NRC Handelsblad van maandag 18 mei 2020

Maandag 18 mei 2020

Lo�c�kd�ow�n Het is stil op straat, maar je hoort de buren meer Leven�C4-5 nrc.nl

ALGEMEEN�HANDELSBLAD�(1828)�EN�NIEUWE�ROTTERDAMSE�COURANT�(1844)

JAARGANG�50 NO.�1�94

PRIJS�€3,1�0

YUKOS�VERSUS�RUSLAND

Rechtszaak leidt tot claim op wodka In de slepende strijd om de miljarden van het Russische oliebedrijf Yukos is beslag gelegd op twee iconische wodkamerken in Nederland.

Door�onze�redacteur Eva�Cukier AMSTERDAM.�Een nieuwe fase breekt aan

In�het�nieuws�4-5

M�i�d�d�e�n�-�Eu�ro�p�a De pandemie was snel onder controle

Quota De Europese blauwvintonijn is gered

In�het�nieuws�14�-1�5

Economie�E�2-�3

in de juridische titanenstrijd tussen Rusland en het voormalige Russische oliebedrijf Yukos. Begin mei hebben de aandeelhouders van Yukos beslag laten leggen op de rechten voor de Benelux van een reeks in Nederland geregistreerde alcoholmerken, in het bezit van de Russische staat. De claim omvat de iconische wodkamerken Stolichnaya en Moskovskaya, zo hebben de aandeelhouders laten weten aan NRC. Eerder leidden vergelijkbare claims van Yukos in België en Frankrijk tot grote politieke druk van Rusland.

De claim, waarover de Russische autoriteiten vorige week zijn ingelicht, is een eerste stap van de aandeelhouders om een schadevergoeding van 50 miljard dollar te vorderen, waartoe Rusland in 2014 werd veroordeeld door het Permanente Hof van Arbitrage in Den Haag. Na een lange juridische strijd werd Rusland eind februari opnieuw veroordeeld tot de schadevergoeding. Vrijdag tekende Rusland daar beroep tegen aan, nu bij de Hoge Raad.

Oliebedrijf Yukos werd in 2003 door Rusland onteigend onder het mom van achterstallige belastingen. De aandelen gingen via een schimmige veiling naar staatsoliebedrijf Rosneft, toenmalig eigenaar Michail Chodorkovski belandde in de cel. „Zolang de Russische Federatie internationale gerechtshoven negeert die het aansprakelijk houden, zullen wij beslag leggen op Russische staatsbezittingen in overeenstemming met de wet. De claim op de handelsmerken in Nederland is pas het begin”, laat Tim Osborne van Yukos’ aandeelhoudersgroep GML weten in een schriftelijke verklaring. Hij zegt dat de merknamen in een publieke veiling in september worden verkocht aan de hoogste bieder.

Staatseigendom

Tijdperk Is het nu net zo saai als in de jaren 50?

In�het�nieuws�1�0�-11

21°�C

Dinsdag�begint zonnig,�daarna wolken.�Later�deze week�warmt�het�op.

Inhoud Opinie�17-19�|�Leven�C4-C7�| Colofon�C11�|�Economie�E1-E9�| Familieberichten�E8�|�Sport�E�1�0�-�E�11

De claim geeft een saillante wending aan de slepende arbitragezaak tussen Yukos en de Russische Federatie. De wodkamerken waar de aandeelhouders hun oog op hebben laten vallen, zijn namelijk onderwerp van een andere grote RussischNederlandse rechtszaak: tussen de Russische staat en de in Rotterdam geregistreerde, in Luxemburg gevestigde distilleerder Spirits International, onderdeel van de SPI Group van de Russisch-Britse tycoon en miljardair Joeri Sjefler.

Het beslag op de merken Stolichnaya en Moskovskaya is de eerste stap om 50 miljard dollar van de Russische staat te vorderen

Eerdere claims in Frankrijk en België

Het is onduidelijk hoeveel de bekende wodkamerken waard zijn. Het plan is ze in september te verkopen aan de hoogste bieder

B�e�zo�r�g�i�n�f�o�r�m�a�t�i�e

Lees�NRC�ook�online

n�rc�.�n�l�/s�e�r�v�i�c�e�of�088�572�0572

Zo�geregeld Ga�naar�nrc.nl/activeer

ma�t/m�vr�8.00-19.45�uur,�za�9.00-13.00�uur

De SPI Group, die honderden alcoholische dranken produceert en verkoopt in zo’n 160 landen, verloor in januari voor de Nederlandse Hoge Raad een lange juridische strijd tegen Rusland over de verkooprechten van alcohol in de Benelux en verkoop onder de namen Stolichnaya en Moskovskaya. De Russen vonden dat de SPI Group de rechten in de jaren 90 oneigenlijk had verworven tijdens de chaotische privatiseringen van staatsbedrijven na de val van de Sovjet-Unie.

Vorig jaar veranderde SPI de naam van Stolichnaya in ‘Stoli’, en ook het etiket op de flessen werd aangepast. Het mocht niet baten: SPI Group moest de rechten voor de Benelux van de Nederlandse rechtbank afstaan aan Rusland én de winst sinds 1999 terugbetalen. Sjefler voert vergelijkbare rechtszaken wereldwijd.

Het is niet de eerste keer dat Yukos-aandeelhouders beslag proberen te leggen op Russisch bezit in Europa. In 2015 leidden ‘Yukos-claims’ op Russische staatseigendommen in Frankrijk en België tot grote politieke ophef. Rusland ontkende dat de bezittingen staatseigendom waren of hing er diplomatieke labels aan (wat beslag onmogelijk maakt). Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken dreigde met represailles. Dat sorteerde effect: de Franse en Belgische regeringen namen ‘Yukoswetten’ aan, waarmee claims onmogelijk werden gemaakt. „De belangrijkste reden dat wij in mei besloten achter deze merken aan te gaan, is dat de Russen de legitimiteit van eerdere claims in twijfel trokken, omdat het betroffen bezit geen staatseigendom zou zijn of beschermd door diplomatieke regelingen. Maar in het geval van Stolichnaya en de andere merken heeft Rusland met succes beargumenteerd dat deze handelsmerken eigendom zijn van de Russische Federatie. Daarbij heeft Rusland bijna twintig jaar besteed om die rechten terug te winnen, dus kunnen ze hun eigendom nu moeilijk ontkennen”, zegt een woordvoerder van GML. Opmerkelijk is dat ook de aandeelhouders niet weten hoeveel de rechten precies waard zijn. „Tijdens de rechtszaak tussen SPI en Rusland is daar discussie over geweest, maar we hebben geen cijfer. Tijdens de veiling in september zal duidelijk worden hoeveel deze rechten waard zijn”, aldus de woordvoerder.

x(7B0EA4*KKKNQL( +=!$!#!?!"

BELGIË�€ 3,85

Voor�de�rechter Martin Lee, activist Hongkong: ‘Ik ben niet bang’

2 In het nieuws

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

C�O�LU�M�N

Lotfi El Hamidi

ADVIES�AAN�KABINET

De ironie en paradox van het mondkapje

‘Kwijtschelding schulden kwetsbare groepen nodig’

A

fgelopen maand overleed de Franse fotograaf Marc Garanger, vlak voor zijn vijfentachtigste verjaardag. Garanger werd internationaal vooral bekend om zijn fotoserie uit de Algerijnse Oorlog (1954-1962), waarin hij als dienstplichtige soldaat actief was. In 1960 moest hij van hogerhand duizenden Algerijnen fotograferen, voornamelijk vrouwen. In een poging het opstandige Kabylische hartland te ‘pacificeren’ had de Franse overheid bepaald dat alle Algerijnen een identiteitskaart moesten dragen.

Omdat ze gedwongen werden hun (gezichts)sluier af te doen, kijken de Algerijnse vrouwen en meisjes met hun met zwarte kohl geaccentueerde ogen indringend naar de camera. De woede is van hun getatoeëerde gezichten vaak af te lezen. Dit zijn niet de blije gezichten uit de Franse propagandaposters in Algerije, met daarop vrouwen die ‘bevrijd’ waren van hun sluier – Dévoilez-vous!

Een deel van de zwart-witte portretfoto’s werd verzameld in de bundel Femmes Algériennes 1960. Geheel toepasselijk siert een foto uit die bundel ook een van de boekomslagen van de antikoloniale klassieker Les damnés de la terre van Frantz Fanon.

Decennia verhitte discussies over de nikab en nu moeten we aan de mondkapjes

R

uim een halve eeuw later houdt de islamitische sluier Frankrijk nog altijd bezig, zij het nu binnen de eigen landsgrenzen. Het nikabverbod uit 2010 moest een einde maken aan de aanwezigheid van het gelaatsbedekkende kledingstuk in de openbare ruimte.

Maar in Frankrijk is vanwege het coronavirus een bizarre situatie ontstaan rond dat verbod. Zo mag een vrouw met een hoofddoek om geen mondkapje op omdat ze dan in overtreding is van het nikabverbod, maar ze mag zich ook weer niet zonder mondmasker in bijvoorbeeld het openbaar vervoer begeven omdat die verplicht is. Een loepzuivere catch 22 dus. De Fransen delen overigens in beide gevallen boetes uit.

De ironie is weinigen ontgaan. Decennia verhitte discussies over boerka’s en nikabs, en over salafisten die weigeren handen te schudden van het andere geslacht, met nu de onverwachte wending dat lichamelijk contact beperkt is en we – vroeg of laat ook hier – aan de mondkapjes moeten, of we het nou willen of niet.

Volkskrant-columniste Daniela Hooghiemstra ziet de bui al hangen en noemt de mondkap „het mensonterendste attribuut” sinds de middeleeuwse ijzeren muilkorf. Het mondmasker heeft het in zich „net zo’n collectieve bezweringsdracht te worden” als de islamitische sluier, aldus Hooghiemstra, die als geen ander de weerzin tegen religieuze dwingelandij op stilistische wijze weet te vertolken, al is het hier ietwat geforceerd.

Want laten we niet overdrijven. Het is geen oorlog, en een beetje anonimiteit heeft ook wel wat. Het mondkapje past ons allemaal.

Lotfi�El�Hamidi�(L�.e�l�H�a�m�i�d�i�@�n�rc�.�n�l�@�Lo�t�f�i�_�H�a�m�i�d�)�schrijft�op deze�plek�een�wisselcolumn�met�Tom-Jan�Meeus.

De sociale impact door het coronavirus is groot, stelt een adviesgroep onder leiding van Femke Halsema.

De overheid moet handelen.

Door�onze�redacteur Mark�Beunderman AMSTERDAM.�De overheid moet onderzoeken of schulden van kwetsbare groepen vaker kunnen worden kwijtgescholden, nu de coronacrisis gaten slaat in hun financiën. Dit adviseert een werkgroep onder leiding van de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema in een rapport dat zondag werd overhandigd aan het kabinet.

Onder meer arme gezinnen, zzp’ers, laaggeschoolden, statushouders en mensen met een beperking raken door de crisis „financieel in zwaar weer”, staat in het rapport. „Al kwetsbare groepen worden het hardst geraakt en nieuwe kwetsbare groepen ontstaan”, schrijft de tijdelijke Werkgroep Sociale Impact van de Coronacrisis. Daarin zitten ook de Bredase burgemeester Paul Depla, die het stedennetwerk G40 voorzit, Leonard Geluk, directeur van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en Kim Putters, directeur van het Sociaal

Cultureel Planbureau, plus de wetenschappers Hans Boutellier (VerweyJonker Instituut) en Micha de Winter (Universiteit Utrecht).

Zij pleiten voor een „breed schuldenoffensief ” om te „voorkomen dat problemen zich opstapelen”. Gemeenten en het Rijk zouden moeten samenwerken met woningcorporaties, zorgverzekeraars en energiemaatschappijen. Er zou een „brede noodstop/pauzeknop” op schulden moeten komen. De werkgroep ver-

Vroegtijdig ingrijpen voorkomt stapeling van problematiek wijst naar een Nibud-peiling van begin april, waaruit blijkt dat ruim een derde van de Nederlandse huishoudens verwacht financiële problemen te krijgen de komende tijd. Een vijfde van de bevolking zag inkomsten teruglopen als gevolg van de crisis. „Vroegtijdig ingrijpen voorkomt stapeling van sociale en financiële problematiek”, staat in het rapport.

De werkgroep adviseert het kabinet ook om te onderzoeken of werk met behoud van uitkering mogelijk is. In

enkele gemeenten, waaronder Amsterdam, is daar al mee geëxperimenteerd. Zo kunnen mensen werkervaring blijven opdoen, zonder te worden gekort op hun uitkering. Tevens kan de overheid volgens de werkgroep tijdelijk soepeler omgaan met de vermogenstoets. Die schrijft voor dat mensen die vermogen hebben opgebouwd (vanaf 12.450 euro voor een huishouden met meerdere personen) geen recht hebben op bijstand.

Het rapport beschrijft hoe de coronacrisis het sociale weefsel in Nederland onder druk zet. Schuldhulpverleners kunnen hun cliënten niet meer bereiken, alleenstaande moeders draaien dubbele diensten in de zorg, leerlingen uit achterstandsgezinnen zijn onvindbaar voor scholen.

Tegelijkertijd, zo meent de werkgroep, blijkt Nederland „veerkrachtig”. Een vloedgolf aan initiatieven op lokaal niveau verzacht de pijn. In Alkmaar gaan vrijwilligers op de bakfiets langs bij mensen die door de coronamaatregelen niet bij Inloophuis De Zwaan terechtkunnen. In meerdere gemeenten zijn laptops verzameld voor scholieren. Vrijwilligers van ‘Heerlen Against Corona’ brengen boodschappen rond. De overheid moet, meent de werkgroep, die initiatieven de ruimte geven. Beperkende regels moeten worden geschrapt.

Strandtenten Scheveningen willen vanaf woensdag deels weer open AMSTERDAM.�Een groot deel van de

Scheveningse en Kijkduinse strandtenten wil vanaf aanstaande woensdag weer strandbedden uitzetten en toiletbezoek faciliteren. Dat laten de Vereniging van Strandexploitanten Scheveningen (VVS Scheveningen), de Zuider Strand Vereniging en KHN Den Haag zondagmiddag middels een brief weten aan het Haagse college van burgemeester en wethouders. „Het water staat ons tot boven de lippen”, staat er in de brief aan de gemeente. „Wij vertrouwen erop dat u hiervoor toestemming verleent.”

Of dat gaat gebeuren wil de gemeen-

te Den Haag nog niet zeggen. Een woordvoerder zegt dat het college de persconferentie van het kabinet aanstaande dinsdag afwacht. „Wij maken hoge kosten in maart om de paviljoenen op te bouwen”, licht VVS Scheveningen-voorzitter André Triep toe. Bij zijn vereniging zijn 52 paviljoens aangesloten. Met de extra activiteiten willen de strandtenten meer omzet genereren.

Het is momenteel toegestaan om eten te laten afhalen, maar de stoelen mochten nog niet naar buiten en de toiletten moesten vanwege de coronacrisis dichtblijven, zegt Triep.

Daardoor liepen de tenten veel inkomsten mis. Horeca in Nederland mogen officieel vanaf 1 juni pas open.

Triep zegt dat strandbezoekers „continu” aan de horeca-ondernemers vragen of ze het toilet mogen gebruiken. „Mensen komen toch wel naar het strand toe. En we willen ook niet dat ze tegen de zijkant van onze strandtent aan plassen.”

Met een een-erin-een-eruit-beleid, waarop wordt toegezien door een toiletdame of -heer, denkt Triep dat de strandtenten kunnen voldoen aan de RIVM-richtlijnen. (NRC)

S�O�N�G�F�E�ST�I�VA�L

POLITIEKE�RUZIE

Rotterdam ook in 2021 gaststad van Eurovisie Songfestival

Denk spreekt van ‘verzoening’ tussen ruziënde Kamerleden

A�M�ST�E�R�DA�M�.�Het Eurovisie Songfestival wordt in

AMSTERDAM.�Denk spreekt van „verzoening” en

2021 definitief gehouden in Rotterdam. Dat is zaterdagavond bekendgemaakt tijdens de speciale uitzending Eurovision: Europe Shine A Light, die in plaats van het geannuleerde songfestival werd uitgezonden. „We gaan ervoor zorgen dat het gebeurt”, was te lezen bij een video met beelden van Rotterdam aan het slot van de uitzending. „We gaan open.”

(Een verwijzing naar de slogan ‘open up.’) Rotterdam gaf vorige maand al aan gaststad te willen blijven. De organiserende omroepen NPO, AvroTros en NOS gaven in principe aan door te willen, maar moesten de financiën nog op een rij zetten. Nu hebben ze groen licht gegeven. De datum en precieze vorm van het festival zijn nog niet bekend. Gekochte kaartjes blijven geldig. (NRC)

„constructieve gesprekken” tussen de drie Kamerleden Farid Azarkan, Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk.

In een zondag gepubliceerde verklaring op Twitter erkent de partij dat „uitspraken zijn gedaan en handelingen verricht” die Denk „niet ten goede” zijn gekomen. „De betrokkenen hebben spijt betuigd en elkaar beloofd het verleden achter zich te laten”. Op 6 juni zal de partij een ledenvergadering organiseren.

Fractievoorzitter Azarkan en mede-oprichter Kuzu zeggen dit besluit te steunen. Het is niet duidelijk of Selçuk Öztürk ook de ruzie achter zich wil laten. Vanuit de partij zijn in het verleden eerder tegenstrijdige berichten naar buiten gebracht. De afgelopen maanden vond openlijk een machtsstrijd plaats tussen de oprichters van Denk. (NRC)

In het nieuws 3

nrc

FOTO�DIEUWERTJE�BRAVENBOER

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Sarah�Struijk�met�haar�kinderen�op�de�bank�voor�haar�huis.�Buurvrouw�Chantal�staat�op�gepaste�afstand�te�kletsen�en�de�zoon�van�Chantal,�Jelle,�komt�erbij�staan.

R�E�P�O�RTAG�E�LOCKDOWN�IN�DE�BUURT

De foodtruck houden ze er na corona in In de Maarssense woonwijk Op Buuren hebben de buren elkaar door de coronacrisis beter leren kennen. Verjaardagen worden nu op straat gevierd.

Door�onze�redacteur Sarah�Ouwerkerk

Z

e hadden het zich ook afgevraagd hoor, of het hier nou zo gezellig wonen was. „Toen we hier gingen kijken naar een huis leek het wel uitgestorven, alsof er niemand woonde”, zegt Anneke Chen (34). Ze is met zoontje Floris (3) in een van de twee vrij toegankelijke speeltuinen van de Maarssense woonwijk Op Buuren. Verder is de speeltuin leeg, er zijn geen andere mensen in zicht. „Maar dat is maar schijn hoor, de mensen zitten in hun hofjes.”

De atmosfeer in de wijk heeft iets weg van een filmset: gestileerd, net, leeg. Langs de authentiek ogende gracht staat een tot woonhuis verbouwd pakhuis. Verderop een tot woonhuis verbouwde fabriek met hoge ramen. Om de hoek een tot woonhuis verbouwd kerkje. Maar die authentieke uitstraling is schone schijn. Op Buuren, dat zweeft tussen Maarssen en Utrecht, ziet eruit alsof het een oud dorpje is. Maar in feite is het allemaal zo goed als nieuw. In 2016 werd de 669ste en tevens laatste woning opgeleverd.

Op Buuren is bij uitstek een wijk van tweeverdieners. Een wijk die in normale tijden op doordeweekse da-

gen leeg wordt achtergelaten, wanneer de kinderen naar school en ouders naar hun werk in andere steden vertrokken zijn. Nu zit iedereen al twee maanden thuis. Zou het kunnen dat langs elkaar bewegende en levende buren plots tot meer saamhorigheid komen? Zou deze crisis een vruchtbare bodem voor burenvriendschappen kunnen betekenen?

Ons hofje Chen woont met haar gezin in het laatste rijtje huizen dat in Op Buuren gebouwd is, ze wonen er nu zo’n vier jaar. Rinkelend zoekt ze in haar sleutelbos de juiste sleutel. Geruisloos opent zich een gigantische, zwarte, stalen poort. Daarachter ontvouwt zich wat Chen „ons hofje” noemt.

Deze hofjes, in feite grote parkeerplaatsen gevuld met opvallend veel Tesla’s en met in het midden een speeltuin, liggen in het midden van elk blok huizen. Ze zijn toegankelijk via de achtertuinen of via „de grote of de kleine poort”. Zowel erin als eruit kan alleen met een sleutel.

Floris fietst vooruit, naar de speelplaats. „Eigenlijk blijft iedereen zo’n beetje in zijn eigen hofje”, zegt Chen.

Het leven vindt hier plaats in de veilige en verscholen haven achter de poorten, daarom zijn de straten zo

leeg. „Bij ons spelen ’s middags zo’n 35 kinderen samen, ouders pakken er dan geregeld een wijntje bij”, zegt ze.

Het contact met de buren was er dus al, maar door corona is het wel versterkt – en ook veranderd. „Het komt nu regelmatig voor dat we ook op een doordeweekse dag met een glas in de hand staan.”

Verderop, in een ander hofje, ervaren ze deze tijd iets minder rooskleu-

De surfplanken worden nu vooral door de ‘suppende moeders’ gebruikt rig. „De kinderen zien elkaar de laatste tijd zó veel dat ze opeens veel sneller ruzie krijgen”, zegt Robert Siersma (40). Ook deze straat, verstopt voor het priemende oog van toevallige bezoekers, was al vrij hecht. „Eigenlijk is ons contact nu juist minder”, zegt Karijne de Kramer (40). Ze wijst naar een in een vierkant opgestelde set van klaptafels en -banken. „Dat is onze biertafel, die hebben we als straat gekocht om aan te kunnen borrelen. Maar ja, zie daar maar die anderhalve meter afstand te houden.”

Vanochtend hebben de kinderen vanwege een verjaardag taart gegeten aan de biertafel. „Maar daar hadden we hem dus niet voor gekocht.”

De verjaardag op straat is wel een nieuwe traditie die is ontstaan door de quarantainetijd, zegt De Kramer. „We hebben er al vijf gehad deze twee maanden”, voegt Siersma toe. „Vanochtend stonden we ook in een grote cirkel, iedereen met zelf meegebrachte koffie in de hand.” Niet écht gezellig.

Gelukkig wonen ze aan het water en heeft nagenoeg het hele rijtje een supboard, een soort surfplank met lange peddel, voor de deur liggen. Ze worden wel gebruikt door de kinderen, maar vooral door de moeders, die door wijkgenoten „de suppende moeders” worden genoemd. Op het water is ruimte genoeg voor social distancing, en dan kan het met een groepje vrouwen nog best gezellig worden.

Dopper met witte wijn „We hadden bedacht doppers gevuld met droge witte wijn mee te gaan nemen op onze tochtjes”, zegt De Kramer serieus. „Staand heen, zittend terug.” „Dan klopt het dus tóch dat een van de kinderen wijn had geroken in een dopper!”, roept Siersma verbaasd.

Wijn lijkt de draad – rood, wit of

rosé – te zijn die door de wijk meandert. Leander Struijk (39) heeft net de zoon van buurman Ron (56) een flesje rood gegeven, omdat hij zijn eerste huis heeft gekocht. Ron en zijn vrouw Chantal (53) zijn drie jaar geleden verhuisd vanuit Tienhoven, een dorp even verderop. „Buren hebben is heerlijk, ook nu”, zegt Ron. In Chens hofje regelen ze in zekere zin ook eten voor elkaar. Elke vrijdag laten ze een foodtruck komen. „Zo eentje die normaal gesproken op festivals staat.” In de ‘foodtruckburenapp’ stelt iemand een type keuken voor, wie mee wil doen kan zijn bestelling doorgeven. Elk gezin haalt en betaalt zelf en eet het in de tuin of thuis op. „Dat is echt ontstaan vanwege corona”, zegt Chen. „Maar het zou zomaar kunnen dat we het erin houden.” „Wás het maar weer normaal”, zegt De Kramer. De gespreksstof tussen de buren onderling is wel een beetje op, concludeert ze. „Ja, een van de buurvrouwen wil als het voorbij is een anticoronafeestje met de straat organiseren, dat we eindelijk weer samen kunnen zijn.” Sorry hoor, zegt ze lachend tegen Siersma, maar dat hoeft van mij niet. „Ik heb jullie wel even genoeg gezien. Ik ga eerst op vakantie en zie jullie wel weer als ik terug ben.”

4 In het nieuws

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Democraat�Martin�Lee voor�het�hoofdkantoor�van�de�Hongkongse�politie�na�zijn arrestatie�medio�april.

Een�anti-regeringsdemonstrant�wordt�gearresteerd tijdens een�protest�vorige�week�in�Hongkong.

INTERVIEW�MARTIN�LEE�DEMOCRAAT�HONGKONG

‘Waarom zou ik bang zijn?

In de cel kan ik slechts sterven’ Activist Martin Lee moet maandag voor de rechter verschijnen voor z’n aandeel in de demonstraties in 2019. raakte hij politiek betrokken. In die tijd begonnen de onderhandelingen over de Chinese machtsovername van de voormalige Britse kroonkolonie. Lee is de oprichter van de Democratische Partij van Hongkong. Hij zat zowel voor als na die machtsovername in 1997 in het Hongkongse parlement.

Lee onderhandelde met China over de Basic Law, de mini-grondwet voor Hongkong. Toen hij in 1989 tijdens de opstanden op het Plein van de Hemelse Vrede de kant van de studenten koos, viel hij in Beijing definitief in ongenade.

Door�onze�correspondent Garrie�van�Pinxteren BEIJING

N

a anderhalve minuut valt de WhatsApp-verbinding uit. Het lukt niet de Hongkongse democraat Martin Lee opnieuw aan de lijn te krijgen. Dan belt hij zelf terug, dat lukt wel. „Dit toont één ding aan: in Hongkong is er minder controle dan in Beijing”, zegt hij lachend. „Wij hebben meer autonomie.”

Lachen doet de 81-jarige ex-politicus graag, al klinkt die lach vaak ironisch. De deels in het Verenigd Koninkrijk opgeleide advocaat formuleert heel precies, in keurig Brits-Engels. In de jaren 60 verdedigde hij de aan Beijing gelieerde vakbonden voor de rechter in Hongkong, deze maandag heeft hij zelf een advocaat nodig.

Samen met veertien andere prominente democraten en activisten moet hij voor de rechter verschijnen voor zijn aandeel in de massale demonstraties van 2019.

Toen werd er maanden achtereen gedemonstreerd tegen de toenemende dominantie van Beijing. „Ik ben niet bang”, zegt Lee over de kans dat hij ook echt de gevangenis in moet. „Het ergste dat er kan gebeuren, is dat ik daar sterf. En wat dan nog? Ik weet dat het voor een rechtvaardige zaak is, dus dat kan ik accepteren.”

Martin Lee geldt als de vader van de democratie in Hongkong. Begin jaren 80

De politie heeft ook pistolen.

Als ze die gebruiken, dan worden die jongeren gewoon vermoord

U staat maandag voor de rechter, wat verwacht u daarvan? „De aanklagers vragen waarschijnlijk om een uitstel van drie weken. Daarna vragen ze waarschijnlijk de zaak door te verwijzen naar een hogere rechter. Ze vinden de maximaal drie jaar gevangenisstraf die een lagere rechter ons kan opleggen niet genoeg. Een hogere rechter kan tot zeven jaar gaan. Op het ten laste gelegde staat maximaal vijf jaar. „We erkennen dat we volgens de wet van Hongkong in overtreding waren met het organiseren van een aantal demonstraties, want niet voor al die demonstraties was vooraf toestemming verleend. Maar die wet is in strijd is met de grondwet. Die geeft ons het recht om vreedzame samenkomsten te organiseren.”

Denkt u dat jongeren in Hongkong de straat weer op gaan als de coronacrisis voorbij is? „Dat weet ik niet. Ze zien dat we nu al

meer dan dertig jaar vechten voor democratie, mensenrechten en een rechtsstaat.

Dat ging altijd vreedzaam, maar zonder succes. Dus nu gebruiken ze andere mid-

‘Co�n�t�ra�-�revo�l�u�t�i�o�n�a�i�r�’ In�de�ogen�van�Beijing Martin�Lee,�geboren�in�1938�in Hongkong,�studeerde�Engelse�literatuur�en�filosofie�in�Hongkong en�werd�opgeleid�tot�advocaat�in Londen.�Vanaf�1966�werkte�hij�als advocaat�in�Hongkong.

In�1985�zat�hij�in�het�comité�dat�samen�met�Beijing�werkte�aan�de�Basic�Law,�de�mini-grondwet�voor Hongkong�na�1997.�Hij�werd�toen ook�verkozen�in�het�Hongkongse parlement.

In�1989�koos�hij�de�kant�van�de studenten�op�het�Plein�van�de�Hemelse�Vrede.�Beijing�bestempelde hem�tot�contrarevolutionair.

In�2002�en�2003�speelde�hij�een hoofdrol�bij�demonstraties�tegen nieuwe,�strenge�veiligheidswetten.

Toen�gingen�de�wetten�niet�door, nu�wil�Beijing�ze�alsnog�invoeren.

In�2019�demonstreerde�hij�tegen een�wet�die�de�uitlevering�van�criminelen�aan�China�mogelijk�moest maken.�Die�wet�kwam�er�niet.

delen. Daar ben ik het niet mee eens.

Maar hoe kan ik ze veroordelen als Beijing zich niet aan zijn beloften houdt? „China stelde in 2014 al in een white paper dat de Chinese vertegenwoordigingen in Hongkong de macht hebben over het gehele bestuurlijke systeem van Hongkong. Dus niet alleen over de regering, maar ook over de rechters en de rechtbanken. Het is een stellingname met heel grote gevolgen. „Daarmee gaat Beijing ook volledig in tegen de afspraken die er eerder zijn gemaakt in de Chinees-Britse Gemeenschappelijke Verklaring van 1984 en in de Basic Law, de mini-grondwet die sinds de machtsoverdracht aan China in Hongkong van kracht is. Ik kan echt niet voorspellen hoe jongeren daarop gaan reageren.”

Als de protesten gewelddadig worden, vallen er dan doden? „Natuurlijk. Ze hoeven daarvoor het Volksbevrijdingsleger niet in te zetten. De politie heeft ook pistolen. Als ze die gebruiken, dan worden die jongeren gewoon vermoord.”

U bent katholiek, net als de Hongkongse politiek leider Carrie Lam. Waarom staat u politiek gezien recht tegenover elkaar? „Niemand kan Gods mysterieuze wegen doorgronden. Ik ben dankbaar voor mijn rol, ik zou niet graag in Carrie Lams schoenen staan. Maar zonder Judas of zonder Pilatus zou Jezus nooit de kans hebben gekregen om voor ons te sterven.

Haha!”

In het nieuws 5

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

REPORTAGE�INTERNATIONAAL�RECHT

Hoofdverdachte Rwandese genocide leefde in Parijs Félicien Kabuga, financier van de Rwanda-genocide, werd dit weekend opgepakt. „Hij moet bescherming hebben gehad.”

Door�onze�correspondenten Koert�Lindijer en Gert�Van�Langendonck

U vecht voor een democratisch Hongkong. Maar dat laat de huidige Chinese leider Xi Jinping toch helemaal nooit gebeuren? „Deng Xiaoping [de Chinese leider die in 1979 de economische liberaliseringen in China inzette] wilde dat China niet alleen machtig zou zijn. Het land moest ook dezelfde kernwaarden krijgen als Hongkong. Daarom stelde hij voor om onze vrijheden vijftig jaar onaangetast te laten.

Hij hoopte dat China dezelfde kant op zou gaan. „De huidige leider wil dat niet meer.

Maar wat wil hij dan wel? China is straks misschien het machtigste land ter wereld.

Wil hij dat de hele wereld ziet dat China een dictatuur is, een land dat vrijheden onderdrukt, ook in Hongkong? Heeft hij er wat aan als andere landen China niet vertrouwen? Dit leidt er alleen maar toe dat die samen gaan optrekken tegen China. Maar Xi Jinping moet toch kunnen werken met de andere wereldleiders. Hij heeft uiteindelijk hun respect nodig. En respect komt niet uit de loop van een geweer. „Xi Jinping is geen domme leider. Als we ons verzet doorzetten, en als we de steun en sympathie van de internationale gemeenschap krijgen, dan moet Xi wel gaan nadenken. Vermoord ik iedereen in Hongkong die het niet met me eens is? Of laat ik ze vrij, zoals beloofd, en geef ik Hongkong een hoge mate van autonomie?

Als we de steun en sympathie van de internationale gemeenschap krijgen, dan moet Xi wel gaan nadenken

Maar als Xi Jinping dat nu heel anders ziet? „China heeft natuurlijk de volledige controle. Om evenwicht in de relatie te brengen, moet China als verreweg de grootste jongen aan Hongkong als kleine jongen de kans geven om mee te spelen. Daarvoor moeten we democratie hebben. Democratie garandeert dat onze leider, de Chief Executive, is gekozen door het volk.

En alle leden van het parlement moeten ook rechtstreeks gekozen worden. Dan luistert onze regering naar ons, en niet naar Beijing. „Het is als op een wip. De grootste jongen moet bereid zij om naar voren schuiven tot er een balans is. Als hij ook maar één centimeter naar achter schuift, is er geen evenwicht meer. Dan is het spel afgelopen.”

R

ue du Révérend Père Christian Gilbert is een rustige straat in Asnières-sur-Seine, een nette buitenwijk van Parijs. Niemand vermoedde dat op nummer 97 Félicien Kabuga woonde: een hoofdverdachte van de Rwandese genocide in 1994, voor wiens arrestatie de FBI een beloning van vijf miljoen dollar heeft uitgeloofd. Hij werd in zaterdagochtend gearresteerd door de Parijse politie. „Het was een heel gewone oude man”, zegt Michael, een 30-jarige buurman. „Hij was heel slecht ter been. Ik hielp hem soms met zijn boodschappen, want hij deed er een half uur over om de hoek van de straat te bereiken.”

De (waarschijnlijk) nu 85-jarige Kabuga geldt als een van de hoofdverdachten van de Rwandese genocide en wordt sinds 1997 gezocht door het speciale Rwanda-tribunaal van de VN. Hij was een vertrouweling van wijlen president Juvénal Habyarimana en stond bekend als de financier van de genocide, die aan zo’n 800.000 Rwandese Tutsi’s en gematigde Hutu’s het leven kostte.

Kabuga leidde in Rwanda een zakenimperium met theeplantages in de geboortestreek van de presidentiële familie. Hij financierde de Rwandese radiozender RTLM, die voorafgaand aan de genocide de haat aanzwengelde tegen de Tutsi-minderheid. Na het begin van de genocide was het RTLM die de Hutu-meerderheid in het land opriep om de „kakkerlakken” (waarmee de Tutsi’s werden bedoeld) uit te roeien.

Daarnaast wordt Kabuga ervan beschuldigd honderdduizenden machetes uit China te hebben geïmporteerd, die bij het uitbreken van de genocide werden uitgedeeld onder de bevolking om de Tutsi-minderheid af te slachten.

Medeplichtigheid kinderen Buurman Michael, die niet met zijn volledige naam in de publiciteit wil, zegt dat Kabuga al zo’n drie jaar onbekommerd in het flatgebouw in Asnières-sur-Seine woonde, samen met een zoon die hij enkele weken geleden voor het laatst heeft gezien.

Kabuga leefde onder een pseudoniem dat het parket van Parijs niet bekend heeft gemaakt; het naambordje van zijn postbus is leeg. Volgens het parket kon Kabuga zo lang op vrije voeten blijven „dankzij een verfijnde mechaniek en medeplichtigheid van zijn kinderen” – die in Frankrijk en België wonen.

Dat Kabuga in Frankrijk is gearresteerd is bijzonder. Een kwarteeuw na de genocide doet de Franse rol nog altijd stof opwaaien. Frankrijk lanceerde in 1994 de omstreden Opération Turquoise. Hoewel ogenschijnlijk een humanitaire operatie, zorgde die er ook voor dat de opmars van het Tutsi-rebellenleger RPF werd af-

FOTO�AFP

FOTO�’S�JEROME�FAVRE/EPA,�ISAAK�LAWRENCE/AFP

N�A �I�R O�B �I�/�PA�R �I�J�S

Appartement�in�buitenwijk�van�Pa�r�i�j�s�,�waar�Kabuga�zaterdag�werd�opgepakt. geremd en dat daders konden ontkomen naar buurland Zaïre, nu de Democratische Republiek Congo.

Vorig jaar pas ging de Franse president Emmanuel Macron akkoord met het openstellen van geheime ar-

Of Kabuga ooit de binnenkant van een rechtbank ziet, is onzeker

chieven over de Franse rol in Rwanda. Macron beloofde ook meer middelen om vermeende, in Frankrijk wonende daders op te sporen. „Natuurlijk roept dit vragen op”, zegt Alain Gauthier, die zijn levenswerk maakte van het opsporen van daders in Frankrijk. „Hoe kan het dat hij al die tijd in Frankrijk heeft gewoond?”

Over de eerste jaren van Kabuga’s vlucht is vrij veel bekend. Hij vluchtte naar Zwitserland waar hij asiel aanvraagt. Hij vertrekt daarop snel

naar Kenia, waar hij bescherming vindt. Lang bleef zijn verblijfplaats een mysterie. In 1999 viel de Franse politie een Parijs appartement binnen, maar troffen daar alleen zijn zoon. Een operatie op de begrafenis van Kabuga’s echtgenote mislukte.

Zijn arrestatie baant de weg voor uitlevering aan het internationale hof in Den Haag. Hoewel het mandaat van het Rwanda-tribunaal is verlopen, komen lopende zaken voor een speciaal hof.

