Α Ρ Ι ΑΣΡ ΤΙ Ο Σ ΤΤΟ ΕΤ ΛΕ ΛΟ ΟΥΥ ΣΣ Μ ΙΜ Κ ΡΙ Κ Α ΡΦ Α ΥΦΣ ΥΙ ΚΣ ΑΙ Κ Α
ερὶμνήμης μνήμης καὶ ἀναμνήσεως ερὶ καὶ ἀναμνήσεως Ο ελληνικός διαλογισμός Ο ελληνικός διαλογισμός καικαι η τέχνωση η τέχνωση τουτου νουνου
Αρχαίο κείμενο – Απόδοση – Σχόλια – – Αρχαίο κείμενο – Απόδοση – Σχόλια Συμπεράσματα Συμπεράσματα
ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Γιώργος Χαραλαμπίδης
Ε Κ ΔΟ Ε ΚΣΔΕΟΙ ΣΣΕ Ι Σ
ο σοεσλεότ ο ςο ς λ ότ
Τιτλος Περί μνήμης και αναμνήσεως Συγγραφέας Γιώργος Χαραλαμπίδης e-mail: geox@vip.gr Επιστημονική Επεξεργασία Κώστας Αμπατζής Αστρολογική Ερμηνεία: Μπέλλα Κυδωνάκη Σειρα Φιλοσοφία [4358]1211/03 Φωτο εξωφυλλου Shutterstock photos Copyright© 2011 Γιώργος Χαραλαμπίδης Πρώτη Εκδοση Αθήνα, Δεκέμβριος 2011 ISBN 978-960-9607-20-9
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η κατ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ο σ ε λ ότ ο ς
Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com, ocelotos@otenet.gr www. ocelotos. gr
e-mail:
Στη μητέρα μου
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σήμερα ζούμε σε μία εποχή που χαρακτηρίζεται από την συνεχή και ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, στην οποία έχουμε βασίσει άλλωστε τις ελπίδες μας για ένα καλύτερο αύριο. Για τον λόγο αυτόν, είναι πιθανό πολλοί από εμάς να πιστεύουν ότι σε αυτήν την τόσο διαφορετική σημερινή εποχή, τα αρχαία κείμενα του Αριστοτέλη τα οποία γράφτηκαν και παραδόθηκαν στην Ανθρωπότητα πριν από είκοσι τρεις ολόκληρους αιώνες, να μην έχουν να προσφέρουν πλέον κάτι περισσότερο στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την σύγχρονη ζωής μας. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που ο Αριστοτέλης σήμερα δεν διδάσκεται σε κανένα Ελληνικό πανεπιστήμιο και που ολοένα και λιγότεροι σύγχρονοι Έλληνες ενδιαφέρονται για τα επιτεύγματα του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού. Η λογική αυτή όμως φαίνεται να μην βρίσκει σύμφωνους πολλούς ξένους ειδικούς επιστήμονες σε ολόκληρο τον κόσμο, οι οποίοι εξακολουθούν να πιστεύουν ότι μπορούν να βοηθηθούν αποτελεσματικά στην προσπάθειά τους να ανακαλύψουν το πραγματικό νόημα της ζωή μας, αν προστρέξουν στην σοφία των Αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων και ειδικότερα του Αριστοτέλη. Η απόδειξη είναι ότι υπάρχουν αρκετά ξένα πανεπιστήμια που εξακολουθούν να ασχολούνται και να ερευνούν τα αρχαία ελληνικά συγγράμματα, πιστεύοντας ότι είναι πιθανό να υπάρχει μέσα τους ένας πραγματικός κρυμμένος θησαυρός από σημαντικότατες γνώσεις που εξακολουθούν να μην έχουν γίνει ακόμα κατανοητές, αλλά παραμένουν σε μία κατάσταση παρατεταμένης λήθης. Σύμφωνα λοιπόν με αυτά τα ξένα πανεπιστήμια, θα μπορούσε να διαπιστώσει κανείς πολύ εύκολα, ότι ο Αριστοτέλης παραμένει στην εποχή μας εξαιρετικά επίκαιρος και χρήσιμος, ίσως μάλιστα πολύ περισσότερο από ποτέ άλλοτε. Μήπως λοιπόν η Ελληνική Γραμματεία κρύβει πράγματι φιλοσοφικές εξειδικευμένες και όπως υποστηρίζουν πολλοί, κωδικοποιημένες πληροφορίες που όχι μόνο δεν έχουμε ακόμα κατανοήσει, αλλά ούτε καν έχουμε υποπτευθεί; Αν πράγματι συμβαίνει κάτι τέτοιο, σαν τον βασικότερο λόγο της αποτυχίας μας στην κατανόηση της Αρχαίας Ελληνικής Σοφίας θα πρέπει να θεωρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο μεταφράστηκαν και 5
Περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεως
αντιμετωπίστηκαν αυτά τα Ιερά κείμενα. Είναι γεγονός, ότι ο κλασικός τρόπος μετάφρασης της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, δεν βοήθησε στην κατανόηση και εμβάθυνση των φιλοσοφικών τους εννοιών, ειδικά όσον αφορά κείμενα υψηλού επιστημονικού περιεχομένου, όπως του Αριστοτέλη. Πέραν από το θέμα της ελλιπούς μετάφρασης, συμβαίνει ακόμα και σήμερα να αγνοούμε το ουσιαστικό περιεχόμενο των λιγοστών αρχαίων κειμένων του Φιλοσόφου, που κατάφεραν να διασωθούν μέχρι τις μέρες μας. Σίγουρα πολλές φορές αναρωτιόμαστε για το περιεχόμενο των απολεσθέντων έργων της Ελληνικής Γραμματείας και είναι βέβαιο ότι θα ευχόμασταν να τα κατείχαμε, την ίδια στιγμή που αγνοούμε συστηματικά το πλήρες περιεχόμενο των γνωστών διασωθέντων κειμένων. Πόσοι από εμάς άραγε γνωρίζουν ότι υπάρχουν επιστημονικά συγγράμματα που αναφέρονται σε θέματα όπως η Μακροβιότητα ή η ζωή και ο θάνατος; Τέτοιου είδους θέματα εξετάζουν τα «Μικρά Φυσικά» του Αριστοτέλη, στα οποία περιλαμβάνεται και το δικό μας πόνημα. Κάτω από τον περίεργο τίτλο «Μικρά Φυσικά» ο Αριστοτέλης επιχειρεί μια συμπύκνωση των φυσικών νόμων που αφορούν στον Μικρόκοσμο του Ανθρώπου, εν αντιθέσει με τα «Φυσικά» που περιγράφουν τους νόμους που διέπουν τον Μακρόκοσμο του Σύμπαντος. Ως εκ τούτου, διαπιστώνουμε ότι τα «Μικρά Φυσικά» μόνο μικρής σημασίας δεν είναι, όπως κάποιος θα μπορούσε να πιστέψει λόγω τίτλου. Αντιθέτως στα 8 επιμέρους βιβλία που συγκροτούν το αρχαίο κείμενο, αναφέρονται άκρως σημαντικά θέματα που αφορούν στην εξέλιξη του Ανθρώπου. Τα θέματα αυτά είναι τα εξής: Περί αισθήσεως και αισθητών· Περί μνήμης και αναμνήσεως· Περί ύπνου και εγρηγόρσεως· Περί ενυπνίων· Περί της καθ’ ύπνον μαντικής· Περί μακροβιότητος και βραχυβιότητος· Περί νεότητος και γήρατος, περί ζωής και θανάτου· Περί αναπνοής. Στο παρόν βιβλίο ασχολούμαστε με το δεύτερο κατά σειρά σύγγραμμα «Περί Μνήμης και Αναμνήσεως». 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όλα αυτά τα χρόνια προσπαθούμε να αποδώσουμε τον Αριστοτέλη, εγκλωβισμένοι σε φιλολογικά στερεότυπα, τα οποία όμως αποτελούν τροχοπέδη στην πραγματική και σε βάθος κατανόηση της φιλοσοφίας του, διότι ο τρόπος έκφρασης του Αριστοτέλη είναι εξαιρετικά λακωνικός και συνοπτικός, γεγονός που αφήνει περιθώριο στους φιλόλογους για μεγάλες παρερμηνείες. Ακόμα χειρότερα, όσο και αν κάτι τέτοιο αποτελεί έναν σίγουρο παραλογισμό, στις περισσότερες περιπτώσεις οι μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων του Αριστοτέλη που έχουμε σήμερα στα χέρια μας, δεν έγιναν από Έλληνες Φιλόλογους! Δηλαδή, οι μεταφράσεις τις οποίες μελέτησαν ολόκληρες γενιές Ελλήνων, στην προσπάθειά τους να εισέλθουν στο πνεύμα του Αριστοτέλη, τις περισσότερες φορές, προέρχονται από τις αντίστοιχες μεταφράσεις ξένων φιλόλογων, κυρίως Γερμανών οι οποίοι με την σειρά τους, σε πολλές περιπτώσεις στηρίχθηκαν στις αντίστοιχες αραβικές. Ας μην ξεχνάμε ότι τα περισσότερα κείμενα του Αριστοτέλη διασώθηκαν από τους Άραβες οι οποίοι και ήταν οι πρώτοι που επιχείρησαν την μετάφρασή τους. Όπως είναι προφανές, το αποτέλεσμα όλης αυτής της θλιβερής κατάστασης είναι ότι τα κείμενα αυτά δεν έχουν αποδοθεί ποτέ με βάση το Ελληνικό Πνεύμα. Ποτέ δεν αποκάλυψαν παρά ελάχιστα δείγματα της πανσοφίας και της παντοδυναμίας τους. Το βαθύτερο νόημά τους και οι επιστημονικέςτουςπληροφορίεςεξακολουθούνναπαραμένουνκρυμμένες και αόρατες, όπως μια ξεχασμένη σπίθα κάτω από την τέφρα, που είναι όμως έτοιμη να φωτίσει τον Νου και να ζεστάνει την Ψυχή, σε όποιον ενδιαφερθεί να ανακινήσει τις στάχτες του ένδοξου παρελθόντος. Ένας δεύτερος λόγος της αποτυχίας μας στην κατανόηση αυτών των αρχαίων κειμένων, οφείλεται στο ότι προσπαθούμε να τα μεταφράσουμε με τα σημερινά μας μέτρα και σταθμά, έχοντας πάντοτε την πεποίθηση ότι περιέχουν πολύ λιγότερες γνώσεις σε σχέση με την επιστημονική κατάρτιση του σύγχρονου πολιτισμένου κόσμου. Όμως με μία και μόνο φευγαλέα ματιά, σε κείμενα όπως τα «Μετά τα Φυσικά» το «Περί Ουρανού» ή τα «Μετεωρολογικά» εύκολα θα διαπιστώναμε ότι ο Αριστοτέλης διατυπώνει τις περισσότερες φορές, θεωρίες που ακόμα και σήμερα είναι άκρως πρωτοποριακές και ενδιαφέρουσες, ενώ άλλες εξακολουθούν να παραμένουν εντελώς άγνωστες. 7
Περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεως
Επιπλέον, αυτό που αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός είναι ότι ο Αριστοτέλης είναι ένας Πανεπιστήμων. Επομένως η κατανόηση των κειμένων του για να αποδοθεί σωστά στα νέα Ελληνικά, και από εκεί σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, θα έπρεπε να γίνει μόνο με την σύμπραξη κορυφαίων επιστημόνων όλων των ειδικοτήτων με τους οποίους θα έπρεπε να συνεργαστεί μία ομάδα φιλολόγων που θα αναλάμβανε αυτό το δύσκολο αλλά απολύτως απαραίτητο εγχείρημα. Βεβαίως, όπως είναι γνωστό, μέχρι σήμερα κάτι τέτοιο δεν έχει γίνει ποτέ. Χωρίς αμφιβολία τα λιγοστά επιστημονικά αρχαία κείμενα που έχουμε στα χέρια μας, θα πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε σαν τον πολυτιμότερο ανεξερεύνητο κρυμμένο θησαυρό της Ελλάδας, διότι αυτά τα πράγματι Ιερά κείμενα, δεν κρύβουν μόνο πολύτιμες επιστημονικές γνώσεις αλλά αφορούν και πολλές, εντελώς άγνωστες στις μέρες μας, τεχνικές των Αρχαίων Ελληνικών Μυήσεων. Δυστυχώς, δεν έχουμε καταφέρει ακόμα να κατανοήσουμε, ότι το μεγαλείο