganisa� tie Unesco– ·e verontwaardiging ook– Nadat Europeanen� ›merikanen� een ›frikaan en een ›ziaat de functie van ‘·G’ al eens hadden bekleed� was de ›rabische wereld aan de beurt� vond in de eerste plaats de ›rabische wereld– In ‘��† was dat misgelopen toen uitkwam dat de Egyptische kanshebber er eens voor had gepleit IsraÊlische boeken in Egyptische bi� bliotheken te verbranden– Het zou bovendien een ongeschre� ven regel zijn dat het gastland van een VN�organisatie geen gooi naar de lei� ding doet– En het imposante ˛maar ietwat verouderde� Unesco�hoofd� kwartier staat nu eenmaal in Parijs– Maar het Franse ministerie van €ui� tenlandse Zaken zei die regel niet te kennen– ·e Fransman RenÈ Maheu had Unesco tenslotte ook ooit geleid–

Vijf stemrondes Toch droeg de uitvoerende raad van Unesco de ‚��jarige ›zoulay vorige maand na vijf stemrondes voor als

opvolger van de €ulgaarse Irina €okova– Vrijdag stemt de ›lgemene ™onferentie van alle lidstaten– ·e kans dat ze dan alsnog misgrijpt is klein– Maar voor de diplomatieke fijn� proever is het van belang met hoeveel stemmen ›zoulay uiteindelijk verko� zen wordt– ·at laat zien hoeveel slag� kracht ze heeft om de in crisis verke� rende VN�organisatie vlot te trekken– ·ie crisis werd in oktober� daags voor de finale stemming� manifest toen eerst de Verenigde Staten en daarna IsraÊl aankondigden uit de or� ganisatie te stappen– ·e regeringen van die twee landen zien Unesco op zijn minst als „anti�IsraÊlisch” en in sommige gevallen zelfs als „antisemi�

De regeringen van die twee landen zien Unesco op zijn minst als 8anti-Israëlisch7 tisch”� zoals de IsraÊlische minister van ™ultuur Miri Regev heeft gezegd– ·at heeft vooral te maken met de acceptatie van het lidmaatschap van Palestina door Unesco in ‘��� en het aannemen van een reeks zeer politiek getinte resoluties van de ›rabische lidstaten die alleen voor de vorm over bescherming van erfgoed leken te gaan– Tot woede van IsraÊl riep Unesco afgelopen zomer nog het oude centrum van Hebron� op de be� zette westelijke Jordaanoever� uit tot Palestijns werelderfgoed– ·e politieke crisis hangt nauw sa� men met de financiÊle nood bij Unesco– Sinds het Palestina�besluit in

‘��� betaalden de VS geen contributie meer– Omdat zij garant stonden voor ‘� procent van het jaarbudget� is dat een forse aderlating– Nu heeft Unesco een schuld van bijna �“� miljoen euro– „Op een moment van crisis is het nodig Unesco te versterken en te hervormen en niet haar te verlaten”� zei ›zoulay na de stemming in okto� ber� in een poging de zaak te lijmen–

Finale ›zoulay was daarbij in de vierde kies� ronde ex aequo geÊindigd met een Egyptische kandidaat� waarna een tussenstem moest bepalen wie naar de finale ging� tegenover de Qatarese kandidaat Hamad al�Kawari– ›zoulay won en profiteerde van de gespannen verhoudingen in de ›rabische we� reld‡ Egypte is een van de ›rabische staten die in juni de banden met Qatar verbrak en daarom besloot de Franse kandidaat te steunen– Ze versloeg ›l� Kawari met ’� van de �„ stemmen– ›zoulay� die vÒÒr haar minister� schap adviseur van Hollande was op het ¨lysÈe� maakte er in haar cam� pagne handig gebruik van dat ze in verschillende culturen opgroeide en zo� wellicht� de gespleten organisatie kan samenbrengen– Ze werd geboren in Parijs in een Joods�Marokkaanse familie– Haar vader ›ndrÈ ›zoulay is een belangrijke adviseur van de Ma� rokkaanse koning– „Ik heb diepe ban� den met beide kanten van de MÈditer� ranÈe”� zei ze tegen Le Monde– ·e ironie is niemand ontgaan– Na jaren van conflicten met IsraÊl en de Palestijnen in het middelpunt krijgt Unesco met ›zoulay deze maand „de eerste Joodse directeur�generaal”� kopten Joods�›merikaanse websites–

Buitenland 15

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

REGIONALE�VERKIEZINGEN

Grote electorale klap voor Trump Klinkende overwinningen voor de Democraten in Virginia en elders gelden als signaal van kiezers aan de impopulaire president. servatieven‡ was Gillespie te veel op Trump gaan lijken� of nog te weinig� Trump zelf lijkt het laatste te geloven– Hij twitterde vanuit Zuid�Korea‡ „Ed Gillespie deed zijn best� maar omarmde mij niet� of waar ik voor sta–” ·e belangrijkste les is dat het merk Trump niet langer succes betekent voor Republikeinen– En� erger nog voor de par� tij‡ Trump blijkt tegenstanders in grote mate te mobiliseren– ·it is geen regionaal fenomeen– Ook op andere plekken in de VS verwierpen kiezers Trump– ·e gouver� neursrace in New Jersey werd gewonnen door een ·emocraat– Een paar belangrijke burgemeestersverkiezingen‡ allemaal ·e� mocraten– In Maine� een progressieve staat waar Trump goed scoorde� steunden kie� zers in grote meerderheid uitbreiding van een zorgprogramma voor mensen met een laag inkomen– ·aarmee verwierpen kie� zers een plan van hun eigen Republikeinse gouverneur� een bondgenoot van Trump– ·emocraten zijn de laatste jaren gewend aan nederlagen– Nog maar zestien van de vijftig staten hebben een ·emocratische gouverneur– Het succes van dinsdag komt dan ook volslagen onverwacht– ·e afgelo� pen dagen ruzieden de ·emocraten over een boek van oud�partijvoorzitter ·onna €razile– Zij schrijft hoe de partij in ‘��“ werd gekaapt door het campagneteam van Hillary ™linton� en uitdager €ernie San� ders geen kans gaf– ·eze woorden hebben een oud schisma tussen de centristische en de linkse vleugel weer tot leven gewekt– ·emocraten hadden het zo druk met ‘��“� dat ze vergaten dat ze er in ‘��” veel gun� stiger voorstaan dan ze gedacht hadden–

Door�onze�correspondent Guus�Valk WAS�H�I�N�G TO�N

H

et was de overwinning waar ·e� mocraten vijf lange jaren op hadden gewacht� juichte de prominente ·emocraat ·avid Plouffe– €ij verkiezingen in swing state Virginia hebben de ·emocraten een sen� sationele� en onverwacht grote zege be� haald op de Republikeinen– Het was de grootste electorale klap voor president ·onald Trump sinds zijn verkie� zing� woensdag precies een jaar geleden– Het gouverneurschap van Virginia werd gewonnen door de ·emocraat Ralph Nort� ham– Hij versloeg de Republikein Ed Gil� lespie met ruime marge‡ �’�† tegen ‚� pro� cent– Ook in het ™ongres behaalden de ·e� mocraten een grote zege– Zeker tien zetels in het Huis van ›fgevaardigden gingen over in ·emocratische handen– Mogelijk behaalt de partij zelfs een meerderheid– Symbolisch genoeg werd voor het eerst een transgender verkozen in het Huis� de ·emocraat ·anica Roem– „·it is geen golf meer� dit is een tsunami”� zei de regionale partijleider ·a� vid Toscano– ·e Republikein Ed Gillespie probeerde de stijl van Trump te imiteren� en richtte zich op de woede van witte kie� zers op het platteland– Hij pleitte voor be� houd van de ™onfederatievlag en monu� menten uit de tijd van de ›merikaanse €urgeroorlog– In ™harlottesville� Virginia� vond deze zomer een gewelddadige beto� ging van extreem�rechts plaats tegen het verwijderen van zo’n monument–

New�York De�Blasio�herkozen�als b�u�rg�e�m�e�e�s�t�e�r

Uit exitpolls bleek dat een meerderheid van de kiezers in Virginia een signaal aan Trump wilde sturen– Trump is besmet ge� raakt� en dat is cruciaal in de aanloop naar de landelijke tussentijdse verkiezingen van november volgend jaar– Tot nu toe dachten Republikeinen dat Trump weliswaar impopulair is onder de meeste kiezers� maar een rotsvaste basis heeft in eigen kring– Om die reden durven veel Republikeinen geen afstand van Trump te nemen– Meteen na de nederlaag van Gillespie ontstond debat onder con�

FOTO�MICHEL�EULE/AP

Rotsvaste basis

De�Democraat�Bill�De�Blasio,�burgemeester�sinds�2014,�won�met een�ruime�meerderheid�van�de Republikein�Nicole�Malliotakis�en enkele�anderen.�Burgemeesters van�New�York�zijn�bijna�altijd�Democraat,�maar�het�was�32�jaar niet�voorgekomen�dat�een�zittende�burgemeester�werd�herkozen.

Aanhangers�van�de�Democraat�Ralph�Northam,�de�nieuwe�gouverneur�in�Virginia,�met�een�anti-Trumpmascotte.

SCHIETPARTIJ�TEXAS

Door een fout kon de man die het vuur opende op kerkgangers makkelijk aan wapens komen, ondanks zijn gewelddadig verleden.

Door�onze�correspondent MONTRÉAL.�Vier dagen na de schiet�

partij in het Texaanse gehucht Sutherland Springs� waarbij zondag ‘� kerkgangers werden omgebracht� groeit in de VS het besef dat de dader� die na afloop zelfmoord pleegde bij uitstek iemand was die in het oog had moeten lopen voordat hij tot zijn ge� welddadige uitbarsting kwam– ›chteraf gezien was er een hele

reeks aan alarmbellen rond de ‘“�ja� rige ·evin Patrick Kelley� een oud� militair van de luchtmacht� zo blijkt uit reconstructies door ›merikaanse media‡ van huiselijk geweld en een ontsnapping uit een psychiatrische inrichting� tot een obsessie met vuur� wapens en schietpartijen op sociale media– Ook is Kelley veroordeeld we� gens dierenmishandeling– ›merikanen vragen zich af hoe het mogelijk is dat Kelley desondanks vier vuurwapens heeft kunnen ko� pen– ·aaruit blijkt dat zelfs de mini� male beperkingen die er zijn op de aanschaf van vuurwapens in ›me� rika� niet goed werken– Vooral de ontsnapping uit een psy� chiatrische inrichting trekt veel aan� dacht– Kelley werd in ‘��‘ behandeld

FOTO�AP

Zoveel alarmbellen, en geen één ging er af

Schutter�Devin�Patrick�Kelley.

voor geestelijke problemen bij de in� stelling in New Mexico� nadat hij had geprobeerd vuurwapens te smokke� len naar zijn luchtmachtbasis– Kelley had leidinggevende officieren met de dood bedreigd– In juni van dat jaar ontsnapte hij voor korte tijd uit de in� stelling� maar hij werd door de politie teruggevonden– €ovendien had Kelley een verleden van gewelddadig gedrag– Hij stond te� recht voor een militair tribunaal we� gens geweld tegen zijn toenmalige echtgenote en haar zoontje– Volgens rechtbankdocumenten gaf Kelley toe zijn vrouw te hebben geslagen� ge� trapt� gewurgd en aan haar haar ge� trokken– Hij zou zijn stiefzoontje zo hard hebben geslagen dat het kind een schedelbreuk opliep en inwen�

dige bloedingen– Het paar ging in ‘��‘ uit elkaar– Na de scheiding werd Kelley be� schuldigd van aanranding– Ook klaagde zijn tweede vrouw� met wie hij in ‘��‚ trouwde� over huiselijk ge� weld� al kwam het niet tot een aan� klacht– €ovendien had hij zijn schoonmoeder bedreigd via sms�be� richten� mogelijk de directe aanlei� ding voor het bloedbad in de kerk waar zij kwam ˛de schoonmoeder was op dat moment niet in de kerk�– Volgens een wetsamendement uit �††“ mogen mensen die zich schuldig maken aan huiselijk geweld geen vuurwapens kopen– Kelleys naam was echter niet doorgegeven aan de federale database die wapenverko� pers moeten checken–

16 Wetenschap

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

G�E �N �E �E �S �K U�N �D �E

Gentherapie gaf jongen nieuwe huid Een ten dode opgeschreven jongen lijkt na gentherapie genezen van een ernstige vorm van de huidziekte epidermolysis bullosa.

Door�onze�redacteur Sander�Voormolen handeling heeft op het nippertje het leven gered van een zevenjarige jon� gen die lijdt aan de aangeboren dode� lijke huidziekte junctionele epider� molysis bullosa– ·ankzij gentherapie op zijn eigen gekweekte huidcellen heeft hij weer een nieuwe� gezonde huid gekregen– ·at heeft een ·uits team van behandelend artsen in €ochum samen met de Italiaanse ont� wikkelaar van de techniek� Michele ·eLuca� woensdag gemeld in Nature– Epidermolysis bullosa is een tot nu toe ongeneeslijke erfelijke ziekte die veroorzaakt wordt door mutaties in genen die belangrijk zijn voor de ste� vigheid van de huid– ·e ernst van de ziekte varieert� afhankelijk van welke mutatie in het spel is– Tot nu toe zijn er zo’n twintig varianten bekend– ·e jongen in ·uitsland had een ernstige vorm� met een mutatie in het L›M€’� gen– ·at gen levert een eiwitcompo� nent voor laminine� een eiwitcom� plex dat de opperhuid verbindt met de onderliggende lederhuid– €ij de geringste wrijving of stoten kan de huid loslaten� waardoor blaren ont� staan– ›l sinds zijn geboorte had de jon� gen last van blaren en wonden die maar heel langzaam heelden– In juni ‘��� verslechterde hij– Zijn opper� huid was voor meer dan “� procent verdwenen door een infectie met twee gevaarlijke bacteriestammen–

Niets hielp Het artsenteam stond met de rug te� gen de muur� vertelde chirurg Tobias Rothoeft eerder deze week op een persconferentie‡ „We smeerden de jongen in met allerlei zalven� antibio� tica en probeerden huidtransplanta�

FOTO�GAO�BIN/IMAGINECHINA

AMSTERDAM.�Een experimentele be�

Chinese�jongen�met�de�huidziekte�epidermolysis�bullosa wordt�verzorgd.�Het�is�niet�de�anoniem�gebleven�jongen�over�wie�dit�artikel�gaat. ties met onder meer huid van zijn va� der– Maar niets hielp– We stonden op het punt om de zorg alleen nog maar te richten op zo min mogelijk lijden tot aan zijn onvermijdelijke dood–” Maar de ouders smeekten de artsen om echt alles te proberen– Rothoeft‡ „Zo kwamen we uit bij Michele ·eLuca� die al op kleine schaal proe� ven had gedaan met genetisch veran� derde huidcellen– Wij kregen toe� stemming voor de experimentele be� handeling van onze jonge patiÊnt– Het heeft z’n leven gered–” Het team van ·eLuca in ItaliÊ voerde de gentherapie uit op een stukje weggenomen huid van twee bij twee centimeter– Met behulp van een virus werd een goede kopie van het

L›M€’�gen in het ·N› van de huid� cellen gebracht– ·ie huid werd verder gekweekt voor transplantatie–

Op voetbal In oktober ‘��� kreeg de jongen de eerste huidtransplantaties– ·ie sloe� gen aan– Een maand later volgde een tweede grote transplantatie– Hij was toen al zo aangesterkt dat hij weer kon lopen– In een derde transplantatie� ronde� in januari ‘��“� werden nog de kleine resterende open plekjes van nieuwe huid voorzien– Twee maan� den later kon de jongen weer naar school– Hij zit op voetbal– ›fgezien van de littekens� is zijn huid normaal� zonder neiging tot blaarvorming– „·it is een geweldige stap”� zegt

dermatoloog Marcel Jonkman van het ™entrum voor €laarziekten van het Universitair Medisch ™entrum Groningen� het nationale expertise� centrum voor deze aandoeningen in Nederland– Het nieuws van de ge� slaagde behandeling was in vakkrin� gen al bekend� vertelt Jonkman‡ „Michele ·eLuca kreeg een maand geleden op een congres al een staande ovatie– Sinds de proof of concept die hij in ‘��� leverde� heeft hij er kei� hard aan gewerkt om dit ethisch en veilig bij patiÊnten toe te passen–” Jonkman heeft het consortium van ·eLuca ook een van zijn patiÊnten aangeboden– „·eze man van middel� bare leeftijd heeft blaren rond zijn anus en billen en heeft om die reden

al een onnatuurlijke anus gekregen– Maar hij lijdt desondanks verschrik� kelijke pijnen–” €ij het ™entrum voor €laarziekten in Groningen zijn “�� patiÊnten gere� gistreerd– Jonkman‡ „·e ernstige vorm� zoals bij dit jongetje uit ·uits� land� is gelukkig zeldzaam– Elk jaar worden er in Nederland ‚ of � kinde� ren mee geboren– Kinderen waarbij het laminine door de mutaties geheel ontbreekt sterven binnen twee jaar� maar bij een gedeeltelijk defect� kan gentherapie soelaas bieden–” Gentherapie van huidcellen is ove� rigens niet de enige hoop voor E€�pa� tiÊnten� zegt Jonkman– Er zijn ook ex� perimenten met beenmergtransplan� tatie en medicinale behandeling–

P�R�E�H�I�STO�R�I�E

De eerste boeren waren migranten. Overal waar ze kwamen, troffen ze jagersverzamelaars. DNA-analyse toont enige menging.

Door�onze�redacteur Lucas�Brouwers AMSTERDAM.� ·e eerste boeren in

Midden� en West�Europa waren mi� granten uit ›natoliÊ– Maar hun ge� meenschappen bleven niet puur‡ de boeren namen geleidelijk inheemse jagers�verzamelaars in hun samen� leving op– Zo ontstonden overal in Eu� ropa populaties met een mix van lo� kale jagers en uitheemse boeren–

·at blijkt uit een van de grootste onderzoeken naar het ·N› van vroege boeren� donderdag gepubli� ceerd in Nature– ·e onderzoekers analyseerden het ·N› van �„� men� sen die in Hongarije� ·uitsland en Spanje leefden� van “–��� tot ‘–‘�� voor ™hristus– Over de verspreiding van de land� bouw hebben archeologen lang geru� zied– EÈn kamp hield vol dat de land� bouw werd verspreid door migran� ten uit ›natoliÊ– ·aartegenover ston� den archeologen die dachten dat ja� gers�verzamelaars de kunst van de landbouw afkeken van boerende bu� ren– ·N›�onderzoek heeft het eerste kamp gelijk gegeven‡ alle vroege Eu� ropese boeren zijn sterk verwant aan

FOTO�BALÁZS�G.�MENDE

Vroege boeren hadden seks met jagers-verzamelaars

Laborant�neemt�DNA-monster uit�het�harde�rotsbeen�in�een�schedel�van�een�prehistorische�boer.

boeren uit het Nabije Oosten– ·e boe� ren verspreidden zich niet in een grote golf over Europa� maar al ‘leapfroggend’� een verwijzing naar de En� gelse naam voor het kinderspel haasje�over– Het betekent sprongs� gewijze migratie‡ na ÈÈn of meer ge� neraties vertrok een groepje mensen en vestigde zich een stuk ‘verderop’– Langs een rivier� of langs een kust– Maar overal waar de boeren zich vestigden� leefden al jagers�verzame� laars– ·e vraag was‡ vermeden die twee groepen elkaar of hadden ze in� tensief contact� Het nieuwe onderzoek laat zien dat boeren overal jagers�verzamelaars opnamen in hun groep– Een boer die �–”�� jaar geleden in Hongarije leefde had bijvoorbeeld „ procent jager�ver�

zamelaar�·N›– ·at kan betekenen dat zijn over�overgrootouder een ja� ger�verzamelaar was– Het wiskundige model dat de ver� deling van ·N›�varianten het best verklaart gaat uit van ÈÈn grote in� stroom van jager�verzamelaar�·N› direct na de vestiging van de boeren� gevolgd door vermenging die eeu� wenlang aanhoudt– ·e genetici zelf wijzen zwakke punten aan in dit model� zoals de aan� name dat jagers�verzamelaars ‘puur’ blijven als boeren hun gebied binnen� trekken– Maar in werkelijkheid ging de vermenging beide kanten op– Een jager�verzamelaar van wie de botten zijn gevonden in de ·uitse grot €lÃt� terhÕhle bleek bijvoorbeeld voor ‘” procent van boeren af te stammen–

Opinie 17

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

BRIEVEN

Commentaar FOTO�GETTY

#�M�E�TO�O

Het gaat niet om beroemde namen maar om slachtoffers

#M

REACTIE�COLUMN�ROSANNE�HERTZBERGER

Vrouwen maken carrière, maar wel op hun eigen manier ·e haren van mijn jongste zijn vanochtend ontluisd door een transplantatiechirurg– Op woensdag is zij altijd vrij en helpt een handje op school– Mijn dochter krijgt elke vrijdagmiddag hockeytraining van een part� ner bij een advocatenkantoor– Stuk voor stuk succes� volle vrouwen die ervoor gekozen hebben – en het zich kunnen veroorloven – om parttime te werken– ›ls ik Rosanne Hertzberger ˛Gelukkig kind is niet gratis� ‚��—��� moet geloven zijn dit ambitieloze vrouwen die de beeldvorming verzieken en seksisme veroorzaken waar fulltime werkende vrouwen dan weer onder lij� den– Want vrouwen die in deeltijd werken „willen gewoon niet” en verkopen dat aan zichzelf met „non� sens�praatjes” en het excuus dat je kind maar ÈÈn keer jong is– ·aarmee zet Hertzberger de zorg voor kinderen weg als een minderwaardige bijbaan waarvoor je excu�

W�I�V-�R�E�F�E�R�E�N�D�U�M

Er is tenminste toetsing Ik maak mij grote zorgen over mijn privacy en zou dus blij moeten zijn met het aanstaande referendum� maar helaas is dat niet het geval– In de afweging tussen mijn eigen privacy en de noodzaak om extre� misten te volgen en aanslagen te voorkomen� zet ik mijn eigen bezwaren opzij– Ik hou in gedachte dat de politie niet zomaar iedereen mag volgen� maar dat daarvoor toe� stemming nodig is van de minister Èn toetsing door een onafhankelijk orgaan plaatsvindt– ·ie toetsing bij de sleepwet is er niet bij de grootste schenders van de pri� vacy‡ bedrijven als Google� ›pple en Facebook– Zo heb ik geen idee hoe Google selecteert wat boven� aan komt te staan als ik iets zoek en in hoeverre ik gemanipuleerd word op basis van wat het bedrijf over mij weet– ·it is slechts ÈÈn voorbeeld‡ de lijst kan nog veel langer worden– ·e macht van deze techreuzen is een veel groter probleem dan de sleepwet– ›ls individu en zelfs als klein land sta je machteloos– ·e enige die er wat tegen kan doen is paradoxaal genoeg de Europese Unie– Wat mij betreft mag die nog harder optreden– Marc�Wortmann�Ze�i�s�t

VUURWAPENGEWELD�VS

Verbod is goede weg ›an de hand van haar statistische analyse betoogt Leah Libresco dat een breed wapenverbod geen ver� schil zou kunnen maken ˛Ontwapen het individu, niet de massa� „—���– Maar Libresco vergeet uit te zoo�

ses moet maken– ›ls vrouw welteverstaan– Want als een man een dag per week vrij neemt om van zijn kroost te genieten� wordt het als modern en vooruit� strevend gezien– Het willen zorgen voor je kinderen is een legitieme wens waar ruimte voor moet zijn voor vaders Èn moe� ders– Ik zou willen pleiten voor een maatschappij waarin zowel vrouwen als mannen vrij zijn om daarin hun eigen keuzes te maken– Zonder ten prooi te vallen aan vooroordelen– Want een fulltime werkende vrouw is geen slechte moeder� net zoals een deeltijdwerkende moeder niet ambitieloos is– ·ie stereotyperingen zijn gebaseerd op een ouderwetse norm die niet verheer� lijkt� maar herzien moet worden– Vrouwen willen wel degelijk� maar wel op hun eigen manier– Sabine�Sluijters�Ro�t�t�e�rd�a�m

men en kijkt methodisch naar de cijfers– ·e drempel om meerdere mensen te doden is in de VS sim� pelweg veel lager dan in Nederland door de overvloed aan vuurwapens in de VS– Het aantal doden in Las Vegas was nooit zo hoog geweest als de dader een pistool had of een mes– En zelf� moord is verschrikkelijk� maar mensen kiezen hiervoor– Noch doden ze daarmee anderen of ver� scheuren ze de levens van hele families of gemeenschappen– En laat dat laatste nou het grote pro� bleem zijnƒ In de logica heet de argumentatie van Libresco een perfectionist fallacy– ·it is een mogelijke oplossing voor een probleem in diskrediet brengen� omdat het geen perfecte oplossing is voor het probleem– €ij� voorbeeld‡ waarom zou je een rook� verbod instellen� Mensen die willen roken blijven tÒch wel roken– Klopt� maar dat betekent niet dat het rook� verbod een slechte maatregel is– Hoe moeilijker het is om te roken en hoe minder sociaal geaccepteerd� hoe meer ontmoedigd men raakt om te roken– ·it voorbeeld is verge� lijkbaar met het wapenverbod–

Elke stap om vuurwapens te beper� ken is een goede stap� hoe klein die stap ook is– Het is een lange weg maar het is de goede weg– Daniël�Nip�N�a�a�rd�e�n

C�O�R�R�ECT�I�E�S�/A�A�N�V�U�L�L�I�N�G�E�N

Aandelen ABN Amro In het artikel De apen komen het dorp in om eten te zoeken ˛”—��� p– �‚�� staat dat ›€N ›mro vorig jaar aandelen had in First Resources– ·e bank deed alleen het beheer ervan voor klanten–

Gregoriaanse kalender In de special over honderd jaar Oktoberrevolutie ˛‚—��� staat per abuis vermeld dat met de gregori� aanse kalender in ��„‘ schrikkelja� ren werden ingevoerd om de kalen� der gelijke tred te laten houden met het astronomische jaar– ·at is onjuist– Het huidige systeem van iedere vier jaar een schrikkeljaar is al ingevoerd door de Romeinse dic� tator Julius ™aesar ˛in het jaar ‚� v–™hr–�– ·e gregoriaanse hervor� ming paste dat systeem aan� door jaren die deelbaar zijn door ��� ˛�”��� �„��� gÈÈn schrikkeljaar te maken maar jaren die deelbaar zijn door ‚�� ˛�“��� ‘���� juist wel–

Profiel Tsygankova Als individu en zelfs als klein land sta je machteloos

In het profiel van danseres ›nna Tsygankova ˛Oermuzikaal en lyrisch, een ware ballerina� „—��� p–€™’� stond dat haar zus haar kin� deren had vermoord– ™orrecter is dat zij hiervoor in hechtenis is geno� men en de zaak wordt onderzocht– Ook stond vermeld dat het kind dat ze verwacht van danspartner Mat� thew Golding zou zijn– ·at is niet zo–

eToo begon als een actie waarbij slachtoffers van seksueel machtsmisbruik zich niet langer storen aan de ongeschreven zwijg� plicht– In plaats van zich te schamen en hun verdriet te verbijten� begonnen zij massaal hun ervaringen te delen– Ze durfden dat aan doordat een aantal actrices de moed opbracht om zich uit te spreken over de seksuele vernedering die ze te verduren kregen van Harvey Weinstein� een van de machtigste mannen van de ›merikaanse filmindu� strie– Wat de ‘ˇMeToo�beweging’ is gaan heten� gaat dezer dagen een nieuwe fase in� met beroemde daders die hun wangedrag gelaten erkennen– In de VS be� schuldigde een aantal mannen bijvoorbeeld de acteur Kevin Spacey van aanranding– Een aantal vrouwen citeerde staaltjes van vergaand intimiderende� inva� sieve vuilbekkerij van acteur ·ustin Hoffman– Sinds dinsdag betreft het in Nederland� minder beroemd maar toch pikant� Job Gosschalk– Vele jaren vervulde hij als castingdirector� producent en regisseur een mo� nopoliepositie in de film� en tv�industrie– Uit een aan� tal� meest anonieme� getuigenissen doemt hij op als spin in een web waar het makkelijk jonge acteurs van� gen was– Onder het mom van een auditie liet hij hen� volgens getuigenissen� zich uitkleden of masturberen–

Wie iets doet waar een ander voor weg zou moeten lopen, kan weten dat hij over de schreef gaat

D

e buitenstaander zal zeggen‡ als je dat niet wilt� loop dan weg– Maar dat is te makkelijk gecon� cludeerd– Gosschalk gedroeg zich als zijn vak� genoot Weinstein‡ hij kende zijn macht en intimideer� de het beoogde slachtoffer met de belofte van een rol– Haalde dat niets uit� dan kwam het dreigement van een gefnuikte carriÇre– Overigens� wie iets doet waar een ander voor weg zou moeten lopen� kan weten dat hij over de schreef gaat– Iets waarover gezwegen moet worden� is zelden in de haak– Spacey� Hoffman en Gosschalk hebben hun seksueel wangedrag erkend en hun excuses gemaakt� maar zo komen ze er niet mee weg– Netflix blies het laatste sei� zoen van House of Cards af– Gosschalk werd per direct ontheven van de regie van de film waar hij mee bezig was– ›llemaal groot nieuws– Intussen belemmeren deze beroemde daders het zicht op de slachtoffers– ·ie hadden te lijden onder het stuitende gebrek aan ge� voel bij de daders– ·ie werden uitgeleverd door een omgeving die wegkeek– ·ie stonden alleen� ook al wist hun omgeving wat ze doormaakten� al was het maar bij geruchte– ·at seksueel machtsmisbruik nu einde� lijk serieus wordt genomen� is exclusief te danken aan hen‡ de slachtoffers die de moed opbrachten om zich uit te spreken� en met zovelen dat er geen ontkennen meer aan was–

N

u er gerespecteerde carriÇres op het spel staan� wordt er gesproken van een trial by media‡ hou op met daders erbij te lappen� sleep ze voor de rechter– Maar de rechtbank is voor zulke klachten on� voldoende toegerust– ·at de aanklacht tegen het sek� sueel machtsmisbruik zich ontvouwt via de media is behelpen� maar niet ondoenlijk– Ze moeten zich meer dan ooit bewust zijn van hun effect en verantwoorde� lijkheid– Echter� het verhaal van de al dan niet ver� meende slachtoffers is cruciaal– Hen van een heksen� jacht beschuldigen is de wereld op zijn kop– Niet de machtsmisbruikers zijn betreurenswaard� maar de vrouwen en mannen die zich niet konden onttrekken aan nietsontziende geilheid–

18 Opinie

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

FOTO�ISTOCK,�BEWERKING�FOTODIENST�NRC

Advocaten, spreek elkaar aan op wat rechtvaardig is ·e advocatuur kan niet van zichzelf zeggen dat ze ‘leidend is’ in de rechtsstaat en tegelijkertijd stilletjes belastingontduiking faciliteren� schrijft Folkert Jensma.

