Αριστερά, Μαρξισμός και Σοσιαλισμός, Αλήθειες και Μύθοι by Εκδόσεις Οσελότος

155 × 225 SPINE: 12.65 FLAPS: 70

Είναι ο συγγραφέας των βιβλίων:

0_cover_aristera.indd 1

Νίκος Αντωνάκης σπούδασε στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Πανεπιστήμιο York της Αγγλίας, απ’ όπου πήρε το πτυχίο Master of Science, και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στο οποίο ανακηρύχτηκε διδάκτωρ το 1995. Την περίοδο 2000-2001 εκπόνησε μεταδιδακτορική έρευνα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με θέμα Αναπτυξιακές Επιδράσεις των Αμυντικών Δαπανών στην Ελλάδα. Είναι ειδικευμένος στη Βιομηχανική Οικονομική, Βιομηχανική Οργάνωση και Οικονομική της Άμυνας. Η κύρια συμβολή του στη βιβλιογραφία ήταν η ανάπτυξη δυναμικών μακροοικονομετρικών υποδειγμάτων για τη σχέση αμυντικών δαπανών και οικονομικής ανάπτυξης.

Αριστερά, Μαρξισμός και Σοσιαλισμός Αλήθειες και Μύθοι

Επίσης, έχει δημοσιεύσει 33 άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους της Ελλάδας, της Μ. Βρετανίας, των ΗΠΑ, της Ιταλίας και της Νορβηγίας, ενώ έχει διατελέσει συντονιστής σε προγράμματα της Επιτροπής της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υπηρετεί στο Υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης και έχει διατελέσει μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Εθνικού Ταμείου Επιχειρηματικότητας και Ανάπτυξης.

ο βιβλίο αυτό δεν είναι η ιστοριογραφία μίας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεολογίας, ούτε η θεωρητική ανάπτυξη μίας πολιτικής άποψης. Είναι μάλλον ένα δοκίμιο με την αυστηρή έννοια του όρου, δηλαδή μία προσπάθεια απόδειξης μίας θέσης. Ο σύγχρονος κόσμος χαρακτηρίζεται από τον ατομικισμό και την έκθεση στις διεθνείς συνθήκες, με κυρίαρχη ιδεολογία το νεοφιλελευθερισμό και κυρίαρχο σύστημα τον ακραιφνή χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό. Οι συντεταγμένες αυτού του περιβάλλοντος πρέπει να γίνουν απόλυτα κατανοητές και να βρεθούν οι μηχανισμοί και οι κανόνες που θα επιτρέψουν ένα δικαιότερο προσανατολισμό της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αυτή πρέπει να είναι η αποστολή της αριστεράς σήμερα. Καθόλου τυχαία, η αριστερά στις μέρες μας αντιμετωπίζει μία πρωτόγνωρη κρίση λόγου, ιδεών και προτάσεων. Η κομμουνιστική αριστερά έχασε το βασικό πεδίον αναφοράς της, μετά την κατάρρευση των ολοκληρωτικών καθεστώτων του Ανατολικού Μπλοκ, ενώ η σοσιαλδημοκρατία και η ριζοσπαστική αριστερά έχασαν το λαϊκό τους έρεισμα, αφού δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τις καταστροφικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, παρά μόνο στοιχιζόμενες πίσω από νεοφιλελεύθερες πολιτικές ακραίας λιτότητας, για την αναχαίτιση κυρίως των μεγάλων δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Η αριστερά, αν θέλει να επιβιώσει, είτε ως θεωρητική αναζήτηση είτε ως πολιτική πρακτική, θα πρέπει να εγκαταλείψει τη μόνιμη στάση της βαλλόμενης, αμυντικής και φιλοκατήγορης μειοψηφίας και να ενστερνιστεί κάποια απαρέγκλιτα στοιχεία του πολιτικού φιλελευθερισμού και της οικονομίας της αγοράς. Θα πρέπει να απαλλαγεί από τη θεωρητική ορθοδοξία του μαρξισμού και να ταυτιστεί με τις αρχές του σεβασμού του ατόμου και της κοινωνίας των ελευθεριών, λαμβάνοντας υπόψη τις εξελίξεις του σημερινού κόσμου. Θα πρέπει να εγκαταλείψει τους λαϊκιστικούς ριζοσπαστισμούς, την πολιτισμική ομογενοποίηση και τους μοντέρνους κομφορμισμούς και να προτείνει ένα ρεαλιστικό αναπτυξιακό μοντέλο, το οποίο θα διασφαλίζει ένα επιθυμητό επίπεδο κοινωνικής δικαιοσύνης και προστασίας του ατόμου, αλλά ταυτόχρονα και έναν αποδεκτό βαθμό οικονομικής αποτελεσματικότητας. Η αριστερά θα πρέπει να εγκαταλείψει την πεποίθηση ότι κάποια μέρα θα έρθει η ιδεώδης κοινωνία, ο νέος άνθρωπος και το λαμπρό μέλλον. Θα πρέπει να αντιληφθεί ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι προϊόν της ιστορίας και μόνο σταδιακά μπορεί να αλλάξει με την επίδραση των ηθών και των νόμων. Θα πρέπει να αντιληφθεί ότι ριζοσπαστισμός δεν είναι η καθαρότητα της ιδεολογίας, αλλά η πρόταξη των πρακτικών αναγκών, έστω και υπό συνθήκες αναγκαστικής ιδεολογικής επιμειξίας. Ριζοσπαστισμός δεν είναι η τάση να βλέπουμε συνωμοσίες και χειραγωγήσεις, ακόμα και στις πιο καλοπροαίρετες μεταρρυθμίσεις, αλλά η ειλικρινής προσπάθεια κατανόησης της περιπλοκότητας του σύγχρονου κόσμου και η απόπειρα να δοθούν λύσεις που θα υποστηρίζουν τις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις, τιθασεύοντας την απληστία και την ανθρωποφαγία του κεφαλαίου, χωρίς όμως ταυτόχρονα να υπονομεύονται και οι βασικοί δημοκρατικοί κανόνες. Οι εργαζόμενοι προτιμούν να είναι κάτι μέσα στον κόσμο στον οποίο ζουν, αντί να αγωνίζονται να γίνουν το παν σε ένα κόσμο που δε θα υπάρξει ποτέ. Όσο η αριστερά δε θα κατανοεί αυτήν την αυτονόητη αλήθεια, τόσο ο καπιταλισμός θα μένει χωρίς ιδεολογικό αντίπαλο, εκτός ίσως από το χρόνο και τον ίδιο του τον εαυτό…