του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού, έχει πρωτίστως ως υπόβαθρό του την Εσωτερική και Απόκρυφη Διδασκαλία, την παραδιδόμενη στα περίφημα Μυστήρια της Σαμοθράκης και της Ελευσίνας, αλλά και μέσα στα άδυτα των αδύτων όλων των Αρχαίων Ναών. Οι Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς και Φιλόσοφοι, είναι κατά ανάγκη βαθειά Μυημένοι σε αυτήν την εσωτερική και απόκρυφη γνώση, την οποία φροντίζουν να μεταφέρουν στα συγγράμματά τους, πάντοτε σε μία κωδικοποιημένη μορφή. Διαπιστώνουμε επομένως ότι για να κατορθώσουμε πράγματι (και όχι κατά φαντασία) να εισέλθουμε στο υπέρλαμπρο Πνεύμα του Αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού, για να κατανοήσουμε και να εμβαθύνουμε στα Ιερά κείμενα αυτών των γιγάντων της σκέψης και της Πνευματικότητας ώστε να καταφέρουμε να αποκαλύψουμε το πραγματικό και εκθαμβωτικό τους νόημα, χρειάζεται απαραιτήτως η κατάλληλη παιδεία και προγύμναση. Ο Αρχαίος Ελληνικός Φιλοσοφικός τρόπος σκέψης ήταν τελείως απαλλαγμένος από πάσης φύσεως προκατάληψη και στενότητα αντίληψης, απαλλαγμένος από πάσης φύσεως θρησκευτικού ή εθνικού ή επιστημονικού ή πολιτικού φανατισμού. Έτσι λοιπόν, κάποιος που θα ήθελε να μελετήσει σήμερα τον Αριστοτέλη και να ωφεληθεί ουσιαστικά από την διδασκαλία του, θα πρέπει πρώτα από όλα να διαθέτει ένα ανοιχτό και καθαρό μυαλό, όπου τα φαντάσματα, τα είδωλα και οι σκιές, είναι 8
Εισαγωγή
απαραίτητο να έχουν υποχωρήσει και να έχουν παραδώσει την θέση τους στην έρευνα και στην αναζήτηση που δεν θα στηρίζεται στις κλασικές μεθόδους του κατεστημένου. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις, θα μπορούσαμε να καταφέρουμε να εισέλθουμε επιτυχώς στην μελέτη των κειμένων του Αριστοτέλη, έτσι ώστε να αντιληφθούμε τελικά μία πρωτόγνωρη διδασκαλία, έναν ολοκαίνουριο ολόκληρο κόσμο, που αν και προέρχεται από τα βάθη των αιώνων, διαθέτει γνώσεις που σε καμμία άλλη περίπτωση δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε ότι υπήρχαν στην εποχή της Αρχαίας Ελλάδας. Έχοντας σαν βάση μας όλα τα προηγούμενα, στην παρούσα εργασία, επιχειρούμε μία εντελώς νέα προσέγγιση του αρχαίου κειμένου, με σκοπό την αποκάλυψη του αληθινού μυστηριακού νοήματος και των σπουδαίων κρυμμένων και κωδικοποιημένων γνώσεων, που πιστεύουμε ότι περιέχει. Στην προσπάθεια μιας σωστής και ολοκληρωμένης νοηματικής απόδοσης του αρχαίου κειμένου, ώστε να ανταποκρίνεται όσο το δυνατόν περισσότερο στο μεγαλείο της σκέψης και των γνώσεων του μεγάλου Φιλοσόφου, δεν λάβαμε υπόψη μας καμμία προηγούμενη απόπειρα μετάφρασης, ελληνική ή ξένη, από τις ούτως ή άλλως λιγοστές που έχουν δημοσιευθεί μέχρι σήμερα. Επίσης, θεωρήσαμε αναγκαίο να μην ακολουθήσουμε την «κατά λέξην» μετάφραση κάθε πρότασης, μία μέθοδο που όπως πιστεύουμε τελικά, όχι μόνο δεν βοήθησε στην κατανόηση του αρχαίου κειμένου, αλλά αντιθέτως παραπλάνησε, οδηγώντας σε πλήθος παρερμηνειών. Η παρούσα απόδοση