VAI_KY_NIEM_VOI_NHAT_LINH

Vài kỷ niệm với Nhất Linh về báo Phong Hóa & Ngày Nay Nguyễn Tường Thiết Tôi nghe nói đến báo Phong Hóa & Ngày Nay của nhóm Tự Lực Văn Đoàn rất nhiều lần. Nhưng thực sự nhìn thấy tận mắt tờ báo thì chỉ hai lần trong đời. Hai lần ấy mỗi lần nhớ đến lại mang tôi về kỷ niệm với cha tôi, nhà văn Nhất Linh.

Khi tôi sinh ra đời cuối năm 1940 thì báo Ngày Nay vừa bị nhà cầm quyền Pháp đóng cửa hẳn (số báo chót 224 phát hành ngày 07-09-1940). Cha tôi năm ấy thôi làm báo. Ông bước sang một giai đoạn khác của đời ông. Trước đó vào năm 1939 cha tôi lập đảng Hưng Việt, sau đổi thành Đại Việt Dân Chính và hoạt động chống Pháp của nhóm Tự Lực Văn Đoàn trở thành công khai.

Trong thập niên 1940-50 cha tôi bận rộn với những hoạt động chính trị, ông bôn ba nhiều năm bên Trung Hoa. Cuối năm 1950 từ Hương Cảng trở về Hà Nội ông tuyên bố không làm chính trị nữa để trở về với văn hóa, như ông đã từng làm trong suốt thập niên trước, trong đó có đến 8 năm ông là người điều khiển

2

hai tờ báo Phong Hoá & Ngày Nay (khởi đầu với báo Phong Hóa số 14 phát hành ngày 22-09-1932) và cầm đầu nhóm Tự Lực Văn Đoàn.

Trở về Hà Nội cha tôi ở căn nhà 15 phố Hàng Bè khoảng nửa năm, trước khi ông quyết định vào Nam sinh sống vào tháng 4 năm 1951. Trong thời gian sống với cha tôi ở Hà Nội lần đầu tiên tôi được đọc những số báo Phong Hóa và Ngày Nay. Đó không phải là những số báo rời mà báo đã được đóng thành tập. Tập có bìa da màu xanh dương, chữ mạ vàng trên bìa. Tôi không biết mỗi tập có bao nhiêu số báo, chỉ biết là mỗi tập rất dầy và nặng. Báo PH&NN lại có khổ lớn (hình như khổ bằng nửa tờ nhật trình), nên với một đứa bé 10 tuổi tôi không thể cầm đọc mà phải bê lên đặt trên đùi. Tôi mê mải đọc hết số này qua số khác, nhưng không đọc kỹ mà chỉ lướt xem những bức tranh hí hoạ và đọc những mẩu chuyện vui cười. Bây giờ tôi không thể nhớ rõ nội dung và hình thức hai tờ báo Phong Hoá và Ngày Nay ra sao, nhưng có hai điều ghi sâu trong ký ức tôi: đó là tờ báo có rất nhiều tranh vẽ, hình như trang nào cũng có tranh. Thứ hai là có nhiều số báo Ngày Nay giấy báo rất xấu, mầu ngà ngà và hôi mùi dầu. Mùi ấy hình như còn vương trong khứu giác tôi mỗi lần tôi nhớ đến. Sau này các anh tôi cho biết là thời gian cuối thập niên 30 xẩy ra thế chiến thứ II giấy báo rất khan kiếm, nhiều số báo Ngày Nay phải in bằng giấy dầu.

3

Một bữa tôi đang mải mê đọc, cha tôi đi ngang qua.

Có lẽ ông thấy hình ảnh thằng con ông ngồi bó gối đọc báo có vẻ ngộ nghĩnh: tập báo to và nặng đặt trên đùi thằng bé thì che kín cả người nó. Ông cúi xuống đặt tay trên vai tôi nhìn vào trang báo, hỏi tôi: – Con đọc gì vậy?