ΝΙΚΟΣ ΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

• Αμυντικές Δαπάνες και Εθνική Οικονομία: Η Περίπτωση της Ελλάδας και των Χωρών-Μελών της ΕΟΚ (Ευρωκοινοτικές Εκδόσεις, 1989). • Η Πολιτική Οικονομία της Άμυνας στη Μεταπολεμική Ελλάδα (Εκδόσεις Συμεών, 1995). • Άμυνα και Οικονομική Ανάπτυξη στην Ελλάδα (Εκδόσεις Διάττων, 1997). • Διεθνής Ανταγωνιστικότητα και Βιομηχανική Στρατηγική (επιμέλεια με τον Χ. Πιτέλη, Εκδόσεις Τυπωθήτω, 1998). • Θεμελιώδεις Αρχές Οικονομικής Ανάλυσης (Εκδόσεις Συμεών, 1999). • Αναπτυξιακές Επιδράσεις των Αμυντικών Δαπανών στην Ελλάδα (Εκδόσεις Τυπωθήτω, 2000). • Εφαρμογές Οικονομικών της Άμυνας στην Ελληνική Οικονομία (Εκδόσεις Παπαζήση, 2002). • Επιτομή Πολιτικής Οικονομίας (Εκδόσεις Συμεών, 2005). • Μακροοικονομική: Θεωρία και Πρακτική (με τον Π. Κούρτη, Εκδόσεις Σταμούλη, 2007). • Ερμηνεύοντας τον Μαρξ …την Εποχή της Παγκοσμιοποίησης (Καστανιώτης & Διάττων, 2008). • Η Δικτατορία της …Δημοκρατίας στην Ελλάδα (Καστανιώτης & Διάττων, 2010). • Οι οικονομικές κρίσεις, η Θεωρία του Χάους και η μοίρα του καπιταλισμού (Εκδόσεις Συμεών, 2014). • Η περιπέτεια της Πολιτικής Οικονομίας: Ο Ορθολογισμός και η Επιστημολογία ενός Αμφιλεγόμενου Κλάδου (Εκδόσεις Οσελότος, 2015).