προσπαθεί να αναπτύξει όλες τις περιεχόμενες και μη εκδηλωμένες έννοιες του αρχαίου κειμένου, που βρίσκονται άλλωστε σε αφθονία, τις οποίες βεβαίως ο Αριστοτέλης συνηθίζει να τις παραλείπει ως ευνόητες. Τέλος δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τα κείμενα αυτά, αποτελούσαν την διδακτέα ύλη του «Λυκείου», της περίφημης σχολής του Αριστοτέλη και απευθυνόταν πρωτίστως στους μαθητές του και μάλιστα στους πολύ προχωρημένους, οι οποίοι ήταν σαφώς εξοικειωμένοι τόσο με τις ανώτερες φιλοσοφικές έννοιες που περιγράφονται, όσο και με τον εξαιρετικά συνοπτικό τρόπο έκφρασης του δασκάλου τους. Ο τρόπος έκφρασης του Αριστοτέλη, χαρακτηρίζεται από μία εξαιρετική ωριμότητα και ακρίβεια και συνοδεύεται από την λακωνικότητα 9
Περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεως
που αντανακλά η απόλυτη σιγουριά της γνώσης του θέματος που αποτελεί κάθε φορά το αντικείμενο της ενασχόλησής του, σε αντίθεση με την σημερινή άσκοπη πολλές φορές και φλύαρη πολυλογία που δεν καταλήγει ουσιαστικά σε κανένα συμπέρασμα. Ως εκ τούτου, θα αποτελούσε σήμερα μέγιστο λάθος να αποδοθούν αυτά τα αρχαία κείμενα με τον ίδιο λακωνικό και συνοπτικό τρόπο της εποχής εκείνης, διότι λόγω της διαφορετικής παιδείας και του διαφορετικού τρόπου σκέψης της σύγχρονης εποχής, θα ήταν πραγματικά πολύ δύσκολο να γίνουν κατανοητά. Στην σύγχρονη απόδοση του αρχαίου κειμένου που ακολουθεί, επιχειρείται για πρώτη φορά μία ανάπτυξη των εσωτερικών και μυητικών φιλοσοφικών διδασκαλιών του Αριστοτέλη. Το αρχαίο κείμενο έχει χωριστεί σε μικρές προτάσεις, με σκοπό να εξεταστούν μία προς μία και να εξηγηθούν με πλήθος σχολίων που βρίσκονται ακριβώς στην συνέχεια. Προσπαθώντας να ακολουθήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο το αρχαίο Ελληνικό σύστημα αντίληψης και παιδείας, τα σχόλια αυτά περιλαμβάνουν βεβαίως επιστημονικές, αλλά ακόμη και μεταφυσικές ή και αστρολογικές γνώσεις απαραίτητες για την πλήρη κατανόηση του κειμένου. Το βάθος των εννοιών στις οποίες υπεισέρχεται ο Αριστοτέλης απαιτεί συχνά επιπλέον διευκρινίσεις, οι οποίες μπορούν να φέρουν στην επιφάνεια γνώσεις και νοήματα που πιθανώς την εποχή εκείνη να ήταν γνωστά και διαδεδομένα, αλλά σήμερα είναι τελείως άγνωστα και ασαφή. Ας μας επιτραπεί λοιπόν σήμερα να τολμήσουμε για πρώτη φορά, με πολύ μεγάλο σεβασμό και έχοντας πλήρη την συναίσθηση αυτού του εγχειρήματος, μία πρωτοποριακή και ανατρεπτική προσέγγιση που θα μας επιτρέψει την αποκάλυψη κάποιων κρυμμένων εσωτερικών μυητικών διδασκαλιών. Ας διατηρήσουμε την προσδοκία και την ελπίδα μας, να επιτραπεί σε κάθε έναν αναγνώστη αυτού του βιβλίου, να εισέλθει στον Ιερό χώρο του αρχαίου «Λυκείου» και να γίνει δεκτός ως μέλος της ομάδας ενός «Περιπάτου» κατά τον οποίο θα του δοθεί η ευκαιρία να βρεθεί στο πλευρό του Αριστοτέλη και να ακολουθήσει τα βήματα του μεγαλύτερου διδάσκαλου και φιλοσόφου όλων των εποχών!