E

nige tijd geleden hield Ferdinand Grapper� haus� toen senior ad� vocaat� nu minister van Justitie en Veilig� heid ˛™·›�� een praat� je voor een groep jon� ge advocaten in oplei� ding– ·aar beweerde hij dat advocaten „uiteindelijk toch het meest leading zijn bij het in stand houden van de rechtsstaat”– En hij hield zijn gehoor voor dat ze vooral het begrip ‘recht� vaardigheid’ uit de advocateneed in de praktijk moeten brengen– €ijvoorbeeld door weer ‘pro bono’ te gaan werken voor cliÊnten die geen advocaat kun� nen betalen– Had Grapperhaus gelijk� Geeft de ad� vocatuur inderdaad de toon aan� in de rechtsstaat� Ik denk het toch niet– Idealiter is wat mij betreft de advoca� tuur wel degelijk leidend bij het verde� digen van de burgerrechten� het be� vechten van rechtvaardigheid� het be� schermen van de machtelozen– ·e ad� vocaat is in theorie voor de burger de laatste reddingsboei voor als hij hope� loos in de knoei zit – in een rechtsstaat als de onze hoor je ook toegang te heb� ben tot een goed opgeleid jurist op wiens deskundigheid en integriteit kan worden vertrouwd– Maar is de advocaat inderdaad een kracht ten goede in de samenleving� ·e vorige staatssecretaris van financiÊn had z’n twijfels– Hij maakte na de ophef over de Panama Papers aanstalten om

fiscale adviezen uit te gaan zonderen van het beroepsgeheim– ·eze week barstte het vervolg los� de Paradise Papers – op de €€™ werden belastingadvi� seurs achtervolgd door microfoons� ter� wijl zij nog over hun schouder riepen dat wat zij deden heus niet illegaal was– ·e advocatuur is dus maatschappe� lijk in gebreke gesteld – ook in dit re� geerakkoord wordt de burger ‘meer transparantie’ beloofd– Mogelijk moet die straks van de harde schijven in de advocatenkantoren komen– ·it is natuurlijk een vertrouwd di� lemma – hoever kan een advocaat mee� gaan in de zakelijke wensen van zijn cliÊnt– En dan bedoel ik niet de vraag waar de wettelijke grenzen liggen waarbinnen hij moet blijven– Maar wat is er maatschappelijk of ethisch verant� woord– Eenvoudig gezegd – waar wil de advocaat zÈlf aan meedoen� Is hier een omslag gaande� ·eze week liet ING weten geen zakelijke banden meer met trustkantoren te wil� len onderhouden – omdat hun werk� zaamheden ‘maatschappelijk onge� wenst’ zijn– ·at is dus een ethische maatstaf� waar die sector zich met een keurmerk tegen probeert te wapenen– ·it is ook voor de advocatuur relevant– Komt de advocaat zelf wel zijn eed na waarin hij zegt geen zaak aan te zullen raden of verdedigen� die hij „in gemoe� de niet gelooft rechtvaardig te zijn”� Spreken advocaten elkaar aan op wat ‘in gemoede’ rechtvaardig is� Of dur� ven zij dat niet�

I

Folkert�Jensma is juridisch�commentator�van�N�RC�.�Dit�is een�bewerkte�versie van�de�Gerbrandylezing�die�hij�woensdag�hield�voor�de Landelijke�Orde�van A�d�vo�ca�t�e�n�.

s er wel grip op de vakbroeders die verstrikt raken in de georganiseerde criminaliteit� zoals in het zuiden van het land incidenteel het geval is– Mij valt op dat gezagdragers die ‘onder� mijning’ en ‘vermenging van de onder� en bovenwereld’ aanklagen� daarbij niet alleen wijzen naar autoverhuur� bedrijven� geldkantoren en witwas� winkels– Maar ook naar advocaten� als facilitators van het bederf– Ik zou me daar als advocatuur enorme zorgen over maken– Ik ben het geheel eens met Grapper� haus die zegt dat de advocatuur zich� zelf geen dienst bewees door ‘niks meer aan pro bono’ te doen– ·e tijd dat grote kantoren kleine zaken gratis door advocaat�stagiairs lieten doen is voorbij – ook omdat kleine zaken te� genwoordig gespecialiseerde kennis vragen– Maar hij heeft wel een punt– ·e advocatuur is sterk uit elkaar ge� groeid� qua technologie� business� model� specialisatie en doelmatigheid zijn die kantoren op geen enkele ma� nier meer te vergelijken met de kleine kantoren op minder profijtelijke rechtsgebieden– Het jongste rapport over de gefinan� cierde rechtsbijstand laat zien hoe hard de kleinere advocatuur financieel achteruit is gegaan– En dus ook� muta� tis mutandis� hoe ineffectief de lobby van de Orde is geweest om die ontwik� keling te keren– ·at is voor een wette� lijk erkende beroepsgroep met proces� monopolie� ‘leidend’ in de rechtsstaat�

een heel erg treurig resultaat– ·e advo� catuur heeft hier gefaald– Hoe gaat de advocatuur die kloof overbruggen� Welke vernieuwingen� welke creatieve nieuwe plannen staan er op het vuur� Er is bijvoorbeeld veel kritiek op het kostbare en niet altijd effectieve ‘toer� nooimodel’ waarin advocaten elkaar namens hun cliÊnten plegen te be� vechten– Worden die bezwaren serieus genomen� ›an welke alternatieven wordt er gewerkt� Ik hoor maar wei� nig– Ik herinner me nog een voorstel uit ‘��„� voorgesteld door de eminente advocaat ™oen ·rion om �� specialisti� sche kennis ter beschikking te stellen aan collega�advocaten� ‘� een aantal ei� gen advocaten beschikbaar te houden voor rechtzoekenden die anders achter het net vissen en ’� geld te storten in een fonds dat wordt gebruikt voor bij� voorbeeld proefprocessen en om men� sen te helpen die verstoken blijven van juridische bijstand– ·aar was de Orde destijds faliekant tegen– Maar ik zou zeggen� denk er nog eens over na– ·e tijd is rijp– ·e advocatuur kan niet van zichzelf zeggen dat ze ‘leidend is’ in de rechts� staat� stilletjes belastingontduiking en ondermijning faciliteren en tegelijk de afkalving van de kleinere rechtshulp koud van zich af laten glijden– ·e on� en minvermogenden mag zij niet laten zakken– ›ls zij ÈÈn van de drijvende krachten van de rechtsstaat wil blijven� dan geldt noblesse oblige–

Opinie 19

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

C�O�LU�M�N

Leer eerst met referendumwet omgaan voordat je ’m afschaft

Lamyae Aharouay

Juist in ons kiesstelsel� waar het compromis de invloed van de kiezer beperkt� heeft een referendum meerwaarde� betoogt Wim Voermans– ·e wet is ook nog niet eens orden� telijk geÊvalueerd– Er is maar ÈÈn re� ferendum onder deze wet gehouden– Het kabinet stelt vast dat nu de poli� tieke steun voor een bindend refe� rendum ˛waarvoor de grondwet ge� wijzigd moet worden en je dus twee� derdemeerderheid in de Kamers no� dig hebt� er niet lijkt te zijn� er dus ook geen steun meer bestaat voor het raadgevend referendum– ·at is een volstrekte non sequitur– Ten eerste laten peilingen zien dat Nederland in meerderheid nog steeds wel voelt voor enigerlei vorm van een natio� naal referendum– Ten tweede is het eigenlijk wel van de zotte dat het ka� binet alleen op eigen indrukken en die van de Kamers – de subjecten van de correctie van een referendum – te rade gaat voor evaluerende indruk� ken van de Wet raadgevend referen� dum– Raad eens wat de kalkoen voorstelt voor het kerstmenu�

Jazeker ging het rommelig� maar dat lag vooral aan het gestuntel van het kabinet

H

et is wennen aan het referen� dum� zeker in onze polder� cultuur– Maar juist in ons veelpartijenstelsel� waarin het voor kiezers nauwelijks mogelijk is vooraf invloed te hebben op beleid vanwege de vele noodzakelijke uitruilen en compromissen ˛in welk partijpro� gramma stond ook alweer het voor� stel tot afschaffing dividendbelas� ting��� is het goed de mogelijkheid te hebben om via een referendum een heroverweging te vragen van een be� sluit of een wet– Juist in Nederland is er veel te zeggen voor een raadge� vend in plaats van een bindend refe� rendum– Zo zijn we al lang gewend om serieus met adviezen om te gaan– Wij hebben bijvoorbeeld geen grond� wettelijke toetsing van wetsvoorstel� len door een rechter� zoals in andere landen� maar die toetsing wordt bij ons verricht door een adviserende Raad van State– ·at advies hoeft niet

Ontkent leerling de Holocaust? Vraag door

te worden gevolgd� maar het wordt wel serieus genomen– Een adviserend referendum geeft ook de kans te zien of de parlemen� taire meerderheid achter een wet ook de meerderheid onder de bevolking weerspiegelt– En de uitkomst hoeft niet direct een kabinet met een klein draagvlak aan het wankelen te bren� gen– ›ls je mag heroverwegen aan de hand van een referendumadvies� geeft dat ook kans om in rust te her� onderhandelen tussen partijen ach� ter een kabinet– Er is alle reden om het nog eens wat langer aan te zien met deze Wet raadgevend referendum� al is die voor verbetering vatbaar– Zo is de op� komstdrempel van ’� procent een draak van een ding� dat doet vermoe� den dat het behalen van die drempel de uitslag bindend maakt– Ook de ���–����handtekeningengrens werkt niet– ·e wetgever dacht hier aan serieuze ‘natte’ handtekeningen niet aan digitale steunbetuigingen opgehaald met een slimme app– En zeker moeten we nog een keer nadenken of we wel echt zowat alle wetten referendabel willen hebben ˛waarom niet alleen de controver� siÊle die met minder dan “� procent� meerderheid werden aangenomen in beide Kamers��– En waarom niet be� ter het voornemen tot sluiting van een verdrag aan een referendum on� derwerpen dan de goedkeuringswet zelf ˛dan is het meestal te laat om nog met de andere verdragspartners te overleggen�– Het – ook door Rutte gebruikte – argument dat over referenda heel verschillend wordt gedacht en dat er zo kampen en tegenstellingen ont� staan in de samenleving is geen re� den tot intrekking– Juist niet– Over al� le dingen die er werkelijk toe doen wordt verschillend gedacht– ·at is het mooie van een democratie‡ dat alles omstreden kan en mag zijn–

D

e kennis over democratie is bij Nederlandse scholieren minder groot dan bij leeftijdgenoten in andere landen� zo blijkt uit internationaal onderzoek naar burgerschap door de International Civic and Citizenship Education Study– Sinds ‘��“ zijn basisscholen en middelbare scholen in ons land verplicht om aandacht te schenken aan burgerschap– Hoe ze daar invulling aan geven� mogen ze zelf weten– In het regeerakkoord van het huidige kabinet staat dat de burgerschapsopdracht in de wet wordt verduidelijkt– €egin deze week organiseerden de gemeente ›msterdam en alle mbo�instellingen een conferentie over ‘Stadsbekwaam Lesgeven’– Onze hoofdstad telt de meeste nationaliteiten we� reldwijd– ·at brengt voor docenten wat uitdagingen met zich mee– Jaap Kraak en Vera Koolschijn zijn allebei docent burger� schap op vmbo en mbo en verzorgen een workshop over het bespreekbaar maken van moeilijke� gevoelige onderwerpen in de klas– Ze zijn van de ·ialooggroep� waarin docenten spar� ren met vakgenoten over wat ze moeten met leerlingen die overtuigd zijn van bijvoorbeeld complottheorieÊn– Ik spreek af dat ik de namen van de docenten die deelnemen aan de workshop niet opschrijf� zodat ze vrij kunnen praten– Kraak vraagt wie op de opleiding heeft geleerd hoe om te gaan met scholieren met extreme denkbeelden– EÈn hand gaat omhoog– Op het bord staan acht uitspraken van leerlin� gen� die leerkrachten in de klas hoorden‡ de Holocaust is ÈÈn grote grap• de politie is racistisch• lhbt is een ziekte• in de re� gering zit niemand met een buitenlandse achtergrond en dat willen ze zo houden–

In je eentje voor de klas feiten bijbrengen in discussies die overheerst worden door gevoel

K

Wim�Voermans is�hoogleraar�staatsrecht�aan�de�Universiteit�Leiden.

FOTO�JEROEN�JUMELET/ANP

E

r zijn� zo stelde de Kiesraad op � november vast� voldoende handtekeningen opgehaald om een referendum te organiseren over de Wet op de inlichtingen� en veilig� heidsdiensten ˛kortweg Wiv� ook wel ‘sleepwet’ of ‘aftapwet’ genoemd�– Een tweede referendum in twee jaar tijd– ·e Wet raadgevend referendum voorziet kennelijk in een behoefte– Waarschijnlijk zullen we daarom bij de gemeenteraadsverkiezingen in maart de vraag voorgelegd krijgen of met de Wiv de juiste balans is getrof� fen tussen veiligheidsbelangen – ge� borgd via onderzoeksbevoegdheden – en de grondrechtelijke belangen van burgers en organisaties ˛onder andere privacy�– In wezen een min� der ingewikkeld vraagstuk dan dat van het referendum over de goed� keuringswet van het EU�OekraÎne ›ssociatieverdrag– Maar zeker con� troversieel– Er wordt heel verschil� lend over de balans van de Wiv ge� dacht� ook binnen partijen– Een goed onderwerp om onze referendum� vaardigheden te scherpen� want we moeten in Nederland echt nog leren referenderen– Ook een goede aanlei� ding om nog eens na te denken over de intrekking van de Wet raadgevend referendum– ·ie wordt� als het aan het kabinet ligt� ingetrokken� omdat die wet niet heeft gebracht wat ervan werd ver� wacht ˛in de woorden van het regeer� akkoord�– Je vraagt je af wat er dan werd verwacht‡ acclamatie voor de goedkeuringswet OekraÎneverdrag� Jazeker was die OekraÎne�campagne rommelig� maar dat lag toch vooral aan het baarlijke gestuntel van het kabinet en politieke partijen die maar geen antwoord wisten te vin� den op de slim opererende activisten en paljassen uit het tegenkamp– Ka� binet en partijen hoopten ten on� rechte dat enkel het gewicht van hun gezag de discussie al hun kant op zou trekken– Maar zo werkt dat niet– Een referendumcampagne is een Formu� le ��race– In elke ronde moet je vol op het gas en als je niet oplet verlies je de race al in de eerste bocht– ·e wet nu intrekken is kleinzerig en klein� geestig– Je wijzigt toch ook de Kies� wet niet onmiddellijk als de uitslag tegenvalt�

raak legt het dilemma uit– ›an de ene kant wil je de me� ning van zo’n scholier niet wegzetten als iets idioots� je wilt hem of haar niet het gevoel geven onzin uit te kra� men– Maar aan de andere kant moet je wel een feitelijk kader bieden waarmee je die mening onderuithaalt– ™ontext schep� pen met feiten is waar de meesten gebruik van maken– Onze mening is niet relevant� zegt een docent– Je moet ze die niet op willen leggen– „Een leerling verandert niet alleen van me� ning omdat zijn docent een andere mening heeft–” Het belang van rolmodellen is groot– Een docent vertelt me over een scholier die fel was over homo’s– Tot rapper €oef het opnam voor homoseksuelen die met elkaar wilden trouwen in RTL Late Night– ·aarna zag de docent de mentaliteit van de jongen veranderen– Ineens maakte het hem ook niet zoveel uit– Ook een andere docent maakt gebruik van die sleutelfigu� ren– Gaat het over de politie� dan organiseert hij een gastles door een politieagent– ·at geeft de discussie een gezicht– Wat het lastig maakt� is dat het niet altijd gaat om gevoelens– Soms gaat het om ervaringen– ·an roept een van de leerlingen dat hij zomaar staande werd gehouden door de politie� en dan krijgt hij van alle kanten van de klas bijval– ·at zijn explosieve situa� ties– ·e docent pakt de wet er dan bij en legt uit wat de politie wel en niet mag– Maar aan sommige uitspraken kom je niet toe om uitgebreid op in te gaan‡ er komen toetsweken aan en er zijn al zo weinig lesuren� zegt een van de docenten eerlijk– Weegt de rede en nuance die je ze probeert bij te brengen op tegen de extremen die leerlingen dan vervolgens buiten schooltijd weer tegenkomen� Nee� is het eenduidige ant� woord– Maar je kan wel proberen om het radicale af te vlak� ken– Uiteindelijk komt de groep op een paar concrete tips– ·oorvragen� leerlingen serieus nemen� voorzien van feitelij� ke informatie en niet afkappen– ·e verhalen en dilemma’s waar deze docenten mee kam� pen mogen best meer bespreekbaar worden– Er wordt veel ge� praat over burgerschap en het belang ervan– ·it zijn de men� sen die het in de praktijk moeten brengen� zij staan in hun eentje voor de klas om leerlingen feiten bij te brengen in dis� cussies die overheerst worden door gevoel– ·aar mogen we best even bij stilstaan–

Lamyae�Aharouay werkt�als�redacteur�bij�BNR�Nieuwsradio.

nrc DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

ILLUSTRATIE�WENDY�PANDERS

Achter pagina.

T�Y�P�O�LO�G�I�E

Vaste gasten Elke begrafenis is anders, toch ziet Merel Thie er steeds dezelfde mensen. Zoals de podiumpakker, de harde knuffelaar en het zwarte schaap.

De podiumpakker ›l jaren hobbyt de podiumpak� ker thuis met klankschalen� doe� delzak of Keltische dans– En nu is dan het moment– Hij of zij ˛meestal een zij� staat voor een afgeladen zaal vol aandachti� ge mensen die nergens heen kunnen en in volledige stilte zullen moeten luisteren en kijken naar haar optreden– En zij vertelt dat het voor haar „zo natuurlijk voelde” om juist op deze manier afscheid te ne� men van de dode– In de categorie podiumpakkers vallen ook de mensen ˛meestal een hij� die de dode als aanleiding nemen om eens uitgebreid over zichzelf te vertellen– ·e dode komt slechts zijdelings voorbij in hun toespraak– ˛„Zij kwam altijd bij mij voor goede raad� ik nam dan de tijd� hoewel ik eigenlijk Veel €elang� rijkere ·ingen te doen had� zoals wel vaker� bijvoorbeeld toen ik in �†“”––– ”� Jammer voor de podiumpakker is dat ap� plaus niet gebruikelijk is op begrafenissen–

Illustratie�Wendy�Panders De hartstochtelijke huiler €estaat in twee typen‡ het eerste type komt vaak al snikkend de zaal binnen– Huilt tijdens de dienst met veel geluid en toetert meerdere zakdoeken vol in muzikale inter� mezzo’s– ·it type geneert zich daar niet voor – want als je op een begrafenis je verdriet al niet meer kunt uiten� waar dan wel� Er zijn ook hartstochtelijke huilers die er juist alles aan doen om zacht te huilen� omdat ze het leed van anderen niet willen overschreeuwen– Hun verdriet hangt niet al� tijd samen met de dode in kwestie– Vaak wordt gehuild om eerdere doden� echtschei� dingen� frustraties op het werk of algehele miskenning– Hun tranen vloeien nou een� maal makkelijk– Maar als ze naar een begra�

IKJE

De routinier Vaak op leeftijd– Recenseert na afloop de begrafenis en de spre� kers alsof het een voorstelling was– ‘Nogal armoedig� alleen kaas en worst–’ En‡ ‘·e belichting was goed–’ Maar ‘die fotoshow tijdens de dienst leid� de alleen maar af van de muziek’– Laat zich soms ontvallen dat het ‘toch heel fijn is om iedereen weer te zien’– Het kan zijn dat de begrafenis het enige uitje is in de agenda deze week–

De afvinker

Thuisbezorgd ·e vrijdagmiddagborrel in het na� bijgelegen dorp is wat uit de hand gelopen– Ik stap om half drie met iets te veel op de kroeg uit� neem af� scheid van mijn collega’s en zoek mijn fiets– Lekke band en geen taxi in de buurt– Hoe kom ik thuis� En‡ honger� ik heb ook nog hongerƒ Ik bel de plaatselijke pizzatent en

fenis moeten van iemand die ze nauwelijks kennen� zien ze zelf ook wel in dat ze niet harder moeten huilen dan de kinderen van de dode– Ze posteren zich het liefst dicht bij de uitgang om zo min mogelijk op te vallen met hun gehuil–

vraag of ze ook in Eindhoven be� zorgen– ·at doen ze– Ik vraag‡ „Mag ik meerijden�”

Arjan�Thomassen

Wil niet komen� heeft geen tijd maar vindt dat hij het ‘niet kan maken’ weg te blijven– Zijn hele aanwezigheid is gericht op‡ afvinken en wegwezen– Hij tekent direct het condo� leanceregister en dringt zich na de dienst op in de condoleancerij– Want hij weet‡ pas als de familie hem gezien heeft� kan hij weg– Tijdens de dienst staat hij stiekem buiten te roken–

die waarvan hij zeker weet dat er om elf uur een borrel wordt geschonken–

De maîtresse €ij het napraten over de begrafe� nis blijkt dat niemand wist wie die slanke vrouw met hoed en zonnebril was– Ze had ÈÈn rode roos bij zich–

De harde knuffelaar Omdat hij de woorden niet kan vinden� pakt hij de nabestaanden stevig vast– Ook als hij die voor het eerst ziet� omdat hij wel de dode kende� maar niet zijn familie– Je ruikt‡ Old Spice� een zweem sigaar en het wasmiddel dat je oma ook altijd gebruikte– Het is eigenlijk best fijn� je weet zelf toch ook al lang niet meer wat je nu weer zou moet zeggen–

Het zwarte schaap Op de meeste familiefeestjes wordt zij of hij al jaren niet meer uitgeno� digd– ·e ex�vrouw van je broer bij� voorbeeld– Want toen het huwelijk nog goed was� verziekte ze ook al alle kerstdiners– Of‡ de volwassen neef die nog nooit betaald werk heeft gedaan maar wel altijd het hoog� ste woord voert– ·e oom die veroordeeld is voor belastingontduiking maar desalniette� min voortdurend praat over ‘buitenlanders’ als profiteurs– Op een begrafenis zijn ze wel� kom want zo’n gebeurtenis overstijgt alle oudbakken vetes– Ze komen zeker opdagen� ook bij de afzonderlijke condoleance op dinsdagavond– Het is een van de weinige kansen die ze hebben om er toch weer even bij te horen–

De alcoholist Lezers�zijn�de�auteur�van�deze rubriek.�Een�Ikje�is�een�persoonlijke�ervaring�of�anekdote�in�maximaal 120�woorden.�Insturen�via�ik@nrc.nl

Komt begrijpelijkerwijs alleen naar begrafenissen na drieÊn of

Overigens�zijn�er�ook�mensen�die�zich�weleens in�vrijwel�alle�categorieën�hebben�begeven.

Abelardo�Morell,�Flowers�for�Lisa,�2016�FOTO�ABELARDO�MORELL�GALERY�EDWYNN�HOUK

Donderdag 9 november 2017

nrc | donderdag 9 november 2017

Foto’s zijn kunst in Parijs Nathan�Vecht ·e toneelschrijver over humor en identiteit

Cecilia�Bartoli ·e diva over barokaria’s en het ™oncertgebouw

Indonesië ·e koloniale erfenis in de beeldende kunst

Pagina�4-5

Pagina�10

Pagina�12-13

F�E�ST�I�VA�L

Muzikale ruimteschepen landen op Le Guess Who?

Ellen

De laatste winter

W

aar sommigen uitzien naar de eerste hete dag van het jaar� kijken mijn zus en ik uit naar de eerste nacht onder het vriespunt� om dan de wandelschoenen aan te trek� ken en een flinke trektocht door de arcti� sche stad te maken– Ik houd van wat kou met je gemoed doet‡ je bent niet zo opgefokt als op een war� me zomeravond� waardoor er een andere� helderder manier van denken ontstaat– Ieder jaar koester ik� vanwege de klimaatveranderingen� die eerste vriesnacht meer– Ik ben bang dat elke winter de laatste zal zijn� wat niet alleen het einde zal betekenen van die frisse manier van denken maar ook van een bepaald soort herinnering– Ik hoef maar die eerste teug vrieskou in te ade� men of hup� ik ben terug in mijn kindertijd� toen temperatu� ren en geuren enorme indruk maakten– Juist die eerste kille herfstavonden met hun geur van rot� vocht en kou� ontkete� nen veel herinneringen‡ wantjes aan een touwtje� die ene sneeuwwandeling met mijn vader toen hij me vertelde over de dood van zijn moeder� de eerste keer op het ijs– Zo ver� dwijnt door de opwarming van de aarde niet alleen de toe� komst� maar ook een deurtje naar het verleden–

2Je houdt ook het meest van je geliefde als deze op het punt staat het uit te maken, toch?3

Afrofuturism wint aan kracht in de popcultuur. Op Le Guess Who? zijn zowel grondleggers als nieuwe vaandeldragers van deze stroming te horen.

Door�onze�medewerker Leendert�van�der�Valk A�M�ST�E�R�DA�M�.�Tijdens zijn Europese

tour in �†“† is muzikant en bandlei� der Sun Ra verdwenen– Een paar jaar later keert hij met zijn band The ›rkestra terug op aarde om ›fro� ›merikanen mee te nemen naar de planeet waar hij de tussenliggende ja� ren verbleef– Muziek zal het vervoers� middel zijn voor deze exodus� maar om de mensheid te redden moet Sun Ra eerst een vreemd kaartspel win� nen van een vijandige pooier– ·it is kortweg de plot van Space Is the Place� een sciencefictionfilm uit �†”‚– Schrijver� muzikant en hoofd� persoon Sun Ra geldt als de grondleg� ger van de ongrijpbare stroming ‘afro� futurism’– In zijn muziek en poÊzie zette hij zwarten op vreemde plane� ten� iets wat in reguliere science� fiction nooit gebeurde� althans niet in een hoofdrol– ·e toekomstfictie bood

zwarte ›merikanen kansen die ze in de gewone samenleving niet kregen– ›frofuturism is een rode draad door de programmering van Le Guess Who� dit jaar– En dat toont eens te meer dat het festival de tijdgeest aan� voelt– ·ecennialang was afrofuturism een vruchtbare onderstroom in kunst� literatuur� film en muziek� maar sinds ongeveer drie jaar is het genre aan een opmerkelijke opmars in de popcultuur bezig– Rihanna en Grace Jones lieten zich fotograferen in futuristische outfits� Janelle MonÀe baseert haar oeuvre op de stroming� de podiumpresentatie van Solange is een ode aan Sun Ra en haar zus €e� yoncÈ speelt met de ›frikaanse my� thologie die erbij hoort– In ‘��„ gaat Black Panther in premiÇre� een Holly� wood superhelden�epos met een bijna volledig zwarte cast– Toch is het vooral een stroming die floreert aan de randen van de main� stream� daar waar geÊxperimenteerd wordt– ·at is waar Le Guess Who� zich op richt– Het festival werkt met muzi� kanten die als curator optreden‡ het zijn vooral het hiphopduo Shabazz Palaces en producer James Holden die ervoor zorgen dat in totaal zeker een dozijn buitenaardse acts zal neer� dalen in Utrecht–

G

isternacht moest ik echter denken aan een artikel dat ik had gelezen op De Correspondent– Schrijver Rutger €regman spreekt in dat artikel over Paaseiland met Jan €oersema� milieubioloog en professor aan de Universiteit Leiden– Hij verzucht op een gegeven moment dat doemden� ken niet hetzelfde is als realistisch denken– „Er is [tegenwoor� dig] een onvermogen om te erkennen dat naast problemen ook oplossingen exponentieel kunnen groeien”� zegt hij op een zeker punt– „·aar is geen garantie op� maar het kan wel”� wat hij vervolgens illustreert aan de hand van een aantal voorbeelden uit de wereldgeschiedenis– En wie weet� dacht ik� al lopende door de vrieskou– Misschien hoef ik me er geen zorgen over te maken en kan die opwarming van de aarde nog worden omgekeerd– „Maar misschien koesteren we de kou dan minder”� zei mijn zus� toen ik deze gedachte met haar deelde– „Ik bedoel� je houdt ook het meest van een geliefde als deze op het punt staat het met je uit te maken� nietwaar�” Nou nee� maar het zei wel iets over hoe mijn zus liefheeft– En toch– Zelfs met spierpijn en blaren trekken we er vries� nacht na vriesnacht op uit� om ons hoofd helder te krijgen en om een glimp van onze kindertijd op te vangen– Omdat iedere keer die helderheid misschien wel de laatste zal zijn en we er daarom juist gebruik van zouden moeten maken� tot de tem� peratuur niet meer met uitsterven wordt bedreigd–

Zo leest u de NRC waardering

*#5 *# 4 *# 3 *# 2 *# 1

buitengewoon zeer�goed goed matig z�wa�k

FOTO�VICTORIA�KOVIOS

Ellen�Deckwitz heeft�op�deze�plek�een�wisselcolumn�met Marcel�van�Roosmalen.

Shabazz�Palaces is�een�hiphop-duo�dat�als�curator�van�het�festival�optreedt.

€eiden hebben ze het Sun Ra ›rkes� tra op hun lijstje� dat ook na de dood van de frontman nog steeds in futu� ristische outfits rond tourt� onder lei� ding van de †’�jarige Marshall ›llen– Ook jazzsaxofonist Pharoah San� ders behoort tot de oudgedienden van het genre– Maar er staan vooral veel nieuwe acts op die een stevige tik van een ruimteschip hebben gekre� gen� zoals Hieroglyphic €eing en Fhloston Paradigm ˛King €ritt�� ma� kers van vooruitstrevende elektroni� sche muziek–

Ongrijpbaar Tekenend voor de ongrijpbare stro� ming is dat het pas in �††‚ een begrip werd toen cultuurcriticus Mark ·ery in het artikel Black to the Future de term afrofuturism muntte– Evenwel begon Sun Ra zijn artistieke spacetrip al in de jaren vijftig� naar eigen zeggen na een spirituele ervaring die hem naar Saturnus had gebracht– Toen al waren de belangrijkste exponenten van de stroming aanwezig‡ uitbun� dige buitenaardse fictie vol magisch realisme� feitelijke geschiedenis� ›frikaanse spiritualiteit en astrolo� gie– En altijd de zwarte bevolking in de hoofdrol– Een van de aannames is dat juist de overlevenden van de sla� vernij de beste papieren hebben om het menselijk ras te redden als de aarde verloren gaat– €ehalve op meer dan honderd al� bums verkondigde Sun Ra die bood� schap ook in via theatrale podium� presentaties– €ij hem stonden de eer� ste synthesizers op het podium� maar ook ruimteschepen en Egyptische mythologische wezens– Later werd die vorm overgenomen door bijvoor� beeld George ™linton� de funkgrond� legger die met zijn band een buitenis� sige mythologie bouwde rond een funkgezelschap dat door outer space reist– Nadat in de jaren negentig de stro� ming warm was gehouden door onder anderen Missy Elliott en Erykah €adu� is het nu de beurt aan makers van elektronische muziek– Zo is in Utrecht producer� zanger en yogale� raar Gonjasufi te horen met ontrege� lende composities� die titels hebben als Afrikan Spaceship en Stardustin– Experiment en surrealisme zijn in afrofuturism altijd samengegaan met een politieke boodschap– Voor de goede verstaander is die hoorbaar bij het duo Shabazz Palaces– Over elek� tronische hiphopbeats volgen zij op twee albums de intergalactische avonturen van Quazarz� een buiten� aards wezen dat een vreemde wereld in kaart brengt– In de vindingrijke tek� sten blijkt die planeet erg veel te lij� ken op de planeet die momenteel wordt uitgeput door de mensheid–

Zaterdag�spelen�Pharoah�Sanders,�Shabazz�Palaces,�James�Holden,�Gonjasufi, Fhloston�Paradigm�en�Hieroglyphic Being�op�Le�Guess�Who?.�Sun�Ra�Arkestra�speelt�zondag.�Inl:�leguesswho.nl

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

584.000

Classic�FM�heeft�een�nieuwe�eigenaar.�Telegraaf�Media Groep�(TMG)�heeft�de�klassiekemuziekzender�verkocht aan�het�Amersfoortse�bedrijf�Music�Country�BV,�zusterbedrijf�van�muziekuitgever�Challenge�Music�Rights.

Classic�FM,�dat�in�augustus�en�september�5�84�.0�0�0

Spuiten�&�Slikken (links)�op�de�set�van�een�pornofilm:138.000�tv-kijkers,�700.000�views�op�Facebook.�

C3

l�u�i�s�t�e�ra�a�r�s�trok�die�minstens�één�keer�per�week�luisterden,�was�volgens�TMG�niet�langer�een�kernactiviteit.

Het�bedrijf�heeft�nu�alleen�nog�een�minderheidsbelang in�Talpa�Radio�(Radio�538,�Sky�Radio,�Radio�Veronica�en Radio�10).

Rechts�Tim�Hofman,�maker�van�YouTube-kanaal�#�B�O�O�S,�heeft�gemiddeld�400.000�kijkers.

ONLINE�KIJKCIJFERS

Waar hangt de televisiekijker uit?

Traditionele kijkcijfers vertellen lang niet alles over de populariteit van een programma. BNNVARA gaat bereik anders meten.

Door�onze�redacteur Jan�Benjamin HILVERSUM.�Een kijkje op de set van

een pornofilm– ™ocaÎne bestellen in de grote stad– En de verkiezing van ie� mand die het afgelopen jaar veel heeft gedaan voor lhbt’ers– ·at was Spuiten & Slikken ˛€NNV›R›� NPO ’� van woensdag �„ oktober– Niet meer dan �’„–��� televisie� kijkers trok het seks� en drugspro� gramma van de publieke omroep– „Met zo weinig kijkers”� zegt direc� teur Gerard Timmer van €NNV›R›� „hadden we een paar jaar geleden te� gen elkaar gezegd‡ dat programma moet het liefst volgende week al van het scherm–”

Maar de traditionele kijkcijfers ver� tellen niet langer het hele verhaal – zoals de ‘papieren’ oplage ook niet meer het volledige bereik van dagbla� den weergeeft– Online hebben kran� ten inmiddels veel ˛betalende� lezers– En online trok de uitzending van Spuiten & Slikken veel extra kijkers‡ ”��–��� mensen zagen fragmenten op Facebook en bijna „�–��� keer werd de uitzending opgevraagd via YouTube en NPO–nl– ·at verborgen bereik wil €NNV›R› nu beter inzichtelijk maken– Niet al� leen voor programmamakers� maar voor iedereen– ·eze donderdag pre� senteert de omroep een nieuwe me� thodiek om het €ereik� de Impact� de Kijkcijfers en� vanaf volgend voorjaar� ook de Luistercijfers te publiceren– €IKL noemt de omroep het project–

Onenigheid over telmethode Timmer wil in ÈÈn oogopslag laten zien wat zijn programma’s doen op Facebook� YouTube� Twitter� Insta� gram en internetfora– „Tot nu toe was

er nauwelijks aandacht voor het be� reik op derdenplatforms–” ·at bereik doet er steeds meer toe� ook al mogen omroepen van de NPO niet alles op externe platforms zetten– Vooral on� der jongeren neemt traditioneel tv� kijken af� ten gunste van YouTube en Netflix– Een nieuwe methode om bereik in kaart te brengen lijkt typisch iets waar koepelorganisatie NPO of Stichting Kijkonderzoek zich mee bezig zal houden– „Er wordt al heel lang over gepraat”� zegt Timmer� „maar ze kun� nen het maar niet eens worden over hoe we moeten tellen– We wilden niet langer wachten–” Het Ìs ook ingewik� keld� erkent hij– „Zelfs de €€™ wor� stelt met dit onderwerp–” Maar een nieuwe methode om be� reik te publiceren is van groot belang voor alle media– Want hoe meet je on� line succes� Hoe verantwoord je in� vesteringen in nieuwe� digitale activi� teiten� Welk experiment krijgt een vervolg� welke wordt gestaakt� Oud�directeur Jan de Jong van de

NOS klaagde vorige maand in NRC dat het bereik van de NOS de laatste jaren weliswaar is gestegen maar dat een deel niet wordt gemeten– ·at maakt de publieke omroep kwetsbaar voor kritiek� vooral uit ·en Haag– Timmer‡ „Regelmatig stellen poli� tici het bestaansrecht van NPO ’ ter discussie� wijzend op de lage kijkcij� fers– Maar daarmee gaat men voorbij aan het bereik op bijvoorbeeld sociale media– ›ls we blijven hangen in het oude denken over bereik ontkennen we de nieuwe werkelijkheid–”

101Barz Timmer noemt onder meer het ˛digi� tale� succes van het programma First Dates en het YouTube�kanaal #BOOS van Tim Hofman– ·e laatste haalt ge� middeld ‚��–��� views� met een uit� schieter naar ‘�‚ miljoen toen Hof� man in de uitzending een klap kreeg van een huisbaas uit Nijmegen– Zo’n bereik is normaal voor €NN� V›R›’s digitale hiphopkanaal 101Barz� van rapper—presentator Rot�

joch� blijkt uit informatie uit €IKL– „Toch moeten we al vier jaar strijden met de NPO voor het voortbestaan van ���€arz”� zegt Timmer– „Voor ‘��„ is dat nog niet rond– ·e NPO heeft niks toegezegd– Terwijl ���€arz elke week ruim ‘ miljoen keer wordt bekeken–” €IKL is nog niet af� benadrukt Tim� mer– Luistercijfers zitten er nog niet in– En het bereik op Twitter blijkt las� tig te meten– Retweets en mentions ˛direct verwijzen naar een gebruiker met zijn ‹�naam� kun je exact meten– Maar wie alle berichten met bijvoor� beeld hashtag #dwdd wil tellen� loopt tegen een door Twitter ingesteld maximum aan ˛vaak ’–‘�� ret� weets�– Meer meten kan wel maar kost „goud geld”� aldus €NNV›R›– Tim� mer wil vooral het debat over het me� ten van online bereik openbreken– „We zetten de deur open voor ieder� een die met ons wil samenwerken aan een breed gedragen instrument voor de hele sector–”

K�I�N�D�E�R�L�I�T�E�R�AT�U�U�R

Redactie Querido Kind begint nieuwe uitgeverij De redactie van Querido Kinderboeken vertrok bij de vorige eigenaar. Nu starten de redactieleden een nieuwe uitgeverij.