ISBN 978-960-564-548-9 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 6431108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Έχει διατελέσει μέλος της συντακτικής επιτροπής της Επιθεώρησης για Κοινοτικά θέματα ΕΛΛΑΔΑ και ΕΟΚ και συνεργάτης του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ) και του Centre for Defence Economics του Πανεπιστημίου York. Έχει διδάξει επί σειρά ετών στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι ιδρυτικό μέλος της European Economic Association και μέλος της Royal Economic Society (M. Βρετανία) και της International Defence Economics Association, ενώ τo όνομά του έχει συμπεριληφθεί στο Global Register of Experts on Economic Aspects of Military Affairs του 1994.

9/18/2017 10:28:54 AM

ΤΙΤΛΟΣ

Αριστερά, Μαρξισμός και Σοσιαλισμός Αλήθειες και Μύθοι ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ

Νίκος Αντωνάκης ΣΕΙΡΑ

Νίκος Αντωνάκης ΠΡΏΤΗ ΕΚΔΟΣΗ

Αθήνα, Σεπτέμβριος 2017 ISBN 978-960-564-548-9

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Giuseppe Pellizza da Volpedo (1868-1907), Η Τέταρτη Τάξη (Πινακοθήκη του Μιλάνου). Ο πίνακας αυτός έγινε σύμβολο των κοινωνικών αγώνων και χρησιμοποιήθηκε ως φόντο για τους τίτλους της ταινίας Novecento (1900) του Bernardo Bertolucci. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ. : 210 6431108 E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

0_soma_aristera.indd 2

9/15/2017 11:39:14 AM

ΝΙΚΟΣ ΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

Αριστερά, Μαρξισμός και Σοσιαλισμός Αλήθειες και Μύθοι

0_soma_aristera.indd 3

9/15/2017 11:39:15 AM

0_soma_aristera.indd 4

9/15/2017 11:39:15 AM

Περιεχόμενα

Εισαγωγή....................................................................................................... 7 Τι Είναι η Αριστερά Σήμερα;..................................................................... 26 Ο Μαρξισμός ως το Ιδεολογικό Υπόβαθρο της Κομμουνιστικής Αριστεράς.................................................................................................... 37 Η Επανάσταση ως το Κεντρικό Στοιχείο του Μαρξισμού.................... 61 Είναι ο Μαρξισμός μία Επιστημονική Θεωρία;...................................... 75 Τι Είναι ο Σοσιαλισμός;........................................................................... 106 Είναι Οικονομικά Εφαρμόσιμος ο Σοσιαλισμός;................................. 116 Τι Πήγε Στραβά;........................................................................................ 125 H Γραφειοκρατία στο Σοσιαλισμό......................................................... 146 Η Σοσιαλδημοκρατία και η Ριζοσπαστική Αριστερά......................... 162 Προς ένα Νέο Σοσιαλισμό;..................................................................... 173 Αριστερά, Μαρξισμός και Σοσιαλισμός: Αλήθειες και Μύθοι........... 201 Έργα του ιδίου.......................................................................................... 223