10
M Ε Ρ Ο Σ Π Ρ ΩΤ Ο
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΜΙΚΡΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΕΡΙ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΩΣ
Σ
ήμερα η Μνήμη και η Ανάμνηση αποτελούν δύο έννοιες απολύτως συγκεχυμένες. Στην εποχή όμως της Αρχαίας Ελλάδας είχαν τελείως ιδιαίτερη και καθοριστική σημασία καθότι η Μνήμη αφορούσε στην γνωστή λειτουργία του εγκεφάλου μας και σχετίζεται με την παρούσα ζωή μας, ενώ η Ανάμνηση αφορούσε στην ανάσυρση λησμονημένων γεγονότων από τις προηγούμενες ζωές μας, οι οποίες εξακολουθούν να παραμένουν χαραγμένες στην αιώνια Μνήμη της Ψυχή μας. Δυστυχώς, αυτή η λειτουργία της Ανάμνησης, με την σπουδαία έννοια που της προσδίδει ο Αριστοτέλης, έχει ολοκληρωτικά αγνοηθεί. Σύμφωνα όμως με τις αποκαλύψεις του μεγάλου Φιλοσόφου, η επαναλειτουργία και αποκατάσταση της Ανάμνησης θα πρέπει να αποτελέσει τον κύριο στόχο της ζωής κάθε Ανθρώπου που θα επιθυμούσε να προχωρήσει στην Πνευματική του εξέλιξη. Η μέθοδος που διδάσκεται για τον σκοπό αυτόν ονομάζεται «Αριστοτελικός Διαλογισμός» και το αποτέλεσμα στο οποίο καταλήγει ονομάζεται «Τέχνωση του Νου».
ISBN 978-960-9607-20-9 ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ
ο σ ε λ ότ ο ς
Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr
Αρχαίο Κείμενο
Αρχαίο Κείμενο [449b4] Περὶ μνήμης καὶ τοῦ μνημονεύειν λεκτέον τί ἐστι καὶ διὰ τίν΄ αἰτίαν γίγνεται καὶ τίνι τῶν τῆς ψυχῆς μορίων συμβαίνει τοῦτο τὸ πάθος καὶ τὸ ἀναμιμνήσκεσθαι· οὐ γὰρ οἱ αὐτοί εἰσι μνημονικοὶ καὶ ἀναμνηστικοί͵ ἀλλ΄ ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ μνημονικώτεροι μὲν οἱ βραδεῖς͵ ἀναμνηστικώτεροι δὲ οἱ ταχεῖς καὶ εὐμαθεῖς. πρῶτον μὲν οὖν σκεπτέον ποῖά ἐστι τὰ μνημονευτά· πολλάκις γὰρ ἐξαπατᾷ τοῦτο. οὔτε γὰρ τὸ μέλλον ἐνδέχεται μνημονεύειν͵ ἀλλ΄ ἔστι δοξαστὸν καὶ ἐλπιστόν (εἴη δ΄ ἂν καὶ ἐπιστήμη τις ἐλπιστική͵ καθάπερ τινές φασι τὴν μαντικήν)͵ οὔτε τοῦ παρόντος͵ ἀλλ΄ αἴσθησις· ταύτῃ γὰρ οὔτε τὸ μέλλον οὔτε τὸ γενόμενον γνωρίζομεν͵ ἀλλὰ τὸ παρὸν μόνον. ἡ δὲ μνήμη τοῦ γενομένου· τὸ δὲ παρὸν ὅτε