Door�onze�medewerker Thomas�de�Veen A�M�ST�E�R�DA�M�.�Het voormalige redac�

tieteam van uitgeverij Querido Kin� derboeken wordt overgenomen door de Utrechtse uitgeverij €lossom €ooks– Het zeskoppige team� dat in september ontslag nam na een me� ningsverschil met de directie� is sinds woensdag in dienst bij een nieuwe kinderboekenuitgeverij genaamd

Emanuel– Het redactieteam� onder leiding van uitgever Wendy Wilbers� krijgt daar een autonome positie on� der eigenaar €lossom €ooks� zo maakte de uitgeverij woensdagmid� dag bekend– In elk geval schrijver Edward van de Vendel� die de afgelopen weken namens vele Querido�auteurs optrad als woordvoerder� sluit zich aan bij uitgeverij Emanuel– “’ kinderboe� kenschrijvers� onder wie ook Guus Kuijer� Toon Tellegen� Francine Oo� men� ›nna Woltz en de erven van ›n� nie M–G– Schmidt� kondigden in sep� tember hun vertrek bij Querido aan� toen duidelijk werd dat het redactie� team daar wegging– ·e concrete aanleiding was een voorgenomen verhuizing van de kin�

derboekenuitgeverij� waardoor eige� naar WPG volgens het team de histo� rische banden verbrak met volwasse� nenuitgeverij Querido� waar de kin� derboekenuitgeverij toen nog mocht inwonen– Ook was er de vrees voor een te commerciÊle koers van WPG– ·e schrijvers probeerden met hun vertrek een verkoop te forceren van Querido Kinderboeken aan Singel Uit� geverijen� de groep waartoe volwas� senenuitgeverij Querido hoort– WPG staakte de onderhandelingen daar� over op ’� oktober– Querido Kinderboeken gold als de gerenommeerdste uitgeverij van lite� raire kinderboeken– „Ik was vol onge� loof dat de grootste literaire kinder� boekenschrijvers op straat kwamen te staan”� zegt Myrthe Spiteri� uitgeefdi�

recteur en eigenaar van €lossom €ooks� dat vooral boeken voor jong� volwassenen uitgeeft en cadeauarti� kelen maakt– „·us ik heb meteen in september via Edward van de Vendel mijn hulp aan de auteurs aangebo� den–” ·aarin trok zij op met haar inves� teerders Marc ·ijkstra en Jack van Lint van €uy Out €oost� een firma die ma� nagementbuy�outs ondersteunt– Eer� der stonden zij Spiteri bij toen zij begin ‘��” €lossom €ooks losmaakte van uitgeverij Kluitman– Vorige week be� sloot Spiteri de nieuwe imprint Ema� nuel in te richten� „zodat de continuÎ� teit van het Nederlandse literaire kin� derboek gewaarborgd kan worden”– „Emanuel is de voornaam van de oprichter van Querido Èn van mijn va�

der� van wie ik het uitgeefvak heb ge� leerd”� vervolgt Spiteri– „·at vonden we een mooie brug tussen de nieuwe uitgeverij en de traditie van Querido–” Uitgeverij Emanuel trekt niet in bij €lossom €ooks in Utrecht� maar krijgt een eigen locatie in ›msterdam– „·e geschiedenis van Querido Kind ligt in ›msterdam� en die willen wij voor de auteurs voortzetten”� aldus Spiteri– ·insdagavond zijn de schrijvers en illustratoren die onlangs Querido Kind verlieten ingelicht over de plan� nen– Wie van hen naar uitgeverij Ema� nuel overstapt is nog niet bekend– „Eigenzinnigheid is een kenmerk van Querido� dus past het om iedereen daar zelf over te laten beslissen”� al� dus auteurswoordvoerder Edward van de Vendel–

TO�N�E�E�L�Nathan Vecht is de auteur van de succesvolle�

tragikomische toneelstukken Kunsthart en Gidsland– „Ik hou van comedy die voortkomt uit een geÊngageerde gedachte–” Door�onze�redacteur�Ron�Rijghard

Joyce Roodnat

Mag ik je eerst even opvreten�

O

FOTO�ERIK�VAN�ZUYLEN

mdat ik een gedichtenbundel ten doop mag houden en daar dus een praatje over moet hou� den� lees ik poÊzie– Eigenlijk ben ik te ongedu� rig voor gedichten� maar neem ik de moeite dan voel ik me wonderwel thuis in dat donkere bos waar de rechte weg verdwenen is– Elk woord telt� als het goed is– En het is goed in deze gedichten– €enno €arnard schreef ze en zijn bundel noemde hij Het trouwservies– ‘Trouwservies’� dat woord alleen al– Een servies voor het leven� kinderen en kleinkinderen zullen ervan eten– Maar pas op‡ trouw is voor altijd� servies is fragiel– Een bordje is zo gebroken– Omdat het valt– Omdat ermee gegooid wordt– €arnard bevraagt in zijn gedichten onbekommerd huise� lijkheid en huwelijk– Veel gedichten doordrenkt hij van liefde voor de vrouw van zijn leven– „Maar mag ik je eerst even op� vreten� lieveling�” – een perfect besluit voor een perfect sen� sueel perfect gedicht– ’s ›vonds ga ik naar een voorstelling van het Nederlands ·anstheater– ·ie heet Schubert� en bestaat uit drie stukken op zijn muziek– En ik wil niet dwepen––– nu ja� dat wil ik wÈl� al� thans met het eerste stuk� van choreograaf Marco Goecke– ‘Wir sagen uns ·unkles’ heet het– Ja� er klinkt Schubert� maar voor het merendeel koos hij voor muziek van anderen– Elf dansers duiken op uit het schemerduister en verdwijnen er weer in– Hun spieren bliksemen– Hun lichamen sidderen van top tot buik� tot wang� tot vinger– Tot dij en borst– Ik kijk naar ‘·unkles’ en ik denk‡ iedereen moet dit zien– Ik denk ÒÒk‡ waar is Schubert hier� ›ls antwoord wolkt er in mijn geheugen een strofe van €arnard op� hij heeft het over de Romantiek– Tijdperk vol verlangen naar grootsheid� maar� dicht hij‡ „het krijgt Schubert� — Novalis� Neuschwanstein� zelf� moord en syfilis”– En dat is precies wat ‘Wir sagen uns ·unkles’ laat zien– Vir� tuoos en hypergevoelig bezweert het ons dat de Romantiek ons altijd onder stroom zet– ·at nuchter doen een uitvlucht is en cynisme onvruchtbaar– We moeten de duisternis binnen durven gaan– Schoonheid biedt geen troost� schoonheid helpt te zien wat angst en dood betekenen– Maar die titel van dat ballet� ‘We zeggen donkere dingen’� waar komt die vandaan� Ik zoek het op� het is een strofe uit het liefdesgedicht ‘™orona’ van de ·uits�Joodse dichter Paul ™elan‡ „wir sehen uns an�— wir sagen uns ·unkles� — wir lieben einander”–– Het is tijd� vervolgt het gedicht� „da¾ der Unrast ein Herz schlÃgt”– Paul ™elan eist een eigen harteklop voor de onrust– En dat is precies wat dit ballet aan de dansers ontlokt‡ onrust met een hart– En €enno €arnard heeft ™elan vertaald– Ik meld het maar even–

Moment�uit�Wir�sagen�uns�Dunkles van�Marco�Goecke�voor het�Nederlands�Danstheater.

·e lach als bijproduct van woede

‘I

k moet oppassen dat ik niet simplificeer wat ik in mijn to� neelwerk probeer te nuanceren”� zegt Nathan Vecht halverwege het interview– Hij voegt eraan toe dat we een ernstig gesprek voeren� ter� wijl hij toch comedy’s schrijft– Meteen relati� veert hij die constatering– „Maar comedy is een serieuze zaak en ik hou van comedy die voortkomt uit een geÊngageerde gedachte–” ·ie steeds verdere verfijning en tegen� spraak zijn ook eigenschappen van de gees� tige en uitgebalanceerde teksten van de veertigjarige Vecht� die zich heeft ontwik� keld tot een van de meest relevante toneel� schrijvers van Nederland– Met Kunsthart schreef Vecht een onverwachte toneelhit– ·e voorstelling van toneelgroep Mugmetdegou� dentand opende in ‘��� in kleine zalen en eindigde een jaar later in ™arrÈ– Onlangs ging bij dezelfde groep de even indrukwekkende opvolger Gidsland in premiÇre– €eide toneelstukken gaan� in de regie van Lineke Rijxman� over ‘de Nederlandse identi� teit’– In Kunsthart discussieert Rijksmuse� umdirecteur ‘Wim’ met een projectmanager van de Fietsersbond en laat minister�presi� dent ‘Mark’ zich kennen als heimelijke kunst� liefhebber die alleen de Toppers bezoekt om stemmen te winnen– In Gidsland richt Vecht zich op politiek� media en boze burgers– Mi� nisters debatteren over hoe ze vijfhonderd vluchtelingen gaan opvangen� een tv�journa� liste pleit voor inhoudelijke televisie zonder kattenfilmpjes en een gedupeerde Groningse werkt mee aan een documentaire over haar verzakte huis– Uiteindelijk belanden de di� verse hoofdrolspelers in een talkshow die volledig ontspoort– ·esinteresse� narcisme en populisme zijn enkele van de kwalen die bij Vecht op de snijtafel belanden– Het idee voor Gidsland kreeg Vecht toen hij in €erlijn woonde– „›ls ik schrijf� schrijf ik over wat me nu bezighoudt– Er zit twee jaar tussen de aanzet tot een voorstelling en de premiÇre� dus in dit geval was dat in ‘���‡ de zomer van de grote vluchtelingencrisis– Twee ·uitse nieuwslezers zetten een lichtje

F�OTO KOEN�VAN�WEEL/ ANP�KIPPA

bij me aan– Onafhankelijk van elkaar weken ze af van hun autocue afweken en spraken ze het land toe over de vluchte� lingen– Ze deden een moreel appÇl aan de kijker‡ dit is onze geschiedenis� nu moeten we onze goede kant laten zien–” In dezelfde periode keek hij naar een Ne� derlandse talkshow� via uitzendinggemist– „Het gesprek ging over de migratiestroom� maar voor het goed en wel op gang kwam� was het tijd voor een filmpje‡ van een model op een catwalk dat zulke hoge hakken droeg dat ze struikelde en er vanaf viel– Het con� trast was fascinerend– Een eye�opener–” ·at zette hem aan het denken– „In ·uitsland was het gesprek‡ wie zijn we� wat zijn onze waar� den en hoe gaan we met de vluchtelingen om– In Nederland zei men‡ hoe organiseren we het zo dat we zo min mogelijk merken van die vluchtelingen–” Het probleem met zijn onderwerpkeuze was dat platitudes op de loer lagen� beaamt Vecht– ·an is de politicus een zakkenvuller� de burger een tokkie en de journalist een ij� deltuit– Vecht‡ „·at is niks– ·at is twitteren– Ik wilde er mensen van maken met een com� plexer bestaan dan ze in staat zijn om te to� nen in de minuut dat ze in beeld zijn–” ·e kern van zijn voorstelling werd het per� sonage Jantien� de Groningse ˛voortreffelijk gespeeld door ›nniek Pheifer�– Vecht‡ „In el� ke maatschappij is per definitie �� procent van de bevolking woedend� racistisch of on� tevreden– Maar het gaat om de groep boze burgers die aanspreekbaar is– Ik wilde een beschaafde� intelligente persoon opvoeren� met burgerzin� die probeert het goede te doen� maar het gevoel heeft door het sys� teem – overheid� bedrijfsleven� media – in de steek te zijn gelaten–” In de talkshow� als er wÈÈr niet naar haar geluisterd wordt� ontploft Jantien– Maar eerst is er een scÇne bij haar thuis en zie je haar problemen– Vecht‡ „Haar woede is alles wat je op tv van haar zou zien– En dan zou je denken‡ die is niet helemaal goed– Terwijl je naar iemand kijkt die alleen maar klappen te verduren krijgt–”

nrc

FOTO�S›NNE�PEPER

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

Anniek�Pheifer en Guy�Clemens in�‘Gidsland’

Gidsland zijn is makkelijk als je geen offers hoeft te brengen

C5

€ij haar thuis is haar stress al te zien als ze een een migrant die als schoolreisbegeleider een vis heeft doodgeslagen� de les leest– Vecht‡ „Zo doen we dat hier niet� zegt ze– Het gaat niet om de vis� maar om het verlies van houvast– Ze is geen racist� ze is bang– Ver� plaats het naar ›merika� naar de Trump� stemmer die zegt‡ we waren toch allemaal wit� christelijk en heteroseksueel en nu heb� ben we een zwarte president� een transgen� der�wc en mag ik geen biefstuk meer eten– ·at bouwt op– En hoe futieler de druppel is die de emmer doet overlopen� hoe geestiger het is– Want ik heb wel een komedie geschreven–” En dan doelt hij op comedy zoals bedre� ven wordt in satirische nieuwsshows van ›merikaanse presentatoren als Jon Stewart en John Oliver– „·e lach is een bijproduct van hun woede en moralisme– ·at is ook het succes van ›rjen Lubach– Zijn show is – los van de intelligentie en de lef om niet�catchy onderwerpen aan te snijden – toch vooral goed omdat de makers een sterke mening hebben– En als je die opinie verpakt door te overdrijven of door het tegenovergestelde te beweren van wat je denkt� dan is dat voor kijkers een aangename manier om geÎnfor� meerd te worden–” ·e titel Gidsland is ironisch– Vecht‡ „In de jaren negentig ging het relatief goed in Ne� derland� er heerste een brede consensus– ·an kun je zeggen‡ wij hebben als eerste het homohuwelijk� wij zijn een gidsland– Maar bij grote problemen als klimaat� ongelijkheid en migratie werkt die consensuspolitiek als een blusdeken waaronder problemen door� smeulen–” In de scÇnes over politiek en televisie is te zien dat politici en omroepbazen niet staan voor wat ze vinden� maar alleen bezig zijn met het behagen van het publiek– Vecht‡ „·at is een kwestie van moed– €en je bereid voor je opvattingen tegen de stroom in te gaan en het risico te lopen je baan te verlie� zen� Gidsland zijn is makkelijk als je geen of� fers hoeft te brengen–” ·at Kunsthart een hit werd� noemt hij „te gek”– En dan volgt een typerende relative� ring‡ „Mijn credo is toch – in dit geweldige werk waarin allerlei talenten moeten samen� komen‡ af en toe lukt iets–” Het schrijven is ploeteren– „›f en toe heb ik een flow� wat ge� woon concentratie is� waarin mijn persona� ges zo van vlees en bloed zijn geworden dat ze me verrassen– ·at ik denk‡ ‘Wat doe jij nou� Wat zeg jij nou�’ ·at is erg leuk–” ·e eerste lezing van zijn tekst door acteurs is voor Vecht het spannendste moment– „·an ben ik heel kwetsbaar– Het kan ver� schrikkelijk zijn – als de tekst niet werkt– Maar laatst konden de acteurs bij de eerste lezing niet meer verder omdat ze zo hard moesten lachen–” ·at was bij Aquarium� een nieuwe tekst voor een voorstelling die vol� gend jaar in premiÇre gaat� met onder ande� ren Pierre €okma– ›cteurs kunnen ook verrassen– In Gidsland schreef Vecht badinerend een lied van ÈÈn woord‡ ‘Oladiee’– Xander van Vledder maakt er een songfestivalwaardig lied van door dat woord achter elkaar steeds op een andere manier te zingen– „Xander heeft er ook zelf de muziek bij gemaakt– Het enige wat ik er in het script bij had gezet� was‡ ‘·it is het–’ Zo’n uitvoering is het mooiste wat je kan overkomen als maker van de siroop‡ dat iemand er geweldige priklimonade van maakt� nog lekkerder dan je had verwacht– ·at heb ik ook als ik voetbal‡ een voorzet ge� ven is mooier dan scoren– ›ls je een ego hebt dat gestreeld moet worden� moet je niet werken in een wereld waarin al zoveel men� sen in de schijnwerpers staan– Maar ik voel me er goed bij–”

Gidsland van�Mugmetdegoudentand�speelt nog�t—m�’�febr–

C6 cultureel supplement

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

nrc art KUNSTBELEID�In de discussie na het aftreden van €eatrix Ruf blijft de

onderkant van de kunstwereld onderbelicht� vindt SP ›msterdam‡ „Wat ons betreft begint het aankomende ›msterdamse stadsbestuur met cultuurbeleid dat kunst omarmt vanwege haar waarde en niet vanwege haar prijs–”

Make art

not euro

Door�Nelly�Duijndam en�Bart�Stuart

H

FOTO�JORIS�BENNEKOM

22 september 2017 t/m 28 januari 2018

et meeste is wel al gezegd over de verzwegen bijver� diensten van afgetreden Stedelijk Museumdirec� teur €eatrix Ruf en de ge� nereuze schenking die het museum stiekem toch ��� miljoen euro kostte– Uit de reacties komt niet al te ver� rassend bovendrijven dat de huidige kunstwereld wordt beheerst door kapi� taal� macht en naamsbekendheid en dat de culturele sector door de opeenvolgen� de kabinetten�Rutte in luttele tijd is her� vormd van linkse hobby tot rechts inves� teringsfeest� en dat dit nog altijd kwaad bloed zet– Toch blijft naar ons idee in de discussie over Ruf iets onderbelicht– Namelijk� dat het dealtjes�sluiten en zakkenvullen aan de internationale top gepaard gaat met bittere armoede en geschraap in de vruchtbare culturele compost die ‘de on� derlaag’ heet� en dat dit nauwelijks aan de orde komt in bespiegelingen over governance� crowd pleasing en een ge� heel zwarte garderobe– Het is flink afzien geblazen bij de vele kleine ›msterdamse instellingen� podia� groepen en individuele talenten zonder het certificaat ‘top’� die sinds het afschaf� fen van de kunstenaarsuitkering Wwik ˛Wet werk en inkomen kunstenaars� in ‘��‘ en de drastische cultuurbezuinigin� gen in ‘��’� op miraculeuze wijze nog steeds hun ondergang hebben weten af te wenden� ondanks overwerk� onderbezet� ting� onderbetaling� structurele budget� krimp en burn�out– Startende kunstenaars werken zich drie slagen in de rondte voor een bruto inkomen van „„� euro per maand� aldus een verkenning van de SER begin dit jaar– ·at is hard werken voor een bestaan be� neden bijstandsniveau– ·it kan €eatrix Ruf natuurlijk niet hel� pen ˛al is het wrang dat grote instellingen soms van kunstenaars verlangen dat zij gratis werk verrichten omdat de naams� bekendheid voldoende ‘beloning’ zou op� leveren�– ·e rijke directeur in het gezag� hebbende museum is net zo zeer een ge� volg van neoliberaal kunstbeleid als de sappelende kunstenaar in de werkruimte driehoog�achter– Wanneer een overheid kunst reduceert tot koopsom en kunste� naars tot ondernemers� dan is het niet verwonderlijk dat de schatkamer van het Rijksmuseum tot maatstaf wordt verhe� ven– En dat het ‘kleine bier’� kunstenaars zonder kapitaal ˛in geld of in aanzien� voor het gemak over het hoofd wordt ge� zien of letterlijk uit de markt wordt gepre� zen– Zoals in ›msterdam de kunstenaars in broedplaatsen� de ›·M’ers� de X�Hel� lingers en de startende theatergezel� schappen in de wijk die zich laten inspire� ren door sociaal�maatschappelijke the� ma’s– Het kunstbeleid dat de gemeente ›m� sterdam tot op heden heeft gevoerd� met een fixatie op megalomane verbouwin� gen� internationale uitwisseling� bewe� zen toptalent en cultureel ondernemer�

X�Helling/NDSM�terrein�in�Amsterdam

schap ˛lees‡ de markt�� draagt bij aan deze tweedeling– Het exploiterende deel van de ›msterdamse kunstsector wordt door het stadsbestuur ingezet als lokeend voor kenniswerkers uit het internationale be� drijfsleven en voor zogenaamde ‘kwali� teitstoeristen’� en daarmee als aanjager van de economie– Terwijl de rest onvol� doende wordt gekoesterd in de kweekvij� ver voor artistieke vernieuwing en talent� ontwikkeling die de stad van oudsher is– Precies die kunstenaars op wie we trots moeten zijn beginnen ernstig te verkom� meren door schaarste– Net als in de zorg is ook in de kunstsector het experiment met de markt mislukt– Wat ons betreft begint het aankomende ›msterdamse stadsbestuur met een cul� tuurbeleid dat kunst omarmt vanwege haar waarde en niet vanwege haar prijs– ›msterdam moet zich niet langer blind staren op blockbusters en avant�gardisti� sche celebrities in het Stedelijk Museum– We willen een beleid dat inzet op het be� houd en beschermen van de onmisbare culturele humuslaag in de buurten en de werkruimtes� en dat opkomt voor de kun� stenaars en medewerkers van kleine in� stellingen die recht hebben op een fat� soenlijk bestaansminimum– Het Rijk en de gemeente samen zijn in maart ‘��” al een proef begonnen die noodlijdende ›msterdamse kunstenaars met een bijstandsuitkering tijdelijk ont� slaat van sollicitatieplicht� eigenlijk een nieuwe vorm van Wwik– ·ie kan verder worden ontwikkeld� zodat alle ›mster� damse kunstenaars ten minste op het be� staansminimum hun vak kunnen uitoefe� nen– ·e gemeente kan daarnaast zorgen dat nieuwe beroepsverenigingen als de Kunstenbond� het Platform €eeldende Kunst en ·e Zaak Nu� die de ˛inko� mens�positie van kunstenaars helpen verbeteren� meer voet aan de grond en dus meer armslag krijgen– Ook kan de ge� meente er goed op gaan toezien dat ›m� sterdamse kunstinstellingen en podia zich houden aan de nieuwe Richtlijn Kunstenaarshonoraria ˛kunstenaarsho� norarium–nl�� zodat niet alleen de sup� poost� de technicus� de beveiliger� de ca� teraar en de verhuurder van feestverlich� ting worden betaald� maar eerst en vooral ook de kunstenaar om wiens werk het al� lemaal gaat– Tot slot hoeft ›msterdam niet langer te investeren in dure internationale kunst� en cultuurmissies naar New York voor meer dan zestig deelnemers die toch al de eigen broek kunnen ophouden– ·e SP on� dersteunt liever de dapper voortploete� rende ›msterdamse kunstenaars en trekt graag de portemonnee voor het behoud van waardevolle rafelranden als de X� Helling op het N·SM�terrein– Make art not euro� staat daar als kunstwerk op een van de oude scheepsloodsen– Laat de op� volger van €eatrix Ruf daar eens goed over nadenken–

Nelly�Duijndam is�gemeenteraadslid�namens�de�Socialistische�Partij�in�Amsterdam en�woordvoerder�cultuur Bart�Stuart is�beeldend�kunstenaar

™”

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

Still�uit�‘›u�g�u�s�t�’ van�Omer�Fast��naar�de�foto�van�›ugust�Sander�uit��†�‚

Film over foto’s van ›ugust Sander V�I�D�EO�KU�N�ST�·e IsraÊlische kunstenaar Omer Fast bracht voor zijn nieuwe film foto’s van fotograaf ›ugust Sander in ’· tot leven–

·oor�onze�medewerker Lucette�ter�Borg

N

ee� een warm welkom is het niet– ·e deur is dicht� en duw je hem open� dan beland je in een claustro� fobisch halletje dat mud� vol vuilniszakken staat� lege flessen� half uitgepakte dozen met boeken� een kapstok met verdwaalde pet– Schuifel je door deze privÈ�rotzooi – ‘hal� lo�halloƒ’ roepend� want voor je het weet overval je iemand in zijn badkamer – dan sta je inderdaad in een badkamer die nog volop in gebruik is– ›lthans� dat doen de flessen shampoo� gebruikte handdoeken en opmaakspullen vermoeden– Iets ver� derop een keuken met brommende ijs� kast� lege pizzadozen op tafel en een op� gezette fazant in de gootsteen– Woonkamer� slaapkamer� kinderkamer – alles in dit compleet nagebouwde ap� partement in kunstcentrum STUK in Leu� ven• alles tot en met de stopcontacten� de muesli in de keukenkastjes en de kranen aan toe is intact� maar onttakeld– ›lsof de bewoners halverwege hun leven plotse� ling gestopt zijn met leven en verdampt– ›lsof de keuze tussen ergens intrekken en ergens uittrekken te moeilijk voor ze was om te maken� als overbodig werd er� varen� zinloos misschien– ·it apparte� ment� waar je doolt zoals Tarkovsky’s Stalker door de verboden ‘Zone’� heeft ÈÈn uitnodigende plek‡ de bank in de woonkamer– Voor die bank staat een groot plasmascherm– Een film speelt– ·it tot in de puntjes vervreemdende appartement is de perfecte context voor het even vervreemdende� filmische werk van de IsraÊlische kunstenaar—filmmaker

Omer Fast ˛�†”‘�– Fast heeft zich de laat� ste tien jaar ontwikkeld tot een absolute topspeler op het gebied van video� en filmkunst– Hij heeft belangrijke prijzen in de wacht gesleept en stelt tentoon op gro� te exposities als €iÊnnales en de ·ocu� menta– ·aar zijn z’n intelligente� super gestileerde� en altijd zeer unheimliche filmwerken hoogtepunt Èn publiekslieve� ling� ook al gaan ze over ingewikkelde kwesties als oorlogstrauma� ˛gezins�ge� weld� verdrijving� racisme en ontheem� ding– Sinds kort treedt Fast ook buiten de ka� ders van het beeldscherm– Op een grote solo in ‘��“ in de Martin Gropiusbau in €erlijn ensceneerde hij drie wachtkamers ˛van tandarts� luchthaven� bureau voor vreemdelingenzaken� tussen de filmwer� ken– Nu� in STUK in Leuven� zijn kosten noch moeite gespaard om een heel huis rondom Fasts werk te bouwen– Twee werken – als je het huis meetelt drie – zijn te zien op de solo ‘›ppendix’– ·e film op het scherm in de woonkamer is Looking Pretty for God (After G.W.) uit ‘��„– Zwerf je het huis helemaal door en kom je bij de achterdeur� dan grijp je een ’·�bril uit een kartonnen doos en beland je in het zwarte niets‡ een reusachtige black box waar Fasts nieuwste werk� de ’·�film August� draait–

Begrafenisondernemers Looking Pretty for God is een typische Omer Fast�film� waarin de werkelijkheid en de representatie van de werkelijkheid voortdurend met elkaar op de loop gaan– ·e film van ongeveer een half uur over drie generaties begrafenisondernemers in ›merika laat zich aanvankelijk aanzien als een documentaire– Er is een stem die

vertelt hoe vroeger met broertjes thuis begrafenisje werd gespeeld– Er is een an� dere stem die uitlegt hoe met watten� for� maldehyde ˛waardoor het vlees gaat ‘ko� ken’� en make�up een ‘herinneringsbeeld’ voor de levenden wordt gecreÊerd– En weer een andere stem zegt dat het beeld van de dode – meest curieuze zin in de film – er niet dood uit mag zien– Want‡ ‘Je kunt niet rusten in vrede� als je dood bent–’ Over die stemmen heen glijden prach� tig serene shots van showrooms en werk� plaatsen� van anonieme doden onder een geblokt katoentje� en opmerkelijk‡ van jonge kinderen– Soms playbacken die kin� deren de woorden van de volwassenen� soms ook zien we ze in de weer met een fotograaf bij een fotoshoot voor de Kerst– ›lles in Looking Pretty for God is niet echt� en toch ook weer wel– ›lles in de film heeft te maken met constructie‡ van de perfecte film� de perfecte foto van het perfecte kind� van perfect leven en een perfecte dood– Maar naast deze metathe� oretische kwesties slaagt Fast erin ook een diep gevoel te raken– Kinderen die met stemmen van volwassenen spreken zijn ontroerend Èn eng – want geeft de sprookjesachtige illusie dat tijd naar be� lieven terug en vooruit kan worden ge� spoeld– Een begrafenisondernemer die ‘‚—” voor zijn klanten klaarstaat� wetend dat men hem later in de supermarkt de rug zal toedraaien zodra de klus is ge� klaard – zo iemand is feitelijk een moder� ne Florence Nightingale– Het mooie van de tentoonstelling in STUK is dat in de nieuwste film van Fast� August� de andere fascinatie van de film� maker aan bod komt‡ die van het oorlogs� trauma– August is een surrealistische ver�

Je kunt niet rusten in vrede� als je dood bent

telling over het leven van de ·uitse foto� graaf ›ugust Sander� die in de eerste helft van de twintigste eeuw aan de hand van honderden portretfoto’s probeerde een dwarsdoorsnede van het ·uitse volk te scheppen– Opnieuw lopen in August schijn en werkelijkheid� documentaire en sprookje ragfijn in elkaar over– ·e be� roemde foto die Sander in �†�‚ maakte van drie jonge boeren� wordt voor Fasts camera opnieuw geÊnsceneerd– Onder� tussen vindt in een huis in een bos� in zwaar clair�obscur� een gesprek plaats tussen een nazi�arts en een blinde man van wie we later begrijpen dat deze San� der speelt– Sanders oudste zoon is in de gevangenis gestorven aan de gevolgen van een verwaarloosde blindedarmont� steking– „·e appendix�” zegt de nazi�arts� „is een parasiet binnen het systeem– Nie� mand heeft hem nodig� niemand zit op hem te wachten–” August lijkt in theorie eenvoudig� maar is het niet– ·oor van de film een ˛eerste� ’·�film te maken� versterkt de regisseur het gevoel van kunstmatigheid– Het is alsof je in August naar een diorama kijkt– Het beekje in het bos ruist� krekels ritse� len in het gras� de nazi is een ongenode gast die ‘de tedere empirie’ van Sander bewondert– Kunstmatig is de ’·�bril die dit drama zichtbaar maakt– Kunstmatig is de representatie van de werkelijkheid� vroeger en nu– Nooit zal dat wat gebeurt in een eenduidig beeld� in simpele woor� den of klanken te vangen zijn– Omer Fast weet dat – en handelt er onovertroffen goed naar–

Omer�Fast�. Appendix.�T—m��’�dec–�STUK� Naamsestraat�†“��Leuven–�·i�t—m�vr��„�‘‘u� za�zo��‚��„u–�Inl‡�stuk–be�*#5

C8 cultureel supplement FOTO�G�R�A�F�I�E�Parijs is mede dankzij de beurs Paris

Photo de wereldhoofdstad van de fotografie geworden. Foto3s zijn er nu kunst.