Voor Etienne Nsanzimana van de Franse afdeling van Ibuka, een organisatie van genocide-overlevenden, is Kabuga’s arrestatie heuglijk én verbijsterend nieuws. „Er is het besef dat ik hem gewoon tegen het lijf had kunnen lopen, in de metro of op straat”, zegt hij telefonisch. Ook hij wil weten hoe Kabuga zo lang op vrije voeten kon blijven. „Het is naïef te denken dat zo’n grote vis zo lang buiten schot kon blijven zonder hulp. Hij moet bescherming hebben gehad. De vraag is op welk niveau.”

Of Kabuga gezien zijn hoge leeftijd ooit de binnenkant van een rechtbank zal zien, is onzeker.

6 In het nieuws

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

I�N�T�E�RV�I�E�W�MARC�RIETVELD�EN�MARJEL�VAN�DAM UMC�UTRECHT

‘Even sparren’ helpt de zorgverlener die een rotdag had Met een speciaal team steunt het UMC Utrecht gestresste, overbelaste en bezorgde verpleegkundigen en artsen. „Ineens zien ze van dichtbij mensen sterven. Dat hakt erin.”

Te�k�s�t�Anne-Martijn�van�der�Kaaden Fo�t�o�Merlijn�Doomernik

T

oen het coronavirus begin maart in Nederland meer besmettingen veroorzaakte, begon Marc Rietveld (57) net als geestelijk verzorger in het UMC Utrecht. Op zijn nieuwe werkplek in het ziekenhuis, in het kantoortje van de dienst levensoriëntatie en geestelijke verzorging, ging het al snel over ‘Italiaanse toestanden’. Wat zou de impact worden van deze crisis? Welke noodscenario’s moesten er klaarliggen?

Aan de grote ovale vergadertafel schoven die dagen mensen aan van allerlei afdelingen – sommigen belden in. Binnen een week, vertelt Rietveld, ontstond er een ‘psychosociaal team’ van zo’n zestig collega’s: maatschappelijk werkers, geestelijk begeleiders, psychologen, psychiatrisch verpleegkundigen, consulenten van het palliatieteam, bedrijfscounselors. Rietveld werd coördinator. Het team zou steun gaan bieden aan patiënten en hun naasten. En aan de zorgverleners zelf. „Het was bijzonder om te zien wat er in korte tijd gebeurde”, zegt Rietveld. „Iedereen kwam zich aanmelden, muurtjes vielen weg.” Zo kwam er een belploeg van medewerkers die noodgedwongen vanuit huis moesten werken, die dagelijks contact houdt met familieleden van patiënten op de intensive care om de verpleegkundigen te ontlasten. En iedere dag om acht uur ’s ochtends en vier uur ’s middags, als de dag- en nachtploegen elkaar afwisselen, vangt het team in de koffiekamer ICpersoneel op. „Ze horen er gewoon bij nu”, zegt intensivist Marjel van Dam (51). „Als je een rotdag hebt gehad omdat een patiënt heel erg ziek is geworden, kun je even met ze sparren.” Tot eind april had ze vanwege haar werk op de IC nauwelijks contact met de buitenwereld. „Het is intensief. Je gaat in het pak, kap op, jas aan, handschoenen. Iedereen komt met een rood en verhit hoofd de afdeling af. Een verpleegkundige die normaal gesproken één of twee patiënten verzorgt, heeft er nu vier.”

Het is ook zwaar, zegt Van Dam, voor degenen die het werken op de intensive care niet gewend zijn. „Ineens zien ze van dichtbij mensen sterven. Dat hakt erin.”

De afgelopen weken waren wat Marc Rietveld „de honeymoonfase van de crisis” noemt: een periode van enorme toewijding en saamhorigheid. ‘Oké’, was de gedachte onder het ziekenhuispersoneel, ‘schouders eronder en gaan.’ Maar nu is de

adrenaline verdwenen en wordt de vermoeidheid zichtbaar. Het virus begint zijn tol te eisen, de reguliere zorg keert terug én er kan mogelijk een tweede golf van patiënten komen. Rietveld: „De komende maanden wordt het spannend.”

Hoe gaan jullie om met collega’s die stress ervaren?

Rietveld: „Het eerste wat we doen is normaliseren. Als je in extreme omstandigheden terechtkomt, is het niet vreemd dat je heftige emoties ervaart. Geef jezelf de ruimte om dat te voelen. We zorgen dat mensen goed naar huis gaan. Dat ze even tot rust komen. Als ze echt vastlopen, helpen we ze bij het vinden van intensievere begeleiding, bijvoorbeeld door de bedrijfscounselor.”

Waar maken zorgverleners zich het meest zorgen over?

Rietveld: „Wat op dit moment veel spanning veroorzaakt, is het omschakelen naar de oude situatie. Er is een stuwmeer ontstaan van mensen die zorg nodig hebben. Dat levert lastige morele vragen op: wie help je bijvoorbeeld als eerste? Ook zien we nog steeds dat patiënten niet komen opdagen.”

Van Dam: „Normaal gesproken komen er bij ons op de afdeling allerlei trauma’s binnen. Mensen die met de auto tegen een boom zijn gereden, van de trap zijn gevallen, mensen met hersenbloedingen. Die zijn er, en dat blijft heel bijzonder, een paar weken niet geweest.”

Rietveld: „Blijkbaar is er een soort schroom om naar het ziekenhuis te gaan. Het zou goed kunnen dat mensen er slechter aan toe zijn als ze straks alsnog komen.”

Ook vóór corona was er in het UMC Utrecht al aandacht voor medewerkers die verzeild raakten in lastige situaties. Sinds 2016 werkt in het ziekenhuis een team van zorgverleners dat speciaal getraind is in het geven van peer support: steun aan collega’s die een incident hebben meegemaakt. Marjel van Dam is coördinator. „Als iemand zich meldt, proberen we diegene binnen 24 uur te koppelen aan een collega die de situatie goed begrijpt.”

Er is inmiddels zo’n tweehonderd keer gebruik van gemaakt, vertelt Van Dam. Vaak na heftige gebeurtenissen, zoals vorig jaar toen naar aanleiding van de tramaanslag in Utrecht het calamiteitenhospitaal openging. „Maar het kan ook zijn dat iemand bijvoorbeeld een tuchtklacht krijgt.” Sinds het coronavirus wordt

er vaker een beroep op peer support gedaan.

Onlangs maakte het RIVM bekend dat 13.884 zorgmedewerkers positief getest zijn op Covid-19. Hoe zit het met de angst zelf ziek te worden?

Rietveld: „Het is een van de onderwerpen waarover niet zo direct gepraat wordt, maar die angst is er absoluut. Het geeft spanning. Je hebt natuurlijk ook zorgverleners die kwetsbare mensen thuis hebben en zich grote zorgen maken.”

Niet iedere arts of verpleger zal zijn of haar gevoelens makkelijk uiten.

Van Dam: „Klopt. Als ik voor de IC mag spreken: we maken nu eenmaal heftige dingen mee. We zijn wel wat gewend, we piepen niet zo snel. Als je wat langer op een afdeling werkt, dan ken je je pappenheimers. Soms vraag ik gewoon: ‘Hé, hoe gaat het?

Rare tijd hè?’”

Rietveld: „De een is extraverter dan de ander. We hebben geëxperimenteerd met een spreekuur, maar dat bleek niet te werken. Gewoon meedraaien, bij de koffie, de lunch – dat is hoe gesprekken ontstaan. Als mensen je gezicht kennen, komen ze sneller met hun verhalen.”

Hoe blijven jullie zelf mentaal gezond?

Van Dam: „Wat voor mij goed werkt, is af en toe een eind gaan lopen. Zeker de eerste paar weken was ik zo vol van alles, ik stond voortdurend áán. Je wordt wakker en het eerste wat je denkt is: ik moet weer aan het werk. Je bent met niets anders bezig.

Dat houd je even vol, maar niet lang.

Op een gegeven moment ben ik heel bewust gaan lopen om mijn hoofd leeg te maken.”

Rietveld: „Ondanks de drukte probeer ik momentjes voor mezelf te creëren. Ik heb thuis een kleintje rondlopen, dat helpt in deze tijd enorm. Ik ben ook mindfulnesstrainer. Elke avond om half negen wordt er gemediteerd door hulpverleners in het hele land, daar doe ik met een zekere regelmaat aan mee.”

Wat adviseren jullie zorgverleners die het moeilijk hebben?

Rietveld: „Praat erover. In eerste instantie met je collega’s, bespreek het met de teamleider. Als je daar je verhaal niet kwijt kunt, zoek het dan in de kring eromheen. Sluit je niet af.”

Van Dam: „We hebben het mooiste vak ter wereld. Als je het werk met hart en ziel doet en er gebeurt iets heftigs waardoor je het plezier kwijtraakt, dan is dat doodzonde.”

Marjel�van�Dam en�Marc�Rietveld: „Komende�maanden�wordt�het�spannend.”

In het nieuws 7

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Steven Winkel (55)

OLVG Amsterdam ‘We hebben geleerd van de cafébrand in Volendam dat je het van je af moet praten’

‘I

k woon in Weesp en werk in Amsterdam, meestal ga ik op de fiets, of heen met de trein en hardlopend terug naar huis. Tijdens die vijftien kilometer kan ik de dag van me af zetten. Daar kan ik me in deze tijd bijna op verheugen. Zelfs als het regent. „Mijn vriendin werkt ook in het ziekenhuis, daardoor weten we van elkaar wat we meemaken. Op de mooie dagen die we de laatste tijd hadden, zitten we veel in de tuin om bij te kletsen met een hapje en een drankje. „Ik ga al een hele tijd mee op de intensive care, dus ik heb geleerd om wat ik meemaak los te laten. Maar toen ik een verhaal dat een collega op Facebook postte aan mijn vriendin voorlas, kreeg ik ineens een brok in mijn keel. Die collega be-

schreef hoe de kleinkinderen van haar patiënt hun opa aanmoedigden tijdens het videobellen, alsof het een voetbalwedstrijd was.

Opa kon natuurlijk niet reageren. „We proberen de hele dienst goede zorg te leveren. We controleren steeds het zuurstofgehalte en passen de beademing eventueel aan, we zorgen dat de patiënt lekker ligt als hij oncomfortabel lijkt, we passen medicatiepompen aan als de bloeddruk te laag is. Soms schiet het er vanwege de werkdruk bij in om de familie op het afgesproken tijdstip te bellen – voor hun heel erg want zij zitten maar te wachten op dat ene telefoontje. „Buiten het coronatijdperk heb je naast de ernstig zieken ook patiënten die heel snel opknappen.

Mensen die aan hun hart geopereerd zijn bijvoorbeeld zitten soms de dag na hun operatie alweer naast hun bed te ontbijten.

Maar nu is iedereen heel ziek. „We hebben twintig jaar geleden veel slachtoffers van de nieuwjaarsbrand in het café in Volendam behandeld. Dat heeft bij verschillende collega’s wonden achtergelaten. De parallel is dat er heel veel patiënten met hetzelfde kwamen en dat ze er ernstig aan toe waren. We hebben van Volendam geleerd dat je het van je af moet kunnen praten.

Daarom zijn er nu standaard evaluatiemomenten aan het einde van de dag georganiseerd waarbij we in groepjes de dag bespreken. Je wilt de dag goed afsluiten.”

Kim�Bos

Milou (26)

AMC Amsterdam ‘Een coronapatiënt op de IC is geen persoon meer. Dat is me heel, heel zwaar gevallen’

V

erpleegkundige Milou werkt normaal gesproken op de afdeling hematologie en oncologie van het AMC in Amsterdam, maar werd eind maart overgeplaatst naar de speciale intensive care voor coronapatiënten. „Na zes weken avond- en nachtdiensten draaien, ben ik ingestort. Er waren twee patiënten van mijn unit overleden. Bij een van hen was de familie te laat om erbij te zijn. Na elke werkdag wordt aangeboden om met de psychische ondersteuning te praten, maar ik dacht dat het allemaal wel ging. Ik heb me omgekleed en ben gaan slapen. „Het laatste uur, ik was half wakker, dacht ik alleen maar aan de patiënten. Ik ging al mijn handelingen na. Heb ik alles wel goed gedaan? Ik werd huilend wakker, wilde heel graag even naar mijn paard, want dat is mijn uitlaatklep op zo’n moment.

In de auto ernaartoe kwam dat coronaliedje van Diggy

Dex op de radio, ‘Altijd dichtbij’. Ik begon weer te huilen en het stopte niet. „Voor deze crisis woonde ik bij mijn ouders, maar daar ben ik weggegaan om ze te beschermen. Onderweg naar mijn paard ben ik bij hun huis gestopt. Dat was wat ik nodig had: mijn moeder die me vastpakte en me naar het hier en nu haalde. Dan vergeet je even dat er corona is. „Later die dag heb ik mijn leidinggevende gebeld. Ik had nog twee nachtdiensten te gaan, daarna zou ik teruggaan naar mijn eigen afdeling. Ze heeft me meteen van het rooster gehaald. Voordat ik twee weken geleden weer begon bij hematologie en oncologie is er een mailtje rondgestuurd naar mijn collega’s over mijn situatie: ik wilde liever niet over mijn ervaringen praten, gewoon normaal aan de slag.” „Ik zat midden in een verhuizing en verbleef tijdelijk bij mijn ouders, maar toen ik op de corona-afdeling begon, ging ik

naar een hotel om hen te beschermen. Ik had even geen thuisbasis. De IC was overvol en ik was gewoon een poppetje dat kwam helpen. Ik kende de meesten van mijn collega’s niet. Ik zag dat mensen die normaal al op de IC werken het makkelijker los konden laten. Ik wilde niet voor hen onderdoen. „Op de afdeling hematologie en oncologie maak ik ook hele nare dingen mee, jonge mensen die overlijden bijvoorbeeld. Maar met die patiënten kun je meestal wel praten, je kunt ze psychische ondersteuning bieden. „In de normale situatie is mijn dag geslaagd als ik een patiënt of familie een lichtpuntje kan bezorgen.

Dat kan met deze mensen niet. Ze liggen op hun buik, geïntubeerd, er mag geen familie komen. Er is geen persoon meer, geen inhoud meer. Alles is weg.

Het is me heel, heel zwaar gevallen.”

Kim�Bos

8 In het nieuws

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

INTERVIEW�KOEN�LENAERTS�PRESIDENT�VAN�HET�EUROPESE�HOF

Door�onze�correspondent Caroline�de�Gruyter O�S�LO

‘I

k word hier niet vrolijk van. Maar als je niet tegen hitte kunt, moet je uit de keuken blijven.” Koen Lenaerts is president van het Europese Hof van Justitie in Luxemburg, dat begin mei flink onder vuur kwam te liggen. Het Hof had eind 2018 beslist dat het massaal opkopen van staatsobligaties binnen het mandaat past van de Europese Centrale Bank. Nu oordeelde het Duitse Constitutionele Hof in Karlsruhe precies het omgekeerde. Niet alleen de ECB zou buiten haar mandaat hebben gehandeld – ook het Europese Hof zou dat hebben gedaan, door de ECB te laten begaan.

Sindsdien wordt la guerre des juges in de media breed uitgemeten.

Lenaerts kan over de zaak zelf niets zeggen. Misschien moet het Europese Hof zich er ooit weer over uitspreken.

Hij wil niet vooringenomen zijn. Wat hij wél kan, is de context bespreken. En wat er op het spel staat. Telefonisch, vanuit Luxemburg.

De ophef toont aan, zegt hij, „dat het Europese Hof steeds meer center stage komt. Dertig jaar geleden hadden onze uitspraken vooral betrekking op de economie. Voor burgers was het ver van hun bed. Afgelopen decennia gingen we van een marktunie naar een burgerunie.

De EU werd één ruimte zonder binnengrenzen, met één munt. Burgers, goederen, diensten en kapitaal circuleren vrij.

Vonnissen en arresten uit de ene lidstaat moeten worden erkend en uitgevoerd in de andere. Nu de EU meer bevoegdheden heeft, gaan de uitspraken van het Hof onvermijdelijk óók over politiek gevoelige thema’s: asiel en migratie, Europees aanhoudingsbevel, detachering van werknemers uit andere lidstaten, genetische manipulatie. Als er controverses rijzen of er vaagheden in de Europese regelgeving zijn, komen ze naar ons.”

‘Europese Hof komt meer center stage’ Elke rechtsorde moet één rechtbank hebben die het laatste woord heeft. In de EU is dat het Europese Hof. Rechters die elkaars oordeel betwisten „is meer iets voor Netflix”.

Hoe politieker de EU, hoe politieker het Hof ? „Het Hof is op zich natuurlijk niet ‘politiek’. Als een zaak voor het Hof wordt gebracht, kunnen wij niet weigeren uitspraak te doen omdat het politiek gevoelig zou liggen. Een nationale rechter kan dit ook niet. Voor het beleid dat de lidstaten aan de EU hebben toevertrouwd, is een overkoepelende arbiter nodig. Als bedrijven contracten sluiten, spreken ze af welke rechtbank bevoegd is bij geschillen. Zo gaat het in de EU ook. In de Europese verdragen, ons ‘contract’, hebben de lidstaten bepaald dat het Europese Hof bevoegd is.”

U zei: de EU neemt soms vage besluiten. „De Raad van ministers en het Europarlement, die Europese wetten maken, kunnen niet elk detail dichttimmeren.

Zij willen graag een deal, en denken dan: het Hof zal de juiste uitleg wel geven.

Dat komt vaak voor.”

FOTO�THE�OXFORD�UNION/REX/SHUTTERSTOCK

Zijn er altijd wel landen die het oneens zijn met uw uitspraken? „Natuurlijk. Er zijn altijd ‘winnende’ en ‘verliezende’ partijen. Soms landen, soms burgers. Nationale rechtbanken hebben een nationaal perspectief. Dat komt nooit 100 procent overeen met het Europese perspectief dat wij in Luxemburg moeten hebben. Elk land stuurt één rechter naar het Hof. Dus we hebben alle perspectieven in huis.”

Koen�Lenaerts: „De�Raad�van�ministers�en�het�Europarlement,�die�Europese�wetten�maken,�kunnen�niet�elk�detail�dichttimmeren.”

In het nieuws 9

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Heeft u een voorbeeld? „Neem de zaak-Coman: een Roemeen die in België werkte, en er trouwde met een Amerikaan. De Belgische wet kent het homohuwelijk, de Roemeense niet. Toen Coman terugkeerde naar Roemenië, kreeg zijn echtgenoot geen verblijfsvergunning. In een Europese richtlijn over vrij personenverkeer stond dat je je echtgenoot, ‘spouse’, kon meenemen. Maar er stond niet bij of dat iemand van hetzelfde geslacht kon zijn. Het Roemeense Grondwettelijke Hof legde die vaagheid aan ons voor, het was een grensoverschrijdend issue. Wij oordeelden dat de echtgenoot een verblijfsvergunning moest krijgen.

Niet omdat we onszelf zo belangrijk vinden, maar omdat er verschillende opvattingen zijn in Europa en burgers klem komen te zitten. Dertien landen waren gelukkig met onze uitspraak, andere niet.”

Omdat het politiek gevoelig lag? „Sommige lidstaten moesten een juridische structuur opzetten om homohuwelijken te erkennen die in andere lidstaten werden gesloten. Dat lag soms moeilijk.

Die erkenning is nodig om het vrij verkeer te waarborgen.”

Is ‘Karlsruhe’ een soortgelijk voorbeeld?

Omdat het over dingen gaat waar de nationale democratie moeilijk meer bij kan? „Volmondig ja. Die zaak gaat om het grondbegrip van de democratie.”

Pre�s�i�d�e�n�t Bezig�aan�zijn 2de�termijn Koen�Lenaerts (Mortsel,�1954)�is sinds�2015�president�van�het�Europese�Hof�in�Luxemburg.�Hij�is�met�zijn tweede�termijn�bezig,�die�afloopt�in�oktober�2021.�Lenaerts studeerde�onder meer�in�Namen,�Leuven�en�op�de�universiteit�van�Harvard.

Hij�is�sinds�1989�als rechter�aan�het�Europese�Hof�verbonden.�Van�2012�tot 2015�was�hij�vicepresident.�Ook�is�hij�buitengewoon�hoogleraar�Europees�Recht aan�de�universiteit van�Leuven.�Hij�is getrouwd�en�heeft zes�dochters.

Is er een Europese democratie? „Ja. In het Lissabon-verdrag staan vier artikelen over de ‘democratische beginselen waarop de Unie steunt’. Burgers kunnen direct vertegenwoordigers kiezen in het Europarlement die over Europees beleid meebeslissen. En ministers, die in de Raad van de EU zitten, leggen verantwoording af aan nationale parlementen.

Dus bij Europese regelgeving zijn nationale parlementen mee in het bad getrokken. Er is een democratisch proces van overleg, onderhandelingen en compromis. Dit compromis komt nooit exact overeen met wat elke speler eerst wilde.”

Wat als lidstaten Europese bevoegdheden niet accepteren? „Dat is een reusachtig probleem. Op veel gebieden is in het verdrag vastgelegd dat de Unie bevoegd is. Die bevoegdheid is door de lidstaten zelf overgedragen.

Soms gaat het zelfs om exclusieve bevoegdheid, zoals bij monetaire politiek in de eurozone. Bovendien heeft het Unierecht voorrang.”

Let u daar altijd op: gelijkheid? „Ja. In het Verdrag staat dat lidstaten gelijk zijn. Daarom is het Europese Hof bevoegd voor een ‘eenvormige uitlegging’ van het Unierecht in alle lidstaten. Als één lidstaat zich niet aan Europese uitspraken houdt, kunnen andere lidstaten dat nooit als excuus gebruiken om zich dan óók niet aan de regels te houden. Anders zou de eerste lidstaat die een uitspraak negeert de hele Europese rechtsorde kunnen ontrafelen.”

Polen of Hongarije kunnen dus niet zeggen: na Karlsruhe accepteren wij óók geen uitspraken uit Luxemburg? „Klopt.”

Begrijpt u dat nationale rechters uw Hof te machtig vinden? „In elke rechtsorde is er altijd een rechtscollege dat het laatste woord moet hebben. Een Nederlandse rechtbank zal de rechtspraak van de Hoge Raad toepassen, al heeft hij er wat problemen mee. Dit is essentieel in een rechtsstaat. Als het om beslissingen van de EU gaat, kan een nati-

onale rechter niet de hoogste rechter zijn.

Want welke nationale rechter zou dan het laatste woord hebben? Zo werkt de Europese monetaire politiek in Nederland anders uit dan in Slovenië. Als nationale rechters dat ter discussie stellen, krijg je een dovemansgesprek. Daarom is het Hof nodig, dat kijkt naar àlle lidstaten en redeneert vanuit het EU-recht. Het zou fijn zijn als lidstaten burgers uitleggen waarom dat zo is. Dat gebeurt te weinig.”

Oordeelt u wel eens ten nadele van Europese instellingen? „Zeker. In concurrentie- en staatssteundossiers gebeurt het regelmatig. We hebben ook het Europees parlement en de Raad teruggefloten over de bewaring van elektronische gegevens, en een Commissiebesluit ongeldig verklaard waarin stond dat de VS een ‘passend beschermingsniveau’ hadden voor de verwerking van persoonsgegevens.”

Ligt uw Hof ook onder vuur omdat mensen van Europa af willen? „Dit probleem is breder. Alle rechtbanken liggen onder vuur, ook nationale. Rond het Brexitreferendum werden drie Britse rechters neergezet als enemies of the people. Weinig burgers beseffen dat de Europese rechtsorde ons weg houdt van wat er in de jaren dertig en veertig gebeurd is.

Er zijn veel conflicthaarden in Europa. De EU houdt die in toom, maar de spanningen zijn niet weg. Soms komen landen er-

mee bij ons. Ook is het gevaarlijk dat politici op macroniveau zeggen dat ze vrede en veiligheid willen, maar op microniveau opmerkingen maken als ‘we worden overspoeld door de islam’. Het is makkelijker om de man in de straat te bereiken met populistische, nationalistische oneliners dan met een verhaal over grondrechten die voor iedereen moeten gelden.”

Geldt dit ook voor het verhaal van de ECB en de obligatieaankopen? „Het begon met wat onduidelijke bepalingen in het Verdrag. Die moesten wij ‘zin’ geven. In december 2018 beslisten we dat de ECB bevoegd was om staatsobligaties te kopen, omdat dit in de monetaire politiek paste en het belang diende van de hele eurozone. Alle eurolanden juichten dat toe, behalve enige rijke landen. Die keken bij voorbeeld naar spaargeld dat in waarde daalt. Dat klopt misschien in hun nationale perspectief. Maar nogmaals: dat kan in Europa geen doorslaggevend criterium zijn om gemaakte afspraken te interpreteren. Als je dat als land echt betwist, is dat het eind van je lidmaatschap.”

Wat gebeurt er met het oordeel van december 2018? „Dat blijft integraal van kracht. Het is de enige juridische standaard.”

Ah, dus geen ‘guerre des juges’? „Mevrouw, dat is meer iets voor Netflix.”

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

Maar waar het nationale ophoudt en Europa begint, blijft vaag. „Het is steeds in beweging. België en Duitsland, federale landen, kennen dat.

Het is constant schakelen tussen diverse niveaus.”

Waarom heeft federaal Duitsland zo’n moeite met Europese soevereiniteit? „In 1990 heb ik een vergelijkende studie geschreven over Duitsland, België, de VS en de EU. Duitsland is een federaal land met sterke Länder. Maar die hebben wel dezelfde taal en cultuur. Ein Volk, eine Sprache, ein Staat. België is getraind in pluraliteit: Europa in het klein. Het Duitse Grondwettelijke Hof zei eens dat het Europarlement niet volwaardig is, omdat niet elke burger er een even zware stem heeft. Kleine landen wegen in het Europarlement zwaarder. Ik zei: mooi om te horen, maar betekent dit dat België ook geen echt parlement heeft? In België heeft de kleinere taalgroep ook extra stemmen.

We hebben oog voor de minderheid.”

Waarom? „Omdat die voorrang de gelijkheid van de lidstaten beschermt. Als er een geschil rijst waarbij één partij denkt, ‘ik had dit anders begrepen’, bij voorbeeld over de ECB, ga je naar de Europese rechter omdat die uitspraken kan doen voor álle contractanten.”

Ik word hier niet vrolijk van. Maar als je niet tegen hitte kunt, moet je uit de keuken blijven

10 In het nieuws

nrc

FOTO�ANP

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

197�7:�Demonstratie�tegen�de�grote�jeugdwerkloosheid.

197�2�:�Met�ontslag�bedreigd�personeel�van�de�Enka-fabriek�in�Breda.

HISTORISCH�PERSPECTIEF

‘Deze stilte valt met geen andere te vergelijken’

AMSTERDAM.� Onzekerheid over de co-

ronacrisis voedt de angst voor wat Nederland te wachten staat. Als we sombere jaren tegemoetgaan waarin de economie krimpt en de armoede groeit, en Nederlanders elkaar bovendien letterlijk op afstand moeten houden, zouden we ons dan kunnen spiegelen aan een eerdere periode in de geschiedenis, zoals de jaren vijftig, en zouden we daarvan iets kunnen leren?

Want de sfeer nu doet een beetje denken aan het einde van de jaren veertig en het begin van de jaren vijftig, toen volgens de overlevering de buitenwereld boos was, de mensen voorzichtig en Nederland kneuterig en zuinig en saai. Sla er de romans van Gerard Reve maar op na. Of de teksten van het toen populaire radioprogramma over de familie Doorsnee.

Staat Nederland een tijdvak te wachten waarin gezinnetjes zich, zoals toen, hebben afgekeerd van de politiek en zich vooral druk maken om de dikte van de jus op de aardappelen tijdens gezamenlijke maaltijden, ouders piekerend over hun maandloon, lastiggevallen door kinderen die de neerslachtigheid beu zijn en uit de sleur willen breken?

Historicus James Kennedy vindt een vergelijking met de jaren vijftig „een beetje vergezocht” maar kan er in een enkel opzicht in meegaan. Kennedy: „In globale zin kun je parallellen zien.” Weliswaar waren de burgers uit de jaren vijftig niet bang of sociaal geïsoleerd, zoals wellicht nu voor veel mensen wel geldt. Kennedy:

„Mensen hadden hun vaste kring, met grote gezinnen en familie en een buurt waarmee ze veelal een binding hadden.”

Maar inderdaad was er net als nu sprake van een gevoel van dreiging. Kennedy: „In de jaren vijftig lag de oorlog nog vers in het geheugen. Er was een boze buitenwereld.

Men vreesde een derde wereldoorlog.

Men had het gevoel dat het mis kon lopen.

Dat kennen we nu ook; er is sprake van een onheilspellende toekomst, eerst al door de gevolgen van klimaatverandering en nu door het virus: we zijn niet de meester van het eigen lot. In de jaren vijftig hechtten mensen veel waarde aan waakzaamheid en discipline, en vonden ze dat ze elkaar moesten opzoeken. Ook nu zie je dat mensen de banden met elkaar willen aanhalen.”

Elk tijdvak kent z’n eigen kenmerken, zeggen historici

Alle vergelijkingen hachelijk De meeste historici zijn sceptisch over vergelijkingen met een eerder decennium. Elk tijdvak kent z’n eigen kenmerken, zeggen ze, alle vergelijkingen zijn hachelijk, en dat geldt zeker voor die met de jaren vijftig. Het beeld van dit decennium is namelijk lang bepaald door wat de hippies uit de jaren zestig erover hebben beweerd. „Het is een misvatting dat de jaren vijftig zo benepen waren”, zegt historicus Piet de Rooy. „Dat beeld is vooral gemaakt door mensen die hun eigen progressiviteit in de jaren zestig wilden benadrukken.

Provo bijvoorbeeld. Ze beschouwden zichzelf als hoeders van nieuwe vrijheden en moesten daartoe maximaal afstand scheppen tot de tijd die daaraan vooraf was gegaan.”

FOTO�ANP

De meeste historici zijn sceptisch over vergelijkingen met een eerder decennium. Toch herkennen ze de dreiging uit de jaren 50, de lusteloosheid uit de jaren 30.

Door�onze�redacteur Arjen�Schreuder

1936�:�Jonge�werklozen�tewerkgesteld�in�de�bossen�en�op�de�heide�bij�Blaricum.

19�5�0�:�teken-�en�schilderles�op�de�WKG�(werkplaats�kindergemeenschap).

In het nieuws 11

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Ilja Leonard Pfeijffer

FOTO�ANP

FOTO�ANP

IN�GENUA

19�5�6�:�Wedstrijd�georganiseerd�door�de�Algemene�Damesvoetbalbond.

In feite waren de jaren vijftig reuze vernieuwend en werd de kiem gelegd voor de mieterse jaren zestig. Er was een „behoorlijk opgewonden” cultuuraanbod, vertelt De Rooy, die schreef over een „hysterisch gekkenhuis” dat in 1953 volgens de toenmalige pers werd aangericht in het Amsterdamse Concertgebouw, toen daar de Amerikaanse vibrafonist en jazzbandleider Lionel Hampton tekeerging. Ook Rock Around The Clock (1956) leidde tot opschudding, en echt niet alleen in Amsterdam; toen de burgemeester van Apeldoorn deze Amerikaanse film aanvankelijk verbood, gooiden jongeren de ruiten van zijn woning in. En wat te denken van kunstenaars als Karel Appel en Jan Cremer? Die waren toen behoorlijk populair.

Niet je voortuin gaan rollen

ren vijftig niet zou hebben gehoord. Als toen een politieman in een park jongeren had gemaand anderhalve meter afstand te houden, was hij uitgejouwd. Er was veel verzet tegen het gezag. De mensen waren ruw. Je pikte het niet dat het gezag jouw leven beperkte, zoals je dat in de oorlog van de moffen niet had willen pikken.”

Grauwsluier over de samenleving Als je parallellen zoekt met een benauwende periode in de geschiedenis, doceert historicus Piet de Rooy, dan komen hem veeleer de eerste paar jaar na de oorlog voor de geest, „toen alles nog op de bon was en men bang was voor weer een oorlog”.

Of nog beter: de jaren dertig. De Rooy: „In deze crisisjaren hing er een grauwsluier over de samenleving en waren veel mensen lusteloos. Uit onderzoek naar de sociaal-psychologische effecten van economische neergang blijkt altijd dat de meeste mensen in elkaar zakken, het hoofd in de schouders laten hangen. Voorspellen is een ingewikkelde zaak maar zoiets kan de komende jaren ook hier gebeuren, in sommige wijken waar mensen het perspectief verliezen.”

En als we dan toch in het wilde weg aan het vergelijken slaan, dan komt volgens historicus James Kennedy nog een ander tijdvak in aanmerking: de jaren zeventig. „Dat zijn de jaren waarin het doemdenken begon, het rapport van de Club van Rome verscheen en veel mensen teleurgesteld raakten dat de dromen uit de jaren zestig niet waren uitgekomen, jaren die zouden eindigen met de no future-generatie.”

FOTO�TON�SCHUTZ/ANP

FOTO�G.�V.D.�WERFF/ANP

Als je al een historische vergelijking zou willen maken, dan komen de jaren vijftig daarvoor niet echt in aanmerking, vindt ook Henk van Os, voormalig directeur van het Rijksmuseum. De kunsthistoricus heeft de jaren vijftig als tiener in Groningen meegemaakt. Van Os: „Ik heb altijd een zekere irritatie gehad over het feit dat de jaren zestig zijn verheerlijkt ten koste van de ontzettend truttige jaren die daaraan vooraf zouden zijn gegaan. Terwijl die jaren aan mijn vorming hebben bijgedragen. Ik noem het existentialisme van Sartre en Camus, het absurdistische theater van mensen als Beckett, de Cobra-mensen in de beeldende kunst.”

Het was in die jaren zeker rustig op straat, maar die rust was een andere dan die van nu. Van Os: „Er waren sterke structuren die de rust veroorzaakten. Neem de

zondagsrust. Je kon in die jaren echt niet op zondag je voortuin gaan rollen. Wat er nu gebeurt, is alsof je midden in een toneelstuk alles ineens stillegt. Zo’n stilte valt met geen andere stilte te vergelijken.”

Hoe benauwend en voorzichtig voor sommigen de jaren vijftig in sommige opzichten zijn geweest, en hoe deprimerend ze achteraf ook lijken te zijn geweest door bijvoorbeeld de Watersnoodramp in 1953, de massale emigratie, de enorme woningnood en de Koude Oorlog, kenmerkend was het perspectief dat het alleen maar beter kon worden, stelt historicus Wim Willems. Hij groeide in de jaren vijftig op in Den Haag. „Mijn ouders hebben eigenlijk geen jeugd gehad. Ze hadden eerst de crisis en daarna de oorlog meegemaakt. Ga er maar aan staan. Daar kwam in de jaren vijftig een einde aan. Het was de tijd van de wederopbouw. In die tijd is onze bevrijding begonnen. Dankzij de sociaaldemocratie heb ik als zoon van een metselaar kunnen studeren.”

Wat Willems betreft gaat een vergelijking met onze toekomstige coronajaren dan ook mank. „Er is nu geen perspectief.

Er is een reus geveld en het is de vraag hoe de reus zich weer gaat oprichten.”

Ook de wijze waarop Nederland op de maatregelen reageert, bewijst hoezeer de huidige tijd verschilt van die uit zijn jeugd. Willems: „Men is heel gezeglijk.

Niemand komt in opstand. We aanvaarden de regels. Nog sterker: we proberen de zwakken in de samenleving te beschermen tegen de gevolgen van de coronacrisis. Dat is een humanistische boodschap die zijn weerga niet kent, en die ik in de ja-

197�5�:�Overleg�en�protest�bij�een�fabriek�in�Twello.

De premier deelt gratis vrijheden uit

I

k was getuige van een manifestatie. Een groep van een man of twintig, die veel ruimte in beslag nam omdat de regels voor onderlinge afstanden werden gerespecteerd, trok door de straten van het centrum van Genua, nauwlettend gadegeslagen door politie in burger, die opvallend anoniem stond te posten.

Ik kon uit hun leuzen niet opmaken wie zij waren en wat zij wilden. Eén spandoek riep op tot ontzet van het beleg. Met een ander spandoek werd het recht opgeëist om te demonstreren. Als protesteren een doel op zichzelf is, is de mensheid misschien nog niet verloren. ’s Avonds sprak premier Giuseppe Conte het volk toe. Stella en ik volgden zijn redevoering live.

Hij sprak vanuit het binnenhof van Palazzo Chigi. Voor het eerst sinds maanden waren de journalisten lijfelijk aanwezig, in plaats van dat ze uit hun lekkende mansardes mochten inbellen met gammele videoverbindingen, al werden ze op grote afstand gehouden.

De premier sprak van bemoedigende cijfers. Het was tijd, zo zei hij, om „met vertrouwen en een groot gevoel van verantwoordelijkheid” de volgende stap te zetten. Vanaf maandag wordt het land grotendeels heropend. Hij gaf een lange opsomming van alle activiteiten die weer zullen zijn toegestaan. Ik vond het bevreemdend om de premier gratis vrijheden te horen uitdelen. Het idee dat de regering zomaar zonder enige noodzaak controle uit handen geeft, vond ik inmiddels net zo onwerkelijk als wanneer de belastingdienst zou aankondigen voortaan geld te gaan uitkeren.

Winkels, bars, restaurants, parken en stranden kunnen maandag weer openen, op voorwaarde dat zij de draconische sanitaire richtlijnen respecteren. In feite wordt de quarantaine opgeheven, al blijven de sportscholen, zwembaden, theaters, bioscopen en scholen voorlopig gesloten en geldt er nog steeds een verbod op verplaatsingen buiten de eigen regio. ’s Nachts kon ik niet slapen van opwinding en zorgen.

Schrijver�Ilja�Leonard�Pfeijffer woont�in�Genua.�Op�deze�plek schrijft�hij�over�de�impact�die�het�coronavirus�heeft�op�het�leven�daar.

12 In het nieuws

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

CannNext�kweekt�in�een�proefopstelling�wiet�voor�medicinale�doeleinden.

REPORTAGE�MEDISCHE�CANNABIS

Hier telen ze geen drugs maar medicijnen De vraag naar mediwiet is groot en de overheid zoekt daarom nieuwe telers. Achter de schermen bij een hightech cannabiskweker.