Tôi đáp: – Con chỉ thích xem hình Lý Toét, Xã Xệ và đọc chuyện vui cười thôi.

Vào trong Nam không hiểu sao tôi không thấy trong nhà có những tập báo ấy. Chúng biến đâu mất tôi không biết. Đến năm 1958 khi cha tôi cho ra đời giai phẩm Văn Hóa Ngày Nay ở Sài Gòn, ông cần có một số tài liệu liên quan đến sự thành lập báo Phong Hóa 26 năm về trước, chính ông cũng không biết tìm đâu ra. Cuối cùng cha tôi đành phải sai anh Thạch tôi vào trong thư viện Quốc Gia để sao lục. Anh Thạch rủ tôi đi cùng. Năm ấy tôi học lớp Đệ Tứ trường Chu Văn An, mà thư viện lại ở ngay cạnh trường. Từ nhà chúng tôi ở chợ An Đông, hai anh em cuốc bộ theo đường Hồng Bàng, chừng gần cây số thì rẽ tay mặt vào đường Trần Bình Trọng, đi một quãng ngắn thì rẽ trái trên một cái ngõ cạnh một sân banh, dẫn đến cửa sau của trường Chu Văn An (lúc ấy trường Chu Văn An còn mượn tạm cơ sở của trường Petrus Ký). Một thư viện khá lớn hai từng quét vôi vàng nằm khất dưới bóng rợp một cây phượng đại thụ. Vì có mảnh giấy viết vài lời giới thiệu của cha tôi, ông quản thủ

4

thư viện tiếp chúng tôi rất niềm nở và dành hẳn một phòng riêng cho hai anh em tôi nghiên cứu.

Thế là lần thứ hai và cũng là lần cuối tôi được sờ lên những trang giấy của báo Phong Hóa và Ngày Nay. Cha tôi có trí nhớ thật tốt. Ông không biết đích xác những tài liệu ông cần nằm trong số báo nào, nhưng ông nhớ là ở trong số báo kỷ niệm 3 năm ngày ông thành lập báo Phong Hóa.

Tìm được những tài liệu cha tôi cần, chúng tôi phải cặm cụi chép tay, vì chúng tôi không được phép mượn báo mang về nhà, và vì hồi đó thư viện chưa có máy photocopy.

Ba bài bài viết chúng tôi chép tay và được cha tôi cho in trên giai phẩm Văn Hóa Ngày Nay số 5 trang 174 có tựa đề: “Nói về sự thành lập báo Phong Hóa” của Nhất Linh, bài “Bên đường dừng bước” của Tứ Ly (Hoàng Đạo) và bài “Nói chuyện cũ” của Nhất Linh. Riêng bài nói về sự thành lập báo Phong Hoá thật ra nguyên thủy có tựa là Lời Nói Đầu, ký tên Phong Hóa, nguyên văn như sau: LỜI NÓI ĐẦU Chúng tôi ra số báo này để kỷ niệm ngày báo ra, vì hai năm trước đây chúng tôi đãng trí, nên quên mất việc đó. Đã ba năm cùng các bạn cùng đi một con đường, tất là có những kỷ niệm chung, mỗi bước đường lại một nhiều thêm. Vậy bây giờ cùng các bạn dừng

5

chân trông trở lại để nhắc đến những cảnh đã gặp và nhân tiện ngỏ cùng các bạn hay những chuyện riêng trong nhà báo và trong nghề báo, những chuyện thân mật mà người ta thường chỉ kể cho nhau nghe trong những lúc nhàn rỗi, nghỉ ngơi. Phải là những lúc đó, những câu chuyện trong số báo này kể ra mới hợp thời và không có vẻ cầu kỳ.

HAI THỜI KỲ Những lý tưởng nó sai khiến chúng tôi, những ý muốn của chúng tôi trong khi làm báo, Tứ Ly đã có bài bầy tỏ ở dưới đây.