πάρεστιν͵ οἷον τοδὶ τὸ λευκὸν ὅτε ὁρᾷ͵ οὐδεὶς ἂν φαίη μνημονεύειν͵ οὐδὲ τὸ θεωρούμενον͵ ὅτε θεωρῶν τυγχάνει καὶ νοῶν͵ ἀλλὰ τὸ μὲν αἰσθάνεσθαί φησι͵ τὸ δ΄ ἐπίστασθαι μόνον· ὅταν δ΄ ἄνευ τῶν ἔργων σχῇ τὴν ἐπιστήμην καὶ τὴν αἴσθησιν͵ οὕτω μέμνηται [τὰς τοῦ τριγώνου ὅτι δύο ὀρθαῖς ἴσαι]͵ τὸ μὲν ὅτι ἔμαθεν ἢ ἐθεώρησεν͵ τὸ δὲ ὅτι ἤκουσεν ἢ εἶδεν ἤ τι τοι οῦτον· ἀεὶ γὰρ ὅταν ἐνεργῇ κατὰ τὸ μνημονεύειν͵ οὕτως ἐν τῇ ψυχῇ λέγει͵ ὅτι πρότερον τοῦτο ἤκουσεν ἢ ᾔσθετο ἢ ἐνόησεν. ἔστι μὲν οὖν ἡ μνήμη οὔτε αἴσθησις οὔτε ὑπόληψις͵ ἀλλὰ τούτων τινὸς ἕξις ἢ πάθος͵ ὅταν γένηται χρόνος. τοῦ δὲ νῦν ἐν τῷ νῦν οὐκ ἔστι μνήμη͵ καθάπερ εἴρηται [καὶ πρότερον]͵ ἀλλὰ τοῦ μὲν παρόντος αἴσθησις͵ τοῦ δὲ μέλλοντος ἐλπίς͵ τοῦ δὲ γενομένου μνήμη· διὸ μετὰ χρόνου πᾶσα μνήμη. ὥσθ΄ ὅσα χρόνου αἰσθάνεται͵ ταῦτα μόνα τῶν ζῴων μνημονεύει͵ καὶ τούτῳ ᾧ αἰσθάνεται. ἐπεὶ δὲ περὶ φαντασίας εἴρηται πρότερον ἐν τοῖς περὶ ψυχῆς͵ καὶ νοεῖν οὐκ ἔστιν ἄνευ φαντάσματος [450a] συμβαίνει γὰρ τὸ αὐτὸ πάθος ἐν τῷ νοεῖν ὅπερ καὶ ἐν τῷ διαγράφειν· ἐκεῖ τε γὰρ οὐθὲν προσχρώμενοι τῷ τὸ ποσὸν ὡρισμένον εἶναι τοῦ τριγώνου͵ ὅμως γράφομεν ὡρισμένον κατὰ τὸ ποσόν͵ καὶ ὁ νοῶν ὡσαύτως͵ κἂν μὴ ποσὸν νοῇ͵ τίθεται πρὸ ὀμμάτων ποσόν͵ νοεῖ δ΄ οὐχ ᾗ ποσόν· ἂν δ΄ ἡ φύσις ᾖ τῶν ποσῶν͵ ἀορίστων δέ͵ τίθεται μὲν ποσὸν ὡρισμένον͵ νοεῖ δ΄ ᾗ ποσὸν μόνονδιὰ τίνα μὲν οὖν αἰτίαν οὐκ ἐν δέχεται νοεῖν οὐδὲν ἄνευ συνεχοῦς͵ οὐδ΄ ἄνευ χρόνου τὰ μὴ ἐν χρόνῳ ὄντα͵ ἄλλος λόγος· μέγεθος δ΄ ἀναγκαῖον γνωρίζειν καὶ κίνησιν ᾧ καὶ χρόνον· [καὶ τὸ φάντασμα τῆς κοινῆς αἰσθήσεως πάθος ἐστίν] ὥστε φανερὸν ὅτι τῷ πρώτῳ αἰσθητικῷ τούτων ἡ γνῶσίς ἐστιν· ἡ δὲ μνήμη͵ καὶ ἡ τῶν νοητῶν͵ οὐκ ἄνευ φαντάσματός ἐστιν͵ καὶ τὸ φάντασμα τῆς κοινῆς αἰσθήσεως πάθος ἐστίν· ὥστε τοῦ νοῦ μὲν κατὰ συμβεβηκὸς ἂν εἴη͵ καθ΄ αὑτὸ δὲ τοῦ πρώτου αἰσθητικοῦ. διὸ καὶ ἑτέροις τισὶν ὑπάρχει τῶν ζῴων͵ καὶ οὐ μόνον ἀνθρώποις καὶ τοῖς ἔχουσι δόξαν ἢ φρόνησιν. εἰ δὲ τῶν νοητικῶν τι μορίων ἦν͵ οὐκ ἂν ὑπῆρχε πολλοῖς τῶν ἄλλων ζῴων͵ ἴσως δ΄ οὐδενὶ τῶν ἀνοήτων͵ ἐπεὶ οὐδὲ νῦν πᾶσι διὰ τὸ μὴ πάντα χρόνου αἴσθησιν ἔχειν· ἀεὶ γὰρ ὅταν ἐνεργῇ
13