Door�Bram�Endedijk�en�Philippus�Zandstra�Fo�t�o’s Merlin�Daleman

P

lant 487 staat in bloei. Toch ontsiert een bruin blaadje de plant. In een normaal tuinbouwbedrijf knip je dat eraf en gooi je het op de composthoop.

Hier is dat diefstal.

Nummer 487 is namelijk een cannabisplant en daarvan mag niks weg zonder dat de overheid daar toestemming voor geeft. Dat geldt voor deze en een paar honderd andere cannabisplanten die het bedrijf CannNext op een geheime locatie in Nederland opkweekt.

Er wordt al jaren legaal wiet gekweekt in Nederland, medicinale cannabis, voor bijvoorbeeld pijnklachten. Het Bureau voor Medicinale Cannabis (BMC), van het ministerie van Volksgezondheid, ziet toe op de productie van deze mediwiet, om te voorkomen dat er wiet van bedenkelijke kwaliteit door mensen wordt gebruikt als medicijn.

Sinds 2003 koopt het BMC de cannabis in bij het bedrijf Bedrocan in Emmeloord, dat nu nog een monopolie op de markt heeft. In 2018 nam het BMC zo’n 2.604 kilo af bij Bedrocan. Volgens cijfers van de Stichting Farmaceutische Kengetallen

kochten vorig jaar ongeveer vijftigduizend mensen medicinale wiet – daar zitten niet de thuistelers tussen of de patiënten die hun waren in de coffeeshops aanschaffen.

Omdat de vraag zo groot is en er behoefte is aan meer soorten medicinale cannabis, zoekt het BMC twee producenten die een contract van in totaal 141 miljoen euro gaan verdelen. Er wordt uitgegaan van vijfduizend kilo per opdrachtnemer, voor zes jaar. Tot half februari konden geïnteresseerde partijen zich melden.

Plofkippen niet bij scharrelkippen

De medicinale�wiet�moet�heel�zuiver�zijn.

CannNext wil een van die nieuwe producenten worden en teelt al cannabis voor onderzoeksdoeleinden. De kweekfaciliteit van het bedrijf is in het diepste geheim gebouwd; NRC moest garanderen de locatie niet bekend te maken. Niet alleen om inbrekers buiten de deur te houden, maar volgens directeur Eric Uleman ook voor de veiligheid van de werknemers. „Je wilt niet dat bepaalde figuren uit de onderwereld ’s avonds bij ons personeel aanbellen.”

Met de politie zijn speciale afspraken

In het nieuws 13

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

gemaakt, er hangen overal camera’s en er is een alarmknop. De buren weten van niks.

De faciliteit heeft Uleman al een miljoen euro gekost. Dat lijkt voorbarig, maar „om een van de producenten van medicinale wiet te worden, moet je een Nederlandse locatie hebben”, zegt Uleman. „Daarom zijn we al begonnen. Dat was ontzettend complex. We moesten een burgemeester overtuigen om een geheime wietplantage in zijn gemeente neer te zetten. Die ging akkoord omdat hij in het project gelooft.”

De teelt geschiedt niet in kassen, maar in hermetisch afgesloten containers, waar de planten in een paarse gloed groeien.

Het licht komt van speciale ledlampen van Signify, voorheen de lampendivisie van Philips. De lampen zijn zó nauwkeurig ingesteld dat zelfs de reflectie op de witte wanden van de containers is ingecalculeerd bij de groei van de planten.

In de container waar plant 487 staat, teelt CannNext een soort met 20 procent tetrahydrocannabinol (THC, de werkzame stof in cannabis), terwijl in de unit ernaast een soort wordt opgekweekt die vooral rijk is aan cannabidiol (CBD), een niet-psycho-actieve stof die de laatste jaren is ontdekt als superfood. „In dit geval kun je deze rassen niet bij elkaar zetten, dat is alsof je plofkippen bij scharrelkippen zet.”

Aan de hand van vijftig variabelen zoals lengte, het aantal toppen en de luchtvochtigheid monitoren Uleman en zijn collega’s de planten. Hij ziet het produceren van medicinale wiet als „de Champions League van het telen”.

De cannabis moet vergelijkbaar zijn met medicijnen, want er gelden volgens Uleman strenge eisen. „Als er op het potje staat dat er 10 procent THC in zit, moet de bloem ook exact dat percentage bevatten.

Dat vereist uiterste precisie. Daarom lopen wij in de kas met handschoenen en witte pakken aan. Een besmetting van de bloem is zo gebeurd.”

Focusgroep beoordeelt cannabis

DE�ZITTING

Wie Romy (23) versus vriendin en verhuurder Kwestie: val van balkon door kapot hek Waar: rechtbank Amsterdam

Oogst wordt vernietigd

Va�r�i�ë�t�e�i�t�e�n medicinale ca�n�n�a�b�i�s Medicinale�cannabis�is�beschikbaar in�diverse�va�r�i�ë�t�e�iten. Het�grootste verschil�tussen�de soorten�is�de�samenstelling�en�de sterkte.�Cannabis bestaat�uit�verschillende�werkzame�bestanddelen,�waarvan�tetrahydrocannabinol�(THC)�de belangrijkste�is.�Andere�bestanddelen zijn�cannabidiol (CBD)�en�cannabinol�(CBN).

De�samenstelling beïnvloedt�de�werking�van�de�medicinale�cannabis,�en daarmee�voor�welke klachten�het�middel het�meest�geschikt zou�kunnen�zijn.�De vijf�variëteiten�va�n leverancier�Bedrocan�heten:�Bedrobinol,�Bedrocan,�Bediol,�Bedica�en�Bedrolite.

Over de heilzame werking van cannabis bestaat in de medische wereld veel onzekerheid. In 2018 raadde het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) het voorschrijven van cannabis door de huisarts bij pijn af wegens gebrek aan wetenschappelijk bewijs. Het standpunt van het NHG ging alleen over eerstelijns pijnklachten, niet over indicaties voor epilepsie en palliatieve zorg. Datzelfde jaar stopte de laatste zorgverzekeraar met het vergoeden van mediwiet.

Volgens een woordvoerder van het Bureau voor Medicinale Cannabis vindt het ministerie van Volksgezondheid het van belang dat medicinale cannabis beschikbaar blijft, omdat veel patiënten er baat bij hebben.

Een voordeel van medicinale cannabis is dat de zuiverheid en samenstelling gegarandeerd zijn, terwijl in particuliere cannabis, bijvoorbeeld uit de coffeeshop, pesticiden en schimmelresten kunnen zitten. Daarnaast is wiet uit de shop dikwijls te duur, al gauw zo’n 10 euro per gram, terwijl vanaf 2021 de prijs van medicinale cannabis flink daalt: van 5,80 euro per gram naar 2,35 euro.

Medio volgend jaar zal naar verwachting bekend worden gemaakt welke bedrijven in aanmerking komen om medicinale wiet te produceren. Uleman heeft in ieder geval genoeg ambitie: „Nederland heeft de potentie om een absolute voorloper te zijn. Illegaal wordt hier voor een paar miljard euro cannabis geproduceerd, dus de productkennis hebben we in huis.

Maar denk ook aan de bloemenveiling in Aalsmeer, en de opslag van koffie en cacao in speciale pakhuizen in Amsterdam; ook die kun je gebruiken voor de cannabismarkt. De infrastructuur ligt er om nummer een te worden.”

Volgende week gaan ze bij CannNext plant 487 samen met haar zusjes oogsten.

Op welke dag exact, dat varieert per plant. De oogst, met een waarde van tienduizenden euro’s, wordt direct vernietigd. Uleman: „Het mag niet, maar het liefst geef ik het weg aan een ziekenhuis of aan de patiënten.”

FOTO�MERLIN�DALEMAN

Uleman wil zo de beste strains ontwikkelen, cannabissoorten die gebruikt kunnen worden voor bijvoorbeeld pijnklachten.

Iedere soort heeft namelijk een eigen profiel, met een andere verhouding van stoffen die soelaas kunnen bieden bij een aantal aandoeningen. „Voor mij is het genoeg als ik op een patiëntenbijeenkomst ben en iemand met ALS zegt dat hij dankzij wietolie minder pijnstillers hoeft te slikken en beter slaapt.”

Op dit moment kan een arts vijf verschillende variëteiten cannabis voorschrijven, die allemaal van Bedrocan komen. De manier van innemen wisselt:

soms via olie, soms door het in te ademen nadat het spul is verdampt door middel van een speciale verdamper.

Welke soorten dat bij CannNext worden, laat Uleman bepalen door een focusgroep, waar naast wetenschappers en oncologen ook gebruikers in komen. Zij moeten de werking van deze strains voor een aantal aandoeningen beoordelen. „Welke werkt, welke niet? We hebben eigenlijk een raad van advies voor productinnovatie nodig.”

De�wiet�wordt�in�speciale�containers g�e�kw�e�e�kt�.

Twee vriendinnen en een kapot balkonhek Door�onze�redacteur�Merel�Thie

O

oit waren ze beste vriendinnen. Nu treffen de twee jonge vrouwen elkaar in de rechtbank, pre corona. Romy heeft haar moeder mee, Donna haar vader.

Meer dan drie jaar geleden gaf Donna een feestje in het huis waar ze een half jaar had gewoond. Het was een soort farewell-party, haar meubels waren al weggehaald.

Vriendin Romy was er ook. Omdat zij even een telefoontje wilde plegen liep ze het balkonnetje op aan de achterkant van het huis. Het was al donker. Tijdens het gesprek leunde ze tegen het balkonhek. Daarvan bleek een deel open te kunnen klappen, ze viel achterover, een hele verdieping naar beneden.

Vijf gebroken ruggenwervels, een hoofdwond en kneuzingen hield ze eraan over. Ze is sindsdien vier keer geopereerd aan haar rug. Ze heeft nog „veel pijn” vertelt ze de rechter als die ernaar vraagt. Haar studie heeft vertraging opgelopen en ze kon er een tijd niet naast werken.

Na het ongeluk zat haar geschrokken vriendin vanzelfsprekend aan haar bed. Maar toen duidelijk werd dat de gevolgen groot waren, kwam ook de vraag op wiens schuld de val eigenlijk was geweest. Het leidde ertoe dat Romy de verhuurder én haar vriendin en hun verzekeraars via een civiele procedure aansprakelijk stelde voor de schade, nu en in de toekomst.

Het balkonhek was doorgezaagd voordat Donna er kwam wonen.

Het moest de aanleg van een trap naar de tuin mogelijk maken. De hekdelen waren erna weer aan elkaar geknoopt met elektriciteitsdraad. Het is onduidelijk of dat er deze avond nog zat. Wat de verhuurder betreft was de constructie mét het elektriciteitsdraad veilig.

Al bij Donna’s verhuizing was het hekwerk haar opa opgevallen. Hij belde de verhuurder erover. Donna gebruikte het balkonnetje „nooit”.

Haar opa had gewaarschuwd, dat er iets mis mee was. Maar wát dan precies, zegt ze op de zitting, wist ze niet. Het lijkt in strijd met wat ze eerder verklaarde tegen een onderzoeker van een betrokken verzekeraar. Toen zei ze de verhuurder meermaals te hebben gevraagd het hekje te repareren.

Voordat Romy viel, stonden er tijdens het feestje mensen op het

balkon. Donna zegt dat ze die gewaarschuwd heeft dat ze ‘voorzichtig’ moesten zijn, omdat er iets niet goed was. In ieder geval twee mensen op het feestje (onder wie Romy) zeggen dat ze niet gewaarschuwd waren.

Donna’s advocaat vindt dat Romy ook zelf verantwoordelijk is voor wat er is gebeurd. Romy was volgens haar in feite ‘mede-organisator’ van het feestje. Ook zij had daarom een ‘zorgplicht’ voor de gasten, te meer omdat Romy óók zou hebben geweten dat er iets met het balkon was.

Romy bevestigt dat ze ooit wel eens had opgevangen dat er „iets” met het balkon was, maar ze zegt dat ze er het fijne niet van wist. Verder zag ze tijdens het feestje mensen op het balkon staan, waardoor ze niet kon weten dat er op dat moment iets mee was.

Donna gebruikte haar balkon ‘nooit’ – haar opa zei dat er iets mee was In het vonnis noemt de rechtbank het „geen relevante factor” of Romy het feestje wel of niet ‘mee’ organiseerde. Donna wist dat er iets met het hek was, en had daarom als huurder moeten handelen. Ook maakt het niet uit of het elektriciteitsdraad om het hek zat. Ook mét draad was de constructie ondeugdelijk. Omdat de verhuurder niets heeft ondernomen om de gevaarlijke situatie te beëindigen, is hij aansprakelijk voor het ongeval.

Ook Donna heeft schuld, vindt de rechtbank. Zij had haar gasten moeten beschermen tegen het gevaar waarvan ze op de hoogte was. Door de balkondeur op slot te doen of een afzetlint op te hangen. Juist omdat op een feest aanwezigen geneigd zullen zijn „het balkon te betreden en alcohol te nuttigen”.

De verhuurder wordt voor 75 procent aansprakelijk gesteld, en Donna voor 25. De hoogte van de schade is nog onbekend, zegt Romy’s advocaat die daarover nog moet onderhandelen met Donna’s verzekeraar. „Mijn cliënt is een heel positief ingesteld iemand, ze werkt momenteel, omdat ze dat heel graag wil, maar niemand weet hoe het haar fysiek in de toekomst zal vergaan.”

14 In het nieuws

nrc

FOTO�’S�VLADIMIR�SIMICEK/AFP

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Circusartiesten�in�de�Slowaakse�hoofdstad�B�ra�t�i�s�l�ava�doen�tijdens�de�lockdown�mee�aan�een�kunstproject�op�straat.

C�O�RO�N�AS�U�C�C�E�S

Midden-Europa scoort met mondkapjes Nieuwe EU-lidstaten pakken het virus drastischer én adequater aan dan de oude. „Wij lijden niet aan zelfoverschatting.”

Door�onze�correspondent Emilie�van�Outeren WA�R�S�C�H�AU

I

n het hart van Europa ligt een klein landje, ingesloten door vijf grotere buren. Een land dat geplaagd wordt door corruptie en waar de gezondheidszorg als matig en inefficiënt staat aangeschreven. Waar complottheorieën onder de bevolking van 5,5 miljoen bijzonder populair zijn. En waar duizenden inwoners in februari en maart naar terugkeerden uit Italiaanse en Oostenrijkse skigebieden. Soms van vakantie, vaker omdat hun banen als kok of kamermeisje, net als de skiliften, waren stilgevallen. Een land dat, toen de coronapandemie Europa bereikte, geen regering had.

Is dit hét recept voor een coronaramp van ongekende omvang? Allesbehalve. In Slowakije zijn sinds Covid-19 over het continent raast slechts 28 mensen aan het virus overleden. De zogeheten oversterfte, het verschil tussen het aantal doden deze lente en die van vorig jaar is negatief. Dus van het wegmoffelen van coronaslachtoffers is geen sprake. Ter vergelijking: als in Nederland eenzelfde percentage mensen aan corona zou zijn bezweken, waren er 89 doden gevallen, in plaats van de officiële 5.680.

„Slowakije had het geluk dat de pandemie ons relatief laat bereikte”, zegt socioloog Miloslav Bahna, van de Slowaakse Academie van Wetenschappen. „Toen de eerste diagnose eenmaal gesteld was, reageerde de overheid exceptioneel snel.”

Op vrijdag 6 maart werd het eerste coronageval in een ziekenhuis in Bratislava vastgesteld. Op maandag 9 maart waren alle scholen in en om de hoofdstad gesloten, vluchten naar Italië geschrapt en controles ingevoerd aan de Oostenrijkse grens. Kort daarna gingen ook universiteiten, winkels en horeca dicht.

Daarnaast moesten alle reizigers die de grens over kwamen verplicht twee weken in quarantaine in lege schoolgebouwen en asielzoekerscentra en werd iedereen verplicht buitenshuis een mondkapje te dragen. De samenleving kwam tot stilstand. „Van de ene op de andere dag bleven mensen thuis, hielden afstand en droegen gehoorzaam hun masker.”

Geen zelfoverschatting Die snelle en rigoureuze politieke reactie, de volgzaamheid van de bevolking en relatief lage sterftecijfers zijn ook elders in Midden-Europa evident aanwezig. Uitvoerig bewijs of analyses ontbreken nog van hoe en waarom Slowakije – maar ook Slovenië (104 doden), Tsjechië (298), Hongarije (462), Polen (925) en de Baltische staten – de schade hebben weten te

Slowaakse president maakt mondkapjes modieus Miloslav�Bahna socioloog

beperken. Vast staat dat ‘nieuwe’ EU-landen de pandemie veel sneller onder controle hebben gekregen dan de ‘oude’ lidstaten. Zelfs met de verzachtende omstandigheden van een bevolking met relatief weinig bejaarden, die vaak alleen wonen, en van minder internationaal verkeer met bijvoorbeeld China en Italië, zijn de verschillen opmerkelijk.

De aanpak slaagde met middelen die de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) expliciet heeft afgeraden: grenzen op slot, scholen dicht en massale gezichtsbedekking. „Zeker wat betreft maskers kun je wel zeggen dat deze landen het ongelijk van de WHO hebben bewezen”, zegt Olga Löblová. De Tsjechische is onderzoeker gezondheidsbeleid aan de universiteit van Cambridge en studeerde in Boedapest maar zit tijdens de lockdown bij haar moeder in Praag. „Ik wist dat ik in Tsjechië beter af zou zijn.”

De voornaamste reden voor het succes, denkt Löblová, is dat de voormalige communistische landen zich geen illusies hebben gemaakt over hun eigen kwetsbaarheid. „Veel westerse landen hebben gedacht: ‘het zal wel meevallen’. Of: ‘onze gezondheidszorg is zo goed, dat we alles aankunnen’. Deze landen lijden niet aan dergelijke zelfoverschatting.”

Daarom werd drastisch ingegrepen, zonder dat elke maatregel wetenschappelijk gemotiveerd kon worden. „Het hielp

dat de eerste gevallen hier wat later kwamen. Iedereen had de vreselijke beelden uit Italië gezien en de overheid kon van andere landen afkijken wat wel en niet leek te werken.”

Een andere cruciale factor, zeggen zowel Löblová als Bahna, was de voorbeeldfunctie die politici op zich hebben genomen. Terwijl Mark Rutte nog vrolijk de hand van RIVM-baas Jaap van Dissel schudde en Donald Trump en Boris Johnson niet dood gevonden wilden worden met een mondkapje, werd de nieuwe Slowaakse coalitie medio maart gepresenteerd zonder dat de gezichten van de kabinetsleden te zien waren. „Vooral president Zuzana Caputova, de politica die in Slowakije het hoogste vertrouwen geniet, heeft een enorme rol gespeeld. Zij nam het virus zichtbaar serieus, al voordat anderen in Europa dat deden”, zegt Bahna. De president verschijnt nergens meer zonder mondkapje en draagt exemplaren die bij haar kleding passen. „Het is iets modieus geworden.”

Betrouwbare overheid Toch blijft de vraag waarom de bevolkingen van deze regio zo volgzaam de instructies van hun overheden hebben opgevolgd, zonder dat een compleet uitgaansverbod gold of bijzonder veel boetes zijn uitgedeeld. Het zijn landen waar het vertrouwen in elkaar en in de staat laag is

In het nieuws 15

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

A�FG�H�A�N�I�STA�N

President Ghani, rivaal Abdullah verdelen macht A�M�ST�E�R�DA�M�.�Afghanistan

FOTO�’S�VLADIMIR�SIMICEK/AFP

heeft weer één regering.

President Ashraf Ghani en zijn rivaal Abdullah Abdullah hebben een akkoord gesloten waarin ze de macht over het land verdelen. Ghani blijft president en Abdullah krijgt de regie in de onderhandelingen met de Taliban. Volgens Afghaanse media wordt het aantal ministersposten gelijk verdeeld.

Na de verkiezingen vorig najaar werd Ghani uitgeroepen tot winnaar, Abdullah zei slachtoffer te zijn van stembusfraude. Het leidde tot ergernis bij onder meer de VS, die hadden geprobeerd te bemiddelen in vredesbesprekingen met de Taliban. De VS schortten 1 miljard euro aan hulpgeld op.

Of die nu wordt hervat, moet nog blijken. (NRC)

Mondkapjes zijn�buitenshuis�verplicht�in�Bratislava�sinds�begin�maart. en de bevolking traditioneel „om de overheidsregels heenwerkt”, zegt Löblová.

Eén van de hypotheses luidt dat juist mensen in low trust societies zich sneller achter hun voordeur terugtrekken. Mede omdat ze vrezen voor de kwaliteit van de ziekenhuizen waar ze in terecht kunnen komen. Socioloog Bahna kon daar in de peilingen die hij de afgelopen maanden heeft uitgevoerd echter weinig bewijs voor vinden. „In het begin van de pandemie waren mensen hier banger dan in bijvoorbeeld Oostenrijk. Velen geloven ook dat het virus uit een lab afkomstig is en bewust verspreid wordt. Maar het vertrouwen in de instituties is juist toegenomen.”

Dat ziet ook Konrad Poplawski, analist van een aan de staat gelieerde Oost-Europa-denktank in Warschau. „Het is waar dat mensen in dit deel van Europa er niet

Waarom wordt er niet meer gepronkt met de MiddenEuropese methode?

op rekenen dat de verzorgingsstaat hun problemen wel even zal oplossen. Maar in deze crisis heeft de regering juist bewezen dat ze een betrouwbare partner en steun kan zijn.” Hij wijst niet alleen op het „snelle en efficiënte” sluiten van grenzen. En „het geluk dat ons archaïsche zorgsysteem met relatief veel ziekenhuisbedden nooit onder druk is komen te staan”. Hij doelt vooral op het economische pakket waarmee de regering bedrijven, werknemers en werklozen tegemoet komt. EU-prognoses voorspellen dat de oostelijke lidstaten, ondanks hun lockdowns, een minder zware recessie krijgen te verduren dan de westelijke en zuidelijke.

Beschadiging rechtsstaat Ondanks het lage aantal coronadoden in deze regio ging veel media-aandacht naar

Sterfgevallen�Midden-Europa�afgezet�tegen�Nederland Aantal sterfgevallen aan Covid-19, per 100.000 inwoners, dag van melding* 1,5 1,25 1

land totaal Slowakije 28 Tsjechië 298 Hongarije 462 Polen 925 Nederland 5.680

0,75 0,5 0,25 0 maart * dag van melding komt niet altijd overeen met dag van overlijden

april

mei NRC 180520 / RL / Bron: Johns Hopkins University, RIVM

het vermeende Duitse succes in het beperken van de uitbraak, het testbeleid van Zuid-Korea en de lof voor het door een oceaan omgeven Nieuw-Zeeland. Toen Denemarken aankondigde dat het geen financiële steun zou verlenen aan bedrijven die belasting ontwijken, was dat internationaal nieuws. Terwijl Polen precies die maatregel weken eerder al had genomen, zonder dat er in het buitenland aandacht voor was.

Waarom wordt er niet meer gepronkt met de Midden-Europese methode? „Het zit niet in onze genen op te scheppen over ons succes. En we willen zeker niet te vroeg juichen”, zegt analist Poplawski. In Polen is de besmettingsgraad nog hoog en is de pandemie in de mijnbouwregio Silezië niet onder controle.

Bahna denkt dat de bescheiden aandacht vooral komt door hoe westerse media naar Slowakije kijken. „Dit land bestaat nog geen dertig jaar. Veel mensen kunnen het niet van Slovenië onderscheiden. En het is sexier om te schrijven: dit is ‘het Zweedse model’ dan ‘dit is de Slowaakse manier’.” Löblová ziet „ouderwets oriëntalisme richting deze Europese periferie”.

Maar de deskundigen begrijpen ook waarom aandacht voor Midden-Europa tijdens deze crisis niet over de medische prestatie gaat. In Hongarije wendt premier Viktor Orbán de crisis aan om per decreet te regeren en de vrijheid van meningsuiting in te perken. De conservatief-nationalistische regering in Polen probeerde de presidentsverkiezingen door te drukken.

In Tsjechië heeft premier en zakenman Andrej Babis de regels voor aanbestedingen versoepeld. In Slowakije zijn Romagemeenschappen van de buitenwereld afgesloten. Verschillende landen hebben apps gelanceerd waar nogal wat privacykwesties aan kleven.

Löblová: „Het succes van de wijze waarop Midden-Europa de epidemie heeft aangepakt, wordt overschaduwd door het absolute misbruik dat sommige regeringen van de situatie maken om hun rechtsstaat verder te beschadigen.”

O�N�D�E�R�ZO�E�K�E�R

6 jaar cel voor Frans-Iraanse AMSTERDAM.�In Iran is za-

terdag de Frans-Iraanse onderzoekster Fariba Adelkhah tot zes jaar cel veroordeeld, meldde AFP. De straf kan in hoger beroep verminderd worden tot vijf jaar. Ze kreeg celstraf voor ‘samenzwering tegen de staatsveiligheid’ en ‘propaganda tegen het systeem’. De in Teheran geboren antropologe werd vorig jaar opgepakt op verdenking van spionage waarop de doodstraf staat in Iran. Haar ook opgepakte collega Roland Marchal, die ook werd opgepakt, kwam in maart vrij. Voor Adelkhah (61) zat zo’n deal er mogelijk niet in vanwege haar dubbele nationaliteit. Teheran ziet mensen met twee paspoorten als Iraans staatsburger.

(NRC)

CONGO

Doden bij aanval met machetes AMSTERDAM.�Bij een aanval

in het noordoosten van Congo zijn zondag zeker twintig mensen om het leven gekomen. Militanten vielen met machetes en vuurwapens een dorp binnen en doodden mannen, vrouwen en kinderen. Dat bevestigt een overheidsfunctionaris van de regio Ituri aan AFP. Strijders van de etnische groep Lendu vielen een dorp aan van de Hema, een ander volk van herders. Nog zeker veertien mensen raakten gewond.

Toen VN-vredestroepen ter plaatse kwamen, sloegen de militanten op de vlucht. Het etnisch geweld tussen de Lendu en de Hema barstte in 2017 weer los. Sindsdien zijn bijna duizend mensen omgekomen. (NRC)

16 In het nieuws

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

DWA�R�S

Annexatie bezet gebied mag niet, maar wat kan het schelen Met de nieuwe regeringNetanyahu is annexatie van bezet gebied aan de orde. De VS willen nu wel dat het gebeurt ‘op de juiste manier’, las Carolien Roelants.

A

ls het goed (ja, of slecht, het is maar hoe u erin zit) is, heeft Israël na 17 maanden kiezen en onderhandelen zijn vijfde regering-Netanyahu – op het laatste moment waren er immers aankomende ministers die ontevreden waren. Te kleine posten voor te grote mensen, dat soort dingen. Maar er waren geen fundamentele barrières meer, en als die regering van nationale eenheid er vandaag nog niet is, dan komt ze morgen, en daarmee is annexatie van delen van de in 1967 bezette Westelijke Jordaanoever aan de orde. Het

coalitieakkoord tussen Netanyahu’s Likud en Benny Gantz’ Blauw en Wit zegt dat de annexatie per 1 juli door de premier aan het kabinet kan worden voorgelegd, en vervolgens voor goedkeuring aan het parlement. En dat is vóór. Want ‘Land van Israël’.

Netanyahu heeft de laatste tijd herhaaldelijk annexatie van delen van de Westelijke Jordaanoever aangekondigd, in overeenstemming met president Trumps ‘Akkoord van de Eeuw’ voor Israël en de Palestijnen.

Dat plan geeft Israël 30 procent van de Westelijke Jordaanoever, en de Palestijnen brokjes daartussenin die ze dan een staat mogen noemen. In januari bijvoorbeeld zei Netanyahu dat als hij weer premier werd, zijn regering „onmiddellijk” de Jordaanvallei en alle Israëlische nederzettingen zou annexeren. Maar dat was vóór de (derde en laatste) verkiezingen, en u en ik weten wat verkiezingsbeloften betekenen. Dus de vraag is nu: doet hij het of doet hij het toch niet?

Waarom heeft Netanyahu eigenlijk niet al eerder nederzettingen en/of de Jordaanvallei geannexeerd? Annexatie van veroverd gebied is in strijd met het internationaal recht.

Dat is vastgelegd in het VN-Handvest (1945) en later bevestigd in resoluties 242 (1967) en 338 (1973) van de VNVeiligheidsraad die aan de basis liggen van de tweestatenoplossing van het Israëlisch-Palestijnse conflict.

Maar vooral omdat het niet mocht van de Amerikaanse bondgenoot.

De Amerikaanse bondgenoot heet nu Trump. Hij erkende in 2017 Jeruzalem als hoofdstad van Israël, inclusief bezet Oost-Jeruzalem dat de Palestijnen als hun hoofdstad claimen, hij erkende de annexatie van de bezette Syrische Golan, en schrapte het adjectief ‘bezet’ in officiële publicaties over Israël en de (bezette) gebieden. Netanyahu kon zijn gang gaan.

M

aar minister van Buitenlandse Zaken Pompeo klonk woensdag tijdens een snel bezoek aan Israël opeens voorzichtig. Tegen de krant Israel Hayom zei hij de Israëlische leiders te hebben gemaand niets overhaast te doen maar „zich ervan te vergewissen dat de stap op de juiste manier wordt uitgevoerd en een uitkomst oplevert in overeenstemming met de vredesvisie” van Trump.

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

Of één van de andere fantastische prijzen!

De Palestijnse president Abbas heeft aangekondigd alle akkoorden met Israël en de VS in de prullenbak te gooien als Netanyahu echt gaat annexeren. Maar daarmee heeft hij zo vaak gedreigd. De EU waarschuwt, maar ja, EU. De Arabische Liga is boos maar wie kan dat nou wat schelen. Maar de grote woede van de Jordaanse koning Abdullah doet er wél toe. Hij waarschuwde vorige week voor „enorm conflict” met zijn koninkrijk als Netanyahu zijn plan doorzet. Vergeet niet, Abdullah regeert een Palestijnse meerderheid en een slechte economie. In uiterste nood zou hij zijn vredesverdrag met Israël kunnen opzeggen.

Juli wordt het niet, denk ik. Maar van uitstel komt geen afstel. Trump biedt Netanyahu immers een kans uit duizenden om de tweestatenoplossing definitief de nek om te draaien – en een grote stap te zetten naar één apartheidsstaat.

Carolien�Roelants�is�Midden-Oostenexpert�en�scheidt�op�deze�plaats�elke week�de�feiten�van�de�hypes.

Opinie 17

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

BRIEVEN

Commentaar FOTO�ROB�VOSS/HOLLANDSE�HOOGTE

R�EC�H�TSSTA�AT

KROONDOMEIN�HET�LOO

Logisch dat de Koning er geld voor krijgt Tv-programma Zembla heeft ‘ontdekt’ dat de koning, over een periode van vijf jaar, ten onrechte 4,7 miljoen euro subsidie zou hebben ontvangen (‘Koning krijgt ten onrechte subsidie voor Het Loo’, 14/5). Het bedrag is uitgekeerd voor het beheer van het 10.000 hectare grote Kroondomein. Enige context is op z’n plaats: Natuurmonumenten ontving in één enkel jaar (2018) ruim 48 miljoen euro overheidsgeld voor het beheer van 100.000 hectare. Ieder landgoed groter dan 5 hectare dat is vrijgesteld onder de Natuurschoonwet komt in aanmerking voor subsidie en vrijstelling. Geen wonder dat de koning voor het in stand houden van het grootste aaneengesloten landgoed in Nederland subsidie krijgt.

Die zou ten onrechte zijn verstrekt omdat niet aan de voorwaarden wordt voldaan: het openstellen van het landgoed voor minimaal 358 dagen per jaar. Jurist Wim Voermans (geen fam.) noemt het een „onrechtmatige voorkeursbehandeling”. Dezelfde Faunabescherming die een bezwaarprocedure begint voert al sinds de jaren negentig fel actie tegen het noodzakelijke faunabeheer op het Kroondomein. Het wegzetten van de koning als een op-bloed-en-geld-belust staatshoofd komt ze goed uit. Ik geniet elk jaar van het natuurgebied dat door een eerder staatshoofd aan het Rijk is geschonken. Die paar koude herfstmaanden loop ik wel ergens anders.

Lennart�Voerman�A�m�s�t�e�rd�a�m

B�A�N�K�E�N�SYST�E�E�M

BUNDESBANK

HET�NIEUWE�NORMAAL

Sparen bij de DNB

Wie gaat het aflossen?

Iedereen wantrouwig

‘Geef iedereen een rekening bij De Nederlandsche Bank’ (14/5), betogen Kamerleden Mahir Alkaya (SP) en Joost Sneller (D66): „Er is een bedrag dat we als samenleving gegarandeerd willen hebben en waar we altijd toegang toe moeten hebben.” Inderdaad. Waarom zouden we wel op wegen van de staat rijden maar financieel afhankelijk zijn van een partij de alleen maar winst wil maken? Ik zou ervoor pleiten dat al het spaargeld op een rekening van DNB komt en wat je eventueel kunt missen bij een commerciële bank.

Rogier�Kuijpers�Helmond

C�O�RO�N�A�M�A�AT�R�EG�E�L�E�N

Emancipatie? Niet nu!

Rosanne Hertzberger roept vrouwen op zich niet weg te cijferen als we straks allemaal zelf moeten afwegen of we belangrijk genoeg zijn om met de trein naar werk te gaan (Als ze straks vragen ‘ben jij hier nodig?’, zeg dan ja, 9/5). Waarom roept zij in deze situatie, die de hele samenleving op dezelfde wijze hard treft en voor grote uitdagingen zorgt, één groep op om zich te bewijzen, zich te profileren boven de rest: de vrouw! Kunnen wij in deze onvoorspelbare, chaotische, voor sommigen droevige en eenzame periode niet afzien van speeches als ‘Vrouw! Cijfer jezelf niet weg! Gá naar kantoor! Stáp in die auto!’ en de nadruk leggen op aan elkaar denken en zinvol invulling geven aan de vrijheden die wij nu als werkende mens mondjesmaat terugkrijgen? Als het niet nodig is naar kantoor te reizen, doe dit dan niet. Niet als man, niet als vrouw.

Nadine�Snoey�Kiewit�A�m�s�t�e�rd�a�m

Coen Teulings vindt dat de uitspraak van het Duitse Constitutionele Hof over het ECB-beleid haaks staat op moderne inzichten uit de macro-economische theorie (Geldpolitiek is het exclusieve terrein van de ECB, 13/5). En wat heeft die moderne theorie ons dan tot nu toe wel gebracht? Na acht jaar Draghi: niet de gewenste inflatie van 2 procent, wel een enorme geldschepping uit gebakken lucht, zonder enige tegenwaarde. Met dat gratis bijgedrukte geld koopt ECB staatsen bedrijfsobligaties op. Wie kent baron Von Münchhausen nog?

Teulings herinnert ons eraan dat de Bank of Japan, de Fed en de Bank of England vergelijkbaar beleid voerden. De Fed gaat koppig door, de staatsschuld stijgt tot bedragen die nauwelijks voor te stellen zijn. De ECB wil dezelfde kant op, zonder te verduidelijken hoe deze schulden ooit afgelost kunnen worden en door wie. (Eénmaal raden.) Het argument voor Eurobonds is dat onder meer Italië tegen lagere rente kan lenen. Maar als Italië een hogere rente al niet kan betalen, hoe gaat het de leningen aflossen?

Die macro-economische inzichten moeten nodig bijgesteld.

Jan�Quist�Schalkhaar

Reis niet onnodig.

Niet als man, niet als vrouw

„Het nieuwe normaal” wordt erger dan de kwaal die het moet verhelpen. Dat drietallen jongeren die op 1,5 meter afstand geen enkel risico veroorzaken 390 euro boete plus een strafbladaantekening kunnen krijgen van een overheid die zelf weken faalde, is van-de-gekke. Een vergelijkbaar bedrag zou je beboet krijgen als je 180 km/uur rijdt, wat een veel reëler risico creëert, en waar je geen aantekening voor krijgt. Dit soort kleine overschrijdingen van de voorschriften zou hooguit een boete verdienen als die bij het overtreden van een rookverbod.

Ook beïnvloedt deze houding onze psychologie. De onzichtbare vijand maakt iedereen van staatswege verdacht. Geïnstitutionaliseerd wantrouwen moet mijn grondhouding zijn bij onderling contact. Dat heb ik altijd met de DDR geassocieerd.

Iedere vreemde moest je daar mijden, ook je familie kon verklikker zijn. Dat gevoel is zo on-Nederlands, dat mag nooit normaal worden!

Martin�Kroon�Le�i�d�e�n

M�O�N�D�KA�PJ�E�S

De overheid voorzag het

Vorige week moest ik naar Duitsland, ik was meteen genezen van de mondkapjesdiscussie. Alles waar onze regering de hele tijd al voor waarschuwde gebeurde: wat men maar verkeerd kon doen in het gebruik van deze kapjes, deed men verkeerd; er werd geen afstand meer gehouden; mensen bekommerden zich er niet meer om dingen schoon te maken. Blij om weer in Nederland te zijn. Onze aanpak is – terecht – gericht op afstand houden en handen wassen.

Ad�Vermeulen�Hengelo

Strafrechtspleging dreigt vast te lopen, maar kabinet zwijgt

Z

ijn de ministers van rechtsbescherming en van justitie met reces? Heeft iemand de voorzitter van het college van procureursgeneraal onlangs nog gezien? Zouden deze verantwoordelijke functionarissen gewezen kunnen worden op de precaire toestand van de strafrechtspleging door de coronacrisis?

De achterstand in nog te behandelen strafzaken is van ongeveer 22.000 half maart opgelopen naar 55.000 vorige week. Iedere week wordt de stapel 5.000 dossiers hoger. Althans dat maakte advocaat-generaal Joep Simmelink recent duidelijk op nrc.nl.