—5—

0_soma_aristera.indd 5

9/15/2017 11:39:15 AM

0_soma_aristera.indd 6

9/15/2017 11:39:15 AM

Εισαγωγή

ίναι γνωστό ότι η αριστερά οφείλει το όνομά της στις θέσεις που κατελάμβανε η ριζοσπαστική πτέρυγα στα έδρανα της Συντακτικής Συνέλευσης κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Ωστόσο, η αριστερά θα έπρεπε να περιμένει μέχρι την πλήρη επικράτηση του καπιταλισμού (δηλαδή μετά το 1830 περίπου), προκειμένου να σχηματοποιήσει και να οριοθετήσει το ρόλο και την αποστολή της σε σχέση με το εργατικό κίνημα. Από τότε, όπως τουλάχιστον ισχυρίζεται ο G. Elley στο βιβλίο του Σφυρηλατώντας τη Δημοκρατία. Η Ιστορία της Αριστεράς στην Ευρώπη (2010), η αριστερά είναι συνυφασμένη με την πολιτική που προσπαθεί να δώσει στη δημοκρατία κοινωνικό περιεχόμενο. Τους τελευταίους δύο αιώνες, η αριστερά έπαιξε σημαντικό ρόλο στο παγκόσμιο πολιτικό και κοινωνικο-οικονομικό γίγνεσθαι. Στη διαδρομή αυτή, ωστόσο, το κίνημα της αριστεράς δεν ήταν ενιαίο. Η Γαλλική Επανάσταση αναγνώρισε την απόλυτη αξία των ατομικών, πολιτικών, αστικών και οικονομικών ελευθεριών του ανθρώπου. Αποδέχτηκε το απαραβίαστο της ιδιοκτησίας και απελευθέρωσε την οικονομική δραστηριότητα από τους εξαναγκασμούς που την έπνιγαν μέσα στο παλιό καθεστώς. Με λίγα λόγια, ο φιλελευθερισμός σφράγισε τη μετεπαναστατική κοινωνία. Λίγες δεκαετίες νωρίτερα είχε κάνει την εμφάνισή της η Βιομηχανική Επανάσταση, δηλαδή το σύνολο των ταχύτατων βελτιώσεων που γνώρισαν οι τεχνικές παραγωγής στις βιοτεχνίες. Προοδευτικά, οι μηχανές και οι υλικές πηγές ενέργειας υποκατέστησαν την ανθρώπινη εργασία, ενώ τα μεταλλεύματα άρχισαν να χρησιμοποιούνται ως πρώτες ύλες στη θέση των φυτικών και ζωικών —7—

0_soma_aristera.indd 7

9/15/2017 11:39:15 AM

ΑΡΙΣΤΕΡΑ, ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

υλικών. Οι εξελίξεις αυτές διέδωσαν ταχύτατα τις υφαντουργικές μηχανές, τον αυτοματισμό, την παραγωγή ενέργειας και τις σιδηροδρομικές μεταφορές, αλλά η πρωτοφανής αυτή τεχνική και βιομηχανική ανάπτυξη πραγματοποιήθηκε χωρίς κανένα σχεδιασμό. Οι επιχειρήσεις απλώς ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις της αγοράς. Το τραπεζικό σύστημα αναπτύχθηκε με τη δημιουργία τραπεζών που μετέτρεπαν την αποταμίευση σε επένδυση, ενώ η οικιακή βιοτεχνία σχεδόν εξαφανίστηκε, η μισθωτή εργασία γενικεύτηκε και το εργατικό δυναμικό συγκεντρώθηκε σταδιακά στα εργαστήρια. Προϋπόθεση της Βιομηχανικής Επανάστασης ήταν μία οιονεί καθολική οικονομική ελευθερία. Η σύμβαση που συνομολογείται ελεύθερα ανάμεσα σε δύο πρόσωπα, απέβη η βάση της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Εν τω μεταξύ, η Γαλλική Επανάσταση είχε καταργήσει τις συντεχνίες, θέτοντας έτσι τέρμα σε μία κοινωνική οργάνωση που βασιζόταν στις παραδοσιακές κοινότητες και τα κορπορατιστικά συμφέροντα. Τα μόνα που ίσχυαν πλέον, ήταν το συμφέρον κάθε ατόμου και το γενικό συμφέρον σε ένα καθεστώς απόλυτης ελευθερίας. Αυτή η εικόνα, ωστόσο, παρουσίαζε πολλές και δραματικές σκιές. Η πεποίθηση ότι, εγκαταλελειμμένοι στον εαυτό τους, ο ατομικισμός και ο φιλελευθερισμός αποβαίνουν αιτία οικονομικής διαταραχής και απώλειας του κοινού περί δικαίου αισθήματος, διαδόθηκε ευρέως τη δεκαετία του 1830. Γενικότερα, η προφανής κοινωνική αθλιότητα που επέφερε η Βιομηχανική Επανάσταση, οδήγησε πολλούς συγγραφείς στο συμπέρασμα ότι, λόγω της απόλυτης οικονομικής ελευθερίας και της χειραφέτησης των ατόμων, προκλήθηκε στρέβλωση ή αποτυχία στο σύστημα. Η Γαλλική Επανάσταση θέλησε να ελευθερώσει τον άνθρωπο, αλλά η Βιομηχανική Επανάσταση υποδούλωσε τους περισσότερους ανθρώπους. Επρόκειτο για μία επισήμανση που συμμερίστηκαν εν χορώ οι «σοσιαλιστές» του 19ου αιώνα και την προσυπέγραψαν και οι αντιδραστικοί διανοητές. O Saint-Simon, ο Fourier και ο Proudhon γελοιοποίησαν το φιλελεύθερο οπτιμισμό, σύμφωνα με