Man�Ray, Noire�et Blanche, 192�6

Parijs is de hoofdstad van de fotografie A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Door�onze�correspondent Peter�Vermaas

H

et is een van de bekendste kunstfoto’s uit de ge� schiedenis en nu is hij te koop– Noire et Blanche van de surrealist Man Ray� het beeld uit �†‘“ met het liggende hoofd van Rays muze Kiki de Montparnasse naast een rechtopstaand ›frikaans masker� moet donderdagavond zo’n ��� miljoen euro opbrengen– Van de foto zijn ‘‚ afdrukken bekend� maar dit is „de meest gave”� zegt ¨lodie Morel� di� recteur fotografie van ™hristie’s in Parijs– Het topstuk van ™hristie’s hangt promi� nent op de eerste etage van de Parijse vestiging van het €ritse veilinghuis� aan de muur gechaperonneerd door naakten van Paul Outerbridge uit �†’” en van Nan Goldin uit �††’– ·e foto’s maken deel uit van de collectie van de Zwitserse filmma� ker Thomas Koerfer– Ook iconische beel� den van onder anderen Irving Penn ˛de hand van Miles ·avis� of ·iane ›rbus ˛de eeneiige tweeling� gaan onder de hamer– PotentiÊle kopers met aktetassen en noti� tieblokjes schuifelen tijdens de kijkdagen in stilte voorbij– Zouden dergelijke foto’s een aantal ja� ren geleden nog in Londen of New York geveild worden� nu weten veilinghuizen als ™hristie’s en concurrent Sotheby’s dat hun beste kans op een goede prijs Parijs is– Woensdag opende in het Grand Palais de twintigste editie van Paris Photo� de fotobeurs die in �††” werd opgezet door de Nederlander Rik Gadella en is uitge� groeid tot de belangrijkste in de wereld– „Iedereen die iets met fotografie heeft is deze week in Parijs”� zegt Morel– „·us ook de belangrijkste verzamelaars–” Parijs� schrijven Franse media mede daarom� is de „wereldhoofdstad van de fotografie” geworden– ·aar valt iets voor

te zeggen – en zeker in de week van Paris Photo als de stad ÈÈn grote fototentoon� stelling lijkt te zijn– Gelijk met de beurs waarop de belang� rijkste fotogalerieÊn hun mooiste en duurste werk presenteren� zijn er kleine� re beurzen voor minder vermogende ver� zamelaars als Fotofever– Grote musea en particuliere kunstinstellingen plannen hun belangrijkste foto�exposities in deze tijd van het jaar– En voor liefhebbers van camera’s� lenzen en andere hardware is elders in de stad de Salon de la Photo– „Frankrijk wordt op het gebied van fo� tografie echt als voortrekker gezien”� er� kent FranÆois Hebel� die bij een trits lei� dende instituties in de Franse fotografie een rol heeft gespeeld– Hij zegt het met een zekere verbazing in zijn stem– Overal in de wereld� constateert hij� spelen Fran� sen bij foto�instellingen en �evenemen� ten tegenwoordig een hoofdrol– Zelf was hij onder andere directeur van de Rencontres de la Photographie in ›rles� in �†”� het eerste grote fotofestival� en hij leidde het in Parijs gevestigde agentschap Magnum– Tegenwoordig is hij artistiek di� recteur van de Mois de la Photographie en van het festival Foto Industria in €ologna– „Toen ik in ItaliÊ gevraagd werd� zeiden ze dat ze me wilden omdat Fransen een groot talent hebben voor de marketing van de cultuur– Zo had ik het nog niet be� keken� maar het kan wel kloppen–” Ondernemende ministers van ™ultuur als ›ndrÈ Malraux ˛tijdens het president� schap van ·e Gaulle� en Jack Lang ˛onder de socialist Mitterrand� hebben bij die culturele marketing een rol gespeeld– „Vooral in de jaren tachtig is door Mitter� rand de ontwikkeling van de fotografie sterk gestimuleerd”� zegt kunsthistoricus ™lara €ouveresse� die vorig jaar promo� veerde op een geschiedenis van Magnum– „Fotografie werd� net als bijvoorbeeld het stripverhaal� gezien als een democrati�

C9

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

sche kunstvorm� waarmee de massa be� reikt kon worden–” Zo ontstond in die tijd het ™entre Nati� onal de la Photographie ˛opgegaan in fo� tomuseum Jeu de Paume�– En terwijl voor het toekomstige MusÈe d’Orsay al in de jaren zeventig een indrukwekkende fotocollectie werd opgebouwd� gaf de Franse staat vanaf �†„‚ aan bekende en minder bekende fotografen de opdracht om het Franse landschap in al zijn facet� ten te fotograferen– ·at resulteerde in een collectie van duizenden beelden� met werk van onder anderen Raymond ·e� pardon en Robert ·oisneau� waarvan op dit moment een deel in de €ibliothÇque nationale de France te zien is– Ook de tweejaarlijkse Maand van de Fotografie� een poging om pleisterplaat� sen voor fotografie met elkaar in contact te brengen en zo Parijs op de kaart te zet� ten als fotostad� is deels op initiatief van de politiek ontstaan– Met Hebel als artis� tiek leider werd de fotomaand dit jaar voor het eerst in april belegd� en niet meer in november– „·oor het enorme succes van Paris Photo schoot de Mois de la Photographie zijn doel voorbij”� zegt hij daarover–

Daguerre

Kalos�˙�Klio��Equilibrists�of�Memory��‘��” ™OURTESY�K›LF›Y›N�G›LLERIES

Irving�Penn��™uzco�™hildren���†‚„ ™OURTESY�STEPHEN�·›ITER�G›LLERY

Omar�Victor�·iop‡�Trayvon�Martin��‘��‘ ™OURTESY�G›LERIE�M›GNIN�›�

Edward�Weston��Nude�study���†‘� ™OURTESY�G›LERIE�JOH›NNES�F›€ER

·at zijn allemaal relatief recente gebeur� tenissen– Maar Frankrijk had de geschie� denis natuurlijk ook al mee– ·e Fransen claimen ˛overigens net als de €ritten� de uitvinding van de fotografie– Op een so� bere gedenkplaat aan een kazerne in het tiende arrondissement van Parijs memo� reert de stad dat hier het laboratorium stond waar Louis ·aguerre de uitvinding van Joseph NiÈpce „perfectioneerde”– Hier maakte hij in �„’„ een foto� of meer precies een ‘daguerreotype’� van de €ou� levard du Temple‡ het eerste bekende beeld met een mens erop– ·e uitvinding werd in �„’† door de Franse staat aange� kocht– „Frankrijk eist dus de uitvinding van de fotografie op en veel fotografen zijn hier groot geworden”� zegt Hebel– Man Ray kwam in �†‘� vanuit de Verenigde Staten naar Parijs om zich verder te ont� wikkelen– Hij raakte er bevriend met ™on� stantin €rancusi en Marcel ·uchamp� wat voor de goede verstaander aan een foto als ‘Noire et €lanche’ te zien is– „Op het moment dat de fotografie zich begon te moderniseren� gebeurde dat vanuit Montparnasse in Parijs met mensen als Ray� €rassaÎ� Robert ™apa en Henri ™ar� tier�€resson–” Maar dat roemrijke verleden was voor de handel in fotografie eerder een handi� cap dan een voordeel– „™ontemporaine kunst is niet echt een Franse traditie en fotografie is wel degelijk contemporaine kunst”� lacht Hebel– „We hebben een groot erfgoed hier in Frankrijk”� zegt ook €ouveresse� „waardoor voor moderne dingen nooit veel plaats is geweest–” In Frankrijk waren veel fotografen actief� en een aantal galeries� waaronder €audoin Lebon in de Marais� legde zich toe op de handel– „Maar in de VS waren ze daar al veel verder mee”� zegt €ouveresse– Een keerpunt was volgens haar het be� sluit� in �††�� om fotografie onder strikte voorwaarden te erkennen als zogenoemd ‘ðuvre d’art originale’� authentiek kunst� werk– ·at was een „officiÊle legitimatie en een onderscheid tussen kiekjes van amateurs� industriÊle of nuttige foto’s en kunstafdrukken”� schrijft €ouveresse in een hoofdstuk in een recent boek over de kunstmarkt– Om een foto als kunstwerk in aanmerking te laten komen voor een speciaal belastingtarief en vrijstelling van douaneheffingen� mochten van een beeld maximaal dertig afdrukken bestaan en moest de maker het gesigneerd hebben– „Hierna� en dankzij Paris Photo� kon Pa� rijs echt het wereldwijde centrum van de fotografie Èn de fotomarkt worden–” En daar profiteren de veilinghuizen goed van– Nadat in ‘��� ook buitenland� se veilinghuizen in Frankrijk toestem�

Paris�Photo Paris�Photo�speelt�zich van�†�tot�en�met��‘�no� vember�af�in�het�Grand Palais�in�Parijs–�Op�de� zelfde�plek�is�tot�‘†�ja� nuari�een�groot�retro� spectief�van�de�›meri� kaanse�fotograaf�Irving Penn�te�zien–�·e�Fonda� tion�™artier�brengt�tot ‘„�februari�de�Malinese portretfotograaf�Malick SidibÈ– Het�hele�jaar�door�zijn f�o�t�o’s�te�zien�bij�o–a–�het Maison�EuropÈenne�de la�Photographie��foto� museum�Jeu�de�Paume� de�Fondation�Henri ™artier�€resson�en�Le €al��een�intiatief�uit ‘����van�Raymond�·e� pardon�en�·iane�·u� four–�In�het�›telier�NÈer� landais�aan�de�Rue�de Lille�is�tot��‘�december ‘L’Europe�autrementƒ’ met�veel�werk�van�™ar� tier�€resson�en�van�de Nederlandse�fotogra� fen�Nico�€ick�en�Otto Snoek– Paris�Photo��Grand Palais�†��‘�november� �‘�‘��uur�˛zo��†�uur�– Inl‡�parisphoto–com

ming hadden kregen te opereren� ver� huisden ™hristie’s en Sotheby’s hun foto� afdelingen naar Parijs– „·e belangrijkste fotoveilingen van het jaar vinden deze week in Parijs plaats”� beaamt Jonas Te� bib� het hoofd fotografie van Sotheby’s– „We bieden hier soms foto’s aan uit col� lecties in de VS die vervolgens weer door ›merikaanse kopers mee teruggenomen worden– Zo belangrijk is Parijs gewor� den”� zegt hij– Tebib� die eerder onder meer voor Paris Photo zelf en voor €audoin Lebon werk� te� heeft deze week weliswaar geen Man Ray in de aanbieding� maar bij hem gaan donderdag en vrijdag evengoed wereld� vermaarde afdrukken onder de hamer– Een daguerreotype van de Notre�·ame uit �„‚� moet het meeste opbrengen– Maar op de voorzijde van zijn catalogus staat geen vintage�afdruk� waar Sothe� by’s in gespecialiseerd is� of de evengoed door hem geveilde zoetsappige ‘€aiser de l’HÓtel de Ville’ van ·oisneau� maar een abstract kleurenbeeld van de ›merikaan� se beeldend kunstenaar Walead €eshty uit ‘��”– ·at is niet voor niets� zegt Te� bib– „Fotografie was altijd een eiland– Je had fotoverzamelaars en verzamelaars van andere contemporaine kunst– ·ie kloof moet overbrugd worden–” Hij geeft toe‡ dat leidt tot waardevermeerdering– Want fotografie is ondanks de hoge prij� zen voor Man Ray� ›ndreas Gursky of ™in� dy Sherman nog altijd relatief goedkoop– „Ik probeer die werelden samen te bren� gen� te laten zien dat fotografie ook mo� derne kunst kan zijn”� zegt Tebib– „Parijs is de plaats waar die kruisbestuiving gaat plaatsvinden–”

™�� cultureel supplement KLASSIEK�Mezzosopraan ™ecilia €artoli werkt op

FO TO

�E ST H

ER �H A

AS

E� /�D

EC CA �C L

AS SI CS

haar nieuwe cd samen met celliste Sol Gabetta voor een ‘zoet duel’ tussen stembanden en cellosnaren–

›msterdam heeft die ‘wow’�factor

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Door�onze�redacteur�Mischa�Spel

·

e villa ligt sprookjesachtig fraai� op een heuvel omge� ven door fonteinen met grotjes� oude pijnbomen� een breed grintpad– Hier zit het Zwitsers Instituut Rome� dat nu� op een doordeweekse na� zomeravond� gesloten is en omgetoverd tot ™ecilia €artoli’s pr�hoofdkwartier– ·e styliste neemt jachtig afscheid• een lang tv�interview is net afgelopen� het werk zit erop– Op het bordes wijdt €artoli – rood shirtje� stralende ogen – zich in de vallen� de schemer energiek aan de volgende etappe‡ kranteninterviews van ‘� minu� ten elk� in marathonsessie– ›f en toe eet ze een nectarine van de vruchtenschaal op tafel– „Energie genoeg hoor”� lacht ze parelend– „Ik vind het heerlijk weer eens in Rome te zijn� mijn geboortestad–” ›ls het op ™ecilia €artoli ˛��� aankomt� liggen de superlatieven op de loer– Op haar concerten zijn de rijen handtekenin� genjagers van legendarische lengte– Inter� views� ·oorgaans op dit soort extreem feÊerieke huwelijkslocaties– ™d�laun� ches� Vermaard om de stunts� zeker toen de cd�industrie nog bloeide– „™ritici zoeken naar nieuwe me� taforen omdat de normale te� kortschieten”� meldt haar website– „Maar uiteindelijk kunnen zij alleen maar hun lief� de en bewondering uiten– ZÒ’n fe� nomeen is €artoli–” Het fenomeen is natuurlijk niet dat er in gezwollen marketingtaal wordt ge� schreven over een diva van wie meer dan tien miljoen cd’s zijn verkocht– Wat wel treft is dat €artoli desondanks haar onge� compliceerde charme heeft behouden– „›h� jij was diegene die me vroeg of ik niet te oud werd voor de rol van La ™ene� rentola”� zegt ze met een frons� priemen� de vinger en een brede lach– „Het ant� woord was neeƒ Kun je je notities wel le� zen in het opkomende donker� Wacht� ik licht je bij met mijn telefoon–” Eind deze maand geeft ™ecilia €artoli met de ›rgentijnse celliste Sol Gabetta een concert in ›msterdam– „Het ™oncertge� bouw is een zaal waar ik bijzonder graag ben”� zegt ze– „Vanwege de akoestiek� maar evenzeer om het publiek– ·at luis� tert geconcentreerd� maar reageert heel open– Niet stijf– En daar houd ik van� dus krijgt de zaal die energie weer terug– ›m� sterdam heeft voor mij nog elke keer die ‘wow’�factor–” Het programma dat €artoli en celliste Gabetta brengen� staat ook op de cd ·olce ·uello die is gewijd aan barokaria’s van ™aldara� ›lbinoni� Gabrieli� Vivaldi en HÃndel waarin stem en cello wedijveren om de muzikale hoofdrol– „Sol en ik wo� nen beiden in Zwitserland en troffen el� kaar regelmatig na afloop van opera’s of concerten”� zegt €artoli– „We wisten dus van elkaar dat we beiden intensief bezig waren geweest met Vivaldi� en zeiden vaak‡ laten we eens wat samen doenƒ” ·e research voor ·olce ·uello besteed� den €artoli en Gabetta uit aan de jonge musicoloog Giovanni ›ndrea Sechi� die een smakelijke selectie barokaria’s bij� eenbracht– ›cht stuks� niet veel� en dan was het nog een „enorme puzzel om de goede mix van sensualiteit� lyriek en dra� matiek bijeen te brengen”� zegt €artoli–

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

BESTEL NU KAARTEN

BERNARD HAITINK 15 NOV 17 NOV

Chamber Orchestra of Europe Mahler en Mozart Wagner met Eva-Maria Westbroek

„·e combinatie van mezzo met cello is vrij zeldzaam– ›ria’s als die van HÃndel en Porpora bevatten meestal een glansrol voor een blaasinstrument� want daarmee versterk je de heroÎek van de boodschap– Van ›ntonio ™aldara waren er relatief veel aria’s met cello– Prachtig– Maar de diepe melancholie van Fortuna is mijn echte favoriet–” ™elliste Sol Gabetta staat erom bekend dat ze tijdens recitals soms ook zingt– Hoe letterlijk moeten we het ‘zoete duel’ tussen u beiden nemen� „·e titel slaat puur op de wisselwerking tussen mijn stem en haar instrumentƒ Maar inderdaad‡ Sol is wel dol op zingen� met dat kleine engelenstemmetje van haar� haha– ·ie zingende inborst voel je als ze cello speelt– Ze fraseert sensueel en diep� expressief en vrij– ·at is ook wat me in haar musiceren aantrok� denk ik–” En omgekeerd� Speelt u eigenlijk een in� strument� „Nee– Nou ja� op het conservatorium had ik pianoles� ter ondersteuning van het zingen– En als kind speelde ik een tijdje trompet� maar dat was van korte duur–” ·e perstekst van ‘·olce ·uello’ jubelt‡ ‘twee Latina’s werken samenƒ’ In hoe� verre speelt die afkomst daadwerkelijk een rol� „Er bestaat heus zoiets als een zuidelijk temperament– In de muziek hoor je dat denk ik terug in de onbevreesdheid om de diepgang van de muziek ten volle uit te spelen– Maar ik speel sowieso alleen met musici met wie de chemie klopt– Laatst nog met pianist ›ndrÀs Schiff– Een man– En geen Latino–” U bent ��– Uw stem op de cd klinkt net zo� als �� jaar geleden– Wat voor vocaal ma� nagement eist dat� „·e manier waarop je je leven leeft en je carriÇre opbouwt zijn beide cruciaal voor het behoud van de stem– Stress� te veel reizen� te weinig slapen – het zijn alle� maal elementen die je op mijn leeftijd zwaar moet bekopen– Maar je kent jezelf ook beter� dus je kunt daarnaar handelen– Kijk naar tennisser Roger Federer� die is ‘al’ ’“� maar hij is technisch en fysiek een GO·ƒ ˛schatert� ·us het kÀn– Maar je moet weten wat je wel en niet moet doen om lang aan de top te blijven–” Zoals� „Voldoende rust nemen� vooral– Maar ik blijf nieuwe rollen ontdekken– Pas� op de Pinkster�Festspiele in Salzburg waarvan ik artistiek leider ben� zong ik voor het eerst HÃndels ›riodante� en dat is een zeer zware rol– Volgend jaar volgt einde� lijk Rossini’s L’Italiana in ›lgeri– ·at is een dame met ervaring� die moet je niet willen zingen als je ’� bent–” Sol Gabetta speelt veel eigentijds reper� toire– Komt uw oude droom� nieuwe mu� ziek zingen die past bij uw stem� met haar eindelijk dichterbij� „Wie weet– Ik zou het heel graag willenƒ Mits de muziek bij mijn stem en mijn ziel past–”

Dolce�Duello is�10/11�uit�bij�Universal�Music.�Bartoli�en�Gabetta�in�concert op�27/11, Concertgebouw�Amsterdam.�Inl:�dolceduell�o.co�m

C11

nrc

FOTO�KIM�VAN�DEE

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Za�a�l�ove�r�z�i�c�h�t�van�de�expositie�van�Stanley�Brouwn,�die�niet�wilde�dat�zijn�werk�gereproduceerd�werd

Door�onze�medewerker Hans�den�Hartog�Jager

K

ijk� daar gaat Stanley €rouwn – echt– Op Mens loopt op planeet aarde� €rouwns eerste solotentoonstelling na zijn overlijden in mei dit jaar� draait een fragment uit de zo� genaamde ‘Videogalerie’ waarin filmmaker Gerry Schum begin jaren zeventig allerlei opkomende videokunstenaars op de ·uit� se televisie presenteerde– Het filmpje stelt eigenlijk niet veel voor– We zien de ·am in ›msterdam� blik richting €ijenkorf– Men� sen lopen voorbij– Een man� een vrouw� nog twee mannen – even vraag je je af waarom dit is gefilmd– Je kijkt nog eens� en verdomd� dat moet ’m zijn� Stanley €rouwn‡ een kleine� kalende donkere man met bril� in een regenjas– ›anvankelijk houdt hij zich half schuil achter een andere man� maar eenmaal dichterbij de camera maakt hij zich los en kijkt ons even aan– Loopt– Stanley €rouwn– In het wild– Het is een opvallend ongemakkelijke sensatie� het kijken naar die lopende €rouwn– Een soort ramptoerisme– Was hij het eigenlijk wel� Eenieder die denkt dat deze vertwijfe� ling nogal overdreven is� moet beseffen dat €rouwn er in de jaren die volgden alles aan deed om dit filmpje te doen verdwijnen– Sterker nog‡ om elk beeld dat er ooit van hem was gemaakt te vernietigen– Ergens in �†“‚ bijvoorbeeld� publiceerde €rouwn in het tijdschrift voor Institute of ™ontempo� rary ›rts een manifest dat was geÎllu� streerd met drie portretten van de kunste� naar – na �†”� kocht hij elk exemplaar op dat hij van dit blad kon vinden en vernie� tigde het rÛcksichtslos– Net als elke andere film of publicatie waarin hij ooit te zien was geweest– €rouwn wilde onnaspeur� baar worden� onzichtbaar– Het enige wat er op aarde van hem mocht bestaan was zijn werk� te bezichtigen in galeries of musea– Louter het werk– Tenminste� zo gaat het verhaal– Want €rouwns hardnekkige en consequente ver� dwijntruc leidde tot een nevenverschijnsel dat zo voor de hand ligt� dat je bijna niet kunt geloven dat hij het niet had voorzien‡ Stanley €rouwn werd een mythe– Kunst� liefhebbers begonnen te speculeren over

Moet je hier wel heen?

V�E�R�DW�I�J�N�E�N�Kunstenaar

Stanley €rouwn wilde onzichtbaar zijn en ging heel ver om dat doel te bereiken– Toch zijn op de eerste tentoonstelling gemaakt na zijn dood in mei foto’s en filmbeelden van hem te zien– Mag dat wel�

zijn bedoelingen� over zijn ideeÊn – en dat werd alleen maar meer omdat het schaarse werk dat hij wÈl naar buiten bracht altijd ging over het nalaten van sporen en het zo karig mogelijk tonen van je eigen aanwe� zigheid– €eroemd is bijvoorbeeld de serie This Way Brouwn waarvoor €rouwn op straat aan willekeurige mensen vroeg een route voor hem op een blaadje papier te tekenen – deze vreemde� half�abstracte schetsen bestempelde hij vervolgens met de tekst ‘This Way €rouwn’ waarna het zijn kunstwerken waren geworden– ›nde� re werken bestonden uit korte teksten waarin hij de lezer opdraagt een bepaalde richting uit te lopen� en hij vindt zijn eigen ‘lengtemaat’ uit‡ de ‘€rouwn�stap’ die hij afzet tegen de gestandaardiseerde meter– €rouwns werk is altijd karig� uiterst con� ceptueel en persoonlijk en zo bekeken stuwden de mythe en zijn kunstenaar� schap elkaar perfect op– ›lleen‡ of hij dat ook zo bedoelde� konden we hem niet vra� gen– €rouwn wordt vaak vergeleken met collega�conceptuele kunstenaars als On Kawara en Tehching Hsieh voor wie afwe� zigheid en het nalaten van gedachtenspo� ren ook het fundament van het oeuvre was– Maar €rouwns afwezigheid was an� ders‡ altijd zocht hij de spanning op tussen het nalaten van sporen en buiten beeld blijven– ›lsof hij voortdurend uit het beeld wegdook om ons� de toeschouwers� de ge� legenheid te bieden over de leegte te kun� nen fantaseren– ·aarbij mocht niets in de weg staan– En dus‡ geen afbeeldingen van hemzelf– Geen werk in groeps� of thema� tentoonstelling– En zo min mogelijk infor� matie‡ als €rouwn al meedeed aan een tentoonstelling eiste hij een lege pagina in de catalogus– Tegelijk maakte hij tentoon� stellingsmakers en schrijvers zo mede� plichtig aan zijn concept – ik voel me ei� genlijk al schuldig dat ik dit artikel zit te schrijven–

Twijfel Maar nu €rouwn sinds zijn overlijden niet meer kan wegduiken verandert alles – en je ziet hoe ™olin Huizing� de samensteller van deze tentoonstelling� daarmee heeft ge� worsteld– Of beter‡ je vraagt je af Òf Huizing wel heeft geworsteld� want hij heeft de glasheldere keuze gemaakt om €rouwn zichtbaar te maken– Niet alleen draait de

Schum�video op Mens loopt op planeet aarde� ook het I™›�bulletin ligt in een vitrine� een portretfoto en twee andere €rouwn�vi� deo’s� waaronder we €rouwn lege witte vellen papier als een loper over straat zien uitleggen – als voorbijgangers eroverheen hebben gelopen zijn de vellen €rouwns werk geworden– ·at bevredigt onmisken� baar de nieuwsgierigheid‡ kijk� daar loopt hij� klein� kalend� donker� regenjas� bril� letjeƒ Maar als je die sensatie eenmaal hebt doorgemaakt slaat de twijfel toe– Want zo� zichtbaar en werkend en fysiek wordt €rouwn ineens een veel ‘gewonere’ kun� stenaar – je ziet hoe hij die mystieke €rouwn�stappen zette� hoe hij liep� ineens wordt de banale dagelijkse praktijk van zijn onzichtbare handelingen openbaar– Waar� om zou je dat eigenlijk willen zien� Natuur� lijk� je begrijpt Huizings curatoriale verlan� gen tot tonen� tot volledigheid– Maar moet dat ook als je weet dat de kunstenaar dat zelf vreselijk zou hebben gevonden – en misschien wel met recht�

Ik voel me eigenlijk al schuldig dat ik dit artikel zit te schrijven ·aarmee is Mens loopt op planeet aarde een fascinerende tentoonstelling� die een dilemma oproept dat boven het oeuvre van Stanley €rouwn uitstijgt– In hoeverre is een curator verantwoordelijk voor de nalaten� schap en het gedachtengoed van een kun� stenaar� zeker als die zo uitgesproken was in zijn opvattingen� Wat betekent het dat ik me� als toeschouwer� na het verlaten van een expositie� een beetje viezig voelde� als� of ik te lang had zitten bladeren in een tijd� schrift vol paparazzi�foto’s� Mens loopt over planeet aarde gaat over verdwijnen en de verantwoordelijkheid van de curator� maar ook over die van de schrijver – en ei� genlijk die van elke toeschouwer– Moet je deze tentoonstelling Ûberhaupt wel gaan bekijken� Interessante vragen – en Stanley €rouwn� die blijft nog wel even–

Stanley�Brouwn:�Mens�loopt�op�planeet aarde,�Stedelijk�Museum�Schiedam,�t/m�21 jan.�Inl:�stedelijkmuseumschiedam.nl�*#3

C12 cultureel supplement

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

nrc art EXPOSITIE De erfenis van het kolonialisme is nog overal aanwezig in Indonesië.

Zelfs moderne kunst is er niet vrij van, blijkt op een grote expositie die in Brussel wordt gehouden, als deel van het aan Indonesië gewijde Europalia festival.

Abstracte kunst als koloniaal idee Door�onze�medewerker Sandra�Smets

W

erd koning Si� singamangaraja XII in �†�” ver� moord of niet� Nee� zeggen sommigen op Su� matra� waar de koning in �†�� nog te zien zou zijn geweest– Jawel� zei de Nederlandse KNIL�officier Hans ™hristoffel– Hij had een klopjacht te� gen de anti�koloniale heerser opge� zet� mede daartoe aangezet door missionaris Ludwig Nommensen– Sisingamangaraja geldt als de laatste koning van de €atak� een stam op Su� matra met een rijke oude cultuur– Toch vestigde Nommensen zich hier eind negentiende eeuw om mensen te ‘beschaven’– „To improve that backward life”� aldus een geÎnter� viewde in een video�installatie van Lifepatch� een kunstcollectief uit ·jokjakarta– Nommensen liet een school bouwen� een kliniek� en ja� hij bracht het christelijk geloof mee– Een echte koloniaal– Toch is hij bij Life� patch niet de slechterik– En over de waarheid uit �†�”‡ misschien kan de koning wel op twee plekken tegelij� kertijd zijn� zegt de installatie– Lifepatch is een van de exposanten op Power and Other Things. Indonesia & Art in €ozar in €russel– ·e titel komt uit de onafhankelijksverklaring van �†‚�� waarin Soekarno de over� dracht „van macht en andere dingen” eiste van de bezetter– Twintig kun� stenaars tonen vooral zaalvullende installaties� over ongelijkheid� migra� tie� erfenissen van de koloniale tijd– Maar� waarom in €elgiÊ� Waarom is dit niet door Nederland georgani� seerd� „·at moet je de Nederlanders vra� gen”� antwoordt Koen ™lement� di� recteur van het Europalia festival dat dit jaar aan IndonesiÊ gewijd is– „In €elgiÊ is de financiering gemakkelij� ker te regelen”� antwoordt ™harles Esche� directeur van het Van ›bbe� museum in Eindhoven en met Riksa ›fiaty curator van de tentoonstel� ling– „Nederland is meer gericht op de eigen canon– Terwijl post�kolonia� lisme wereldwijd overal is–”

Exotische blik O�c�t�o�ra

Zodoende staat €elgiÊ met dit Indo� nesische festival vier maanden in het teken van een Nederlandse ex�kolo�

C13

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

teken ‘orde en vrede’� elk bloedver� gieten negerend– Toch zou je het sti� listisch kunnen verwarren met een Europees historiestuk–

Beschavingsgedachte

Mella�Jaarsma��‘I�Owe�You’� boomschorskleding�van�de moerbeiboem��‘��” Jan�Toorop��‘Oost�en�West’� tegeltableau��Koninklijk�In� stituut�voor�Taal���Land���en Volkenkunde�Leiden���†��

Eu�ro�p�a�l�i�a

nie– Met tijdlijnen en introducties zucht de bijbehorende expositie in het €ozar onder de grote opgave‡ hoe reduceer je een enorme archipel met allerlei culturen tot een voor Europe� anen behapbaar geheel� Want pas op voor een eenzijdige blik� bewijst de installatie van Octora� met oude fo� to’s van €alinese vrouwen– Octora pluisde uit hoe hun kleding� poses en andere zaken erop gericht waren om de blik van de kolonisator te dienen– Zo droegen deze vrouwen onderwer� ping uit– Want onderdrukking en de exotische blik horen bij elkaar� net als het maken van onderscheid tus� sen wij en zij– ·at onderscheid strekt ver– Het be� paalt hoe Jan Toorop in de kunstge� schiedenis als Nederlander is inge� lijfd� terwijl hij toch ook van Javaan� se komaf was– Power and Other

Things� beginnend met de negentien� de eeuw� plaatst Toorop tussen Indo� nesische tijdgenoten ˛Emiria Sunas� sa�� zo deze whitewashing aankaar� tend– Twee negentiende�eeuwse schilderijen tonen de gevangenne� ming van prins ·iepo Negoro – door een Indonesische en een Europese schilder– Twee verschillende per� spectieven� maar ze zien er hetzelfde uit– ·at is niet vreemd‡ autonome schilderkunst is een westerse vin� ding� Indonesische schilders werden vaak in Europa opgeleid– Zo werden beeldtradities gedeeld– Ook door de latere anti�koloniale Sudjojono– Hij schilderde in �†”’ de bloederige veldslag tussen Sultan ›goeng en Jan Pieterszoon ™oen– Een schilderdaad tegen de ‘Mooi IndiÊ’�schilderijen van vredige landschappen die een verbeelding lijken van het KNIL�ere�

Sinds��†“†�brengt�het�Eu�ro�palia�Arts�Festival in�€elgiÊ kunstbiÊnnales�rond�wisse� lende�gastlanden��om�dia� loog�tussen�culturen�te�sti� muleren–�Na�Turkije�in�‘��� zet�het�dit�najaar�vier�maan� den�lang�IndonesiÊ�centraal in�exposities��optredens��li� teratuur��film��symposia– Er�zijn�drie�hoofdtentoon� stellingen–�A�rc�h�i�p�e�l�in�Luik gaat�over�door�zeereizen ontstane�culturele�relaties– ·e�hoofdtentoonstellingen in�€russel�zijn�Power�and Other�Things en�het�histori� sche�Ancestors�&�Rituals� over�voorouderverering�en dodenrituelen–�·e�‘���pro� gramma�onderdelen�vinden merendeels�plaats�in�€rus� sel�en�andere�€elgische�ste� den��maar�ook�in�Londen� €erlijn��Krakau�en�in�Neder� land‡�literaire�bijeenkomsten en�muziekoptredens�in�Lei� den��·en�Haag��·eventer�en Ro�t�t�e�rd�a�m�– Power�and�Other�Things.

Indonesia�&�Art T—m�‘��jan�in�€ozar��Raven� steinstraat�‘’��€russel–�Inl‡ w�w�w–�b�oz�a�r–�b�e *# 4

Het verleden oproepen is nodig om� dat het doorwerkt� zeggen de expo� santen– FX Harsono maakte een mo� nument voor ™hinese IndonesiÊrs� een vergeten groep waarvan de naza� ten erkenning willen– ·ea Widya’s project Planning to Forget gaat over de sloop van het Hotel ·es Indes in Jakarta� waarna er een werkelijk spuuglelijk winkelcentrum verrees– ·e overwinning van het kapitalisme op het kolonialisme– Zou alles beter zijn gegaan als een pan�islamisme en communisme samen waren opge� trokken tegen de bezetter� vraagt Sa� leh Husein zich af in een ‘what if’�in� stallatie– We zullen het nooit weten– Racisme� ongelijkheid� migratie� maar er is nog iets fundamenteels waarin het kolonialisme zijn sporen achterlaat‡ het vooruitgangsdenken dat ook nu nog� overal� diep gewor� teld is– Nadat in �†‚� Soekarno de onafhankelijkheid had uitgeroepen� zou nadien ook de nieuwe Indonesi� sche regering een beschavingsge� dachte gaan uitdragen– ·at merkten de Papoea� onder� werp van kunstenaar Roy Villevoye� die zich ertegen verzetten om ge� kleed en ‘beschaafd’ te worden– Ge� lijk hebben ze� als je luistert naar het debat nu in de VS met kritiek op wat we beschaving noemen‡ auteurs zo� als Jared ·iamond beargumenteren hoe alle ellende begon vanaf de komst van het boerenbestaan – onge� lijkheid� slavernij� oorlog� alles– ·at ›merikaanse debat trekt ons hele welvaarts� en vooruitgangsden� ken in twijfel– En dat is weer relevant voor het Europese debat van musea die willen dekoloniseren– Want op dat welvaartsdenken stoelt het kolo� nialisme– ·at is de ideologie van de moderne tijd� voelbaar in het eeuwi� ge verlangen naar economische groei en huidige hypes rond innovatie– ·ie ideologie was de legitimatie van de bezetter‡ die bracht beschaving� kli� nieken� scholen� een politiek�econo� misch systeem– ·aar heb je ze‡ de ‘other things’ van Soekarno–

Verdoezelen ·at modern koloniale denken zie je ook in de moderne kunst van de twintigste eeuw– ·e wedloop naar meer abstractie� meer vernieuwing� loopt parallel met zendingsdrang– Kunst draagt dus ˛onbewust� de ide�

ologie achter het kolonialisme uit– In Europa zijn musea in rep en roer met meer dan wekelijkse dekolonisa� tie�debatten– Namen moeten veran� derd ˛Witte de With�� standbeelden moeten om of toch niet ˛™oen�� mu� sea zetten vraagtekens bij hun collec� tie�opstellingen moderne kunst ˛Van ›bbemuseum� Reina Sofia� – alles vanuit dekoloniale motieven– Maar zijn vraagtekens genoeg� als je mo� derne kunst wel blijft etaleren� Moet er meer niet�westerse kunst bij� of nee� is ook dat een patriarchale truc om de eigen koloniale schuld te ver� doezelen� Lastig– En laten we wel zijn‡ ook deze tentoonstelling is niet vrij van smetten– Het staat in het €ozar� een cultuurtempel ter bekroning van de welvaart van een koloniale macht– Waar doe je goed aan� Wat te denken van Mella Jaarsma’s installatie over boomschorskleding op Sulawesi� Ze filmde ambachtslui en maakte zelf eigenzinnige schorskostuums– Geeft ze zo deze cultuur echt genoeg ruim� te� Of eigent ook zij zich andermans erfgoed toe� ›lles opgeteld is dit een belangrij� ke tentoonstelling� over hoe diep ko� lonialisme als gedeeld verleden over� al doorwerkt– Goed van €russel maar toch suf dat niet ook zoiets groots is georganiseerd in Nederland– Terwijl Nederland druk is met het Wilhel� mus� lopen herdenkingen nog dwars langs elkaar– Fridus Steijlen� hoogle� raar Molukse cultuur en migratie aan de VU� sprak vorige maand over de jaarlijkse viering van de Japanse ca� pitulatie op �� augustus– €ij verschil� lende monumenten wordt dit door verschillende groepen heel verschil� lend herdacht– Op het nog jonge In� diÊmonument in Enkhuizen uit ‘��� staan� ondanks protesten� toch de beladen woorden ‘orde en vrede’– Met palmbomen– Hier is niets post� koloniaals aan– ›l betekent dat niet dat er slechts ÈÈn eensluidend verhaal mag zijn – Lifepatch zet ze naast elkaar� maar dus wel in dialoog– ·at doet het op de tentoonstelling niet alleen met film� beelden– Om identiteit te scheppen vulde Lifepatch de installatie met specerijen� een nagemaakt ritueel zwaard� dia’s van oorspronkelijke ar� tefacten– ·e originelen zijn niet meer op Sumatra‡ meegenomen door ™hristoffel bevinden ze zich in de ›ntwerpse museumcollectie van het M›S– Maar zo� met dia’s die spook� achtig opflikkeren in lichtboxen� kun� nen ze op twee plekken tegelijk zijn– Net als koning Sisingamangaraja–

›�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

C14 het cultureel supplement interview

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

™��

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

VIOLISTE�MARIA�MILSTEIN (32) wint de Nederlandse Muziekprijs. Met recht, want ze is

een van de allergrootsten: intens muzikaal, volstrekt onijdel en compromisloos toegewijd aan de wensen van de componist. ·oor�onze�redacteur�Mischa Spel�Foto�Andreas�Terlaak

‘Rustig rijpen is mijn element’

D

e nieuwe cd zit in haar tasje‡ La sonate de Vinteuil– Wie� Vinteuil– Fic� tieve compo� nist wiens ‘kleine melo� die’ blijft doorzingen in het hoofd van protagonist Swann in Marcel Prousts À la recherche du temps perdu– Welke sonate Proust voor oren had� daarover zijn de meningen verdeeld– Vi� oliste Maria Milstein ˛’‘� houdt het op de cd op de sonates van PiernÈ ˛onbe� kend en prachtig�� ·ebussy of Saint� SaÊns– Maar� benadrukt ze met een klein Russisch accentje� het blijft speculatie– Tant pis– Het gaat om het idee– La sonate de Vinteuil verscheen eind oktober – in dezelfde week dat bekend werd dat Milstein in januari de Neder� landse Muziekprijs krijgt uitgereikt– Waar veel musici nog jong zijn als ze worden geselecteerd voor ‘het traject’ dat kan leiden tot toekenning van de Muziekprijs� was Milstein al dertig– Voor haar geen extra vioollessen in vreemde landen of exclusieve masterclasses• ze is zelf al docent aan het conservatorium in ›msterdam� waar ze ook woont met haar vriend� violist Mathieu van €ellen– En haar nieuwste cd� nou ja� die was al betaald door de €orletti €uitoni Trust in Londen� waar Milstein pas ‘fellow’ werd – een bekroning voor het internati� onale puikje van klassieke jonge musici– Met de Muziekprijs wilde ze dus iets echt anders� lacht Milstein in een ›m� sterdams cafÈ� iets „wat ik spannend vond� wat ik nog niet eerder deed”– In overleg werd ze gekoppeld aan regis� seur— toneelschrijver Peter te Nuyl� met wie ze een script samenstelde op basis van Prousts magnum opus– „·at wordt volgend jaar het tweede been van mijn Proust�project”� zegt ze– „Het idee is dat we een voorstelling maken waarin mu� ziek en romanfragmenten samensmel� ten – twee musici en een acteur samen op zoek naar de ongrijpbare schoonheid van de ‘petite phrase’ van Vinteuil–” Hoezo Proust� Weinigen hebben ‘Ÿ la recherche du temps perdu’ uitgelezen…