Hij vond, niet geheel onbegrijpelijk, dat „voorkomen moet worden dat de strafrechtspleging totaal vastloopt”. Dat staat namelijk te gebeuren. De top van het OM had in maart zoiets ook al gezegd, toen de achterstand nog op 22.000 stond. En niemand nog twee maanden sluiting van alle hoven en rechtbanken voorzag. De stand van de strafrechtspraak is al jaren zorgelijk. Achterstanden zijn endemisch, de magistratuur voelt zich overbelast, de maatschappelijke verwachtingen zijn hoog net als de politieke druk.

„Dan duurt het maar wat langer” is een armzalig politiek antwoord op de crisis in de strafrechtspleging van Dekker

T

ijdens de lockdown, op 24 april waarschuwde oud-hoofdofficier Johan Bac, directeur van de Reclassering, waar duizenden werkstraffen zijn opgeschort, dat zulke aantallen achterstallige zaken „nooit” ingehaald kunnen worden. Althans niet binnen de wettelijk voorgeschreven redelijke termijn. „Ook al werken we dag en nacht.” De nood is dus hoog, neemt toe en kan dus niet onbekend zijn.

Toch blijft een politiek of bestuurlijk initiatief uit.

Ook de Kamer heeft kennelijk z’n gedachten elders.

Minister Dekker beloofde vorige week in het Brabants Dagblad dat de achterstanden „zullen worden weggewerkt”. En dat „we niet moeten hebben” dat het OM uitwijkt naar het seponeren van zaken. „Dan duurt het maar wat langer” was zijn bijdrage. Die gedachte zal zeker waarheid worden.

De rechtspraak is inmiddels bezig om weer zittingen mogelijk te maken. Omdat maar een derde tot de helft van alle zalen landelijk coronaveilig is te maken, zijn de openingstijden van de gerechten verlengd. Of dat het verlies aan zittingscapaciteit goed zal maken wordt ernstig betwijfeld. Maar het laat tenminste zien dat de rechtspraak zich heeft herpakt. Bij de rechtsstatelijke kwaliteit van met name de strafprocessen ‘coronastijl’ kunnen echter vraagtekens worden gezet.

Advocaten spreken van een plakband-rechtsstaat, waar verdachten niet meer dan drie kwartier van hun eigen proces per veelal haperende video kunnen meemaken. En waar te weinig en vaak onbeschermd contact is met cliënten. Minister Dekker wuifde voorlopig alle bezwaren weg.

D

ringende vragen zijn er genoeg. Zijn er noodinvesteringen beschikbaar, bijvoorbeeld voor meer videolinks? Komen er initiatief-wetsvoorstellen die eenvoudiger procederen mogelijk maken?

Is meer strafzaken afhandelen door één rechter in plaats van door drie rechters, een optie? Her en der doen magistraten voorstellen: vaker strafbeschikkingen door het OM, of, controversieel, ‘plea bargaining’ – strafoplegging na onderlinge afspraak, onder controle van de rechter.

Er liggen vele ideeën voor het grijpen om strafrechtspraak te moderniseren. „Dan duurt het maar wat langer”, is dan vooral een armzalig politiek antwoord op een urgente crisis, die om dynamiek en creativiteit vraagt. Nu is het kijken naar een klok die tikt.

18 Opinie

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Het oordeel van Karlsruhe kent enkel verliezers

Paasviering�in een�katholieke kerk�in�het�dorp Odrzykon�in Zu�i�d�o�o�s�t-�Po�l�e�n

Het Duitse Constitutionele Hof tast het gezag aan van Europese instituties en van zichzelf, stelt Vestert Borger.

I

n zijn inmiddels veelbesproken uitspraak over de Europese Centrale Bank (ECB) maakte het Duitse Constitutionele Hof in Karlsruhe gehakt van de motivering van haar opkoopprogramma uit 2015 en de eerdere goedkeuring daarvan door het Europees Hof van Justitie. Dit programma, waarmee de ECB grote hoeveelheden staatsobligaties opkoopt om de inflatie in de eurozone aan te zwengelen, staat nu op losse schroeven.

In zijn uitspraak toont het Duitse Hof weinig besef van zijn rol, en de grenzen daaraan, in het Europees constitutioneel bestel. Dat is schadelijk voor het gezag van de ECB en van de Europese rechter, maar bovenal voor dat van het Duitse Hof zelf.

Het Duitse Constitutionele Hof waardeert de onafhankelijkheid van de ECB geheel anders dan begin jaren negentig, toen het oordeelde over het Verdrag van Maastricht, waarmee de euro in het leven werd geroepen. Destijds stemde het in met de invoering daarvan, op voorwaarde dat de muntunie een Stabilitätsgemeinschaft zou zijn, een gemeenschap geënt op stabiliteit. De onafhankelijkheid van de ECB bood hiervoor een belangrijke waarborg. Maar deze onafhankelijkheid beoordeelt het Duitse Hof nu als problematisch.

Zij zorgt ervoor dat de ECB „handelt op basis van een lager niveau van democratische legitimatie”. De grenzen van haar mandaat moeten daarom strikt worden geïnterpreteerd.

Door inhoudelijk het beleid te toetsen, tornt het Duitse Hof aan de onaf hankelijkheid van de ECB

J

H

et gevolg is dat het Duitse Hof op vergaande wijze het opkoopprogramma toetst. De ECB zou disproportioneel hebben gehandeld door in de motivering ervan onvoldoende oog te hebben voor nadelige economische effecten. Karlsruhe eist nu van de ECB dat zij haar motivering binnen drie maanden aanpast. Zo niet, dan dient de Duitse Bundesbank medewerking aan het programma te staken.

Die aangepaste motivering zal er hoogstwaarschijnlijk wel komen.

Grote kans dus dat het opkoopprogramma blijft bestaan. Maar de schade aan publiek gezag in Europa is allerminst gering.

Allereerst het gezag van de ECB. Dat gezag is nauw verbonden met haar onafhankelijkheid, die is verankerd in het mandaat van de ECB. De Europese verdragen definiëren dit mandaat slechts in beperkte mate. Ze vereisen dat de ECB haar monetaire beleid primair richt op prijsstabiliteit, maar laten de invulling hiervan grotendeels over aan de ECB zelf.

Juist aan deze vrijheid om prijsstabiliteit te definiëren, en de daarvoor benodigde strategie te bepalen, ontleent de ECB voor een aanzienlijk deel haar onafhankelijkheid. De eurocrisis is illustratief. Op het hoogtepunt daarvan, in 2012, kondigde Mario Draghi in volle onafhankelijkheid aan dat de ECB binnen haar mandaat

„alles zou doen wat nodig was” om de euro te borgen. Met het opkoopinstrument dat hierop volgde won de ECB enorm aan gezag tegenover de financiële markten.

Het Duitse Hof tast dat gezag aan.

Het stelt enkel de grenzen van het mandaat van de ECB streng te willen bewaken; binnen die grenzen kan de ECB onafhankelijk monetair beleid voeren. Maar die redenering is hoogst problematisch. De ECB is in grote mate vrij in de vaststelling en uitvoering van haar mandaat. Een rechter die de precieze grenzen van dat mandaat wil vaststellen, kan dat daarom enkel doen door ook het gevoerde beleid te beoordelen. Door de motivering van het opkoopprogramma inhoudelijk vol te toetsen tornt het Duitse Hof dus aan de onafhankelijkheid van dat beleid. Bovendien verordonneert het de Duitse regering en parlement de ECB ertoe te brengen deze motivering te wijzigen. Ook dat valt niet te rijmen met haar onafhankelijkheid.

Vestert�Borger is�Niels�Stensen Fellow�aan�Yale Law�School�en universitair�docent�Europees recht�(Leiden).

uist met het oog op de onafhankelijkheid van de ECB, had het Europees Hof van Justitie eerder in de zaak het opkoopprogramma terughoudend getoetst en toelaatbaar geacht. Op die toetsing valt best wat af te dingen. Maar Karlsruhe gaat daarin veel te ver. De redenering van het Europees Hof is volgens de Duitse rechters „methodologisch onbegrijpelijk” en daarmee niet gedekt door zijn mandaat in de verdragen om het Europees recht te interpreteren. Dit is koren op de molen van populistische politici, die het gezag van het Europees Hof toch al betwisten.

Dit geldt in het bijzonder voor Polen, dat al meerdere malen door het EuropeesHof is berispt wegens ondermijning van de rechtsstaat.

Het Duitse Constitutionele Hof tast ook zijn eigen gezag aan. Door zijn Europese collega een veeg uit de pan te geven, lijkt het ferm te handelen.

Maar in feite past zijn uitspraak in een lange reeks van laatste waarschuwingen aan de Europese Unie.

Het zet telkens hoog in, maar als het erop aankomt blaast het snel de aftocht, wetend dat het anders zijn hand overspeelt. Dat is schadelijk voor zijn gezag, in Duitsland en daarbuiten. Nog niet zo lang geleden klonk dat besef ook in Karlsruhe.

Toen het Duitse Hof moest oordelen over het opkoopinstrument van de ECB uit 2012, waarschuwde toenmalig rechter Lübbe-Wolff voor misplaatste grootspraak in zaken waarvan het belang evident voorbij de grenzen van Duitsland reikt. In zulke zaken, oordeelde ze, spreekt het niet „voor een besluit van de rechter dat dit hem de mogelijkheid openlaat om later woordenrijk terughoudendheid te oefenen”. Met zijn ultimatum aan de ECB, waarmee het de optie behoudt het opkoopprogramma uit 2015 alsnog goed te keuren, doet het Duitse Hof precies dat.

Cyprian Ko�s�c�i�e�l�n�i�a�k is�schilder�en illustrator,�onder meer�voor�N�RC�.

Polen is het toneel van een groot Europees drama De conservatieve PiS heeft met steun van de kerk de Poolse rechtsstaat afgebroken. De wereld is afgeleid, terwijl een ‘Polexit’ dreigt, zegt de PoolsNederlandse kunstenaar Cyprian Koscielniak.

H

eftige tijden, grote onzekerheden, angst en crisis. Dit zijn in Polen de trefwoorden van de dag. Afgelopen maandag 11 mei hadden we de eerste uitslagen kunnen verwachten van de presidentiële verkiezingen. Die helaas niet.

Waarom die verkiezingen werden uitgesteld is niet eenvoudig uit te leggen. De coronalogica is slechts de oppervlakkige aanleiding voor deze toestand. De populisten van oudpremier Jaroslaw Kaczynski waren bang dat de crisis de populariteit van de huidige president Andrzej Duda in gevaar zou brengen. Een pandemie gevolgd door een economisch crisis

bieden niet echt een garantie op herverkiezing.

De conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) had in verband met het virus schriftelijke verkiezingen voorgesteld: dat zou een snelle en effectieve methode zijn om PiS-kandidaat Duda te laten winnen.

PiS heeft hem nodig omdat hij een volgzame figurant is, zonder ruggengraat. De ja-knikker van Kaczynski, die alles zal ondertekenen wat hem wordt voorgelegd.

Ondertussen is de nationale kiesraad buitenspel gezet. En de presidentiële tegenkandidaten van Duda bevinden zich allemaal in een mentale spagaat: doen we wel of niet mee aan deze farce? Gaan we met de maffia in zee, of gaan we voor een totale boycot?

Opinie 19

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

C�O�LU�M�N

Louise O. Fresco

We laten ons niet nog een keer verrassen

FOTO�DAREK�DELMANOWICZ/EPA

E

S

tel je voor: een voetbalwedstrijd waar om de vijf minuten de spelregels worden veranderd. Een keer spelen we tegen een team van elf, dan krijgt het andere team er vijf bij, terwijl bij ons drie spelers van het veld worden gestuurd.

Dit zou om te lachen zijn als de situatie in Polen niet zo ernstig was. Want sinds PiS in 2015 aan de macht kwam, is de partij begonnen met het stelselmatig uitschakelen van alle democratische instituties van de staat. En dat onder het motto: „We moeten opstaan, niet meer op onze knieën politiek bedrijven.” En: „We laten ons door niemand les lezen.”

Rondom dit soort leuzen werd een heel stelsel van politieke propaganda geconstrueerd. Er volgden wetten die een dramatische wending betekenden in de Poolse politiek richting het nationalisme. Er kwam een nieuwe interpretatie van de geschiedenis, een nieuwe cultuurpolitiek die de nationale trots en katholieke traditie centraal stellen.

Dat ging gepaard met xenofobie, homohaat, antigenderpropaganda.

De PiS-kiezer, over het algemeen conservatief en lager opgeleid, vond dit een onbelangrijke wending. Zij waren sociaal omgekocht door slim bedachte financiële steun aan gezinnen, ter bevordering van geboortes.

Met andere woorden: niks aan de hand zolang er brood op de plank komt.

P

iS kon onbeperkt aan de staat sleutelen, naar de zin van Kaczynski. Een van de belangrijkste steunpilaren van dit regime is de Katholieke Kerk. Maar dat is geen verrassing. De Kerk krijgt gigantische financiële steun van Kaczynski in ruil voor de pro-PiS-propaganda vanaf de preekstoel. De ultraconservatieve mentaliteit van de Roomse potentaten was dagelijks te zien en te horen.

Kaczynski en zijn misdienaars hebben de hele structuur van een democratisch staat kapotgemaakt.

Het Constitutioneel Hof, de Hoge Raad, rechtbanken en het Openbaar Ministerie – al deze instituties die de scheiding der machten moesten waarborgen zijn inmiddels overgenomen door partijfunctionarissen van PiS. Rechters zijn al jaren het doelwit van brutale aanvallen in de media, geïntimideerd door een serie nieuwe wetten, die elke vorm van onafhankelijkheid bestrijdt en bestraft. De minister van Justitie, tegelijk de procureur-generaal, Zbigniew Ziobro, heeft vorig jaar op zijn ministerie een trollenfarm georganiseerd om de nog onafhankelijke rechters via sociale media kapot te maken.

Veel Polen willen kennelijk geen Europese waarden maar strak aan de teugel gehouden worden Maar waar is dan de oppositie, vraagt iedereen zich natuurlijk af.

De oppositie is verpulverd. Vijf jaar lang gedwongen om voortdurend op de spelletjes, onwettelijke, ongrondwettelijke acties, reglementaire trucjes van PiS te reageren. Na jaren van politieke misdaad en juridische stroperij kan de oppositie niet veel meer uitrichten. Het werk van het parlement onder de huidige regeringspartij is een festival van overtredingen, demagogie en onrecht.

Oud-premier en voormalig ‘Europees president’ Donald Tusk, de enige hoop van de oppositie, is de afgelopen vijf jaar kapotgemaakt door de staatspropaganda. Hij is zo met modder besmeurd, dat hij zelf besloot om

niet mee te doen aan de presidentiële verkiezingen.

Om het beeld compleet te maken: in Polen is sprake van demoralisatie en corruptie van het publieke leven, criminalisering van de politieke verhoudingen en corruptie in de financiële en morele zin. De Hoge Raad en het Constitutioneel Hof zijn uitgeschakeld, rechters worden zwartgemaakt als ‘postcommunistiche kaste’. Ondertussen viert nepotisme hoogtij of simpelweg de ‘nomenclatura’ die we nog kennen uit communistische tijden.

Daarbij hebben allerlei neonazibewegingen vrij spel. Het woord ‘patriottisme’ heeft een onfrisse klank gekregen.

P

olen is de paria van de Europese Unie. De wereld en Europa hebben nu geen tijd voor onze problemen. Daarom zijn rechtse katholieke nationaal-populisten, zoals Kaczynski (en in Hongarije Orbán), druk bezig de destructie van hun landen door te voeren, onder het voorwendsel van de coronacrisis.

De publieke tv in Polen kreeg twee maanden geleden een half miljard euro om op grote schaal propaganda te voeren. Maar ondertussen is er geen geld voor de gezondheidszorg, bijvoorbeeld.

Polen heeft bewezen dat we nog lang niet rijp waren om EU-lid te worden. In 25 jaar (1989 - 2015) heeft Polen veel bereikt om te tonen waar we willen horen. Maar helaas zijn de Europese waarden nog niet in ons dna opgenomen. Een paar jaar onder de macht van populisten heeft duidelijk gemaakt, dat de Poolse bevolking graag strak aan de teugel gehouden wil worden.

Het is ook duidelijk, dat de volgende stap van deze junta de ‘Polexit’ zou kunnen betekenen. Onder onze ogen voltooit zich een groot Europees drama.

en van mijn favoriete kunstvoorwerpen is een bijna compleet beeldje van een koe en een drinkend kalf, afkomstig uit Nimrud aan de Tigris, in het noorden van het huidige Irak. De blik van de koe, die zich achterom over haar kalf buigt, en de gretigheid van het kalf zijn ontroerend levensecht. Vijfduizend jaar geleden moet de beeldhouwer met genegenheid naar de dieren hebben gekeken. Het beeldje staat symbool voor de langdurige co-evolutie van mens en dier.

Ondertussen is de meerderheid van de mensheid in steden terechtgekomen en zien we zelden nog koeien van dichtbij.

Er is een grote afstand gegroeid tot de manier waarop ons voedsel wordt geproduceerd, zeker als het gaat om dieren. De coronacrisis versterkt een al langer bestaand gevoel van onbehagen in het Westen over dierlijke productie. Naast zorgen over dierenleed, effecten op milieu en natuur, is daar nu voor het grote publiek het dier als bron van ziekte bijgekomen.

Wellicht ten overvloede: het huidige coronavirus is, net als bijvoorbeeld ebola, niet afkomstig uit de veehouderij. Maar deze crisis voedt het algemene idee dat de veehouderij een risico voor de volksgezondheid vormt. Daar was al eerder sprake van door BSE (gekke koeienziekte) en recenter de Qkoorts. Van veel kanten wordt nu bepleit om ‘ons systeem te herijken’, met name de dierlijke productie. Er is, mede ook in het kader van de stikstof- en mestproblematiek, inderdaad behoefte aan een nieuwe blik. Maar is het onverstandig het gesprek daartoe te beperken.

De vogelgriep bereikt Nederlandse kippen via trekvogels die richting Siberië vliegen en besmet zijn met een virus

D

oorslaggevend is dat landbouwhuisdieren en mensen niet in een vacuüm bestaan, maar als onderdeel van een ecosysteem, in feite van een wereldecosysteem.

De vogelgriep, bijvoorbeeld, bereikt Nederlandse kippen via trekvogels die richting Siberië vliegen en besmet zijn met een virus. De overgrote meerderheid van zoönotische ziekteverwekkers (die van dier op mens overgaan) ontwikkelen zich in wilde dieren, vaak via tussenstappen. Zo ontstaat een ingewikkelde keten van wilde dieren die een tussengastheer zijn voor organismen die mensen of landbouwhuisdieren besmetten, of die water besmetten. Mensen eten dieren, drinken water en kunnen ook aan elkaar ziekteverwekkers overdragen, maar ook aan hun huisdieren of via riolen aan dieren in de stad, zoals ratten. Verse groenten en fruit kunnen besmet zijn met bacteriën die weer afkomstig zijn van dierlijke mest.

De grootste factor bij zoönotische ziekten zijn wij dus zelf, en vooral de verstoringen die wij veroorzaken. Wilde dieren worden teruggedrongen op kleinere gebieden door de uitbreiding van landbouw en infrastructuur, we vervoeren wilde dieren naar markten en we houden dieren op ongekende schaal. Kippen, varkens en eenden worden, vooral in Azië, vlakbij en in grote stedelijke agglomeraties gehouden waardoor besmetting van mensen toeneemt. Covid-19 zet ons weer op onze plaats als onderdeel van de uiterst complexe en wereldwijd verbonden ecosystemen op aarde. Door de enorme mobiliteit van mensen over de aardbol, de verstedelijking, en de invloed van ons handelen op natuurlijke ecosystemen is het evident dat we niet de mens of huisdieren apart kunnen bekijken.

A

lles is met alles verbonden: bedreigingen van onze gezondheid ontstaan uit de wisselwerking tussen mens en natuur. Een logisch gevolg van dit inzicht is dat we ons niet opnieuw laten verrassen door de uitbraak van een zoönotische ziekte, en in paniek op zoek gaan naar vaccins, maar preventief in kaart brengen waar de risico’s liggen en uitbraken voorspellen. Zoals die onbekende Sumerische beeldhouwer getuigde van de verbondenheid van mens en dier, is het nu de tijd om de verbondenheid van de mens met het totale ecosysteem van de planeet te erkennen.

Louise�O.�Fresco is�schrijfster�en�voorzitter�raad�van�bestuur�van Wageningen�University�&�Research�(louiseofresco.com).

nrc MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Achter pagina.

F�L�E�SS�E�N�P�O�ST

Vanuit de Verenigde Staten schrijft Pia de Jong over wat haar opvalt. Vandaag: Alleen studenten zonder thuis mochten op de campus blijven.

De student en de vos

ILLUSTRATIE�ELIANE�GERRITS

H

oog in de gotische toren van de verlaten universiteit van Princeton zit een eenzame student voor het open raam. Hij eet zijn lunch uit een piepschuimbakje. Aan de voet van de toren scharrelt een vos met een lange oranje staart. Begerig kijkt het dier naar boven.

Het tafereel doet me denken aan de fabel van de raaf en de vos van Jean de la Fontaine. „Weledelgeleerde Heer”, hoor ik deze Reynaert naar boven roepen, „wat ziet u er knap uit in uw glanzend zwarte toog. Als u net zo knap kunt spreken als dat u eruitziet, dan zou u de ster van de campus zijn. En dan maar hopen dat de gevleide student per ongeluk zijn kippetje laat vallen.

Nu bijna alle mensen weg zijn, hebben de vossen de universiteit overgenomen. Bij klaarlichte dag schuimen ze het terrein af, over de monumentale trappen en door de versierde poorten. Voorheen kon je, als je geluk had, een enkele vos op de vroege zondagochtend zien rondsluipen. Inmiddels zijn er hele families. Het handjevol overgebleven studenten stuurt elkaar updates over de dieren. De groepsapp houdt bij welke routes ze nemen en wanneer er kleintjes worden geboren. Op een van de foto’s zit een vos pal voor een collegezaal rustig een grondeekhoorn op te peuzelen. Nee, schuw zijn ze allang niet meer.

Het is wel even wennen. Normaal om deze tijd van het jaar is de campus vol feestende studenten. Met hun tentamens achter de rug en de scripties ingeleverd, hebben de opgeluchte seniors nog een paar weken te gaan voor de uitreiking van hun diploma’s. Hiphopmuziek schalt uit de openstaande ramen

van de dorms. Een uitgerekt afscheid van elkaar en de studententijd voor het serieuze leven begint.

Maar de studenten moesten halsoverkop weg toen het virus uitbrak. Het bestuur kon de verantwoordelijkheid niet nemen voor hun gezondheid. Een Amerikaanse universiteit is als een cruiseschip op het droge, inclusief de luxueuze gym en het all-you-caneat buffet. Dag en nacht zit men op elkaars lip.

Alleen het handjevol studenten dat geen thuis had of niet in staat was te reizen, mocht blijven. Je ziet hen als schichtige schimmen over de campus bewegen, vaak nog in pyjamabroek, op weg naar de enige mensa die open is. Mondkapjes verhullen ernstige gezichten. De sombere blik op oneindig. Ze lopen snel, alsof de duivel zelf hen op de hielen zit. Om de beurt mogen ze naar binnen om na een paar minuten weer buiten te staan met een piepschuimdoos. Terug in hun kamer zien ze pas wat er voor hen gekookt is.

Elke dag wandel ik over de akelig stille campus. Ik mis de vrolijkheid, de uitgelaten sfeer van de jeugd. Gebruinde benen op weg naar tennisbaan en voetbalveld. Rondjes trekkende hardlopers op de atletiekbaan.

Waar zijn de roeiers, die de wedstrijdacht het water in duwen? En al die mooie tenues, met die oranje P en de gestreepte tijger, Princetons mascotte?

Ondertussen staat de vos nog steeds aan de voet van de toren te loeren naar de student met zijn lunchhapje. Hij heeft alle tijd.

Reacties�naar�p�d�e�j�o�n�g�@�i�a�s�.e�d�u

FRITS�ABRAHAMS

V

oor het eerst van mijn leven een mondkapje opgezet. Een historisch moment. Jammer van die coronacrisis, anders had ik de hele buurt erbij geroepen om van dit schouwspel te genieten.

Mijn eerste indruk in de spiegel: je ziet er sulliger en lulliger uit dan ooit tevoren. Prettig zit het ook al niet, het is alsof iemand zijn warme handpalm over je gezicht legt voordat hij je begint te wurgen.

Ik had meteen de neiging om het ding aan de onderkant met mijn hand iets omlaag te trekken, maar je mag het alleen met de koordjes aan de zijkanten bijstellen. Deze van hogerhand opgelegde beproeving kostte me 40 euro voor vijftig niet-wasbare, in China vervaardigde kapjes. Die Chinezen worden nog rijk van corona.

Er zal enige verbazing zijn dat ik dit ongerief heb aangeschaft. Had ik niet geschreven dat het ‘flauwekulmondkapjes’ waren? Dat klopt, en daar neem ik nog steeds geen lettergreep van terug, maar als ik van het openbaar vervoer gebruik wil maken – en dat moet ik soms – zal ik vanaf 1 juni toch zo’n kapje moeten dragen.

Enkele lezers die mij schreven – onder wie overigens geen virologen – waren boos op mij.

IKJE

Ondeugdelijke mondkapjes Zo’n niet-medisch kapje voor het gewone publiek, schreven ze, was er niet om mijzelf, maar om mijn medemensen tegen mijzelf te beschermen. Dit in tegenstelling tot de geavanceerde medische kapjes waarmee het medisch zorgpersoneel zichzelf kan beschermen.

Dat was mij bekend, maar wat ik betwist is de betrouwbaarheid van die niet-medische kapjes. Er wordt gesuggereerd dat het dankzij deze kapjes nu veiliger wordt in het openbaar vervoer – voor reizigers en NS-personeel. NSdirecteur Roger van Boxtel zei onlangs expliciet op tv dat die kapjes ook die functie hebben voor zijn personeel. Ik hoop het voor hem en zijn personeel, maar ik moet het nog zien.

De allerbeste kapjes zullen bij het allerbeste gebruik misschien een beetje virus opvangen – hoewel zelfs daarover geen wetenschappelijke zekerheid bestaat – maar wat zijn de gevolgen als de kapjes ondeugdelijk zijn of verkeerd gebruikt worden? Wat blijft er dan nog over van

Groeien dat ‘beetje’ bescherming?

De Volkskrant testte vorige week 23 soorten mondkapjes. Het resultaat was vernietigend: hooguit vier waren min of meer deugdelijk.

Enkele kwalificaties van de andere kapjes: „Afwasbaar en volledig vochtdicht. Helaas wel maar aan één kant: via de zij- en onderkant hebben snotslierten en slijmdruppels vrij spel.” En: „Geen wonder dat dit masker niet door de keuring kwam als medisch materiaal: het tocht aan alle kanten.” Mijn kapje behoorde tot de vier die het er redelijk afbrachten, maar toch stond ook daar een bezwaar bij vermeld: „Wel wat lekkage langs de wangen.”

Hoe merkwaardig dan ook dat een Volkskrant-redacteur (‘MK’) in zijn inleiding constateerde dat „de niet-medische mondkapjes die we hier bespreken” desondanks „natuurlijk wel” zin hebben. Dit heeft, vermoed ik, te maken met de opportunistische kanteling in de opinievorming over mondkapjes waarbij RIVM-directeur Jaap van Dissel, die tegen kapjes is, wordt neergezet als een halvegare die zijn ongelijk niet wil bekennen.

Deze week zag ik een kapper rokend in de deuropening van zijn zaak staan. Zijn mondkapje hing halverwege zijn kin. Als ik Roger van Boxtel was, zou ik deze kapper niet nemen.

Bij een kleine plantenhandelaar in Zuid-Beveland. Mijn vrouw vraagt naar tijmplantjes. Er wordt een erg bescheiden plantje getoond. Mijn vrouw: „Hebt u ze niet een beetje groter?” Handelaar: „Mensen laten ze vaak zelf groeien.”

Maarten�Kok

Lezers�zijn�de�auteur�van�deze�rubriek.�Een�Ikje�is�een�persoonlijke�ervaring�of�anekdote in�maximaal�120�woorden.

Insturen�via�i�k@�n�rc�.�n�l

Maandag 18 mei 2020

nrc | maandag 18 mei 2020

ILLUSTRATIE�SHARON�COONE

Lawaaivrij

Het is nu veel stiller op straat Pagina�C4-5

GAME

Een lief spel waarin iedereen zijn eigen eiland vormgeeft

Knuffelmaatje

W

ie werken er eigenlijk bij het RIVM? Ik krijg na alle voorschriften en aanbevelingen steeds meer behoefte aan gezichten.

Kan er alsjeblieft een organogram met foto’s worden vrijgegeven? Ik wil weten wie het zijn. Hoe gaat het er daar aan toe in de kantoortuin? Hoe praten ze? Wat doen ze in hun vrije tijd?

Het kan alleen nog maar meevallen.

De humor van het instituut kennen we sinds vorige week, helaas. Na de anderhalvemetersamenleving, de intelligente lockdown en de mondkapjes kwamen de wetenschappers en ambtenaren met een advies voor singles: mensen mochten een ‘seksbuddy’ of ‘knuffelmaatje’ hebben. Overal ophef natuurlijk: de woorden werden snel van de website verwijderd, omdat je ook zou kunnen denken dat je als single juist op zoek moet naar een seksbuddy of knuffelmaatje, terwijl dat natuurlijk niet het geval is. En verder regende het reacties in de categorie ‘humor om te lachen’.

‘Knuffelmaatje’ en ‘seksbuddy’: jongens, wat een lol. „Er zaten”, aldus een woordvoerder van het RIVM, „best grappige dingen tussen.”

Juist dat ‘best grappige’ beangstigt me.

Mijn vader was ambtenaar, als ik de ogen sluit zit ik weer op z’n verjaardag. Tussen de kaasstengels en ambtelijke taal door hoor ik ze woordgrapjes op Twitter citeren. De grootste lol als Jaap van Dissel knuffelmaatje zegt.

Ik ben bang voor mensen die van zichzelf zeggen dat ze een knuffelmaatje of seksbuddy zijn of hebben. Het RIVM heeft ze dan wel geschrapt, maar ik sta tegenover de groenteboer en zijn vrouw en denk: wat zijn jullie eigenlijk van elkaar?

Knuffelmaatjes, seksbuddies?

Ik ben bang voor mensen die zeggen dat ze een knuffelmaatje of seksbuddy zijn

D

e mens die deze woorden heeft geïntroduceerd bij het RIVM moet er gewoon uit, die is niet goed. En als het in samenspraak met anderen is gebeurd, moeten ze er allemaal uit. Van mensen die knuffelmaatje en seksbuddy gewone woorden vinden neem ik niets aan, maar de echte vijanden zijn de mensen die erom moeten lachen.

Die ‘het best wel grappig’ vinden.

Van alles wat het RIVM heeft geadviseerd heeft dit de grootste impact. Ik wil van die woorden af, maar ze reizen met me mee. Volgende week heb ik weer een gesprek bij het tijdelijke verzorgingstehuis van mijn moeder. Er is al geopperd dat de bewoners daar eigenlijk een klankbord moet hebben, een maatje of een buddy om alles mee te verwerken. Ik voel ’m al aankomen, als daar humor van komt word ik gek.

Animal Crossing: New Horizons is de op twee na snelst-verkopende Nintendo-game ooit. Het virtuele buitenleven slaat aan tijdens de coronacrisis.

Door�onze�medewerker�Len�Maessen AMSTERDAM.� „Is Covid-19 ontwik-

keld en losgelaten door Nintendo als deel van een plan om de verkoop van Animal Crossing te stimuleren?”, vroeg komiek John Oliver zich onlangs gekscherend af. Oliver was niet de eerste die deze grap maakte. Animal Crossing: New Horizons, een lief spel waarin je je ideale eiland kan vormgeven, bleek afgelopen week de op twee na snelst-verkopende Nintendo-game ooit. In maart werd het spel gemiddeld een miljoen keer per dag verkocht. Dat een game zo groot wordt en op deze schaal doorbreekt, gebeurt niet vaak – recent alleen Fortnite en Pokemon Go. Animal Crossing lijkt gemaakt voor deze coronacrisis. Niet alleen omdat het een rustgevend buitenleven biedt aan mensen die binnen zitten, ook de sociale factor speelt een rol. In het spel worden feestjes gehouden, vriendschappen versterkt. Sommige moslims vieren de nachtelijke maaltijden tijdens ramadan met genodigden op hun eiland. In China wordt het spel gebruikt om actie te voeren voor de onafhankelijkheid van Hong Kong.

Animal Crossing lijkt inmiddels overal te zijn: muzikanten als Mark Hoppus van Blink-182, maar ook politici als de Amerikaanse afgevaardigde Alexandria Ocasio-Cortez maken melding van hun liefde voor het spel.

In het spel is zelfs een talkshow opgetuigd, waarin Animal Crossing-liefhebber Elijah Wood te gast was. Gespannen keek men uit naar de verkoopcijfers die het bedrijf vorige week bekendmaakte: ruim 13 miljoen exemplaren verkocht, waarvan het

*#5 *# 4 *# 3 *# 2 *# 1

buitengewoon zeer�goed goed matig z�wa�k

In het spel worden feestjes gevierd en zelfs politieke demonstraties gehouden bijbenen. Er werden twee keer zoveel Switches verkocht in maart van dit jaar als in maart vorig jaar, met tekorten en woekerprijzen als resultaat.

Maar ook de interne economie van het spel staat onder hoogspanning door de grote spelersaantallen. Mensen bespelen massaal de ‘stalk market’, de bizarre aandelenbeurs van Animal Crossing. Elke zondag kan je knollen kopen. De verkoopprijs verandert twee keer per dag. Wie zijn

knollen niet voor de daaropvolgende zondag verkoopt, is ze kwijt.

Fanatieke spelers achterhaalden de achterliggende algoritmen. Via websites kun je nu checken hoe groot de kans is dat je die week winst kan maken op de knollenmarkt.

Maar wat moet je als de knollenprijzen op je eiland de hele week tegenvallen? Dan zoek je één van de vele Facebook-groepen op die zich hebben gewijd aan de knollenmarkt, of een van de speciale marktplatformen die zich online hebben opgeworpen.

Mensen met een fortuinlijke knollenprijs op hun eiland bieden daar toegang tot hun winkel aan, vaak voor een percentage van de winst. Ook voor speciale voorwerpen en personages kun je op deze marktplaatsen terecht.

Het aantal ‘bellionaires’ – de munteenheid van het spel – neemt ondertussen rap toe. Maar dat lijkt haaks te staan op de ongejaagde structuur van het spel. Hoe meer geld je hebt, hoe sneller je door veel content heen raast, zoals het uitbouwen van je huis.

Vorige maand kondigde Nintendo aan de rente op de eilandbank omlaag te schroeven. Een noodgreep van de centrale bank om de economie te redden: ook dat kan in Animal Crossing.

NOS stopt met uitreiken van Divibokaal

AMSTERDAM.�De NOS stopt met het

Zo leest u de NRC waardering

gros in de laatste dagen van maart. Qua digitale downloads (5 miljoen) heeft het spel zelfs Call of Duty ingehaald als snelstverkopende game ooit.

Dankzij het enorme aantal spelers zit Nintendo opeens met luxeproblemen. Vanwege Animal Crossing in het bijzonder en het hoge aantal thuiszitters in het algemeen, kan producent Nintendo al meer dan een maand de vraag naar spelcomputer Switch niet

DIVERSITEIT

Door�een�onzer�redacteuren

Marcel�van�Roosmalen�schrijft�op�deze�plek�een�wisselcolumn met�Ellen�Deckwitz.

De�game�Animal�Crossing:�New�Horizons.

BEELD�NINTENDO

Marcel

uitreiken van de zogenoemde Divibokaal. Dat heeft NOS Nieuwshoofdredacteur Marcel Gelauff zaterdag bekendgemaakt. Een dag eerder onthulde GeenStijl dat de omroep maandelijks een prijs uitreikt aan een medewerker die ‘diverse’ bronnen en invalshoeken weet te verwerken in zijn of haar productie. Dit leidde onder andere tot Kamervragen van VVD en PVV. Gelauff lichtte in radioprogramma WNL op Zaterdag toe te hebben

ingezien dat „er mensen zijn die dit raakt, die dit pijnlijk vinden”. Volgens hem was er geen andere keuze dan te stoppen met de prijs. „Als je constateert dat er zoveel mensen zijn die dit als fout zien, dan moet je ermee ophouden”, zei hij.

Naast de Divibokaal, legde de NOS ook een database aan (de ‘Divibase’) waarin de etnische achtergrond en het geslacht van bronnen worden bijgehouden. Voor zover bekend blijft deze database voorlopig wel in gebruik. Zowel de bokaal als de database zijn volgens Gelauff methodieken om meer diversiteit in

de productie van de omroep te krijgen, wat volgens hem de „wettelijke taak en missie” van de NOS is.

Vrijdag zei hij tegen NRC dat de NOS probeert „verhalen en nieuws te maken voor en door iedereen” en dat „journalistiek de samenleving in de breedte moet representeren”.

De bokaal en de database zouden voorbeelden zijn van de „actieve stappen” die de NOS zet om het land en zijn inwoners beter te representeren. Zaterdag voegde hij toe dat hij denkt dat de huidige aanpak „leidt tot een meer representatief beeld in onze berichtgeving”.

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

370.000.000

Giphy,�de�Amerikaanse�zoekmachine�voor�GIF-bestanden,�komt�in�handen�van�Facebook.�Giphy wordt�onderdeel�van�Instagram.�Volgens�nieuwssite Axios�is�er�400�miljoen�dollar�(370�miljoen�euro) met�de�overname�gemoeid.�De�koop�van�Giphy�is

C3

volgens�Facebook�een�logische�stap�omdat�de�helft van�de�bezoekersstroom�van�de�website�er�via Facebook,�WhatsApp�of�Instagram�terechtkomt.