—8—

0_soma_aristera.indd 8

9/15/2017 11:39:15 AM

Εισαγωγή

τον οποίο η πλήρης ελευθερία στις συναλλαγές, στην εργασία και τις συμβάσεις θα φέρει την αφθονία, δηλαδή τη βασική προϋπόθεση για την πραγμάτωση της καλύτερης κοινωνίας. Και οι τρεις τους αμφισβήτησαν την οικονομική φιλοσοφία που συνδέθηκε με την επανάσταση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και χλεύασαν τις πολιτικές χίμαιρες (όπως την ελευθερία και την ισότητα) μέσα σε ένα καθεστώς μεγάλης κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας. Για το Fourier, τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι απλώς τα δικαιώματα των εμπόρων που μεταμορφώθηκαν σε ημίθεους. Η σοσιαλιστική κριτική καταπιάστηκε με το οικονομικό χάος που προκάλεσε η εκβιομηχάνιση. Το ασυνάρτητο πλήθος των οικονομικών πρωτοβουλιών οδήγησε σε «φιλελεύθερη αταξία» και «βιομηχανική αναρχία» και η αιτία για όλα αυτά φαίνεται να ήταν η αποκλειστική επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος, χωρίς να λογαριάζεται η τύχη του άλλου ή η ευημερία του κοινωνικού συνόλου. Επρόκειτο για μία κατάσταση στην οποία κυριαρχούσε η αποδιοργάνωση της παραγωγής, αφού η προσφορά των εμπορευμάτων ήταν αθρόα, ενώ την ίδια στιγμή ελάχιστοι μπορούσαν να τα αποκτήσουν. Επρόκειτο για μία κοινωνική δυστυχία, όπου συνυπήρχε ο υπερβολικός πλούτος μερικών και η φρικτή εξαθλίωση του βιομηχανικού προλεταριάτου. Σε όλη την κλίμακα της κοινωνίας είχε εξαπλωθεί η έλλειψη της αλληλεγγύης και η απώλεια κάθε ιδέας περί κοινωνικής συνοχής. Οι πρώτοι σοσιαλιστές στοχαστές φιλοδοξούσαν να δημιουργήσουν μία συνεκτική κοινωνία ομοψυχίας με συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις. Το φάρμακο που πρότειναν ήταν η εισαγωγή της ατομικής πρωτοβουλίας (κυρίως της οικονομικής) μέσα σε συλλογικά πλαίσια, δηλαδή πρότειναν την κοινωνικοποίησή της και τον περιορισμό του laissez-faire. Κατά τη γέννησή του, ο σοσιαλισμός ήταν αρχικά μία ουτοπία της κοινωνικής ζωής, την οποία προασπίζονταν οραματιστές διανοητές στην προσπάθειά τους να ορίσουν λεπτομερώς τις μεταρρυθμίσεις που πρότειναν. Στο κέντρο αυτής της ουτοπίας ενυπήρχε η πεποίθηση ότι είναι εφικτό να αναδημιουργήσουμε μία συνεκτικότητα της ανθρώπινης κοι-