Milstein‡ „Ik ook niet� al ben ik ver geko� men– Proust eist een enorme concentra� tie� maar ooit ga ik die ‘–‚�� pagina’s uitlezen– Ik groeide op in Frankrijk� dat scheelt– ·e originele formuleringen zijn al prachtig– Maar wat me vooral trof was hoe Proust de waarde van muziek ver� woordt– Zijn personage Swann is een ijdele aristocraat� een nietsnut– Maar hoe muziek hem beÎnvloedt� dat is in� tens ontroerend beschreven–” U won een Edison voor uw eerste cd ‘Sounds of War’� die in alle kranten � sterren kreeg– Toch laat uw solodebuut

bij grote orkesten op zich wachten– Hoe komt dat� „Het ligt aan mezelf– Rustig rijpen is mijn element– Je hebt snelbloeiers die op hun achttiende concoursen winnen en een boost krijgen van prestatiedruk� maar mijn temperament is tegenoverge� steld– Ik ben ook nooit een wonderkind geweest– Toen ik ‘� was� was ik Ècht nog niet klaar voor aandacht� concour� sen en solospel– Ik heb me in kamermu� ziek ontwikkeld en dat repertoire vind ik nog steeds het allermooiste– Solocon� certen vind ik ook geweldig� maar ik heb geen haast– Ik groei in een ander tempo dan Liza Ferschtman of Janine Jansen– En dat is prima–” Wanneer koos u voor de viool� „In Moskou� waar we woonden tot ik vijf was� domineerde de piano– Mijn va� der en mijn oma gaven pianoles en de verwachting was dat ik ook voor de pi� ano zou kiezen– Maar mijn moeder� alt� violiste� had wat vioolleerlingetjes en dat trok me veel meer– Toen ik begon was ik vijf– Mijn zusje Nathalia ˛‘‘�� ook de pianiste op de nieuwe cd� is in alles veel sneller– Ze trok zich als baby bij wijze van spreken tot staan op aan de piano� en haar carriÇre gaat ook heel snel– Ik was serieus� maar als gezegd‡ in mijn eigen� rustige tempo–” In �††� verhuisde u met uw ouders van Moskou naar Lyon– Hoe was dat� „·ubbel– Rusland was onrustig‡ weinig eten� een onzekere toekomst– Niet voor niks is mijn zus tien jaar� mijn broer zes� tien jaar jonger dan ik‡ in Moskou kon geen sprake zijn van gezinsuitbreiding– ·us toen de grenzen opengingen� heeft mijn moeder meteen auditie gedaan bij orkesten in het buitenland– Zo beland� den we in Lyon– Iedereen blij– Maar het was niet altijd gemakkelijk–” Ook niet voor u� U was pas zes– „Maar ik had het heel erg naar mijn zin in Ruslandƒ Ik had twee oma’s en een opa en was het kleintje voor wie iedereen graag zorgde– In Frankrijk moest ik me zonder hen redden in een vreemde taal–” Lukte dat� „Jawel� al bleef thuis de voertaal Rus� sisch– Toen ik een keer Frans begon te spreken� kapte mijn moeder dat direct en streng af– Roots en familiegevoel zijn ontzettend belangrijk voor Russen� en voor emigranten al helemaal–” Op uw achttiende ging u in ›msterdam studeren– Waarom juist daar� „In Frankrijk had ik les van mijn moeder

Nederlandse Muziekprijs De�Nederlandse Muziekprijs�is�de hoogste�staatsonderscheiding op het�gebied�van�de klassieke�muziek– Een�commissie draagt�een�kandi� daat�voor��waarna deze�gedurende twee�jaar�een�met�de commissie�overeen� gekomen�ontwikke� lingstraject�aflegt– Aan�het�eind�van het�traject beslist de�commissie�of�de kandidaat�het�be� kronend�etiket�‘win� naar�van�de�Neder� landse�Muziekprijs’ waard�is–�Een�enkele keer�is�dat�niet�zo� vandaar�dat�geheim is�welke�musici�het voortraject�doorlo� pen– In�35�jaar�werd�de prijs�30�keer�uitge� reikt�aan�excellente klassieke�musici–

en wat privÈleraren� maar de belangrijk� ste bleef mijn lerares in Moskou� Valen� tina Korolkova– ›ltijd als we voor fami� liebezoek in Rusland waren� gaf zij me les– Op mijn vijftiende kwamen er les� sen bij van Pavel Vernikov en Ilja Gru� bert in ItaliÊ– Toen ik een conservato� rium moest kiezen� werd het ›mster� dam omdat Grubert daar doceerde–” Grubert is Russisch� toch� „Ja� haha– Sorry–” Ik benadruk het alleen omdat ik denk dat het geen toeval was– „Nee� dat klopt– Ik herkende iets bij hem – een stijl� school� misschien de mentali� teit van vanzelfsprekende discipline– Maar vooral een klankideaal– Je herkent oude Russische violisten door goed te luisteren• musici als ·avid Oistrakh of Leonid Kogan� bij wie Grubert stu� deerde� spelen heel verschillend� en toch hoor je dat ze loten zijn van ÈÈn stam–” Waaraan dan� Ernst� Passie� Muziek lijkt voor Russische� vaak ook joodse musici� een wezenszaak� verwant aan leven� dood� religie––– „Ja– dat gevoel herken ik heel sterk– Mis� schien door het zware Russische leven� Maar ik zou het aanmatigend vinden te zeggen dat ernst en passie exclusief Russisch�joodse eigenschappen zijn– ·at is ook gewoon niet waar– Muziek is voor elke goede musicus noodzakelijk–” Toch‡ u was een meisje van �„– Geen drang de ‘zwaarte’ af te schudden� „Nee� Gruberts lessen voelden als thuis� komen– Maar uiteindelijk moest ik na� tuurlijk wel een keer uit die Russische comfortzone komen– ·at deed ·avid Takeno� mijn latere leraar in Londen– Hij boostte mijn onafhankelijkheid door te zeggen‡ jij bent jij� en je bent veel meer dan je tradities– Ik had eerst het gevoel dat ik daar slechter door ging spelen• vi� olistisch voelde ik me ontheemd– Later ben ik alles gaan verwerken– Een leraar zaait� sommige zaadjes komen later uit– Sommige zelfs pas nu ik zelf les geef–” U bent erg jong voor een conservatori� umdocent– Is dat lastig � „Moeilijk vind ik vooral het overzien van hoe een leerling zich op lange ter� mijn ontwikkelt– Op korte termijn kan ik oplossingen bieden– Hoe breng je een stuk goed tot klinken� ·at is behapbaar– Maar over meer jaren gaat het erom hoe je harmonie bereikt tussen wat iemand als mens wil en als musicus kan–” Stelt u die vragen ook aan uzelf �

Toen ik ‘� was� was ik echt nog niet klaar voor aandacht

„Jazeker� dat maakt lesgeven voor mijn eigen ontwikkeling ook zo waardevol–” Wat zijn Ùw toekomstdromen� „Er komen veel solodebuten aan– ·aar� naast is het Van €aerle Trio belangrijk voor me– We zijn net aan een reeks cd’s met de pianotrio’s van €eethoven be� gonnen– En ik wil graag met verschei� dene pianisten duo’s te vormen– ·us Èn met mijn zus Èn met Hanna Shybayeva� met wie ik mijn vorige cd maakte–” En als mens… „…ben ik nu vooral ontroerd door de Nederlandse Muziekprijs– Ik heb geen Nederlands paspoort hÇ� en met al een dubbele� Frans�Russische identiteit zie ik dat ook niet meer gebeuren– Maar ik woon hier wel al bijna vijftien jaar� en heb een Nederlandse vriend– In Frank� rijk zijn mijn familieleden en ik voor mijn gevoel altijd een beetje buiten� staanders gebleven– ›msterdam voelde meteen anders aan– Warm� welkom–” Nederlanders zijn ‘gezellig’� zegt men– Maar ook berucht direct– „Toen ik hier net was� zei iemand bij een repetitie‡ ‘·Àt klinkt lelijk–’ Haha� dat zou een Rus nooit zeggenƒ Maar dat zijn oppervlakkige dingen– Ik voel me hier gewoon ontzettend thuis–” Milstein�krijgt�de�Muziekprijs�op�‘”�januari– Haar�cd’s La�sonate�de�Vinteuil�˛Mirare��en Beethoven:�Complete�Piano�Trios�Vol.�1 met het�Van�€aerle�Trio�˛™hallenge��zijn�beide net�uit–

nrc art

C16 leven

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Mijn favoriet gaat op zoek naar culturele aankopen. Deze week: een foto

Nina�van�Heuveln�(28) kunstadviseur�en�eigenaar�van�Heuv�Art, kocht�Woman�in�Saskia3s�Room�(I) van�Güler�Ates.

Spelen met het duister in haar hoofd GAME�Er is een markt voor games die proberen over te

brengen hoe een psyschose of depressie voelt. Een game over een getraumatiseerde Keltische vrouw is een hit.

Gekocht�voor�1.100�euro, bij�Marian�Cramer�Projects.

Door�onze�redacteur�Len�Maessen

H Woman�in Sa�s�k�i�a3s Room�(I) 28�x�35�cm, Giclee�print

2D

it is een van de eerste kunstwerken die ik kocht– Het blijft mijn favoriet– Ik zag het voor het eerst op een tentoonstelling in de Oude Kerk in ›msterdam– ·e foto is gemaakt door kunstenares GÛler ›tes– Zij is van Turkse af� komst– Ze nam de foto in een kamer in de Ou� de Kerk� genaamd Saskia3s Room– Voor de foto nam ›tes een model mee over wie ze een stuk doek had gedrapeerd– Ze doet mij denken aan een moslima gehuld in een overdaad aan stof– „Maar toen ik dit werk voor de tweede keer zag� bij galerie Marian ™ramer Projects� kwam ik erachter dat er helemaal geen moslima onder schuilgaat– ›tes had galeriehoudster Marian ™ramer gefotografeerd– Toch doet het mij denken aan een oosterse vrouw� omdat ze gesluierd is– Meestal fotogra� feert ›tes oosterse vrouwen in een westers interieur– Ze gaat altijd op zoek naar luxe stoffen– Vroeger was het dragen van veel stof een teken van welvaart� omdat die kostbaar was– ›tes wil ook het vraagstuk van de rol van de vrouw en vrou� wenrechten aankaarten– „Haar foto’s zijn bijna schilderijen� doordat de lichtinval zo sterk is– Er is een groot contrast tussen licht en donker– ·at maakt het spannend– ·e lichtinval doet denken aan het werk van beroemde zeventiende�eeuwse schilders� zoals Johannes Vermeer– Net als bij Vermeer speelt verstilling een rol in de fo� to’s van ›tes– ·e figuur op de foto lijkt te bewegen� maar staat eigenlijk stil– Het beeld is tijdloos– „Ik heb drie huisgenoten– Ik heb alleen een slaapkamer voor mijzelf– ·aarin heb ik een muurtje met verschillende kunstwerkjes– ·aar hangt het tussen– Maar de keuken zou ook een mooie plek zijn� omdat de vloer op de foto doet den� ken aan een marmeren keukenvloer– Ik heb inmiddels zo veel kunst gekocht dat ik niet alles kan ophangen– Sommige wer� ken liggen zelfs onder mijn bed– Maar ik ga binnenkort ver� huizen– Hopelijk heb ik dan meer ruimte–”

Carolien�Verduijn

onderden glimmende medail� lons hangen in de bomen– Ge� luid galmt om je heen� het zon� licht springt van het ene sie� raad naar het andere en flitst voor je ogen– ·esoriÊnterend– Te veel– Iemand begint te schreeuwen– ·ruk� ken op de knoppen van de PlayStation�control� ler haalt niks uit– Plotseling kalmeert de tengere Keltische strijder Senua� wier psychotische toestand we zojuist meebeleefden– Ze richt zich op en rea� geert weer op de input van de speler– ·e game Hellblade‡ Senua’s Sacrifice speelt zich af in het oude Schotland ten tijde van de invasie van de Vikingen� die langs de kust dor� pen leegplunderden– Senua’s geliefde ·illion wordt tijdens zo’n rooftocht vermoord– Getrau� matiseerd besluit Senua zijn hoofd – waarin volgens de Kelten de ziel leeft – mee te nemen naar de Hel� waar ze hem weer tot leven hoopt te wekken– Hellblade is meer karakterstudie dan actie� verhaal‡ zeldzaam in de wereld van gaming– Se� nua’s stem� haar gezicht en haar emoties zijn elke seconde prominent aanwezig– ·ie emoties gaan diep‡ Senua krijgt door haar trauma een psychose– Hellblade� zegt artistiek directeur Tameem ›ntoniades van gamestudio Ninja Theory in een gesprek via Skype� kwam voort uit de wens een fantasygame te maken die iets van de reali� teit in zich draagt– Trauma’s staan volgens hem aan de basis van fantasyboeken als In de Ban van de Ring– „Sommige mensen zien de wereld anders� bijvoorbeeld door een stoornis– ·at kun je in een digitale realiteit goed laten zien–” Ninja Theory maakte eerder bigbudgetgames voor grote uitgevers– Met Hellblade begeeft de studio zich zowel artistiek als commercieel in een onontgonnen gebied tussen kleine� vaak persoonlijke indiegames en commerciÊle machtsfantasieÊn waarvan er miljoenen ver� kocht worden– Een succesvolle gok‡ Hellblade� alleen digitaal verkrijgbaar� verkocht in tien da� gen tijd ���–��� stuks in pc�winkel Steam en stond in augustus bovenaan in de Europese PlayStation�verkooplijst� boven blockbusters als Uncharted–

Stemmen die bakkeleien Ninja Theory is geen pionier• vooral kleine ont� wikkelaars maken al jaren games waarin ze proberen om de ervaring van een psychische stoornis over te brengen– Soms gratis� zoals de� pressie�game ·epression Quest– ›nderen� zo� als puzzelspel ·isorder� zijn voor soms enkele euro’s te koop en worden door een nichepu� bliek gespeeld– Indiegameshop Itch–io biedt al�

leen al over depressie tientallen games– ›nders dan bij boeken en films moeten bij games ook beslissingen worden genomen– ·at creÊert een ander soort ervaring– „Interactivi� teit kan mensen helpen empathie te hebben voor iemand met een stoornis– Hoewel ik niet kan zeggen of empathie behulpzaam is of niet”� mailt de ™anadese gameontwikkelaar Will O’Neill– Hij maakte het spel ›ctual Sun� light over het dagelijks leven van een man die wegzakt in een depressie– „Omdat ik nog nooit een realistische vertolking gezien had van het spectrum van depressie– Het ging altijd over beter worden– Ik wilde laten zien hoe het is om het altijd bij je te dragen–” In ›ctual Sunlight vult de wanhoop van het hoofdpersonage in tekst het scherm– Naarmate je verder in de ga� me vordert� neemt het aantal mogelijke keuzes af– „Zo toonde ik de toenemende emotionele bijziendheid van mijn personage–” Een klein spel als ›ctual Sunlight hoeft niet te voldoen aan de ongeschreven regels van big� budgetgames en hoeft dus niet ‘leuk’ te zijn� actie�elementen te bevatten of er mooi en rea� listisch uit te zien– Maar Ninja Theory ambieer� de juist een game die zich visueel kon meten met giganten als ™all of ·uty• ’��–��� stuks

Soms loop je alleen maar door het landschap, terwijl hallucinaties de lucht laten fonkelen moeten van Hellblade verkocht worden om de investering terug te verdienen– ·aarom had hij eerst het idee om een ‘gewo� ne’ vechtgame met psychologische ondertonen te maken– Maar een bezoek aan een internet� forum voor mensen met een psychose liet hem „lamgeslagen” achter– Hij liet zich informeren door psychologen en stelde een panel samen van mensen die een psychose of schizofrenie hebben gehad– „Uiteindelijk bleef er een erva� ringssimulator over–” In Hellblade ga je op weg naar de hel� je lost puzzels op door patronen te vinden of illusies te doorgronden in de wereld om je heen• af en toe moet Senua haar zwaard trekken om Vikin� gen te bevechten– Soms loop je alleen maar door het landschap� terwijl stemmen bakkelei� en en verhalen vertellen en hallucinaties de lucht laten fonkelen– En soms zie je herinnerin� gen uit Senua’s misbruikverleden of haar lief� desrelatie– ›ls game is Hellblade nooit moeilijk� en dat hoeft ook niet– ·e schitterende beelden – Senua ziet er bijna fotorealistisch uit – het ge�

C17

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

Fotorealistische�beelden moeten�Senua’s�emoties ove�r�b�re�n�g�e�n�–

·e�gamer ‘Het�is�een hoopvol�spel’ Gamer�Jamison�Miller�˛‘���heeft�een depressie�gehad•�onder�meer�para� noia�en�depressie�zitten�in�zijn�familie– Juist�daarom�speelde�hij�Hellblade–�„Ik was�niet�voorbereid�op�hoe�persoonlijk het�zou�voelen–�·e�manier�waarop�de stemmen�om�je�heen�ketsen��echoÊn�en maar�doorkletsen�– dat�bouwde�voor mij�een�brug�van�empathie�naar�mensen met�zo’n�stoornis”��schrijft�hij�in�een�e� mail–�Gamers�spreken�op sites�als�Reddit�van�‘frustratie�en�stress’ door�de�stemmen��maar�ook�troost– Miller�vindt�Hellblade�hoopvol– „S�e�n�u�a’s�leven�is�letterlijk�en�figuurlijk hels–�Haar�enige�licht�is�haar�geliefde� die�vermoord�wordt–�Maar�ze�blijft�door� vechten��in�de�hoop�dat�ze�de�stemmen kan�overwinnen–” Na�afloop�van�de�ga� me�was�hij�even�stil��meldt�hij–�„Ik�voelde me�geÎnspireerd–�Het�kan�moeilijk�zijn�je eigen�demonen�te�verslaan��maar�als�je doorvecht��is�er�altijd�hoop–” „Ik�vond�ze�eerst�erg�verontrustend”� mailt�Rob�Rainbird�˛�†���die�lijdt�aan d�e�p�re�s�s�i�e�–�„Maar�hoe�meer�ik�speelde� hoe�fijner�ik�het�vond�dat�ze�er�waren– Het�mooiste�moment�is�wanneer�Senua zich�realiseert�ze�niet�vervloekt�is��maar dat�haar�vader�haar�gewoon�niet�kon a�cce�p�t�e�re�n�–�”

luid van de stemmen die ze hoort� de puzzels� het vechten‡ allemaal heeft het tot doel Senua’s belevingswereld uit te beelden– ·e meest intense toevoeging is een simulatie van auditieve hallucinaties– ·e game begint met Senua op een boot– Een stem spreekt de speler toe‡ „Wie ben jij� Het doet er niet toe– Welkom– Je bent hier veilig–” ·an beginnen an� dere stemmen te gonzen– „Ze kijken� ze kij� ken”� roept er ÈÈn–

Hoop geven ·e stemmen bieden commentaar op alles wat in de game gebeurt� waarschuwen tijdens ge� vechten – kijk uit� achter jeƒ � en verwoorden soms ook de intense zelfkritiek waarmee de� pressie en sociale angst vaak gepaard gaan– Veel scÇnes zijn gebaseerd op de ervaringen van mensen– ›ntoniades‡ „Ik sprak een vrouw die ‘‚ uur per dag alleen maar geschreeuw in haar hoofd hoorde– Het werd erger met medi� catie� dan klonk het geschreeuw alsof iemand probeerde in te breken– „Het was een artistiek risico‡ de game duurt acht uur en al die tijd is de speler omringd door die stemmen– Maar dat is wat mensen doorma� ken– ·e ‘stemmen�hoorders’ die we spraken vertelden ons dat ze er niet aan willen denken hoe het zou zijn om alleen te zijn– We wilden ook laten zien hoe mooi de ervaring kan zijn– Hoeveel iemand voor je kan betekenen–” Hij wil ook hoop geven� zegt hij‡ „Veel men� sen met een psychose houden zich stil omdat

ze denken dat het niet op te lossen is–” Psychiater Floor Scheepers van het UM™ Utrecht beschrijft een psychose als „een toe� stand waarin iemand de toetsing met de werke� lijkheid kwijtraakt– Iedereen heeft wel eens een beleving die niet klopt� maar iemand met een psychose raakt daarin verstrikt–” Scheepers kent Hellblade niet� maar maakt zich zorgen over de manier waarop psychose in de media komt– Er worden te snel ‘stempels’ gedrukt op psychose– „Het gaat vaak over de beleving� terwijl het grootste probleem vaak is dat mensen met een psychose problemen heb� ben met hun dagelijks functioneren en soms zichzelf verwaarlozen– ·oor de fantasierijke omgeving van een game als deze kan het beeld ontstaan dat zo iemand in een film leeft– ›lsof het iets cools is� terwijl notabene �� procent van de mensen met een psychose vroegtijdig overlijdt– Zij proberen juist te functioneren in de werkelijke wereld”� zegt Scheepers– „Psy� chose is niet los te zien van de sociale context waarin iemand leeft– Wat dat betreft gaat iede� re serieuze vergelijking tussen een commer� ciÊle game en de werkelijkheid mank–” ·e games van Will O’Neill behandelen socia� le thema’s wel‡ hoofdpersoon Evan moet zien om te gaan met de mensen om hem heen ter� wijl zijn depressie hem parten speelt– Maar O’Neill is niet bijzonder geÎnteresseerd in de vraag of ze behulpzaam zijn of niet– „Ik zie mijn games als kunst– Het belangrijkste is dat dit soort werk eerlijk is en vanuit het hart spreekt–”

›�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

™�„ leven

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

FOTO�SANNE�PEPER

Merel�Pauw (links)�en�Josha Stradowski�in�de vo�o�r�s�t�e�l�l�i�n�g G�e�n�d�e�r,�die�langs scholen�reist.

Naar het schoolfeest in een felrode jurk S�E�K�S�UA�L�I�T�E�I�T�Jeugdvoorstelling Gender wil middelbare

scholieren aan het denken zetten over de kunstmatige scheidslijnen tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid.

Door�onze�medewerker�Maarten�Dallinga

‘W

at is het eerste woord dat in je opkomt?7, vraagt Karin Ellen Kraaijenzank aan haar mentorgroep. Ze zegt het luid, haar havo 2-klas is onrustig. Zojuist hebben deze leerlingen van het Ulenhofcollege in Doetinchem . een 2witte3 plattelandsschool met ruim 1.600 leerlingen . bijna een uur stilgezeten.

Ze keken naar Gender, een reizende jeugdvoorstelling van Toneelgroep Oostpool en Theater Sonnevanck over seksualiteit en identiteit, die dit najaar negentig keer wordt opgevoerd bij middelbare scholen in Oost-Nederland.

Tijdens de nabespreking is dit waar de leerlingen van klas H2A aan moeten denken: raar, stoer, anders, interesting en, door meerdere leerlingen genoemd: apart.

Gender wordt gespeeld in een tot minitheater omgebouwde vrachtwa-

gentrailer. Bij de wc3s van de club waar op dat moment het schoolfeest in volle gang is, hebben acteurs Josh en Meel een openhartig gesprek over mannelijkheid, vrouwelijkheid en alles wat daartussenin zit . en hun eigen worsteling daarmee. Dat is, ondanks alle aandacht voor gender in de afgelopen tijd, geen uitgekauwd thema, laat deze voorstelling zien.

Gender toont vlijmscherp wat sociale verwachtingen doen en hoe belangrijk het is om je eigen weg te gaan.

Lippenstift Josh probeert Meel vol op haar mond te pakken . dat is hoe Gender begint.

De leerlingen zijn meteen stil. 8Het betere heterobeukwerk7 noemt acteur Josha Stradowski dat later. Hij speelt Josh: een stoere, gespierde jongen, op het oog een 2typische3 hetero. Maar dan gaat het schuren: Josh kondigt aan dat hij zich wil opmaken. Bluf, zo lijkt het aanvankelijk.

Maar wanneer Meel hem lippenstift

aanreikt, doet hij het echt. Sommige leerlingen giechelen. Een meisje werpt een verbaasde blik naar haar vriendin.

8Mooi staat die make-up je man!7 Meel lijkt oprecht. Zó moet hij naar het schoolfeest gaan, vindt ze. Maar Josh is bang dat de anderen zullen denken dat hij gay is. Wat daar erg aan zou zijn, wil Meel weten. 8Omdat ik het niet ben.7 Toch doet Josh er vervolgens nog een schepje bovenop. Uit zijn rugzak haalt hij een felrode jurk, van zijn moeder. Hij kruipt achter een gekleurde wand en kleedt zich om. Leerlingen schuiven onrustig heen en weer.

En dan laat Josh zichzelf zien, in zijn jurk . strak gedrapeerd rond zijn gespierde lijf. Gefluister in het publiek. 8Een jurk is gewoon fun!7, zegt Josh met een brede glimlach. Meel vertelt dat ze juist al haar jurken heeft weggedaan. Of zij haar vrouwelijke kant zit 8weg te pushen7, vraagt Josh zich hardop af. Meel voelt zich

in een jurk 8altijd kut7, dan ziet zij zichzelf als een meisje 8en dat voelt niet lekker7. Zij voelt zich onzijdig, zegt ze. 8Trans ...7, fluistert een meisje in het publiek. 8Hokjes zijn een gevangenis7, vervolgt Meel. 8Ik hoef toch niet te kiezen?7 8Dát is de moraal van het stuk7, vertelt Merel Pauw (Meel) na de voorstelling. Iedereen moet zichzelf kunnen zijn. En juist een theatervoorstelling kan volgens haar helpen om jongeren daarover aan het denken te zetten: 8Ze hebben hier geen afleiding en kunnen niet ontsnappen. Bovendien zijn wij 2echte3 mensen.7 De leerlingen kunnen zich makkelijk met de acteurs identificeren, is het idee.

Regisseur Timothy de Gilde wil de wereld van jongeren zo een beetje vergroten. 8In iedere klas zijn er denk ik zeker een of twee jongeren die worstelen met hun gender. Voor hen en voor al die anderen die er nooit over nadenken heb ik deze voorstelling gemaakt.7 Ook is er voor de nabesprekingen lesmateriaal geproduceerd. Na het zien van de voorstelling van vorig jaar, Bromance, over homoseksualiteit, kwamen meerdere jongeren uit de kast.

De leerlingen van het Ulenhofcollege in Doetinchem moesten Gender verplicht bijwonen. Mentor Kraaijenzank vond het waardevol: 8Veel kinderen van deze klas voelen schaamte om te laten zien wie ze echt zijn.7 Of zij nu worstelen met hun sekse of geaardheid of niet, Kraaijenzank hoopt dat de voorstelling hun kracht geeft.

Jongen-jongen 6Wie is behalve een 2jongen-jongen3 ook weleens een vrouwelijke jon-

gen?7, wil Kraaijenzank weten tijdens de nabespreking in het technieklokaal. 8Enzo!7, roepen de leerlingen in koor. Hij . de meest verzorgde jongen van de klas . wijst naar zichzelf: 8Ík?7 Enzo (13) vond de voorstelling 8wel grappig7, vertelt hij even later.

Bij het thema gender had hij nog nooit echt stilgestaan. Uit nieuwsgierigheid heeft hij ook nog nooit een jurk gepast. Zijn vriendje Koray (12), over wat hij dacht toen Josh ineens een jurk aantrok: 8Dat moet hij zelf weten, ik heb er niets tegen maar ook niets mee.7 Volgens hem maakt het in hun klas niet uit wat je bent, 8als je je er maar lekker bij voelt7.

Maar wat als er in hun klas een jongen op het schoolfeest in een jurk verschijnt? Koray: 8Dan zou ik wel denken: wat doet híj nou?7 Klasgenoot Kiki (13): 8Het is wel stoer als je dat durft. Misschien zouden een paar mensen gaan lachen, dat wel.7 Zij ziet zichzelf als een meisjes-jongen, vertelde ze bij de nabespreking: 8Qua kleding ben ik meer van de jongenskant, wat stoerder, maar ik draag wel gewoon make-up.7 Tijdens het nagesprek vraagt de mentor wie zich weleens afvraagt: waar hoor ik eigenlijk bij? Een jongen met zwaar Achterhoeks accent reageert op nuchtere toon: 8Het is wat het is.7 De slotscène van Gender: Josh kan niet meer naar het schoolfeest. Hij moet de rode jurk van zijn moeder gauw gaan terugleggen, voordat zijn vader thuiskomt. Meel gaat nog wel naar het feest, mét een getekende snor. 8De volgende keer dans ik met je7, zegt Josh, 8in een jurk.7

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

N

Theater Belgian�Rules/Belgium�Rules va�n Jan�Fabre/Troubleyn.�Gezien:�7/11, Amsterdam.�Herhaling�8/11.�Inl:�ssba.nl *# 3

THEATER�In een bonte

opeenvolging van scènes en kostuumwisselingen stipt Fabre allerlei Belgische eigenaardigheden aan.

Al is aanstippen bij Fabre niet het juiste woord.

Door�onze�medewerker Francine�van�der�Wiel

FOTO�WONGE�BERGMANN

Jan Fabre verklaart de liefde aan zijn schizofrene vaderland

a afloop van de voor� stelling hangt er een sterke bierlucht in de Rabozaal– Vier uur lang heeft het gouden vocht rijkelijk ge� vloeid� geklotst en geklaterd in Belgian Rules/Belgium Rules� de jongste productie van de Jan Fabre– Een Vla� ming� zeggen we gewoonlijk� maar na deze ode aan zijn schizofrene va� derland moeten we misschien over� gaan op ‘€elg�uit�overtuiging’– Want Belgian Rules/Belgium Rules is een innige omarming van alle ab� surde ongerijmdheden van ons buur� land– Nog kleiner dan Nederland� maar drietalig– Een land van recht� schapen katholieken� met een clerus die zich aan alles wat God verboden heeft te buiten gaat– €ureaucratisch tot op de vierkante millimeter� en van de weeromstuit een chaotisch zootje ongeregeld– Kijk alleen maar naar de ˛oerlelijke� woningbouw– In de voorstelling houdt het echtpaar ›rnolfini� kwistig met bakstenen strooiend� een lofzang op de meestal illegaal gebouwde ‘koterij’ ˛schuur� tjes en andere aanbouw�� een niet weg te denken onderdeel van het €elgische woonhuis– ·e ›rnolfini’s� zo weggelopen uit een schilderij van Jan van Eyck� zijn de eerste verwijzing naar de rijke kunsthistorie van €elgiÊ– Magrittes man met bolhoed en paraplu komt langs en ook andere iconische� surre� alistische beelden� zoals de naakte� geblindoekte vrouw met varken ˛PornokratÇs� van FÈlicien Rops– ·at is de artistieke verbeelding die welig tiert in Fabres vaderland� en in Fabres theater– In een bonte opeen� volging van scÇnes en kostuumwis� selingen stipt Fabre ook banalere €elgische eigenaardigheden aan‡ bier� friet� chocola� Manneken Pis� wielerkoersen� carnaval en de dui� vensport– ›l is aanstippen bij Fabre niet het juiste woord– Hij neemt er ruim de tijd voor� en in dit geval rechtvaardigt de inhoudelijke en de visuele kwaliteit die lengte zeker niet altijd– Waar Fabre bijvoorbeeld in de succesvolle ‘‚�uursmarathon Mount Olympus ˛‘��“� schoonheid boet� seerde uit het groteske en scabreuze� of uit de uitputting van zijn perfor� mers� wil deze voorstelling niet naar een hoger niveau stijgen– ·it on� danks de bewonderenswaardige in� zet van deze Èquipe van vijftien toe� gewijden� die zich onder meer onver� moeibaar in een sessie bierkrattenfit� ness storten en� met de dood op de hielen ˛dat wil zeggen‡ een skelet op de rug�� een kwartier lang sur place joggend volstrekte nonsens�regels de zaal in schreeuwen– ·eels ligt het ook aan de teksten van Johan de €oose� die ofwel een soort geschiedenislesje zijn� ofwel politiek simplistisch en pamflettis� tisch– Ze worden onveranderlijk met nadruk en uitroeptekens uitgespro� ken� maar zijn niet confronterend� eerder ouderwets en in wezen een preek voor eigen parochie– Maar Fa� bres onverholen liefdesverklaring aan het niet�bestaande land €elgiÊ is oprecht–

C19

C20 de gids

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Politie-inspecteur�Robin�Griffin�(Elisabeth�Moss)�moet�in�Top�of�the�Lake:�China�Girl de�omstandigheden�onderzoeken�van�de�dood�van�een�meisje.

Een muur van seksisme Series zijn op dit moment wellicht de meest betrouwbare cultureel-maatschappelijke thermometer.

Redacteur Hans Beerekamp keek Top of the Lake en Big Little Lies en zag dat #MeToo in de lucht hing.

M

ocht 2017 in de annalen worden bijgeschreven als het jaar van de hashtag #MeToo, dan moeten we eerlijk zijn: voor de val van filmproducent Harvey Weinstein werd de collectieve weerbaarheid tegen agressieve mannelijke seksualiteit al voorspeld in twee nieuwe televisieseries, op dit moment wellicht de meest betrouwbare cultureel-maatschappelijke thermometer.

De overeenkomsten tussen Top of the Lake: China Girl en Big Little Lies zijn talrijk. Beide wortelen in Australië, al verplaatste de Frans-Canadese regisseur Jean-Marc Vallée de handeling van Liane Moriarty3s bestseller Big Little Lies naar het Californische Monterey. In beide series speelt (de eveneens oorspronkelijk Australische) superster Nicole Kidman een sleutelrol en wordt de meest perfide testosteronbom gespeeld door een Zweedse acteur (respectievelijk David Dencik en Alexander Skarsgård). Bovendien zijn beide series buitengewoon geslaagd, niet alleen op scenarioniveau, maar tot in de kleinste details van de productie.

Veel belangrijker zijn natuurlijk de

parallellen in strekking en verhaal. (spoiler alert!) Net als in het eerste seizoen van Top of the Lake moet politieinspecteur Robin Griffin (Elisabeth Moss, beroemd geworden als het lelijke eendje Peggy in Mad Men) de omstandigheden onderzoeken van de dood van een meisje. Die dood heeft weer met seks te maken, mogelijk met misbruik. Waar ze, bij haar terugkeer uit Nieuw-Zeeland, ook in Sydney op stuit is een muur van seksisme, op elk denkbaar niveau. Dat varieert van mensenhandel tot commercieel draagmoederschap en totaal misplaatste grappen van collega3s. Je zou er bijna lacherig van worden dat op één of twee uitzonderingen na alle mannen de fout ingaan. Maar in het universum van scenarioschrijver en supervisor Jane Campion zijn veel vrouwen even verschrikkelijk, vooral de feministes onder hen.

Dode op een schoolfeest De toon van Big Little Lies lijkt aanvankelijk veel milder. Hier is de inzet dat er op een schoolfeest een dode is gevallen, maar verder weten we nog vrij weinig. Zelfs de identiteit van het slachtoffer wordt pas in de zevende en laatste

episode onthuld.