Có một điều ai cũng nhận thấy là vào thời kỳ báo Phong Hóa ra đời (kể từ số 14 trở đi, lúc Tự Lực Văn Đoàn bắt đầu chủ trương báo Phong Hóa), trong làng báo có một khuynh hướng mới về mặt nhà nghề: tờ báo để quần chúng xem và tờ báo mong sống vì độc giả.

Thời kỳ những báo vào loại báo Nam Phong đã tàn. Hay còn nữa thì những thứ báo đó cũng chỉ để cho một hạng người đọc riêng không có ảnh hưởng lớn lao đến quần chúng. Những báo của buổi đời mới không thể là những tờ báo khảo cổ hay sống dựa vào những tài liệu cũ được nữa. Những tờ báo mới phải căn cứ vào hiện trạng, phải săn sóc đến dư luận, đến thời sự, phải là những bức tranh hoạt động của xã hội trước mắt. Nhà viết báo không thể cắm đầu lục lọi trong kho sách cũ, hoặc bó gối trong phòng viết những bài luận về triết lý vừa khô khan, vừa khó

6

hiểu, nhà viết báo bây giờ phải làm thế nào cho ai ai cũng hiểu được mình và viết về những vấn đề có liên can đến một số đông người. Nghĩa là phải làm theo những người viết báo bên Âu Mỹ. ĐỘC LẬP Báo Phong Hóa về mặt trong còn có một sự mới khác hẳn các báo trong nước xưa nay. Lệ thường thì tờ báo hoặc là của riêng một hội, một đảng (ở nước ta ít khi thấy), hoặc là của riêng một người. Người bỏ tiền ra bao giờ cũng nhận lấy chức giám đốc dẫu rằng không có một cái tài nhỏ mọn gì về nghề làm báo. Ông giám đốc chủ nhân đó bỏ tiền ra thuê một ông chủ bút và ít nhiều ông trợ bút. Các nhà văn sĩ vì thế nên luôn luôn xung đột với những nhà tư bản có quyền sai khiến mình mà không có đủ tài để mình phục. Tờ báo ít khi có tôn chỉ chuyên nhất, vì toà soạn thay đổi luôn mà ông giám đốc thì không đủ tài trí bắt họ theo mình.

Báo Phong Hóa - khác hẳn - không phải là của riêng một người nào.

Báo Phong Hóa là của chung của hết thẩy những người viết báo Phong Hóa. Không có ông chủ, người làm công, không có những cuộc xung đột giữa các nhà văn sĩ, các nhà tư bản. Những người giúp việc báo Phong Hóa là những nhà văn độc lập, mà tờ Phong Hoá vì thế là một tờ báo độc lập, không phải theo mệnh lệnh của một đảng nào hay một nhà tư bản nào.

7

Mỗi người mỗi tháng chỉ cần một số tiền đủ sống, còn tiền lãi, nếu có, sẽ là của chung và sẽ dùng vào những công cuộc chung phải làm sau này. * – Trời muốn trở rét...

Hôm nay là ngày đầu mùa Thu của miền tây bắc.

Từ phòng viết trong nhà tôi nhìn qua cửa sổ: cây phong sau nhà tôi mấy nhánh lá xanh đã bắt đầu chuyển sang màu vàng đỏ. Tôi nhìn lên tờ lịch. Ngày 22 tháng 9 năm 2012.

Ngày này, 80 năm trước, cha tôi – một thanh niên 26 tuổi – cùng với hai người em trai và hai người bạn tâm giao cho ra đời tờ tuần báo Phong Hóa số 14 hoàn toàn đổi khác, mở đầu một kỷ nguyên mới cho làng báo chí Việt Nam. Kể từ đó Nhất Linh, Hoàng Đạo, Thạch Lam, Khái Hưng, Tú Mỡ và sau này thêm Thế Lữ, Xuân Diệu làm nên “thất tinh” của Tự Lực Văn Đoàn.