—9—

0_soma_aristera.indd 9

9/15/2017 11:39:15 AM

ΑΡΙΣΤΕΡΑ, ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

νότητας, τροποποιώντας την κοινωνική οργάνωση και αποκαθιστώντας τους δεσμούς ανάμεσα στα άτομα. Αυτή η πεποίθηση εκφραζόταν με τη βούληση να υποταχθεί ο ακραίος ατομικισμός σε μία συλλογική πραγματικότητα και να ρυθμιστεί η οικονομική δραστηριότητα με κανόνες. Μόνο, όμως, στο τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα και υπό την επίδραση του μαρξισμού, η σοσιαλιστική κριτική του φιλελευθερισμού προσέλαβε την οριστική της μορφή: η αυτονομία των κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων θα έπρεπε να περιοριστεί και να οργανωθεί με τρόπο ώστε τα πρόσωπα να συνδυάζουν τους σκοπούς τους με τη συνολική κοινωνική απαίτηση και το δημόσιο συμφέρον. Η ελευθερία του καθενός προϋπέθετε την απελευθέρωση ολόκληρης της κοινωνίας, η οποία, με τη σειρά της, προϋπέθετε την απελευθέρωση της εργατικής τάξης. Όταν αυτή θα έσπαζε τις αλυσίδες της, τόνιζε ο Marx, σύσσωμη η κοινωνία θα απελευθερωνόταν από τις απάνθρωπες συνθήκες μέσα στις οποίες ζούσε. Ο Marx ήταν ο πρώτος σοβαρός μελετητής που προσπάθησε να δείξει με μία πειθαρχημένη ανάλυση ότι, μέσα από την πάλη των τάξεων, το σύστημα θα οδηγείτο στο σοσιαλισμό και μετά στην αταξική κομμουνιστική κοινωνία. Αναμφισβήτητα, οι πιο δημιουργικές σελίδες στην ιστορία του σοσιαλισμού και της αριστεράς γράφτηκαν τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ήταν τότε που οι τιτάνες της μαρξιστικής σκέψης είχαν τη μοναδική ικανότητα να συνδυάζουν την υψηλή θεωρητική ανάλυση με την επαναστατική πολιτική πρακτική. Ο Lenin έγραφε κείμενα όπως τo Ανάπτυξη του Καπιταλισμού στη Ρωσία (1899) ή το Κράτος και Επανάσταση (1917), ενώ την ίδια περίοδο διηύθυνε τις εφημερίδες Ίσκρα και Πράβντα και ηγείτο του μπολσεβίκικου κόμματος, που έμελλε να είναι το πρώτο που θα οδηγούσε την εργατική τάξη στην εξουσία. Ο Trotsky διετύπωσε τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης στo Αποτελέσματα και Προοπτικές (1906), αλλά αναδείχτηκε και πρόεδρος του πρώτου Σοβιέτ το 1905 και αργότερα αρχηγός του Κόκκινου Στρατού. Η Luxemburg έγραψε τo Μεταρρύθμιση ή Επανάσταση (1900) και