Giphy�werd�in�2013�opgericht,�en�is�een�van�de�eerste�platforms�waar�GIF-bestanden�worden�gedeeld.

C�U�LT�U�U�R�S�U�B�S�I�D�I�E

‘Corona én geen subsidie is mokerslag’ Het Fonds Podiumkunsten heeft minder subsidie te verdelen. Maar deze week kwam er toch wat geld vrij, 500 duizend euro, vooral bedoeld voor zzp’ers.

Door�onze�redacteur Ron�Rijghard

FOTO�TIM�VAN�BENTUM

‘W

e worden platgebeld. Ook met de vraag hoe laat het loket maandag opengaat”, zegt Henriëtte Post, directeur van het Fonds Podiumkunsten. Dinsdag werd bekend dat het fonds samen met vijf andere rijkscultuurfondsen 15 miljoen euro vrijmaakt ter leniging van de hoogste nood onder kunstenaars en instellingen. Het geld is met name bedoeld voor hen die niet behoren tot de groep waarvoor de minister een steunpakket van 300 miljoen euro heeft samengesteld.

Van die 15 miljoen verdeelt het Fonds Podiumkunsten onder andere 500.000 euro in porties van 5.000 per aanvraag, in te dienen vanaf maandag 18 mei. Post: „De aanvragen worden in volgorde van aankomst behandeld.

Op is op.”

De tijdelijke regeling draagt de titel ‘Balkonscènes’, om de toegankelijkheid te benadrukken. Het is geld voor live-optredens die op veilige wijze worden georganiseerd. Post: „Er is veel behoefte aan live optredens. Dat willen we stimuleren. Veel zzp’ers vallen bij de nu genomen maatregelen buiten de boot. Deze regeling is voor hen bedoeld. Een cellist kan bijvoorbeeld aanvragen. En je kunt een theaterauteur vragen om een tekst en die in je eentje vanaf je balkon opvoeren.”

Er komt geen uitgebreide toetsing.

Post: „We streven ernaar snel besluiten te nemen, er komt geen adviescommissie aan te pas. We nemen zelf de besluiten. We weten wel wie er in

Directeur�Henriëtte�Post�van�het�Fonds�Podiumkunsten de sector actief is.”

De 15 miljoen is geld dat anders naar het ministerie van OCW terugvloeit.

Post: „Zo houden we geld over van een reiskostenregeling, en er zijn altijd subsidies die niet of niet helemaal door de aanvragers gebruikt worden.

Dat geld moet normaal terug naar OCW, maar de minister heeft toestemming gegeven het nu zo te gebruiken.”

Subsidie is een levensader voor de

podiumkunsten nu er geen publieksinkomsten zijn. Dat bemoeilijkt de taak van de fondscommissie die zich dezer maanden buigt over ruim 200 aanvragen. Begin augustus worden de besluiten bekend. Eerst maakt op 4 juni de Raad voor Cultuur zijn subsidieadviezen bekend.

Het fonds geeft in het huidige kunstenplan (2017-2020) 112 instellingen een vierjarige subsidie. De verwach-

ting is dat het er het volgende kunstenplan nog 70 zijn. Post: „Ons budget was 35 miljoen, het is nu nog ongeveer 20 miljoen.”

Er is om twee redenen minder geld te verdelen. Het budget is 7,2 miljoen euro minder nu (maximaal) 7 muziekensembles en 6 jeugdtheatergroepen in het nieuwe kunstenplan voor 20212024 niet meer door het fonds, maar direct door het rijk worden gesubsidi-

eerd. Ook hun budget wordt overgeheveld.

Daarnaast heeft de minister 8,6 miljoen euro weggehaald bij het fonds en bestemd voor vernieuwing: eigentijdse cultuurvormen als urban arts, ontwerpen en festivals. Dat is geld voor de hele cultuursector, niet specifiek voor podiumkunst. Dat was het wel sinds 2017, toen de Tweede Kamer ervoor pleitte aanvragers die van het fonds een positief kwaliteitsoordeel hadden ontvangen maar toch onder de streep terecht kwamen, alsnog subsidie te geven. Die tijdelijke regeling werd later verlengd, maar is nu door minister Van Engelshoven teruggedraaid.

Post: „Dat die 8,6 miljoen tijdelijk was, is niet zo door de sector gepercipieerd. De Raad voor Cultuur had weliswaar geadviseerd om dat geld weg te halen, maar daarbij gezegd dat het moest worden gebruikt voor de verbetering van de arbeidsmarktpositie van kunstenaars. Dat had wellicht tot een andere reactie geleid.”

Post beaamt dat subsidie voor ‘vernieuwing en verbreding’ een te verdedigen keuze is. Maar de podiumkunsten zijn er wel slechter door af, zegt ze. Ook omdat de drie productiehuizen die tot nu toe verzekerd waren van rijkssubsidie nu moeten dingen naar geld uit deze nieuwe categorie. Post: „Er zijn 75 aanvragen voor 15 plekken. Het budget is circa 9 miljoen: het is de vraag wat dit betekent voor de productiehuizen.”

Het fonds is daarmee in feite weer terug in de positie waarin het zich in 2016 bevond: het zal harde keuzes moeten maken. Post: „Toch wordt de uitgangspositie nu als een rottiger situatie beschouwd. Dat is een psychologische kwestie, omdat groepen al eens eerder een negatief besluit moesten verwerken.” En daar komt de coronacrisis nu overheen. Post: „Die slaat iedereen uit het lood. Voor groepen die in augustus horen dat ze geen subsidie krijgen, zal dat een tweede mokerslag zijn.”

‘Ik begin de dag met yoga’ Herman Rieken, slagwerker bij het Concertgebouworkest, begint nu de dag met anderhalf uur yoga.

‘M

ijn laatste optreden?

Dat was op 8 maart in het Concertgebouw, het Pianoconcert in G van Maurice Ravel. Spannend stuk, dat voorbij vliegt. „Normaal zwem ik één keer in de week. Maar nu begin ik de dag met anderhalf uur yoga. Als professioneel slagwerker moet ik natuurlijk ook blijven studeren. Dat doe ik thuis, met twee trommelstokken op een rubberen oefenpadje. Een uurtje per dag is genoeg om mijn polsen in conditie te houden. „Opeens heb ik veel tijd over. Ik ben gaan schoonmaken, ik kook

Herman R�i�e�ke�n Le�e�f�t�i�j�d�:�58 B�e�ro�e�p�:�slagwerker�bij�het�KCO

veel en ik heb mijn onderzoek opgepakt naar de 26 paukenisten en slagwerkers die sinds 1888 bij het Concertgebouworkest werkten.

Daar wil ik nog eens een publicatie van maken. „Ik verdiep me graag in de geschiedenis van het orkest. Ik leid regelmatig mensen rond in de buurt van het Concertgebouw. Dan vertel ik bijvoorbeeld waar Mengelberg, Van Beinum en andere chef-dirigenten woonden. Vorige week hebben we van mijn rondleiding een videoversie gemaakt. „Korte tijd niet optreden is oké.

Maar zo’n lange periode voelt niet

lekker. Het virus kan voor het orkest grote gevolgen hebben. Gaat het orkest in de toekomst nog wel vaak op tournee? En wanneer zit het Concertgebouw weer vol? „Ja, ik maak me meer zorgen over het orkest dan over mezelf. Ik heb al zo veel mooie dingen mogen doen. Je zal maar net begonnen zijn bij het orkest.”

Arjen�Ribbens

Op�nrc.nl�staat�een�videoboodschap van�Herman�Rieken.�Zijn�videorondleiding�door�de�Concertgebouwbuurt�is�te�zien�op�YouTube.

FOTO�MLADEN�PIKULIC

HOE�GAAT�HET�MET?

FOTO�GETTY�IMAGES

Wat eten we?

Het is zo heerlijk/irritant stil G�E�LU�I�D�De lockdown heeft voor meer stilte op straat

Leren om deeg te begrijpen

I

n menigeen is in deze tijd de banketbakker ontwaakt, maar menigeen heeft zo langzamerhand ongetwijfeld ook vastgesteld dat banketbakken iets anders is dan koken. Misschien vallen de thuiskoks zelfs wel grofweg in twee groepen te verdelen: bakkers en kokers.

In de banketbakkerij werkt men met millimeters en thermometers en weegschaaltjes – het is een soort scheikunde. We kennen allemaal allerlei instructies voor deeg (koude boter! gesmolten boter!) die cruciaal zijn voor het resultaat, maar ze zijn vaak niet makkelijk te onthouden voor wie niet begrijpt wat die temperatuurverschillen te maken hebben met het eindproduct. Alles wordt makkelijker als je begrijpt wat je doet.

Ik heb deeg nooit goed begrepen. Dat was aan het resultaat van mijn spaarzame bakken ook wel eens af te zien, meestal ontstond niet of per ongeluk wat me voor ogen had gezweefd.

Onlangs bakte ik weer eens een taart. Een citroenmeringuetaart. Ik deed dat omdat kok Eke Mariën, bekend van Koken met kennis (boek, site, cursussen, in samenwerking met scheikundige Jan Groenewold), op zijn blog beloofde dat de ultieme citroenmeringuetaart binnen handbereik lag – hij was nóg beter dan die van Holtkamp (on-mo-ge-lijk) – en dat hij zou uitleggen welke kneepjes deze taart zo onverslaanbaar maakten.

Dat deed hij. En ik deed wat hij zei en ik zeg maar meteen: zulk bros knapperig deeg als ik nu kreeg, had ik zelf nooit kunnen maken. En dan de enorme laag zacht heerlijk schuim – oh, oh en oh.

Mariën legt uit dat tarwe-eiwitten (de beroemde gluten) in deeg als je lang kneedt een stevige structuur vormen, wat je nodig hebt voor brood. Maar voor een brosse bodem wil je dat nu juist niet. Dus je moet voorkomen dat je een plakkerig netwerk krijgt. Dat voorkomen doe je door zeer kort te kneden (in de keukenmachine), door écht koude boter te gebruiken, en door een scheutje eveneens koude alcohol toe te voegen aan het deeg.

Klein scheutje, proef je niks van, maar de werking is voortreffelijk. Dit korstdeeg leek bijna bladerdeeg.

En dan de andere moeilijkheid van deze taart: het eiwitschuim. Eiwitschuim krijg je erg moeilijk gaar op een taart, want dan moet het hele ding eeuwen in de oven staan en soms komt er dan juist weer nattigheid uit dat schuim en is het hele effect bedorven. Mariën smeert op de citroenvulling gaar schuim, de zogenaamde Italiaanse merengue, verkregen door kokende suikerstroop aan het geslagen eiwit toe te voegen. Het resultaat is een weelderige zoete wolk op de zure vulling.

Als we nog even binnenblijven, gaan we echt dingen begrijpen. Denk ik.

Marjoleine�de�Vos

gezorgd. Een verademing voor sommigen, al krijgen ze er meer geluid thuis voor terug.

Door�onze�medewerker�Manouk van Egmond�Illustratie�Sharon�Coone

J

acqueline Maschino (48) had nog nooit een zangvogel gehoord in het bos bij haar woonplaats Bussum. Niet omdat ze er niet waren, maar omdat ze al sinds haar geboorte zeer slechthorend is.

Hoge tonen hoort ze niet of nauwelijks, dus ving ze alleen de geluiden op van het autoverkeer op de nabijgelegen A1. Laatst ging ze er weer eens wandelen – en toen hoorde zij ze ineens voor het eerst: een hele groep fluitende vogels.

Maar ook mensen die goed kunnen horen, merken dat het stiller is geworden tijdens de lockdown. Singer-songwriter Divya Kohli (27) woont in Badhoevedorp, in de buurt van Schiphol, en heeft veel minder last van vliegtuigen, zegt ze, die voorheen vaak zo veel lawaai maakten dat ze een gesprek moest staken. Ineens kan ze muziek maken terwijl ze blaadjes hoort ritselen en bomen hoort waaien.

En Amsterdammer Jup Jansonius (50) heeft het idee dat de „constante sonore brom” in de stad verdwenen is. Ze kan best goed tegen herrie, zegt ze. Maar nu er geen „hordes toeristen” door de stad lopen, hoort ze overdag ineens het water tegen de kades klotsen en slaapt ze ’s nachts veel dieper. Ze verheugt zich nu al op de evenementenvrije zomer. „Dit gaan we nooit meer meemaken. Het is paradijselijk.”

Ze hebben het goed gehoord. Uit data van meetinstituut Sensornet blijkt dat het gemiddelde geluidsniveau in Nederland met drie decibel is gedaald, zegt Erik Roelofsen, directeur van de Nederlandse Stichting Geluidshinder (NSG). Het lijkt een kleine daling als je bedenkt dat het gemiddelde geluidsniveau normaal gesproken 50 à 55 decibel is, maar de decibel is een verhouding op een logaritmische schaal, legt hij uit. „De afname van 3 decibel betekent dat het geluidsniveau is gehalveerd. Het is het verschil tussen het geluid horen van 100.000 of 50.000 langsrijdende auto’s.” De geluidsafname is volgens hem het grootst in de buurt van vliegvelden, snelwegen en drukke straten.

En dat heeft, in ieder geval tijdelijk, een positief effect op onze gezondheid, zegt Fred Woudenberg. Hij is hoofdredacteur van het blad Geluid en hoofd van de afdeling leefomgeving bij de GGD Amsterdam.

Lawaai is een heel groot probleem in Nederland, zegt hij. Volgens een RIVM-rap-

port uit 2018 over de beleving van onze woonomgeving, ondervinden 1,25 miljoen mensen alleen al van wegverkeer ernstige hinder, en veroorzaakt deze geluidsbron bij 600.000 mensen ernstige slaapverstoring. De chronische stress die dat bij sommigen oplevert, kan de bloeddruk omhoogdrijven en zelfs hartziektes en overlijdens veroorzaken, aldus Woudenberg. „Uit onderzoek blijkt dat er elk jaar tientallen tot honderden mensen voortijdig overlijden door omgevingslawaai.”

Stress

Ik kon van de week letterlijk meedoen met een potje 30 Seconds van de buren

Met name geluidsgevoelige mensen zijn kwetsbaar, zoals Fia Schooljan (53) uit Velp, die na een aanrijding zes jaar geleden extreem gevoelig werd voor geluidsprikkels. Hoewel ze geleerd heeft meer geluiden te verdragen, kan haar stressniveau bij onverwacht extreem hard geluid zo hoog oplopen dat ze duizelig wordt, moet braken en van de adrenaline niet meer kan slapen. De stilte nu doet haar ontzettend goed, zegt ze. „Ik slaap weer met de ramen open omdat ik de buren niet meer vroeg naar hun werk hoor vertrekken. En ik kan in het weekend zonder oordoppen op mijn balkon zitten, nu er geen groepen ronkende motoren bij het tankstation tegenover mij stoppen.”

Volgens psycholoog Arno Lieftink, werkzaam op de audiologische afdelingen van het UMC Utrecht en het Erasmus Medisch Centrum, is ongeveer vijftien procent van de Nederlanders geluidsgevoelig. Zij nemen geluiden harder of intensiever waar dan anderen. Het is een gemêleerde groep, zegt hij, waar nog veel onderzoek naar moet worden gedaan.

Medische, maar ook psychische factoren, zoals een burn-out of PTSS, kunnen een aandeel in de verhoogde gevoeligheid hebben. En persoonlijke kenmerken spelen eveneens een rol. Zo zijn hogeropgeleiden, muzikanten en slechthorenden relatief vaker gevoelig voor geluid, omdat ze erin geoefend zijn om omgevingsprikkels bewuster te verwerken.

Stilte is niet alles Zijn patiënten blij dat het geluidsniveau is gedaald? „Nou”, zegt Lieftink, „het grappige is dat sommigen zeggen dat het rustiger is en dat ze dat prettig vinden. Maar anderen zeggen: het is stiller, en daardoor

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

merk ik de geluiden die nog wel te horen zijn meer op.” Mensen met tinnitus horen hun piep nu bijvoorbeeld veel beter.

Het blijkt sowieso een denkfout om ervan uit te gaan dat de geluidsdaling voor iedereen per definitie positief is. De kwaliteit van geluid is minstens zo belangrijk als het aantal decibellen, vertelt soundscapespecialist Tjeerd Andringa, hoofd van de Auditory Cognition Group aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het verkeer van vliegtuigen, treinen en auto’s legt volgens hem „een deken van continue geluiden over Nederland” heen. En nu die deken dunner is geworden, is onze geluidsomgeving rijker en horen we geluiden die eerst overstemd werden. Mensen die in een rustige omgeving wonen, zullen nu misschien meer natuurgeluiden horen, zegt hij. Maar het is ook mogelijk dat je ineens meer last hebt van een geluid dat je nog irritanter vindt dan wegverkeer.

Geluid van buren, bijvoorbeeld. Een grote ergernis voor sommigen, zo blijkt uit de verhitte reacties op een Facebookoproep voor dit artikel met de vraag wie de geluidsdaling heeft opgemerkt. „Hier beduidend meer last van burengeluid”,

schrijft Kim van der Lugt (38) uit Heemvliet. „Ik kon van de week letterlijk meedoen met een spelletje 30 seconds.” En Chris Kemperman (33) uit Almere schrijft: „Ik zit de godganse dag thuis te werken met klusherrie om me heen. Knettergek word ik ervan. Iedereen is zijn tuin aan het doen, buiten schilderwerk, hele gevelrenovaties of dakverbouwingen. Mijn irritatie zit er vooral in dat ik zelf ook dolgraag zou gaan klussen aan mijn huis en tuin, maar dat mijn werk (cruciaal beroep) gewoon doorgaat.”

Angst voor de bron „Nu mensen meer thuis zijn, moeten we elkaars geluiden meer verdragen”, zegt Fred Woudenberg van Geluid. „En als je al moe bent en veel stress hebt, kan het zijn dat de grasmaaier van de buurman je te veel wordt.” Welke geluiden als storend worden ervaren, wordt volgens hem bepaald door verschillende „niet-akoestische factoren”, waaronder angst voor de bron van het geluid. „Scootergeluid wordt bijvoorbeeld geassocieerd met losgeslagen jeugd, vandalen.” Of we geluiden hinderlijk vinden, hangt af van de be-

Ik kan in het weekend zonder oordoppen op mijn balkon zitten

tekenis die we eraan geven, beaamt psycholoog Arno Lieftink. Zo stoort hij zich sneller aan mensen die in een stiltecoupé praten dan aan treinreizigers die in een gewone coupé met elkaar kletsen, omdat het een sociale afspraak schendt.

Wij houden van geluiden die ons op een diepere manier veilig doen voelen, zegt Andringa. „Geluiden vertellen ons veel over onze omgeving. En wij horen graag dat de natuur of onze sociale omgeving in een normale toestand is. Het is een oude cognitie in onze hersenstam die we met dieren gemeen hebben.”

Hij heeft een enquête afgenomen om erachter te komen wat we prettige geluiden vinden, zegt hij. „Voor de een is dat een echtgenote die een boek leest, voor de ander een buurvrouw die het huis schoonmaakt.” Mechanische geluiden daarentegen, zoals die van auto’s, brommers en vliegtuigen, vinden we onaangenaam.

En van dat soort geluiden hebben we nu dus aanzienlijk minder last, zeggen Woudenberg en NSG-directeur Erik Roelofsen.

Laatstgenoemde hoopt dan ook dat we na de coronacrisis vaker thuis zullen werken.

C5

En het burenlawaai dan? Daar valt mee om te gaan, zeggen ze allebei, bijvoorbeeld door in een goede relatie met de buren te investeren. „Het wordt dan makkelijker om je buurman op lawaai aan te spreken en er afspraken over te maken”, zegt Woudenberg. „Mensen hebben minder last van geluid als ze het gevoel hebben dat het beheersbaar en voorspelbaar is.” Roelofsen: „Denk ook na over wat je zelf kan doen om minder geluid te veroorzaken. Gebruik geen motormaaier of bladblazer voor een paar vierkante meter gras.”

Of ga wat vaker de natuur in, zoals Jacqueline Maschino, die nu elke dag met haar hond in het bos wandelt en naar de vogels luistert. Ze is niet bang voor het moment dat het geluidsniveau weer naar ‘normaal’ terugkeert, zegt ze. Niet in de laatste plaats omdat ze geluidsopnames van het eerste vogelconcert heeft gemaakt, die ze met hulpmiddelen naar haar gehoorapparaten kan sturen. Ze heeft er al „tig keer” naar geluisterd, zegt ze, om het bijzondere moment te herbeleven. „Wat ik nu meemaak, neemt niemand meer van me af.”

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

C6 en hetlev interview

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

WAT�MAAKT�HET�LEVEN�DE�MOEITE�WAARD?

Dichter Radna Fabias houdt niet van teveel abstract geklets. „Ik wil de details die betrekking hebben op het lichaam.”

Door�onze�redacteur�Marjoleine de Vos�Fo�t�o’s Andreas�Terlaak

‘Dan stort de boel in.

En dan? Stukje typen?’

H HOTEL VAN DER VALK BREUKELEN

oe het met haar gaat, vraag ik aan de telefoon. Dichter Radna Fabias (1983) zit alleen thuis in Utrecht. „Al mijn vrienden zijn zinnen op schermen geworden”, zegt ze. „Iedereen vraagt hoe het gaat. Als ik het al weet, kost het me moeite dat onder woorden te brengen, ik kan het vaak alleen voelen.”

Dichters worden geacht wat ze voelen onder woorden te kunnen brengen maar zo werkt het niet. Gedichten, en dat geldt zeker ook voor die van Fabias, zijn niet de neerslag van gevoelens – het zijn gemaakte teksten, de resultaten van materiaal verzamelen, ordenen, vormen. En van schrappen en zwoegen en verzinnen – en formuleren en bij dat alles proberen niet te vergeten waar het ook alweer om begonnen was.

Dan schrijft iemand bijvoorbeeld dit: „angst dempt schoonheid/ dat werpt weer licht op waarom schoonheid schaars is”.

Radna Fabias moet wel de succesvolste dichterdebutant ooit geweest zijn. Haar bundel Habitus, uitgekomen in februari 2018, werd opvallend goed ontvangen en bekroond met vijf prijzen. Haar leven stond volstrekt op zijn kop. In oktober 2019 besloot ze dat ze een poos onzichtbaar wilde zijn. Ze wilde schrijven. En even lukte dat ook, de stilte en de afwezigheid in de media en op podia werkte.

En toen kwam die coronacrisis. Alleen nog contact via het scherm. Niet meer naar haar moeder. Dan gaat ze heus geen gedicht voor haar moeder schrijven, zegt ze: „Misschien is de kunst nu om creatieve kracht in te zetten voor de productie van iets anders dan kunst.” Ze formuleert precies en vaak met voorbehoud. Als iemand die veel met zichzelf in gesprek is.

En werkt ze ook? „Inmiddels wel, maar ik houd moeite met het gegeven dat ik schrijf. Het heeft geen helder nut. Dat heeft het nooit gehad. Als je bedenkt wat deze crisis betekent voor mensen in precaire situaties…”

Dat gevoel geeft schrijven, maar lezen niet. „Nee. Ik haal zelf ook veel uit het lezen. Nu vooral poëzie. En essays.

Soms moet ik huilen om de poëzie die ik lees en dat is goed.”

Waarom is dat goed? „Dat is een fysieke ervaring. Als er veel onzekerheid is, is het fijn dat verdriet even een uitgang heeft. Ik

huil soms ook na een gesprek of omdat ik een heel groot niet-weten voel dat ik nog geen plek kan geven.”

Wat is dat niet-weten? „Er is niet-weten wat te doen voor verdrietige en zieke dierbaren. Nietweten hoe lang dit duurt, hoe alles straks wordt. Er is eenzaamheid, huidhonger, het gemis van eerdere vanzelfsprekendheden. Er is financiële onzekerheid, de reële mogelijkheid dierbaren te verliezen, twijfelachtige pogingen dat te voorkomen, het gegeven dat je aanwezigheid een ander in levensgevaar kan brengen.

Ik weet vaak ook niet hoe me tot allerlei mensen en hun angsten te verhouden.”

Ze bemerkt een grote discrepantie tussen al dat voelen en de manier waarop er gesproken en geschreven wordt. In die abstracte beschouwingen zit „een zekere lulligheid” als je geconfronteerd wordt met iets echts, zegt ze. Niet alleen nu trouwens. Ze vertelt over een literair bezoek aan Zuid-Afrika. Op straat waren duizenden vrouwen na de zoveelste gruwelijke moord aan het demonstreren. Ze ging met een taxi in Kaapstad naar het theater waar een lezing werd gehouden over ‘dystopie in de literatuur’ („Dat gegeven!”). „Ik stapte uit en het eerste wat een politieagent vroeg was: ‘Oh jullie komen voor het feestje?’ Hij bedoelde de demonstratie.”

We vergeten wel eens hoe comfortabel en veilig we het hebben, vindt ze. Ze wil niet zeggen dat comfort en veiligheid niets waard zijn, zeker niet, en ook niet dat pijn echter is dan andere ervaringen of dat leed meer recht van spreken geeft, maar comfort doet wel iets met de manier waarop we ervaren en beschouwen.

Leidt comfort tot een gebrek aan ervaring? „Ik denk soms dat er hier zo veel comfort is dat we ons verliezen in abstracties. Ik keek naar de eerste toespraak van de minister-president

Over�deze�serie We�leven,�zo�goed�en�zo�kwaad als�het�gaat.�Maar�wat�maakt�het de�moeite�waard?�Niemand�die het�definitieve�antwoord�kan�geven,�maar�menigeen�heeft�er ideeën�of�zelfs�sterke�gevoelens over.�Daarnaar�vragen�we�in�deze�serie�kunstenaars,�schilders, dichters,�musici�en�wetenschappelijk�onderzoekers.

over de coronamaatregelen. Bij de aansluitende talkshow vroeg men meteen ‘wat vond jij ervan?’. Iemand was verrukt over de dramaturgische lijn in die toespraak. Hup, gelijk naar de vorm. Het ging niet over fictie, hè.

Als er gezegd wordt: ‘het wordt moeilijk voor mensen met een kwetsbare gezondheid’, dan betekent dat: deze mensen moeten worden opgesloten, als ze toch naar buiten gaan, kunnen ze sterven. Dát is de betekenis voor het lichaam. Als je even niet oplet, stijg je op en gaat het over dramaturgie of Ruttes vaderlijke toon.”

VERLIES�JE�NIET�IN A�B�ST�R�ACT�I�E�S Wil je zelf met je poëzie juist wel concreet zijn? „Ja, ik zoek manieren om tussen abstractie en vlees te bewegen. Ken je dat werk van Magritte, The art of living? Dat oranje hoofd, meer een ballon met een gezicht dan een hoofd, eigenlijk. Zwevend boven een lichaam in pak. Op de achtergrond een bakstenen muur en daarachter bergen. Ik had lang een kopietje daarvan in mijn werkkamer. De laatste weken dacht ik regelmatig aan dat werk. Als ik weer een stuk las over de crisis, de maatregelen of de ‘BV Nederland’. Of als weer iemand in een met voorbeeldige kritische distantie geschreven stuk vond dat we het hoofd koel moesten houden. Dat lukt goed als dat hoofd daar zweeft, ja. Ik wil de details die betrekking hebben op het lichaam. In het algemeen, in de context van crises en zeker in mijn werk.

Om niet in die verleidelijke distantie te blijven hangen. Ter herinnering aan wat er op het spel staat.”

De woorden zingen zich anders los van hun betekenis? Dat wordt in poëzie juist vaak nagestreefd… „Tja. Poëzie. Wat daar nu over te zeggen? Ik houd van hoe literatuur woorden geeft aan het bewegen van mensen door de wereld. Ook het vleselijk lijden. En menselijke lelijkheid. Ik wil daar binnen en buiten de literatuur bij zijn. Ik wil me daar soms aan verwonden. Ik kan dat lang niet altijd aan. Afstand kalmeert mij ook, maar ik wil die vooral als adempauze gebruiken. Als ik poëzie schrijf, probeer ik de vermoeidheid van het dagelijks taalgebruik uit een deel van mijn woorden te trekken. Dat is iets anders dan die afstand.

C7

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

„En terug naar nu: ik ken iemand uit de risicogroep die in de zorg werkt, een alleenstaande moeder die in een huis met een stuk of acht mensen van verschillende generaties woont. Ze is doodsbang. Voor zichzelf, voor huisgenoten en de mensen die ze beroepsmatig verzorgt. Zie je me al aankomen met ‘houd het hoofd koel, lieverd’? Ik weet vaak niet wat wél te zeggen, maar de gruwelijke details die zij deelt zijn belangrijk. Ik mag van mezelf daar niet van vluchten. Ook als schrijver niet.”

adam spoelt aan

Er wordt nu anders wél gesproken over de lelijkheid van mensen. „Ja maar veelal in de trant van: ‘ik kan niet geloven dat mensen hamsteren of de waarde van mensenlevens berekenen’ of iets anders waar andermans egocentrisme uit blijkt.

Natuurlijk kun je dat wel geloven! Je kunt je ergeren en het tegelijkertijd begrijpen. Ik trek mijn wenkbrauwen op als mensen hun eigen lichamelijkheid en lelijkheid verdringen. Als je je driften, je neiging tot egocentrisme en puberale weerspannigheid erkent en jezelf daar een beetje pijn mee doet, word je misschien gedwongen wat stiller te zijn, minder superieur te blaffen. Maar ja, hoe nuttig is dat? Stel je voor: enkel met stilte reageren op lelijkheid.”

Ze benadrukt de concrete en zintuiglijke dingen die ze nu mist. De zee, met alle geuren, kleuren en geluiden. En alles wat je met anderen kunt delen. Een maaltijd. Alle tactiele dingen. Een omhelzing, een kus, een aai, een schouderklopje, seks.

op zondagochtend op het kerkplein in de stad – het is herfst er ligt blad het toeval is van overheidswege afgeschaft – ik raap hem op ik dep hem droog ik houd hem om hem om hem heen schrijf ik een zin waarin zijn knapzak past adam rekt zich uit de verdrinking heeft hem goed gedaan wat is hij schoon hij heeft zes maskers hij draagt er één dat heeft hij mee uit de woestijn waar hij alleen was toen intact nog en droog Radna Fabias (uit: Habitus)

LEVEN�IS�EEN�OPGAVE, MAAR�ER�ZIJN�DINGEN�DIE HET�DRAAGLIJK�MAKEN Wat maakt het leven de moeite waard? „Ik pruts me er veelal doorheen. En soms tref ik iets wat bevestigt dat dat gepruts de moeite waard is. Onverwachte resonantie. Intimiteit. Leven is een hele opgave, maar als we er toch zijn, zijn er dingen die het draaglijk maken. Vriendschap, nabijheid, schoonheid. Schrijven is voor mij essentieel, maar het is ook een onnozele bezigheid. Je zit een half leven te typen, je af te zonderen, je het jezelf een beetje moeilijk te maken.

Dan stort de boel in. En dan? Stukje typen? Ik denk veel na over stil zijn.

Ik denk soms dat het nu subversiever

is om te zwijgen. En als ik nu zeg, bedoel ik niet enkel nu het crisis is. Er wordt al zoveel gezegd.”

Maar wat kan nu wel? „Ik zoek nog. Ik denk na over manieren waarop je liefde kunt uitdrukken in tijden van schaarste. Als fysieke nabijheid niet mogelijk is.”

INTIMITEIT�IS�NIET ENKEL�LIEF En wat vind je dan? „Niets groots. Met mijn telefoon een soort interactieve kookshow voor mijn moeder uitzenden. We kletsen, ik kook, toon het resultaat, vertel wat ze kan maken met wat ze heeft, maak grapjes. Of naar buiten om bloesem te filmen voor iemand die niet naar buiten kan. Boodschappen opsturen. „Ik ken mensen die niet in staat zijn om de communicatie rondom het virus en soms zelfs de veiligheidsinstructies te decoderen, mensen die vatbaar zijn voor nepnieuws, geen toegang hebben tot dingen waar ik wel toegang toe heb. Die mensen hebben mij eerder veel wijsheid geschonken, maar ze zien tegelijkertijd het verschil niet tussen worstelende experts en complottheorieën verspreidende beroemdheden. Ik zoek een taal waarin we elkaar kunnen volgen zonder dat ik de indruk wek alwetend te zijn. „Ik deel dingen waarvan ik hoop dat die anderen ook raken of helpen.

Laatst stelde ik iemand voor om een keer te videobellen zonder te praten.

Samen lezen of zo. „Als het lukt deel ik mijn ontreddering en vermoeidheid. Ik val ook uit. Soms erger ik me aan de frivoliteit van vrienden. Die ergernis is geen veroordeling, die zegt ook veel over mijn frustraties. Hun levens lijken in veel opzichten niet op het mijne. Maar ik ben ook die zak die zegt ‘ik leef niet mee met je kater’. Intimiteit en liefde zijn niet enkel lief. „Iemand belde me onlangs om te laten zien hoe hij namens mij de zee aanraakte. Dat raakte mij diep. „Ik heb een altaartje met foto’s van kwetsbare dierbaren. Daar brand ik dagelijks een kaars en heilig hout. Ik weet niet of je wat ik daar doe bidden kunt noemen. Ik ben stil, denk aan ze, voel onmacht. En ik hoop. Zoiets. „Daartussen schrijf ik. Ondanks alles. Dat is ook liefde.”

Gecomponeerd door de CIA? H

Podcast Wind�of�Change Pineapple�Studios, Crooked�Media, Spotify;�acht�delen. *# 4

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

et nummer Wind of Change (1991) van de West-Duitse rockband Scorpions is ‘de soundtrack’ van de val van de Sovjet-Unie. De krachtige eerste zinnen – ‘I follow the Moskva, Down to Gorky Park, Listening to the wind of change’ – zouden zelfs aan die revolutie bijgedragen hebben. Het nummer inspireerde een generatie die opgegroeide onder communistische bewinden met westerse waarden.

Maar wie schreef de tekst van Wind of Change? Was het Scorpions-voorman Klaus Meine – in een Mickey Mouseschoolschriftje in 1990? Of was het de Amerikaanse inlichtingendienst CIA? Dat laatste hoorde onderzoeksjournalist Patrick Radden Keefe (The New Yorker) in 2011 van een bron binnen de Amerikaanse inlichtingenwereld. Een fabeltje, dacht hij. Totdat Keefe op onderzoek uitging en zoals Alice in Wonderland het konijnenhol intuimelde.

De podcast Wind Of Change, die op 8 mei op Spotify verscheen, is het resultaat van negen jaar zoeken naar een

FOTO�MICHAEL�OCHS�ARCHIVES/GETTY�IMAGES

Een podcast over Wind of Change onderzoekt een helemaal niet zo onwaarschijnlijke complottheorie uit de Koude Oorlog. antwoord. In acht afleveringen van zo’n drie kwartier volgt Patrick Radden Keefe de broodkruimels van een complottheorie die (ex-)spionnen, hair-metal rocksterren, drugsmokkelaars en speelgoedmakers achter hebben gelaten. „Dit verhaal klinkt gek genoeg om waar te zijn”, vertelt een spion aan Keefe.

Het nut van desinformatie Muzikanten zijn in het verleden al eens wapens geweest voor de CIA. Die financierde in 1961 heimelijk de concerttour van zangeres Nina Simone in Nigeria. Zo werd de kritische burgerrechtenactivist opeens een propagandamiddel voor het Westen in de Koude Oorlog die werd uitgevochten op het Afrikaanse continent. Keefe vraagt zich na een paar afleveringen dan ook terecht af of hij zelf geen propaganda maakt door dit schijnbare succesverhaal van de CIA zuurstof te geven.

Wind of Change zorgt voor een fris briesje in de afgesloten wereld van dit

De�West-Duitse�rockband Scorpions. moment. De complottheorie die Keefe onderzoekt lijkt uit een onschuldigere tijd te komen. Zonder corona, Obamagate of Fake News, maar wel met Bon Jovi en G.I. Joe-speelgoed.

Keefe weeft in de podcast een meeslepend narratief en muzikaal tapijt van grappige feitjes over spionagetechnieken, de geschiedenis van ‘glam metal’, de Koude Oorlog en het nut van desinformatie. Om de absurditeit van zijn zoektocht luchtig te houden, doorbreekt Keefe regelmatig de vierde muur à la Fleabag’s Phoebe Waller-Bridge. Zo

legt de journalist midden in zijn interview met de Scorpions-voorman aan de luisteraar uit waarom hij er op dit moment voor kiest om direct op de man te vragen naar zijn band met de CIA. Het is een ingenieuze manier om spanning op te bouwen en de luisteraar wat bij te brengen over de journalistieke methode. Het werkt ook goed om de soms dunne verhaallijnen en de lengte van de afleveringen wat verder op te rekken.

Hans�Klis

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

C9 Zap

Welkom in je eigen huis FOTO�MOON�SARIS

J

Theater Een�antwoord�op�alle v�ra�g�e�n�.�Met�Laura�van Dolron,�Willem�de�Wolf, Frank�van�Kasteren�en Wilco�Sterke.�Gezien 16/5�via�livestream�uit De�Kleine�Komedie.

Herh.�17/5.�Inl.�dekleineko�m�e�d�i�e�.�n�l�. *# 5

e koopt online een kaartje. Tegen achten kun je met een code ‘naar binnen’ en zie je Laura van Dolron en haar troupe op je scherm, elk in een eigen vakje, elk op het podium net zo geïsoleerd als wij. „Welkom in je eigen huis”, zegt ze. „Leuk dat jullie er niet zijn”. Je merkt direct dat dit online theater is en niks anders. Het is live, maar het wordt geen pseudotoneel of tweederangs tv, en anderzijds glijdt het ook niet af naar een door de chatfunctie overwoekerd internetevenement.