Onder de welgestelde en dus zelden werkende moeders van Monterey, het Bloemendaal van Silicon Valley, heerst veel haat en nijd op het schoolplein.

Het begint met een geweldsincidentje tussen hun kinderen, en een jongetje krijgt de schuld. Een deel van de moeders kiest partij voor hem, anderen juist niet, afhankelijk van hun positie in het sociale netwerk.

Gedrag is te veranderen Je denkt dus te kijken naar een whodunit in het milieu van Desperate Housewives, maar in de loop van de kunstige vertelling veranderen de rijke echtgenoten van verwaarloosbare bijrollen in iets dat belangrijker en minder onschuldig is. Op z3n minst trachten ze te verhinderen dat hun vrouwen een eigen rol spelen in de wereld, vaak gaat het nog veel verder. Ook hier wordt pamflettisme geschuwd; het wordt wel allengs duidelijk dat wat tussen jongetjes en meisjes op het schoolplein ontspoort een directe afspiegeling is van wat ze thuis geleerd hebben.

De echte overeenkomst tussen Top of the Lake: China Girl en Big Little Lies is dat ongelijkheid en seksuele intimida-

tie en de mogelijk extreme consequenties daarvan, geen deel uit maken van een van God gegeven natuurlijk verschil. Je kunt het veranderen, door bewustwording, door het hardop te benoemen (vooral de Australische inspecteur is daar heel goed in), door in therapie te gaan, bondgenoten te zoeken en vooral uit de slachtofferrol te stappen.

Het is geen makkelijke weg, daarvan zijn in beide series veel voorbeelden te vinden. Ook een ander taboe wordt doorbroken: voor sommigen kan het op een bepaalde manier aantrekkelijk zijn om in de hoek te zitten waar de klappen vallen. Maar ook die spiraal valt te doorbreken.

Maatschappelijke veranderingen worden zelden of nooit in gang gezet door een boek, een lied, een opera, een film of een tv-serie. Maar zeker achteraf kun je vaak wel precies aanwijzen dat er al iets in de lucht hing, in de voorafgaande maanden.

Beide�seizoenen�van�Top�of�the�Lake zijn verkrijgbaar�op�dvd�en�terug�te�kijken door�abonnees�van�NPO�Plus.

Big�Little�Lies�is�vooralsnog�alleen�te�zien bij�HBO,�in�Nederland�voor�abonnees�van Ziggo�Royaal.

C21

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

Zap

Peggy en Nelly: vrijgevochten en op de bres voor De Stijl S

Boek Doris�Wintgens: Peggy�Guggenheim�& Nelly�van�Doesburg, Voorvechters�van De�Stijl. Uitg–�nai���� ‘†�†��euro–�Op���—�� organiseert�het�Rijks� museum�in�›msterdam het�symposium ‘Vrouwen�in�·e�Stijl’– *# 3

makelijk vertelt kunstverzamelaar Peggy Guggenheim in haar memoires over haar eerste ontmoeting met Nelly van ·oesburg� de weduwe van Stijl�kunste� naar Theo van ·oesburg– Het was �†’„ en Nelly was in Peggy’s gloednieuwe Lon� dense galerie Guggenheim Jeune geweest– „Een goed verzorgde vrouw van mijn leef� tijd met een slank figuurtje� blauwe ogen en rood haar dat dun en geverfd was–” Nel� ly had een lezing afgestoken over het werk van haar overleden echtgenoot� maar Peg� gy was verre van onder de indruk– „Ik vond haar vooral grappig– Ze had een fana� tieke passie voor abstracte kunst– ·aarom was ze ook naar mij gekomen–” Peggy Guggenheim ˛�„†„��†”†� en Nel� ly van ·oesburg ˛�„††��†”�� zouden de rest van hun leven vriendinnen blijven– Twee vrijgevochten� eigenzinnige dames waren ze� die in een door mannen gedo� mineerde kunstwereld veel wisten te be� reiken– Mede dankzij hun inspanningen werd ·e Stijl een wereldberoemde kunst� stroming– Peggy organiseerde in �†‚” een grote solo van Theo van ·oesburg in haar New Yorkse galerie� die vervolgens langs diverse ›merikaanse musea reisde– Nelly� die met de tentoonstelling meereisde� wist zo het werk van haar man in belang� rijke ›merikaanse collecties te krijgen– ™onservator ·oris Wintgens van Muse� um ·e Lakenhal deed twee jaar onder� zoek naar de vriendschap tussen de twee vrouwen en beschrijft die nu in haar pu� blicatie Peggy Guggenheim & Nelly van Doesburg, Voorvechters van De Stijl– Het is een door Irma €oom vormgegeven� rijk geÎllustreerd boek geworden� vol sappige anekdotes en kunsthistorische weetjes– Maar Wintgens slaat ook veel zijwegen in en overlaadt de lezer vaak met namen� waardoor haar betoog soms wat taai is– En dat terwijl de levens van de flam� boyante dames zich goed zouden lenen voor een filmscript– €eide vrouwen be� vrijdden zich van het juk van hun familie

om zodoende hun dromen na te jagen– Nelly wilde pianiste worden� Peggy droomde van een eigen museum– Met hun zware make�up en korte kapsels wa� ren ze tijdens de interbellumjaren de per� fecte vertegenwoordigers van de New Women�beweging– Peggy en Nelly wilden het moderne leven vieren door te roken en drinken� rond te scheuren in een cabri� olet en seks te hebben met wie ze maar wilden– Peggy ging er prat op met wel ‚�� mannen het bed te hebben gedeeld– Ook Nelly had na de dood van Theo de nodige amoureuze avonturen� met onder meer architect Ludwig Mies van der Rohe en muzikant Thelonious Monk– Spannend zijn de passages over de Tweede Wereldoorlog� toen Peggy haar collectie abstracte kunst in veiligheid moest stellen– Nelly hielp om de ”� schil� derijen van onder meer Klee� Mondriaan� Picasso en Magritte uit hun lijsten te ha� len en te verbergen in een schuur van een vriendin– Terwijl de nazi’s Parijs binnen� vielen� vluchtten de vriendinnen in Peg� gy’s blauwe Talbot cabrio dwars door de rookwolken naar het zuidoosten van Frankrijk– Peggy’s kunstcollectie werd door vrienden met de trein nagezonden� maar stond door miscommunicatie we� kenlang onbeheerd op het perron van ›n� necy– ·e vrouwen bleven bevriend tot Nelly’s dood in �†”�– Peggy had na de oorlog haar eigen palazzo in VenetiÊ gekocht� waar ze haar museum kon beginnen– Nelly speelde een belangrijke rol bij het organiseren van de Stijl�expositie die vanaf �†�� in het Ste� delijk Museum� op de €iÊnnale van Vene� tiÊ en in het New Yorkse MoM› te zien was– Foto’s in Wintgens boek tonen de da� mes als vijftigers� varend in Peggy’s privÈ� gondel en kunst kijkend op de biÊnnale – kettingrokend en met hun korte kapsels en hun lange mantels nog altijd even stijlvol–

Sandra�Smallenburg

Alwéér de stranden van Normandië

D

Game Call�of�Duty:�WW2 Voor�PlayStation�‚� Xbox�One��pc– € ���tot�€ “�– *# 3

e populaire reeks ™all of ·uty�games is terug waar het tien jaar geleden al� lemaal mee begon‡ in de Tweede Wereld� oorlog– In recente afleveringen van de ga� meserie speelde je nog een futuristische supersoldaat met jetpack op de rug� maar in Call of Duty: WW2 sta je weer met twee benen in de modder– Voor een realistische oorlogsgame als Call of Duty is altijd de vraag‡ hoe maak je het dodelijkste conflict in de menselijke geschiedenis� tja� leuk� In een game mÒet oorlog opgewekt zijn– ·us zijn er vlam� menwerpers om van veilige afstand Wehrmachtsoldaten mee te roosteren en vind je bovenin een kerktoren Àltijd een fijn scherpschuttersgeweer– ›an de andere kant kom je er als maker niet onderuit om de gruwelijke kanten van oorlog te benadrukken– ·at betekent dus ook geschreeuw van gevallen solda� ten� bulderende artillerie en afgerukte le� dematen op het strand– En er zijn tussen� filmpjes met Grote Woorden� zoals eer� plicht en kameraadschap� anders houd je het als frontsoldaat ook niet vol– Een smaakvolle oorlogsgame is dus een onmogelijke opdracht� maar het moet ge� zegd‡ ontwikkelaar Sledgehammer heeft het niet verknald– Op ÈÈn hysterisch level na� waarbij je een gepantserde nazi�trein achtervolgt in een jeep en met veel explo�

sies laat ontsporen– Verder schetst ™all of ·uty‡ WW‘ de bevrijding van Europa als onheroÎsch en bloederig geploeter– €un� ker voor bunker en loopgraaf voor loop� graaf dring je de nazi’s terug– ·aarbij ben jij als ‘Private ·aniels’ maar ÈÈn radertje in de grote oorlogsmachine� zoals een van je medesoldaten zegt– In deze game ben je alles behalve een su� perheld– Je geneest bijvoorbeeld niet lan� ger automatisch van je wonden als je even dekking zoekt� zoals in voorgaande ga� mes� maar moet een van je medesoldaten om een EH€O�doosje vragen– Nog steeds onrealistisch� maar het levert spannende momenten op waarbij je in chaotisch strijdgewoel op zoek moet naar een medic– ›ls ervaren gamer had ik wel wat be� denkingen bij de keuze voor een overbe� kende campagne‡ alwÈÈr bestormen we de stranden van NormandiÊ– ·at deden we ook al in Medal of Honor: Allied Assault ˛‘��‘�– En alwÈÈr moeten we standhou� den in het ›rdennenoffensief– Net als in Call of Duty 2 ˛‘����– Natuurlijk� de vol� gende generatie vijftienjarigen heeft zich inmiddels aangediend– Zij hebben mis� schien wel recht op hun eigen beleving van ·�·ay– Maar Ìk wil wel eens ergens anders tegen ·uitse soldaten vechten–

Lucas�Brouwers

Verkracht�of�niet��˛€NNV›R›�

Seksuele opvoeding in tijden van #MeToo

H

et NOS Journaal van acht uur bracht dinsdag� avond verhalen over seksueel machtsmis� bruik door een castingdirecteur� een stylist en een Welshe minister – die laatste werd thuis dood gevonden– Om half negen zond €NN� V›R› de eerste aflevering uit van Verkracht of niet? ·aarin moet een groep twintigers op basis van waarge� beurde� nagespeelde scÇnes ˛ook van de rechtszaak� beoorde� len of ze een verkrachting hebben gezien of niet– Ik was er niet gerust op– Is een kluitje buitenstaanders het meest ge� schikt om zo’n vonnis te vellen� Moeten we de illusie wekken dat zo’n gelegenheidsjury iedereen recht doet� ·e aflevering had best ‘Verkracht� Nou reken maarƒ’ kun� nen heten� want het panel van veertien kreeg een zaak voor� geschoteld die zo klaar was als een klontje– Een dronken jon� gen ˛type leuk� maar een tikje suf� ziet hoe zijn ex�vriendin op een feestje vol mixdrankjes met een leukere jongen de wc in� duikt– ›ls die hippe jongen alweer naar een ander feestje is en zij thuis ligt te slapen� staat de suffe ex voor haar deur – hij had al eerder geprobeerd zichzelf uit te nodigen– Nu heeft hij zijn trein gemist– Hij belandt bij Tessa in bed� negeert haar ex� pliciete ‘nee’ en verkracht haar–

D

e jongvolwassenen werd een aantal keer gevraagd om hun oordeel� aan de hand van de vraag of de jongen wist dat hij over haar grens ging– ·ie vraag levert net andere antwoorden op� zeker als hij over een dronkeman gaat� dan de vraag uit de programmatitel– ·aarbij viel op dat aanvankelijk de mannen strenger oordeelden dan de vrou� wen– Plastischer ook‡ „Hier moet die jongen een honkbal� knuppel voor in zijn nek krijgen–” €ij het eindoordeel� toen alle informatie was gedeeld� bleek men unaniem– Het grote verschil tussen de proefopstelling en een reÊle zaak is natuur� lijk dat hier overal beelden van zijn– Het is de makers ongetwijfeld te doen om de educatieve waarde van de gesprekken– Zes van de zeven vrouwen in het ‘panel’ bleken te maken gehad te hebben met aanranding of verkrachting– Er werden deskundigen bij de groep gehaald� bijvoorbeeld om uit te leggen wat de fysieke reacties van een slachtoffer betekenen ˛en wat die niet betekenen�� hoe over� levingsmechanismen werken en wat de waarde is van het feit dat Tessa de volgende morgen voor beiden een ei bakte– Het programma nam met “� minuten relatief lang de tijd voor de zaak– Zo was er veel aandacht voor de groepsdruk on� der de jongens om te ‘scoren’� ging het uitgebreid over victim blaming en werd uitgelegd dat bij verkrachting geen taakstraf mag worden opgelegd– Het eindigde bij de strafeis• het vonnis werd niet medegedeeld– Het zou me overigens niet verbazen als het aan het eind van de drie afleveringen in alle gevallen om verkrachting blijkt te gaan–

V

eel thema’s� zeker victim blaming� kwamen later terug in het eerste deel van het NTR�drieluik Mag ik je tieten zien? ›lleen de titel was luchtig– Er werden verhalen verteld van meisjes wier blootfoto’s tegen hun wil werden verspreid– ·e verschrikkelijke gevolgen daarvan varieerden van hele pauzes verstopt op de wc zitten tot een sprong van een ’‘ verdiepingen hoog gebouw– ·ie de zestienjarige Tyan� ny miraculeus overleefde• ze was de held van de uitzending – en van De Wereld Draait Door� waar ze ÒÒk haar verhaal deed– Zo nam NPO’ de opvoeding van de volgende generatie in� zake grensoverschrijdend gedrag ernstig ter hand� terwijl het op de andere netten ging ˛en nog veel zal gaan� over de man� nen tot wie de bijbehorende inzichten veel te laat zijn doorge� drongen–

Arjen�Fortuin

C22 de gids televisie donderdag

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

U�I�TG�E�L�I�C�H�T

D�O�C�U�M�E�N�TA�I�R�E

FILM

FILM

Red�2

Operazione�paura

Keuringsdienst�van�waarde

™anvas��‘’–����–’�u–

RTL�”��‘�–’��‘‘–‚�u–

›rte��‘’–‘���–��u–

NPO�’��‘�–‘��‘�–��u–

˛·ean�Parisot��‘��’�–�Pensioengerech� tigde�spionnen�keren�terug�naar�de hoogtijdagen�van�de�Koude�Oorlog– ›ls�via�internet�een�oude�geheime operatie�wordt�gelekt�waarbij�een meedogenloos�wapen�een�rol�speelt� zijn�ze�hun�leven�niet�meer�zeker–�Het beste�is�om�in�Moskou�het�wapen onschadelijk�te�maken��dus�trekken Frank�˛€ruce�Willis��en�zijn�nieuwe vriendin�Sarah�˛Mary�Louise�Parker� samen�met�Franks�oude�buddy�Marvin ˛John�Malkovich��naar�Moskou–�Tus� sen�de�actie�en�kogels�door�geven�ze hun�soms�aardige�oneliners�ten�beste–

˛Mario�€ava���†““�–�Sfeervolle�spook� film�over�dokter�Paul�Eswai��die�naar een�afgelegen�dorpje�gaat�om�middels autopsie�te�onderzoeken�hoe�en waarom�twaalf�inwoners�zelfmoord pleegden–�Het�heeft�te�maken�met�de verschijning�van�een�klein�meisje�met een�bal–�Eswai�wordt�onvriendelijk�ont� vangen�door�de�dorpsbewoners�en hoe�dichter�de�dokter�bij�de�oplossing komt��hoe�minder�de�gebeurtenissen aan�logica�gebonden�zijn–�Prachtig vormgegeven�film�van�de�Italiaanse horrormaestro�Mario�€ava��aan�wie ›rte�een�klein�retrospectief�wijdt–

Een�nieuwe�documentaire�over�de bluesmuziek��gemaakt�door�Jon�€rewer� een�regisseur�die�gespecialiseerd�is�in biografieÊn�van�muzikanten�˛onder meer�B.B.�King:�The�Life�of�Riley�– €rewer�duikt�niet�alleen�in�de�geschie� denis�van�de�blues��maar�gaat�ook�in op�de�historie�van�›fro�›merikanen�in het�diepe�zuiden–�Voor�deze�documen� taire�heeft�hij�een�indrukwekkende�lijst met�muzikanten�en�kunstenaars�voor�de camera�gekregen‡�onder�meer�™huck €erry�˛voor�zijn�dood�in�maart���€ill Wyman��™arlos�Santana��Ronnie�Wood� Eric�™lapton��Robert�™ray�en�Morgan

NPO�1 18.00�Journaal�(NOS).

18.15�EenVandaag�(AVROT�RO�S�)�.

18.45�Sportjournaal�(NOS).

19.00�De�Wereld�Draait�Door (BV).

20.00�Journaal�(NOS).

20.35�De�reünie (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

R 21� .�30�Het�Instituut:�Zijn vrouwen�al�beter�dan mannen?�(BV/NTR).

22.15�De�Verenigde�Staten van�Eva�(KRO-NCRV).

22.55�Pauw�(BV).

23.55�Journaal�(NOS).

00.15�Pauw�(BV).

01.15�EenVandaag�(AVROT�RO�S�)�.

01.50�Journaal�(NOS).

02.23�Tekst-TV�(NOS).

Freeman�vertellen�over�hun�band�met blues–�Er�zijn�niet�alleen�interviews�met veteranen��ook�de�jonge�muzikant�Jake €ugg�˛‘’��komt�aan�het�woord–�Verder zijn�er�veel�bijzondere�muzikale�frag� menten–�€rewer�ontdekt�dat�er�niet�met� een�sprake�was�van�‘b�l�u�e�s’ als�genre– Muzikanten�wilden�eerst�alleen�maar uiting�geven�aan�de�pijn�van�hun�leven door�middel�van�muziek��zonder�het meteen�in�een�hokje�te�stoppen–�·e�film reist�niet�alleen�naar�het�zuiden��maar ook�naar�steden�als�·etroit�en�New�York om�over�de�evolutie�van�het�genre�te ve�r�t�e�l�l�e�n�–

NPO�2 17.50�Geloof�en�een�Hoop Liefde�(EO).

18.30�Hallo�Nederland (�M�A�X)�.

18.50�B�i�n�n�e�n�s�te�B�u�i�te�n (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

19.20�De�kennis�van�nu (NTR).

19.55�Met�het�mes�op�tafel (�M�A�X)�.

20.25�De�Tiende�van�Tijl (AV�ROT�RO�S�)�.

21.10�De�Tafel�van�Tijs�(EO).

21.45�Nu�te�zien�(AVROT�RO�S�)�.

22.00�Nieuwsuur (NOS/NTR). i 22� .�55�Dat�had�je�gedacht (HUMAN).

23.35�Het�Uur�van�de�Wolf: De�jongensdroom�-�Theo Jansen�(NTR).

00.30�Nachtzoen�(EO).

NPO�3 18.05�Brugklas�(AVROT�RO�S�)�.

18.15�SpangaS (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

18.40�Het�Klokhuis�(NTR).

19.00�Jeugdjournaal�(NOS).

19.25�Je�Zal�Het�Maar�Hebben�(BV).

19.50�3�Op�Reis�Midweek (BV). i 2� 0.�25�Ke�u�r�i�n�g�s�d�i�e�n�s�t van�waarde (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

20.55�Filemon�op�de�Wallen (BV).

21.55�Aftellen�voor�porno (�V�P�RO)�. i 22� .00�Vieze�Film�(VPRO).

22.40�PowNews�Flits�(PowNed).

22.55�WK�Journaal�(NOS).

23.20�My�Silicone�Love�(BV).

23.55�De�Wereld�Draait�Door (BV).

RTL�4 18.00�RTL�Nieuws.

18.15�Editie�NL. 18.30�RTL�Weer.

18.35�RTL�Boulevard.

19.30�RTL�Nieuws.

19.55�RTL�Weer.

20.00�Goede�tijden,�slechte tijden.

20.30�Chantal�Blijft�Slapen.

21.30�Gordon�Gaat�Trouwen...�Maar�Met�Wie?.

22.30�RTL�Late�Night.

23.45�RTL�Nieuws.

00.00�RTL�Weer.

00.10�RTL�Boulevard.

00.55�RTL�Late�Night.

RTL�5 18.00�Nieuwe�tijden.

18.30�Gordon�Ramsay:�Oorlog�in�de�keuken!.

19.30�G�a�l�i�l�e�o.

20.30�Expeditie�Robinson.

22.00�Expeditie�Robinson: E�i�l�a�n�d�p�ra�a�t�.

22.40�Celebrity�City�Trip.

23.35�Nieuwe�tijden.

00.05�G�a�l�i�l�e�o.

leverige rijstcake wordt traditioneel gegeten met het Chinees nieuwjaar.

Week de bamboebladeren 1 nacht in koud water. Dep de bladeren droog en leg ze in de lengte in een ovenschaal totdat de hele bodem is bedekt. Leg daarna een tweede laag bladeren in de breedte eroverheen. Knip de stukken die boven de schaal uitsteken af. Doe het meel en de bloem in een kom. Roer geleidelijk het water erdoor en blijf continu in dezelfde richting roeren.

Voeg de suiker toe en meng tot een glad beslag, vergelijkbaar met pannenkoekenbeslag. Giet het beslag in de met bamboebladeren bedekte schaal. Zet het stoomrekje in een wok en vul de wok tot aan de rand van het stoomrekje met water. Zet de schaal op het rekje. Dek de wok af met een deksel en breng het water aan de kook. Stoom het beslag ongeveer 3 uur boven het kokende water op middelhoog vuur totdat het beslag stevig is. Blijf van tijd tot tijd water toevoegen aan de wok, zodat er voldoende stoom blijft ontstaan. Prik met een houten satéprikker in de rijstcake, als hij er schoon uitkomt, is de cake klaar. Laat de rijstcake afkoelen en snijd in plakjes van ongeveer 3 centimeter. Klop het ei los in een kom. Verhit de olijfolie in een koekenpan.

Doop de plakken rijstcake in het losgeklopte ei. Bak ze in de koekenpan goudbruin en serveer.

Sam�de�Voogt

·e�Keuringsdienst�onderzoekt�onge� filterd�pils–�€iermerken�brengen�dit soort�pils�nu�ook�op�de�markt��recht� streeks�uit�het�vat��zoals�voorheen alleen�de�brouwer�het�kon�proeven– ·aan�Nieber�gaat�bier�drinken�in�een cafÈ�waar�verschillende�soorten�bier wordt�geschonken��ook�ongefilterd– ·at�bier�komt�van�kleine�·uitse�brou� werijen–�·at�bier�is�korter�houdbaar– Het�ongefilterde�pils�van�merken�als €rand�en�›mstel�is�wel�langer�houd� baar–�Het�programma�mag�een�kijkje nemen�in�de�brouwerij�van�€rand–

NET5 17.20�House�Rules�Australia.

18.25�My�Kitchen�Rules.

19.25�MasterChef�Australië.

20.30�Sister�Act�2:�Back�in�the Habit.

22.30�De�spa.

23.00�Las�Vegas.

23.55�M�i�s�t�re�ss�e�s�.

00.50�Astro�TV. 04.50�Loop:�Hart�van�Nederland.

SBS6 18.00�Hart�van�Nederland�Vro�e�g�.

18.15�Shownieuws�-�Vroege editie.

18.30�H�u�i�ze�n�j�a�c�h�t�.

19.30�U�to�p�i�a�.

20.05�Oefeninterland:�Schotland�-�Nederland.

22.35�Nabeschouwing.

23.05�Hart�van�Nederland�Late�editie.

23.30�Shownieuws�-�Late editie.

23.55�Piets�weerbericht.

00.00�De�spa.

00.25�Trauma�Centrum.

00.55�Relax�TV. 05.00�Astro�TV.

BBC�1

Thuiskok Rijstcake

K

I�N�FO�R�M�AT�I�E�F

Monochrome:�black,�white�&�blue

18.15�Po�i�n�t�l�e�s�s�–�19.00�€€™�News�at�Six•�Weather– 20.00�The�One S�h�o�w–�20.30�Ea�s�t�E�n�d�e�r�s�–�20.57�€€™�News�and�Regional�News– 21.00�Sam�Smith�at�the�€€™– 22.00�The�Week�the�Landlords�Mo� ved�In– 23.00�€€™�News�at�Ten– 23.45�Question�Time– 00.45�Life and�·eath�Row– 01.45�Weather�for�the�Week�›head– 01.50�€€™ News–

BBC�2

VOOR�4�PERSONEN: ● ● ● ● ● ● ●

1�pakket�bamboebladeren (online�of�toko) 400�g�kleefrijstmeel�(sup�e�r�m�a�r�kt�) 200�g�rijstbloem 400�ml�water 200�g�kristalsuiker 1�ei,�op�kamertemperatuur 2�el�olijfolie

Maria�Lam�en�Julie�Ng Maancake�&�Jasmijn Uitgever‡�ROSE�stories Prijs‡�€‘‚��†��

18.15�Put�Your�Money�Where�Your�Mouth�Is– 19.00�Eg�g�h�e�a�d�s�– 19.30�Strictly�™ome�·ancing���It�Takes�Two– 20.00�Meet�the�Lords– 21.00�Master™hef‡�The�Professionals– 22.00�Exodus‡�Our�Journey ™o�n�t�i�n�u�e�s�–�23.00�MOT·‡�The�Premier�League�Show– 23.30�Newsnight– 00.10�We�a�t�h�e�r–�00.15�Trust�Me��I’m�a�·octor‡ Mental�Health�Special–

ARD 18.00�Wer�wei¾�denn�sowas� 18.50�Familie�·r–�Kleist– 19.45�Wis� sen�vor�acht���Natur– 19.50�Wetter�vor�acht– 19.55�€Õrse�vor�acht– 20.00�Ta�g�e�s�s�c�h�a�u�–�20.15�Sportschau– 21.35�Ta�g�e�s�t�h�e�m�e�n�– 23.30�Sportschau�™lub– 00.00�Nachtmagazin– 00.20�€�ro�t�h�e�r�s�–

ZDF 18.00�SOKO�KÕln– 19.00�Heute– 19.20�We�t�t�e�r–�19.25�·ie�Rosen� h�e�i�m���™o�p�s�–�20.15�Rosamunde�Pilcher‡�Ein�einziger�Kuss– 23.10�Heute��journal– 23.40�Stars�gegen�Trump���›merikas�neuer Widerstand– 00.25�Heute�– 00.40�Neu�im�Kino–

TV�5 18.00�“�‚’��le�monde�en�franÆais���re�partie– 18.20�Le�journal�de l’È�co–�18.25�M�È�t�È�o–�18.30�L’i�nv�i�t�È�–�18.40�Secrets�d’h�i�s�t�o�i�re�– 20.30�Journal�˛France�‘�– 20.55�M�È�t�È�o–�21.00�UnitÈ�†– 22.25�Jour� nal�˛RTS�– 22.50�M�È�t�È�o–�23.00�EnvoyÈ�spÈcial– 00.50�GÈopolitis–

televisie donderdag C23

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

REALITY

DOCUSERIE

Vieze�film

Dat�had�je�gedacht

NPO����‘�–’��‘‘–��u–

NPO�‘��‘‘–���‘‘–‚�u–

NPO�‘��‘‘–���‘’–’�u–

Tweede�seizoen�van�het�programma waarvoor�honderd�mensen�een�week opgesloten�worden�in�een�kazerne– ·aar�worden�ze�onderworpen�aan tests�door�cabaretiers�Rob�Urgert�en Joep�van�·eudekom–�Iedere�aflevering heeft�een�centraal�thema��in�dit�geval het�verschil�tussen�vrouwen�en mannen–�Urgert�en�Van�·eudekom�tes� ten�beide�geslachten�op�efficiÊntie� werkgeheugen��opmerkzaamheid� stiptheid�en�sociaal�gevoel–�En‡�wie vangt�eigenlijk�het�best�een�baby� Sophie�Hilbrand�presenteert–

Tweede�aflevering�van�de�documen� taireserie�Vieze�film��waarin�Vincent €oy�Kars�filmmakers�volgt�die�voor�het eerst�in�hun�leven�een�pornofilm maken–�·eze�week�is�dat�film��en�thea� termaker�›ri�·eelder–�Zij�heeft�het�niet zo�op�porno–�Op�de�site�van�het�pro� gramma�zegt�ze‡�„›ls�ik�de�seks�al�niet opwindend�vind��dan�word�ik�ook�nog eens�afgeleid�door�het�lelijke�bankstel en�het�felle�licht–” Toch�pakt�ze�de�kans aan�om�een�pornofilm�te�maken– Lukt�het�haar�om�een�film�te�maken�die haar�wÈl�op�kan�winden�

Filosoof�Johan�€raeckman�onderzoekt hoe�ons�brein�ons�voor�de�gek�houdt– Onder�leiding�van�€raeckman�doet�een groep�vrijwilligers�mee�aan�psycholo� gische�tests�die�verschillende�gedach� tegangen�blootleggen–�Van�het�beves� tigingsvooroordeel�en�cognitieve�dis� sonantie�tot�het�verloren�kosten�effect– €raeckman�laat�zien�hoe�die�denkpa� tronen�ons�op�het�verkeerde�been�kun� nen�zetten–�Thuis��in�de�actualiteit��maar ook�in�grote�historische�gebeurtenis� sen�kunnen�die�denkpatronen�invloed hebben–�In�deze�aflevering‡�waarom hebben�we�zoveel�vooroordelen�

Het�Instituut

RTL�7 18.00�F�l�o�d�d�e�r– 18.30�€ezopen�bestuurders– 19.00�Idioten�Op�·e�Weg– 19.30�Stopƒ�Politie– 20.30�Red�‘– 22.45�I�Spy– 00.45�Teleshop�”–

V�E�RO�N�I�CA 18.00�The�€ig�€ang�Theory– 18.20�The�€ig�€ang�Theory– 18.45�Mom– 19.10�Mom– 19.40�The�€ig�€ang�Theory– 20.00�The�€ig�€ang�Theory– 20.30�™riminal�Minds– 21.25�™riminal�Minds– 22.25�™riminal�Minds– 23.10�St�a�l�ke�r– 00.05�Radio�Veronica�Top���›l� lertijden– 00.10�U�to�p�i�a�– 00.45�Mom– 01.10�›stro�TV– 04.00�·isney�X·–

‰�STU·IO�STEENHUIS��STU·IOSTEENHUIS–NL

IN�HET�MIDDEN

I�N�FO�R�M�AT�I�E�F

ÉÉN 18.00�Het�Journaal– 18.10�Het�weer– 18.15�·agelijkse�kost– 18.30�€�l�o�k�ke�n�– 19.00�Het�Journaal– 19.40�Iedereen�beroemd– 20.05�Het�weer– 20.10�Thuis– 20.40�Steracteur�sterartiest– 22.15�Van�Gils�˙�gasten– 23.00�Het�Journaal– 23.15�The�Last�Ship– 23.54�Ke�n�o– 23.55�Het�weer– 00.00�·agelijkse�kost– 00.15�Iedereen�beroemd– 00.35�Het�Journaal– 00.50�Het�weer– 00.55�Villa�Politica– 02.25�Het�journaal–

CA�N�VAS 18.15�™ulture�™lub– 19.15�Thomas�speelt�het�hard– 20.00�Te�r�z�a�ke�– 20.30�·e�afspraak– 21.15�™�h�e�c�k��p�o�i�n�t�– 22.05�·e�ideale�wereld– 22.55�W�i�n�te�r�u�u�r– D 2� 3.10�M�o�n�o�c�h�ro�m�e�: Black,�White�&�Blue.

00.35�™a�nva�s�l�u�s�–

Vul�in�en�ontdek�wie�of�wat�er�midden�in�het�nieuws�staat Horizontaal:�1.�‘Vele�__�gemarteld�door�le� Verticaal:�1. Lipje�2. Gaat�in�de�guacamole ger’ 6. ·aar�is�Trump�op�bezoek�9. __�Gard� 3.�__�No.�5��Lou�€ega�4. Te�verkrijgen�in�’‘ ner��filmster�10. Gaat�aan�de�service�vooraf horizontaal�5. Opperdeken�6.�Streken�7.

12. Staat�langs�een�laan�13. Won�in��†’’�in Vaarclub�8.�‘__�aangeklaagd�voor�patentin� ·uitsland�15. Geeft�·KTP��en�hielprik�16. breuk�camera’ 11. Staverman�of�Wanders Past�voor�appel�of�pot�17. Nl–�18. Gaan�er�vijf 14. Losjes�in�de�omgang�19. Zorgen�20. No� van�op�een�theelepel�23. Teveel�aan�drugs tenhout�21. Hindert�de�luchttoevoer�22.