— 10 —

0_soma_aristera.indd 10

9/15/2017 11:39:15 AM

Εισαγωγή

τo Συσσώρευση του Κεφαλαίου (1913), αλλά υπήρξε και ιδρυτικό στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας (KPD) και ηγετική φυσιογνωμία της γερμανικής επανάστασης του 1918. Ακόμα και ο Gramsci έγραψε τo Θέσεις της Λυών (1925) και τo Τετράδια της Φυλακής (εκδόθηκαν το 1948, μετά το θάνατό του), ενώ διηύθυνε και τη l’ Ordine Nuovo στη διάρκεια της ιταλικής «κόκκινης διετίας» του 1919-20. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η αριστερά ευτύχησε να καθοδηγείται πολιτικά από τα έξοχα θεωρητικά μυαλά του μαρξισμού. Τον Αύγουστο του 1914, ένα διεθνές σοσιαλιστικό συνέδριο επρόκειτο να συγκληθεί στη Βιέννη, το οποίο προοριζόταν να έχει μία καθολική ιστορική σημασία στα χρονικά του διεθνούς εργατικού κινήματος. Το 1914 είχε κλείσει μισός αιώνας από την ίδρυση της Πρώτης Διεθνούς Ένωσης Εργατών. Είχε προταθεί, λοιπόν, να οργανωθεί ένας θριαμβευτικός εορτασμός του μισού αιώνα της Πρώτης Διεθνούς και, ταυτόχρονα, να ξεκαθαριστούν μία για πάντα οι τακτικές στον αγώνα του διεθνούς προλεταριάτου κατά του α’ παγκόσμιου πολέμου που βρισκόταν επί θύραις. Σ’ αυτό το συνέδριο, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Ευρώπης συστρατεύτηκαν με την αστική τάξη της χώρας τους και συμμετείχαν ενεργά στο σφαγείο του α’ παγκόσμιου πολέμου. Η επαναστατική πτέρυγα της αριστεράς διεχώρισε πολιτικά τη θέση της και ο διαχωρισμός αυτός ολοκληρώθηκε το 1919 με την ίδρυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Το κύμα των επαναστάσεων του 191723 δικαίωσε την πολιτική θέση της πτέρυγας αυτής, που δεν ήταν άλλη από την επιμονή στην επικαιρότητα της επανάστασης: στη Ρωσία ξέσπασε η Οκτωβριανή επανάσταση, στη Γερμανία ανατράπηκε ο Κάιζερ και στην Αυστροουγγαρία οι Αψβούργοι, ενώ η Ιταλία γνώρισε την «κόκκινη διετία». Την περίοδο αυτή, όμως, έμελλε να γραφτεί μία κρίσιμη σελίδα της ιστορίας της αριστεράς στη Γερμανία. Τα λάθη και η απειρία του νεοσύστατου κομμουνιστικού κόμματος KPD, οδήγησαν τους σοσιαλδημοκράτες του SPD να διατηρήσουν την ηγεμονία στο εργατικό κίνημα, ενώ η ήττα της γερμανικής επανάστασης

— 11 —

0_soma_aristera.indd 11

9/15/2017 11:39:15 AM

ΑΡΙΣΤΕΡΑ, ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

του 1918-23 οδήγησε στην απομόνωση της ρωσικής επανάστασης και στην επικράτηση του σταλινισμού και του δόγματος του «σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα». Ο σταλινισμός οικοδομήθηκε στη βάση μίας φιλοσοφίας εντελώς διαφορετικής από αυτήν του λενινισμού. Ως προς την αντίληψη της σχέσης ανάμεσα στο κόμμα και την εργατική τάξη, ο Stalin επιτέθηκε συνειδητά κατά της εργατικής τάξης της χώρας του, με τις «σταχανοβίτικες» εκστρατείες για εργασιακή πειθαρχία και με την ωμή καταστολή, πρώτα της αριστερής και έπειτα κάθε αντιπολίτευσης στο εσωτερικό του κόμματος. Από την άλλη πλευρά, ως προς το καθεστώς που εγκαθίδρυσε ο σταλινισμός στη Ρωσία, η γραφειοκρατία αναδείχθηκε σε κυρίαρχη τάξη, θέτοντας ως στόχο την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, για να προσεγγιστεί ή και να ξεπεραστεί το επίπεδο ανάπτυξης των χωρών της Δύσης σε ελάχιστα χρόνια, ενώ η εργατική τάξη αποστερήθηκε από κάθε έλεγχο στα μέσα παραγωγής. Ο σταλινισμός, όμως, επηρέασε και τα κομμουνιστικά κόμματα των υπόλοιπων χωρών. Τα κόμματα αυτά, αφού εκκαθάρισαν τις γραμμές τους από κάθε αντιπολίτευση, προσανατολίστηκαν στην υπεράσπιση της «σοσιαλιστικής πατρίδας» και αναζήτησαν συμμάχους κατά του φασισμού σε τμήματα της αστικής τάξης. Το σκηνικό αυτό επαναλήφθηκε και μετά το β’ παγκόσμιο πόλεμο, όταν ολόκληρα κινήματα αντιφασιστικής αντίστασης ακολούθησαν την ίδια συμβιβαστική πολιτική. Πολλοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι το αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής ήταν είτε η συντριβή του αριστερού κινήματος, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, όπου η ηγεσία ενός τεράστιου κινήματος αντίστασης ουσιαστικά παρέδωσε την εξουσία στην αστική τάξη, είτε ο συμβιβασμός, όπου τα κομμουνιστικά κόμματα εκδιώχθηκαν το 1947 από τις κυβερνήσεις εθνικής ενότητας στις οποίες συμμετείχαν και απομονώθηκαν πολιτικά ως υποστηρικτές του «παραπετάσματος». Εν τω μεταξύ, η επικράτηση του σταλινισμού τη δεκαετία του 1930, είχε ως αποτέλεσμα την αποσύνδεση των δυνητικών φορέων της επαναστατικής μαρξιστικής παράδοσης από την πολιτική