Ze zijn nog niet begonnen of Van Dolrons laptop valt op de grond. Ze duikt hem op, checkt of hij nog werkt en gooit er een aanstekelijk intermezzo in over hoe ze als kind bij het kerstdiner onder de tafel zat. (Of het een kerstdiner betrof weet ik ineens niet zeker – dat is hoe haar speeches werken, ze vermengen zich instant met je eigen verhalen).

Een antwoord op alle vragen is een zo-

geheten filosofisch theaterconcert, Van Dolrons specialisme en ideaal vehikel voor haar zoekende stem en haar hopsakee-lichaamstaal. Wie een kaartje kocht, kon een vraag mailen. Al die vragen worden getoond, met heftige letters, in breekbare regels, met hartjes of een kras.

Het zijn er tientallen, zo voelen we dat we met veel zijn, ook al zitten we apart.

Hier voorgelezen worden ze instant poëzie, swingend en zingend. Er zijn diepe vragen, benauwde vragen, corona-clichévragen. En daar zijn de antwoorden, vol eigen intimiteiten en bekentenissen, via raps, liedjes, spoken word-barrages.

De melige vraag ‘Patat of friet?’ leidt tot het hoogtepunt van de voorstelling. En de vraag naar de veronderstelde dominantie van rode katers wordt een rode draad.

Joyce�Roodnat

Weerwoord op de Brabantse kaalslag

V

Klassiek Storioni�Festival Thuis. Storioni�Trio, Henk�Neven,�Vladimir Mendelssohn�en�Carel Kraayenhof.�Gezien:�1417/5,�Digitaal�uit�Muziekgebouw�Eindhoven.�Via�storioni-festiva�l�.�n�l�. *#4

ier ras-Brabanders bewezen zondagmiddag dat de kaalslag in de kunst vooral woekert in de hoofden van het nieuwe provinciebestuur, dat afgelopen week begon aan een politieke vendetta tegen de cultuur. Maar alles van waarde blijkt gelukkig verre van weerloos. Dat liet het Storioni Trio vier dagen lang horen in een digitale versie van zijn jaarlijkse kamermuziekfestival.

Zondag schoof bandoneonist Carel Kraayenhof – geboren langs de oevers van de Tongelreep in Aalst – aan voor een van de vier mini-concerten. Muziek en cultuur, benadrukte hij, mogen niet verdwijnen. Het viertal onderstreepte die woorden met magistraal samenspel in de tango Oblivion van Astor Piazzolla: bandoneon, cello en viool gaven de klagende en tegelijk krachtige melodie aan elkaar door. Schoonheid en betekenis stelden zich in hun onvergankelijkheid teweer tegen de tijdelijkheid en het cynisme van de politieke eerzucht, dat in Brabant cultuursubsidies na 2022 geheel wil afbouwen „richting het nieuwe normaal”.

Uiteraard ademden de vier optredens niet de feestelijke atmosfeer die jaarlijks het Storioni Festival omhult. Niettemin baadde de muziek in spelplezier, hier was de homo ludens in optima forma aan het woord. In het openingsconcert bracht het dartelende Storioni Trio – in Mendelssohn, de jonge Beethoven en Haydn – een lofzang aan de levenslust.

De liederen met bariton Henk Neven boden meer overpeinzing: Beethoven schetste een Schotse schone die de dood van haar vader en drie broers beweent, en toonzette een vaarwel aan het lawaaiige stadsleven. Health, liberty and rest, the silent joys of simple minds, zong Neven (Gezondheid, vrijheid en rust, de stille vreugden van de eenvoud). Kunst kan dan eeuwen oud zijn, maar is nooit geschiedenis – zij weerspiegelt altijd het nu.

En daarom zullen we ons Piazzolla – in tegenstelling tot de Brabantse vrije tijd gedeputeerde Wil van Pinxteren – blijven herinneren.

Joost�Galema

Laurence' nieuwe EP is weinig verrassend

FOTO�LARS�VAN�DEN�BRINK�&�ALBUMHOES

D

Pop Duncan�Laurence Worlds�On�Fire *# 3

uncan Laurence had dezer dagen zullen schitteren op de Nederlandse presentatie van het Songfestival. Het is inmiddels een jaar geleden dat hij de liedwedstrijd won met het verstilde maar toch explosieve ‘Arcade’. Sinds dat succesvolle liedje, dat in West-Europa een hit werd, is er weinig nieuws verschenen van Laurence. Dat deze week de EP Worlds On Fire wordt uitgebracht, lijkt op het nakomen van een oude afspraak: zodat de release zou samenvallen met het Songfestival.

Nu die aanleiding is verdwenen, is het de vraag waarom deze EP er is. Wordt het niet tijd voor een album, of in ieder geval iets substantiëlers dan een EP met daarop al twee bekende liedjes (‘Arcade’ en de vorige single ‘Love Don’t Hate It’)? Laurence zal in november - wellicht - optreden in de Ziggo Dome, maar heeft nog altijd slechts vijf nummers uitgebracht.

Na de nieuwe liedjes ‘Beautiful’ en ‘Yet’, die bescheiden frapperen, onder-

scheidt de nieuwe single ‘Someone Else’ zich door de bewerkte stijl. Sommige elementen doen denken aan ‘Arcade’: de ruimtelijke productie waarin synthesizerklanken aanzwellen, het drama dat losbarst, de vocale dynamiek.

De ik-persoon wisselt pijnlijke gedachten aan een ex-geliefde met een nieuwe partner af met beschrijvingen van de omgeving. Van de ‘drukke straten’ waarover hij loopt, en de ‘traffic jam’. Het klinkt bijna anachronistisch: „Eating in busy restaurants/ everyday of the week”.

Een groter probleem is de structuur van het nummer. Het lied is doorwrocht en kreeg een aantrekkelijke beat als onderstroom, maar de elementen worden te vaak herhaald. Hierdoor raakt de ontknoping van het refrein („I don't think about you/ until I’m alone”) uitgewerkt, en klinkt de melodie mechanisch.

Hester�Carvalho

Japanse�cabaretiers in�To�k�i�d�o�k�i�.

Dit was de tragiek van de hele mens

J

apan is geen rariteitenkabinet, hield Paulien Cornelisse ons voor aan het begin van het tweede seizoen Tokidoki.

Ik knoopte dit in mijn oren en dat was nodig in de aan Hitori-bocchi gewijde aflevering. Dat betekent zoveel als ‘moederziel alleen’. Het is ook een maatschappelijke term, want steeds meer jonge Japanners leven alleen. Cornelisse wilde weten of ze gelukkig zijn of alleen ‘niet ongelukkig’.

H

et bracht haar naar een kantoorzaaltje waar een speeddate werd georganiseerd. De daters zaten naast elkaar aan een tafel, elk met een plastic flesje waarin een gele vloeistof schemerde. De tafeltjes waren naar de muur gekeerd, waarop een uitgeprinte foto van een beer of kat hing, met een nummer.

De vrijgezellen zwegen of hun leven ervan afhing. Pas na een teken van de organisator braken er vragen door de verlegenheid heen. Een man in een witte trui ontplofte bijna van de zenuwen toen de naast hem aangeschoven vrouw informeerde wat voor werk hij deed. „Ik werk in een fabriek van puddinggerechten.” Toen Cornelisse hem na afloop kwam vragen wie hij de leukste vrouw vond, zei de arme puddingman: „Ik was zo nerveus, daar heb ik helemaal niet op gelet!”

Er was één match. De Nederlandse gast wilde van het potentieel gelukkige duo weten of ze gingen afspreken. Dat was een tikkie te direct. Het stel keek haar aan alsof ze een potloodventer op een donker bospad zagen en haastten zich in een razend pantomime van excuusgebaren de deur uit.

Japan is géén rariteitenkabinet, hield ik mijzelf nog maar eens voor. Daarop deed Cornelisse verslag van een Botchi Night, waar alleenstaande vrouwen zich in bruidstenue lieten hijsen en lieten fotograferen. Ook sprak ze twee cabaretiers die verkleed als reuzenkersen een voorstelling over maagdelijkheid maakten. „Het is niet heel makkelijk te begrijpen wat hier grappig aan is”, recenseerde hun Hollandse vakgenote.

Buiten op straat probeerden de jongens publiek te werven, verkleed als straatvegers omdat zij anders moeilijkheden met de politie zouden krijgen.

Door ging het naar het toiletlunchen: allerlei Japanners eten hun werklunch uit sociaal ongemak op het gemak. Cornelisse bezocht een wc die online zeer lovend was gerecenseerd en nam plaats op de smetteloze pot. Iets te eten had ze niet bij zich. „We zijn zo dicht bij waar het weer uit moet komen dat ik de neiging zou hebben om het er meteen in te gooien, zonder tussenkomst van mijzelf.” Ik sprak mijzelf nogmaals toe: Japan is géén rariteitentoilet, eh -kabinet.

Duidelijk was dat dit niet-rariteitenkabinet in Tokidoki (geregisseerd door Jelle Brandt Corstius) geweldige televisie opleverde, waarbij de toon ernstiger werd. Er was een jonge man die een kluizernaarsbestaan leidde: eens in de twee maanden ging hij naar buiten. Hij zat voor een computerscherm, met op tafel twee sinaasappels, een mok, een kussen en een rol wc-papier. Er waren ouderen, ‘draaideursenioren’, die zich opzettelijk lieten arresteren omdat ze in de gevangenis in elk geval een dak boven hun hoofd hadden. We zagen een oude man een brief schrijven. Aan zichzelf.

D

e aflevering eindigde in een solo-karaokeclub, alwaar mensen hokjes betraden die nogal aan pornocabines deden denken. Hier konden de bezoekers geheel privé hun favoriete karaokelied zingen. Cornelisse zong in hokje 37 vol overgave een Japanse smartlap over eenzaamheid. Het was tot op de gang te horen, net als het gezang achter de gesloten deuren van de andere kamertjes. „Dit is Japan in een notendop”, zei Cornelisse. „Van binnen gebeurt er van alles, maar de deuren blijven dicht.” Ja en nee.

Dit was méér. Dit was de tragiek van de hele mens.

Arjen�Fortuin

C10 de gids televisie maandag

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

U�I�TG�E�L�I�C�H�T

D�R�A�M�AS�E�R�I�E

D�O�C�U�M�E�N�TA�I�R�E

Jurassic�World

Hidalgo

2Doc�Vader�in�de�tuin

NPO�3,�20.25-21.00u.

Veronica,�21.30-23.45u.

Net�5,�23.30-1.45u.

NPO�2,�20.25-21.30u.

(Colin�Trevorrow,�2015).�In�deel�4�van de�Jurassic�Park-reeks�is�de�oude droom�van�entrepreneur�John�Hammond�gerealiseerd:�een�dinopretpark met�veertien�soorten�herbivoren�en�zes carnivoren.�Omdat�een�pretpark�jaarlijks�nieuwe�attracties�nodig�heeft,�recombineert�men�in�het�lab�ook�extragriezelige�nepdino’s.�De�sinistere geneticus�dr.�Henry�Wu�heeft�met�een kruising�van�onder�meer�T-rex,�boomkikker�en�inktvis�een�torenhoge, bloeddorstige�ontsnappingskunstenaar�ontworpen.�Al�die�dino’s�stampen, achtervolgen�en�verscheuren�erop�los.

(Joe�Johnston,�2004).�Western�annex avonturenfilm�met�Viggo�Mortensen.

Hij�speelt�Frank�T.�Hopkins,�een�aan�lager�wal�geraakte�cowboy�die�zijn brood�verdient�in�Buffalo�Bills�Wild West�Show�en�op�een�dag�wordt�uitgedaagd�mee�te�doen�aan�een�legendarische�paardenrace�door�de�woestijn van�Saoedi-Arabië.�Hij�zwijgt�als�Clint Eastwood�en�zijn�mustang�Hildalgo steigert�als�een�acrobaat.�Dat�Hidalgo geen�volbloed�raspaard�is,�net�zoals Hopkins�een�half-Indiaan�blijkt�te�zijn, vinden�de�Arabieren�onder�leiding�van sjeik�Omar�Sharif�maar�niets.

Gelauwerde�regisseur�Frans�Bromet wilde�een�film�maken�over�mantelzorg in�Nederland.�Bromet�volgde�enkele weken�de�familie�Korevaar�uit�Nieuwerkerk�bij�wie�opa�Koos�(89)�in�een�speciaal�mantelzorghuisje�in�de�tuin woont.�Koos�is�nog�te�gezond�voor�een pleeghuis,�maar�helemaal�zelfstandig wonen�kan�hij�ook�niet�meer.�Het�lijkt een�ideale�oplossing,�maar�de�aanwezigheid�van�opa�blijkt�toch�zwaarder�te wegen�op�het�gezin�dan�verwacht.�Bovendien�wordt�Koos�door�het�energieke�gezinsleven�erg�geconfronteerd met�zijn�eigen�beperkingen.

Samenwonen,�huizen�kopen,�seksproblemen,�carrièretwijfels,�mantelzorg, kinderwensen,�vreemdgaan:�alle�grote t�h�e�m�a’s�waar�moderne�Nederlandse dertigers�mee�worstelen�passeren�de revue�in�deze�nieuwe�NPO-dramaserie.

We�volgen�acht�leeftijdgenoten�die�eerder�samen�in�een�studentenhuis�woonden�maar�nu�hun�eigen�weg�in�het�serieuze,�volwassen�leven�moeten�gaan vinden.�Wat�de�oude�vrienden�nog steeds�bindt,�is�het�onverwerkte�trauma en�de�vragen�die�nog�steeds�leven�over een�negende�vriend�die�jaren�terug�verongelukte.�De�makers�hebben�de�cast

NPO�1 14.45�Journaal�(NOS).

15.00�Journaal�(NOS).

15.20�Journaal�(NOS).

15.40�Journaal�(NOS).

16.00�Journaal�(NOS).

16.10�Nederland�van�boven (�V�P�RO)�.

16.45�MAX�Ouderenjournaal (�M�A�X)�.

17.00�Journaal�(NOS).

17.10�Tijd�voor�MAX�(MAX).

17.55�Politieke�partijen.

18.00�Journaal�(NOS).

18.15�EenVandaag�(AVROT�RO�S�)�.

18.45�Sportjournaal�(NOS).

19.00�M�(KRO-NCRV).

20.00�Journaal�(NOS).

20.35�Dokters�van�morgen (AV�ROT�RO�S�)�.

21.35�Het�Familiediner�(EO).

22.25�Op1�(BNNVAR�A�/�EO/�M�A�X�/�W�N�L�)�.

23.35�Journaal�(NOS).

FILM

FILM

Dertigers

heel�bewust�samengesteld�uit�minder bekend�jong�talent;�de�hoofdrollen�zijn voor�onder�meer�Justus�van�Dillen�(Flikken�Rotterdam),�Lykele�Muus�(Klem), Jelle�de�Jong�(M�o�o�rd�v�ro�u�w�),�Leonoor Koster�(Jeuk)�en�Gürkan�Küçüksentürk (Kinderen�geen�Bezwaar).�Dertigers is vanaf�maandag�op�weekdagen�te�zien; in�Vlaanderen�is�de�reeks�die�als�voorbeeld�diende�voor�de�Nederlandse�versie�inmiddels�al�toe�aan�zijn�derde�seizo�e�n�.

NPO�2 16.30�B�i�n�n�e�n�s�te�B�u�i�te�n (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

17.00�Journaal�(NOS).

17.15�Per�Seconde�Wijzer (�B�N�N�VA�R�A)�.

17.50�The�Durrells�in�Corfu (�M�A�X)�.

18.45�B�i�n�n�e�n�s�te�B�u�i�te�n (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

19.20�Typisch�Nieuw�Den Helder�(BNNVARA).

19.55�Per�Seconde�Wijzer (�B�N�N�VA�R�A)�.

20.25�2Doc:�Vader�in�de tuin (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

21.30�Nieuwsuur (NOS/NTR).

22.15�De�Monitor (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

22.50�Kruispunt (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

23.20�Adieu�God? (�EO)�.

23.50�Andries�(EO).

NPO�3 17.45�Willem�Wever (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

18.15�Brugklas�(AVROT�RO�S�)�.

18.25�Brugklas�blijft�thuis (AV�ROT�RO�S�)�.

18.30�SpangaS (�K�RO�-�N�C�RV�)�.

18.40�Het�Klokhuis�(NTR).

19.00�Jeugdjournaal�(NOS).

19.35�First�Dates�(BNNVAR�A)�.

20.25�Dertigers (�B�N�N�VA�R�A)�.

21.00�Experimensen�(AVROT�RO�S�)�.

21.45�Sluipschutters�(BNNVA�R�A)�.

22.20�Draadstaal�(AVROT�RO�S�)�.

22.50�Dertigers�(BNNVARA).

23.20�Killing�Eve�(BNNVAR�A)�.

RTL�4 09.55�Ko�f�f�i�e�t�i�j�d�.

11.05�Eigen�Huis�&�Tuin.

11.30�The�Bold�and�the Beautiful.

11.55�E.R..

13.05�Dr.�Phil.

14.00�Beau.

15.35�Eigen�Huis�&�Tuin.

16.05�Het�zijn�net�mensen.

17.00�5�Uur�Live.

18.00�RTL�Nieuws.

18.15�Editie�NL. 18.30�RTL�Weer.

18.35�RTL�Boulevard.

19.30�RTL�Nieuws.

19.55�RTL�Weer.

20.00�Goede�Tijden,�Slechte Tijden.

20.30�Kopen�zonder�kijken.

21.25�Beau.

23.05�RTL�Nieuws.

23.20�RTL�Weer.

23.26�Beau.

00.55�RTL�Boulevard.

RTL�5 16.50�Gordon�Ramsay:�Oorlog�in�de�keuken!.

17.50�Dr.�Phil.

18.35�Deurwaarders�UK. 19.30�Ambulance�UK. 20.30�Hotter�Than�My Da�u�g�h�te�r.

21.30�All�You�Need�Is�Jani.

22.25�24�Uur�in�de�E.R..

23.20�Ambulance�UK. 00.20�The�Americans.

NET5 13.55�H�u�i�ze�n�j�a�c�h�t�.

14.35�2�Broke�Girls.

15.05�Wat�Eten�We?.

15.25�Het�Blok�Australië�-�All St�a�rs�.

16.20�Het�Blok�Australië�-�All St�a�rs�.

17.15�Wat�Eten�We?.

17.40�Het�Blok�Australië�-�All St�a�rs�.

18.40�Het�Blok�Australië�-�All St�a�rs�.

19.35�Masterchef�USA. 20.30�Robin�Hood.

23.30�H�i�d�a�l�g�o.

01.45�Wat�Eten�We?.

02.05�Loop:�Hart�van�Nederland.

SBS6 12.50�Lang�leve�de�Liefde.

13.15�50/50.

13.45�L�i�n�g�o.

14.10�Kinderen�in�Oorlog.

15.05�The�Doctors.

15.55�SOS:�De�Verbouwers.

17.05�Droomhuis�op�het�Platte�l�a�n�d�.

18.00�Hart�van�Nederland�Vro�e�g�.

18.30�Shownieuws�-�Vroege editie.

18.55�We�e�r.�n�l�.

19.00�Lang�leve�de�Liefde.

19.30�50/50.

20.00�L�i�n�g�o.

20.30�Chateau�Meiland.

21.30�Man�Bijt�Hond�XL. 22.30�Hart�van�Nederland�Late�editie.

23.00�Shownieuws�-�Late editie.

23.25�We�e�r.�n�l�.

23.30�Lang�leve�de�Liefde.

BBC�1

Thuiskok Barbecueën

I

k wil het met u hebben over barbecueën.

Dat kost me wat fantasie, want op het moment van schrijven is het buiten bewolkt, guur en winderig – allesbehalve goed barbecueweer. Maar deze rubriek vullen is vooruitzien en het weerbericht voorspelt in de week dat deze Thuiskok verschijnt een zonnetje met twintig graden. En als het voorjaar een indicatie is voor de zomer, dan komen er nog genoeg perfecte dagen om te barbecueën aan.

De afgelopen weken namen collega Hassnae en ik u op een wereldreis van Iran naar IJsland naar de Amerikaanse staat Californië, ter compensatie voor de vakantie die we waarschijnlijk in eigen land moeten doorbrengen. Nu is het tijd dat we het vakantiegeluk wat dichter bij huis zoeken. Er zijn – voor mij althans – weinig dingen die zó een vakantiegevoel oproepen als barbecueën, en dat kan gewoon in uw eigen achtertuin. Vandaar deze week Het Complete BBQ boek van Julius Jaspers.

Nu kook ik graag en uitgebreid met vlees, vis en groente boven het vuur van het gasfornuis of in de warmte van de oven, maar in barbecueën ben ik niet bekwaam. Vroeger was het mijn vader die zich over de buitengrill ontfermde, tegenwoordig is er altijd een vriend of

Julius�Jaspers Het�complete�BBQ�boek Carrera�Culinair 416�blz.�€ 25,-

vriendin in de buurt met meer fascinatie voor het vuur dan ik.

Bij dit kookboek breekt me dat op. Want het mag dan wel ruim 400 pagina’s hebben, op pagina 18 beginnen de recepten en het houdt daarna niet meer op. De pagina’s ervoor bevatten te weinig informatie voor beginners als ik: hoe creëer je een vuur waarop je direct en indirect kan barbecueën, ook als je maar een klein exemplaar hebt? Nog belangrijker is de vraag: hoe houd ik de temperatuur van de barbecue op peil zonder dat mijn eten ofwel rauw ofwel zwartgeblakerd op mijn bord belandt?

Dat is heel erg jammer, want blader door dit boek en je komt non-stop recepten tegen om je vingers bij af te likken, zoals Koreaanse aubergines, spicy pig candy van ontbijtspek, en inktvisspiesjes met citroenpeper. Helemaal blij word ik van de veertig (!) pagina’s sauzen- en smaakmakersrecepten, met interessante en funky condimenten als kombu pesto, cola pickled onions en ananaschutney.

Gelukkig staan er recepten voor elk niveau in. Iets afgrillen boven loeiend heet vuur lukt me nog wel.

Sam�de�Voogt

18.15�Po�i�n�t�l�e�s�s�.�19.00�BBC�News�at�Six;�Weather. 19.30�BBC�Regional�News�and�Weather. 20.00�The�One�Show. 20.30�Pa�n�o�ra�m�a -�Coronavirus�Crisis:�Europe’s�Migrant�Camps. 21.00�Ea�s�t�E�n�d�e�r�s�.

21.30�Would�I�Lie�to�You?. 22.00�Normal�People. 22.30�Normal Pe�o�p�l�e�.�23.00�BBC�News�at�Ten. 23.30�BBC�Regional�News�and We�a�t�h�e�r.�23.40�We�a�t�h�e�r.�23.45�People�Just�Do�Nothing.

BBC�2 18.15�Flog�It!. 19.00�Richard�Osman’s�House�of�Games.

19.30�Animal�Park�Heroes. 20.00�Dig�WW2�with�Dan�Snow.

21.00�The�Best�of�RHS�Chelsea�Flower�Show. 22.00�Monkman�& Seagull’s�Genius�Adventures. 23.00�QI�XL. 23.45�Newsnight.

00.25�We�a�t�h�e�r.�00.30�Being�Gail�Porter.

ARD 18.00�Gefragt�-�Gejagt. 18.50�G�ro�ß�s�t�a�d�t�re�v�i�e�r.�19.45�Wissen�vor acht�-�Zukunft. 19.50�Wetter�vor�acht. 19.55�Börse�vor�acht.

20.00�Ta�g�e�s�s�c�h�a�u�.�20.15�Erlebnis�Erde:�Naturwunder�Okawango.

21.00�Hart�aber�fair. 22.15�Ta�g�e�s�t�h�e�m�e�n�.�22.45�Rabiat:�Schei�auf M�o�ra�l�!�.�23.30�Die�Geheimnisse�der�Akten. 00.15�Nachtmagazin.

ZDF 18.00�SOKO�München. 19.00�Heute. 19.20�We�t�t�e�r.�19.25�W�i�s�o.

20.15�Der�Fernsehfilm�der�Woche:�Laim�und�der�letzte�Schuldige.

21.45�Heute�journal. 22.15�Montagskino�im�ZDF:�Die�Unfassbaren 2. 00.10�Heute+. 00.25�Das�kleine�Fernsehspiel:�L’Intrusa�-�Der Eindringling. 01.55�Girl�friends. 02.40�Girl�friends.

TV�5 18.00�64�minutes,�le�monde�en�français,�1re�partie. 18.22�M�é�t�é�o.

18.25�Le�journal�de�l’é�co.�18.31�L’i�nv�i�t�é�.�18.41�À�l’i�n�t�é�r�i�e�u�r.

19.33�À�l’i�n�t�é�r�i�e�u�r.�20.30�Le�Journal�de�France�2. 20.56�M�é�t�é�o.

21.00�Echappées�belles. 22.32�Le�journal�de�la�RTS. 22.59�M�é�t�é�o.

23.02�Le�feu�sacré. 00.35�Antivirus.

C11

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

TA�L�K�S�H�OW

WETENSCHAP

©�STUDIO�STEENHUIS,�STUDIOSTEENHUIS.NL

IN�HET�MIDDEN

ACT�UA�L�I�T�E�I�T

Adieu�God?

Dokters�van�morgen:�ogen

De�monitor:�corona

NPO�2,�23.20-23.50u.

NPO�1,�20.35-21.35u.

NPO�2,�22.15-22.50u.

Tijs�van�den�Brink�praat�in�dit�‘co�ro�n�a�s�e�i�zo�e�n’ van�zijn�langlopende�reeks Adieu�God?�over�de�relatie�die�tattookoning�Henk�Schiffmacher�met�het geloof�heeft.�Hij�groeide�op�in�een�katholieke�slagersfamilie�in�Harderwijk en�was�jarenlang�misdienaar�in�de�lokale�parochie.�Maar�later�in�zijn�leven besloot�de�tattoo-artist�de�kerk�toch vaarwel�te�zeggen.�De�opnames�vonden�plaats�in�aardewerkfabriek�Royal Delft,�waar�momenteel�de�expositie Geloof,�hoop�en�liefde�van�Schiffmacher�te�zien�is.

In�een�nieuwe�reeks�Dokters�van�morgen onderzoekt�journalist�Antoinette Hertsenberg�spraakmakende�innovaties�in�de�zorg.�De�helft�van�de�twintigers�in�Nederland�is�bijziend;�een�verdubbeling�ten�opzichte�van�veertig jaar�geleden.�Hoe�komt�dat?�D�o�kt�e�r�s van�Morgen laat�zien�dat�artsen�proberen�met�veelbelovende�gentherapieën oogziektes�die�je�blind�maken�een�halt toe�te�roepen.�Hertsenberg�reist�daarnaast�naar�Italië�waar�artsen�een�baanbrekende�stamceltransplantatie�hebben�ontwikkeld�die�ervoor�zorgt�dat een�blind�oog�weer�kan�zien.

Het�RIVM�heeft�in�deze�coronacrisis een�groot�aantal�beroepen�als�cruciaal bestempeld.�Uitgangspunt�is�dat�iedereen�zo�veel�mogelijk�thuiswerkt, maar�wie�een�cruciaal�beroep�heeft, werkt�gewoon�door.�Maar�kunnen�deze�mensen�zich�tijdens�hun�werk�wel aan�de�strenge�coronarichtlijnen�houden?�Kun�je�in�een�GGZ-instelling�medicatie�toedienen,�en�anderhalve�meter�afstand�bewaren?�En�als�het�contact�minimaal�moet�zijn�om�besmetting te�voorkomen,�kun�je�dan�nog�wel mensen�helpen,�of�goed�behandelen?

Vul�in�en�ontdek�wie�of�wat�er�midden�in�het�nieuws�staat Horizontaal:�1. Staan�boven�de�kapitein 9.�Lang�__�11�.�Anders�genaamd�1�3.�Deed�aangifte�tegen�zijn�eigen�fractieleider�Van�Brenk 16.�Numerus�clausus�bij�het�klooster?�18�.�Co�n�current�van�Robijn�en�Ariel�19.�Geen�oude BRD’er�21�.�__�de�Haan,�grondlegger�van�de Gay�Pride�24�.�Fijn�26.�__�Hillesum,�oorlogdagboekschrijfster�27.�Zendt�Het�uur�van�de�wolf uit 29.�Boomvrucht�31�.�‘Babyolifantje�is�de�ster�bij beperkte�heropening�__’ 33.�Test�leesvaardigheid�van�vogels�34�.�Gangetje�36.�De�e-variant blijkt�steeds�ongezonder�Verticaal:�2. Indische kip�3.�Begint�(nogal�eens)�met�O�4. Vo�o�r�l�e�t�t�e�r�s van�blueszanger�Burnside�5. Geweldige�erva-

ringen�6.�J.�van�der�__,�door�Sonneveld�bezongen�slagerij�7.�‘Dankbare�__�laat�1400�boeketten bezorgen�bij�ziekenhuis’ 8. Hebben�veel�omhanden�dezer�dagen�1�0.�Jens�__,�beëindigde�2014 zijn�wielercarrière�met�een�werelduurrecord 12. Clarabella�__�1�3.�‘Drie�aangiften�tegen�officier�op�marineschip�Karel�__’ 14�.�‘FNV�kan�__ van�5�procent�voorlopig�wel�vergeten’ 15. Is�zonder�seks�moeilijk�te�krijgen�17.�‘__,�Rutte�gaat�iets ze�g�g�e�n’ 2�0.�Past�voor�beurt�of�geld�22�.�Legt�onze�schuld�vast�2�3.�__�Sophia�25. Voorganger�van 50�Plus�28�.�Opinieweekblad�30.�‘B�i�n�n�e�n�ko�r�t geen�__�meer�op�mondkapjes’ 32�.�Weduwe�van Ruud�35�.�Ex�van�Charles

Oplossing�puzzel�15�mei.�Horizontaal: 1.�AKKERS�6.�MESSI�10.�BOEL�11.�TRIEST�13.�PLUMEAU 15.�SPIGT�17.�OMA’S�18.�LOO�23.�NEW�24.�AMEN�25.�KLAAR�27.�NIETJES�30.�RIGIDE�31.�REIE�32.�RETRO�33.�LEENDE�Verticaal:�1. ABP�2.�KOLONEL�3.�KEU�4.�ELMO�5.�STAAIJ�6.�MESTVEE�7.�ESP�8.

STILL�9.�INTO�12.�RUSLAND�14.�EMBARGO�16.�GODHEID�19.�ANKER�20.�KWART�21.�EMIEL�22.�ENTRE�26.�AIR�28.�JEN�29.�SEE�In�het�midden: ANK�BIJLEVELD

RTL�7 11.30�Bezopen�bestuurders.

12.00�Bezopen�bestuurders.

12.30�Stop!�Politie.

13.15�Stop!�Politie.

13.30�Idioten�op�de�weg.

14.00�Idioten�op�de�weg.

14.25�Idioten�op�de�weg.

14.30�Idioten�op�de�weg.

14.35�Fresh�Off�the�Boat.

15.00�Fresh�Off�the�Boat.

15.30�Pawn�Stars.

16.00�Pawn�Stars.

16.30�Married�with�Children.

17.00�Married�with�Children.

17.30�F�l�o�d�d�e�r.

18.00�F�l�o�d�d�e�r.

18.30�The�A-Team.

19.25�Hardcore�Pawn.

19.40�Hardcore�Pawn.

20.05�Hardcore�Pawn.

20.30�Son�of�a�Gun. 22.40�Première:�American Heist.

00.40�MotorNL�TV.

V�E�RO�N�I�CA 06.00�Disney�XD. 18.00�The�Big�Bang�Theory.

18.15�The�Big�Bang�Theory.

18.40�Two�and�a�Half�Men. 19.05�Two�and�a�Half�Men. 19.35�The�Big�Bang�Theory.

19.55�The�Big�Bang�Theory.

20.30�Veronica�Inside.

21.30�Jurassic�World.

23.45�Man�with�a�Plan.

ÉÉN 12.50�Beweeg�in�uw�kot!.

13.00�Het�journaal.

13.30�Het�weer.

13.35�Iedereen�beroemd.

14.00�Thuis.

14.25�De�collega’s.

15.00�Clips.

15.15�Murdoch�Mysteries.

16.00�Het�pleintje.

16.50�B�u�re�n�.

17.10�De�Ridder.

18.04�Het�journaal�update.

18.10�Het�weer.

18.15�Dagelijkse�kost.

18.30�B�l�o�k�ke�n�.

19.00�Het�journaal.

19.50�Iedereen�beroemd.

20.15�Het�weer.

20.20�Spoed�24/7.

21.20�First�Dates.

22.05�Band�of�Brothers.

23.15�Het�journaal.

23.30�Het�weer.

23.35�La�trêve.

CA�N�VAS 09.00�Le�n�te�b�e�e�l�d�e�n�.

10.00�Ketnet�Junior.

19.05�Pompeii�Rising.

20.00�Te�r�z�a�ke�.

20.35�De�afspraak.

21.25�Belga�Sport.

22.25�De�Campus�Cup. 23.15�24�Hours�in�Police�Custo�d�y.

00.05�Ca�nva�s�l�u�s�.

NRC_Next_3606

S�U�D�O�KU

1

Plaats�de�cijfers�1�tot�en met�9�zo�in�het�diagram�dat elk� 1 cijfer�precies�één� 2 keer voorkomt� 9 7in�elke� 8rij,�kolom, de�negen� 3x3 8 4 vetomrande� 2 vakken,� 1 2 én�de�vier�grijze 3x3�vakken. 7 © Peter� Ritmeester 6 3 PZ�Z�L�.co�m5 8 7

NRC_Next_3606

2 9 7 8 4 1 2

8 2

2

7 6

9

Onder:�de�oplossing� van 4 3 5 vrijdag.

3606

Oplossing nr. 3605

3 5 8

2

7 9

4

3 5

3606

7 8 5 3 6 9 2 4 1

1 3 2 5 8 4 9 7 6

4 6 9 1 7 2 8 5 3

9 4 8 7 2 3 6 1 5

2 1 7 6 9 5 3 8 4

6 5 3 4 1 8 7 9 2

5 7 1 8 3 6 4 2 9

8 2 6 9 4 1 5 3 7

3 9 4 2 5 7 1 6 8

3605

Meer�puzzels�en�boeken�van�Peter�Ritmeester�op�www.pzzl.com

Oplossing nr. 3605

WEER Middag

Morgenochtend

Morgen

Maximumtemperatuur

Minimumtemperatuur

Temperatuurkaart

3

4

>8 5

4

2°

10°

19

16

>35

3

10

11

21

4

10

3

20

1

11 4

18

11°

23°

9°

16°

19°

21°

9

0 mm

12°

20°

10

22

18° 21°

5

23°

22°

24° 26°

28°

24°

wo do vr

za

zo

ma di

wo

20 mei 21 mei 22 mei 23 mei 24 mei 25 mei 26 mei 27 mei

13°

20 15

0,5

10°

10°

15° 16°

2

12

6°

8°

30 25

2

Zon 05:40 uur 21:32 uur

0°C

23°

Maan

24°

29°

21°

28°

24°

25°

38°

32°

26°

3605

33°

21°

25°

<-15

29°

24°

-5 -10

31°

25°

04:38 uur 16:47 uur

Bron: WeerKantoor.com

aantal uren zon kans op neerslag 2

7 1 4 9 2 6 5 8 3 8 3 6 4 1 5 7 2 9 5 Media� 2 BV9 8 7 3 1 Bezorging� 6 4en�abonnementen NRC� Hoofdredacteur:�René�Moerland Wij�streven�ernaar�n�rc�.�n�e�x�t�te�bezorgen 3 5directeur:� 1 7 6 Stas4 8 voor� 97.00�2 Algemeen� Dominic� uur,�op�zaterdag�voor�8.00�uur; NRC�Handelsblad voor�18.30�uur,�op�zaRe� �e 6d�a�c�t�i8 7 2 9 1 3 terdag� 4 voor� 5 13.00�uur.

Vragen,�opmerkingen�of�suggesties?

W.�nrc.nl/service,�T.�088-572�0572 za�9.00-13.00), Stuur� naar�redactie@nrc.nl 9 een� 4mail�2 3 5 8 6 (ma-vr� 1 8.00-19.45,� 7 of�ga�naar�nrc.nl/contact.�Postadres: WhatsApp�088-572�0555.

Postbus�20673,�1001�NR�Amsterdam, 2 9 8 6 3 7 4 Omgang� 5 1persoonsgegevens t.a.v�rubriek,�redactie�of�persoon. legt�van�abonnees�en�ge4 7 brieven 5 1 8 9 2 NRC� 3Media� 6 BV� Ingezonden� bruikers� van� online�dienstverlening�geReageren�op�artikelen?�Stuur�maximaal gevens�vast�voor�de�uitvoering�van�een 1woorden� 6 naar� 3 o�p5�i�n�i�e�@4�n�rc�.�n2�l�. 9 (abonnee)overeenkomst� 7 8 250� en/of�het�verC�O�LO�FO�N

3

3

3

4

4

3

Maandag�passeert�een�neerslagzone het�noorden.�Aan�de�westkust�klaart het�snel�op�en�landinwaarts�wordt�het in�de�loop�van�de�middag�steeds�zonniger.�Bij�een�matige�westelijke�wind�is

3

windrichting

zonnig

3

l. bew.

wind in Bft

L

bewolkt

H

regen

lage- en hogedrukgebied

het�16�graden�pal�aan�zee�en�19�tot�22 graden�landinwaarts.�De�nacht�naar dinsdag�blijft�ruimschoots�vorstvrij.

Dinsdag�begint�zonnig,�maar�al�snel ontstaan�er�stapelwolken�die�boven�de

buien

sneeuw

ijzel

onweer

mist

2° warmte- en koufront

isobar

temperatuur

oostelijke�helft�de�lucht�enkele�uren kunnen�laten�dichtslibben.�Woensdag en�Hemelvaartsdag�warmt�het�op.�In De�Bilt�kan�het�zomers�warm�worden (25�graden)�en�in�het�zuiden�28�graden.