24. Oudere�naamgenoot�25. __S�o�m�e�b�o�d�y� Meeuwis��Jaspers�of�Maassen�25. Uncle Kings�of�Leon�26. Lopende�rekening�27. Itali� Sam�28.�North�__�Jazz�30. Schietgrage�›me� aanse�motorsportheld�29. Langzamerhand r�i�ka�n�e�n 31. __�ke�r�s�t���Hazes�32. Past�voor�code�of�bier 33. ·enachtig�34. Tussen�™ongo�en�NamibiÊ Oplossing�puzzel�8�november.�Horizontaal:�1. V›RKEN�“–�MIST�†–�VIV›���–�›€€›��‘–�THE �‚–�·RUP���–�ENTREE��“–�PHUKET��„–�›E·�‘‘–�OM›�‘‚–�RE›G›N�‘“–�™›PES�‘”–�››�‘„– ™OUP�’�–�™·›�’‘–�ETN›�’’–�LOZE�’‚–�EN·S�’�–�ROEIEN�Ve�r�t�i�ca�a�l�:��–�VV·�‘–�›IRE�’–�RVU�‚– K›PP›��–�N›TURE�“–�M›NTR›�”–�STR›M�„–�THEEP›UZE���–�€EETG››R��’–�EE·��”–�H›R� SES��†–��O™™�‘�–�J›P›N�‘�–�UN™LE�‘’–�M›·E�‘�–�››N�‘†–�OOI�’�–�PEN In�het�midden: ��J››R�TRUMP

NRC_Next_2965

S�U �D�O �KU

9 5

3 6

8 6 7 5 8 2 3 1

4 6

Plaats�de�cijfers���tot�en met�†�zo�in�het�diagram�dat elk�cijfer�precies�ÈÈn�keer9 voorkomt�5in�elke� 3rij�� 6kolom� de�negen� 8 vetomrande�’x’ vakken��Èn� 6 de�vier�grijze 4 ’x’�vakken– 7 6 ‰5 Peter� Ritmeester 8 2 7 PZ�Z�L�–co� 2 m3 4

NRC_Next_2965

3 5 6

Onder‡� 1 de�oplossing�van 9 g�i�s�te�re�n�–

2965

Oplossing nr. 2964

2 7 4 3 5 6 9

2965

1 6 5 7 8 3 9 4 2

9 3 7 5 2 4 6 8 1

4 8 2 1 6 9 5 7 3

8 4 6 9 7 1 2 3 5

5 9 3 2 4 8 1 6 7

7 2 1 3 5 6 4 9 8

2 7 4 8 9 5 3 1 6

3 5 9 6 1 7 8 2 4

6 1 8 4 3 2 7 5 9

2964

Oplossing nr. 2964

1 9 4 8 5 7 2 3 6 6 3 8 4 9 2 7 5 1 5 Media� 7 BV2 6 3 1 4 Bezorging� 9 8en�abonnementen NRC� Hoofdredacteur‡�Peter�Vandermeersch Wij�streven�ernaar�n�rc�.�n�e�x�t�te�bezorgen 7 5directeur‡� 1 9 2 €eemen 3 8 voor� 6”–���4 ›lgemeen� Rien�van� uur��op�zaterdag�voor�”–’��uur• NRC�Handelsblad voor��„–’��uur��op Re� �e 8d�a�c�t�i2 6 7 4 5 9 zaterdag� 1 voor� 3 �’–���uur– Vragen��opmerkingen�of�suggesties� W–�nrc–nl—service��T–�088-572�0572 Stuur� naar�redactie‹nrc–nl za���–����“–’��� 3 een� 4mail�9 1 8 6 5 ˛ma�vr� 7 „–����†–‚��� 2 of�ga�naar�nrc–nl—contact–�Postadres‡ E–�s�e�r�v�i�c�e�@�n�rc�.�n�l�– Postbus�‘�“”’�������NR�›msterdam� 9 6 5 2 1 4 3 Omgang� 8 7persoonsgegevens t–a–v�rubriek��redactie�of�persoon– €V�legt�van�abonnees�en 4 8 brieven 7 3 6 9 1 NR™� 2Media� 5van� Ingezonden� gebruikers� online�dienstve�r�l�e�n�i�n�g Reageren�op�artikelen��Stuur�maximaal gegevens�vast�voor�de�uitvoering�van 2woorden� 1 naar� 3 o�p5�i�n�i�e�@7�n�rc�.�n8�l�– 6 een�4˛abonnee�overeenkomst� 9 ‘��� en—of�het

WEER

13°

9°

12°

9°

13°

0,5

za

7

8°

zo ma di wo do vr

za

11 nov 12 nov 13 nov 14 nov 15 nov 16 nov 17 nov 18 nov

7°

Zon 07:51 uur 16:54 uur

0°

0°C

23:26 uur 13:51 uur

15

30

H

16

-5

6 8

9

11 13

1020 11

13 14

12 12

13

0 102

23 20

17 20

19

-10

Maan

13

10

5

10° 5°

10

7

180 10

9

10

9°

10°

3

4

18 16

<-15

19

19 24

Bron: MeteoGroup

H

25

02

0 mm

8

20 15

11°

2 5

0

8°

2

4

2

25

10°

4

5

0 10

2

8°

30

0

11°

L

0

4

1

Morgen 10 10 >35 Temperatuurkaart

980

Morgenochtend Minimumtemperatuur

0

Middag Maximumtemperatuur

97

>8

C�O�LO�FO�N

aantal uren zon kans op neerslag windrichting

Het�blijft�deze�donderdag�overwegend grijs��maar�het�is�het�niet�meer�zo�neve� lig�en�kil–�Het�wordt�†�tot��‘�graden– In�de�namiddag�en�avond�nadert�een zwak�front�en�valt�er�in�het�noordwes�

zonnig

l. bew.

wind in B

bewolkt

regen

lage- en hogedrukgebied

ten�en�westen�een�beetje�regen–�Vanaf vrijdag�komt�er�nog�meer�beweging�in de�atmosfeer–�Vrijdagochtend�valt�er regen��in�de�middag�voeren�vrij�stevige van�west�naar�noordwest�draaiende

buien

sneeuw

warmte- en koufront

hagel

1000

isobar

onweer

mist

2

max.temp.

winden�onstabiele�lucht�aan–�€uien�en zon�wisselen�elkaar�af–�Het�wordt����of �‘�graden–�Ook�op�zaterdag�passeert er�een�actieve�regenstoring–�Overdag wordt�het�dan�†�of����graden–

Vermeld�naam��adres�en�telefoon� n�u�m�m�e�r– A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e�s T‡�020�-�755�3049��E‡�sales‹nrc–nl� W‡�nrcmedia–nl Fa�m�i�l�i�e�b�e�r�i�c�h�t�e�n T‡�020�-�755�3052 E‡�familieberichten‹nrc–nl� NRC�Webwinkel T‡�088�-�572�0202 E‡�klantenservice‹nrcwebwinkel–nl

2964

verlenen�van�diensten–�·eze�gegevens kunnen�worden�gebruikt�om�u�te�infor� meren�over�relevante�producten�en diensten�van�NR™�Media�€V�en�NR™�Lux €V�˛zie�ook�nrc–nl—privacyverklaring�– ›fmelden�kan�via�privacy‹nrc–nl– Au�t�e�u�r�s�re�c�h�t�‰�NR™�Media��‘��”– ›lle�auteursrechten�en�databankrechten ten�aanzien�van�˛de�inhoud�van��deze uitgave�worden�uitdrukkelijk�voorbe� houden–�·eze�rechten�berusten�bij�NR™ Media�€V�c–q–�de�betreffende�auteur– Zie�voor�de�volledige�tekst‡�nrc–nl

| M U Z I E K | T H E AT E R | K L E I N K U N S T | C A B A R E T | B A L L E T | O P E R A | D A N S |

PODIUMKUNSTEN

T Top van Nederlandse dans Het Nationale Ballet en Junior Company, Nederlands Dans Theater, Introdans, Scapino Ballet Rotterdam, Codarts Rotterdam

13 NOVEMBER DELAMAR.NL

Opgericht door Alexandra Radius & Han Ebbelaar

ijdens het twintigste Nederlandse Balletgala van Dansersfonds ‘79 ziet u alle grote dansgezelschappen van Nederland voorbijkomen. Dit keer is het Gala opgedragen aan Hans van Manen, die dit jaar de respectabele leeftijd van 85 bereikt en als geen ander een stempel op de dans in ons land heeft gedrukt.

Speciaal voor de gelegenheid dansen stersolisten Igone de Jongh en Marijn Rademaker van Het Nationale Ballet Van Manens iconische pas de deux Sarcasmen, vertolken dansers van de Junior Company van Het Nationale Ballet zijn magische ballet Visions Fugitives en pakt Introdans uit met Van Manens verrukkelijke feestballet Black Cake. Verder is Nederlands Dans Theater 2 vertegenwoordigd met een werk van de Duitse ‘dansduivelskunstenaar’ Marco Goecke en danst Scapino Ballet Rotterdam een nieuwe creatie van zijn artistiek leider Ed Wubbe.

Het Dansersfondsgala biedt u dus een uitgelezen kans om op een avond kennis te maken met de complete top én veelzijdigheid van de Nederlandse dans.

JE ZIET MEER IN HET

Donderdag † november ‘��”

nrc | donderdag 9 november 2017

Hij gaat stoppen met glyfosaat ›kkerbouwer ›rjan Prins schakelt om naar landbouw zonder glyfosaat– Over het gebruik van die onkruidverdelger wordt gestemd in €russel–

FOTO�KEES�VAN�DE�VEEN

Pagina�E5

Monetaire�unie ›an ‘vergezichten’ over de euro is geen gebrek� alleen‡ politici houden daar niet zo van

V�i�d�e�o�s�o�l�l�i�c�i�t�e�re�n Je kunt bij een sollicitatie boven het maaiveld uitsteken door te vloggen– En dat kun je leren

Vo�e�t�b�a�l�ex�p�e�r�i�m�e�n�t Kijken naar selfpasses en dribble-ins op de tribune met Marco van €asten

PAGINA�E�2-�3

carrière PAGINA�E9

sport PAGINA�E�1�0�-11

E2 Economie

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

C�O�LU�M�N

TOEKOMST�EUROZONE

Maarten Schinkel

Raad van State daagt politici uit over euro

De fiscale iPhone van premier Rutte

Nederlandse politici houden niet zo van ‘vergezichten’ over de monetaire unie– ·e Raad van State wil wel verdere stappen zetten–

D

eze column is geschreven op een Mac€ook� die thuis lid is van een uitgebreide ›pple�familie waarvan een opsomming de rest van deze ali� nea zou vergen– Want na een vroege ontmoe� ting met een Macintosh in �†„” is het altijd ›pple geweest– Eind jaren tachtig� als avant� gardistische daad– In de jaren negentig� toen ›pple dreigde te sterven– En ook in de nieuwe eeuw� toen de Mac mainstream werd– Tegen de tijd dat ›pple een moloch werd die minstens even inhalig was als zijn branchegenoten� was de liefde al flink be� koeld– €erichten over ����� procent effectieve belasting zorgde voor afkeer� en het jongste nieuws over de Jersey�rou� te uit de Paradise Papers werd de druppel– Nooit meer een Mac of welk ›pple�apparaat dan ookƒ €oycotƒ Het duurde niet lang tot deze heroÎsche aanvechting botste met de realiteit– Ontsnappen uit het ›pple�reservaat is prohi� bitief duur� buitengewoon bewerkelijk� en er gaat veel verlo� ren– En bovendien‡ drijft de ontworsteling aan die ene tech� gigant je niet simpelweg in de armen van de anderen die geen haar beter lijken�

Door�onze�redacteur Mark�Beunderman AMSTERDAM.�Uit de euro stappen be� tekent economische ellende� dus Nederlandse politici kunnen maar be� ter de „onomkeerbaarheid” van de Europese munt uitdragen– En� nu in Europa volop wordt nagedacht over de toekomst van de munt� is het aan Nederland om „medeverantwoorde� lijkheid” te nemen– ·it is� in het kort� de boodschap van de Raad van State aan Nederlandse politici in het woensdag verschenen rapport De staat van de euro– ·e ad� viestak van de Raad schreef het stuk op verzoek van de Tweede Kamer� die in een motie in februari vroeg om „op� ties” voor een beter functionerende muntunie– ·ie motie� van Kamerlid Pieter Omtzigt ˛™·›�� was weer een reactie op het burgerinitiatief ‘Peuro’ van on� der anderen de anti�EU�activist en huidig Kamerlid Thierry €audet ˛Forum voor ·emocratie�– €audet c–s– vroeg om een parlementaire enquÉte naar de invoering van de euro– ·ie kreeg hij niet– In plaats daarvan ont� ving het Kamerlid woensdag een plei� dooi vÒÒr de euro� van ’s lands hoog� ste adviesorgaan– Niet dat de Raad van State onkri� tisch is over het functioneren van het eurogebied– €egrotingsregels worden gebrekkig nageleefd� eurolanden groeien nauwelijks naar elkaar toe en

Nederland is� net als de ›pple�fan� een gevangene van zijn eigen systeem

E

n toch– Vorige week werd ›pple het eerste bedrijf ooit met een beurswaarde van †�� miljard dollar– ·it bedrijf van †�� miljard heeft ‘”� miljard dollar aan buiten� landse winsten geparkeerd buiten de Verenigde Staten� om� dat er belasting over moet worden betaald als dit bedrag terug zou keren naar huis– ·aarom lÈÈnt het steenrijke ›pple tege� lijkertijd geld in de Verenigde Staten zelf– Maandag haalde het zeven miljard dollar op met een tranche obligatieleningen om daarmee dividend uit te keren en eigen aandelen in te kopen– In totaal zal dit leenprogramma� dat in ‘��‘ begon� volgens de Financial Times in ‘��† zijn opgelopen tot ’�� miljard dollar– Het aangaan van schulden terwijl het geld over de plinten klotst mag dan rationeel zijn� het is ook een vorm van waan� zin– ·e praktijk bestendigt dat ›pple ondermaats belasting betaalt en zo bitter weinig bijdraagt aan de samenleving waar het zijn welvaart aan dankt– Nu is de regering�Trump druk bezig met een nieuw belas� tingplan– Een van de elementen is dat buitengaats geld� zoals dat van ›pple� tegen een vriendelijk bedrag zal worden belast zodat het kan terugkeren naar de VS– ·us waarom leende ›pple maandag tÒch weer geld� Een mogelijk antwoord is dat het concern er nog niet van uitgaat dat dit belastingplan er daadwerkelijk van komt– Zie de lotgevallen van het terug� draaien van Obamacare‡ dat is� ondanks al het Republikeinse kabaal� ook nog niet gebeurd–

D

at werpt dan weer een nieuw licht op het verrassende kabinetsplan om ��‚ miljard euro aan dividendbelas� ting te schrappen– Ook dat loopt deels vooruit op de ›merikaanse belastinghervorming� want Nederland zou er aantrekkelijk door blijven voor buitenlandse bedrijven– Maar als ›pple het nog niet vertrouwt� waarom het Nederlandse kabinet dan bij voorbaat al wel� Nederland lijkt� net als de ›pple�adept� een gevangene te zijn geworden van zijn systeem‡ het ‘vriendelijke’ fiscale bouwwerk dat het sinds jaar en dag voor buitenlandse bedrij� ven heeft opgetrokken– ·at wordt steeds onwenselijker en ˛internationaal� toenemend onhoudbaar– Er ontstaat net als bij ›pple� een reputatierisico– Maar kom er maar eens van af– ·ie ��‚ miljard is vergelijkbaar met de iPhone X– Met een huis vol fiscale apparaten van hetzelfde merk denkt premier Rutte het nieuwste� peperdure ding toch te moeten aanschaffen– Kost wat� maar dan heb je ook niks–

Maarten�Schinkel schrijft�elke�donderdag�over�macro-economie en�de�beurzen.

de crisisbestrijding schiet tekort� zo constateert de Raad– Ook na de re� cente oprichting van het noodfonds ESM ˛leencapaciteit‡ ��� miljard euro� en het instellen van Europees bankentoezicht� is er „twijfel” of de euro bestand is tegen nieuwe crises– Toch is stoppen met de euro een dom idee� stelt de Raad– „·oor de euro wordt zo’n “� procent van de Nederlandse handel met het buiten� land zonder enig wisselkoersrisico af� gehandeld”� staat in het rapport– „Het uiteenvallen van de muntunie of een eenzijdige uitstap heeft hoge kosten en is niet in het Nederlands belang–”

Lastige keuzes ·at leest als een lesje aan Kamerleden die van de euro af willen– Maar ook voor de meerderheid van de Kamer die aan de munt wil vasthouden� is het rapport van de Raad van State geen comfortabele lectuur– Want� zo benadrukt het adviescollege� voor Nederland geldt een „plicht” om „bij te dragen” aan de monetaire unie– Met andere woorden‡ Nederland kan zich niet onttrekken aan het de� bat over de euro� dat in een stroom� versnelling is geraakt met de verkie� zing van de Franse president Emma� nuel Macron– Hij bepleit een speciale begroting voor de eurozone om eco� nomische schokken op te kunnen vangen� beheerd door een Europese ‘minister van FinanciÊn’– Uit ·uits� land komen andere ideeÊn� zoals het omvormen van het ESM in een Euro� pees Monetair Fonds ˛EMF�� naar ana� logie van het IMF– Het IMF zelf trekt zich steeds meer terug uit Europa– Het kabinet Rutte III lijkt weinig en� thousiast over de meeste van deze ideeÊn– In het regeerakkoord worden ze ofwel afgewezen ˛begroting voor de eurozone� ofwel niet genoemd ˛EMF�– Er bestaat in ·en Haag nogal

RU�L�I�N�G�S

EUROPESE�COMMISSIE

€elastingdeals van ‚–��� bedrijven onderzocht

Voorstel‡ auto’s mogen ’� procent minder ™O‘ uitstoten

AMSTERDAM.�Het ministerie van

AMSTERDAM.�Nieuwe auto’s mo�

FinanciÊn neemt belastingafspra� ken met ruim vierduizend bedrij� ven onder de loep– Er wordt daarbij niet gekeken naar de inhoud van de rulings zelf� maar naar de ma� nier waarop deze tot stand is geko� men– ·at meldde staatssecretaris Menno Snel ˛·““� woensdag in een brief aan de Tweede Kamer– Het gaat om rulings met bedrij� ven die een zogenaamd ‘grensover� schrijdend effect’ hebben– Infor� matie daarover wordt tussen lan� den uitgewisseld� wat belasting� ontwijking moet voorkomen– Veel overheden proberen met gunstige belastingtarieven interna� tionaal opererende bedrijven zover te krijgen zich op papier binnen

hun landsgrenzen te vestigen– Ook de Nederlandse overheid maakt zulke deals� waarvan de inhoud ge� heim is– ·e €elastingdienst heeft in de eigen dossiers ruim vierduizend bedrijven gevonden waarmee in de afgelopen jaren grensoverschrij� dende afspraken zijn gemaakt– ·insdag schreef Trouw over hoe een belastinginspecteur in ‘��„ zelfstandig een deal goedkeurde met levensmiddelenconcern Proc� ter ˙ Gamble� zonder dat die af� spraken waren voorgelegd aan een toetsingscommissie – zoals dat vol� gens Europese afspraken moet– ·e staatssecretaris heeft nu opdracht gegeven om uit te zoeken of de ‚–��� rulings wel volgens Europe� se afspraken zijn gemaakt– ˛NR™�

gen in ‘�’� gemiddeld ’� pro� cent minder ™O‘ per kilometer uitstoten dan in ‘�‘�– Halver� wege� in ‘�‘�� moet de uitstoot zijn terug zijn gebracht met �� procent– ·e norm voor ‘�‘� staat op †� gram ™O‘ per kilometer– ·at staat in het nieuwe voorstel dat de Europese ™ommissie woensdag uitbracht� waarover lang en hard is gestreden– ·e auto�industrie heeft fel geprobeerd het tussen� tijdse doel voor ‘�‘� eruit te ha� len– Toch stelt het voorstel milieu� organisaties teleur– Ze vinden ’� procent veel te weinig– ·iverse lidstaten� waaronder Nederland� hebben zelf gevraagd om een re� ductie van ‚� procent– ˛NR™�

Economie E3

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

wat afkeer van wat geringschattend „vergezichten” worden genoemd– Wel pleit het kabinet� net als ·uitse politici� voor „herstel” van het prin� cipe dat eurolidstaten elkaar nÌet red� den in nood ˛de ‘no bail out’�clausule uit het Verdrag van Maastricht�– €ij de miljardenhulp aan landen als Grie� kenland is dat principe overboord ge� gaan– Volgens Rutte III moet het voortaan als volgt gaan als de staats� schuld van een land onhoudbaar wordt– ·e schuld moet worden geher� structureerd� waarbij beleggers ver� liezen nemen– ›ndere eurolanden hoeven dan niet of nauwelijks bij te springen– ·oor marktdiscipline zou� den landen vanzelf beter op de begro� tingsregels gaan letten–

Risico voor Nederland ·e Raad van State noemt dit de „de� centrale” richting voor de toekomst van de euro‡ landen moeten zelf de ei� gen broek ophouden– ·it in tegenstel� ling tot de „centrale” richting‡ verder� gaande Europese integratie� zoals on� der meer Macron bepleit– ·e Raad spreekt geen voorkeur uit voor „centraal” of „decentraal”� maar zegt wel dat doormodderen geen op� tie is en dat alle oplossingen voor� Èn nadelen hebben– ·at geldt ÒÒk voor het door het kabinet bepleite herstel van ‘no bail out’‡ „Het grootste risico voor Nederland ˛…� is dat lidstaten door gebrekkige naleving en falende

marktdiscipline toch in problemen komen� met negatieve gevolgen voor het gehele eurogebied–” Vangnetten blijven nodig� meent de Raad van State – en moeten juist versterkt– Het adviescollege voelt wel voor een Europees Monetair Fonds als opvolger van het huidige ESM– Een EMF zou� meer dan het ESM� gaan lij� ken op het IMF– In het ESM moet elk krediet worden goedgekeurd door alle zeventien eurolanden– €innen het IMF kan het bestuur zelfstandig beslissen over leningen– Lidstaten staan meer op afstand–

SNAP 12,65�dollar�—����“�’”�˘

Teleurstellende cijfers blijven komen ·e�cijfers�van�Snap�Inc–��het�bedrijf achter�de�video��en�fotoapp�Snap� chat��stellen�beleggers�al�sinds�de beursgang�in�maart�teleur–�›fgelo� pen�kwartaal�bedroeg�het�netto� verlies�’‘„�miljoen�euro–�Woens� dag�kwam�naar�buiten�dat�het�™hi� nese�internetbedrijf�Tencent�niette� min�een�belang�van�zo’n��‘�procent heeft�genomen�in�Snap–�˛NR™�

Het adviescollege voelt wel voor een Europees Monetair Fonds

16 15

·e Raad van State erkent dat dit IMF� model de democratische controle door nationale regeringen en parle� menten in de eurozone verkleint� maar ziet ook een groot voordeel– Een EMF kan sneller inspelen op crises en zo de druk van de Europese ™entrale €ank ˛E™€� afhalen om als crisisma� nager op te treden– ·e E™€ krijgt� ze� ker in Nederland� veel kritiek omdat ze� met massale geldinjecties� buiten haar mandaat zou zijn getreden– Een EMF kan de E™€ ontlasten–

14 13 12

in $ 6/11

8/11

G�E�M�A�LTO 35,19�euro�—������”�˘

›�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

Adviesverhoging helpt beveiliger ·igitaal�beveiliger�Gemalto�profi� teerde�van�een�adviesverhoging door�zakenbank�U€S–�Na�een�serie winstwaarschuwingen�ligt�de beurskoers�van�het�bedrijf�nog steeds�‚��procent�lager�dan�een jaar�geleden��maar�de�overtuiging wint�terrein�dat�de�bodem�nu�wel�is bereikt–�Ook�bank�HS€™�gaf�on� langs�een�adviesverhoging–�˛›NP� 37 36 35 34 33 32

in € 6/11

8/11

ABN�AMRO 24,91�euro�—���’�‚”�˘

Mooie winst, maar minder rentebaten ›€N�›mro�was�woensdag�de�grote verliezer�onder�de�hoofdfondsen�in de�›EX�index–�·e�bank�boekte�in het�derde�kwartaal�“”’�miljoen�eu� ro�winst�����procent�meer�winst�dan een�jaar�eerder–�Maar�analisten�we� zen�ook�op�tegenvallende�rente� inkomsten–�·e�netto�rentebaten vielen�†�miljoen�euro�lager�uit�dan een�jaar�eerder–�˛›NP� 27

26

25

24

in € 6/11

8/11

4 Familieberichten O�ve�r�l�e�d�e�n

Financiële�berichten

Co�l�o�f�o�n Opgave�van�een�familiebericht Een�familiebericht�kunt�u�opgeven�via n�rca�d�ve�r�t�e�re�n�.�n�l�/�f�a�m�i�l�i�e�b�e�r�i�c�h�t�e�n Informatie Telefoonnummer:�020-7553052 (ma�t/m�vr�08.30�uur�-�17.00�uur) e-mail:�familieberichten@nrc.nl Sluitingstijden Maandag�t/m�zaterdag�tot�uiterlijk 15.00�uur�op�de�dag vóór�plaatsing.

Geluk, emotie, herinnering Op een eenvoudige, snelle en zekere manier uw familiebericht samenstellen en plaatsen in NRC. nrcadverteren.nl/familieberichten

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Economie E5

nrc

FOTO�KEES�VAN�DE�VEEN

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Akkerbouwer�Arjan�Prins heeft�een�deel�van�zijn�land�dit�jaar�biologisch�bewerkt,�zonder�gebruik�van�glyfosaat.�Zijn�uien�zijn�nog�niet�biologisch�geteeld.

O�N�K�RU�I�DV�E�R�D�E�LG�E�R

Heeft glyfosaat nog wel toekomst?

EU-lidstaten proberen deze donderdag opnieuw een besluit te nemen over de omstreden onkruidverdelger glyfosaat.

Door�onze�redacteur Geertje�Tuenter MEEDEN. ›rjan Prins ˛‚�� heeft een

witte ·odge� een forse ›merikaanse pick�uptruck� waarmee hij met ge� mak door de onverharde� modderige wegen langs zijn akkers rijdt– Hij stapt uit bij een veld waar net gras is inge� zaaid– Verderop is de buurman� ge� volgd door zwermen meeuwen� aard� appels aan het rooien– ›ls hij weer instapt� heeft hij een boeketje van onbeduidende plantjes vast– Perzikkruid� melganzenvoet en vogelmuur– Liefhebbers hebben ze geneeskrachtige eigenschappen toe� gedicht� maar voor Prins is het duide� lijk‡ dit is onkruid– Vroeger zou hij het doodgespoten hebben– Prins – een geboren Groninger� met stekeltjeshaar en een bulderende lach – bezit samen met zijn broer Fokko �“� hectare land in Meeden en het aangrenzende Zuidbroek� aan de rand van de Groningse veenkoloniÊn– Sinds kort zijn de broers aan het ‘om� schakelen’ naar biologische land� bouw� zoals dat heet– In etappes‡ te beginnen met ongeveer een derde

van hun land– ·at betekent dat ze op deze akkers de onkruidbestrijder glyfosaat niet meer mogen gebrui� ken‡ dat is tegen de regels van biologi� sche landbouw– Prins is daarmee een uitzondering– Verreweg de meeste boeren wereld� wijd gebruiken wÈl glyfosaat� het hoofdbestanddeel in Roundup van agrochemiebedrijf Monsanto– Het is een zeer effectieve onkruidbestrijder� die alle planten die het tegenkomt doodt� behalve gewassen die gene� tisch zo zijn aangepast dat ze tegen glyfosaat kunnen–

Opnieuw op de agenda in Brussel Maar de toekomst van glyfosaat in Europa is ongewis– ›l twee jaar wordt door de lidstaten van de Europese Unie gesteggeld over het zeer omstre� den bestrijdingsmiddel� dat volgens tegenstanders slecht is voor het mi� lieu en ongezond voor mensen en vol� gens voorstanders veilig en nodig in de voedselvoorziening– In oktober lukte het de Europese ™ommissie niet om een meerderheid te krijgen voor het toestaan van glyfo� saat voor een nieuwe periode van tien jaar• de oude termijn loopt in decem� ber af– Nederland steunde dat voor� stel wel� maar grote EU�landen als Frankrijk� Oostenrijk en ItaliÊ stem� den tegen‡ zij wilden strengere regels– Frankrijk wil zelfs in ‘�‘‘ overgaan op een algeheel verbod op glyfosaat– ·eze donderdag staat glyfosaat in

€russel opnieuw op de agenda– Nu ligt een verlenging van vijf jaar op ta� fel� opnieuw met instemming van Ne� derland– ™arola Schouten� de nieuwe minister van Landbouw ˛™U�� liet we� ten die verkorte periode te steunen „in het licht van het bereiken van een

Glyfosaat O�m�s�t�re�d�e�n bestrijdingsmiddel Glyfosaat�is�een�van�de meeste�gebruikte�onkruidbestrijdingsmiddelen�ter we�re�l�d�.�Het�werd�in�de�jaren zeventig�door�Monsanto�op de�markt�gebracht�onder�de merknaam�Roundup.

Het�middel�is�omstreden.

Het�werd�door�WHO�in 2015�als�8wa�a�r�s�c�h�i�j�n�l�i�j�k kankerverwekkend�bij m�e�n�s�e�n7 bestempeld. Die conclusie�werd�vervolgens tegengesproken�door�de Europese�autoriteit�voor voedselveiligheid�EFSA�en het�Europees�Agentschap voor�chemische�stoffen.

compromis”– Maar Schouten zei ook dat glyfosaat „een laatste redmiddel” moet worden en dat ze samen met de landbouwsector wil werken aan alter� natieven–

Suikerbiet, uien en aardappels Meeden� een echt akkerbouwgebied� zit in het staartje van de oogsttijd– ·wars door het dorp rijden tractors die wagens vol met suikerbieten en aardappels vervoeren– Ook Prins haalt zijn gewassen van het land– Hoe is zijn eerste biologische oogst gegaan� Nou� zegt hij� met de gerst ging het prima� maar zijn tarwe had dit jaar „meer onkruid dan eigenlijk de be� doeling was”– Er dook Zwaluwtong op� een berucht plantje dat zijn tarwe deels wegdrukte– En toen werd de tarwe ook nog ziek– Gevolg‡ de op� brengst viel tegen– Volgend jaar hoopt hij het onkruid beter te lijf te kunnen– Gewapend met meer kennis‡ zo denkt hij eraan ook andere gewassen dan tarwe biologisch te gaan telen– En geholpen door een heel legertje aan geavanceerde landbouwappara� tuur– Met gps�signalen kunnen boe� ren tegenwoordig heel precies schof� felen– Prins‡ „·at gaat op twee centi� meter nauwkeurig– Je hoeft alleen nog maar op start te drukken–” Zo kan het onkruid tussen de rijen gewassen weggehaald worden– ·aarvoor heeft hij wel een nieuwe ploeg nodig– En dan kun je onkruid ook nog met hitte aanpakken– ·aarvoor moet hij

een brander kopen� een flink geval van zes meter– Gratis is deze hard� en software niet‡ samen kost het hem zo’n ’��–��� euro� schat Prins– Een deel daarvan kan straks vergoed worden door de provincie Groningen� die bio� logische landbouw wil stimuleren– Overigens benadrukt Prins dat hij absoluut geen tegenstander is van gly� fosaat– Hij vindt het net als veel andere boeren gewoon een handig middel– „›l die emotie� daar kan ik niet zoveel mee–”En� zegt hij ook� „als we allemaal biologisch gaan telen heb je veel min� der opbrengst– Moet je dat willen�”

Meer mankracht nodig Toch gaat het hem zakelijk goed� zelfs nu hij meer mankracht nodig zal heb� ben –de tractor komt nou eenmaal niet overal– „Nu ik her en der laat vallen dat ik biologisch teel� staan er mensen bij me aan de deur die zeggen‡ denk aan mij als je oogst– Vroeger als ik een silo vol graan had� moest ik zÈlf mensen bellen om te vragen of ze het wilden hebben–” Of� in geld uitgedrukt‡ voor �–��� kilo ‘gewone’ tarwe krijgt een boer nu �“� euro� terwijl �–��� kilo bi� ologische tarwe ’“� euro opbrengt– Maar het gaat hem echt niet alleen om het geld– Zijn werk is veranderd– Kennis die hij wel had� maar amper hoefde te gebruiken� heeft hij opeens nodig– „Het nadenken vind ik posi� tief– Er zit een uitdaging in‡ of het gaat lukken–”

E6 Economie

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

SUPERMARKTEN

De prijzenslag kondigt zich aan in de VS In de VS kan Ahold Delhaize stevige concurrentie verwachten van Whole Foods en de Europese discounters Aldi en Lidl. ·oor�onze�redacteur�Annemarie�Sterk zitter van ›hold ·elhaize weleens wakker van ›mazon� Nee hoor� zegt ·ick €oer– „·at doe ik niet zo gauw– Maar het is natuurlijk een belangrijke concurrent� ÈÈn met een andere in� valshoek– Het is goed om scherp te zijn–” Woensdag presenteerde het super� marktconcern van €oer zijn cijfers over het derde kwartaal– ·e omzet steeg met ” procent naar ���� miljard euro� de winst met �‚ procent naar ’“‘ miljoen– Maar waar beleggers vooral naar zullen hebben gekeken‡ hoe doet het bedrijf het in de Vere� nigde Staten� Want ›lbert Heijn mag dan een oer� Hollandse supermarktketen zijn� het moederbedrijf is dat eigenlijk aller� minst– Het grootste deel van de omzet van ›hold ·elhaize ˛’”�–��� werk� nemers� is afkomstig uit de VS – rond de ’� miljard euro� zo’n tweederde van het totaal– In Nederland is het bedrijf al jaren marktleider� ondanks de snelle groei van het marktaandeel van de num� mer twee in het Nederlandse super� marktlandschap� Jumbo– Maar in de VS is de strijd om de klant in volle gang– Half juni dit jaar kondigde ›mazon aan voor omgerekend �‘�’ miljard euro de biologische supermarktke� ten Whole Foods te kopen– Nu be� zorgt de grootste webwinkel ter we� reld met ›mazon Fresh al tien jaar verse producten aan huis� maar tot een echte ontwrichting zoals in de andere markten waarin ›mazon ope� reert� was het in de supermarktbran� che nog niet gekomen– ·e overname van Whole Foods zou dat kunnen veranderen– ·at heeft ‚“� vestigin� gen� in de VS maar ook in ™anada en het Verenigd Koninkrijk–

FOTO�·›NIEL�›™KER�—�€LOOM€ERG

AMSTERDAM.�Ligt de bestuursvoor�

Een�winkel�van�Stop�&�Shop��dat�eigendom�is�van�›hold�·elhaize��in�de�staat�New�York–�Het�concern�haalt�zo’n�tweederde�van�zijn�omzet�uit�de�VS– In reactie op het overnamenieuws daalde de beurskoers van ›hold ·el� haize� maar ook die van bijvoorbeeld Walmart– Sinds begin dit jaar nam de beurskoers van ›hold ·elhaize met ruim vijftien procent af–

By far meer ontwikkeld Niet dat het bedrijf geen partij zou zijn voor het grote ›mazon– Zo is ›hold ·elhaize in de VS eigenaar van Peapod� waar klanten al sinds de jaren negentig online boodschappen kun� nen doen ˛volgens persbureau €loom� berg gingen de bestellingen de eerste jaren per fax�– „We weten wat we aan het doen zijn�” zegt bestuursvoorzit� ter €oer daarom over de onlinetak van het concern– „We zijn met onze on�

linebezorging by far meer ontwikkeld dan de concurrenten–” Peapod is ove� rig ˛nog� niet winstgevend– Sinds de fusie met het €elgische ·elhaize vorig jaar heeft het concern acht ketens in de VS� waaronder mer� ken als Stop ˙ Shop� Food Lion� Hannaford en Giant– In totaal gaat het om rond de ‘–��� winkels� vooral langs de ›merikaanse oostkust– Naar eigen zeggen won ›hold ·elhaize er afgelopen kwartaal marktaandeel� met name met de winkels van Food Lion en Stop ˙ Shop– Gezamenlijk vormen de winkels van ›hold ·elhaize de op drie na grootste keten van de VS– ·e grootste is Walmart� dat een omzet heeft van ‚„� miljard dollar ˛‚�‚ miljard euro�

en meer dan ‚–“�� winkels heeft door het gehele land– Ook Kroger en ›lbertson’s zijn groter� blijkt uit ver� koopcijfers die Euromonitor verza� melt– Maar kijk naar de online opera� ties van de bedrijven en dan is ›hold ·elhaize ineens groter dan Kroger� blijkt uit diezelfde cijfers–