— 12 —

0_soma_aristera.indd 12

9/15/2017 11:39:15 AM

Εισαγωγή

πρακτική της εργατικής τάξης στη Δύση. Η απομόνωση και ο θάνατος του Gramsci στην Ιταλία και του Trotsky στο Μεξικό, όπως και η απομόνωση και η εξορία του Lukacs στην ΕΣΣΔ και του Korsch στις ΗΠΑ, σηματοδότησαν το τραγικό τέλος της περιόδου που είχε ξεκινήσει στις αρχές του 20ού αιώνα, κατά την οποία ο μαρξισμός ήταν οργανικά συνδεδεμένος με το κίνημα των μαζών. Την περίοδο που θα ακολουθούσε, ο μαρξισμός θα εκφραζόταν πλέον από επαγγελματίες φιλοσόφους και όχι επαναστάτες και τα σχετικά κείμενα θα γράφονταν σε μία ιδιάζουσα γλώσσα που θα επέτεινε την απόστασή του από την εργατική τάξη. Αυτή η βαθειά αλλαγή αποτυπώνεται τόσο στα έργα των στοχαστών της σχολής της Φρανκφούρτης, όσο και σε αυτά των Althusser, Kolletti και Della Volpe. Έτσι, λοιπόν, για τέσσερις περίπου δεκαετίες, η μαρξιστική σκέψη θα προχωρούσε σε ένα καθαρά θεωρητικό επίπεδο, μακριά από κάθε επαναστατική πολιτική πρακτική. Μέχρι που ήρθε ο Μάης του ’68, το «θερμό φθινόπωρο» της Ιταλίας και η πτώση των δικτατοριών στην Πορτογαλία, την Ελλάδα και την Ισπανία. Κάτι άρχισε πάλι να κινείται στο χώρο της αριστεράς, αλλά αυτή τη φορά ο προσανατολισμός που φάνηκε να παίρνει το κίνημα δεν είχε καμία σχέση με τις επαναστατικές πολιτικές πρακτικές του παρελθόντος. Εμφανίστηκε το ρεύμα του ευρωκομμουνισμού, το οποίο επεδίωκε την αυτονόμηση της αριστεράς από τη «σοσιαλιστική πατρίδα» και ερχόταν σε ευθεία ρήξη με τη λενινιστική αντίληψη της βίαιης ανατροπής του αστικού κράτους. Σύμφωνα με τον ευρωκομμουνισμό, οι αντιθέσεις στο εσωτερικό του κράτους θα αναδείκνυαν τελικά μία αριστερή κυβέρνηση, μέσα από κοινοβουλευτικές και αμεσο-δημοκρατικές διαδικασίες. Ο ευρωκομμουνισμός δεν μπόρεσε να προχωρήσει στην πράξη. Στην Ιταλία, το Κομμουνιστικό Κόμμα προχώρησε στον περίφημο ιστορικό συμβιβασμό με τη χριστιανοδημοκρατία (επιχειρηματολογώντας μάλιστα υπέρ μίας πολιτικής αριστερής λιτότητας σε συνθήκες οικονομικής κρίσης), ενώ στην Ισπανία και τη Μ. Βρετανία τα αντίστοιχα κόμματα μετατράπηκαν σε συμπληρωματι-

— 13 —

0_soma_aristera.indd 13

9/15/2017 11:39:15 AM

155 × 225 SPINE: 12.65 FLAPS: 70

Είναι ο συγγραφέας των βιβλίων:

0_cover_aristera.indd 1

Αριστερά, Μαρξισμός και Σοσιαλισμός Αλήθειες και Μύθοι

ΝΙΚΟΣ ΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ISBN 978-960-564-548-9 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 6431108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

9/18/2017 10:28:54 AM