Vermeld�naam,�adres�en�telefoonn�u�m�m�e�r.

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e�s T:�020�-�755�3049,�E:�sales@nrc.nl, W:�nrcmedia.nl Fa�m�i�l�i�e�b�e�r�i�c�h�t�e�n T:�020�-�755�3052 E:�familieberichten@nrc.nl NRC�Webwinkel T:�088�-�572�0202 E:�klantenservice@nrcwebwinkel.nl

lenen�van�diensten.�Deze�gegevens kunnen�worden�gebruikt�om�u�te�informeren�over�relevante�producten�en diensten�van�NRC�Media�BV�(zie�ook nrc.nl/privacyverklaring).�Afmelden�kan via�privacy@nrc.nl.

Au�t�e�u�r�s�re�c�h�t�©�NRC�Media,�2020.

Alle�auteursrechten�en�databankrechten ten�aanzien�van�(de�inhoud�van)�deze uitgave�worden�uitdrukkelijk�voorbehouden.�Deze�rechten�berusten�bij�NRC Media�BV�c.q.�de�betreffende�auteur.

Zie�voor�de�volledige�tekst:�nrc.nl

Maandag 18 mei 2020

nrc | maandag 18 mei 2020

De Europese blauwvintonijn is gered door vangstquota.

Vooral ZuidSpanje juicht Pagina�E�2-�3

FOTO�JAVIER�FERGO

Terug in de Middellandse Zee! Olie-industrie�en�klimaat Beleggers eisen meer dan klimaatdoelen van de sector: ze willen concrete plannen

Bundesliga Juichen op gepaste afstand en mondkapjes op de bank, maar de bal rolt weer in Duitsland

Interview Darwin en soorten?

Ondersoorten bij planten kunnen ook interessant zijn

PAGINA�E4-5

sport PAGINA�E�1�0�-11

wetenschap PAGINA�E12

E2 Economie

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Deze rubriek belicht elke maandag ontwikkelingen op de markten. Ditmaal: de zilverprijs.

Zilver- en goudprijs, index 1 januari 2020 = 100 120 110

Goud Zilver

100 90

De ‘torpedo’ zwemt weer in de Middellandse Zee Dertien jaar terug dreigde de Europese blauwvintonijn uit te sterven in de Middellandse Zee. Door quota is de vis terug, tot vreugde van Zuid-Spaanse koks en vissers.

80 70 60 2020 januari

REPORTAGE�MEDITERRANE�VISSERIJ

februari

maart

april

mei

NRC 180520 / RB / Bron: Bloomberg

In crisistijd komt zilver echt op de tweede plaats

D

e laatste keer dat het verschil tussen de goud- en zilverprijs zo groot was als afgelopen maart, doorkruisten driemasters van de VOC, volgeladen met peper en kruidnagel, de wereldzeeën. Sinds 1687 kwam het niet voor dat je voor goud 125 keer meer betaalde dan voor zilver, becijferde de bekende Britse grondstoffenspecialist Ross Norman voor de Financial Times.

Er gebeuren vreemde dingen met de edelmetalen. Toen landen links en rechts vanaf maart maatregelen invoerden om de corona-uitbraak te stoppen, kelderden de beurskoersen. Zilver en goud kelderden mee – ofschoon goud van oudsher bekendstaat als veilige haven. Terwijl goud hard viel, viel zilver nog harder. En waar goud inmiddels opkrabbelt, blijft zilver ver achter. „De prijs van zilver hangt meer dan die van goud samen met de staat van de economie”, zegt Arjen van der Meer van vermogensbeheerder Optimix. „Zilver heeft meer industriële toepassingen.” iPhones, auto’s, batterijen: daar zit het allemaal in.

Volgens CPM Group, een Amerikaans onderzoeksbureau dat zich specialiseert in grondstoffen, was van al het zilver dat vorig jaar gedolven werd 68 procent bestemd voor de industrie. Bij goud was dit 14 procent. Van het goud dat de mijnbouw wereldwijd uit de grond haalde, smolten edelsmeden driekwart om in kettingen, ringen en oorbellen. Bij zilver is dit net een derde. „De sterke daling van zilver in maart komt precies daardoor”, zegt Van der Meer, doelend op het effect van een instortende industriële vraag. De behoefte nam door de coronamaatregelen drastisch af. De autofabrieken in Duitsland vielen stil, in China stopten ze met batterijen maken, uit de Verenigde Staten kwamen even geen medische apparaten meer. Van der Meer: „De lockdowns, de erop volgende groei-implosie: dat weegt zwaar voor zilver.”

Zie de cijfers. Vanaf 5 maart, toen de maatregelen allengs ingrijpender werden, tuimelde zilver in twee weken naar een dieptepunt van 11,90 dollar (11,04 euro) per troy ounce (31,1 gram). Zo laag stond

die prijs in elf jaar niet. De min in maart bedroeg 30 procent. In hetzelfde tijdsbestek ging er bij goud 11 procent af, waarbij het dieptepunt op 1.486,05 dollar per troy ounce werd bereikt.

Dat zilver zo veel harder daalt, komt ook door de aard van de markt ervoor, zegt Georgette Boele, grondstoffenanalist bij ABN Amro. „De markt voor zilver is veel kleiner. Goud spreekt tot de verbeelding. Veel meer partijen handelen in goud, denk alleen al aan de centrale banken die er voorraden van aanleggen.”

Het gevolg daarvan is dat de zilvermarkt gevoeliger is voor beweging. Omdat minder partijen in zilver handelen, zijn ook minder partijen nodig om de prijs te beïnvloeden. Als er veel vraag is, gaat de zilverprijs harder omhoog dan die van goud. Ziet niemand de twee edelmetalen zitten, dan gaat zilver ook sneller omlaag.

De zilverprijs hangt nauw samen met de economie Arjen�van�der�Meer,�vermogensbeheerder

Goud koerst inmiddels comfortabel op een prijs van 1.716 dollar, hoger dan voor de coronaperikelen. Zilver heeft zijn verlies nog niet goedgemaakt. Niet gek, zegt Boele van ABN Amro. „De vooruitzichten voor de economie zijn nou eenmaal nog even doom and gloom.” Maar, zegt Van der Meer van Optimix, „als we een beetje fatsoenlijk uit de lockdowns komen, zou de inhaalrace dichtbij kunnen zijn”.

Optimisten wijzen in de zakenkrant Financial Times op de vele toepassingen in schone energie die zilver heeft: zonnepanelen, elektrische auto’s, zelfsturende auto’s, de 5G-infrastructuur. Voor de lange termijn blijft het edelmetaal dan ook een interessante belegging, zegt Van der Meer. Zeker nu de prijs ervan relatief laag is.

Guus�Ritzen

Door�onze�correspondent Koen�Greven B�A�R�B�AT�E

M

et een hijskraan worden de gigantische blauwvintonijnen één voor één aan hun staart van het dek getakeld.

Het bloed sijpelt nog een beetje uit de bekken van de vissen voordat ze in een vrachtwagen worden afgevoerd.

Vanuit het Zuid-Spaanse vissersplaatsje Barbate – het Mekka van de atún – gaan de tonijnen in grote aantallen de hele wereld over. „De Middellandse Zee zit weer vol met tonijnen”, vertelt de Spaanse tonijnvisser Juan Carlos Mackintosh. „Als je die niet meer zou bevissen, dan zouden alle garnalen en sardientjes hier door ze worden opgegeten. Het blijft wel een zaak om de juiste balans te vinden.”

En die mediterrane maritieme balans was dertien jaar geleden dusdanig verstoord dat de blauwvintonijn met uitsterven werd bedreigd. Uit onderzoeken van wetenschappers van de International Commission for the Conservation of Atlantic Tunas (ICCAT) bleek dat er nog maar 10 procent over was van het aantal dat vijftig jaar geleden door de wereldzeeën zwom.

Prins Albert kreeg niet zijn zin Als er in hetzelfde tempo door zou zijn gevist, zou het in 2012 gedaan zijn met deze tonijnsoort. Reden voor prins Albert van Monaco om een lobby te beginnen om de Europese blauwvintonijn naast de Afrikaanse neushoorn en de Aziatische tijger op de lijst met beschermde diersoorten te krijgen. Dan zou de handel definitief verboden zijn geweest.

Zover kwam het niet. „Gelukkig heeft die prins zijn zin niet gekregen”, zegt Mackintosh in de vissershaven, terwijl hij een vies gezicht trekt. De Spanjaard heeft drie boten waarmee hij jaarlijks zijn quotum van 50 ton blauwvintonijn mag vangen. Dat de ICCAT vanaf 2008 de vangst aan banden legde, is volgens Mackintosh en vele andere tonijnvissers een deel van oplossing gebleken. Vaststelling van een minimaal vangstgewicht van dertig kilo per tonijn (waardoor de kleinere zich kunnen voortplanten) zou het herstel in een versnelling hebben gebracht.

De gegevens van de commissie dienen vriend en vijand als leidraad. Uit de officiële cijfers blijkt dat de blauwvintonijn inderdaad in 2012 een dieptepunt beleefde. Van 28.750 ton in 2008 werd het vangstquotum vier jaar later teruggebracht naar 12.900 ton wereldwijd.

Daarna ging het beter. Dit jaar mag 36.000 ton blauwvintonijn worden gevangen, waarvan 6.108 in Spaanse wate-

ren. Jaarlijks gaan weer honderden miljoenen euro’s om in de internationale handel in deze vis. Kortom: de soort lijkt terug van bijna weggeweest.

Tordepoachtige vis Wat is er zo bijzonder aan deze vissoort, de Thunnus Thynnus, die zichzelf ieder jaar voortplant in de warmere wateren van de Middellandse Zee? De ogen van Pepe Melero beginnen direct te glinsteren als hij die vraag krijgt voorgelegd. „O, de blauwvintonijn is uniek. Een prachtige vis. Meters lang. Van soms honderden kilo’s. Met zijn tordepoachtige vorm kan hij wel tot tachtig kilometer per uur halen.

De orka is zijn enige echte natuurlijke vijand”, zegt de 63-jarige eigenaar van het beroemde restaurant El Campero in Barbate. „En de mens natuurlijk”, voegt de Spanjaard glimlachend toe. „De Romeinen en de Feniciërs visten al op tonijn.

Dezelfde technieken als toen worden nog altijd gebruikt.”

De populariteit van sushi en sashimi deed de Europese tonijn bijna de das om Het vangstseizoen loopt in Zuid-Spanje van april tot juni, waarbij de vis voornamelijk via de traditionele almadabra wordt gevangen. Tientallen vissers maken daarbij gebruik van een enorme constructie van verankerde netten op zee waar de tonijnen via vallen naar binnen zwemmen. Voorheen werd alles wat daar doorheen kwam binnengehaald, nu is het systeem verfijnd waardoor alleen vissen met een bepaalde omvang worden gevangen. „Ik zweer bij deze tonijn”, zegt Melero.

Ooit een derderangs product Eeuwenlang werd de blauwvintonijn in Zuid-Spanje met name gezien als een regionale lekkernij. De rest van Spanje had amper oog voor de vis, die toen als derderangs product bekendstond. Tonijn werd verpakt in blikjes, voor in de salade of op toast. En het was altijd handig om in crisistijden tonijn in de voorraadkast te hebben liggen.

In het lege restaurant lacht Melero smalend vanachter zijn mondkapje. „Wat in die blikjes zit, is vaak niets eens tonijn.

En als dat wel het geval is, dan is het een andere soort. Skipjack of geelvintonijn.

Ergens familie van de blauwvintonijn, maar eigenlijk verder totaal onvergelijkbaar”, legt Melero uit. „Een blikje van onze ‘rode tonijn’ kost twintig euro.”

In de volksmond staat de blauwvintonijn in Barbate bekend als atún rojo, vanwege de diep rode kleur van de lende.

Economie E3

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Melero, die in het vissersdorpje wordt gezien als ‘de meester van de tonijn’, staat deels aan de basis van de opmars van de vis. Na de dood van zijn vader kreeg hij in 1978, aan het begin van de democratie, opeens een kleine zaak in handen. „Eigenlijk werd ik gelijk verliefd op deze vis met zijn unieke smaak en ik besloot me helemaal daarin te specialiseren”, vertelt Molero. „Aanvankelijk maakte ik de traditionele specialiteiten van deze streek. Het hart van de tonijn.

Of de typische atún encebollado, met veel ui. Het aantal gerechten was beperkt.”

Japanse tonijnhonger Met de komst naar Zuid-Spanje, aan het einde van de vorige eeuw, van Japanners die de vette blauwvintonijnen uit de Middellandse Zee wel op waarde wisten te schatten, onderging de Spaanse keuken van Melero in de jaren negentig een metamorfose. „De Japanners kopen de tonijnen hier sindsdien massaal op voor hun sushi. Ze verbleven hier in het begin soms maanden achtereen met hun eigen koks. Ik liet ze vaak in de keuken van mijn restaurant hun gang gaan en keek dan met een schuin oog mee. Zo leerden we niet alleen de tonijn ook rauw te eten, maar kwamen we erachter dat je vrijwel alle delen kunt gebruiken”, legt Molero uit. „De kop werd vroeger gewoon weggegooid. Daarvan gelden nu een mormo of een morillo als één van de duurste delicatessen. Het voelt als een intens geluk om dat te kunnen eten.”

Molero leerde 25 verschillende tonijngerechten met 25 verschillende technieken maken. In de afgelopen decennia volgden verschillende Spaanse topchefs, zoals Ángel León, het voorbeeld van Molero. Ze wisten tonijn als een exclusief gerecht op de kaart te zetten in toprestaurants in Spanje, Italië en Frankrijk.

Vooral door de groeiende wereldwijde populariteit van sushi en sashimi nam de vraag naar blauwvintonijn een enorme vlucht. Naast de traditionale almadabras bij de Spaanse kustplaatsjes Barbate, Conil, Zahara en Tarifa, het Italiaanse Sicilië en Noord-Afrika, werden op andere plekken boven zee vliegtuigen, helikopters en satellietapparatuur ingezet om scholen te verplaatsen naar tonijnfarms om ze voor de sushi vet te mesten. „Totdat er in 2007 opeens bijna geen blauwvintonijn meer was in de Straat van Gibraltar”, herinnert Mackintosh zich. „Dat was een schok. Opeens maakte iedereen zich toen zorgen. Ik heb destijds ook weleens gevreesd voor het einde.”

FOTO�’S�JAVIER�FERGO

20 euro voor 150 gram

Tonijnvissers�aan�dek�in�de�haven�van�het�Zuid-Spaanse�Barbate (boven);�keuken�van�restaurant�Viu�Espacio�Gastronómico in�Barbate�(linksmidden); schepen�na�aankomst�in�de�haven (rechtsmidden);�tonijnen�liggen�klaar�voor�transport (onder).

De tonijnsector uit Zuid-Spanje is zich ervan bewust dat zijn kip met gouden eieren na drie millennia bijna door wereldwijde overbevissing aan zijn einde kwam.

Het invoeren van de quota en andere beperkingen leidden er niet alleen toe dat de reuzenvis zich weer met succes wist voort te planten, maar ze zorgden ook voor een zekere exclusiviteit. Een stuk van 150 gram kost in een restaurant al snel twintig euro. „De allerbeste wilde blauwvintonijn is prijzig, maar deze vis is iedere euro meer dan waard”, stelt Juan Viu, een 25-jarige chefkok die in mei vorig jaar zijn eigen restaurant in Barbate opende en binnen een half jaar zijn investering er weer uit had. Hij wordt gezien als een talentvol boegbeeld van een nieuwe generatie ‘tonijnmaestro’s’ die de blauwvintonijn ook in Noord-Europa op de kaart moeten kunnen zetten.

De coronacrisis riep zijn ambities medio maart even abrupt als onverwacht een halt toe, maar nu in Barbate de terrasjes weer open mogen, zit zijn Viu Espacio Gastronómico direct weer zo vol als het maar mag. „Heeft de tonijnvisser in Nederland een slecht imago? Ach”, zegt Viu lachend, „wie er hier met zicht op zee eenmaal van heeft geproefd, zal blij zijn dat deze vissoort weer springlevend is.”

E4 Economie

nrc

FOTO�DAVID�MCNEW/GETTY�IMAGES)

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Het�South�Belridge�Oil�Field�in�Californië,�het�op�drie�na�grootste�olieveld�in�deze�staat.

OLIEBEDRIJVEN

Van de oliesector wordt meer verwacht dan klimaatdoelen Niet zo lang geleden konden Europese oliebedrijven het VN-klimaatakkoord van Parijs grotendeels negeren. Nu hebben ze klimaatdoelen voor 2050. Beleggers, bezorgd over de financiële risico’s van klimaatverandering, vragen om concrete plannen.

Door�onze�redacteur Hester�van�Santen AMSTERDAM.�Terwijl de coronacrisis

oliemaatschappijen dwingt tot miljardenbezuinigingen op de korte termijn, dringen ook de zorgen voor de langere termijn zich op. Alle grote Europese olie- en gasbedrijven hebben het afgelopen halfjaar klimaatdoelen voor 2050 geformuleerd om hun geloofwaardigheid voor aandeelhouders te bewaren. Maar diezelfde aandeelhouders laten, nu deze weken jaarvergaderingen worden gehouden, nadrukkelijk blijken dat dit niet genoeg is.

Nog niet zo lang geleden kon een oliebedrijf het VN-klimaatakkoord van Parijs (2015) grotendeels negeren. Eind 2017 kondigde Shell als eerste een klimaatambitie aan die naar eigen zeggen paste bij ‘Parijs’, waar landen afspraken de opwarming van de aarde tot ruim onder 2 graden Celsius te beperken. Wetenschappers en kritische beleggers vonden de ambitie onvoldoende, maar Shell hád tenminste een doel. Twee jaar lang stond het Brits-Nederlandse bedrijf daar in z’n eentje.

Sindsdien is het maatschappelijk ongemak snel gegroeid. 2019: het opeen-na-warmste jaar ooit, Greta Thunberg, een Europese Commissie die wil dat Europa in 2050 klimaat-

neutraal is, ziedende bosbranden in Australië.

En ineens, sinds december, hebben alle andere grote Europese oliebedrijven het voorbeeld van Shell gevolgd.

Toen het Britse BP in februari zijn klimaatbeleid voor 2050 aankondigde, stond de nieuwe bestuursvoorzitter Bernard Looney voor een foto van een klimaatprotestmars.

Ook de kleinere Europese olieconcerns Repsol (Spanje), Equinor (Noorwegen) en ENI (Italië) – nog altijd bedrijven met meer dan 50 miljard dollar jaaromzet – zijn afgelopen halfjaar toegetreden tot wat informeel de net zero club is gaan heten. Shell schroefde in april zijn oorspronkelijke klimaatdoel op, en als laatste van de grote Europese oliebedrijven kwam Total twee weken geleden over de brug. Op de kaft van de agenda voor de aanstaande aandeelhoudersvergadering van het Franse bedrijf staat geen boorplatform, maar een zonnepark. „Ze moeten wel”, zegt directeur Jan-Jaap Verschoor van Oil Analytics, een Londens analysebedrijf voor de oliesector. „Ze verliezen anders alle institutionele investeerders die klimaatbeleid in hun eigen doelstellingen hebben staan.”

De grote Amerikaanse oliebedrijven ExxonMobil en Chevron weten de kritiek deels nog op afstand te hou-

den. Zij hebben geen klimaatplan voor 2050, en het lukt aandeelhouders door juridische blokkades al twee jaar niet klimaatkritische agendapunten in te brengen op de jaarvergaderingen.

Voor de oliebedrijven op het Europese continent is de volgende fase al aangebroken. Nu zij één voor één beweren zich achter het VN-akkoord van Parijs te scharen, vragen beleggers, bezorgd om de financiële risico’s

Op de kaft van de agenda voor Totals aandeelhouders staat dit jaar een zonnepark van klimaatverandering, om ‘substantie’. Ze willen duidelijker en scherper einddoelen, concrete investeringsplannenen, een bonusbeleid dat goed klimaatgedrag beloont.

Over de klimaatplannen van onder andere Shell, Total en BP verscheen juist afgelopen dinsdag een kritisch rapport van het Britse Transition Pathway Initiative (TPI), een verbond van zestig institutionele beleggers dat samenwerkt met de London School of Economics. Volgens de onderzoekers passen de klimaatdoelen van geen van die bedrijven, anders

dan ze zelf beweren, bij het doel de opwarming van de aarde te beperken tot ruim onder 2 graden Celsius. TPI vindt het positief dat de bedrijven nu klimaatdoelen hebben, maar „er is meer nodig en de betrokkenheid van investeerders (...) moet zich daarom ook ontwikkelen”.

Plannen zijn deels vaag TPI plaatst Shell voorop, en BP in de achterhoede. Die rangorde krijgt niet overal bijval. De Nederlandse consultant en ex-Shell-medewerker Margriet Kuijper, die analyses van de klimaatplannen van zowel BP als Shell schreef, oordeelt juist dat BP „voorop loopt in de race”.

Analist Andrew Grant van de Britse ngo Carbon Tracker, die alle nieuwe klimaatplannen afgelopen maanden bestudeerde, weet het niet meer. „Het wordt steeds moeilijker de klimaatplannen van de Europese oliebedrijven te vergelijken”, verzucht hij. Ze gebruiken niet dezelfde meetmethode, zijn deels vaag, en allemaal maken ze hier en daar uitzonderingen. „Wat bij al deze bedrijven pijnlijk ontbreekt”, benadrukt Grant, „is een plan waarin ze laten zien hoe ze bij het einddoel komen, welke CO2-uitstoot ze nog toestaan, en welke nieuwe investeringen ze daarvoor laten vallen.”

Carbon Tracker, dat zich richt op de financiële sector, schreef in maart in

een rapport dat ook veel Europese oliebedrijven hun bestuurders nog altijd belonen voor groei. Grant: „Bij Shell bepaalt de productie 25 procent van de bonus.”

Ook Verschoor van Oil Analytics is kritisch op het investeringsbeleid van ook de Europese oliebedrijven. „Het probleem is dat de duurzame investeringen allemaal nog zo klein zijn. In absolute zin gaat het om veel geld, ten opzichte van de kernactiviteiten in olie en gas is het een fractie.”

Hoe beleggers oordelen, blijkt deze weken op de aandeelhoudersvergaderingen, waar ‘klimaatresoluties’ in stemming worden gebracht. De Nederlandse actiegroep Follow This begon met die strategie bij Shell in 2016.

Ook komende dinsdag brengt de ngo, die zelf aandeelhouder is, een agendapunt in dat Shell oproept om klimaatdoelen „te stellen en te publiceren” die passen bij ‘Parijs’.

Vorig jaar verbreedde Follow This zijn werkterrein naar andere oliebedrijven, en kreeg navolging van vergelijkbare actiegroepen. Steevast worden hun resoluties in grote meerderheid weggestemd, na een oproep daartoe van de directie.

Tot de minderheid van dissidenten met klimaatzorgen behoort een vaste groep Nederlandse verzekeraars en pensioenfondsen, zoals NN Investment Partners, Actiam en Aegon. Een

Economie E5

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

woordvoerder van Aegon mailt dat het fonds ook dit jaar voor de klimaatresoluties stemt. „We vinden de aangescherpte ambitie van Shell zeker toe te juichen, maar graag zien we deze omgezet in concrete, meetbare doelen.” Aegon noemt Shell’s toekomstscenario „risicovol”.

Zulke kritische aandeelhouders worden talrijker. In de VS proberen de Church of England en het pensioenfonds van de staat New York klimaatresoluties op de agenda te krijgen bij ExxonMobil en Chevron – al twee jaar tevergeefs. Uit onvrede kondigde investeerder Legal & General aan dat het volgende week tegen herbenoeming van ExxonMobil-voorzitter Darren Woods zal stemmen, wegens diens „aanhoudende weigering” serieus klimaatbeleid te voeren.

In VS lukte het beleggers niet kritische resoluties op de agenda te krijgen In Frankrijk brengt volgende week een groep institutionele beleggers bij Total wél een resolutie in stemming die aanscherping vraagt van het kersverse klimaatplan voor 2050. Elf investeerders onder aanvoering van de Franse Groupe Meeschaert vragen „een heldere en coherente strategie” die duidelijker tot CO2-reductie leidt, met tussendoelen en een investeringsplan.

Ook stemadviesbureaus voeren de druk op. Institutionele beleggers leunen sterk op de vertrouwelijke adviezen van zulke gespecialiseerde dienstverleners voor stemmen bij volmacht. Twee grote Amerikaanse bureaus voor ‘proxy-voting’, ISS en Glass Lewis, zijn dominant in die branche.

Kritische resoluties Dit jaar adviseerden die invloedrijke volmachtbureaus voor het eerst vóór strenger klimaatbeleid te stemmen, tegen de wens van het management. Bij de Australische oliebe-

drijven Santos en Woodside, die geen langetermijnklimaatbeleid voeren, kregen die kritische resoluties in april 43 en 50 procent van de stemmen – veel meer dan anders.

Iets dergelijks gebeurde donderdag bij de aandeelhoudersvergadering van het Noorse Equinor. Het voormalige Statoil had zichzelf in december een klimaatdoel gesteld dat „past bij het Akkoord van Parijs”. Toch kreeg een kritische klimaatresolutie van Follow This twee keer zoveel stemmen als een jaar eerder, nadat ISS zich erachter had geschaard. (Al blijft het aandeel voorstemmers met 3 procent symbolisch; de Noorse staat is grootaandeelhouder en valt het semi-staatsbedrijf niet af.)

Belangrijker is wat zich dinsdag bij de aandeelhoudersvergadering van Shell gaat afspelen. Glass Lewis en ISS adviseren allebei daar tegen de klimaatresolutie te stemmen, maar het duurzaamheidscomité van ISS was wél voor. In een vertrouwelijk rapport verwijt dit comité Shell een „gebrek aan detail” rond zijn klimaatbeleid en „betrokkenheid bij een aantal controverses op klimaatgebied”, zoals de rechtszaak die Nederlandse milieuorganisaties vorig jaar aanspanden. „Die bedrijven beseffen allemaal dat klimaatverandering hun grootste probleem is”, vat Jan-Jaap Verschoor van Oil Analytics samen. „Die klimaatdoelen zijn nu zo scherp gesteld dat de bedrijven zich niet kunnen beperken tot aanpakken van de gemakkelijke problemen. Ze zullen het moeilijke moeten gaan doen.” Het betekent dat ontwikkeling van nieuwe technologie cruciaal wordt, denkt hij, zoals voor grootschalige distributie van zonne-energie en elektrisch rijden. „Voor de komende tien, twintig, dertig jaar wordt cruciaal welk internationaal oliebedrijf kan meebewegen met het nieuwe energiesysteem.”

Hij is niet optimistisch. „Nu zie ik het meer als window dressing voor grote investeerders. Op dit moment is geen enkel groot oliebedrijf klaar voor de toekomst.”

Alle�bedrijven�zeggen�zich�te�houden�aan�‘Pa�r�i�j�s’ Klimaatdoelstellingen oliebedrijven

Omzet 2019 (miljard dollar)

Shell

BP

Total

ENI

345

283

200

Klimaatbeleid “Past bij het Parijs-doel van maximaal 1,5 graden opwarming” Vermindering CO2-intensiteit in 2050

65%

Vermindering totale CO2-uitstoot in 2050

“Past bij de klimaatdoelen van Parijs”

“Past bij de klimaatdoelen van Parijs”

50%

60%

Equinor

Repsol

77

63

53

“Past bij het Parijs-akkoord”

“In lijn met het Parijs-Akkoord”

“Past bij het Parijs-doel van ruim onder 2 graden opwarming”

50%

55%

80%

100%

100%

Alleen voor eigen productie (41 % van totale verkoop)

Belangrijke uitzonderingen

Alleen voor eigen productie (51 % van totale verkoop) NRC 180520 / FG / Bron: TPI en bedrijven

Kritiek�‘Ambitie�Shell�past�niet�bij�VN-klimaatdoel’ Shell,�het�grootste�private olie-�en�gasbedrijf�ter�wereld,�heeft�zich�ook�het meest�ambitieuze�klimaatdoel�gesteld. Volgens�Shell past�zijn�nieuwe�klimaatambitie�voor�2050�bij�het�doel uit�het�VN-akkoord�van�Parijs om�de�wereldwijde�opwarming�tot�1,5�graden�Celsius te�beperken.�De�aarde�is door�invloed�van�de�mens�al 1�graad�opgewarmd.

leid�naar�een�rapport�uit�2018 van�het�VN-klimaatpanel I�P�CC�.�Net�als�de�meeste�olieconcerns�rekent�Shell�voor zijn�klimaatdoel�niet�met�de CO�2-uitstoot,�maar�met�CO2intensiteit.�Dat�is,�iets�versimpeld,�de�uitstoot�per�hoeveelheid�product.�Shell�wil dat�in�2050�die�CO2-intensiteit�gedaald�is�naar�28 g/MJ.�Dat�is�een�afname met�65�procent�sinds�2016.

Shell�verwijst�voor�onderbouwing�van�zijn�klimaatbe-

In�het�genoemde�IPCC-rapport�staan�grafieken�met�de

CO�2-intensiteit�tot�2050.

Daaruit�blijkt�dat�de�CO2intensiteit�van�energie�wereldwijd�tot�iets�boven�nul g/MJ�moet�zijn�gedaald om�de�opwarming�tot�anderhalve�graad�te�beperke�n�.

Hoogleraar�klimaatwetenschap�Detlef�van�Vuuren (Planbureau�voor�de�Leefomgeving)�bevestigt�die b�e�re�ke�n�i�n�g�.�Hij�is�zelf�betrokken�bij�het�IPCC.�„De meeste�‘1�,�5�-�g�ra�d�e�n�s�ce�n�a�-

r�i�o’s’ zitten�rond�2050�op�netto�nul�CO2-uitstoot.�Het�cijfer waarmee�Shell�rekent,�lijkt me�inconsistent.”

Op�vragen�van�NRC�over�afwijkende�data�stuurde�Shell uitgebreide�antwoorden,�die echter�geen�duidelijkheid boden.�Volgens�Shell�zijn de�eigen�cijfers�en�die�van IPCC�„niet�direct�vergelijkbaar” omdat�ze�op�verschillende�manieren�berekend zijn.�Shell�wil�zijn�berekeningen�niet�openbaar�maken.

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

Bestel op: www.onedayonly.nl t/m 21 mei 2020 TOT

50%

67%

ING KORT

ING KORT

Stijlvolle schoenen voor dames en heren

59,95

Vanaf

27,95

Stijlvolle chino shorts

49,95

24,95

E6 Economie

Fed-president: economie VS kan 20 tot 30 pct dalen WASHINGTON.�Suiting van be-

drijven in de VS door de coronaviruspandemie kan de Amerikaanse economie dit kwartaal „makkelijk” doen instorten met 20 tot 30 procent.

Dat heeft president Powell van de Fed, de Amerikaanse centrale bank, zondag gezegd.

Hoewel de werkloosheid kan oplopen tot 20 à 25 procent, een teruggang die sinds de jaren dertig van de vorige eeuw niet meer is waargenomen, verwacht Powell dat het land een nieuwe depressie ontloopt. „Ik acht de kans groot dat er in het derde kwartaal positieve groei is”, vertelde hij in het tv-programma 60 Minutes. Hij waarschuwde dat het nog wel enige tijd kan duren voor alles normaal is. En dat de VS mogelijk niet volledig herstellen als er geen vaccin komt tegen Covid-19.

Sinds februari verloren ruim 36 miljoen Amerikanen hun baan als gevolg van het coronavirus. Voor veel bedrijven dreigt faillissement. (ANP)

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

C�O�RO�N�AC�R�I�S�I�S

De Saoedische prins is op koopjesjacht Saoedi-Arabië heeft voor miljarden aandelen gekocht van westerse bedrijven. Met name van partijen die lijden onder de coronacrisis.

FOTO�FAISAL�AL�NASSER�/�BLOOMBERG

PA�N�D�E�M�I�E

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Door�een�onzer�redacteuren AMSTERDAM.�Het staatsinvesterings-

fonds van Saoedi-Arabië grijpt de coronacrisis aan om tegen aantrekkelijke prijzen belangen te nemen in westerse bedrijven. Terwijl beleggers wereldwijd grote verliezen leden op hun investeringen, kocht het Public Investment Fund (PIF), zoals het Saoedische staatsfonds heet, voor ten minste 7,7 miljard dollar Amerikaanse aandelen.

Dat blijkt uit de kwartaalrapportage die het fonds heeft ingediend bij de Amerikaanse beurstoezichthouder (SEC). Het PIF investeerde vooral in grote, bekende bedrijven, veelal hard geraakt door de coronacrisis. Zo nam het Saoedische staatsfonds belangen van circa een half miljard dollar in oliemaatschappij Shell, entertainmentbedrijven Disney en Live Nation Entertainment, hotelketen Marriott

I�nve�s�t�e�r�i�n�g�s�c�o�n�g�re�s�van�het�Saoedische�Public�Investment�Fund�(PIF)�vorig�jaar. en banken Citigroup en Bank of America. Ook kocht het staatsinvesteringsfonds voor ruim 700 miljoen dollar aandelen in vliegtuigbouwer Boeing en stak het 522 miljoen dollar in Facebook.

Het PIF staat sinds 2015 onder leiding van de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman en heeft ruim 300 miljard dollar in beheer. Door ge-

spreid te investeren, wil de kroonprins – de machtigste man van Saoedi-Arabië – het land minder afhankelijk maken van olie-inkomsten.

Deze strategie, die Bin Salman enkele jaren geleden heeft omarmd, is van groter belang geworden nu de olieprijs is gekelderd en Saoedi-Arabië de inkomsten hard heeft zien teruglopen. In een poging die klap te ver-

zachten, heeft de Saoedische regering eveneens belastingen verhoogd en lonen van ambtenaren versoberd, schrijft de Amerikaanse zakenkrant The Wall Street Journal.

Investeringen van het PIF pakken vooralsnog lang niet allemaal goed uit. Zo stak het staatsfonds 45 miljard dollar in het Vision Fund van Softbank, dat recent grote verliezen leed.

Economie E7

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

ISRAËL

Veiligheidssector gedijt bij corona De coronacrisis is oorlog – dus kan oorlogstechnologie helpen. De Israëlische veiligheidsindustrie ziet nieuwe exportkansen.

Door�onze�correspondent Jannie�Schipper TEL�AVIV

Commando- en controlesystemen NSO is niet het enige veiligheidsbedrijf dat de crisis aangrijpt om zijn militaire producten een civiel sausje te geven. Zo produceert wapenontwikkelaar Elbit Systems beademingsapparaten en meetsystemen en heeft het zijn commando- en controlesystemen, bedoeld voor militaire operaties, aangepast voor gebruik in Israëlische ziekenhuizen. In het dagelijks leven levert Elbit onder meer surveillanceapparatuur aan de Nederlandse politie en drones aan het Israëlische leger. Gezichtsherkenner AnyVision, dat eerder dit jaar een toegezegde miljoeneninvestering van Microsoft zag wegvallen na beschuldigingen van massasurveillance in de Palestijnse gebieden, maakte bekend dat een ziekenhuis in Tel Aviv zijn systemen gaat gebruiken om snel te zien of binnenkomende mensen koorts hebben.

De Israëlische economie lijdt zwaar onder beperkingen wegens het virus voor personen en goederen. Meer dan een miljoen mensen meldden zich voor een werkloosheidsuitkering, een kwart van de beroepsbevolking.

Het toerisme is ingestort, kleine zelfstandigen protesteren dat ze ten onder gaan aan de maatregelen, die inmiddels enigszins versoepeld zijn.

Overheidssteun schiet tekort.

Ook de hightechsector, goed voor

FOTO�BAZ�RATNER/REUTERS

E

en coronapatiënt kun je beschouwen als een ‘doelwit’.

Videosurveillance kun je niet alleen gebruiken bij militaire controleposten, maar ook om te zien of mensen in een winkelcentrum te dicht bij elkaar komen. En warmtecamera’s kunnen ook worden ingezet om op afstand lichaamstemperatuur te meten in ziekenhuizen.

Israëlische veiligheidsbedrijven gebruiken de coronacrisis om met militaire technologie civiele oplossingen te bieden voor dreigende besmetting.

Zo krijgen ze tegelijk een voet tussen de deur bij internationale klanten die onder normale omstandigheden reserves hebben bij deze technologie.

Het controversiële bedrijf NSO Group heeft zich opgeworpen als redder in de coronacrisis. Het is vooral bekend van de Pegasus-spyware. Die is volgens dit surveillancebedrijf bedoeld om terrorisme en misdaad te bestrijden, maar blijkt ook ingezet om mensenrechtenactivisten en journalisten te volgen. Terwijl er rechtszaken tegen NSO Group lopen van onder meer berichtendienst WhatsApp, liet het tegen zijn gewoonte in journalisten meekijken met zijn nieuwe corona-app Fleming. Die wordt volgens NSO al in diverse landen gebruikt, al wil het bedrijf niet zeggen welke.

John Scott-Railton, die voor het Canadese onderzoekscentrum Citizen Lab onderzoek deed naar het bedrijf, vermoedt dat Fleming een „schil is over NSO’s bestaande surveillancesoftware”. Het Nederlandse ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, dat de nationale zoektocht naar een corona-app leidt, zegt geen contact te hebben gehad met NSO.

Demonstratie�van�geavanceerde�helm�van�Elbit�Systems,�dat�controlesystemen�heeft�aangepast�voor�gebruik�in�ziekenhuizen. de helft van de export, wordt geraakt.

De uitvoer ervan kelderde tussen januari en maart met 19 procent. Sommige hightechfirma’s hebben mensen (tijdelijk) moeten ontslaan, al zijn de klappen minder groot dan in andere sectoren. Toch biedt de coronacrisis „meer kansen dan risico’s”, zei Elbitdirecteur Bezhalel Machlis tegen de Israëlische zakenkrant The Marker.

waking, temperatuursensoren en commando- en controlesystemen.