Trong tám năm từ năm 1932 đến năm 1940 với 190 số báo Phong Hoá và 224 số báo Ngày Nay nhóm Tự Lực Văn Đoàn đã để lại cho làng báo Việt Nam một gia tài đồ sộ. Nhưng những số báo ấy từ tám mươi năm qua vẫn nằm im lìm trong kho tối của các thư viện lớn trên thế giới, chờ ngày mục nát. Chúng không được ai biết tới, ngoại trừ một số rất ít các nhà nghiên cứu lâu lâu mới vào thư viện tìm đọc để viết bài nghiên cứu về Tự Lực Văn Đoàn. Một hậu duệ

8

trực tiếp của TLVĐ như tôi mà trong đời chỉ có hai dịp được tận mắt nhìn thấy Phong Hoá và Ngày Nay thì tôi tin rằng tất cả những người khác trạc tuổi tôi hoặc nhỏ hơn không mấy ai có được cơ may nhìn thấy tờ báo này một lần trong đời.

Nhưng may mắn là có nhiều người còn nặng tình với nền văn hoá Việt Nam nói chung và riêng với di sản văn hoá của nhóm Tự Lực Văn Đoàn.

Từ hơn một năm nay một nhóm người âm thầm sưu tập, chụp lại và scan tất cả những số báo Phong Hoá và Ngày Nay. Họ mang tâm trí và sức lực thực hiện việc “SỐ HÓA” và phát hành trên mạng để tất cả mọi người Việt Nam ở trong cũng như ngoài nước tìm đọc dễ dàng, đúng như lời tâm nguyện sau đây của nhóm thực hiện: “Phong Hoá và Ngày Nay: Một di sản chung của tất cả mọi người dân Việt chúng ta.

Bởi vì, có lẽ chúng ta khó lòng tìm được một văn đoàn tài giỏi, làm việc hăng say thể hiện sâu sắc tình yêu nước, yêu dân, yêu tiếng Việt, lại có đủ thời cơ thực hiện được một công trình văn hoá xứng đáng như thế nữa.”

Phạm Thảo Nguyên và Nguyễn Trọng Hiền Tháng trước anh Nguyễn Trọng Hiền (con của họa sĩ Lemur Nguyễn Cát Tường) trao tặng tôi một cái USB (tôi không biết tiếng Việt gọi là cái gì) nhưng

9

cho biết là trong USB này chứa đựng toàn bộ 190 số báo Phong Hoá và 224 số Ngày Nay. Tôi nhìn cái UBS này: nó chỉ bé bằng đầu ngón tay nhưng chứa đựng cả một kho tàng báo chí đồ sộ. Thật là kỳ diệu!

Tôi gắn USB vào máy vi tính và trong khoảnh khắc trên màn ảnh hiện rõ những trang báo xưa, mỗi trang báo lại đưa tôi về kỷ niệm của thời thơ ấu.

Tôi nhớ đến hình ảnh Nhất Linh cúi xuống nhìn qua vai đứa con út của ông để đọc những trang báo Phong Hóa một thủa nào ở Hà Nội. Tôi nhớ đến hình ảnh Nhất Linh vất vả đi tìm một tài liệu của chính ông viết về sự thành lập báo Phong Hóa khi ông chủ trương giai phẩm Văn Hóa Ngày Nay ở Sài Gòn.

Tôi tưởng tượng nếu cha tôi còn ở bên cạnh tôi ngày hôm nay, ông sẽ kinh ngạc biết mấy khi thấy đứa con út của ông chỉ cho xem trên màn máy vi tính trang thứ hai của tờ Phong Hóa số 154 ra ngày 22 tháng 9 năm 1935, rồi tôi in ra đưa ông trang báo có bài ông viết 77 năm trước. Tất cả xẩy ra trong vòng một phút đồng hồ.

Và chúng tôi sẽ cùng cười vang nhớ đến 54 năm trước ở Sài Gòn cha tôi đã phải mất mấy ngày tìm kiếm và sai hai anh em tôi đến thư viện quốc gia cặm cụi ngồi chép bài “Nói về sự thành lập báo Phong Hóa” của ông.

Nguyễn Tường Thiết

10