Toch al lage marges ›l die ketens krijgen de komende ja� ren te maken met geÎntensiveerde concurrentie van Europese discoun� ters– Het ·uitse ›ldi heeft al sinds de jaren zeventig winkels in de VS en kondigde onlangs aan de komende vijf jaar ruim ’ miljard dollar te in� vesteren om nog eens †�� winkels te openen– ·at zou het totaal op ‘–���

winkels brengen– Ook Lidl probeert voet aan de grond te krijgen in de VS– ·e eerste winkels zijn deze zomer ge� opend� volgend jaar moeten het er honderd zijn– En zo heeft de prijzenslag� Europe� anen niet vreemd� zich aangekondigd in de VS– ›mazon� ›ldi� Lidl‡ ze kun� nen de druk op de toch al lage marges in de supermarktwereld verder op� voeren– En dat zou weer kunnen lei� den tot nieuwe fusies of overnames– Vorige maand werd er al gespecu� leerd over een toenadering van ›hold ·elhaize tot de ›merikaanse keten Kroger– €estuursvoorzitter €oer� bij de presentatie van de kwar� taalcijfers woensdagochtend‡ „Wij reageren niet op speculaties–”

T�EC�H�B�E�D�R�I�J�F

Amazon introduceert Prime in Nederland Het Amerikaanse Amazon lanceert een nieuw pakket diensten in de Benelux. De timing, zo kort voor de feestdagen, is opvallend. ·oor�onze�redacteur Wouter�van�Noort AMSTERDAM.�Er zijn weinig bedrij�

ven die bij zoveel uiteenlopende con� currenten zoveel angst oproepen als ›mazon– En nu kunnen ook Neder� landse ondernemingen zich schrap zetten‡ niet alleen webwinkels als €ol–com en ™oolblue� maar ook fy� sieke winkelketens en distributiecen� tra– Het ›merikaanse technologiebe�

drijf lanceert woensdag namelijk de dienst ›mazon Prime in de €enelux� precies voor de feestdagendrukte– Prime is een vreemde combinatie van diensten� maar desondanks in de meeste landen zeer succesvol– Het biedt in eerste instantie toegang tot videostreamingdienst Prime Vi� deo ˛een soort Netflix�� gratis bezor� ging binnen ‘‚ uur van producten die in de webwinkel van ›mazon worden besteld� toegang tot gamewebsite Twitch� onbeperkte opslagruimte voor foto’s en � gigabyte aan cloud� ruimte voor andere bestanden– In de VS en het Verenigd Koninkrijk zit ook boodschappendienst Prime Fresh in het pakket� alleen in Neder� land is dat nog niet zover– ›lbert Heijn en Picnic kunnen – voorlopig – dus

nog opgelucht ademhalen– ·e eerste maanden biedt ›mazon Prime aan voor ’�†† euro per maand� na een eerste gratis maand– ·at is� te beoordelen aan de prijzen van con� currenten� waarschijnlijk ver onder

Met hun grote reserves kunnen techbedrijven lang enorme verliezen lijden de kostprijs� al wil ›mazon daarover geen details prijsgeven– ·e gratis be� zorging van producten ˛toegankelijk via de ·uitse site ›mazon–de� doet ›mazon vanuit landen om ons heen�

omdat het in de €enelux geen logis� tiek centrum heeft– ›mazon behaalde volgens thuiswinkelvakblad Twinkle vorig jaar zo’n ‘�� miljoen euro aan omzet in Nederland� en is daarmee de zesde webwinkel van Nederland– Producten zeer goedkoop of zelfs gratis aanbieden� vaak in ruil voor persoonlijke data� is een beproefde methode van bedrijven uit Silicon Valley om razendsnel markten te ver� overen en om zo een zeer dominante� en soms monopolistische positie op te bouwen– Nooit hadden bedrijven grotere hoeveelheden cash tot hun beschikking als deze techreuzen� geld dat ze gebruiken voor uitbreiding en overnames– ·e techbedrijven hebben zulke grote reserves dat ze behoorlijk lang

enorme verliezen kunnen lijden– ·e omzet van ›mazon groeide het afge� lopen kwartaal met ’‚ procent tot ‚’�” miljard dollar– ·e winst kwam uit op ‘�“ miljoen– ·e lancering van ›mazon Prime in Nederland ˛en €elgiÊ en Luxemburg� komt op een moment dat de discussie rondom technologiebedrijven in Europa enorm omslaat– ·e bedrijven krijgen het vaak aan de stok met de Eu� ropese ™ommissie over zaken als pri� vacyschendingen� belastingontdui� king en misbruik van marktmacht– Maandag haalde eurocommissaris van Mededinging Margrethe Vestager tijdens een conferentie nog fel uit naar ›merikaanse techbedrijven– Volgens haar misbruiken die hun dominantie om concurrenten af te knijpen–

samen ambities waarmaken

nrc.nl/carriere

commandant brandweer/ bestuurssecretaris Veiligheidsregio Zeeland is het centrale orgaan voor fysieke veiligheid van alle Zeeuwse inwoners en bezoekers. Tot de taken behoren rampenbestrijding en crisisbeheersing, brandweerzorg, geneeskundige hulpverlening en de Gemeenschappelijke Meldkamer Zeeland. Veiligheidsregio Zeeland werkt samen met alle organisaties die hierbij een rol spelen, in het bijzonder de dertien Zeeuwse gemeenten. Onder het motto ‘Samen sterk voor een veilig Zeeland’, verbindt, coördineert en faciliteert Veiligheidsregio Zeeland, zodat men elkaar weet te vinden als dit nodig is. Zie ook: www.vrzeeland.nl U bent eindverantwoordelijk voor de organisatie van Veiligheidsregio Zeeland (230 medewerkers en 1.200 vrijwilligers). U rapporteert aan en fungeert als secretaris van het bestuur. U bent verantwoordelijk voor de verbinding tussen de ambtelijke organisatie, de veiligheidsdirectie en het bestuur. U heeft bijzondere aandacht voor professionalisering en kwaliteitsverbetering. U heeft een wo-niveau, kennis van veiligheidsvraagstukken en ervaring in een complex politiek-bestuurlijke omgeving. U bent een inspirerend en dienend leider. Een verbinder, verandermanager, strategisch adviseur en een representatieve ambassadeur.

Contact: kantoor Amsterdam, dhr. N.B. Kok, 06 - 29 15 97 97, referentienummer R2130.

directeur operations BouWatch is een snel groeiend bedrijf op het gebied van tijdelijke beveiliging van buitenlocaties, zoals bouwplaatsen en industrieterreinen. Speciaal hiervoor heeft BouWatch een mobiele beveiligingsmast ontwikkeld, die is uitgerust met camera’s, communicatieapparatuur en de karakteristieke groene lampen. Dit systeem staat inmiddels op meer dan 1.500 locaties.

BouWatch onderscheidt zich doordat men de hele keten beheert, inclusief assemblage, logistiek, onderhoud, verkoop en meldkamer. De organisatie wil internationaal marktleider worden. De directeur operations laat de interne organisatie hierin meegroeien. Zie ook: www.bouwatch.nl U bent verantwoordelijk voor de gehele operationele aansturing, de ontwikkeling van de interne organisatie en de standaardisering van producten en processen. U heeft veel oog voor teams en mensen. U bent directielid en stuurt de momenteel 20 medewerkers van de productie en logistiek aan. U heeft een hbo+/wo werk- en denkniveau, een technische of bedrijfskundige opleiding en kennis van en ervaring met procesverbetertrajecten en kwaliteitssystemen. U bent klantgericht, flexibel, analytisch en ondernemend.

Doorgroei naar eindverantwoordelijke voor Nederland is op termijn eventueel mogelijk. Beheersing van Duits is een grote pre.

Contact: kantoor Groningen, dhr. M.L. Olman, 06 - 27 50 73 84, referentienummer R2133.

regiomanager werkbedrijf UWV WERKbedrijf wil samen met zijn partners het verschil maken door arbeidsparticipatie te bevorderen en te zorgen voor inkomen als werken onmogelijk is. Om werkgevers en werkzoekenden goed te kunnen bedienen, is UWV WERKbedrijf georganiseerd in 35 arbeidsmarktregio’s. Per regio worden landelijke kaders vertaald naar regionale dienstverlening. UWV WERKbedrijf werkt in een domein dat vaak en in een hoog tempo verandert. Deze dynamiek vraagt om een flexibele organisatie, waarbij veranderkundig leiderschap essentieel is om goed te kunnen anticiperen op deze veranderende omgeving.

Zie ook: www.uwv.nl U bent verantwoordelijk voor de aansturing van UWV WERKbedrijf Groningen en richt zich op het optimaal bij elkaar brengen van vraag en aanbod. U bent de vertegenwoordiger in de regio, voert overleg met gemeenten en onderhoudt een netwerk met partners en werkgevers. U bent een zichtbare, transparante manager, geeft op coachende wijze leiding aan zeven operationeel managers (indirect aan circa 200 medewerkers) en rapporteert aan de districtsmanager. U hebt minimaal een hbo-diploma, kennis van de arbeidsmarkt en het publieke domein en ruime leidinggevende ervaring. U bent empatisch, verbindend, ondernemend en een netwerker.

Contact: kantoor Groningen, mevr. M.E. Schikan, 06 - 27 89 88 44, referentienummer R2131.

personal assistant to CEO Arriva Group, onderdeel van Deutsche Bahn, is actief in 14 Europese landen, waaronder Nederland. Arriva Group is een betrouwbare, slagvaardige en ondernemende partner in het personenvervoer met passie voor samenwerken, kwaliteit en resultaat voor opdrachtgever en reiziger. Met ruim 55.000 medewerkers in Europa, waarvan 6.000 in Nederland, vervoert Arriva mensen op een veilige en duurzame wijze in de totale mobiliteitsketen met een sterke focus op trein- en busvervoer. Kernwaarden zijn: veilig, betrouwbaar, ondernemend, toegankelijk, betrokken en duurzaam. Uw standplaats is Heerenveen. Zie ook: www.arriva.nl Als personal assistant ondersteunt u de CEO in alle facetten. U zorgt voor een optimale voorbereiding in zijn activiteiten, ontzorgt hem en bent de smeerolie in zijn omgeving. U denkt mee, adviseert en pakt zelfstandig acties en gedelegeerde afspraken op uit meetings. Daarbij werkt u samen met de directiesecretaresse. U bent hbo-opgeleid met enige jaren werkervaring in een vergelijkbare omgeving op het snijvlak van profit en politiek. U bent analytisch, empatisch, zelfstartend, resultaatgericht en flexibel en schakelt snel. U grijpt uw kans om op topniveau te functioneren en ervaring op te doen.

Contact: kantoor Heerenveen, mevr. drs. R.D.H. van der Zijl, 06 - 53 30 91 86, referentienummer R2139.

Om te solliciteren reageert u via onze website met behulp van het vermelde referentienummer. Voor meer informatie neemt u contact op met de desbetreffende consultant. Het functieprofiel en de tijdsplanning vindt u op onze website.

Directeur Bedrijfsvoering

.

Economie carrière E9

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

REPORT›GE�V�I�D�EO�S�O�L�L�I�C�I�T�E�R�E�N

Vloggen om een baan binnen te slepen Met alleen een brief en je cv steek je onvoldoende boven het maaiveld uit, leren werkzoekenden tijdens een workshop vloggen.

nemers schudden het hoofd– „Nee hÇ� ·at is een veel gemaakte fout– Ik kijk naar mijn beeldscherm� niet naar mijn lens– En worden jullie niet gek van mijn gewiebel�” In ›lphen aan den Rijn is het de Week van het Werk– Om werkgevers en werk� zoekenden uit de regio met elkaar in con� tact te brengen� is er op woonboulevard ·a Vinci een banenmarkt ingericht– ·e bezoekers� een gemÉleerd gezelschap van jongeren en ouderen� hoog� en laagopge� leiden� struinen gewapend met plastic koffiebekertjes en kladblokken van het UWV de standjes af– ·e workshop vloggen prijkt prominent op het programma– Er is zelfs een hashtag‡ ˇvlogtothejob– €as de Lange� initiatiefnemer van de Week van het Werk en eigenaar van een uitzendbureau� legt uit waarom– ·e laatste jaren heeft hij de arbeidsmarkt�communicatie zien ver� anderen– „In het verleden had je perso� neelsadvertenties in de zaterdagbijlage van de krant– ·aarna kwamen sites als Monsterboard� toen LinkedIn– Sociale media zijn een grotere rol gaan spelen– ·e volgende fase is de vlog– Het is een mooi medium voor bedrijven en werkzoeken� den om zichzelf zichtbaar te maken–”

·oor�onze�redacteur Anne-Martijn�van�der�Kaaden ALPHEN�AAN�DEN�RIJN.�Karin Muller

kijkt vluchtig op de klok– Over vijf minu� ten begint haar workshop en er staat pas ÈÈn naam op de intekenlijst– Maar dat is geen reden tot paniek– „Ik loop wel even naar buiten om te werven– Misschien weet nog niet iedereen het te vinden–” Even later zit er een handjevol mensen op de klapstoeltjes in de kunstgalerie die voor de gelegenheid als cursusruimte is ingericht– Muller vuurt een retorische vraag op hen af‡ „Wisten jullie dat een hr� specialist gemiddeld slechts zes secon� den naar een cv kijkt�” Korte stilte– „Sinds de internetrevolutie is het concen� tratievermogen van de mens vergelijk� baar met dat van de goudvis– Je hebt dus maar hÈÈl kort de tijd om de aandacht te trekken–” ›ls het goed is� verzekert Muller haar iet� wat slaperige toehoorders� zitten bedrij� ven om hen te springen– „Maar ze vinden het lastig jullie te vinden– Vandaag gaan we leren hoe we daar iets aan kunnen doen–” „Ik laat jullie eerst even iets zien–” Op het beamerscherm start een video– Het is een vlog van haarzelf– „Wat valt jullie op�” „Slecht licht”� zegt een man in een blauw donsjack– „Ik hoor helemaal niets van wat je zegt”� mompelt een vrouw op de achter� ste rij– „Inderdaad� er is tegenlicht– En dat geluid is natuurlijk vreselijk–” Muller draait zich om naar het scherm– „En wat nog meer� Let eens op mijn ogen– Kunnen jullie zien waar ik naar kijk�” ·e deel�

Matchende outfit

Tips Zo�maak�je�een sollicitatievideo 1.�Kwaliteit Zorg�voor�een�schone�lens�en een�goede�microfoon–�Gebruik eventueel�een�statief��adviseert Karin�Muller�van�communicatie� adviesbureau�LinkLeaders– „Film�je�met�een�smartphone� houd�deze�dan�horizontaal��ten� zij�je�de�video�op�Instagram�of Facebook�Live�wil�zetten–” 2.�Structuur €edenk�van�te�voren�wat�je�wilt zeggen–�Wie�ben�ik��Wat�kan ik��Wat�wil�ik��Muller‡�„Maak desnoods�een�script–€�Geef voorbeelden�en�zorg�aan�het eind�voor�een�call�to�action–�Ver� wijs�bijvoorbeeld�naar�je�Lin� ke�d�I�n���p�ro�f�i�e�l�–�”

FOTO�’S�REM™O�KOERS

3.�Karakter Maak�een�vlog�die�bij�je�past– „Kies�voor�een�prettige�omge� ving��ga�naar�buiten–�Je�belang� rijkste�boodschap�moet�in�de eerste�seconden�zitten–�Probeer dus�meteen�de�aandacht�te�trek� ken��met�een�grapje�bijvoor� beeld–�Eigenlijk�is�het�net�daten–” Deelnemers�van�de�workshop�Oefenen�met�vloggen��met�Ruud�›rendts�˛boven��en�Mandy�de�Langen�˛midden�–

·at nog niet iedereen het zo ziet� blijkt als Karin Muller de deelnemers van haar workshop de opdracht geeft om uit de losse pols een filmpje op te nemen– „Ik dacht dat we hier zouden leren hoe we vlogger konden worden”� moppert een veertiger met stekeltjeshaar en zijn jas nog aan– Zijn buurman‡ „Ik wist niet dat we een mobieltje moesten meenemen–” €ij de tweede groep gaat het beter– Voor een kleurrijke foto van een vrouw met hoed vertelt Mandy de Langen ˛’’� uit ›lphen enthousiast in de lens van haar telefoon dat ze na tien jaar haar baan in marketing�communicatie heeft opgezegd en op zoek is naar iets nieuws– Wat pre� cies weet ze nog niet– „Maar dat het iets met mensen is� staat vast–” Het gebruiken van video ziet ·e Lan� gen als een nuttige toevoeging aan het sollicitatieproces– „Ik ben heel visueel in� gesteld– Filmpjes maken vind ik leuk– ·e vraag is wel‡ hoe maak ik het concreet� Welke eigenschappen van mezelf ga ik uitlichten� Ik wil vaak te veel zeggen– Zo komt de boodschap misschien niet over–” Voor een abstract schilderij probeert ›rno Klos de �†�jarige Ruud ›rendts in beeld te krijgen– „OkÈ Ruud� hij loopt– Nee� wachtƒ Nu maak ik een foto– Ja� daar gaat�ie– Goƒ” ›rendts vertelt over zijn werkervaring in de pensioenwereld– Zijn sterke punten‡ „Ik ben flexibel� een echte teamplayer en creatief– Ik denk graag out of the box–” Hij is op zoek naar een functie waarin die eigenschappen samenkomen– „En ik ben geÎnteresseerd in big data–” ™ameraman Klos knikt tevreden– ·e mannen waren te laat voor de eerste workshopronde en hebben daarom een half uur met elkaar staan kletsen– Klos‡ „Ruud en ik lopen tegen dezelfde dingen aan– ·e leeftijd hÇ� Ik ben �“– ·an moet je toch dingen zien te vinden waarmee je jongeren kunt overtreffen–” Wie je ook bent en wat voor baan je ook zoekt‡ iedereen kan baat hebben bij vlog� gen� zegt Karin Muller– „Met alleen een sollicitatiebrief steek je onvoldoende bo� ven het maaiveld uit–” Maar� vervolgt ze‡ „Zorg wel dat je video matcht met datge� ne wat je doet– Let bijvoorbeeld op kle� ding‡ een financieel dienstverlener moet niet in een slobbertrui gaan staan� een monteur hoeft niet strak in het pak– Maak een film die bij je past– Hoe fijner je je voelt� hoe beter je op beeld overkomt–”

E10 Sport

nrc

·ON·ER·›G�† NOVEM€ER�‘���”

VO�E�T�B�A�L�E�X�P�E�R�I�M�E�N�T

In Lisse komt Van Bastens voetbaldroom klein beetje uit Lisse en Quick €oys experimenteerden tijdens de ›vant Garde ™up met nieuwe spelregels– Onder toeziend oog van FIF›’s Marco van €asten– „€egin niet over buitenspel–” Marco�van�Basten op�de�tribune�van�F™�Lisse–�„Goed�voor�de�snelheid��dit–�Kan�de�tegenstander�niet�zeuren�bij�de�scheids–” ·oor�onze�medewerker Maike�van�Leeuwen ›�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

L�I�S S�E �.�Een veeg over een houten

7-Zone pocketvering matras Optimale drukverdeling en lichaamsondersteuning

tot

7 7 ko % rting

849,Vanaf

199,Bestel nu op: www.onedayonly.nl

bankje dat nat is van de dauw en Marco van €asten neemt plaats op de tribune van F™ Lisse– Zijn komst wordt opgemerkt bij het handjevol toeschouwers en de vele journalis� ten die op de wedstrijd afgekomen zijn– Van €asten op een dinsdag� avond op sportpark Ter Specke� voor een oefenwedstrijd nota bene– Een oefenwedstrijd waarbij geÊxpe� rimenteerd wordt met potentiÊle nieuwe regels voor het voetbal– Op de tribune laat Van €asten zich bij� praten over welke dat precies zijn– ·e wedstrijd – de ›vant Garde ™up ‘–� – is het initiatief van De Correspondent�journalist Michiel de Hoog en twee voetbalblogs– ·e ‘‘–�’ verwijst naar het feit dat het de tweede keer is dat een dergelijke wedstrijd wordt gespeeld– ·eze keer met drie spelregels die afwijken van de bestaande‡ de introductie van de selfpass ˛een vrije trap mag je ook naar jezelf spelen�� de intrap of dribble-in ˛ter vervanging van de nor� male hoekschop� inworp en doel� trap� en een aanpassing van de strafschop‡ die wordt alleen gege� ven bij een duidelijke scoringskans en overal binnen dertig meter van de goal– ·ezelfde regels worden in het pupillenvoetbal sinds dit jaar gehanteerd door de Nederlandse voetbalbond– ·eze avond door F™ Lisse uit de tweede divisie en Quick €oys uit de derde– Enigszins teleurgesteld hoort Van €asten de drie regels aan– Hij had er graag meer gezien– Zuivere speeltijd bijvoorbeeld� of een wedstrijd zon� der buitenspel– „›l wordt het dan misschien veel tegelijk� maar dit zijn wel de momenten daarvoor–” Praten� nog meer praten� experi� menteren en nog meer praten– Op die manier wordt al jaren onder�

zocht of de videoscheidsrechter in� gevoerd moet worden in het voet� bal– Het is tekenend voor hoe con� servatief voetbalorganisaties zijn– Veel beoefenaars� veel partijen en nog meer belangen– Het is hoe Van €asten� bij de wereldvoetbalbond FIF› verantwoordelijk voor techni� sche ontwikkelingen� zijn dagelijkse wereld beschrijft– Hij zit vol ideeÊn� maar wordt continu afgeremd– Er is weinig bereidheid om op grote schaal zulke experimenten uit te voeren� zeker niet voor een lange� re periode– „Teams gaan niet trai� nen op nieuwe regels als ze in het weekend een wedstrijd volgens de huidige regels moeten spelen–” Jam� mer� want het wordt pas echt inte� ressant als teams slim worden in de toepassing van regels� vindt hij–

Tijdslimiet Even lijkt de avond niet veel inzich� ten op te gaan leveren– Pas na tien minuten gaat de eerste bal over de zijlijn– Van €asten recht zijn rug om te kunnen zien hoe de speler van Quick €oys het spel zal vervolgen– ·e bal ligt ongeveer ter hoogte van het eigen strafschopgebied� een aanvaller van Lisse is er snel bij om voor de bal te gaan staan– Hardop analyseert Van €asten het moment– „Zo zie je gelijk wat voor nadeel dit kan hebben– Normaal zou je hem over die speler heen kunnen gooien– Nu moet je haast wel terug spelen naar de keeper–” En dat is ook precies wat de speler doet– Ruimte om in te dribbelen krijgt hij niet– Het gaat om details� gaat hij ver� der– „Moet de bal stilliggen en zo ja� moet dat per se met de hand gebeu� ren� Moet je een tijdslimiet instel� len� Zonder limiet is er tijd voor een lange bal die vergelijkbaar kan zijn met een corner– Met limiet zal er meer ingespeeld en �gedribbeld worden� maar wat doe je als een spe�

Sport E11

nrc

DONDERDAG�9 NOVEMBER�2�0�17

Het�experiment�van�de�Avant�Garde�Cup�2.0 Drie nieuwe regels waarmee geëxperimenteerd werd

VO�E�T�B�A�L

Advocaat blijft vaag over toekomst bij Oranje ABERDEEN. ·ick ›dvocaat heeft woensdagmiddag bij aankomst in

1 De intrap De bal met de voet in het spel brengen in plaats van met de ingooi

2

›berdeen bevestigd wat al verwacht werd‡ na de oefenwedstrijden tegen Schotland en RoemeniÊ stopt hij� volgens zijn contract� als coach van Oranje– Hij zei dat tegen aanwezige Schotse journalisten– Enkele uren later kwam hij daar bij de Nederlandse pers op terug‡ hij had het niet zo bedoeld– „Moet ik ze alles wijsmaken dan�”� zei de ”��jarige ›dvocaat� die aangesteld werd voor de laatste wedstrijden in de kwalificatie voor het WK van ‘��„ na het ontslag van ·anny €lind– „Of het niet zo is dat ik stop� ·at is een goede en vervelende vraag– We hebben nog twee belangrijke wedstrijden te gaan� daarna vertel ik het–” Zijn zaakwaarnemer Rob Jansen had begin deze week in tv�programma De Wereld Draait Door gezegd dat ›dvocaat na de twee oefenwedstrijden zou stoppen– ›dvocaat noemde dat een voorbarige reactie– ›dvocaat nam aan het eind van vorig seizoen de functie over van €lind en kreeg de opdracht om Oranje in de laatste vijf kwalificatieduels alsnog naar het WK in Rusland te loodsen– Hij won vier van die duels� maar kon niet voorkomen dat Nederland als derde in groep › eindigde� achter Frankrijk en Zweden– ˛›NP� NR™�

FOTO�TOM�BODE�/�HH

De self-pass Na een vrije trap of uitbal het spel hervatten met een dribbel

Strafschopregel Een strafschop bij ontneming van een duidelijke scoringskans, binnen dertig meter van de goal NRC 091117 / RiB

met hun innovatieve ideeÊn– Ja� zo gaat het echt–” Het contrast is groot met een sport als hockey– Namens die tak is oud�hockeycoach Maurits Hendriks aanwezig– ·e huidig technisch di� recteur van NO™˝NSF is verant� woordelijk voor veel vernieuwingen in het hockey� waaronder het in� dribbelen– ·e twee sporten zijn niet te vergelijken� blijkt– „Voorafgaand aan de EHL [Euro Hockey League] ging ik met twee� drie topspelers rond te tafel en geregeld was het”� zegt Hendriks– Experimenteren op hoog niveau in echt wedstrijdver� band– ·at kan bij voetbal pas in de eindfase– In de rust vertelt ·e Jong wat hij tot dan toe van het experiment vindt– „·ie intrap went eigenlijk heel snel– Het ziet er helemaal niet gek uit– En het lijkt de snelheid ten goede te komen–” Wat verder in de eerste helft ko�

FC�Lisse neemt�een�intrap�tijdens�het�duel�met�Quick�Boys.

VO�E�T�B�A�L

Mercedes gaat experimenteren

Geen onderzoek Qatar na belofte

SÃO�PAULO. Het Formule ��

FOTO�WIM�WOBBES�/�ANP

ler zich niet aan de tijd houdt of een tegenstander niet genoeg afstand neemt� En wat is die afstand�” ·e redenatie geeft precies aan hoe moeizaam ieder gesprek over een mogelijke vernieuwing volgens hem gaat– „€egin vooral niet over dingen als buitenspel– ·at willen ze al helemaal niet horen–” Toen Van €asten begin dit jaar in de ·uitse krant Bild pleitte voor onder meer de afschaffing van de buitenspelre� gel – naar zijn idee is dat een manier om voetbal aantrekkelijker te ma� ken – was de voetbalwereld te klein– Gijs de Jong� operationeel direc� teur betaald voetbal bij de KNV€� beaamt hoe moeizaam de ontwikke� lingen en gesprekken erover gaan– Samen met Van €asten zit hij in een commissie die advies geeft aan de IF›€� een internationale organisatie die gaat over de spelregels en even� tuele veranderingen ervan– „·aar heb je die gekke Nederlanders weer

3

FORMULE�1

men nog hoekschoppen en vrije bal� len voor– ·aarvoor zijn de meeste mensen toch naar Lisse gekomen– Ook die worden weer geanalyseerd door Van €asten– „Ze werken wel goed mee aan het uitproberen”� zegt hij nadat voor de tweede keer een hoekschop ingedribbeld wordt in plaats van met de bekende verre trap wordt voorgegeven– En over een vrije bal die snel meegenomen wordt‡ „Goed voor de snelheid dit– ·e tegenstander heeft geen tijd om te zeuren tegen een scheidsrechter–”

team van Mercedes gebruikt de laatste twee races van het seizoen om te experimente� ren met het oog op ‘��„– ·e ·uitse renstal kan zich dat permitteren omdat Lewis Hamilton de wereldtitel al binnen heeft en het team het kampioenschap van de con� structeurs al heeft bemach� tigd– „We kunnen nieuwe on� derdelen testen en ideeÊn uitproberen– ·aar komen we tijdens een normaal race� weekend niet aan toe� maar nu de titels binnen zijn� kun� nen we meer risico nemen”� aldus teambaas Toto Wolff– Hij benadrukte dat Mercedes als doel houdt de laatste twee races te winnen– ˛›NP�

GENÈVE. ·e internationale arbeidsorganisatie ILO heeft besloten klachten tegen Qa� tar vanwege de erbarmelijke werkomstandigheden bij de bouw van voetbalstadions voor het WK van ‘�‘‘ in te trekken– ·it volgt op de aan� kondiging van Qatar om met wetgeving tot verbetering van de omstandigheden te komen– ·e ILO besloot una� niem dat er geen uitgebreid onderzoek komt naar de uit� buiting van de arbeiders in het oliestaatje– Qatar heeft zich verbonden aan een drie� jarig programma om samen met de internationale ar� beidsorganisatie de toege� zegde hervormingen door te voeren– ˛›NP�

Strafschopregel niet getest Waar iedereen in de rust even naar binnen gaat om op te warmen� komt Van €asten niet verder dan een paar treden lager op de tribune– ·rie jeugdspelers van Lisse willen met hem op de foto en de pers is be� nieuwd naar zijn indrukken– Hij neemt voor iedereen de tijd� tot de tweede helft begint– „Straks weer verder� nu eerst kijken–” Van een moment om de straf� schopregel toe te passen� komt het niet– Na het laatste fluitsignaal van oud�scheidsrechter Pieter Vink is Van €asten de eerste die het geheel relativeert– Hij wil benadrukken waarmee allemaal rekening gehou� den moet worden– „·it was een heel vrijblijvende wedstrijd– ·e regels kunnen heel anders uitpakken in een wedstrijd waar het om de pun� ten of prijzen gaat–” In de nabespreking boven de kan� tine van Lisse herhaalt Van €asten wat hem opviel– Uit het publiek ko� men nog wat andere ideeÊn die hij vakkundig onderuithaalt� zoals hem dat zelf ook vaak zal gebeuren– Gaan we deze regels ooit Ècht zien� „›an� passingen moeten het spel eerlijker en aantrekkelijker maken– Of deze regels daarvoor kunnen zorgen� moet onderzocht worden– ·aar gaan gerust weer een paar jaar over� heen–”–

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

| Lightweight Containers B.V. is als internationale, zelflerende en procesgestuurde organisatie een unieke speler in de verpakkingsindustrie. Sinds 2006 produceert en vermarkt zij het innovatieve KEYKEG Systeem: de unieke lichtgewicht vervanger voor het originele fust. De KeyKeg onderscheidt zich door kwaliteit, gebruiksgemak, veiligheid en duurzaamheid. | Als Team Lead R&D ben je verantwoordelijk voor het aansturen, (bege)leiden en mede uitvoeren van interne en externe grensverleggende R&D projecten. Als coach voor engineering en QA, ben je nauw betrokken bij het realiseren van productinnovaties van concept naar definitief ontwerp, tot aan product releases. Als projectleider leid je cruciale innovaties, beheer je de matrijzen wereldwijd en ben je medeverantwoordelijk voor product performance bij klanten. | Als R&D Engineer met leiderschapskwaliteiten, heb je 5-10 jaar ervaring in het ontwikkelen van (kunststof)producten in een technische complexe omgeving. Kennis van blaas-/spuitgiettechnieken is net zo belangrijk als goede materiaalkennis van kunstoffen en/of composieten. Aantoonbaar HBO/WO-niveau, conceptueel en analytisch sterk, aangevuld met een nuchtere, praktisch werkhouding en een luisterend oor. Flexibel en bereid om circa 5 dagen per maand te reizen. Goede beheersing van Engelse en Duitse taal.

| ODS MS is specialist op het gebied van ijkwaardige flowmeetsystemen voor gassen en vloeistoffen. Daarnaast is ODS leverancier van flowmeters, milieu-analyzers en kalibratie-services. ODS verzorgt het gehele project van ontwerp tot en met inbedrijfname en service. Naast het kantoor in NL heeft ODS MS vestigingen in Singapore, Dubai, Saudi Arabië en Brazilië. | Aangaan, beheren en intensiveren van relaties met bestaande én nieuwe klanten. Vanuit je deskundigheid op het gebied van proces- en afvalwater analysers en de regelgeving hiervan ben je een gesprekspartner op niveau.

Je organiseert promotieactiviteiten en bezoekt relaties en fabrikanten. Je bent verantwoordelijk vanaf de aanvraag tot de levering. Je verbreedt en verdiept het productenpakket. Tevens verzorg je de technische en commerciële begeleiding van de projecten. | Je hebt een proactieve klantgerichte houding en bent gefocust op het scoren van orders. Je presteert onder druk en bent flexibel. Je bent hands-on en functioneert in teamverband. Je bent sterk in NL en Engels, in woord en geschrift. Je hebt de ambitie en de inzet om een meerwaarde te leveren aan het succes. Je hebt een technische HBO-opleiding (Chemische Technologie/WTB) en minimaal 3 jaar ervaring in een commercieel technische functie.

| Sonneborn Refined Products is a world leader in the manufacturing and supply of high-purity specialty hydrocarbons for use in pharmaceutical, personal care and industrial marketplaces. Customers include some of the world’s most recognizable FMCG brands. To expand the business in (West) Africa the Amsterdam Business Unit (180 FTE) of Sonneborn is looking for a Sales Manager in this area. | You visit customers, accelerate sales and realize customer loyalty through personal relationships and with product and application support. Your main objective is to grow and realize volume and margin in your region; you will successfully find new prospects and grow share of wallet at current customers. You expand and optimize a network of both existing and new customers, as well as distributors.

You report on market and competitor developments and translate this into objectives per customer (KAM), market segment and product line. | Entrepreneurial sales prof. with relevant experience in B2B chemicals or ingredients environment. Business savvy, commercial acumen. High level French, Dutch and English, familiar to operate in diverse cultures. Ability to connect with (key) customers at all levels. You are energetic, self-sufficient, an excellent team player and communicator. Strong drive to grow business, meet with customers, active traveller (30%), based out of Amsterdam. BA/MA degree.

| Verisure maakt deel uit van de Securitas Direct Group, marktleider op het gebied van gebruiksvriendelijke alarmsystemen en beveiligingsoplossingen. Omdat Nederland is aangewezen als strategische groeimarkt wordt er momenteel versneld geïnvesteerd in Verisure Nederland. Dit biedt ambitieuze kandidaten de kans om mee werken aan de opbouw van een nieuwe Nederlandse organisatie die onderdeel is van een sterk groeiend internationaal merk. | Je rapporteert aan de Managing Director en beschikt over een klein recruitment team. Jouw kennis en ervaring op HR-gebied alsmede je interesse en alertheid op het gebied van commerciële business opportunities geven jou de tools om het HR-beleid op operationeel, tactisch en strategisch niveau op de kaart te zetten. Je combineert jouw adviesrol bij HR-vraagstukken, langetermijnvisie op organisatieontwikkelingen en betrokkenheid bij projecten met een hands-on mentaliteit voor de dagelijkse operationele werkzaamheden. | Minimaal HBO-opgeleid, een stevige persoonlijkheid die ondernemend is en beschikt over commercieel inlevingsvermogen. Ervaring op zowel strategisch, tactisch als operationeel niveau. We zijn nadrukkelijk op zoek naar een persoon die van aanpakken houdt. Je beschikt over uitstekende taalvaardigheid in het Engels en het Nederlands.