Het exportbureau heeft een catalogus samengesteld met „corona-oplossingen” van veiligheidsbedrijven.

De ‘Israeli Security Experience’ wordt ingezet als internationaal marketingmiddel, stelt de Nederlands-Israëlische antropoloog Erella Grassiani. „Israëliërs hebben dat imago op-

Catalogus met oplossingen Alon Shahak, manager veiligheidsindustrie en ruimtevaart van het Israel Export Institute, verwacht dat veel veiligheidsbedrijven gedijen bij de coronacrisis. „We krijgen elke dag meer aanvragen, uit de hele wereld”, zegt Shahak aan de telefoon. „Ze zien hoe Israël de crisis heeft aangepakt.”

Het aantal sterfgevallen bleef tot nu beperkt tot 260, het aantal besmettingen tot ruim 16.500. Israël hanteerde vooral aan het begin van de crisis een streng quarantainebeleid en gooide relatief snel de grenzen dicht; ook werden enkele steden en wijken met een hoge besmettingsgraad geïsoleerd. De laatste week komen er niet meer dan enkele tientallen gevallen per dag bij.

Potentiële klanten vragen niet alleen om surveillancetechnologie maar ook om bijvoorbeeld grensbe-

Technologie verkocht als ‘battlefield proven’ wordt vaak gebruikt in bezet gebied gebouwd; als je Israëliër bent, ben je al een halve specialist”, zegt zij aan de telefoon. „Israëlische veiligheidsbedrijven gebruiken de militaire ervaring van hun personeel – het nationale verhaal dat Israël altijd bedreigd wordt door terroristen – nog voordat het over de producten zelf gaat.”

In Israël zijn de militaire en hightechsector nauw verbonden. Veel veteranen van gespecialiseerde eenheden van het Israëlische leger, zoals de befaamde inlichtingeneenheid 8200, zetten hun civiele carrière voort in de

hightech. Israëlische beveiligingsbedrijven verkopen hun technologie als „battlefield proven”. Dat betekent in de praktijk vaak dat de technologie gebruikt is in de bezette gebieden. „Maar elke referentie aan de Palestijnen als volk wordt weggepoetst, Palestijnen komen alleen tevoorschijn als dreiging”, zegt Grassiani.

Export van veiligheidsdenken De crisis is het ideale moment om het Israëlische veiligheidsdenken te exporteren. De publieke ruimte wordt ook in de VS en Europa steeds meer als militair terrein beschouwd, schreef Grassiani al in 2016. Dat geldt nu des te meer met de Covid-19-dreiging; in de folders wordt gesproken van „oorlog” en een „onzichtbare vijand”. In de aanpak van de crisis vervaagt de lijn tussen civiel en militair.

Dat geldt in meer landen, maar zeker in Israël, waar het leger prominent onderdeel is van de maatschappij. Soldaten hielpen niet alleen mee de straten leeg te houden en eten rond te brengen in steden onder lockdown, ze werden ook ingezet om communicatiesystemen te ontwikkelen en beschermende kleding te produceren. De inkoop van schaars beschermend materiaal en coronatests werd overgelaten aan de

Mossad: de spionagedienst heeft een effectiever internationaal netwerk dan het ministerie van Gezondheid.

Ook op medisch terrein is de grens vervaagd. Het onderzoeksteam dat werkt aan een coronavaccin, hoort bij het IIBR, het streng beveiligde onderzoeksinstituut dat ook middelen tegen biologische en chemische wapens ontwikkelt – en volgens diverse rapporten ook de wapens zelf. Midden in de crisis vertelde premier Benjamin Netanyahu bovendien dat de Shin Bet, de binnenlandse veiligheidsdienst, de telefoons van coronapatiënten ging tracken. Daarmee maakte hij en passant het bestaan openbaar van een geheime database met telefoongegevens die de Shin Bet jaren geleden aanlegde om terroristen te volgen. Het protest was minimaal. Ondanks een recente uitspraak van het Hooggerechtshof mag de dienst er nog weken mee doorgaan.

Grote crises worden vaak gebruikt om ongemerkt grote veranderingen door te voeren. De coronacrisis is daar geen uitzondering op. „De ziekte wordt helemaal gemilitariseerd”, zegt Grassiani. „Daardoor is het makkelijker, niet alleen in Israël, om producten in te zetten die vanuit democratisch oogpunt niet gunstig zijn.”

E8 Economie

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

C�O�RO�N�AC�R�I�S�I�S

Indonesisch wonder: nog lichte groei De Indonesische economie is relatief minder nauw verbonden met internationale handel. Dat is in de coronacrisis een voordeel.

Door�onze�correspondent Annemarie�Kas JA�K A�RTA

FOTO�BAGUS�INDAHONO�/�EPA

N

a kilometers glimmende woontorens, pompeuze winkelcentra en rommelige woonwijkjes verschijnt er ineens fel groen tussen al die tinten grijs. Een rijstveld strekt zich uit, een wijd groen veld omringd door muren.

In miljoenenstad Jakarta is nog ongeveer 300 hectare aan rijstvelden over, 300 hectare die nog niet is opgegeten door urbanisering. Op één van die veldjes is boer Kadir aan het oogsten. Routineus zwiept hij met zijn handzeis. De halmen snijdt hij laag af.

Kadir – hij heeft geen achternaam, dat is vrij normaal in Indonesië – werkt stug door als hij vertelt dat boeren zoals hij maar weinig merken van de coronacrisis. De prijzen van rijst zijn van andere zaken afhankelijk, vertelt hij. „Als de oogst mislukt door slecht weer. Of door problemen met insecten.” Hij heeft last van slechte irrigatie en een tekort aan water. Op veel plekken in Indonesië kunnen rijstboeren wel twee of drie keer oogsten, hier in de stad is dat maar eens per jaar.

De rijst gaat naar een rijstmeelfabriek even verderop. Kadir mag kiezen hoe hij krijgt uitbetaald: in contant geld of in rijst voor een paar maanden. „Ik ga voor een combinatie van die twee. Zo heb ik cash en thuis een rijstvoorraad achter de hand.”

Economisch gezien is Indonesië in deze coronacrisis een uitzondering

Rijstoogst door�Indonesische�boeren in�Kerawang. op de regel en dat komt onder andere door hoe rijstboeren als Kadir leven en werken. Wereldwijd is recessie dit jaar de norm, maar de verwachting is dat Indonesië nog net economische groei zal behalen.

Indonesië is minder nauw verbon-

Familieberichten O�ve�r�l�e�d�e�n

den met de internationale handel dan de regering graag zou zien, vertelt econoom Berly Martawardaya, onderzoeksdirecteur van Indef, het Institute for Development of Economics and Finance in Jakarta. Bureaucratische rompslomp en corruptie zijn niet aantrekkelijk voor buitenlandse partijen.

Hoge binnenlandse consumptie Zo’n 58 procent van het bruto binnenlands product bestaat uit consumptie: eten, drinken en andere spullen voor het huishouden. Dat percentage is hoog in vergelijking met sommige buurlanden, zegt Martawardaya: „We kijken altijd naar Thailand, Maleisië en Singapore. Voor de crisis wilden we dat de export ook een groter deel van onze economie zou uitmaken, zoals daar het geval is. Nu is het een geluk bij een ongeluk dat het niet zo is.”

Berly Martawardaya maakt een vergelijking met de financiële crisis in 2008 en 2009. Toen krompen de economieën van de meeste buurlanden ook, terwijl die van Indonesië nog zo’n 4 procent groeide. Al valt de groei dit keer waarschijnlijk toch flink lager uit. De voorspellingen variëren van 0,5 procent tot 2,3 procent voor dit jaar. „Bij de crisis toen ging het om de multinationals, de grote bedrijven, en werden kleine en middelgrote ondernemingen maar weinig geraakt. Dat is nu anders.” In veel grote Indonesische steden gelden lockdownmaatregelen, waardoor veel vraag wegvalt.

Daar kan Fadly (30) over meepraten. Hij werkte als grafisch ontwerper bij een gezondheidsapplicatie in Jakarta en kreeg een paar weken geleden met zo’n tien, vijftien anderen tegelijk te horen dat ze tijdelijk geen werk meer hebben. „Het gebeurde in een online gesprek. Ik was geschokt.”

Hij heeft een contract voor onbepaalde tijd, maar daar haalt hij zijn schouders over op. Dat is nu toch niks

waard. „Ze deden vaag over de termijn. Het kan een paar maanden duren, misschien langer.”

Fadly en zijn vriendin wilden gaan trouwen, eigenlijk na het Suikerfeest, eind deze week. Dat loopt dus anders. „We hopen dat het dit jaar nog lukt.”

Voorlopig wonen zijn vriendin en hij allebei weer thuis bij hun ouders, in Surabaya. We moeten creatief zijn, dachten ze, dus nu hebben ze een plannetje opgevat om online eten te gaan verkopen. „Iedereen moet eten, toch?” Ze vallen terug op old school Indonesisch: nasi ‘campur’, rijst met groenten of vlees en ‘pisang coklat’, een snack van banaan en chocola.

Grafisch ontwerper Fadly verkoopt met z’n vriendin nu online nasi ‘campur’ Fadly heeft gelukkig wat spaargeld om het even uit te houden. Die luxe hebben Indonesiërs in de onderste laag van de middenklasse niet, zegt econoom Berly Martawardaya. „Die zitten nu in de grootste problemen. Ze mogen officieel de straat niet op om geld te verdienen, of ze zijn al ontslagen.” Het aantal ontslagen ligt volgens de overheid nu ergens tussen de 2 en 3,7 miljoen, maar dit soort cijfers zijn in Indonesië nogal onbetrouwbaar.

Geen goede databases voor steun De overheid heeft allerlei steunpakketten in het leven geroepen. Subsidies, belastingverlichting, regelingen voor uitstel van betalingen. De omvang van die steun bedraagt ongeveer 2,5 procent van het bruto binnenlands product, zegt Martawardaya, dat is twee en soms zelfs drie keer zo laag als de steun van landen in de regio. Het is dus al relatief weinig én er ligt nog een

structureler probleem onder. De overheid kan dat geld niet precies geven aan de Indonesiërs die het nodig hebben, vertelt hij, omdat ze hun databases niet op orde hebben.

De economie drijft op werknemers in de informele sector – meer dan de helft van de Indonesiërs werkt als chauffeur, schoonmaker, als hulp in een restaurant of op het platteland. Ze staan vaak simpelweg niet in de systemen: „Maar zo’n veertig miljoen Indonesiërs hebben een persoonlijk nummer bij de belastingdienst. De overheid probeert nu aan gegevens van meer inwoners te komen via het ziektekostensysteem, daar zijn ongeveer 100 miljoen mensen geregistreerd.” Indonesië heeft ongeveer 260 miljoen inwoners. De helft van hen heeft een bankrekening.

Miljoenen onder armoedegrens Het kleine beetje groei zal voor miljoenen Indonesiërs toch als grote achteruitgang voelen – aangezien de oorspronkelijke voorspelling voor dit jaar op 5,3 procent groei lag. De coronacrisis zorgt ervoor dat Indonesië tien jaar wordt teruggeworpen in de tijd als het om armoede gaat, zei minister van Financiën Sri Mulyani laatst. Ongeveer 8,5 miljoen mensen zullen terugvallen onder de armoedegrens, iets waar ook kritiek op klinkt. Het betekent dat veel Indonesiërs zich hadden opgewerkt van arm naar bíjna arm de afgelopen jaren, en dat is geen structurele verbetering van hun leven.

Voor de armste groepen biedt de overheid nu noodhulp in de vorm van voedselpakketten. Het leger helpt met de verspreiding van rijst. Maar ook daarmee zijn allerlei bureaucratische problemen: het lukt gezinnen dan niet om zich te registreren. Op de rijstvelden vertelt boer Kadir dat hij dat soort hulp niet krijgt. Al begrijpt hij dat wel: „Het geeft niet. Wij geven wel wat rijst aan onze buren.”

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

.

Economie werk&geld E9

VERDIENEN�&�UITGEVEN

in

‘I

k wilde als kind altijd al de tuin in.

Mijn vader was tuinarchitect en ik had een heel klein stukje grond voor mezelf.

Na de lagere school wilde ik graag een groene opleiding doen, maar dat idee ben ik in de pubertijd kwijtgeraakt. Zo kwam ik eerst bij allerlei andere beroepen terecht. Ik heb onder meer als televisiemaker gewerkt en als leerkracht. Toen ik tien jaar geleden de tuin van de kinderopvang onder handen ging nemen, voelde ik weer verbinding met het werk in de tuin. Ik besloot een opleiding tot ecologisch hovenier te volgen en begon mijn eigen bedrijf. „Dit is het enige werk dat me nooit verveelt. Ik heb de tuinboeken naast mijn bed liggen, en soms ga ik ’s ochtends al m’n eigen tuin in, nog voordat ik heb gedoucht. Als ecologisch hovenier ga ik uit van wat ik kan bijdragen aan de biodiversiteit. Ik gebruik materialen die al aanwezig zijn om nieuwe paden en muurtjes te maken. En ik houd met de beplanting rekening met bijvoorbeeld nestgelegenheid voor vogels en schuilplaatsen voor egels.

Ik hoop dat mensen hierdoor beter beseffen dat zij met hun tuin iets kunnen doen voor de natuur in Nederland. „Ik ontwerp en onderhoud nu voornamelijk de tuinen van particulieren in de regio Groningen-Drenthe. Maar ook de pleinen van scholen in Assen en in Groningen. Het verbaast me dat er genoeg werk is, ik doe niet aan adverteren, maar mensen weten me altijd te vinden.”

uit

‘E

I�n�ko�m�e�n�:�1.500�euro�netto Vaste�lasten�(gezamenlijk): woonlasten�(1.200�euro),�verzekeringen�(250�euro),�internet�en�tv (110�euro),�boodschappen�(800 euro),�goede�doelen�(50�euro), autokosten�(250�euro),�abonnementen�(10�euro),�1�hond�2�katten en�4�kippen�(50�euro),�muziekles (60�euro),�sport�(30�euro) Pr�i�vé�l�a�s�t�e�n�:�auto�(250�euro),�boeken,�inventaris�en�werkkleding (200�euro) S�p�a�re�n�:�400�euro�per�maand Laatste�grote�aankoop:�reis�naar Zweden�(2.200�euro)

‘Mensen weten me altijd te vinden’

lke maand stort ik 800 euro voor de boodschappen op een speciale rekening. Dat vind ik eigenlijk heel veel, maar we eten zoveel mogelijk biologisch en dan tikt het wel aan. Daarnaast betaal ik ook de auto omdat ik die voor mijn werk gebruik. Alle andere vaste lasten gaan van de rekening van mijn man, hij betaalt zo het meeste van ons twee. Ik verdien ook maar acht maanden per jaar, van december tot en met maart gebeurt er niet zoveel buiten. In die periode doe ik nieuwe kennis op en ontwerp ik nieuwe tuinen. „Ik ontdekte via het online kasboek van mijn bank dat we veel meer aan goede doelen betalen dan ik dacht. Sommige dingen heb ik vast een keer op straat afgesloten, en dan merk je die 5 euro per maand niet zo, maar inmiddels ondersteunen we zo vijf verschillende organisaties. En dan doneer ik per jaar ook nog weleens los een bedrag aan een goed doel. „We hebben twee dochters, van twaalf en veertien jaar. De een speelt viool en de ander zit op zangles. Vroeger wilde ik zelf graag op vioolles, dus ik heb mijn oudste dochter wel een beetje die kant opgestuurd. En ze vindt het nog leuk ook. Ik ben toen zelf ook op les gegaan, maar ik oefen niet genoeg, dus het schiet niet echt op. Plus: in de tuin ontwikkel ik veel spierkracht en dat is niet echt bevorderlijk voor het vioolspel.”

Pauline Leene (48) werd na vele omzwervingen ecologisch hovenier, een droombaan. Ze woont met haar gezin in Assen. „Ik heb de tuinboeken naast mijn bed liggen.”

Door�Liza�Titawano� Foto�Bob�van�der�Vlist

E10 Sport

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

C�O�LU�M�N

Wilfried de Jong

Zeeën van lege stadionstoeltjes

A

lle hoop is gevestigd op de Chinese thermometer van de buurvrouw van Louis van Gaal. Hij liet tijdens Studio Sport weten dat ze dat ding vlak voor een bezoekje op zijn ‘kop’ richt. Testen en een vaccin, dat zou volgens Van Gaal kunnen helpen om een stadion mogelijk weer vol met publiek te krijgen.

Tot zover de wensdroom.

De werkelijke situatie rond het voetbal was zichtbaar in Duitsland. Daar rolde de bal weer over de velden en dat was meteen wereldnieuws.

Voor mij was het even geleden dat ik zo lang naar beelden uit Duitsland keek. Na een paar journaalminuten ben ik meestal wel voorzien; Angela Merkel achter een microfoon, een wolf met plannen om de grens over te steken of het vliegveld van Berlijn dat eindelijk af is.

Maar de afgelopen dagen tuurde ik uren naar de lege voetbalstadions in Dortmund, Keulen en Berlijn.

Uitzicht op zeeën van lege stoeltjes, meters beton met dranghekken erop.

Zonder publiek in een stadion is het voetbalspel ontdaan van energie, van hitsigheid. Dat werd me snel duidelijk bij de derby Borussia Dortmund tegen Schalke 04. Een onterechte strafschop wordt onterechter door scheldend publiek, een doelpunt in de kruising zoveel mooier met gejuich dan alleen met het kille fluitje van de scheidsrechter ter goedkeuring.

Vanaf de bank keek ik naar een klinisch spelletje op een groene mat. Af en toe werd er een strakke lijn getrokken, een enkele speler durfde een parabool aan. Aardig voor een wiskundige. Maar vaak zag ik een hoop gekras. Als de ergernis van het publiek dan niet te horen is, kijk je in stilte naar de totstandkoming van een slechte kindertekening.

Zonder publiek in een stadion is het voetbalspel ontdaan van energie, hitsigheid

D

e slogan van de Bundesliga stamt nog van vóór de pandemie: ‘Football as it’s meant to be’. Het uitspelen van de competitie is nu toch vooral bedoeld voor de clubs, om de gelden van de televisierechten in hun kas te krijgen.

Het coronavirus dwong de teams tot een andere manier van doen. Met de mondkapjes nam niet iedereen het zo nauw, hier en daar bleef de neus vrij en een assistent-trainer had met elastiekjes een lichtblauwe baard aan zijn kin hangen. Na zijn goal voor Dortmund juichte spits Haaland als een moderne solodanser in het theater.

Aanraken was uit den boze, al hoorde iemand finaal onderuit schoppen nog altijd tot de mogelijkheden.

Louis van Gaal vertelde dat hij geen ‘signaal’ op zijn televisie kreeg om de Duitse derby te zien en moest uitwijken naar de wedstrijd Leipzig tegen Freiburg. „Niet om aan te zien, ze moeten het echt aantrekkelijk gaan maken voor de kijker thuis.”

Reservespelers�van�Schalke�04 op�de�bank�bij�de�derby�tegen�Borussia�Dortmund.

BUNDESLIGA

Hygiënisch correct juichen bij terugkeer in de Duitse stadions Na een ‘coronapauze’ van twee maanden is de Bundesliga zaterdag hervat.

In lege stadions, en met strenge hygiëneregels voor spelers en begeleiders.

V

an Gaal dacht aan mensen digitaal intekenen op de tribune, enthousiast gejuich laten horen via de speakers in het stadion. Hij werd zichtbaar enthousiast van zijn eigen ideeën en kreeg een gloed op zijn voorhoofd.

Het werd tijd voor een thermometer, een gewone Hollandse welteverstaan.

Wilfried�de�Jong�is�schrijver�en�programmamaker.

Door�onze�correspondent Juurd�Eijsvoogel BERLIJN

W

at hou je over als je van voetbalwedstrijden de hoor- en zichtbare emoties van het publiek aftrekt? Een professionele maar brave voorstelling, met wellicht zakelijk succes en in het gunstigste geval mooi spel. Maar geen spektakel.

In de lege stadions in Duitsland klonk het in het weekeinde hol als in een zwembad. Maar op het veld werd in de Duitse voetbalcompetitie – na twee maanden stilstand door het coronavirus – weer bijna gespeeld alsof het een normale speeldag was.

Bijna, want ook wie het geluid op

de televisie uitzette kon niet ontgaan dat Covid-19 de wereld veranderd heeft. Ook voor de Bundesliga, de eerste grote voetbalcompetitie in de wereld die, met steun van de politiek, de draad weer heeft opgepakt.

Zonder publiek op de tribunes.

Zonder sfeer in de stadions. Maar ook zonder grote problemen.

Met ploegen die van tevoren allemaal een week in een hotel in quarantaine waren geweest. Met spelers die ten minste twee keer per week op corona worden getest – waarvan één keer de dag voor de wedstrijd of op de wedstrijddag zelf. Met verzorgers, assistenten en reservespelers met mondkapjes (maar trainers zonder).

En met een omvangrijke catalogus aan strenge hygiëneregels, die de risico’s van besmetting voor spelers en andere betrokkenen moeten beperken.

Bij RB Leipzig moesten reservespelers om afstand tot elkaar te houden op de tribunes zitten, die zo hoog boven het veld zijn dat men er een vliegtuigtrap voor had laten aanrukken.

Juichdansje Ongewild komisch was het hygiënisch correcte, en vermoedelijk ingestudeerde juichdansje waarmee Erling Haaland van Borussia Dortmund zaterdagmiddag met zijn ploegmaten vierde dat hij gescoord had tegen Schalke 04. Borussia won de ‘Ruhrpott-Derby’ tussen de twee clubs uit het Ruhrgebied met 4-0.

De Borussia-spelers sprongen elkaar niet uitgelaten in de armen, omhelsden elkaar niet, laat staan dat er shirtjes werden uitgetrokken voor de lege tribunes. Wat schaapachtig begonnen de mannen op anderhalve

Sport E11

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

Kijkcijfers�Meer�dan�200.000�mensen�zaten�zaterdag�klaar�voor�Borussia�Dortmund�-�Schalke�04�bij�Fox�Sports land�inschakelen�voor�de streekderby�tussen�Borussia Dortmund�en�Schalke�04.�Om half�zeven�begonnen�94.000 kijkers�aan�het�duel�Frankfurt -�Borussia�Mönchengladbach.

Ter�vergelijking:�op�zaterdag�7�maart,�de�laatste

speelronde�in�de�Bundesliga�voor�de�gedwongen p�a�u�ze�,�keken�om�half�vier 8.000�mensen�naar�Bayer Leverkusen�-�Augsburg.

Met�de�kanttekening�dat�die wedstrijd�was�te�zien�op�Fox Sports�2,�dat�in�tegenstelling tot�Fox�Sports�1�niet�vrij�toegankelijk�is�voor�klanten�van

KPN�en�dus�een�kleiner�bereik�heeft.�Maar�de�conclusie kan�worden�getrokken�dat�de belangstelling�voor�de�Duitse competitie�onder�Nederlandse�voetballiefhebbers�ongekend�groot�was.

Ook�de�wedstrijd�uit�de�tweede�Bundesliga�was�in�trek:

Bochum�-�Heidenheim,�waar zaterdag�om�13.00�uur�de eerste�bal�in�Duitsland�rolde, trok�ruim�40.000�kijkers.

Voor�de�duels�op�zondag, FC�Köln�-�FSV�Mainz�(29.000 kijkers)�en�Union�Berlin�Bayern�München�(91.000) nam�de�belangstelling�alweer�af.

meter tegenover elkaar een beetje te houterig te dansen, als verlegen tieners in de disco.

Andere ploegen vierden hun successen met elleboog-tegen-elleboogfelicitaties, of voetje-tegen-voetje.

Contactloos juichen, zoals koepelorganisatie DFL had aanbevolen.

Maar niet alle elftallen hielden zich zo braaf aan de regels. Hertha BSC uit Berlijn, op bezoek bij TSG Hoffenheim, vierde zijn doelpunten (0-3) wel met joviale armen over elkaars schouders, warme omhelzingen en zelfs een enkele zoen.

Na afloop kwam het de club op kritiek te staan. Maar trainer Bruno Labbadia vroeg begrip voor zijn mannen, die de laatste tijd weinig te jubelen hebben gehad. En „emoties horen erbij”. Wie had gedacht dat dát in het voetbal nog eens een gewaagde uitspraak zou zijn.

‘Niet spugen’ Hoe kan het ook anders, in het heetst van de strijd? De goede voornemens en strenge regels hadden de politiek ervan overtuigd dat hervatting van de competitie verantwoord was.

Maar toen de wedstrijden eenmaal waren begonnen, waren er natuurlijk regels die werden vergeten (‘niet spugen op het veld!’). En deden zich situaties voor die onvermijdelijk tot meer lichamelijk contact leidden dan in coronatijden wenselijk is (dicht op elkaar staande spelers in een ‘muurtje’; bij een hoekschop duwen, trekken en hinderlijk omarmen in het strafschopgebied). Het blijft voetbal, wat de autoriteiten ook voor nieuwe omgangsvormen hebben bedacht.

Opmerkelijk was wel hoe ingehou-

FOTO�MARTIN�MEISSNET/EPA

FOTO�MARTIN�MEISSNER/EPA

De�hervatting�van�de�Bundesliga�trok�in�Nederland veel�meer�televisiekijkers dan�het�Duitse�voetbal�normaal�doet. Betaalzender�Fox Sports,�dat�de�uitzendrechten van�de�twee�hoogste�Duitse voetbalcompetities�heeft,�zag zaterdagmiddag�om�half�vier 203.000�mensen�in�Neder-

De�Belg�Thorgan�Hazard van�Borussia�Dortmund�viert�een�feestje�voor�lege�tribunes�na�de�3-0�tegen�Schalke�04.�Het�werd�uiteindelijk�4-0�voor�Dortmund.

den, zelfs beleefd de omgang met de scheidsrechters was, ook bij omstreden beslissingen. Geen verontwaardigd theater, want waarom zou je een scène maken als de zaal leeg is?

De afwezigheid van publiek zal een gemis zijn geweest voor alle spelers, maar vooral voor Union Berlin. De Berlijnse club, die dit seizoen voor het eerst in de Bundesliga speelt, ontleent bij uitstek kracht aan het trouwe, zingende publiek. Nu moest het in het eigen, lege stadion partij bieden aan koploper Bayern München, wat aanvankelijk aardig lukte.

Maar uiteindelijk wonnen de mannen uit Beieren toch met 2-0.

Tv-zender Sky had zaterdag zijn kanaal Sky Sport News, waarop live van wedstrijd naar wedstrijd wordt geschakeld, gratis opengesteld, op tv én internet. Dat was een mooi gebaar, waarmee Sky potentiële klanten slim kennis laat maken met zijn formule.

Het was ook een manier om voetballiefhebbers in de anderhalveme-

tersamenleving aan te moedigen thuis te blijven, en niet met groepjes samen te gaan kijken bij vrienden die een Sky-abonnement hebben. De opzet slaagde. De meeste supporters hadden gehoor gegeven aan de oproep niet naar de stadions te komen om buiten op straat toch samen de wedstrijd te beleven.

Niet alle ploegen hielden zich braaf aan de regels: er waren ook omhelzingen En Sky boekte recordkijkcijfers. Zes miljoen mensen schakelden zaterdag in: 2,45 miljoen maakten gebruik van het gratis aanbod, en 3,68 miljoen abonnees keken, meer dan twee keer zoveel als gebruikelijk.

Niemand betwist dat deze manier om de competitie uit te spelen ten

koste gaat van het plezier van veel voetballiefhebbers, de Spassfaktor.

Maar de zogenoemde spookwedstrijden (Geisterspiele) bieden het publiek ten minste iets aan vermaak. In elk geval in het eerste weekeinde was daar meer belangstelling voor dan was verwacht.

En het hervatten van de competitie levert de clubs, waarvan sommige in grote financiële nood verkeren, belangrijke inkomsten van de tv-contracten op.

Tegelijk is het een waagstuk. In de Tweede Bundesliga is de ploeg van Dynamo Dresden vorige week voor twee weken in quarantaine gestuurd, omdat twee spelers positief getest waren voor Covid-19. Dat kan ook andere clubs overkomen, waardoor het nog lastig kan worden het wedstrijdschema voor de zomer af te ronden.

Vijf wissels Voor de spelers brengen de wedstrijden niet alleen het risico van besmet-

ting met zich mee. Bij de eerste paar wedstrijden zullen niet alle spelers volledig fit zijn. In de gedwongen rustperiode mochten tot vorige week ook geen volwaardige trainingen plaatsvinden. Het gevaar van blessures is daardoor groter dan anders. Om overbelasting van spelers te voorkomen, mogen per ploeg nu vijf spelers gewisseld worden. Zo wisselde SC Paderborn, hekkensluiter in de Bundesliga, vier spelers, waarmee het de 0-0 tegen Fortuna Düsseldorf wist vast te houden.

De indrukken die overblijven na het eerste Duitse voetbalweekend in lange tijd: gemopper van fans over de zielloosheid van wedstrijden zonder publiek; gesloten sportcafés; en doelpunten die bijna bijzaak lijken, omdat de luidruchtige ontlading van de spanning vanaf tribunes ontbreekt.

Maar er was ook tevredenheid, en trots, bij de clubs. Het eerste voetbalweekeinde in het coronatijdperk is min of meer volgens plan verlopen.

E12 Wetenschap

nrc

MAANDAG�18�MEI�2�02�0

I�N�T�E�RV�I�E�W�LAURA�VAN�HOLSTEIN PROMOVENDUS�BIOLOGISCHE�ANTROPOLOGIE

‘Darwin kon geen data uitpluizen, wij wel’ Laura van Holstein beschouwt planten als aliens die „hun middelvinger opsteken naar onze categorieën”. en soorten. Ik krijg vaak de vraag: bestaan er menselijke ondersoorten?

Maar mensen zijn geen statistically separable clumps. Individuele personen verschillen uiterlijk op allerlei vlakken van elkaar – haarkleur, oogkleur, lengte, huidskleur, er zijn overal graduele verschillen – en vertonen genetisch juist veel overeenkomsten.

Ondersoorten van chimps, bijvoorbeeld, zijn genetisch veel diverser.”

Door�onze�redacteur Gemma�Venhuizen

‘H

et lelijke eendje van de biologie”, noemt Laura van Holstein (24) het onderwerp waar zij zich als promovendus in vastbijt: ondersoorten.

Dieren of planten van eenzelfde soort die vruchtbare nakomelingen met elkaar kunnen krijgen, maar genetische en uiterlijke verschillen vertonen en in niet overlappende leefgebieden wonen, zoals Bengaalse en Siberische tijgers. „Als je over soorten begint, zijn mensen vaak enthousiast. Dan beginnen ze over Darwin, de evolutietheorie... Maar bij ‘ondersoorten’ wordt hun blik wazig. Dat concept vinden ze te onsexy, te vaag.”

En dat terwijl Charles Darwin in The Origin of Species juist ook over ondersoorten schreef. Hij formuleerde er zelfs een hypothese over: dat geslachten met meer diersoorten ook meer ondersoorten kennen. Dat die theorie in grote lijnen klopte, bevestigden Van Holstein en haar collega Robert Foley met behulp van datamodellering. Hun resultaten verschenen in maart in Proceedings of the Royal Society B. „Als je naar het geheel kijkt, dan is er inderdaad een correlatie in taxonomische rijkdom tussen soorten en ondersoorten.

Maar het blijkt wel uit te maken of een soort kan zwemmen of vliegen”, vertelt ze via Skype vanuit haar kamer op het St. John’s College in Cambridge. „Bij vleermuizen en walvissen is die samenhang tussen aantallen duidelijk aanwezig. En bij vogels ook, blijkt uit eerder onderzoek.

Maar op het land levende zoogdieren worden in hun evolutie in veel grotere mate beïnvloed door boundaries.”

Al sinds haar zesde woont Van Holstein buiten Nederland en af en toe schakelt ze even over op Engels. „Voor die terrestrische soorten is de aanwezigheid van een geografische barrière een grote, doorslaggevende factor in het al dan niet ontstaan van soorten en ondersoorten.”

Specifieker: wat is een ondersoort? „Een ondersoort is een afgebakend stukje van een soort, dat zowel genetisch als uiterlijk herkenbaar is als aparte unit. Zo’n ondersoort moet een eigen range hebben, een eigen leefgebied. Zoals de nu in het wild uitgestorven noordelijke witte neushoorn

FOTO�NORDIN�CATIC

Wat ís een soort precies? „Daar zijn tientallen definities voor.

Voor soorten wordt veel gebruik gemaakt van het biological species concept, BSC, waarbij voortplanting centraal staat: kunnen twee individuen samen vruchtbare nakomelingen produceren? Maar het lastige is dat je het BSC bijvoorbeeld niet kunt toepassen op dinosauriërs omdat die al zijn uitgestorven. En dus zijn er onder andere ook het morphological species concept – gebaseerd op de vorm van soorten – en het recognition species concept. In dat laatste geval ga je ervan uit dat iets een soort is als dieren elkaar herkennen als soortgenoten.

Een chihuahua kan in een Deense dog een hond herkennen, en andersom, dus behoren ze tot dezelfde soort.”

Op welke manier spelen de grenzen die je eerder noemde een rol? „Ik pak weer even dat tax form erbij hoor. Kijk, als ik die doormidden vouw, dan heb je een fysieke grens.

Laten we zeggen: een bergketen.

Daar kunnen vleermuizen overheen vliegen, maar landdieren zitten aan weerszijden gevangen. Zo ontwikkelen die minder mobiele dieren zich na verloop van tijd tot twee ondersoorten, en uiteindelijk tot twee verschillende soorten. Voor hen is de aan- en afwezigheid van barrières de bepalende factor bij soortvorming, méér dan de beschikbaarheid van ondersoorten. Maar bij vleermuizen, en bijvoorbeeld bij vogels en walvissen, worden de grenzen tussen ondersoorten opeens wel doorslaggevend.

Dat zijn dus onzichtbare grenzen, bijvoorbeeld tussen twee populaties die van elkaar gescheiden leven maar wél nog bij elkaar kunnen komen. „Die brede blik op evolutie vind ik boeiend. Ik ben niet geïnteresseerd in een enkel takje van de tree of life, maar in de hele boom. Het was niet zo dat ik Darwins theorie over ondersoorten las en dacht ‘holy shit, dit is nog niet bevestigd’. Maar Darwin had nooit data om uit te pluizen en wij wel.”

Laura�van�Holstein in�St.�John’s�College�in�Cambridge,�bij�een�eerste�editie�van�The�Origins�of�Species. die op savannes in Oost-Afrika leefde, en de zuidelijke witte neushoorn in het zuiden van Afrika. Als je genoeg tijd hebt dan kan uit zo’n ondersoort een soort ontstaan. In die zin is een ondersoort een eerste stap in soortvorming. Maar het onderscheid is fuzzy. Bij biologen is er tegenwoordig veel twijfel, omdat veel ondersoorten al ver voor de intrede van de moleculaire genetica zijn vastgesteld.”

Van Holstein tekent op een oud belastingaangiftebiljet een grafiek met een diagonale lijn. „Je zou kunnen zeggen: de x-as representeert het genotype, het geheel aan erfelijke eigenschappen, en de y-as het fenoty-

Pro�m�ove�n�d�u�s Ca�m�b�r�i�d�g�e De�Nederlandse�Laura�van Holstein�(1995) groeide�op�in Singapore,�Engeland�en�Duitsland.�Voor�haar�bachelor�biologische�antropologie�aan�de�universiteit�van�Cambridge�deed ze�veldwerk�in�Kenia. Da�a�r�n�a begon�ze�in�Cambridge�direct met�p�ro�m�o�t�i�e�o�n�d�e�r�zo�e�k�naar de�taxonomische�diversiteit�van soorten�en�ondersoorten�en�de interactie�tussen�die�niveaus.

pe, het uiterlijk. Een ondersoort wordt een soort voorbij een bepaald punt op die lijn, waar genotype en fenotype ver genoeg veranderd zijn ten opzichte van de uitgangspositie – het nulpunt van de grafiek. Maar dat is een geleidelijk evolutionair traject.”

Zo’n onderscheid in soorten en ondersoorten is dus best arbitrair. „Ja, maar dat geldt wel voor meer dingen. Denk aan een regenboog. Je zou kunnen zeggen dat die zeven kleuren heeft, maar daarmee doe je tussenliggende schakeringen teniet.

Het is eerder een continuüm, en dat geldt wellicht ook voor ondersoorten

Hoe zit het bij planten? Die steken niet snel fysieke grenzen over. „Als biologisch antropoloog beschouw ik planten als aliens die hun middelvinger opsteken naar onze categorieën. Neem paardenbloemen.

Die kennen volgens de meest recente indeling 250 microsoorten – soorten die genetisch identiek zijn, maar uiterlijk van elkaar verschillen. Bij planten kan evolutie supersnel plaatsvinden: twee extra chromosomen en shit, je bent een nieuwe soort. „Of denk aan ongewervelde dieren.

Ik heb net een boek van Menno Schilthuizen gelezen, Darwins Peepshow, over slakjes die per ongeluk een slakkenhuis hebben met een spiraal dat de verkeerde kant op draait, en dan wil geen enkele slak meer met ze paren. Dát is pas spectaculair.”

Je hoopt dat meer aandacht voor ondersoorten gaat bijdragen aan natuurbehoud. Hoe zie je dat voor je? „Ondersoorten zijn niet gewoon random populaties, je kunt ze als toekomstige soorten zien. Dus in plaats van alleen te focussen op soorten die al gigantisch lang bestaan, kunnen we ook vooruitkijken om het behoud van biodiversiteit veilig te stellen. Er bestaan al manieren om de snelheid van uitsterven te berekenen aan fylogenetische stambomen – dus schematische weergaves van verwante biologische organismen – maar die focussen op soorten. Ik zou zo’n zelfde methode willen ontwikkelen voor ondersoorten. Een stamboom waarbij ook alle zijtakjes waarde hebben.”